Tiranë, më 2012 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I DREJTËSISË DEPARTAMENTI I PENALES

Transcription

1 Tiranë, më 2012 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I DREJTËSISË DEPARTAMENTI I PENALES TEMA E DISERTACIONIT Raporti i së Drejtës Penale me të Drejtën Ndërkombëtare Disertanti Dot.Lorenc DANAJ Udhëheqës shkencor Prof.Dr.Skënder KAÇUPI

2 FALENDERIM Paraprakisht dëshiroj të falënderoj Fakultetin e Drejtësisë që më mundësoi studimet e doktoratës, Këshillin e profesorëve për përkrahjen dhe dashamirësinë, Dekanin e Fakultetit të Drejtësisë profesorin udhëheqës shkencor Prof.Dr.Skënder Kacupi për ndihmësen e pakursyer, me vërejtjet dhe sugjerimet mbi bazën e të cilave disertacioni u përmirësua. Në mënyrë të vecantë i jap falenderimet e mia komisionit prezent Prof.Dr.Maksim Haxhia, prof.dr..altin Shegani, Prof.Dr.Theodhori Karaj dhe ne vecanti oponences Prof.Dr. Vasilika Hysi dhe Prof.As.Artan Hoxha. Personalisht, ju falenderoj për kohën në dispozion që më dedikuat! Me respekt Lorenc Danaj 2

3 Përmbajtja e Disertacionit Kapitulli I Historiku i së Drejës Penale në Përgjithësi Metodologjia...fq 6 Parathënie...fq 7 I. Zhvillimi i të Drejtës Penale Ndërkombetare...fq 8 II.Karakteristika te përgjithshme të së Drejtës Penale...fq 12 III.Gjeneza e së Drejtës Penale...fq 14 IV. E Drejta Penale në Shtetet Skllavopronare...fq 16 V. E Drejta Penale në Shtetet Feudale...fq 18 VI. Feudalizmi në Republikën e Shqipërisë dhe E Drejta Penale...fq 21 VII.Filozofët Iluminist gjatë shekullit XVII-XVIII...fq 22 VIII. E Drejta Penale në Shtetet Kapitaliste...fq 28 IX.Shkollat e shekullit XVIII dhe XIX në të Drejtën Penale...fq 31 X. Shkolla Antropologjike...fq 35 XI.Shkolla Pozitive...fq 39 XII.Sociologjike...fq 45 XIII.Shkolla Neoklasike...fq 50 3

4 Kapitulli II Parimi i Ligjshmërisë në botë dhe në Legjislacionin Shqiptarë. 2.1 Parimet themelore dhe ndërtimi i figurës së veprës penale...fq Garancitë e Parimeve të se Drejtes Penale...fq Parimet themelore dhe nje veshtrim ne origjinen e tyre te historise ne Shqiperi...fq Parimi i Ligjshmërisë dhe roli i tij në promovimin e Shtetit të së Drejtës në Shqipëri...fq Parimi i Ligjshmërisë në të Drejtën Penale dhe në shtetin e të drejtes ne Shqipëri...fq Fuqia prapavepruese, ligjshmëria dhe sovraniteti...fq Problemet qe perballet legjislacioni shqiptar ne zbatimin dhe implementimin e parimit te ligjshmerise ne te drejten penale...fq Parimi i ligjshmërisë në kushtetutë...fq Sistemi postkomunist ne Shqipëri...fq 82 Kapitulli III Parimi i Ligjshmërisë në të Drejtën Penale Ndërkombëtare. 3.1 Krimi nderkombetar...fq verejtjet per ligjshmerine dhe moszbatimin e saj nga keto gjykata deri ne vitin fq Gjykata e pare nderkombetare...fq Organet Penale Nderkombetare... fq Parimet Ligjore ne Statutin e Gjykates se Krimeve Nderkombetare...fq Projekti i statutit te Gjykates se Perhershme Penale...fq 107 4

5 3.7 Ligji Penal ne Statut dhe dispozitat qe sanksionijne ligjshmerine Penale...fq 111 Kapitulli IV Raporti i Sistemit Ligjor te Shteteve anëtare dhe Bashkimit Europian në Çështjet Penale 4.1 Bashkimi Europian dhe Sistemi Penal...fq Traktatet e Bashkimit Europian...fq Mbrojtja e Financave te BE-se... fq Instrumentet e Bashkimit...fq 133 Perfundimet...fq 135 Bibliografia...fq 138 Abstrakti...fq 144 Fjalë kyçe Sundimi i ligjit, parimi i ligjshmërisë, parimi i ndalimit te fuqise prapavepruese te normes penale,ndalimit te analogjise, dhe saktesimi i elementeve te figures se vepres penale, roli i parimit te ligjshmerise në drejtësisë Shqiptare, drejtesia penale nderkombetare, komuniteti Europian dhe ligjshmeria penale, instrumentat nderkombetare te zbatimit te ligjshmerise, nevojë për reforma dhe përmirësim. 5

6 Metodologjia e studimit. Në hartimin e metodologjisë se ketij punimi, i cili kërkoi të adresoj disa çështje dhe objektiva te mara nga nje pikepamje subjektive dhe duke i bazuar ato mbi disa norma dhe institute themelore kombëtare dhe ndërkombëtare, të tilla si ato lirise, demokracise, repektimit të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore,mbi shtetin e së drejtës, barazise perpara ligjit, zbatimit te nje procesi te rregult gjyqësor etj... Shteti Shqipëtar ka ndërmarrë një sërë reformash me qëllimin e vetëm për të forcuar ekzistencën dhe funksionimin e shtetit të së drejtës. Në këtë rrugë të gjatë e plote sfida për t u arritur patjetër që një nder promotorët kryesore të tij ka qene reforma në drejtësi dhe të gjithë elementet përbërëse të saj. Kjo pasi e drejta është ajo që i paraprinë, disiplinon dhe normon marrëdhëniet e ndryshme juridiko- shoqerore. Vazhdimisht është përmirësuar kuadri ligjor si ai civil, në vecanti ai penal në funksion të zbatimit rigorz të parimit të ligjshmerise dhe mos zbatimit te fuqise prapavepruese te ligjit. Ndryshime keto qe jane imponuar nga nevoja e respektimin te te drejtave dhe lirive themelore te njeriut. Ndryshime keto qe jane reflektuar ne legjislacionin Shqipëtar penal dhe procedurial per edhe ne juridiksionin e gjykates Kushtetuese si dhe ne praktiken gjyqesore te gjykatave te ndryshme kombetare dhe ato qe operojne ne nje nivel me te gjere me natyre nderkombetare, sic mund te permendim na rastin konkret gjykaten penale nderkombarare Hage e cila ne statutun e saj(rome1998), mund te verehet shume lehte ndryshimi qe ka sjellë zbatimi i parimeve te mesiperme ne krahasim me gjykatat e tjera me te hershme me natyre nderkombetare deri ne vitet 90 duke permendur nurembergun,gjykaten penale ushtarake te lindjes se larget Tokion,Hagen e vitit 93 per krimin e genocidit ne ish Jugosllavi,Gjykaten penale te Ruandes ne vitin 1994,te nzjera ne baze te rezolutave te posacme te keshillit te sigurimit te OKB-se ne funsion te ruajtjes se paqe bazuar ne kapitullin e shtate te kartes. Gjykata te cilat kane operuar ne mosrespektim te plote te parimit te ligjshmerise ndalimit te fuqise prapavepruese etj. 6

7 Parathënie Në këtë studim kam diskutuar mbi raportin e se drejtës penale me te drejtën ndërkombëtare në lidhje me çështjet e sundimit të ligjit në përgjithësi. Gjithashtu kam diskutuar mbi respektimin e të drejtave te njeriut dhe legjislacionet penale te ngritura nga parimet e nullum crimen sine lege dhe nulla poena sine lege, të cilat janë thelbi i parimit të ligjshmërisë në ligjin penal substancial dhe procedurial. Kam përmendur gjithashtu disa çështje të tjera të ligjshmërisë në ligjin penal, ndalimit te fuqisë prapavepruese, saktësimit te normës penale si dhe disa nenparime te tjera te zbatueshme ne një proces penal te një shteti demokratik. Si një ndër parashikimet kryesore të së Drejtës Penale është parashikuar parimi i ligjshmërisë dhe nenparimet e tjera qe përmban ky parim, i sanksionuar qe ne kohen e Iustinianit si nullum crimen nullum poena sine lege por edhe me tej ne te famshmen Magna Karta libertatum Angli 1215 dhe ne vijim nga shtetet e zhvilluara ne shek.19 e me tej deri ne ditët e sotme ku hasim parimin e çdo legjislacioni te një shteti demokratik dhe ne çdo akte me fuqi ndërkombëtare si Statuti i Romes 1998,parim që nënkupton respektin dhe zbatimin e detyrueshëm të normave proçeduriale ne procesin penal, me qellim te vetëm mbrojtjen e individit nga abuzimet arbitrare qe mund te bëjnë organet shtetërore dhe ato te dhënies se drejtësisë ne procedimin e tyre dhe caktimin e dënimit. Parimi i ligjshmërisë është rregulli kryesor i së Drejtës Penale, pa këtë parim procedimet penale nuk do të kishin aspirata demokratike dhe integruese,nuk do të zbatoheshin Të Drejtat Themelore të Njeriut. Për parimin e ligjshmërisë do të flasim gjerë e gjatë më poshtë duke folur për disa institute shumë të rëndësishme të së Drejtës Penale, për gjenezën e këtij parimi, për parimin e ligjshmërisë ne sistemin e Bashkimit Evropian, si dhe për parimin e ligjshmërisë ne te drejtën Ndërkombëtare. Respektimi i këtyre parimeve është shumë i rëndësishëm në fushën e drejtësisë penale, ku pa to, një Shtet si Shqipëria që ka aspirata demokratike e integruese në Bashkimin Evropian, nuk do të kishte zhvillimin dhe integrimin e duhur për t u bërë pjesë e strukturave euro-atlantike. Mosrespektimi i këtyre instituteve, do të bënte që Shqipëria të kthehej në sistemin e mëparshëm inkuizitor, ku nuk respektoheshin parimet ligjore në fushën e drejtësisë. Në këtë studim kam mare dy aspekte te analizës, së pari për të studiuar situatën aktuale në të cilën është parashikuar, vëzhguar dhe zbatuar parimi i ligjshmërisë dhe çdo nenparim tjetër për mbrojtjen e personave qe i nënshtrohen procesit penal. Se dyti, kam bere një analize mbi problemet e drejtësisë dhe jo vetëm, por edhe në shoqërinë shqiptare duke theksuar nevojën se te gjitha organet penale duhet te aplikojnë me rigorozitet, në çdo procedim penal parimin e ligjshmërisë, si një kusht i domosdoshëm, kusht për respektimin e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore. Në studimin e përgatitur pranohet çdo kritikë dhe vërejtje bëre nga studiuesit në funksion të perfeksionimit dhe përsosjes në analizën e parimit konkret, si parimi kryesor në sistemin penal. 7

8 KAPITULLI I I. ZHVILLIMI I TË DREJTËS PENALE NDËRKOMBËTARE Përgjatë literaturës juridike shpërfaqen dhe ekzistojnë mendime të ndryshme duke marrë për bazë lindjen apo paraqitjen e së drejtës penale ndërkombëtare. Kjo është paraqitur në gjysmën e parë të shekullit XVI, gjatë kohës së shkollës postglosatore. Ndërkohë, të tjerë mendojnë se e drejta penale ndërkombëtare me kuptimin e tanishëm, daton që nga gjysma e parë e shekullit XVII me postulatin e njohur të Hugo Grociusit - aut dedere aut punire (ose dorëzoje ose ndëshkoje). Mendohet që autori i veprës penale duhet ose ti dorëzohet shtetit ku e ka kryer veprën penale ose të ndëshkohet aty vetë ai gjendet. Po aq të tjerë mendojnë se autori i veprës mbetet i njëjtë dhe i pandryshueshëm në rrethana ciklike. 1 Procesin e pandërprerë e të gjatë të ecurisë së saj brenda shoqërisë dhe historisë, e drejta penale ndërkombëtare e paraqet si shënjuese sidomos me paraqitjen e ideve dhe tendencave të shteteve, pjesë e pandarë është edhe bashkësia ndërkombëtare që në matricën e mundësive të humanizohet lufta. Vitet 1864 mbartin këto ide dhe akte mbetën në aspekte nacionale, për sa kohë që iniciativat e para dhe pikëlidhjet e para të intencave për humanizimin e luftës i ndeshim në aktet që u nxorën gjatë kohës së Revolucionit Francez. Një zhvillim i madh i së drejtës penale ndërkombëtare i dedikohet nxjerrjes së konventave të Hagës në vitin 1899 dhe Me këto konventa gjithashtu janë ndaluar mënyrat apo mjetet barbare dhe poshtëruese të luftimit. Konventat e Hagës të viteve 1899 dhe 1907 në realitet paraqesin një lloj kodifikimi të së drejtës ndërkombëtare luftarake. Me këto konventa u përcaktuan rregullat për mbrojtjen e popullsisë civile, për sjelljen ndaj të zënëve rob, si duhet vepruar ndaj të sëmurëve dhe të plagosurve. Versajës mbi paqen (neni 227 dhe 228) u parapa që të formohet gjykata speciale e cila do ta gjykonte Vilhemit II, si fajtor kryesor për krimet që u kryen gjatë Luftës së Parë Botërore. Kurse personat e tjerë përgjegjës ushtarake dhe civile, 2 sipas kësaj Kontrate duhej të dënoheshin nga gjykatat e shteteve në territoret në të cilat i kanë kryer krimet. 1 Shih Pritchard në Bassiouni (ed.), International Criminal Laë, vëll. III fq322, Shih MORRIS-SCHARF, Gjykata Ndërkombëtare Penale, 1998; 8

9 Sidoqoftë, traktati i Versajës nuk ia arriti qëllimit, në momentin që Holanda refuzoi ekstradimin e Vilhelmit II, me argumentin se veprat penale për shkak të të cilave kërkohet ekstradimi nuk janë paraparë me kontratat që Holanda i ka lidhur me shtetet e tjera; Në platformën tjetër, sipas mendimit te aleatëve, është dashur të përgjigjen penalisht edhe 896 individë. Gjermanët mendonin se mund të zhvillohet procedura penale vetëm kundër 45 personave. Prej vetëm 12 personave të nxjerrë nga Gjykata Supreme e Lajpcigut, prej të cilëve u dënuan vetëm, 6 madje edhe ata me dënime minimale. Përkundër faktit se nuk u aplikuan dispozitat e Kontratës së Versajës mbi paqen dhe nuk u ndëshkuan fajtorët kryesorë të Luftës së Parë Botërore, megjithatë kjo kontribuoi që në arenën ndërkombëtare të formohet botëkuptimi se është e domosdoshme që, bile ne të ardhmen, të dënohen personat që fillojnë luftën agresore. Vazhdimësia na tregon se me konventat e Gjenevës të vitit 1929 u bë kodifikimi i ri i të drejtës ndërkombëtare luftarake 3. Po ashtu këto konventa, po aq sa ato të Hagës, përveç të tjerash kishin për qëllim që në një masë ta humanizojnë luftën. Lufta e Dytë Botërore është një parametër faktik i cili jep spunton për zbatimin, për zhvillimin e hovshëm të saj dhe po aq edhe për kuptimin e plotë të së drejtës penale ndërkombëtare e cila është shprehur fortësisht pas Luftës se Dytë Botërore. Data 8 gusht të vitit 1945, përkatëson atë që në Londër u arrit Marrëveshja e forcave të mëdha aleate që të formohet gjykata ndërkombëtare ushtarake e cila do t i gjykonte kriminelët e Luftës se Dytë Botërore. Specifikisht, miliona njerëz që u bënë viktimë e krimeve gjatë Luftës së Dytë Botërore nga kriminelët nazistë dhe aleatët e tyre, mobilizuan vetëdijen ndërkombëtare që të mos mbeten pa u dënuar fajtorët e kësaj lufte. Krahas kësaj Marrëveshje, u nxor edhe Statuti i Gjykatës Ndërkombëtare Ushtarake me të cilin u përcaktua përbërja, kompetencat dhe funksionimi i gjykatës. Me Statut u parapa se si krimet ndërkombëtare konsiderohen : krimet kundër paqes, krimet e luftës dhe krimet kundër njerëzimit. Bazuar në dispozitat e Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare Ushtarake të Nurembergut, në veçanti u përcaktuan disa parime me të cilat u rregullua përgjegjësia penale për krimet e luftës 4. Ndër parimet më kryesore janë këto: a) Udhëheqësit, organizatorët, shtytësit ose bashkëpunëtorët që kanë marrë pjesë në përpilimin ose ekzekutimin e ndonjë plani apo komploti me qëllim që të kryhet ndonjë krim i paraparë me Statusin në fjalë, janë përgjegjës për të gjitha veprat që janë kryer në realizimin e atij plani(neni 6,al.3); 3 Shih ROGGEMANN, Die internationalen Strafgerischtshofe fq 224, Shih Best, Kufizimi i luftës në perspektivën historike dhe filozofike, në Delissen të Tanja, ligji humanitar i Konfliktit të Armatosur, Sfidat e së ardhmes. Ese në Nder te Frits Kaishoven, të Dodrecht / Boston / Londër, Binding, Handbuch des Strafrechts, I, Leipzig,

10 b) Pozita zyrtare e kryesisë së veprës penale ndërkombëtare, qoftë kryetar i shtetit apo udhëheqës tjetër i lartë shtetëror apo ushtarak. sipas të drejtës ndërkombëtare (neni 7) nuk mund të merret si rrethanë për përjashtimin e përgjegjësisë penale apo zbutjen e dënimit. c) Fakti që autori i veprës penale ndërkombëtare ka vepruar sipas urdhrit të qeverisë së tij ose të eprorit të tij, nuk do ta lirojë nga përgjegjësia penale, por kjo mund t'i merret vetëm si rrethanë lehtësuese (neni 8); d) Me rastin e gjykimit të cilido personi të ndonjë grupi apo organizate, gjykata ka autorizime që grupin apo organizatën, anëtar i së cilës ka qenë autori i veprës penale ndërkombëtare, ta shpalli si organizatë kriminale (neni 9), në raste të tilla që çdo shtet ka nënshkruar Marrëveshjen ka të drejtë që, për shkak të anëtarësisë në organizatat e përmendura, individët e këtillë t i nxjerrin para gjykatës. Në të gjitha rastet e këtilla, karakteri kriminal i grupit ose i organizatës konsiderohet si i provuar (i vërtetuar) dhe nuk mund te mohohet (neni 10). Ai që me të drejtë konsiderohet si kod i parë penal ndërkombëtar me karakter të përkohshëm është Statuti i Gjykatës Ndërkombëtare Ushtarake. Në bazë të përmbajtjes, natyrës dhe dimensioneve të dispozitave të tij, në literaturën juridike të paraqitur. Gjykata Ndërkombëtare Ushtarake në Nuremberg, e cila në procesin që zgjati gati një vit, me 1 tetor te vitit 1946, u formua në bazë të Marrëveshjes dhe Statutit të përmendur, nga ku u nxor aktgjykimi me të cilin u ndëshkuan kriminelët e mëdhenj nazistë të luftës. Prej 22 të të akuzuarve, me aktgjykimin e Nurembergut, 12 kriminelë lufte me në krye Geringun u dënuan me vdekje, 3 me burg te përjetshëm, 4 me dënim me burg prej 10 gjer 20 vjet, ndërsa 3 u liruan nga akuza 5. Gjykata e Nurembergut ishte një shembull nën ndikimin, e së cilës ditë me vonë (me 15 janar 1946) u formua Gjykata Ndërkombëtare Ushtarake, e cila i gjykoi kriminelët kryesorë japoneze,nga ku parimet në bazë të të cilave veproi kjo gjykatë ishin identike me parimet e Gjykatës së Nurembergut të sapo përmendur më lartë. Shpreshmëria e së drejtës penale ndërkombëtare dhe zhvillimi i mëtejshëm u ciklua nën qerthullin e OKB-së. Për rrjedhojë, në dhjetor te vitit 1946 Asambleja e Përgjithshme e OKB-së nxori Rezolutën me të cilën verifikoi parimet e Statutit të Gjykatës Ushtarake të Nurembergut. Dhjetor i vitit 1948 nxori Konventën në të cilën prezantoi nocionin e ri mbi krimin e gjenocidin. Së pari në të u sugjerua që shtetet anëtare të OKB-së, në legjislacionet e tyre penale të parashohin krimin e gjenocidit si vepër penale. Më pas, me iniciativën e Kryqit te Kuq ndërkombëtar, në muajin gusht të vitit 1949 ne Gjenevë u nxorën këto katër konventa me rëndësi të madhe për zhvillimin e mëtejshëm të së drejtës penale ndërkombëtare 6 : Konventa se si duhet 5 Shih,discurso penai de la exclusiòn, voi. II, Edisofer S.L., Euros Editores, B. de F Ltda., Madrid-Buenos Aires- Montevideo, Kufizimi i luftës në perspektivën historike dhe filozofike, në Delissen të Tanja, ligji humanitar i Konfliktit të Armatosur, Sfidat e së ardhmes. Ese në Nder te Frits Kaishoven, të Dodrecht / Boston / Londër,

11 vepruar ndaj të zënëve rob, Konventa mbi mbrojtjen e personave civile gjatë kohës së luftës, Konventa për përmirësimin e gjendjes së të plagosurve, të sëmurëve dhe të personave anija luftarake së cilëve është fundosur dhe Konventa për përmirësimin e gjendjes së të plagosurve dhe të sëmurëve në forcat e armatosura në luftë. Të gjitha këto konventa janë ratifikuar nga një numër i madh shtetesh të botës ndër to edhe shteti ynë- Shqipëria, kurse veprat penale parapara në to janë inkorporuar në kodet penale, p.sh. veprat penale kundër njerëzimit dhe të drejtës ndërkombëtare janë inkorporuar në kodet penale, p.sh. veprat penale kundër njerëzimit dhe të drejtës ndërkombëtare, veprat penale kundër komunikacionit ajror dhe veprat penale kundër vlerave të tjera shoqërore. Çështjet nga kategoria e të drejtës penale ndërkombëtare janë gjithnjë më aktuale, ngaqë zhvillimi i hovshëm i teknikës dhe shkencave të tjera dhe në përgjithësi i marrëdhënieve shoqërore dhe ndërshtetërore kanë bërë që bota të integrohet si kurrë me parë. Marrëdhëniet ekonomike, politike, kulturale dhe në sfera të tjera shoqërore, e posaçërisht mobiliteti i madh i njerëzve, ka shpënë që të kryhen shpesh vepra penale me element të jashtëm. Nuk janë raste të rralla që një person apo grup personash të kryejnë vepra penale dhe brenda disa orëve të mund të arratisen në shtetin apo kontinentin tjetër. Gjithashtu, mjerisht, edhe sot e kësaj dite zhvillohen luftëra agresive dhe kryhen krime masive kundër popullsisë civile 7. Edhe përkundër faktit se edhe tani ndërgjegjja e opinionit ndërkombëtar ka arritur një nivel mjaft te lartë, mungojnë mënyrat dhe mjetet për parandalimin dhe ndëshkimin e veprave apo krimeve që kryhen nga ana e shteteve, përkatësisht nga udhëheqës të ndryshëm të shteteve që zhvillojnë luftëra agresive. Ky është rast i moszhvillimit të mjaftueshëm të së drejtës penale ndërkombëtare. Edhe sot e kësaj dite nuk u arrit që të formohet një e drejtë ndërkombëtare penale dhe të nxirret një kod penal ndërkombëtar me karakter të përhershëm i cili do ti posedonte të gjitha atributet e të drejtave penale pozitive. Gjithashtu nuk u arrit që të formohet një gjykatë ndërkombëtare penale me karakter të përhershëm (siç është Gjykata Ndërkombëtare në Hagë) 8, e cila do t'i kishte organet kompetente e të gjykonte sipas procedurës së caktuar që më parë. Gjithsesi zgjidhjen kryesore ne kuadër te përsosjes te legjislacionit penal ndërkombëtar. e dha përfundimisht krijimi i gjykatës penale ndërkombëtare te Hagës ( traktati i Romes 1998), për te cilin do te flasim ne vijim te punimit. 7 Shih,Ambos. K. Der Allgemeine Teil des Völkerstrafrechts, Berlin, Shih,Brackman, Nurembergu tjeter, Londër

12 II.KARAKTERISTIKA TË PËRGJITHSHME TË TË SË DREJTËS PENALE Zhvillimi i vrullshëm i shoqërisë ka kushtëzuar atë që e drejta penale ta modifikojë përmbajtjen dhe principet e saj. Gjatë zhvillimit historik në të janë ndërtuar dhe inkorporuar institute dhe instrumente të reja, të cilat gjithnjë e me tepër këtë degë të drejtësisë e kanë bërë me humane dhe krahas kësaj e ka ruajtur funksionin e vet në mbrojtjen e të mirave juridike të shoqërisë dhe të individit. Krahasimisht,e drejta penale e kohës së lashtë dhe e mesjetës, janë karakterizuar për nga arbitrariteti, vrazhdësia dhe dënimet shumë të rënda, e drejta penale e mëvonshme, sidomos ajo e tanishmja, është më racionale dhe më humane. Për avancimin e mëtejshëm të së drejtës penale në të kaluarën, por edhe në kohën moderne ndikojnë faktorë të shumtë të natyrave të ndryshme, siç janë karakteri i rregullimit shoqëror dhe politik, shkalla e zhvillimit dhe forcat e shtetit, raportet e klasave etj. Një faktor tjetër ndikues në avancimin e së drejtës penale është teknologjia dhe civilizimi, po ashtu religjioni, filozofia, ideologjia dhe traditat, shkenca në përgjithësi, e në veçanti shkenca e së drejtës penale dhe shkencat e tjera që merren me studimin e kriminalitetit, si dhe praktika gjyqësore. 9 Nuk mund të mos lëmë pa përmendur fillesat dhe indet lidhëse parësorë të së drejtës penale qysh në bashkësinë e parë njerëzore ku qenia njerëzore e kanë parë të nevojshme se duhet reaguar kundër atyre personave që në veprat e tyre kanë dëmtuar interesat e tyre të përbashkëta e personale. Formimi i shtetit shfaqet me të drejtën penale si degë e drejtësisë. Prezantim i detajuar i zhvillimit të së drejtës penale që në epokat më të lashta të njerëzimit gjer më sot, do të kërkonte sforco të madhe dhe do t i tejkalonte fazat e plan-programit të kësaj lënde që studiohet në fakultetin juridik. Për këtë arsye në këtë studim do të prezantojmë parimet thelbësore të se drejtës penale në kontura të përgjithshme aq sa është e nevojshme për ta kuptuar natyrën, domosdoshmërinë dhe funksionin e kësaj dege të drejtësisë në kohën dhe epokën qe ne sot jetojmë. Mbështetur në karakteristikat themelore të zhvillimit të saj që janë manifestuar gjatë formacioneve shoqërore-ekonomike do të kemi arritje të pritshme. E drejta penale shënoi një vijueshmëri të pamat gjate duke u mbështetur ne avancimin social, kulturor ku edhe hulumtimet kriminologjike të faktorëve sociale të kriminalitetit brenda qerthullit shoqëror. 10 Gjatë shekullit XVIII dhe X pikërisht në këtë periudhë merr spunton e zhvillimit e drejta penale. 9 Shih Machiaveli, il principe 1513.fq Shih BORGERS-KOOIJMANS, në fushën e së drejtës penale,, J.krim

13 E drejta penale është rezultat i zhvillimit të gjithëmbarshëm e të gjatë historik te njerëzimit dhe bashkërenduese e gjithë zhvillimeve dhe luhatjeve te njerëzimit ne epoka te ndryshme. Pohimi se historia e së drejtës penale është ne fakt historia e civilizimit të njerëzimit, është i gjetur, sepse ne normat penale-juridike është reflektuar shkalla e zhvillimit kulturor te civilizimit dhe të marrëdhënieve shoqërore në përgjithësi. 11 E drejta penale tashmë nuk është rezultat vetëm i zhvillimit, por mbështetëse përpjekjeve dhe zëdhënëse e vlerave njerëzore për dinjitet e stabilitet mbarëkombëtar. 11 Shih,BINDING, Handbuch des Strafrechts, I, Leipzig,

14 I.GJENEZA E SË DREJTËS PENALE Karakterizimi si shoqëri pa klasa i bashkësisë së parë njerëzore është i definicion i njohur. Dëbimi apo përzënia nga bashkësia ka konsistuar me dëbimin apo përzënien e personit nga bashkësia për shkak të deliktit të kryer edhe ky është formicitet i lashte. Kjo është forma e parë dhe më lashtë e reagimit ndaj sjelljeve të ndaluara. Është shqiptuar vetëm ndaj anëtarëve të bashkësisë dhe vetëm për rastet më të rënda të krimeve. Ky lloj karakterizimi, i cila, shfaqet në formimin e njeriut dhe zgjatë gjer me paraqitjen e shteteve të para. Meqë edhe në këtë periudhë ngjanin eksese që i cënonin rregullat jetës shoqërore të bazuar në të drejtën zakonore, është dashur patjetër të reagohet ndaj personave që kryenin eksese. Për shkak se akoma nuk ishte formuar shteti dhe e drejta, përkatësisht e drejta penale, këtë reagim e ushtronte familja apo fisi dhe kishte për qëllim që ta mbronte bashkësinë nga vepra te tilla të dëmshme. Për nga mënyra e saj, ky reagim ka pasur karakter të mbrojtjes shoqërore, sepse duke u parë nga ekspertët është mbrojtur ekzistenca e bashkësisë në tërësi, pa marre parasysh nëse ka qenë rrezikshmëria ekseseve reale (faktike) apo e imagjinuar. Ekseset në bashkësinë e parë njerëzore ishin mjaft primitive edhe kryesisht kanë qenë vepra të drejtuara kundër jetës dhe trupit. Ndaj kryesuesve të ekseseve në këtë bashkësi më së shpeshti bëhej dëbimi nga bashkësia, hakmarrja, në veçanti gjakmarrja dhe kompozicioni. 12 Gjakmarrja dhe hakmarrja janë aplikuar në bashkësinë e parë njerëzore duke predispozuar ta mbronte jetën e njeriut, integritetin trupor dhe të mirat e tjera të fisit dhe familjes. Kjo formë e reagimit qëndron në faktin se personi i afërm i tij, reagonin kundër kryesisë të krimit apo anëtarëve të familjes ne mënyrë respektive të bashkësisë së fajtorit, duke i shkaktuar ndonjë të keqe, e cila është dashur të jetë ekuivalente. Vepra e ndaluar apo krimi konsiderohej jo vetëm kundër anëtarit të caktuar, por edhe kundër tërë bashkësisë. Duke pasur parasysh kushtet shumë të vështira të ekzistimit në bashkësi, e sidomos jashtë bashkësisë, për nga pesha e saj, kjo masë ka qënë shumë e ashpër edhe si e tillë nga disa autorë njësohet më dënimin me vdekje, sepse personit që i shqiptohej kjo masë nuk gëzonte kurrfarë mbështetje dhe mbrojtje nga bashkësia e vet dhe kështu në çdo moment i kanosej rreziku për jetë nga uria, të ftohtit, nga egërsirat dhe nga anëtarët e bashkësive të tjera që kanë qënë të pamëshirshëm ndaj të huajve. Fisi ka qënë vendstrehim i anëtarit 13. Ai i ka mbrojtur duke u kanosur me hakmarrje. Për këtë arsye anëtarët e fisit kanë qënë të detyruar të ushtrojnë mbrojtjen. Në përgjithësi u aplikua gjakmarrja jo vetëm gjatë kohës së bashkësisë së parë njerëzore por edhe pas formimit së shtetit dhe drejtësisë. Mirëpo, evolucioni i gjakmarrjes ka shkuar në drejtim 12 Shih Historia e Institucioneve, Aurela Anastasi, Shih LAGODNY ( nen kujdesin e), Parimet dhe procedurat për një ligj të ri kriminal transnacional, Freiburg,

15 te kufizimit gradual. Gjithnjë e më tepër ngushtohej rrethi i personave që mund ta kryenin dhe rrethi i personave që mund të kryhej. Kështu, sipas të drejtës zakonore shqiptare, të afërmit e personit që jetonin të ndarë janë detyruar të ruhen vetëm 24 orë pas kryerjes se vrasjes. Pas këtij afati ata kanë mundur të lëvizin lirisht, sepse ndaj tyre nuk ka guxuar të merret gjaku ( Kanunit te Lekë Dukagjinit). 14 Gjithashtu gjakmarrja u kufizua me institucionin e tailonit, i cili ka qëndruar në aforizmin "sy për sy, dhemb për dhemb". Sipas institucionit të tailonit, me rastin e hakmarrjes ka mundur të shkaktohet vetëm i njëjti lloj dhe intensiteti i së keqes së pësuar më parë. Institucioni i talionit ka për qëllim që të ndalohet që për një njeri të vrarë të vriten shumë persona dhe vështruar në aspektin penalo-juridik, kjo është faza e parë e aplikimit të ekuivalencës midis së keqes së pësuar dhe dënimit që është shqiptar. Duke cekur se edhe pse në sot tmerrohemi nga vrazhdësia e parimit të talionit,ne atë kohë, kur gjakmarrja nuk njihte kurrfarë proporcioni, pa mëdyshje ky ishte një progres i madh në drejtim të individualizmit dhe humanizimit të dënimit. Përndryshe, parimin e tailonit e ndeshim edhe në ligjet e shkruara. Kështu, këtë parim e ndeshim edhe ne Kodin e Hamurabit, i cili u nxor në shekullin XVII para epokës sonë, madje në ligjet romake të 12 tabelave që u nxorën rreth vitit 1400 para epokës sonë. Kompozicioni apo shpjegimi i gjakut konsiston në dhënien e një dëmshpërblimi të caktuar viktimës ose familjes së tij, me ç rast kërkohej falje, përkatësisht shprehej keqardhje që ndodhi ajo e keqe. Së pari kompozicioni është zbatuar vetëm për veprat penale të vrasjeve, e më vonë zgjerohet edhe për veprat e tjera penale lëndimet trupore, fyerjet e nderit dhe autoritetit etj. Paraqitja Kompozicioni apo shpagimi i gjakut shënon një progres të madh të njerëzimit si një formë e zbutjes dhe e kufizimit të gjakmarrjes. Me paraqitjen e kompozicionit vetëdija e njerëzve arriti një shkallë të lartë të njohurish 15.Gjithë kjo masë është më e dobishme se gjakmarrja, posaçërisht nga shkaku se me gjakmarrje nuk zgjidheshin grindjet dhe shkatërrimi e anëtarëve të fisit është evident. Edhe shteti e përvetësoi kompozicionin apo shpagimi dhe me këtë ligj i parapriu si të obligueshëm, më të cilin viktima dhe anëtarët e familjes së tij detyroheshin të pajtoheshin duke bere dëmshpërblimin përkatës. Në të drejtën zakonore të shqiptarëve kanë ekzistuar dy lloje të pajtimit të gjakut: i vullnetshëm dhe ai sipas urdhrit të pushtetit turk ose bajrakut. Në fillim i tërë kompozicioni apo dëmshpërblimi i jepej palës së dëmtuar. Më vonë, një pjesë e kompozicionit i takonte shtetit. Kështu shpërfaqen fillesat e dënimit më të holla apo me gjobë që e njohin të drejtat penale bashkëkohore. E le të mos harrojmë se kjo edhe pse tingëllon si fakultative në avancimin e shoqërisë, kompozicioni vazhdon te mbetet paraqitëse e një shkallë të caktuar të zhvillimit shoqëror-ekonomik dhe kultural të njerëzimi. 14 Shih Historia e Shtetit dhe e se Drejtes, botimi I trete, Aurela Anastasi, Tirane Shih, MAIER J., Inquisition oder Komposition?, in Festschrift ßir Claus Roxin, Berlin-Neë York, 2001, 1215 ss. 15

16 IV.E DREJTA PENALE NË SHTETET SKLLAVOPRONARE Ekzistimi i Shtetit skllavopronare pavarësisht prej kohës, vendit dhe nivelit te zhvillimit shoqëror dhe ekonomik të shteteve skllavopronare, midis tyre edhe në kategorinë e së drejtës penale shprehen dallimet. Sidoqoftë, mund të konstatohen disa karakteristika themelore të përbashkëta të së drejtës penale të shteteve skllavopronare. E drejta penale skllavopronare në epiqendër të saj i ka rëndësinë e mbrojtës së pronës private dhe asaj të shtazëve, prodhimeve bujqësore, e në veçanti skllevërve, te cilët brenda formatit shoqëroro- ekonomik janë konsideruar si pronë e skllavopronarit dhe në kategorinë e së drejtës penale shprehet dallimi midis njerëzve të lirë dhe skllevërve si në pikëpamje të përgjegjësisë se tyre penale ashtu dhe në mbrojtjen e personalitetit të tyre. Ndaj njerëzve të lirë (skllavopronarëve) që kanë kryer vepra penale ne rastet me të shpeshta është aplikuar parimi i talionit apo kompensimi i dëmit, ndërsa skllevërit edhe për krimet më të imta janë ndëshkuar me dënime të rënda dhe të vrazhda. Meqë skllavi nuk është konsideruar si njeri por si send, ai nuk ka gëzuar mbrojtje. Nisur prej kësaj vrasja e skllavit është konsideruar si krim kundër pasurisë. Më vonë, sidomos në perandorinë romake, gradualisht në një mase u parapa edhe mbrojtja e personalitetit të skllavit, sidomos jeta. Karakteri sakral i së drejtës penale nuk ka pasur të njëjtin intensitet në të gjithë shtetin skllavopronar të bazuar në tërë sistemin e tij si me karakter teologjik 16. Përveçse rrethanave të tjera, ka kushtëzuar që e drejta penale të njohë një numër të madh të veprave penale të karakterit fetar. Parimi i ligjshmërisë në të drejtën penale skllavopronare nuk është njohur, përkundrazi me veprat penale dhe dënimet. Një pjesë e vogël janë rregulluar me ligj, kurse numri më i madh i marrëdhënieve shoqërore ka qenë i rregulluar me të drejtën zakonore. Atëherë si burimi kryesor i së drejtës, mandej dhe i së drejtës penale, ka qenë e drejta zakonore 17. Kushtëzimi ka qenë në fushën e së drejtës penale në mënyrë që të shprehet arbitrariteti i gjykatave brenda ciklit shoqëror e ekonomik. Dënimi me vdekje ndaj të ndëshkuarit është ekzekutuar me prerjen e kokës, duke e djegur ne grumbullin e drunjve, duke e çuar me anën e kuajve etj. Dënimi me vdekje si dhe dënime të tjera 16 Shih MANARCORDA, Los extrechos caminos de un derecho penal. Problemas y perspectivas de una competencia penal "directa" en el Proyecto de Tratado Constitucional, in Criminaba, Shih" Komentari i kodit Penal te Republikes se Kosoves" Prishtine

17 fizike janë ekzekutuar në mënyre publike me qëllim që të ushtrojë ndikim frikësues ndaj të tjerëve 18. Për nga llojet, natyra dhe mënyra e ekzekutimit, dënimet kanë pasur për qëllim hakmarrjen ndaj personit te veprës penale. E drejta penale ne këtë periudhe nuk e ka njohur dënimin me heqje te lirisë (dënimin me burg). Ky lloj dënimi është shqiptuar dhe është ekzekutuar aq sa ka qenë e nevojshme për ta siguruar autorin e një vepre penale të mos arratiset derisa ti caktohet një masë dënimi. Më së shpeshti është përdorur dënimi me vdekje dhe lloje të ndryshme të dënimeve fizike. Periudha skllavopronare gjithashtu karakterizohet për nga mungesa e burimeve të shkruara 19. Burimi kryesor i të drejtës penale të shteteve skllavopronare ka qenë e drejta zakonore. Burime të shkruara apo ligje në këtë periudhe ka pasur pak. Si më të rëndësishme kanë qenë Ligji i Hamurabit, që u nxor në shekullin XVII para epokës sonë. Një pjese të dispozitave me karakter penal juridik i ndeshim edhe në burimet e shkruara të së drejtës romake. Perimetri kohor i shteteve skllavopronare nuk rezulton me tregues në shkencën e të drejtës penale 20.Për më tepër romaket, të cilët në zhvillimin e shkencës civile dhanë kontribut të madh, në shkencën penale nuk kane dhënë ndikime me benefit. E gjithë kjo do të thotë që e drejta penale kryesisht zhvillohej sporadikisht duke u kushtëzuar nga problematikat e përditshmërisë e kështu lanë mënjanë zhvillim real e racional të së drejtës penale. 18 Shih,PELLA, La guerre-crime et les criminels de guerre, Paris-Genève Shih LEMMEL, Unbestimmte Strafbarkeitsvoraussetzungen im besonderen Teil des Strafrechts und der Grundsatz nullum crimen sine lege; Shih Luders, in Chia vario (a cura di), La justice pénale internationale entre Passé et Avenir,

18 V. E DREJTA PENALE NË SHTETET FEUDALE Sipas historisë rendi feudal ishte ai që zëvendësoi rendin skllavepronar. Fillesa e tij është shekulli i V dhe jetëgjatësia e tij shkon deri në shekullin e XVIII, kur fillon Revolucioni Francez Borgjez. E drejta penal ka qenë shoqëruesja bazë legjislative ku me ndryshimet e bëra brenda perimetrit kohor shumë të gjatë përparësia është evidente. Dallimi midis klasave dhe shtresave të shprehet në të gjitha ligjet që nxirren në shtetet feudale e në veçanti lidhur me ndëshkimin. Përkatësisht për të njëjtën vepër penale, me rëndë është dënuar fshatari ne krahasim me feudalin. Në përgjithësi e drejta penale shprehte dhe sanksiononte në mënyrë të hapur dhe vullnetin dhe interesat e klasës sunduese feudale dhe të shtresave të tjera të larta siç ishin: kastat, fisnikëria dhe kisha. Mirëpo edhe kundër karakterit të hapët klasor dallimit që bënte me rastin e dhënies së dënimeve, pavarësisht cilës klasë apo shtresë i takonte autori i veprës penale. e drejta zakonore ishte baza e së drejtës penale,por edhe ne këtë nivel në të drejtën penale nuk u arrit të sigurohet parimi i ligjshmërisë lidhur me veprat penale dhe dënimet. Arbitrariteti është i dukshëm. Ky arbitraritet përkundrazi me matjen e dënimit ka qenë një e keqe shumë e madhe e sistemit feudal. Jurisprudenca në përgjithësi ka qenë në gjendje të anarkisë. Çdo feudal synonte që në territorin e vet të siguronte jurisprudencën vetjake. Të parashikonte vepra penale në përgjithësi, një situate e tillë ka goditur rëndë fshatarësinë e bujkrobërinë e cila në kryengritjet e shekullit të XVII në Gjermani, në kërkesat e saj më së tepërmi insistonte që të mbrohet nga burgimet arbitrare dhe gjykimet subjektive duke ja mbajtur anën palës tjetër. mbrojta primare e pronës ishte një tjetër pjese e rëndësishme e ligjeve të shteteve feudale 21. Gjithashtu ligjet parashikojnë një numër të madh të veprave penale kundër sunduesit të shtetit, kundër religjionit moralit dhe personalitetit të njeriut dhe grabitjet. Llojet dhe qëllimi i dënimeve nuk ndryshuan shumë nga ato të shteteve skllavopronare. Në llojet dhe mënyrat e ekzekutimit të dënimeve të këtilla në masë të madhe ka kontribuar edhe e drejta kanonike (kishtare) me sistemin "e shenjtë të inkuizicionit ".Vend te rëndësishëm në shtete feudale kishte dënimi me vdekje edhe lloje të tjera të dënimeve fizike, si p.sh. prerja e veshëve, duarve ose hundës, nxjerrja e syve, madje dhe mundimi në rrotë etj,por nuk e ka njohur dënimin me burg sipas kuptimësisë së sotme. Gjatë periudhës së mesjetës dënimi me vdekje është shqiptuar për shumë vepra penale fetare, për vepra penale kundër moralit, madje edhe për llojet e vjedhje të rëndomta. Më së miri shihet nga dokumentet e arkivit të Spanjës, sipas të cilave vetëm gjatë shekullit XV dhe XVI janë dënuar më se 3oo.ooo vetë me dënim me vdekje. 21 Shih,Conforti, E drejta Internacionale, edicioni i shtatë,

19 Dënimi me vdekje është ekzekutuar në mënyra shumë të vrazhda dhe barbare. P.sh varjes dhe prerjes së kokës, dënimi me vdekje është ekzekutuar edhe duke e copëtuar të dënuarin, duke e privuar nga jeta me anë të rrotës, duke e djegur ne grumbullin (turrën) e drunjve, duke e varrosur gjallë në dhe, duke e lënë të vdesë nga uria. Në kohën e feudalizmit të hershëm, i cili përfshinte periudhën prej shekullit V- XI, e drejta penale kryesisht mbështetet në të drejtën zakonore dhe në dispozitat ligjore që i nxjerrin perandorët në shtetet gjermane, siç ishte Perandoria e Burgundeve, Ostrogoteve, Vizigotëve, e Langobartedëve etj. Në këtë shtet gjerman ligjet quheshin "leges barborum" ose "të drejtat popullore", të përmbanin edhe dispozita penalo-juridik 22. Në Francë u nxor i ashtuquajturi "Lex Salicia" që konsiderohet ligji më i rëndësishëm. Përveç këtij ligji, në Francë kanë ekzistuar edhe ligje të tjerë me emrin kapitullarie, që i nxirrnin perandorët. Në këtë ligj kishte dispozita nga e drejta penale. Këto dy lloje të dënimeve pasurore janë shqiptuar shpesh. Këto dy lloje të dënimeve pasurore janë shqiptuar shpesh sepse paraqitnin burim të rëndësishëm të ardhurash për pasurimin e arkës se sunduesve dhe të feudaleve të asaj kohe. Feudalizmi i zhvilluar, (që përfshinte kohën prej shekullit IX-XV), e drejta penale del si vartëse së drejtës romake, pra në vend të përgjegjësisë objektive, në të drejtën penale përvetësohet përgjegjësia subjektive, përkatësisht përgjegjësia në bazë të fajësisë. Mirëpo, përkundër këtij progresi, për shkak të partikularizmit dhe aplikimit të gjerë të së drejtës zakonore, nuk u aplikonin ligjet që i nxirrnin perandorët. Një arbitraritetit qe mbartet gjate. Në përgjithësi e drejta penale, në veçanti shkenca e së drejtës penale, gjatë kohës së feudalizmit të hershëm dhe në mesjetë, gjer në shekullin XI nuk shënoi ndonjë zhvillim 23. Përkundrazi, si dhe në fusha të të tjera të shkencës, ashtu edhe në lëmin e shkencës penale shprehet një stagnim i konsiderueshëm. Vetëm me paraqitjen e shkollës glosatore në shekullin XII dhe me hapjen e universiteteve të para në Itali (në radhë të parë në Bolonjë, filloi të përpunohet shkenca e së drejtës penale. Në këtë kohë shfaqen veprat e para në të cilat përpunohen vetëm çështjet nga lëmi i së drejtës penale. Punën e glosatorëve e vazhduan postglosatorët gjer në shekullin XV. Këta më tepër u morën me interpretimin e të drejtës romake dhe këtë e përshtati sipas nevojave të kohës. Në veprat e glosatoreve më së tepërmi janë përpunuar çështjet e veprimit territorial dhe të veprimit në kohë të ligjeve penale, mbrojtja e nevojshme, fajësia, veprimet përgatitore, tentativë etj. Kështu që kjo e drejtë e krijuar me anë të interpretimeve dhe adaptimin e saj. Në luftë kundër fshatarëve feudalet ashpërsuan represionin ndaj tyre.kjo është dekadence e feudalizmit dhe ecje drejt kapitalizmit (prej shekullit XVI-XVIII). Tendenca e represionit të tillë u 22 Shih,2003LEMKIN, Axis Rule in Occupied Europe, Laës of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress, Ëashington, Shih, Teoria e Përgjithshme e krimit. Cassese, Ligji ndërkombëtar,oxford University Press,

20 shpreh edhe në ligjet dhe kodet penale që u nxoren gjatë kësaj periudhe. Gjatë kësaj periudhe u bënë kodifikime të rëndësishme në fushën e së drejtës penale. Ndër më të rëndësishmet ishin Kodi i përgjithshëm penal Gjerman, i njohur me emrin Constituito Criminals Carolina ose shkurtimisht Carolina, që u nxor në vitin Më vonë u nxor Kodi penal i Bavarisë (Coecx iuris bavarici criminalis) në vitin 1751, Kodi penal austriak i Maria Terezës (Constitutio Criminalis Theresiana) në vitin dhe Kodi penal i Prusisë në vitin Në vazhdën e përpjekjeve të para që e drejta penale të përpunohet dhe të mbështetet në bazë shkencore, kontribute të posaçëm dhe kriminalisti gjerman Benedikt Karpcov ( ), profesor në Fakultetin Juridik në Lajpcig. Në veprën e tij më të njohur "Practica nova imperialis Saxonica rerum criminalium" që doli nga shtypi në vitin 1935 dhe me vepra të tjera ka dominuar gati një shekull në tërë shkencën penale gjermane, kurse në praktikë ka ushtruar efekt sikurse ligji. Nga kjo që u tha deri më tani për të drejtën penale të shteteve feudale, mund të konkludojmë se, përkundër vështirësive dhe pengesave që e përcollën zhvillimin e së drejtës penale, rrethana këto që në masë të konsiderueshme kontribuan që kjo degë e drejtësisë të shënojë stangim në feudalizmin e hershëm, prapë e drejta penale, duke filluar prej shekullit XII, kur edhe u lajmërua shkolla glosatore dhe postglosatore, e sidomos në shekullin XVII u zhvillua dukshëm 25. Këto janë shembujt e një fillese për sistemacietet të bashkërenduar të së drejtës penale si dhe mundi të përkufizojë institucionet themelore të së drejtës penale 24 TRIFFTERER, De Standige Internationale Strafgerichtshof - Anspruch und Ëirklichkeit, Shih,Historia e institucioneve Aurela Anastasi Tirane

21 VI.FEUDALIZMI NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË DHE E DREJTA PENALE Nga periudha e feudalizmit të hershëm, gjer në shekullin XII, nuk janë ruajtur monumente juridike të shkruara (ligje, kode apo përmbledhje të së drejtës zakonore) në bazë të të cilave do të mund të konkludonim ne përfundime të e lidhur me të drejtën penale të kësaj kohë. Për Republikën e Shqipërisë monumentet juridike nuk janë ruajtur duke nisur qe nga mesjeta.gjatë kësaj kohe, në bazë të të cilave do të mund të shfaqet një shëmbëlltyrë e plotë për karakterin e së drejtës penale. Shqipëria dhe vise te tjera etnike shqiptare, dhe pothuaj të gjitha shtetet e tjera ballkanike u pushtuan nga perandoria turke, e cila sundoi në këto vise gati pesë shekuj. Gjatë kësaj periudhe në Shqipëri dhe ne viset e tjera etnike shqiptare, në masën me të madhe aplikohej e drejta zakonore, në kuadrin e së cilës edhe e drejta zakonore penale 26. Krahas kësaj me pushtimin nga perandoria otomane, vepronin edhe sheriati, kanunaret turke dhe Kodi Penal i Turqisë, që hyri në fuqi në vitin 1868 ka ekzistuar dualizmi juridik që ka në fuqi te drejtën zakonore dhe të drejtën penale turke. Përkundër insistimit turk që të gjitha marrëdhëniet shoqërore dhe çështjet e tjera nga lëmi i së drejtës penale të rregullohen me ligjet dhe kanunet e tyre, e drejta zakonore shqiptare gjatë gjithë kohës së sundimit turk u aplikua në përmasa më të mëdha, sidomos në viset malore dhe kështu u bëri ballë tendencave të asimilimit të saj qe nga fillimet e shekullin XV e me tej 27. Kanuni i Lekë Dukagjinit prezantohet si e drejta zakonore shqiptare. Ai që e mblodhi në popull dhe e sistemoi ishte Frati Shtjefen Gjecovi. Kanuni ka 12 libra, 24 kapituj, 259 nyje dhe 1263 paragrafë. Në krahasim me tërë vëllimin e Kanunit të Lekë Dukagjinit, nomini penalojuridike janë më të pakta, nuk janë sistemuar si duhet dhe në to ka ca përsëritje 28. Përndryshe, edhe pse Kanuni i Lekë Dukagjinit ishte në fakt e drejtë zakonore, ai kishte karakter klasor, ngaqë në veçanti i mbronte feudalet, pronën private dhe kishën.. Në kuadrin e normave penale janë te rregulluara ca institucione të përgjithshme të së drejtës penale, si fjala vjen, fajësia, bashkëpunimi,tentativë,dënimet, si dhe figurat e disa veprave penale të posaçme. Megjithëse këto janë fakte të një përpjekje për të patur një të drejtë penale të bazuar në tradicionin e një populli dhe historinë e tij shumë shekullore,ende evidencat e tij mbeten të paplota për të dhe formalitetin real të së drejtës penale. 26 Shih, I. Elezi,penale e posacme Tirane Shih,Ismet Saliu, Komentari i Kodit Penal, Prishtine Shih,Agip Halili penale e pergjithshme Prishtine

22 VII.FILOZOFËT ILUMINISTE GJATË SHEKULLIT XVII DHE XVIII I. Vështrime të përgjithshme Duke filluar prej shekullit XVI vërehen marrëdhëniet shoqërore e ekonomike kapitaliste në kuadrin e sistemit feudal. Këto marrëdhënie të reja u penguan nga ana e sistemit feudal dhe institucioneve të tija. Prej shekullit XV-XVIII nis procesi i shthurjes së sistemit feudal dhe lindja e sistemit kapitalist. Edhe pse akoma nuk u formuan shtetet kapitaliste, nga sistemi feudal u formua klasa e re kapitaliste e cila me forcën e saj ekonomike që dispononte, i siguroi vetës pozita të forta edhe para se të vinte në pushtet. Mirëpo, meqë zhvillimi i forcave të reja prodhuese kishte arritur një nivel i cili nuk përkonte me sistemin ekzistues feudal, gradualisht, por në mënyrë të sigurt, e dobësonte bazën e ekzistencës së rregullimit shoqëror feudal. Kjo situate i mundësoi klasës së re borgjeze të ushtrojë ndikim të rëndësishëm në politikë dhe në rrjedha të gjithanshme të shoqërisë. Duke u mbështetur në këto rrethana dhe në një konstatim të ndryshuar të forcave në favor të klasës së re. Si aleate të klasës së re borgjeze që u formua në kuadrin e feudalizmit të hovshëm ishte teoria dhe filozofia politike. Mendimet e filozofëve dhe iluministeve të shekullit XVII dhe XVIII, me koncepcionet e tyre progresive kontribuan shumë që opinionin ta orientojnë në luftë kundër feudalizmit 29. Kësisoj mendimet me progresive, filozofët dhe juristët, si përfaqësues të denjë dhe iluminizmit, ne veprat e tyre ngritën zërin dhe kundër vrazhdësisë së jurisprudencës feudale, kundër arbitraritetit të feudaleve dhe gjykatave të tyre dhe kundër pabarazisë së njerëzve e cila shprehej sidomos në gjykata. Në mesin e filozofëve dhe iluministëve që më së tepërmi kontribuan që shkenca të lirohej nga Ideologjia, që të mbrohen të drejtat natyrore të njeriut, që të sigurohej barazia, ligjshmëria, të humanizohen dënimet dhe të ngjashme janë Grociusi, Bekoni, Hobsi, Monteskjcu, Volleri, Ruso etj. veprimtaria e gjithanshme e filozofëve, iluministëve dhe shkencëtarëve duke i sulmuar errësirën, vrazhdësinë dhe irracionalen e sistemit feudal,me mendimet e tyre progresive kontribuan në masë të madhe që drejta penale dhe shkenca e së drejtës penale të zhvillohej me hap të shpejtë. Veçmas nga këta mendimtarë kritikohen rreptë dënimet e vrazhda dhe johumane dhe gjithashtu kërkonin që të kufizohej pushteti i shteteve feudale, sidomos fushën e së drejtës penale. Sipas tij duhet bërë ndarja dhe dallimi i së drejtës natyrore nga e drejta hyjnore. E sulmon ashpër mendimin teologjik skolaslik të mesjetës. Sipas grociusit donimi për nga natyra e tij është një e "keqe", për këtë arsye ky (mendohet në dënimin) duhet të këtë "bazë të mençur". Si i tillë dënimi duhet të aplikohet vetëm kur është në interes të shoqërisë. 29 Shih Prichard ne Bassiouni, Internatinal Criminal Low, vellimi I trete

23 Shumë vepra penale me karakter fetar na mohojnë karakterin e veprave penale. Si vepra penale duhet te konsiderohen vetëm ato vepra që cenojnë apo dëmtojnë të drejtat natyrore të njeriut. Përkundrazi, me këtë Grocious angazhohet që të bëhen edhe kufizime të tjera në procesin e ndëshkushmërisë. Në punimet politike dhe juridike të Spinoz-es, ai është njëkohësisht përfaqësues i shkollës natyrore të drejtësisë,ka qenë kundër çdo lloj paragjykimi, kundër mistizimit,angazhohet për lirinë e ndërgjegjes dhe mendimit. Sipas tij ndërgjegjja dhe mendimi janë të lira dhe për to askush nuk guxon te dënohet, kurse veprimet që ndërmerren në bazë të ideve dhe bindjeve, shteti mund ti konsiderojë vepra penale 2. Volteri, Rusos, Monteskies. Franca vazhdon të mbetet djepi i kulturës dominative Europiane ku gjatë shekullit të shekullit XVIII. Monteskie, Ruso dhe Volteri. Monteskieu është përfaqësuesi baze. Edhe pse filozof, në disa vepra te tij në mënyrë të drejtpërdrejtë merret me shqyrtimin e disa çështjeve të rëndësishme dhe parimore të së drejtës penale 30. Në fushën e të drejtës penale Monteskie përfaqëson mendimin që është edhe tani aktual, se më mirë që dhe krimet te parandalohen; se ligjdhënësi i mençur duhet të angazhohet më tepër që ta ngre në nivel më të lartë moralin sesa me dënime të shkaktojë mundime; se në parandalimin e krimeve efekt më të madh do të ketë ndjenja e autorit se ai më mirë do të ndëshkohet për veprën penale, sesa ashpërsia e dënimit të shqiptuar; që masa e dënimit të jetë sipas peshës së krimit se dënimet për veprat religjioze shkaktojnë vetëm dëme në procedurën penale duhet të braktiset; zbatimi i dënimit me vdekje duhet te kufizohet; se në rrethana normale të shoqërisë dënimet më të buta ushtrojnë efekt më të mirë se dënimet më të rënda. Në veprën e tij Ruso"Mbi kontratën shoqërore" (Le contrat social parimet filozofike qe patën jehone të madhe në të drejtën penale janë evidente. Sipas Rusos individët kanë hequr dorë nga e drejta e mbrojtjes individuale të ndëshkimit të fajtorit dhe këtë ia kanë besuar shoqërisë - shtetit. Ruso nuk është marrë shumë me studimin e çështjeve nga fusha e së drejtës. Kështu, me formimin e shtetit e drejta e ndëshkimit i është besuar shtetit i cili nëpërmjet gjykatës dhe në interes të individit dhe të shoqërisë e ndëshkon autorin e veprës penale 31. Duke u mbështetur në konceptim të këtillë, e arsyeton bazën juridike të shtetit që ta ndëshkojë kryesin e veprës penale. Pikërisht në këtë aspekt shprehet mendimi revolucionar i Rusos, sepse e proklamon si të drejtë natyrore të njeriut luftën kundër arbitraritetit dhe tiranisë së shtetit feudal. Sipas tij, të gjithë qytetarët kanë të drejtë të trajtohen në mënyrë të barabartë pranë gjykatës dhe organeve të tjera të shtetit. 30 Shih,Mbi menyrat e ndryshme te formulimit te normave inkriminuese bazuar ne modelin e krimit, te mbledhur nga ligjvenesi (objektivist ose subjektivist), krhs. Kerkimin themelor te Zimerl, Aufbau des Strafrechtssystems, 1930, 31 Shih, Komentari i kodit penal Pjesa e pergjithshme Prishtine 1995, 23