Shkenca politike Venera Llunji 51 Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike

Transcription

1 Thesis Revistë Kërkimore Ndërkombëtare Nr.1, 2014 Pasqyra e lëndës Sociologji Raymond Aron Përktheu nga frëngjishtja, Masar Stavileci 5 Etapat e mendimit sociologjik Psikologji Aliriza Arënliu, Mytaher Haskuka, Kaltrina Kelmendi, Njomza Llullaku 33 Faktorët e rrezikut dhe viktimizimi i nëxënësve të shkollave të mesme Shkenca politike Venera Llunji 51 Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike Komunikime Rrapo Zguri 65 Çështje etike të fotografisë së medias Arsim Antoneta Ramaj 75 Roli i mësuesit në përfitimin e aftësisë së të shkruarit nga nxënësit Thesis, nr.1,

2 Epistemologji Hajdin Abazi 91 A ka një parim bazë shkenca? Gjuhësi Orjeta Dushi 107 Termınologjı dhe koncepte gjeneratıvıste të frazës Ekonomi Lorik Abdullahu, Vjosa Mullatahiri, Ganimete Podvorica 119 Qasja ndaj e-bankimit e ndërmarrjeve vendore Shkenca të sportit Aziz Dujaka dhe Zenel Metaj 133 Analiza biomekanike e shpejtësisë në kthesën e sllallom te skitarët kulmorë 143 Udhëzime teknike për autorë 147 Stili i Universitetit të Çikagos 2 Thesis, nr.1, 2014

3 Editorial I nderuar lexues, numri i revistës Thesis që keni në dorë, me ISSN dhe Bord Ndërkombëtar, përfshin disa nga punimet e prezantuara në konferencën shkencore ndërkombëtare Euroshkenca, e cila u organizua vitin e kaluar në Universitetin AAB. Mbase kjo është dhe shkaku që ky numër të jep përshtypjen e një gjeografie dhe diversiteti të gjerë problemesh. Sidoqoftë, numri më i ri hapet, si numri paraprak, me vazhdimin e pjesës së dytë dhe të fundit të përkthimit në shqip nga origjinali frëngjisht të studimit mbi kontributin dhe rolin sociologjik të filozofit të iluminizmit, Montesquieu, nga studiuesi i njohur francez i shekullit XX, Raymond Aron nga libri me titull Etapat e mendimit sociologjik. Nga fusha e psikologjisë, janë katër autorë të cilët trajtojnë së bashku Faktorët e rrezikut dhe viktimizimi i nxënësve të shkollave të mesme, Aliriza Arënliu, Mytaher Haskuka, Kaltrina Kelmendi, Njomza Llullaku. Revista vazhdon me një artikull nga shkencat politike të Venera Llunjit me titull: Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike. Nga fusha e komunikimeve, autori Rrapo Zguri merret me fotografinë në mediat dhe kanalet e sotme të komunikimit, me titull Çështje etike të fotografisë së medias. Nga fusha e arsimit, autorja Antoneta Ramaj ka trajtuar Rolin e mësuesit në përfitimin e aftësisë së të shkruarit nga nxënësit. Autori Hajdin Abazi, në punimin e tij shtron pyetjen nëse shkenca ka një parim bazë. Punimi i radhës është nga fusha e gjuhësisë. Autorja Orjeta Dushi trajton temën: Termınologji dhe koncepte gjeneratıvıste të frazës. Nga fusha e ekonomisë kemi artikullin e autorëve Lorik Abdullahu, Vjosa Mullatahiri, Ganimete Podvorica, me titull: Qasja ndaj e-bankimit e ndërmarrjeve vendore. Thesis, nr.1,

4 Ky numër përmbyllet me një punim nga fusha e shkencave të sportit i autorëve Aziz Dujaka dhe Zenel Metaj me titull: Analiza biomekanike e shpejtësisë në kthesën e sllallom te skitarët kulmorë. Masar Stavileci, kryeredaktor 4 Thesis, nr.1, 2014

5 Etapat e mendimit sociologjik Raymond Aron Përktheu nga frëngjishtja, Masar Stavileci Pjesa e dytë Themeluesit CHARLES-LOUIS DE SECONDAT BARON DE MONTESQUIEU Vijon nga numri i kaluar Thesis, nr.1,

6 Raymond Aron Tani po kaloj në etapën e tretë të shqyrtimit tim mbi mënyrën e veprimit të Monteskjësë. Në ç masë shkon përtej sociologjisë analitike dhe shumësisë së shkaqeve? Si arrin ta rindërtojë tërësinë? Në qoftë se ka në Frymën e ligjeve një konceptim sintetik të shoqërisë, mendoj që ai gjendet në librin XIX, kushtuar shpirtit të përgjithshëm të një kombi. Shumë elementë, shkruan Monteskjë, qeverisin njerëzit: klima, feja, ligjet, rregullat e qeverisjes, shembujt nga ngjarjet e kaluara, doket, zakonet; rrjedhimisht, formohet një shpirt i përgjithshëm që buron prej tyre. Sa më shumë që të ndikojë, brenda çdo kombi, njëri prej këtyre shkaqeve, aq më shumë mposhtet ndikimi i shkaqeve të tjera. Pothuajse vetëm natyra dhe klima sundojnë njerëzit e egjër; shprehitë qeverisin kinezët; ligjet tiranizojnë Japoninë; zakonet e lashta i jepnin dikur tonin Lacedemonisë; rregullat e qeverisjes dhe zakonet e lashta ia jepnin atë Romës. ( Fryma e ligjeve, lib. XIX, kap. 4, vep. cit., vëll. II, f. 558). Ky tekst ka nevojë të sqarohet. Në paragrafin e parë paraqitet shumësia e shkaqeve me një rinumërim në dukje empirik më shumë se sistematik. Këto gjëra që drejtojnë njerëzit janë disa fenomene natyrore, si klima, të tjerat institucione shoqërore, si feja, ligjet ose parimet e qeverisjes; ca të tjera janë tradita, vazhdimësia historike, karakteristikë e çdo shoqërie, që Monteskjë quan shembuj të së kaluarës. Të gjitha këto gjëra së bashku formojnë frymën e përgjithshme. Kjo nuk është diçka e pjesshme, që mund të krahasohet me të tjerat, por një rezultante e tërësisë së shkaqeve fizike, shoqërore dhe morale. Fryma e përgjithshme është pasojë, por kjo pasojë mundëson të kuptohet atë që përbën origjinalitetin dhe njësinë e një bashkësie të caktuar. Ka një frymë të përgjithshme të Francës, një frymë të përgjithshme të Anglisë. Kalohet nga shumësia e shkaqeve, në njësinë e frymës së përgjithshme, pa i përjashtuar shkakësitë e pjesshme. Fryma e përgjithshme s është shkak zotërues i plotfuqishëm që do t i shlyente të tjerat. Këto janë karakteristikat që i fiton një bashkësi e caktuar gjatë kohës, si pasojë e shumësisë së ndikimeve që janë ushtruar mbi të. 6 Thesis, nr.1, 2014

7 Etapat e mendimit sociologjik Monteskjë i shton kësaj një supozim tjetër, të cilin logjikisht nuk e përmbajnë dy të mësipërmet, çka do të thotë se gjatë historisë është e mundur që një shkak të bëhet shkallë-shkallë zotërues. Kështu skicohet një teori, edhe sot klasike, çka do të thotë se zotërimi i shkaqeve materiale është në shoqëritë arkaike më i domosdoshëm se në shoqëritë komplekse, ose, si do të thoshte ai, të qytetëruara. Ka gjasë që ai vetë do të kishte pohuar se në rastin e kombeve të lashta, si për shembull në Francë e Angli, veprimi i shkaqeve fizike të klimës dhe të truallit është i dobët në krahasim me veprimin e shkaqeve morale. Në një çast të historisë, një shkak ia vë vulën dhe ia lë gjurmën e vet sjelljes së një bashkësie. Jam i prirur të besoj se autori ynë quan frymë të përgjithshme të një kombi atë që antropologët amerikanë quajnë kulturë të një kombi, domethënë njëfarë mënyre jetese e marrëdhëniesh së bashku, e cila është më pak shkak se rezultat rezultat i tërësisë së ndikimeve fizike e morale të cilat, gjatë kohës, ia kanë dhënë formën një bashkësie. Ka, megjithatë, në mendimin e Monteskjësë, në mënyrë të vetëkuptueshme ose shprehimisht dy ide që mund të sintetizohen. Njëra do të ishte ajo e ndikimit mbizotërues të regjimit politik dhe tjetra ajo e frymës së përgjithshme të një kombi. Për sa i përket idesë së parë, asaj të ndikimit mbizotërues të institucioneve politike, mund të hamendemi midis dy interpretimeve. Ose bëhet fjalë për një ndikim mbizotërues në kuptimin shkakësor të fjalës, ose bëhet fjalë për një ndikim mbizotërues në krahasim me atë që e intereson para së gjithash studiuesin, siç do të thoshim në gjuhën moderne, në krahasim me vlerat tona, domethënë me hierarkinë dhe rëndësinë që ne vendosim midis aspekteve të mënyrës së jetesës kolektive. Ndërmjet këtyre dy interpretimeve, tekstet nuk mundësojnë të bëhet ndonjë zgjedhje e prerë. Shpesh duket se Monteskjë i pranon të dyja njëkohësisht. Ai mendon se ndër shkaqet që veprojnë historikisht, institucionet politike ushtrojnë veprimin madhor. Dhe, po t ia kishim shtruar pyetjen ose formuluar vërejtjen: veprimin madhor në krahasim me çka? Sigurisht do të ishte përgjigjur: në krahasim me madhësinë e kombeve, në krahasim me fatin dhe fatkeqësinë e tyre, Thesis, nr.1,

8 Raymond Aron domethënë, më në fund, në krahasim me atë që përbën objektin e privilegjuar të kërshërisë shkencore. Për sa i përket frymës së përgjithshme të një kombi, ai i kthehet teorisë së institucioneve politike të librave të parë, meqenëse një regjim qëndron vetëm aq sa jeton në popull ndjenja për të cilën ka nevojë. Fryma e përgjithshme e një kombi është ajo që ndihmon më së shumti për ta ruajtur këtë ndjesi ose parim, që është i domosdoshëm për kohën sa zgjat. Fryma e përgjithshme e një kombi nuk mund të krahasohet me vullnetin krijues të një personi ose bashkësie. Ajo nuk i ngjan zgjedhjes ekzistenciale të Kantit ose të Sartrit, vendim ky unik që është në zanafillë të shumësisë së veprimeve ose episodeve të një mënyre jetese individuale ose kolektive. Fryma e përgjithshme e një kombi është mënyra se si është, si vepron, si mendon dhe si ndihet një bashkësi e veçantë, ashtu siç e kanë krijuar këtë bashkësi gjeografia dhe historia. Shkurt, ajo përmbush dy funksione: bën të mundshëm rigrupimin e shpjegimeve të pjesshme pa paraqitur një shpjegim të fundit që do t i përfshinte të gjitha të tjerat dhe bën të mundshëm kalimin nga sociologjia politike në sociologjinë e tërësisë shoqërore. Monteskjë shkruan kështu: Popujt e ishujve janë më të dhënë pas lirisë, sesa popujt e Kontinentit. Ishujt kanë zakonisht sipërfaqe të vogël; një pjesë e popullit nuk mund të përdoret si duhet për të shtypur pjesën tjetër; deti i ndan nga perandoritë e mëdha dhe tirania s mund ta shtrijë dorën atje. Pushtuesit ndalohen nga deti; banorët e ishujve nuk janë përfshirë në pushtime dhe ata i ruajnë më lehtë ligjet e tyre. ( Fryma e ligjeve, lib. XVIII, kap. 5, vep. cit., vëll. II, f. 534). Për shumë nga këto fjali mund të diskutohet, por këtu duhet parë vetëm metodën e Monteskjësë. Mirëpo, në këtë kapitull shohim se si një pozitë gjeografike favorizon një lloj të institucioneve politike pa e caktuar atë. Kapitulli 27 i librit XIX, i cili ka si titull: Si mund të ndihmojnë ligjet për të krijuar zakonet, mënyrën e jetesës dhe karakterin e një kombi dhe që ka të bëjë me Anglinë, tregon gjithashtu, nëse e lexojmë pas kapitullit 6, të librit XIX, kushtuar kushtetutës britanike, se si teoria e parimit takohet me teorinë e frymës së përgjithshme të 8 Thesis, nr.1, 2014

9 Etapat e mendimit sociologjik një kombi dhe se si shpjegimet e shumta, të pjesshme, mund të rigrupohen në interpretimin e përgjithshëm të një bashkësie të dhënë, pa qenë ky interpretim përmbledhës në kundërshtim me shumësinë e shpjegimeve të pjesshme. Faktet dhe vlerat Çështja fundamentale e çdo sociologjie historike do të mund të formulohej në mënyrën si vijon: a është i dënuar sociologu të hetojë diversitetin e institucioneve, pa dhënë gjykim vlerësues për njërin ose për tjetrin? Me fjalë të tjera, a duhet ta shpjegojë skllavërinë, si dhe institucionet liberale, pa pasur mundësinë të ndërtojë dallimin e hierarkinë ndërmjet meritave morale ose njerëzore të një institucioni ose të një tjetri? Së dyti, në rast se konstaton një diversitet institucionesh, a është i detyruar ta shqyrtojë në hollësi këtë diversitet, pa e integruar në një sistem, ose a mundet të gjejë elemente të përbashkëta përtej diversitetit? Këto dy antiteza nuk përputhen pikë për pikë. Por, pa qenë të barasvlershme, ato mund të takohen nëse kriteret që i përcaktojnë gjykimet tona të vlerësimit, janë njëkohësisht kritere botërisht të vlershme. Për t i përimtuar këto probleme, e mira e së mirës është të nisemi nga një nocion qendror në Frymën e ligjeve, domethënë nga nocioni i vetë ligjit. Fundi i fundit, libri kryesor i Monteskjësë quhet Fryma e ligjeve dhe përgjigjen e pyetjeve që sapo formulova e gjejmë pikërisht në përimtimin e nocionit ose të nocioneve të ligjit. Termi i ligjit për ne që i përkasim kohës së sotme, që jemi formuar nga filozofia e Kantit dhe logjika që na kanë mësuar në shkolla, ka dy kuptime. Ligji mund të jetë udhëzim i ligjvënësit, urdhër i dhënë nga autoriteti kompetent, i cili na detyron të bëjmë këtë ose të mos bëjmë atë. Le ta quajmë këtë kuptim të parë ligj-urdhërim dhe le ta themi me saktësi se ligj-urdhërimi, ligji pozitiv, ligji i ligjvënësit dallon nga doket apo zakonet, sepse është i formuluar shprehimisht, ndërsa detyrimet apo ndalimet me anën e dokeve nuk janë të elaboruara, nuk janë të kodifikuara, nuk përmbajnë, përgjithësisht, të njëjtin lloj sanksionimi. Thesis, nr.1,

10 Raymond Aron Gjithashtu, me ligjin mund të kuptohet një lidhje shkakësie ndërmjet një përcaktuesi dhe një efekti. Për shembull, nëse themi se skllavëria është pasojë e domosdoshme e një klime të caktuar, atëherë kemi të bëjmë me një ligj shkakësor, i cili ndërton një lidhje konstante ndërmjet një mjedisi gjeografik të llojit të përcaktuar dhe një institucioni të veçantë, skllavërisë. Mirëpo, Monteskjë shkruan se nuk flet për ligje, por për frymën e ligjeve. Ligjet pozitive, thotë ai, duhet të lidhen me natyrën fizike të vendit, me klimën e ftohtë, të nxehtë ose të butë; me cilësinë e tokës, me pozitën e saj, me madhësinë e saj, me mënyrën e jetesës së popujve, nëse janë bujq, gjahtarë ose blegtorë; ato duhet të përputhen me shkallën e lirisë, që kushtetuta mund të lejojë, me besimin fetar të banorëve, me prirjet, me pasuritë, me numrin e tyre, me tregtinë, me doket dhe zakonet e tyre. Më në fund ligjet kanë lidhje mes tyre; kanë lidhje me origjinën e tyre, me objektin e ligjvënësit; me rendin e çështjeve mbi të cilat ato janë ndërtuar. Ligjet duhet parë pikërisht nga të gjitha këto këndvështrime. Pikërisht këtë po ndërmarr të bëj në këtë vepër. Do t i shqyrtoj të gjitha këto lidhje: të gjitha këto së bashku formojnë atë që quhet Frymë e ligjeve. ( Fryma e ligjeve, lib. I, kap. 3, vep. cit., vëll. II, f. 238). Monteskjë kërkon, pra, të gjejë ligjet shkakësore, që i shpjegojnë ligj-urdhërimet. Sipas këtij teksti, fryma e ligjeve është pikërisht tërësia e marrëdhënieve, që kanë ligj-urdhërimet e shoqërive të ndryshme njerëzore me faktorët që janë në gjendje të ndikojnë mbi to ose t i përcaktojnë. Fryma e ligjeve është tërësia e marrëdhënieve të shkakësisë, që i shpjegojnë ligj-urdhërimet. Por, meqenëse po përdorim termin e ligjit në këto dy kuptime, të cilat edhe Monteskjë i përdor, ka rrezik të lindin keqkuptime dhe vështirësi. Në qoftë se mendimi i Monteskjësë do të përmblidhej në formulimet e mësipërme, interpretimi i tyre do të ishte i lehtë. Ligjurdhërimet do të ishin objekt i studimit, ndërsa marrëdhëniet e shkakësisë do të ishin shpjegimi i ligj-urdhërimeve. Në qoftë se ky shpjegim do të ishte i saktë, Monteskjë do të ishte i ngjashëm me përshkrimin që i bëjnë Ogyst Komti dhe disa interpretues modernë. L. Altuseri, për shembull, thotë se Monteskjë do të kishte menduar kështu, për ta zënë madje se nuk kishte menduar ashtu. 17 Në këtë 10 Thesis, nr.1, 2014

11 Etapat e mendimit sociologjik hipotezë gjithçka do të ishte e thjeshtë. Monteskjë do të pranonte një filozofi deterministe të ligjeve. Kjo filozofi do të konstatonte diversitetin e legjislacioneve dhe do ta shpjegonte me anën e shumësisë së ndikimeve që ushtrohen mbi bashkësitë njerëzore. Monteskjë do të mjaftohej të nxirrte nga studimi i shkakësisë pasojat pragmatike, duke parakuptuar objektivat e ligjvënësit. Ka, veç kësaj, tekste shumë të njohura që shkojnë në këtë drejtim. Kështu: Nuk po shkruaj për të censuruar atë që është vendosur në cilindo vend qoftë. Çdo komb do t i gjejë këtu arsyet e parimeve të veta; dhe natyrisht do të nxirret përfundimi se, për të propozuar ndryshime, vendimi s u takon veç atyre që kanë pasur fatin të lindnin për të pikatur me aftësi gjeniu tërë rendin kushtetues të një shteti. Po të mund të bëja që të gjithë njerëzit të kishin arsyet e reja për t i dashur detyrat e tyre, princin, atdheun, ligjet, që të mundnin ta përjetonin më mirë lumturinë e tyre në çdo vend, në çdo qeverisje, në çdo detyrë që të gjenden, do ta quaja veten njeriun më të lumtur të njerëzimit. (Parathënie, Fryma e ligjeve, vep. cit., vëll. II, f. 230). Vërtet ky tekst është në parathënien e Frymës së ligjeve dhe mund të shpjegohet nëpërmjet arsyetimeve oportuniste. Por, nuk qëndron më pak mendimi që, po të kishte pasur Monsteskjë një filozofi rreptësisht deterministe, do të mund të ishte gjithashtu një konservator i rreptë. Në qoftë se merret me mend që institucionet e një bashkësie janë detyrimisht të përcaktuara nga një tërësi rrethanash, është lehtë t i shtohet përfundimit se institucionet ekzistuese janë më të mirat që mund të jenë. Mbetet të shihet nëse duhet shtuar: në botët më të mira ose më të këqija të mundshme. Përveç kësaj që u tha, në veprën e Monteskjësë ka gjithashtu tekste të shumta, ku janë formuluar këshilla për ligjvënësit. Ç është e vërteta, këshillat për ligjvënësit nuk janë në kundërshtim me një filozofi deterministe e partikulariste. Në qoftë se ndonjë institucion shpjegohet nëpërmjet njëfarë ndikimi, kemi të drejtë të kërkojmë se ç do të duhej bërë për të arritur disa objektiva. Për shembull, në qoftë se kemi vënë në dukje se legjislacioni ka dalë nga fryma e një kombi, është e logjikshme që, prej kësaj të nxirret këshilla: përshtatjani ligj-urdhërimet që do t i vendosni frymës së këtij kombi. Kapitulli i famshëm mbi frymën e kombit francez përfundon me këtë Thesis, nr.1,

12 Raymond Aron këshillë: Lëreni t i bëjë seriozisht gjërat e parëndësishme dhe me gëzim gjërat e rëndësishme. ( Fryma e ligjeve, lib. XIX, kap. 5, vep. cit., vëll. II, f. 559). Po ashtu, kur ndonjë regjim u është përmbajtur natyrës dhe parimit të vet, është lehtë të tregohet se cilat ligje janë të përshtatshme për regjimin. Për shembull, në është se republika mbështetet mbi barazinë e njerëzve, për pasojë të logjikshme, edhe ligjet e edukimit ose ligjet ekonomike duhet ta favorizojnë kuptimin e barazisë ose ta parandalojnë krijimin e pasurive të mëdha. Filozofia deterministe nuk e përjashton dhënien e këshillave, nëse këto këshilla kanë të bëjnë vetëm me ndonjë pozitë të caktuar gjeografike, ose vetëm me frymën e ndonjë kombi, ose vetëm me natyrën e ndonjë regjimi. Me fjalë të tjera, ato janë urdhërime të kushtëzuara ose hipotetike. Ligjvënësi vendoset brenda një koniunkture të dhënë dhe aq sa do ai formulon urdhërime që imponohen, qoftë për të ruajtur një regjim, qoftë për t ia bërë të mundshme kombit që të ecë mbarë. Këto lloje këshillash janë të natyrës që Levi Bruhel do t i kishte quajtur art racional i nxjerrë nga shkenca; këto janë pasojat pragmatike të një sociologjie shkencore. Mirëpo, ka në Frymën e ligjeve shumë tekste të tjera, në të cilat Monteskjë formulon jo këshilla pragmatike për ligjvënësin, por dënime morale për këtë ose atë institucion. Tekstet më të famshme janë kapitujt e librit XV, që kanë të bëjnë me skllavërinë, ose edhe kapitulli 13 i librit XXV i titulluar: Qortim tepër modest për inkuizitorët e Spanjës e të Portugalisë, tekst proteste elokuente kundër Inkuizicionit. Shumë herë Monteskjë lë të shpërthejë indinjata e tij kundër kësaj ose asaj forme të organizimit kolektiv. Në të gjitha këto tekste, Monteskjë gjykon jo si sociolog, por si moralist. Këto protesta mund të shpjegohen duke thënë se Monteskjë është njeri, dhe jo vetëm sociolog. Si sociolog, ai shpjegon skllavërinë. Kur indinjohet nga skllavëria, është njeriu ai që flet. Kur kritikon ose mbron, harron se është duke shkruar libër sociologjie. Mirëpo, ky interpretim që do t i hidhte poshtë gjykimet morale të Monteskjësë si njeri, e jo të Monteskjësë si shkencëtar, është në kundërshtim me disa nga tekstet më të rëndësishme, me ato të librit të 12 Thesis, nr.1, 2014

13 Etapat e mendimit sociologjik parë të Frymës së ligjeve, ku Monteskjë krijon një teori llojesh të ndryshme të ligjeve. Që në kapitullin e 1 të librit I, Monteskjë thotë se ka marrëdhënie drejtësie ose padrejtësie që u paraprijnë ligjeve pozitive. Mirëpo, në qoftë se i shkojmë deri në fund filozofisë së partikularitetit e të determinizmit, do të themi se ç është e drejtë ose ç është e padrejtë vendosin ligjet pozitive, urdhrat e ligjvënësit, sepse sociologu ka për detyrë thjesht të studiojë atë që ligjvënësit e kanë quajtur të drejtë ose të padrejtë në shekujt e ndryshëm dhe në shoqëritë e ndryshme. Monteskjë thotë shumë shprehimisht që puna qëndron ndryshe: Duhet pohuar që ka pasur marrëdhënie drejtësie përpara se të krijohej ligji pozitiv që i vendos ato ose, madje: Të thuash se nuk ka asgjë të drejtë ose të padrejtë përveç asaj që urdhërojnë ose mbrojnë ligjet pozitive, do të thotë që përpara se të përshkruanim një rreth, të gjitha rrezet të mos ishin të barabarta. ( Fryma e ligjeve, lib. I, kap. 1; vep. cit., vëll. II, f. 233). Me fjalë të tjera, dhe nëse e marrim seriozisht formulimin e Monteskjësë, ky beson që kishte marrëdhënie drejtësie, parime të drejtësisë gjithësisht të vlefshme, përpara krijimit të ligjeve pozitive. Marrëdhënie të këtilla drejtësie përpara krijimit të ligjit pozitiv janë po ta zëmë, për shembull, se kishte shoqëri njerëzore, do të ishte e drejtë t u përshtateshim ligjeve të tyre; se po të kishte qenie inteligjente, që do të kishin përfituar prej ndonjë mirësie të një qenieje tjetër, ato do të duhej t u ishin mirënjohëse për këtë; se sikur një qenie inteligjente të kishte krijuar një qenie tjetër inteligjente, qenia e krijuar do të duhej të qëndronte në varësinë e saj që prej origjinës; se një qenie inteligjente që i ka shkaktuar vuajtje një qenieje tjetër inteligjente, ajo meriton të pësojë po atë vuajtje, e kështu me radhë. (ibid.) Kjo renditje nuk shpreh ndonjë karakter sistematik. Mirëpo, shihet qartë se të gjitha përmblidhen, në të vërtetë, në dy nocione, në atë të barazisë njerëzore dhe të reciprocitetit. Këto ligje të arsyes, këto ligje shumë të larta bazohen mbi barazinë natyrore të njerëzve dhe mbi detyrimet e reciprocitetit, që dalin nga kjo barazi themelore. Këto ligje që u paraprijnë ligjeve pozitive nuk janë, siç duket qartë, ligje shkakësore, por ligj-urdhërime, të cilat nuk burojnë nga vullneti i Thesis, nr.1,

14 Raymond Aron ligjvënësve të veçantë, por janë të një thelbi të përbashkët me natyrën ose arsyen njerëzore. Prandaj është e mundur,, të ketë edhe një lloj të tretë ligji. Përveç ligjeve pozitive, të dekretuara në shoqëritë e ndryshme, përveç ligjeve shkakësore, të cilat vendosin raportet ndërmjet ligjeve pozitive dhe ndikimeve që veprojnë mbi këto, ka ligj-urdhërime botërisht të vlershme dhe ligjvënësi i të cilave nuk njihet, në mos qoftë ky vetë Zoti, çka Monteskjë lë të kuptohet, pa qenë e mundur të pohohet, se ky është mendimi i tij i thellë. Kështu arrijmë te problemi qendror i interpretimit të Frymës së ligjeve. Mund të thuash me të vërtetë se këto ligje natyrore, këto ligje të arsyes, botërisht të vlershme, nuk mund të kenë vend në mendimin origjinal të Monteskjësë. Ky do t i ketë konservuar, qoftë me kujdes, qoftë në mënyrë mekanike, sepse në një pikëpamje, revolucionarët janë gjithmonë më konservatorë sesa e besojnë. Në mendimin e Monteskjësë, shpjegimi sociologjik i ligjeve pozitive, determinizmi i zbatuar mbi natyrën shoqërore do të ishte revolucionar. Logjika e mendimit të tij nuk do të përmbante veçse tri elemente: hetimin e diversitetit të ligjeve pozitive, shpjegimin e këtij diversiteti me shkaqe të shumta dhe, së fundi, këshillat praktike, që luajnë rol për shpjegimin shkencor të ligjeve, dhënë ligjvënësit. Në këtë rast, Monteskjë do të ishte sociolog i vërtetë pozitivist, që u shpjegon njerëzve përse jetojnë sipas njëfarë mënyre të caktuar. Sociologu i kupton të tjerët më mirë sesa këta e kanë kuptuar vetveten, zbulon shkaqet që shpjegojnë formën që ka marrë jetesa e tyre kolektive në klimat dhe shekujt e ndryshëm, ndihmon çdo shoqëri që të jetojë në përputhje me thelbin e vet, domethënë në përputhje me regjimin, me klimën, me frymën e vet të përgjithshme. Gjykimet vlerësuese i nënshtrohen gjithnjë objektivit të dhënë dhe shumë-shumë të sugjeruar nga realiteti. Në këtë skemë nuk gjejnë vend ligjet e përgjithshme të arsyes e të natyrës njerëzore. Në doktrinën e Monteskjësë, kapitulli 1 i librit I të Frymës së ligjeve do të jetë pa rrjedhime, ose do të jetë një mbijetesë e një mënyre të mendimit tradicional në doktrinën e Monteskjësë. 14 Thesis, nr.1, 2014

15 Etapat e mendimit sociologjik Unë personalisht nuk besoj se ky interpretim i jep të drejtë Monteskjësë. Nuk mendoj se kapitulli 1 i librit I mund të shpjegohet vetëm nëpërmjet maturisë së tij. Nga ana tjetër, nuk jam i bindur që kjo filozofi, tërësisht deterministe, të jetë përsiatur ndonjëherë prej ndonjë njeriu. Sepse, po t i shkohet deri në fund kësaj lloj filozofie, nuk do të mund të thuhej asgjë që do të pranohej botërisht për t i vlerësuar meritat e përqasura të republikës dhe të despotizmit. Por, Monteskjë kërkon, sigurisht, të shpjegojë njëkohësisht diversitetin e institucioneve dhe të ruajë të drejtën të shfaqë mendimin për këtë diversitet. Pra, cila është filozofia të cilën ai e synon pak a shumë në mënyrë të paqartë? Monteskjë do të donte, nga njëra anë, të shpjegonte në mënyrë shkakore diversitetin e ligjeve pozitive dhe, nga ana tjetër, të kishte kritere botërisht të vlershme mbi të cilat do të mund të themelonte gjykime vlerësuese ose moralizuese që kishin të bënin me institucionet që kishte marrë për t i shqyrtuar. Këto kritere, ashtu siç i formulon ai, janë jashtëzakonisht abstrakte dhe të gjitha përmblidhen në një nocion të barazisë e të reciprocitetit. Më në fund, institucionet që kritikon rrënjësisht, skllavëria ose despotizmi, në sytë e tij, janë në kundërshtim me karakteret e njeriut si njeri. Pikërisht këto institucione kundërshtojnë aspiratat e natyrshme të njeriut. Mirëpo, vështirësia paraqitej atëherë kur duheshin vendosur këto ligj-urdhëresa, botërisht të vlershme, brenda një filozofie e cila mbetej në disa pikëpamje filozofi deterministe. Në kapitullin e parë të librit të parë, Monteskjë sugjeron si zgjidhje një lloj hierarkie qeniesh, që nga natyra inorganike deri tek njeriu. Të gjitha qeniet kanë ligjet e tyre; Hyjnia ka ligjet e saj; bota materiale ka ligjet e saj; qeniet më të larta se njeriu kanë ligjet e tyre; shtazët kanë ligjet e tyre; njeriu ka ligjet e tij. (vep. cit. vëll. II, f. 232). Kur bëhet fjalë për materien, këto ligje s janë thjesht veçse ligje shkakësore. Në këtë rast e ka fjalën për ligjet e domosdoshme, të cilat nuk mund të shkelen. Kur bëhet fjalë për jetën, ligjet e saj janë gjithashtu ligje shkakësore, por të një natyre më komplekse. Së fundi, kur arrin tek njeriu, këto ligje, na thotë Monteskjë, që janë të detyrueshme për një qenie inteligjente, mund të shkelen, sepse liria Thesis, nr.1,

16 Raymond Aron shkon bashkë me inteligjencën. Ligjet që kanë të bëjnë me sjelljen njerëzore nuk janë më të llojit të shkakësisë së domosdoshme. Me fjalë të tjera, filozofia, që lejon kombinimin e shpjegimit shkencor të ligjeve pozitive me ruajtjen e urdhrave botërisht të vlershme, është filozofi e hierarkisë së qenieve që shkaktojnë diversitet ligjesh, hierarki që shtrihet nga natyra inorganike që drejtohet nga ligjet e pandryshueshme, deri tek njeriu që u nënshtrohet ligjeve racionale, të cilat ai është në gjendje t i shkelë. Prandaj, ja një formulim që gjithnjë është dukur paradoksal: Bota e ndërgjegjshme ka nevojë të qeveriset po aq mirë sa edhe bota fizike, sepse, sado që e para gjithashtu ka ligje, të cilat, sipas natyrës së tyre, janë të pandryshueshme, ajo nuk i respekton ato në mënyrë të përhershme ashtu siç bota fizike i respekton të vetat. Kjo për arsye se qeniet e ndërgjegjshme e janë të veçanta, të kufizuara prej vetë natyrës së tyre, për pasojë, edhe mund të gabojnë. Dhe nga ana tjetër, është në natyrën e qenieve të ndërgjegjshme që të veprojnë në mënyrë të pavarur. ( Fryma e ligjeve, lib. I, kap. 1, vep. cit., vëll. II, f. 233). Ky tekst duket se e shton dobësinë e njerëzimit në krahasim me botën fizike, sepse ligjet e njerëzimit, ligjet racionale, që drejtojnë qeniet e ndërgjegjshme, mund të shkelen. Në fakt, filozofi nuk është i detyruar ta konsiderojë shkeljen e mundshme të ligjeve racionale si provë të inferioritetit të njerëzimit, në krahasim me botën fizike, përkundrazi ai mund të shohë atje shprehjen dhe provën e lirisë njerëzore. Monteskjë mund të fajësohet se, për sa i përket këtij kuptimi të hierarkisë së qenieve dhe ndryshueshmërisë së ligjeve sipas natyrës së qenieve, i ngatërron nocionet e ligjeve shkakësore dhe të ligjurdhërimeve. Duket se teoria e hierarkisë së qenieve i vendos në të njëjtin lloj ligjet e nevojshme të materies, ligjet e lëvizjes dhe ligjurdhërimet e arsyes. Nuk besoj se Monteskjë e bën këtë ngatërrim. Ai bën dallimin ndërmjet ligjeve pozitive, të vendosura nga një ligjvënës, marrëdhënieve shkakësore që gjenden në histori, ashtu si në natyrë dhe, së fundi, ligjeve botërisht të vlershme, të lidhura në mënyrë të qenësishme me arsyen. Thjesht, ai do të donte të gjente një filozofi që do t i lejonte të kombinonte shpjegimin determinist të 16 Thesis, nr.1, 2014

17 Etapat e mendimit sociologjik partikulariteteve shoqërore me gjykimet morale e filozofike, që do të ishin botërisht të vlershme. Kur L. Altuseri qorton Monteskjënë për shkak se u referohet ligjeve të përgjithshme të arsyes dhe propozon të kënaqet me shpjegimin determinist të ligjeve për partikularitetin e tyre dhe me këshillat praktike të nxjerra nga ky shpjegim determinist, ai e bën këtë si marksist. Mirëpo, marksizmi e dënon referimin tek ligjet universale të arsyes, sepse barasvlerën e tyre e gjen në lëvizjen e historisë drejt një regjimi që do t i përmbushte të gjitha aspiratat e njerëzve dhe të shekujve të kaluar. Në fakt, disa e tejkalojnë filozofinë deterministe nëpërmjet thirrjes për ardhmërinë, të tjerët falë kritereve universale të natyrës së qartë. Monteskjë ka zgjedhur rrugën e dytë për ta tejkaluar partikularitetin. Nuk më duket fare të jetë provuar se nuk ka pasur të drejtë. Krahun e dytë të filozofisë së Monteskjësë, pas hierarkisë së qenieve, e përbën kapitulli 2 i librit I, në të cilin saktëson se ç është njeriu natyror, domethënë njeriu si njeri, sipas kuptimit të tij, përpara se të ekzistojë, si të thuash, shoqëria. Shprehja përpara se të ekzistojë shoqëria nuk do të thotë, sipas tij, që ka pasur njerëz që nuk kanë jetuar në shoqëri, por që mund të bëhen përpjekje të merret me mend ç është njeriu, pa marrë parasysh bashkësitë. Në këtë kapitull Monteskjë kërkon të hedhë poshtë kuptimin e Hobsit për natyrën. Dhe, kjo hedhje poshtë përbën, për mendimin tim, një mënyrë hyrjeje për të kuptuar temat themelore të mendimit të tij. Monteskjë kërkon të provojë që pikërisht vetë njeriu nuk është fare luftënxitës. Njeriu në gjendjen e tij të natyrës, nuk është në një gjendje lufteje e të gjithëve kundër të gjithëve, por, në mos në një gjendje paqeje të vërtetë, të paktën në një gjendje që s ka të bëjë me dallimin paqe-luftë. Monteskjë kërkon të hedhë poshtë Hobsin, sepse ky i fundit që konsideron se njeriu në gjendjen e tij të natyrës është në armiqësi me njerëzit, e justifikon pushtetin absolut si të vetmin që është në gjendje të vendosë paqen dhe t i ofrojë sigurinë një njerëzimi grindavec. Përkundrazi, Monteskjë nuk e sheh burimin e luftës në gjendjen e natyrës së njeriut. Njeriu nuk është vetvetiu armik i njeriut. Lufta është më pak fenomen njerëzor, sesa fenomen shoqëror. Nëse lufta dhe pabarazia janë të lidhura me thelbin e shoqërisë e jo me Thesis, nr.1,

18 Raymond Aron thelbin e njeriut, objektivi i politikës nuk do të jetë për të zhdukur luftën dhe pabarazinë, të pandashme nga jeta kolektive, por për t i pakësuar ose për t i moderuar ato. Këto dy mënyra arsyetimi, megjithëse duken paradoksale, janë logjike në thelb. Në qoftë se lufta është njerëzore, paqen absolute mund ta ëndërrojmë. Në qoftë se lufta është shoqërore, e miratojmë natyrshëm idealin e moderimit. Duke përqasur shembullin e Monteskjësë me atë të Zhan-Zhak Rusosë, vërehet një kundërshtim i krahasueshëm me atë që sapo e pamë ndërmjet Monteskjësë e Hobsit. Rusoja i referohet një gjendjeje natyre të njeriut që e kupton arsyeja njerëzore, e cila i shërben, si të thuash, shoqërisë si kriter. Ky kriter e shpie atë tek një konceptim i sovranitetit absolut të popullit. Autorit tonë i mjafton konstatimi se pabarazitë rrjedhin nga shoqëria. Ai nuk nxjerr prej kësaj përfundimin se duhet kthyer në barazinë e natyrshme, porse pabarazitë, të cilat i shkakton vetë shoqëria, duhet pakësuar sa të jetë e mundur. Mendimi që formon Monteskjë për njeriun në gjendjen e tij të natyrës nuk tregon vetëm gjithë filozofinë e tij politike, por ai është edhe në zanafillën e librave IX-X, që ia kushton të drejtës publike: E drejta publike bazohet, natyrisht, mbi parimin sipas të cilit kombet e ndryshme duhet t i bëjnë njëri-tjetrit në kohë paqeje sa më shumë të mira dhe në kohë lufte sa më pak të këqija që të jetë e mundur, pa dëmtuar interesin e tyre të vërtetë. Qëllimi i luftës është fitorja, ai i fitores pushtimi, ai i pushtimit ruajtja. Nga ky parim dhe nga i mëparshmi duhet të rrjedhin të gjitha ligjet që formojnë të drejtën publike. ( Fryma e ligjeve, lib. I, kap. 3, vep. cit., vëll. II, f. 237). Ky tekst tregon se në Frymën e ligjeve ndodhet jo vetëm shpjegimi shkencor shkakësor i ligjeve pozitive, por edhe përimtimi i ligjeve, që zotërojnë në marrëdhëniet ndërmjet bashkësive në funksion të objektivit që Monteskjë ia cakton të drejtës publike. Me fjalë të tjera, kjo do të thotë se qëllimi i bashkësive mund të përcaktohet nëpërmjet përimtimit racional. 18 Thesis, nr.1, 2014

19 Etapat e mendimit sociologjik Interpretimet e mundshme Filozofia e Monteskjësë nuk është as filozofi deterministe e thjeshtësuar, që ia vishte për shembull Ogyst Komti, as filozofi tradicionale e së drejtës natyrore, por një provë për t i kombinuar të dyja. Kështu shpjegohen interpretimet e shumta që i janë bërë mendimit të tij. Historiani gjerman Majnek, i cili i ka kushtuar një kapitull Monteskjësë në një libër klasik, Die Entstehung des Historismus ( Formimi i historizmit ), është i mendimit se doktrina e Monteskjësë luhatet ndërmjet universalizmit racional, karakteristikë e mendimit të shek. XVIII, dhe kuptimit historik të veçantive që do të lulëzonte në shkollat historike të shek. XIX. Është e vërtetë që në veprën e Monteskjësë ka formulime të frymëzuara nga filozofia e një natyre racionale e universale, si dhe formulime që theksojnë diversitetin e zakoneve dhe të bashkësive historike. Mbetet të shihet nëse duhet të konsiderohet mendimi i Monteskjësë si një kompromis i paqëndrueshëm ndërmjet këtyre dy frymëzimeve, si një etapë në rrugën e historizmit integral, apo si një përpjekje e ligjshme dhe jo e plotë për të kombinuar dy lloje shqyrtimesh, prej të cilave asnjëra nuk mund të përjashtohet. Interpretimi i L. Altuserit është version i ri i një Monteskjëje kontradiktor. Kundërshtia e Moneskjësë do të jetë ndërmjet gjeniut novator dhe mendimeve të tij reaksionare. Ky interpretim është pjesërisht i vërtetë. Në konfliktet ndërmjet ideologjive të shek. XVIII, Monteskjë bën pjesë në anën që në të vërtetë mund të cilësohet si reaksionare, sepse rekomandonte kthimin në institucione që kishin ekzistuar në një të kaluar pak a shumë legjendare. Gjatë shek. XVIII, sidomos gjatë gjysmës së parë, grindja e madhe e shkrimtarëve politikë francezë përqendrohej te teoria e monarkisë 18 dhe gjendja e aristokracisë në monarki. Në tërësi, të dy shkollat ishin krejtësisht të kundërta. Shkolla Romaniste e nxirrte Monarkinë Franceze nga Perandoria Sovrane e Romës, trashëgimtar i së cilës do të ketë qenë mbreti i Francës. Në këtë rast, historia do ta përligjte pretendimin e mbretit të Francës për absolutizmin. Shkolla tjetër, e Thesis, nr.1,

20 Raymond Aron mbiquajtur gjermaniste, e nxirrte gjendjen e privilegjuar të fisnikërisë franceze nga pushtimi i frankëve. Nga kjo rrahje mendimesh kanë dalë doktrina që kanë vazhduar në shekullin tjetër dhe që kanë çuar në ideologji të mirëfillta raciste, p. sh.: doktrina sipas së cilës fisnikët ishin gjermanë, kurse populli galo-romak. Dallimi midis aristokracisë dhe popullit do t i ketë shkuar për shtat dallimit ndërmjet pushtuesve dhe të pushtuarve. Kjo e drejtë pushtimi, e cila sot përligj me vështirësi ruajtjen e gjendjes së pabarazisë, konsiderohej dikur, në shek. XVIII, si themel i ligjshëm e solid i hierarkisë shoqërore. 19 Në konfliktin mes dy shkollave, Monteskjë është mjafton t u referohemi tre librave të fundit të Frymës së ligjeve për ta kuptuar në anën e shkollës gjermaniste, ndonëse më me ngjyrime, maturi e më shumë stërhollim, sesa teoricienët e papërkulshëm të të drejtave të fisnikërisë. Në fund të kapitullit mbi kushtetutën e Anglisë ndodhet formulimi i njohur: liria angleze, e bazuar mbi baraspeshën e fuqive, ka lindur në mesin e drurëve, domethënë në pyjet e Gjermanisë. Përgjithësisht, Moneskjë tregohet i brengosur për privilegjet e fisnikërisë dhe përforcimin e shtresës së ndërmjetme. 20 Në asnjë shkallë ai nuk është doktrinar i barazisë dhe, aq më pak, i sovranitetit të popullit. Ai që lidh pabarazinë shoqërore me thelbin e rendit shoqëror, e pranon edhe pabarazinë. Dhe nëse mendojmë si L. Altuseri, se sovraniteti i popullit dhe barazia janë formulimet politike që kanë ngadhënjyer përmes revolucioneve të shek. XIX e të shek. XX, përmes Revolucionit Francez e Revolucionit Rus, nëse mendojmë se historia zhvillohet në drejtim të sovranitetit të popullit dhe të barazisë, mund të themi me të drejtë se Monteskjë është doktrinar i regjimit të vjetër dhe se në këtë kuptim ai është reaksionar i kulluar. Më duket, megjithatë, se çështja është më komplekse. Monteskjë mendon, me të vërtetë, se pabarazitë shoqërore kanë ekzistuar gjithmonë, se qeverisjen e kanë ushtruar gjithnjë të privilegjuarit; mirëpo, cilatdo qofshin institucionet historikisht të përkufizuara, të cilave u është referuar, ai mendon më në fund se rendi shoqëror është heterogjen në thelb dhe se kushti i lirisë është baraspesha e forcave shoqërore dhe e qeverisjes së parisë, duke i dhënë fjalës së pari kuptimin më të përgjithshëm dhe më të papërcaktuar, me të cilin ai përfshin si qytetarët më të mirë të një demokracie egalitare, ashtu 20 Thesis, nr.1, 2014

21 Etapat e mendimit sociologjik edhe fisnikërinë në një monarki, madje militantët e partisë komuniste në një regjim të llojit sovjetik. Me fjalë të tjera, thelbi i filozofisë politike të Monteskjësë është liberalizmi: synimi i rendit politik është për të siguruar moderimin e pushtetit me anën e baraspeshës së fuqive, baraspeshën e popullit, të fisnikërisë e të mbretit në monarkinë franceze ose në monarkinë angleze, baraspeshën e popullit dhe të të privilegjuarve, të plebenjve dhe të patricëve në republikën romake. Këta janë shembuj të ndryshëm të një konceptimi themelor të njëjtë për një shoqëri heterogjene e hierarkike, ku moderimi i pushtetit kërkon baraspeshën e fuqive. Në qoftë i këtillë mendimi i fundit i Monteskjësë, nuk është vërtetuar fare që ai është revolucionar. Në zënkat e shek. XVIII, ai është, pa pikë dyshimi, reaksionar. Ai as e ka paraparë, as e ka dëshiruar Revolucionin Francez. Mbase e ka përgatitur pa dashje, sepse nuk njihet kurrë përgjegjësia historike e secilit, as më herët, as më vonë; mirëpo, ai nuk e ka dashur me vetëdije Revolucionin Francez. Me sa mund të parashikohet se çfarë do të kishte bërë një njeri në rrethana që nuk i ka përjetuar, mund të merret me mend që Monteskjë do të kishte qenë, të paktën, anëtar i Asamblesë Kushtetuese. Më pas, do të kishte kaluar në opozitë dhe do të kishte pasur si zgjedhje, sikur liberalët e sojit të tij, emigrimin, gijotinën ose emigrimin e brendshëm larg peripecive të egra të revolucionit. Mirëpo, edhe pse reaksionar nga pikëpamja politike, Monteskjë mbetet, mbase, përfaqësuesi i një mënyre të menduari që nuk është fare e tejkaluar ose anakronike. Cilado qoftë struktura e shoqërisë, në një epokë, gjithmonë ka mundësi të mendohet në mënyrën e Monteskjësë, domethënë të përimtohet forma e mirëfilltë e ndryshueshmërisë së një shoqërie të caktuar dhe të kërkohet, me anë të baraspeshës së fuqive, garancia e moderimit dhe e lirisë. Një interpretim i fundit i mendimit të Monteskjësë mund të gjendet në kapitullin e shkurtër që Leon Brynshvigu ia ka kushtuar Monteskjësë në Përparimi i vetëdijes në filozofinë perëndimore. Edhe ai e konsideron këtë mendim kryesisht kontradiktor. 21 Sipas këtij kritiku, Monteskjë na ka dhënë, në njëfarë mënyre, kryeveprën e sociologjisë së kulluar, dua të them të sociologjisë Thesis, nr.1,

22 Raymond Aron analitike, e cila ndërton marrëdhënie të shumta ndërmjet këtij ose atij faktori, pa u orvatur të bëjë sintezë filozofike, pa pretendime për të përcaktuar faktorin mbizotërues, ose origjinën e largët të çdo shoqërie. Përveç kësaj sociologjie të kulluar, Brynshvigu anon nga mendimi se, në veprën e Monteskjësë, nuk ka asnjë sistem. Duke cituar formulimin: Bota e ndërgjegjshme ka nevojë të qeveriset po aq mirë sa dhe bota fizike..., ai mendon se ky paradoks - të shohësh një dobësi, të paktën të sipërfaqshme, të botës së ndërgjegjshme për shkak se mund t i shkelësh ligjet të cilave u nënshtrohesh është njësoj si të ngatërrosh ligjin shkakësor me ligj-urdhërimin. Leon Brynshvigu vë në dukje edhe lëkundjen e Montesjkësë ndërmjet formulimeve karteziane të llojit (para se të jetë përshkruar rrethi, të gjitha rrezet janë tani të barabarta; po në këtë mënyrë, ka drejtësi dhe padrejtësi përpara se të ketë ligje pozitive) dhe një klasifikimi të llojeve të regjimit, që rrjedhin nga tradita aristoteliane. Në fund, ai nuk sheh as njësi as koherencë në Frymën e ligjeve dhe i përmbahet përfundimit se lexuesit, megjithatë, kanë parë te kjo vepër një filozofi të vetëkuptueshme të përparimit që është frymëzuar nga vlerat liberale. Unë personalisht mendoj se ky gjykim është i rreptë. Është e vërtetë se nuk ka sistem në veprën e Monteskjësë dhe mbase mospasja e këtij sistemi është në përputhje me frymën e njëfarë sociologjie historike. Por, shpresoj se kam arritur të tregoj se mendimi i Monteskjësë është larg faktit se mund të jetë në kundërshtim me vetveten aq sa e paraqesin shpeshherë. Si sociolog, Monteskjë ka kërkuar të kombinojë dy ide, prej të cilave asnjëra nuk mund të braktiset, por që është vështirë edhe t i bashkosh. Nga njëra anë ai pohonte, në mënyrë të vetëkuptueshme, shumësinë e pakufishme të shpjegimeve të pjesshme. Ai ka treguar se sa të shumta janë aspektet e një bashkësie që duhen shpjeguar, se sa të shumta janë përcaktuesit me të cilët mund të lidhen aspektet e ndryshme të jetës kolektive. Nga ana tjetër, ai ka kërkuar mënyrën për të tejkaluar puqjen e marrëdhënieve të pjesshme që të kuptojë diçka që përbën njësinë e tërësive historike. Ka menduar se e ka gjetur, pak a shumë në mënyrë të qartë, atë parim të bashkimit, i cili nuk e 22 Thesis, nr.1, 2014

23 Etapat e mendimit sociologjik kundërshton shumësinë e pakufishme të shpjegimeve të pjesshme tek nocioni i frymës së një populli, me që ky ka qenë i lidhur me teorinë politike nëpërmjet parimit të qeverisjes. Në Frymën e ligjeve shihen shumë shkoqur shumë lloje shpjegimesh ose lidhjesh të gjera, siç janë ato që sociologët e sotëm përpiqen t i elaborojnë. Këto lidhje të gjera duhet t u shërbejnë si udhërrëfyes hartuesve të ligjeve dhe janë të natyrave të ndryshme. Për shembull, me që ka vendosur llojin ideal të një qeverisjeje, Monteskjë, logjikisht, mund të tregojë se si duhet të jenë llojet e ndryshme të ligjeve: ligjet e edukimit, ligjet e tatimit, ligjet e tregtisë, ligjet e shpenzimeve, me qëllim që lloji ideal i regjimit të realizohet plotësisht. Ai jep këshilla pa dalë nga fusha shkencore, duke supozuar se ligjvënësit duhet ta ndihmojnë regjimin për të qëndruar. Ka gjithashtu referime që kanë të bëjnë me qëllimin e një veprimtarie shoqërore të veçantë. Shembull është ai i së drejtës publike. Është çështje tjetër, se në të vërtetë Monteskjë ka treguar se në ç masë kombet e ndryshme duhet të bëjnë sa më shumë të jetë e mundur të mira në paqe e sa më pak të jetë e mundur të këqija në luftë. Këto pohime që janë për t u lavdëruar, janë parashtruar më shumë në mënyrë dogmatike sesa janë provuar në mënyrë shkencore. Sidoqoftë, sociologjia e Monteskjësë, ashtu siç na paraqitet, përmban mundësinë për t i lidhur ligjet e një sektori të caktuar me qëllimin imanent të një veprimtarie njerëzore. Në veprën e Monteskjësë gjendet më në fund, referimi te ligjet e përgjithshme të natyrës njerëzore që japin të drejtën, në mos për të përcaktuar se çka duhet të jetë institucioni i tillë, të paktën për të kritikuar institucionet, si për shembull skllavërinë. Jam mjaft i prirë të them se nocioni i një të drejte natyrore formale me kuptim negativ, ashtu si shfaqet në filozofinë politike të Z. Erik Vel, është tashmë i pranishëm në Frymën e ligjeve. 22 Të gjitha ligjet racionale të natyrës njerëzore janë konceptuar në veprën e Monteskjësë në mënyrë mjaft abstrakte për të përjashtuar deduksionin, duke u nisur nga ajo se si duhet të jenë institucionet e veçanta, si dhe për të lejuar dënimin e disa praktikave. Së fundi, mendimin sociologjik të Monteskjësë e karakterizon bashkëpunimi i pandërprerë i mendimit sinkronik me atë diakronik, Thesis, nr.1,

24 Raymond Aron domethënë kombinimi i përtërirë vazhdimisht i shpjegimit të pjesëve bashkëkohëse të një shoqërie me njëra tjetrën dhe i shpjegimit të vetë kësaj shoqërie nëpërmjet së kaluarës dhe historisë. Dallimi i asaj që Ogyst Komti e quan statik e dinamik, është tani më i dukshëm në metodën sociologjike të Frymës së ligjeve. Në qoftë kështu, përse atëherë Monteskjë nuk është quajtur sociolog, por pararendës i sociologjisë? Me ç fakt përligjet mungesa e tij midis baballarëve themelues? Arsyeja e parë është se fjala sociologji nuk ekzistonte në kohën e Monteskjësë dhe se këtë fjalë, që dalëngadalë është bërë e zakontë, e ka farkëtuar Ogyst Komti. Arsyeja e dytë, shumë më e thellë, është se Monteskjë nuk përsiat shoqërinë moderne. Ata që quhen themelues të sociologjisë, Ogyst Komti ose Marksi, kanë temë të tyre studimi tiparet karakteristike të shoqërisë moderne, domethënë atë të sociologjisë së quajtur kryesisht industriale apo kapitaliste. Monteskjë jo vetëm që nuk e ka temë reflektimi shoqërinë moderne, por kategoritë që përdor ai, janë në një masë të gjerë kategori të filozofisë politike klasike. Më në fund, në Frymën e ligjeve nuk ka përparësi as ekonomia, as shoqëria në krahasim me shtetin. Në një kuptim, Monteskjë është filozofi i fundit klasik dhe, në një kuptim tjetër, sociologu i parë. Aq më tepër, është filozof klasik kur konsideron se një shoqëri përkufizohet kryesisht nga regjimi i tij politik dhe përmes të cilit del te një koncept i lirisë. Por, në një kuptim tjetër, ai e ka riinterpretuar mendimin politik klasik në një kuptim të përgjithshëm të shoqërisë dhe ka kërkuar të shpjegojë sociologjikisht të gjitha aspektet e bashkësive. Të shtojmë në fund se Monteskjë nuk i beson përparimit. Por, që të mos i ketë besuar përparimit, në kuptimin që Ogyst Komti i besonte, nuk është aspak e habitshme. Sa më shumë e përqendronte vëmendjen në regjimet politike, aq më shumë nuk shihte lëvizje të njëanshme drejt një gjendje më të mirë gjatë historisë. Në të vërtetë, ndryshimi politik deri në ditët tona ka ndodhur, ashtu siç e ka parë Monteskjë pas shumë të tjerëve, me alternime, lëvizje zhvillimore pastaj shembje. Prandaj, Monteskjë duhet të mos e ketë kuptuar idenë e përparimit që shfaqej përnjëherësh, në mënyrë të natyrshme, sapo të merret në konsideratë ekonomia ose inteligjenca. Filozofinë 24 Thesis, nr.1, 2014

25 Etapat e mendimit sociologjik ekonomike të përparimit e gjejmë te Marksi; filozofinë e përparimit njerëzor nëpërmjet shkencës e gjejmë tek Ogyst Komti. Shënime biografike Më 18 janar 1689 lindi afër qytetit të Bordosë, në kështjellën Labredë, Charles-Louis de Secondat. Më kryen shkollën e mesme në Juilly, tek Oratorët. Më kryen studimet e drejtësisë në Bordo dhe në Paris. Më 1714 pranohet këshilltar në Parlamentin e Bordosë. Më 1715 martohet me Jeanne de Lartigue. Më 1716 zgjidhet anëtar i Akademisë së Shkencave të Bordosë. Trashëgon nga i ungji detyrën e kryetarit të gjykatës, gjithë pasurinë dhe emrin Monteskjë. Më studion shkencat e natyrës dhe shkruan kumtesa të ndryshme për jehonën, funksionimin e gjëndrave veshkore, për transparencën, për rëndesën e trupave etj. Më 1721 boton pa emër autori romanin Letra persiane. Ky libër arriti menjëherë një sukses të madh. Më qëndron në Paris, ku bën një jetë mondane. (...) Më 1725 boton pa emër autori veprën Temple de Gnide. Pasi të kthehet në Bordo, Monteskjë lë detyrën e kryetarit të Parlamentit dhe kthehet në Paris. Po këtë vit shkruan edhe veprën me titull Mendimet e mia (...). Më 1728 zgjidhet anëtar i Akademisë Franceze. Udhëton për Gjermani, Austri, Zvicër, Itali dhe Holandë, prej nga e thërret në Angli Lordi Çestërfilld. Më qëndron në Angli. Më 1731 kthehet në Kështjellën Labredë dhe i kushtohet hartimit të veprës Fryma e ligjeve. Më 1734 boton veprën Shqyrtime mbi shkaqet e madhështisë dhe të rënies së romakëve. Më 1748 boton në Zhenevë pa emër autori veprën Fryma e ligjeve. Kjo vepër arriti një sukses të madh, por më tepër u komentua, sesa u lexua. Thesis, nr.1,

26 Raymond Aron Më 1750 boton veprën Mbrojtja e frymës së ligjeve, si përgjigje ndaj sulmeve të jezuitëve dhe jansenistëve. Më 1754 shkruan për veprën kolektive të shek. XVIII Enciklopedia, një artikull mbi shijen, me kërkesën e d Alamberit. Më 10 shkurt 1755 Monteskjë vdes në Paris. Shënime 17. Sipas L. Altuserit, në librin e tij Montesquieu, la politique et l histoire, një revolucion i vërtetë teorik e ka zanafillën tek autori i Frymës së ligjeve. Ky revolucion teorik nënkupton mundësinë për të zbatuar një kategori njutoniane të ligjit në çështjet e politikës dhe të historisë. Ky revolucion kupton mundësinë për të nxjerrë prej vetë institucioneve njerëzore diçka për ta bërë diversitetin e tyre të njësishëm dhe ndryshimin e tyre të qëndrueshëm: ligjin e ndryshimit të tyre, ligjin e zhvillimit të tyre. Ky ligj nuk do të jetë më një rend ideal por një lidhje imanente me fenomenet. Ai nuk do të jetë rezultat i intuitës së esencave, por do të nxirret prej vetë fakteve, pa mendim të paraformuar, nëpërmjet kërkimit dhe krahasimit prej provës. (f. 26) Mirëpo, sociologu nuk ka të bëjë si fizikani me një objekt që i nënshtrohet një determinizmi të thjeshtë dhe ndjek një vijë prej së cilës nuk largohet por me një lloj objekti shumë të veçantë: me ata njerëz që nuk iu përmbahen madje ligjeve për të cilat merren vesh. Ç të thuhet atëherë për njerëzit në marrëdhënie me ligjet e tyre? Se i ndryshojnë, se u shmangen, ose i shkelin. Por, asgjë nga gjithë kjo nuk e ndryshon mendimin se nga sjellja e tyre, pa bërë dallimin nëse është e nënshtruar apo rebele, mund të nxirret një ligj, të cilit i përmbahen pa e ditur, ndërsa nga vetë gabimet, e vërteta e tij. Për t u shkurajuar në zbulimin e ligjeve të sjelljes së njerëzve, duhet treguar mendjelehtë për t i quajtur ligjet, për të cilat njerëzit janë marrë vesh, nevojë e domosdoshme e cila i qeverisë ata. Në të vërtetë, gabimet e tyre, çmenduritë e karakterit të tyre, shkelja dhe ndryshimi i ligjeve të tyre, janë, fare thjesht, pjesë e sjelljes së tyre. Mjafton që të ndahen ligjet nga shkelja e ligjeve, ose nga ndryshimi i tyre... Ky qëndrim nënkupton një parim metodik shumë të frytshëm, i cili synon që motivet e veprimit njerëzor të mos i marrë si nxitës të tij, qëllimet dhe arsyet, që njerëzit 26 Thesis, nr.1, 2014

27 Etapat e mendimit sociologjik ia parashtrojnë vetes me vetëdije, si shkaqe reale, të shumtën e herëve të pavetëdijshëm, që i shtyjnë të veprojnë. (f. 28 e 29). 18. Për tërë çështjen e grindjes ideologjike në shek. XVIII duhet referuar tezës së Elie Carcassonne: Montesquieu et le problème de la Constitution française au XVIII siècle, Paris, Z. L. Altuseri e përmbledh debatin kështu: Në gjithë literaturën politike të shek. XVIII ka zotëruar një mendim: mendimi se monarkia absolute është vendosur kundër fisnikërisë dhe se mbreti është mbështetur mbi vegjëlinë për të balancuar fuqinë e kundërshtarëve të tij feudalë për t i lënë në mëshirën e tij. Grindja e madhe e gjermanistëve dhe romanistëve për zanafillën e regjimit feudal dhe të monarkisë absolute, zhvillohet rreth thelbit të kësaj bindje të përgjithshme... Nga njëra anë, gjermanistët (Sen Simoni, Bulenviljeu, dhe Monteskjë, ky i fundit më i informuar dhe nuancuar, por, po aq i palëkundur) evokojnë me nostalgji kohërat e monarkisë primitive: një mbret i zgjedhur nga fisnikët dhe i barabartë në mesin e të barabartëve, siç ishte në zanafillë në pyjet e Gjermanisë, për t ia kundërvënë monarkisë që ishte bërë absolute: një mbret që lufton dhe flijon të mëdhenjtë për t i marrë përfaqësuesit dhe aleatët nga vegjëlia. Nga ana tjetër, pala absolutiste e frymëzimit borgjez, romanistët (Abati Dybos, krijuesi i një komploti kundër fisnikërisë ( Fryma e ligjeve, XXX, 10) dhe në shënjestrën e librave të fundit të Frymës së ligjeve ), dhe enciklopedistët, i thurin lavdi, qoftë nëpërmjet Luigjit XIV, qoftë nëpërmjet Despotit të ndritur, idealit princor që di t i parapëlqejë meritat dhe titujt e borgjezisë punëtore ndaj pretendimeve të vjetruara të feudalëve (vep. cit., ff ). Tradicionalizmi gjermanist e ka origjinën te një vepër e pabotuar e Lë Laburërit, të cilin perët e Francës e ngarkuan më 13 mars 1664 që të zbulojë në histori provat e të drejtave dhe të privilegjeve që lidhen me rangun e tyre. Lë Laburëri, pohimin e të cilit e ka njohur sigurisht Sen Simoni, besoi se e kishte gjetur prejardhjen e fisnikërisë në pushtimin e frankëve dhe zhvilloi teorinë e fisnikërisë, e cila mori pjesë në qeverisje me mbretin në kohën e kuvendit në Champ de Mars ose në Champ de Mai. Duka i Sen Simonit ( ) në planet e tij të qeverisjes të hartuara rreth vitit 1715, Konti Bulenvilje ( ), në veprat Histoire de l ancien gouvernement de la France (1727), Thesis, nr.1,

28 Raymond Aron Mémoire présenté à Monseigneur le Duc d Orleans Régent (1727), Essai sur la noblesse de France (1732), zhvilluan këtë apologji të monarkisë së vjetër sundimi i Karlit të madh të pakrahasueshëm i cili kishte ndarë, sipas traditave të frankëve, pushtetet e veta me vasalët. Feudalizmi gjermanist duhej të vazhdonte deri në gjysmën e parë të shek. XIX. Monlozje rimori në Traité de la monarchie française prapë më 1814 temat e Bulenviljesë për t i mbrojtur të drejtat historike të fisnikërisë. Dhe, kjo formë argumentimi provokoi si reagim prirjen e shumë historianëve të njohur të brezit të vitit 1815: Ogystin Tjerinë sidomos, veprat e para të të cilit ( Histoire véritable de Jascques Bonhomme, 1820) mund të kishin si mbishkrim formulimin e Sijesit: Përse shtresa e tretë nuk do t i kthente në pyjet e frankofonisë të gjitha ato familje, të cilat ruajnë pretendimin e marrë se kanë prejardhje nga raca e pushtuesve. Gjermanizmi i Lë Laburërit dhe Bulenviljesë ishte njëkohësisht racist në kuptimin e ithtarit të të drejtave të pushtuesit dhe liberal në atë të kundërshtimit të pushtetit absolut dhe të përkrahjes së mënyrës parlamentare. Mirëpo, të dy elementët nuk mund të qëndronin bashkë. Si formë e referimit tek traditat franke të lirisë dhe tek kuvendet e pyjeve të Gjermanisë, kjo doktrinë politiko-historike nuk lidhej, pra, plotësisht me interesat e fisnikërisë. Abati Mabli në veprën Observations sur l histoire de France (1765), një nga librat që ndikoi më së shumti në brezat e revolucionarëve, dha një version tjetër i cili përligjte thirrjen e mbledhjes së përfaqësuesve të tri shtresave dhe ambiciet e tyre politike. Kur më 1815 Napoleoni deshi të pajtohej me popullin dhe lirinë, mori nga libri i Mablisë mendimin për Kuvendin e jashtëzakonshëm në Champ de Mai. Po kështu, në shek. XIX, Gizoja, të cilin e kanë cilësuar si historian të ngritjes së ligjshme të borgjezisë, është, si Mabli, gjermanisht i bindur (shih. Les Essais sur l histoire de France, 1823, ose Leksionet e vitit 1828 mbi Histoire générale de la civilisation en Europe ). Tokëvili e Gobinoja janë padyshim trashëgimtarët e fundit të ideologjisë gjermaniste. Me Tokëvilin feudalizmi lëviz me ndjesinë e keqardhjes për ngritjen e absolutizmit monarkik dhe përforcon bindjet liberale nga shpirti dhe demokratike nga arsyeja. Me Gobinonë, i cili 28 Thesis, nr.1, 2014

29 Etapat e mendimit sociologjik nëpërmjet ungjit të vet dhe veprës së Montlozjesë, është frymëzuar drejtpërsëdrejti pranë doktrinarëve aristokratikë të shek. XVIII, delli liberal zhduket në dobi të racizmit (të shihet letërkëmbimi Tokëvil- Gobino në botimin Oeuvres complètes de Tocqueville, vëll. IX, Paris, Gallimard, 1959, në veçanti parathënia e J. J. Chevaljesë). 20. Kjo nuk e pengon të jetë i qartë mbi mjedisin e vet. Veprat e tij janë përplot spica kundër huqeve dhe të metave të fisnikërisë dhe oborrtarëve. Është e vërtetë se satira kundër oborrtarëve është më shumë satirë kundër asaj ç ka bërë monarkia nga fisnikëria, sesa kundër vetë fisnikërisë së atillë çfarë duhej të ishte, domethënë e lirë dhe e pavarur në pasurinë e vet. Kështu, Trupa e lakenjve është më e respektuar në Francë se gjetiu, është një seminar senjorësh të mëdhenj: ajo mbush boshllëkun e klasave të tjera shoqërore ( Lettres persanes, letra 98, vep. cit. vëll. I, f. 277), ose edhe: asgjë nuk i afrohet paditurisë së njerëzve të oborrit të Francës veçse ajo e klerikëve të Italisë ( Mes pensées, vep. cit., vëll. I, f. 1315). 21. Leon Brunschvicg, Le Progrès de la conscience dans la philosophie occidentale, (ff ). 22. Shih. Eric Weil, Philosophie politique, Paris, Librarie philosphique, J. Vrin, 1956, 264 f. Erik Vel thekson në veçanti: e drejta natyrore e filozofit përbën bazën e çdo kritike të së drejtës pozitive historike, ashtu siç është parimi i moralit në themel të çdo kritike të parimeve individuale... Bashkë me të drejtën pozitive, ai i cakton çdo njeriu se ç duhet bërë, ç duhet pranuar dhe ç mund të kërkojë në një situatë historike të caktuar; ai kritikon një sistem koherent vetëm aq sa ky i fundit nuk merr parasysh barazinë e njerëzve si qenie e arsyeshme ose mohon karakterin e arsyeshëm të njeriut... E drejta natyrore nuk i bën premisat e veta materiale, por i merr ashtu siç i gjen, për t i zhvilluar sipas kriterit të saj të veçantë. E drejta natyrore, si instancë kritike, duhet, pra, të vendosë nëse janë apo jo në konflikt rolet e parapara me ligjin pozitiv dhe nëse sistemi që formon tërësinë e tyre e kundërshton apo jo parimin e barazisë së njerëzve si qenie të arsyeshme. Çdo përgjigje e kësaj pyetje do të jetë njëherësh e prerë dhe historike: Sapo të përpiqet të zbatohet e drejta natyrore, ajo zbatohet, medoemos, në një sistem pozitiv historik. Ajo që zbatohet Thesis, nr.1,

30 Raymond Aron kështu në të drejtën pozitive dhe e transformon atë duke e menduar në tërësinë e saj, nuk është e drejtë pozitive (ff ). Bibliografia Veprat e Monteskjësë Oeuvres complètes, éd. par Édouard Laboulaye, Paris, Garnier Frères, 7 vol., Ky botim përmban vetëm veprat e njohura tradicionalisht; ai nuk përmban as la Correspondance, as les Voyages, as le Scipilège, as les Pensées, as les Mélanges. Oeuvres complètes, texte présenté et annoté par Roger Caillois, Bibliothèque de la Pléiade, Paris, Gallimard, t. I, 1949, t. II, 1951). Ky botim nuk përmban la Correspondance. Ky është botimi i përdorur e i cituar. Oeuvres complètes, botuar nën drejtimin e André Masson, Paris, Nagel, 3 vol., ). Ky botim përmban, përveç teksteve të mësipërme, la Correspondance dhe disa vepra të tjera të pabotuara. L Esprit des lois, texte établi et présenté par Jean Brethe de La Gressaye, Paris, Les Belles-Lettres, 4 tomes, Vepra të përgjithshme Léon Brunschvicg, Le Progrès de la conscience dans la philosophie occidentale, Paris, Alacan, Ernst Cassirer, La Philosophie des Lumières, Paris, Fayard, Jean-Jasques Chevallier, Les Grandes, Oeuvres politiques, Paris, A. Colin, J. H. Laski, The Rise of European Liberalism, An Essay in Interpretation, Londres, Allen & Unëin, Maxime Leroy, Histoire des idées sociales en France, I. De Monmtesquieu à Robespierre, Paris, Gallimard, Thesis, nr.1, 2014

31 Etapat e mendimit sociologjik Kingsley Martin, French libéral Thought in the Eighteenth Century, a study of political ideas from Bayle to Condorcet, Londres, Turnstile Press, Friedrich Meinecke, Die Enststehung des Historismus, Munich, Berlin, R. Oldenburg, 2 vol., C. E. Vaughan, Studies in the History of Political Philosophy before and after Rousseau, edited by A. G. Little, Manchester University Press, 2 vol., Vepra kushtuar Monteskjësë L. Althusser, Montesquieu, la politique et l histoire, Paris, P. U. F., H. Barkhausen, Montesquieu, ses idées el ses oeuvres d après les papiers de la Brède, Paris, Hachette, P. Barrière, Un grand provincial: Charles-Louis de Secondat, baron de la Brède et de Montesquieu, Bordeaux, Delmas, E. Carcassonne, Montesquieu et le problème de la constitution française au XVIII e siècle, Paris, Press Universitaires (s. d.), A. Cotta, Le développement économique dans la pensée de Montesquieu, Revue d histoire économique et sociale, S. Cotta, Montesquieu e la scienza della politica, Turin, Ramella, C. P. Courtney, Montesquieu and Burke, Turin, Basil & Blackëell, J. Dedieu, Montesqueiu et la tradition politique anglaise en France, burimet angleze të L Esprit des lois, Paris, J. Gabalda, J. Dedieu, Montesquieu, l homme et oeuvre, Paris, Boivin, E. Durkheim, Montesquieu et Rousseau précurseurs de la sociologie, note introductive de G. Davy, Paris, M. Rivière, J. Ehrard, Politique de Montesquieu, Paris, A. Colin, Ch. Eisenmann, L Esprit des lois et la sépartaion des pouvoirs, in Mélanges Carré de Malberg, Paris, Étiemble, Montesquieu, in Histoire des Littératures, III, Encyclopédie de la Pléiade, Paris, Gallimard, 1958, p Thesis, nr.1,

32 Raymond Aron E. Faguet, La Politique comparée de Montesquieu, Rousseau et Voltaire, Paris, Société française d imprimerie et de libraririe, F. T. H. Flechter, Montesquieu and English Politics , London, E. Arnold, B. Groethuysen, Philosophie de la Révolution française, précédée de Montesquieu, Paris, Gallimard, A. Shackleton, Montesquieu, a Critical Biography, Londres, Oxford University Press, A. Sorel, Montesquieu, Paris, Hachette, J. Starobinski, Montesquieu par lui-même, Paris, Le Suil, 1957 Vepra kolektive kushtuar Monteskjësë Revue de Métaphysique et de Morale, numéro spécial d octobre 1939 (vol. 46) consacré à Montesquieu à l occasion du 250 e anniversaire de sa naissance. Textes de R. Hubert, G. Davy, G. Gurvitch. La Pensée politique et constitutionnelle de Montesquieu, Bicentenaire de L Esprit des lois, , sous la dierction de Boris Mirkine-Guetzevitch et H. Puget, avec la collaboration de P. Barrière, P. Bastid, J. Brethe de La Gressaye, R. Cassin, Ch. Elisenmann..., Paris, Sirey, Congrès Montesquieu de Bordeaux, Actes du Congrès Montesquieu, réuni à Bordeaux du 23 au 26 mai 1955 pour commémorer le deuxième centenaire de la mort de Montesquieu, Bordeaux, Delmas, Thesis, nr.1, 2014

33 Faktorët e rrezikut dhe viktimizimi i nëxënësve të shkollave të mesme Aliriza Arënliu 1 Mytaher Haskuka 2 Kaltrina Kelmendi 3 Njomza Llullaku 4 Abstrakti Hyrje: Qëllimi i këtij artikulli është të kuptuarit e faktorëve të rrezikut që lidhen me dhunën e vetë-raportuar proaktive dhe viktimizimin në mesin e nxënësve kosovarë të shkollave të mesme. Metodat: Të dhënat janë marrë nga 4709 nxënës të shkollave të mesme të moshës vjeçare nga Kosova, që kanë marrë pjesë në Projektin Evropian për studimin në shkolla mbi alkoolin dhe drogat e tjera (ESPAD). Ky studim ka ndjekur metodologjinë e standardizuar, përcaktimin e mostrës, administrimin dhe kërkesat etike të njëjta me anketën (studimin) e PEShAD (ESPAD), gjë që siguron krahasueshmëri me vendet evropiane. Rezultatet: Rezultatet nga ky studim mbështesin të gjeturat nga studimet e tjera5se meshkujt kanë pasur mesatare më të lartë si në dhunën proaktive ashtu edhe në viktimizim, në krahasim me femrat dhe dallimi është signifikant (p<0.001). Pos kësaj, analiza e regresionit logjistik binar ka treguar se faktorët që përputhen (të ngjashëm) duket të kenë lidhje me ushtrimin e dhunës proaktive dhe viktimizimit në 1 Prof. Ass. Dr. Aliriza Arënliu, Universiteti i Prishtinës, Departamenti i psikologjisë, aliriza@filozofik.uni-pr.edu 2 Prof. Ass. Dr. Mytaher Haskuka, Universiteti i Prishtinës, Departamenti i psikologjisë, mytaher.haskuka@uni-pr.edu 3 Kaltrina Kelmendi, kandidate për doktoraturë, Universiteti i Prishtinës, Departmenti i psikologjisë, kaltrina.kelmendi@uni-pr.edu 4 Njomza Llullaku, kandidate për doktoraturë, AAB, Departamenti i kujdesit për fëmijë dhe mirëqenie, njomza.llullaku@aab-edu.net 5 Cairns RB, Cairns BD,NeckermanHJ, Ferguson LL, dhe Gariepy JL, Growth and aggression: 1. Childhood to early adolescence, Developmental Psychology 25, no.2 (1989): Thesis, nr.1,

34 Aliriza Arënliu, Mytaher Haskuka, Kaltrina Kelmendi, Njomza Llullaku mesin e adoleshentëve kosovarë. Ndërlidhja më e ngushtë për dhunën proaktive dhe viktimizimin ishte me konsumimin e alkoolit më shumë se 30 ditë, përcjellë nga ikja nga mësimi dhe disponimi depresiv. Ndërlidhja më e dobët është vërejtur me marrëdhënien me prindërit dhe gjininë. Megjithatë, rezultatet e vetëvlerësimit kanë treguar se nuk ka pasur dallime statistike signifikante në mes dhunës proaktive dhe viktimizimit. Të gjitha të lartpërmendurat tregojnë se dhuna proaktive dhe viktimizimi në mesin e adoleshentëve përkojnë me njëra-tjetrën,6 duke theksuar rolin e tyre si kryes dhe viktimë.7 Fjalët kyçe: dhuna proaktive, viktimizimi, vetëvlerësimi, depresioni, konsumimi i alkoolit Hyrje Adoleshenca është një periudhë e pjekjes fizike, psikologjike dhe sociale nga fëmijëria në moshë madhore. 8, 9 Përgjatë kësaj periudhe, adoleshentët kalojnë nëpër ndryshime të llojllojshme në jetën e tyre, duke përfshirë ndryshime biologjike dhe psikologjike. 10 Të dhënat nga hulumtimet tregojnë se për shkak të këtyre ndryshimeve, adoleshentët janë në rrezik të shfaqin probleme shëndetësore mendore dhe zhvillimore si depresioni, ankthi dhe stresi, probleme me familjen dhe 6 Pellegrini AD, Bartini M, Brooks F, School bullies, victims, and aggressive victims: Factors relating to group affiliation and victimization in early adolescence,.j Educ Psychol 91, no.2 (1999): Singer S, Victims of serious violence and their criminal behavior: Subcultural theory and beyond, Victims Violence 1, no.1 (1986): Cameron JL, Interrelationships between hormones, behaviors, and affect during adolescence, Annals of the New York Academy of Sciences, 1021 (2004): Dahl RE, Adolescent brain development: A period of vulnerabilities and opportunities, Annals of New York Academia of Science, 102 (2004): Graham RA et al., The existential model of perfectionism and depressive symptoms: a short four wave longitudinal study, Journal of Consulting Psychology, 57 (2011): Thesis, nr.1, 2014

35 Faktorët e rrezikut dhe viktimizimi i nëxënësve të shkollave të mesme shokët, vetmia apo mospranimi, mendime për vetëvrasjen, sjellje të dhunshme dhe sjellje vetëvrasëse. 11 Dhuna, viktimizimi dhe ushtrimi i dhunës janë identifikuar si faktorë seriozë të rrezikut për zhvillim të dobët të adoleshentëve. 12 Hulumtimet kanë theksuar rëndësinë e ndarjes në mes të dy lloje sjelljesh të dhunshme: sjellje të dhunshme proaktive dhe reaktive. 13 Dhuna proaktive definohet si instrumentale, fyese dhe gjakftohtë, as provokuese as me zemërim, përderisa sjellja e dhunshme reaktive definohet si afektive, defanzive dhe gjaknxehtë. 14 Të gjeturat 12 tregojnë se rreth 53% e fëmijëve që përfshihen në disa forma të sjelljes së dhunshme përfshihen në forma të dhunës proaktive dhe reaktive, ndërsa vetëm 32% përfshihen në dhunën reaktive por jo edhe në atë proaktive. Megjithatë, këto dy nënlloje të dhunës kanë tendencë të shfaqen së bashku, ku shumica e fëmijëve shfaqin shkallë të njëjtë të agresionit reaktiv dhe atij proaktiv. 15 Dhuna proaktive mund të marrë formën e agresionit instrumental, që synon të marrë një objekt apo privilegj, apo ngacmimi (bulizmi) që përdoret për ta trembur apo dominuar një person tjetër. 16 Përveç kësaj, të gjeturat nga studimi i keqtrajtimit 11 World Health Organization, Mental health: facing the challenges, building solutions: Report from the WHO European Ministerial Conference, (Copenhagen: Regional Office for Europe, 2005): Barnow S, Lucht M, and Freyberger HJ, Correlates of aggressive and delinquent conduct problems in adolescence, Aggressive Behavior 31, no.1 (2005): Dodge KA, The structure and function of reactive and proactive aggression, in The Development and Treatment for Childhood Aggression 1991, Pepler D and Rubin K (Hillsdale: Erlbaum, 1991), Brengden M, Vitaro F, Tremblay RE and Lavoie F, Reactive and pro-active aggression: Predictions to physical violence in different contexts and moderating effects of parental monitoring and caregiving behaviors, Journal of Abnormal Child Psychology 29, no.4 (2001): Hubbard JA, Romani LJ, McAuliffe MD and Morrow MT, Reactive and proactive aggression in childhood and adolescence: Precursors, outcomes, processes, experiences and measurement, Journal of Personality 78, no.1 (2010): Price KF and Dodge KA, Reactive and proactive aggression in childhood: relations to peer status and social context dimensions, Journal of Abnormal Child Psychology, 17(1989): Thesis, nr.1,

36 Aliriza Arënliu, Mytaher Haskuka, Kaltrina Kelmendi, Njomza Llullaku të fëmijës dhe dhuna te të rinjtë tregon se ushtrimi i dhunës dhe viktimizimi janë të lidhura me njëra tjetrën. 17 Adoleshentët e rinj që janë viktima të abuzimit janë në rrezik më të lartë për t u bërë abuzivë në moshë madhore 18 dhe ka një ndërlidhje në mes viktimizimit dhe viktimizimit të mëvonshëm. 19 Duke pasur parasysh kompleksitetin e temës, ka faktorë të ndërlidhur në mes faktorëve individualë, familjarë, të grupeve të moshatarëve, shkollorë dhe komunitarë, që lidhen me ushtrimin e dhunës dhe viktimizimin tek adoleshentët 20. Për shembull, nga faktorët individualë të rrezikut, përdorimi i substancave, agresioni, gjendja psikologjike, qëndrimet tolerante ndaj dhunës, të gjitha kanë pasur lidhshmëri me ushtrimin e dhunës. 21 Faktorët familjarë si: gjendja e keqe socio-ekonomike/ varfëria, marrëdhënia e dobët prind fëmijë, prindërit antisocialë, disiplina e rreptë dhe jo-konsistente; prindërit abuzivë dhe neglizhenca duket se ndërlidhen me ushtrimin e dhunës. Qëndrimet e dobëta ndaj shkollës, performanca e dobët akademike, lidhjet e dobëta sociale dhe qëndrime antisociale ndaj moshatarëve duket se ndërlidhen me ushtrimin e dhunës tek adoleshentët; si dhe dhuna në komunitet dhe organizatat e lagjes gjithashtu lidhen me ushtrimin e 17 Maas C, Herrenkohl T, and Sousa C, Review of research on child maltreatment and violence in youth, Trauma, Violence & Abuse, 9(2008): Fang X and Corso PS, Child maltreatment, youth violence and intimate partner violence: Developmental relationship, American Journal of Preventive Medicine 33, no.4 (2007): Desai S, Arias I, Thompson MP, and Basile KC, Childhood victimization and subsequent adult re-victimization assessed in a nationally representative sample of women and men, Violence and victims 17, no.6 (2002): Office of the Surgeon General (US); National Center for Injury Prevention and Control (US); National Institute of Mental Health (US); Center for Mental Health Services (US). Youth Violence: A Report of the Surgeon General. Rockville (MD): Office of the Surgeon General (US); Chapter Factors for Youth Violence. 21 Saner H and Ellickon P, Concurrent risk factors for adolescent violence, Journal of Adolescence Health, 19(1996): Thesis, nr.1, 2014

37 Faktorët e rrezikut dhe viktimizimi i nëxënësve të shkollave të mesme dhunës tek adoleshentët. 22 Më tutje, marrëdhënia në mes dhunës proaktive dhe konstrukteve psikologjike ka treguar të jetë e shumanshme, sidomos sa i përket depresionit dhe vetëvlerësimit. Disa studime sugjerojnë se ka lidhje modeste në mes të depresionit dhe ushtrimit të dhunës, ndërsa studime të tjera raportojnë mungesë të ndërlidhjes signifikante të dhunës dhe depresionit. 23 Kur është analizuar marrëdhënia në mes të vetëvlerësimit dhe ushtrimit të dhunës, rezultatet shfaqin se disa adoleshentë që janë përfshirë në sjellje të dhunshme shfaqin vetëvlerësim më të ulët krahasuar me ata që nuk janë përfshirë në probleme të sjelljes së dhunshme, 24 ndërsa studime të tjera të kryera nga Olweus 25 dhe Rigby & Slee 26 raportojnë se adoleshentët e dhunshëm kanë pikë të larta në këtë konstrukt. 27 Sjelljet e rrezikshme gjithashtu lidhen me mundësitë e ushtrimit të dhunës dhe viktimizimit në adoleshencë, që tregon se abuzimi me substanca dhe përdorimi i alkoolit është rezultat dhe kontribuues i dhunës. 28 Po ashtu, marrëdhënia prind adoleshent është konsideruar si një faktor i rëndësishëm në sjelljet e mëvonshme delikuente dhe mund të shërbejë si ndërmjetësues për uljen e nivelit të 22 Dawkins MP, Drug use and violent crime among adolescents, Adolescence, 33(1997): Van Hoof A, Raaijmakers QAW, van Beek Y, Hale III W, an Aleva L, A multi mediation model of the relations of bulling, victimization, identity and family with adolescent depressive symptoms, Journal of Youth Adolescents, 37( 2008): Mynard H and Joseph,S, Development of the multidimensional peervictimization scale, Aggressive Behavior, 26 (2000): Olweus, D, Bully/victim problems in schools: Knowledge base and an effective intervention programme, Irish Journal of Psychology, 18 (1997): Rigby K and Slee P, Bullying among Australian school children: reported behaviorand attitudes toward victims, Journal of School Psychology, 131 (1992) : Estevez E, Jimenez TI, and Musitu G, Violence and victimization at school in adolescence, in School psychology: 21 st century issues and challenges 2008, ed. David H. Molina (Hauppauge, New York: Nova Science Publishers, 2008), Russell PL, Nurius PS, Herting JR, Walsh E, and Thompson EA, Violent victimization and Perpetration: Joint and Distinctive Implications for Adolescent Development, Victim Offender 5, no.4 (2010): Thesis, nr.1,

38 Aliriza Arënliu, Mytaher Haskuka, Kaltrina Kelmendi, Njomza Llullaku sjelljes delikuente. 29 Në përgjithësi, viktimizimi i të rinjve shfaqet me depresionin e moshës së re madhore, zemërimin, humbjen e shpresës, shkallën e lartë të pasigurisë, vetëvlerësimin e ulët dhe ankthin. 30, 31, 32 Ushtrimi i dhunës është i lidhur gjithashtu me shqetësimin emocional 33 dhe zemërimin. 34 UNICEF-i ka njohur dhunën si problem të rëndë nëpër shkollat e Kosovës. 35 Të gjeturat tregojnë se fëmijët kanë përjetuar dhunën si prezencë të vazhdueshme në shkollat e tyre, kanë qenë dëshmitarë apo pjesëmarrës të formave të ndryshme të dhunës (verbale, fizike, emocionale, kërcënimeve apo abuzimit kriminal) në shkollë. Për më tepër, dënimet trupore ende perceptohen si metodë e pranueshme disiplinore në shkolla dhe në shtëpi, pranim ky që çon në arsyetim të dhunës nga mësimdhënësit, prindërit dhe fëmijët. Nuk ka studime të kryera me adoleshentët kosovarë mbi të kuptuarit e faktorëve të rrezikut që lidhen më ushtrimin e dhunës dhe viktimizimin. Duke marrë parasysh rezultatet nga studimet e lartpërmendura, ky studim synon të shqyrtojë ndërlidhjen në mes të disa faktorëve të rrezikut si: 29 Bjornason T, Sigurdardottir TJ, and Thorlindson T, Human agency, capable, guardians and structural constraints: A lifestyle approach of the study of violence victimization, Journal of Youth and Adolescence 28, no.2 (1999): Brown GW, Craig TKJ, Harris TO, and Handley RV, Parental maltreatment and adulthood cohabiting partnerships: A life-course study of adult chronic depression, Journal of Affective Disorders 110, no.1 (2008): Gladstone GL, Parker GB, and Malhi GS, Do bullied children become anxious and depressed adults? A cross-sectional investigation of the correlates of bullying and anxious depression, Journal of Nervous & Mental Disease 194, no.3 (2006): Bond L, Carlin JB, Thomas L, Rubin K, and Patton G, Does bullying cause emotional problems? A prospective study of young teenagers, British Medical Journal, 323 (2001): Peled M and Morreti MM, Rumination on anger and sadness in adolescence: Fueling of fury and deepening despair, Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology 36, 1(2007): Blake CS and Hamrin V, Current approaches to the assessment and management of anger and aggression: A review, Journal of Child and Adolescent Psychiatric Nursing 20, no.4 (2007): UNICEF, Research into violence against children in schools in Kosovo, (Pristina: UNICEF, Kosovo, 2005), Thesis, nr.1, 2014

39 Faktorët e rrezikut dhe viktimizimi i nëxënësve të shkollave të mesme vetëvlerësimi, depresioni, përdorimi i alkoolit, arritjet akademike, ikja nga mësimi, me ushtrimin e dhunës proaktive dhe viktimizimin tek adoleshentët kosovarë. Ky është studimi i parë që shqyrton temën e ndërlidhjes së dhunës proaktive dhe viktimizimit dhe ato që lidhen me këto tek adoleshentët kosovarë. Metodat Analiza e këtij artikulli bazohet në të dhëna të mbledhura për studimin evropian në shkolla mbi alkoolin dhe drogat e tjera (ESPAD) 2011, që është kryer për herë të parë në Kosovë. Duke ndjekur kërkesat e studimit ESPAD, popullata e përzgjedhur në këtë mostër përbëhet nga nxënës të lindur në vitin 1995, pra të moshës 18 vjeçare në kohën e anketimit. Më tutje, kërkesat e studimit ESPAD për metodologjinë, përzgjedhjen e mostrës dhe administrimin, janë përshkruar në detaje nga Hibell, Guttormsson, Ahlström, Balakireva, Bjarnason, dhe Kokkevi (2009). 36 Para implementimit të studimit, është kërkuar leja nga grupi punues ndër-ministror dhe drejtoritë komunale për arsim. Nga 119 shkolla të mesme që operojnë në Kosovë, janë përzgjedhur 42 shkolla për studim. Për përzgjedhjen e shkollave është përdorur mostra e rastësishme e stratifikuar. Stratifikimi është bërë për një numër të caktuar shkollash të mesme private dhe publike dhe një numër klasash të përzgjedhura. Shkollat janë përzgjedhur nga lista e shkollave e marrë nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë e Kosovës. Studimi është kryer me 4,709 adoleshentë. Sa i përket gjinisë, 55.1% (N=2,597) ishin femra, 43.7% (N=2,057) ishin meshkuj dhe 1.2% (N=55) nuk janë përgjigjur në pyetjen për gjininë. Mesatarja e moshës për meshkuj ishte (SD=.68) dhe për femra (SD=.69). Pyetësori i përdorur nga studimi i ESPAD, 2011 në Kosovë, ka përfshirë pyetje lidhur me alkoolin, drogat ilegale, duhanin dhe 36 Hibell, B et al., The 2009 ESPAD ReportSubstance Use Among Students in 35 European Countries, European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, (Stockhom: The Swedish Council for Information on Alcohol and Other Drugs, (2009): Thesis, nr.1,

40 Aliriza Arënliu, Mytaher Haskuka, Kaltrina Kelmendi, Njomza Llullaku aspektin psiko-social. Për qëllime të këtij artikulli janë përdorur njësitë që lidhen me modulin psiko-social, përfshirë ushtrimin e dhunës dhe viktimizimin, vetëvlerësimin, disponimin depresiv, përdorimin e alkoolit, arritjet akademike, ikjen nga mësimi dhe marrëdhënien me prindërit. Variablat e varura të hulumtuara në këtë hulumtim ishin: ushtrimi i dhunës proaktive dhe viktimizimi. Ushtrimi i dhunës proaktive është definuar duke kalkuluar shumën e pikëve për këto njësi; Përgjatë 12 muajve të fundit, sa shpesh keni marrë pjesë : a) në ngacmim në grup, b) në mavijosje në grup, c) në një grup që fillon përleshjen me një grup tjetër, d) duke filluar përleshjen me një individ tjetër!. Pikët kanë variruar nga aspak, një apo dy herë, 3-5 herë, 6-9 herë, herë, herë dhe 40 e më shumë herë. Përgjigjet janë ri-koduar si: 0- aspak, 1-9 herë, herë, herë dhe 4 mbi 40 herë. Viktimizimi është definuar duke kalkuluar shumën e pikëve për këto njësi; Përgjatë 12 muajve të fundit, sa shpesh jeni : a) ngacmuar i vetëm nga një grup i tërë, b) mavijosur nga një grup i tërë, c) përleshur në grupe me një grup që ka sulmuar, d) përleshur individualisht me dikë që ka filluar përleshjen i pari!. Përgjigjet e mundshme ishin: aspak, 1-2 herë, 3-5 herë, 6-9 herë, herë, herë dhe 40 a më shumë herë. Përgjigjet janë ri-koduar si: 0- aspak, herë, herë, herë dhe 4 mbi 40 herë. Variablat e pavarura ishin këto: vetëvlerësimi i matur me shkallën e Rosenbergut për vetëvlerësim, duke vlerësuar ndjenjat e vlerës dhe pranimit të vetes. 37 Njësitë janë përgjigjur në shkallë 4-pikëshe nga pajtohem fuqishëm te nuk pajtohem fuqishëm. Rezultatet u shtrinë nga 10 deri 40, ku pikët më të larta tregonin vetëvlerësim më të lartë. Disponimi depresiv është matur nga një version i shkurtuar me 6 njësi i Shkallës së Qendrës së Studimeve Epidemiologjike të Depresionit (CES-D), që nuk është i dizajnuar për depresion klinik por 37 Rosenberg M. Society and the adolescent self-image, accessed April 5, 2013, rg%20self-esteem%20scale%20id.pdf 40 Thesis, nr.1, 2014

41 Faktorët e rrezikut dhe viktimizimi i nëxënësve të shkollave të mesme më shumë për vlerësim të nivelit të simptomave depresive. 38 Janë përdorur këto gjashtë njësi: gjatë 7 ditëve të fundit, sa shpesh: ke humbur apetitin, nuk ke dashur të hash ; ke pasur vështirësi të koncentrohesh në atë që ke dashur të bësh? ; je ndjerë i deprimuar ; je ndjerë se ke derdhur goxha mundim dhe shtytje në gjërat që duhet të bësh ; je ndjerë i pikëlluar ; nuk ke mundur të bësh punën tënde (në shkollë, në shtëpi, në punë). Frekuenca është ndarë në shkallë 4- pikëshe, shtrirë nga rrallë deri te shumicën e kohës. Arritja akademike është matur me pyetjen: cila nga të mëposhtmet përshkruan më së miri notën mesatare të gjysmë vjetorit të fundit? Përgjigjet janë koduar si: 1- tregon notat e ulëta mesatare, 2 notat e mesme dhe 3- notat e larta. Përdorimi i alkoolit është matur me pyetjen: Sa herë keni përdorur alkoolin në 30 ditët e fundit, dhe përgjigjet e mundshme ishin: fare, 1-2 herë, 3-5 herë, 6-9 herë, herë, herë dhe 40 a më shumë herë. Përgjigjet janë ri-koduar si: 0-fare dhe 1- një apo më shumë herë. Ikja nga mësimi është matur me pyetjen Gjatë 30 ditëve të fundit, sa ditë keni munguar në një apo më shumë orë mësimi, pasi që keni ikur apo ndërprerë orën Përgjigjet janë shtritë nga aspak deri në 7 a më shumë ditë. Marrëdhënia me prindërit është matur duke kalkuluar shumën e pikëve për dy pyetje: Sa je zakonisht i kënaqur në marrëdhënien me babain? dhe Sa je zakonisht i kënaqur në marrëdhënien me nënën? Përgjigja shtrihej nga shumë i kënaqur tek aspak i kënaqur. Rezultatet Para analizimit, është bërë një analizë eksploruese e të dhënave, për të parë se a ka qenë normale shpërndarja e pikëve mbi viktimizimin proaktiv, depresionin, viktimizimin dhe vetëvlerësimin. Rezultatet e testit Kolmogorov - Smirnov për normalitetin (Field, 2007) kanë shfaqur se shpërndarja e të katër rezultateve ka devijuar në mënyrë signifikante nga distribuimi normal, më detajuar: rezultatet e dhunës proaktive D =.496, p =.001), rezultatet e viktimizimit (D =.481, p = 38 Hibell, B et al., The 2009 ESPAD Report Substance Use Among Students in 35 European Countries. (2009): 173 Thesis, nr.1,

42 Aliriza Arënliu, Mytaher Haskuka, Kaltrina Kelmendi, Njomza Llullaku.001), rezultatet e vetëvlerësimit (D =.108, p =.001) dhe rezultatet e depresionit (D =.132, p =.001). Për analizë të mëtutjeshme të variabëlve të interesimit tonë, kemi përdorur testin e Mann-Whitney U që vlerëson se a dallon mediana në variabël testi në mes grupesh të ndryshme. Testi i Mann Whitney U rezultoi me mesatare më të lartë të dhunës proaktive për meshkujt krahasuar me mesataren e femrave dhe dallimi ishte signifikant, z=-16.36, p<.001. Strukturë e ngjashme është gjetur edhe për viktimizimin, ku meshkujt patën mesatare më të lartë prej krahasuar me femrat dhe dallimi ishte signifikant, z=-13.3, p<.001. Femrat kanë raportuar mesatare më të lartë depresioni krahasuar me meshkujt , z=-16.2, p<.001. Korrelacioni i koeficientit të Spearman-it rezultoi në korrelacion negativ të sjelljes së dhunshme proaktive ρ=-.08, p<.001 dhe viktimizimit ρ=-.06, p<.001 me rezultatet e vetëvlerësimit. Korrelacion pozitiv është gjetur për rezultatet e sjelljes së dhunshme proaktive ρ=.12, p<.001 dhe viktimizimit ρ=.15, p<.001 me depresionin. Rezultatet mesatare të viktimizimit dhe dhunës proaktive janë analizuar duke krijuar dy grupe artificiale të studentëve me rezultate mesatare nga 1 në 3 dhe një grup me nga 4 deri Të gjeturat tregojnë se nxënësit me nota më të ulëta kanë shfaqur mesatare më të lartë të dhunës proaktive krahasuar me nxënësit me mesatare më të lartë të notave , z=-4.76, p<.001. Të gjetura të ngjashme janë vërejtur edhe për rezultatet mesatare të viktimizimit, ku nxënësit me mesatare më të ulët kanë raportuar shkallë më të lartë mesatare të viktimizimit krahasuar me ata që kanë mesatare më të lartë të notave , z=-4.04, p<.001. Krahasimi i mesatareve me One Way ANOVA të mesatares së dhunës proaktive kanë rezultuar me dallime signifikante mesataresh, në mes nxënësve që nuk kanë përdorur 39 Salmivalli C, Kaukiainen A, Kaistaniemi L, and Lagerspetz KM, Selfevaluated self-esteem, peer evaluated self- esteem and defensive egotism as predictors of bullying situations, Personality Sociological Psychological Bulletin, 25 (1999): Thesis, nr.1, 2014

43 Faktorët e rrezikut dhe viktimizimi i nëxënësve të shkollave të mesme alkool në 30 ditët e fundit, krahasuar me ata që kanë përdorur alkool në 30 ditët e fundit (F (6, 4172) = 68.22, p<0.001). Sa i përket rezultateve mesatare të dhunës proaktive për numrin e raportuar të pijeve në 30 ditët e fundit, adoleshentët që kanë raportuar përdorim të alkoolit kanë raportuar mesatare më të larta të dhunës proaktive krahasuar me adoleshentët që nuk kanë përdorur alkool fare. Strukturë e ngjashme është gjetur për rezultatet e viktimizimit, ku adoleshentët që nuk kanë raportuar përdorim të alkoolit në 30 ditët e fundit kanë raportuar mesatare më të ulëta me dallim signifikant ndaj adoleshentëve që kanë raportuar përdorim të alkoolit në 30 ditët e fundit (F (6, 4159) = 66.73, p<0.001). Tabela 1 paraqet të gjeturat nga regresioni logjistik binar për ushtrimin e dhunës proaktive dhe viktimizimin. Kjo tregon se disa faktorë duket se ndërlidhen me ushtrimin e dhunës proaktive në mesin e adoleshentëve kosovarë. Më specifikisht, ikja nga mësimi, konsumimi i alkoolit në 30 ditët e fundit, disponimi depresiv, marrëdhënia me prindërit dhe të qenit femër kanë qenë statistikisht signifikante në shkallë (p<0.01) dhe mesatarja e notave statistikisht signifikante në shkallë (p<0.05) për adoleshentët që kanë ushtruar dhunë proaktive krahasuar me ata që nuk kanë ushtruar (kategori referente). Vetëm rezultatet e vetëvlerësimit nuk kanë treguar raport statistikisht signifikant me ushtrimin e dhunës proaktive. Më tutje, rezultatet nga tabela 1 shënojnë se ndërlidhja më e fuqishme e ushtrimit të dhunës proaktive ishte me ikjen nga mësimi (OR=2.78, 95% CI: ), përcjellë nga konsumi i alkoolit për 30 ditë (OR=2.78, 95% CI: ), mesataren e notave (OR=1.36, 95% CI: ) dhe disponimi depresiv (OR=1.12, 95% CI: ), përderisa ndërlidhja me marrëdhënien me prindërit (OR=0.78, 95% CI: ) dhe gjininë ishin relativisht të dobëta (OR=0.17, 95% CI: ). Thesis, nr.1,

44 Aliriza Arënliu, Mytaher Haskuka, Kaltrina Kelmendi, Njomza Llullaku Tabela 1. Regresioni logjistik binar multivariabël për ushtrimin e dhunës proaktive dhe viktimizimin Gjinia Dhuna proaktive OR (95%) VLERA - P Mashkull R R Viktimizimi OR (95%) VLERA - P Femër ( ) Nota mesatare 0.001** 0.29 ( ) 0.001** Notat e ulëta R R Notat e larta 1.36 ( ) 0.022* Ikja nga mësimi 1.24 ( ) Jo R R Po 2.78 ( ) Vetëvlerësimi 2.21 ( ) Disponimi depresiv 1.12 ( ) Konsumimi i alkoolit 0.001** 1.87 ( ) ( ) 0.001** 1.18 ( ) 0.001** ** Jo R R Po 2.21 ( ) Marrëdhënia me 0.78 prindërit ( ) 0.001** 2.96 ( ) 0.001** 0.81 ( ) 0.001** 0.01** Në mënyrë të ngjashme, të gjeturat nga tabela 1 tregojnë se shumë faktorë kanë dalë të jenë të ndërlidhur me përvojën e viktimizimit tek adoleshentët kosovarë. Më në detaje, ikja nga mësimi, konsumimi i alkoolit në 30 ditët e fundit, disponimi depresiv, marrëdhënia me prindërit dhe të qenit femër, të gjitha ishin statistikisht signifikante në shkallë (p<0.01) për adoleshentët që kanë përjetuar viktimizim krahasuar me ata që nuk kanë përjetuar (kategori referente). Megjithatë, nota mesatare dhe vetëvlerësimi nuk ishin statistikisht signifikante. 44 Thesis, nr.1, 2014

45 Faktorët e rrezikut dhe viktimizimi i nëxënësve të shkollave të mesme Lidhja më e ngushtë është vërejtur në mes të konsumimit të alkoolit në 30 ditët e fundit (OR=2.96, 95%, CI: ), përcjellë nga ikja nga mësimi (OR=1.87, 95% CI: ) dhe disponimi depresiv (OR= 1.11, 95% CI: ). Ndërlidhja më e dobët është vërejtur me marrëdhënien me prindërit (OR= 0. 81, 95% CI: ) dhe gjininë (OR= 0.29, 95% CI: ). Për më tepër, lëvrimi i rezultateve nga tabela 1 na zbulon se të qenit femër ul gjasat për ushtrimin e dhunës proaktive për 0.1 herë dhe për përjetim të viktimizimit për 0.3 herë krahasuar me meshkujt. Më tej, adoleshentët me notë mesatare më të lartë kanë më shumë gjasa për ushtrimin e dhunës proaktive për 1.3 herë krahasuar me adoleshentët me notë mesatare më të ulët, por kjo nuk ishte konsistente për viktimizimin. Adoleshentët që kanë konsumuar alkool në 30 ditët e fundit kanë më shumë gjasa për ushtrimin e dhunës proaktive për 2.21 herë krahasuar me ata që nuk kanë konsumuar alkool. Ngjashëm, adoleshentët që kanë përdorur alkool në 30 ditët e fundit kanë pothuajse 3 herë më shumë gjasa për të qenë viktima të dhunës krahasuar me ata që nuk kanë konsumuar alkool. Adoleshentët që kanë marrëdhënie të kënaqshme me prindërit kanë më pak gjasa për ushtrimin e dhunës proaktive për 0.71 herë dhe gjasa më të vogla për viktimizim për 0.81 herë. Rritja e një njësie në shkallën e disponimit depresiv rrit gjasat për ushtrimin e dhunës proaktive për 1.10 herë dhe 1.18 herë për viktimizim. Diskutim Viktimizimi nga dhuna dhe ushtrimi i saj janë identifikuar si faktorë të rëndë rreziku për zhvillimin e mangët tek adoleshentët. 40 Ky studim ka hulumtuar ndërlidhjen në mes të disa faktorëve të rrezikut si: vetëvlerësimi, depresioni, përdorimi i alkoolit, arritjet akademike, ikja nga mësimi me ushtrimin e dhunës proaktive dhe viktimizimin tek adoleshentët kosovarë. Analiza e këtij punimi është bazuar në mbledhjen e të dhënave nga Projekti Evropian për anketimin e 40 Barnow S, Lucht M, and Freyberger HJ, Correlates of aggressive and delinquent conduct problems in adolescence, Aggressive Behavior 31, no.1 (2005): Thesis, nr.1,

46 Aliriza Arënliu, Mytaher Haskuka, Kaltrina Kelmendi, Njomza Llullaku shkollave mbi alkoolin dhe drogat e tjera (PEShAD) 2011, që është kryer për herë të parë në Kosovë. 41 Rezultatet nga ky studim mbështesin të gjeturat nga studimet e tjera 42 se meshkujt kanë pasur mesatare më të lartë si në dhunën proaktive ashtu dhe në viktimizim kur krahasohen me femrat dhe dallimi është signifikant (p<0.001). Më tutje, regresioni logjistik binar multivariabël ka shfaqur se faktorët që përputhen duket se ndërlidhen me ushtrimin e dhunës proaktive dhe viktimizimin tek adoleshentët kosovarë. Ndërlidhja më e fortë ishte në mes të dhunës proaktive dhe viktimizimit me konsumimin e alkoolit brenda 30 ditësh, përcjellë me ikje nga mësimi dhe disponimi depresiv. Ndërlidhja më e ulët është vërejtur me marrëdhënien me prindërit dhe gjininë. Megjithatë, rezultatet e vetëvlerësimit tregojnë se nuk ka pasur dallime statistike signifikante në mes dhunës proaktive dhe viktimizimit. Gjithë të lartpërmendurat theksojnë përputhjen e dhunës proaktive me viktimizimin në mesin e adoleshentëve, 43 duke nënvizuar rolin e tyre si ushtrues dhune dhe viktimë. 44 Duke nënkuptuar se shkollat, personeli dhe psikologu tani janë në situatë më sfiduese për shkak të faktorëve ndërlidhës rreth kësaj çështjeje, sidomos pasi që normat sociale mbështetëse për dhunën merren nga adoleshentët si reagime nga jashtë. 45 Megjithatë, adresimi i viktimave të dhunës para pjesëmarrjes së tyre në agresion të 41 Hibell, B et al., The 2009 ESPAD Report Substance Use Among Students in 35 European Countries, (2009): Cairns RB, Cairns BD,NeckermanHJ, Ferguson LL, and Gariepy JL, Growth and aggression: 1. Childhood to early adolescence, Developmental Psychology 25, no.2 (1989): Pellegrini AD, Bartini M, Brooks F, School bullies, victims, and aggressive victims: Factors relating to group affiliation and victimization in early adolescence,.j Educ Psychol 91, no.2 (1999): Singer S, Victims of serious violence and their criminal behavior: Subcultural theory and beyond, Victims Violence 1, no.1 (1986): UNICEF, Research into violence against children in schools in Kosovo, (Pristina: UNICEF, Kosovo, 2005), Thesis, nr.1, 2014

47 Faktorët e rrezikut dhe viktimizimi i nëxënësve të shkollave të mesme dhunshëm, paraqet shanse për ta thyer ciklin e dhunës si viktimë dhe ushtrues dhune. 46 Bibliografia Barnow S, Lucht M, and Freyberger HJ, Correlates of aggressive and delinquent conduct problems in adolescence, Aggressive Behavior 31, no.1 (2005): Bjornason T, Sigurdardottir TJ, and Thorlindson T, Human agency, capable, guardians and structural constraints: A lifestyle approach of the study of violence victimization, Journal of Youth and Adolescence 28, no.2 (1999): Blake CS and Hamrin V, Current approaches to the assessment and management of anger and aggression: A review, Journal of Child and Adolescent Psychiatric Nursing 20, no.4 (2007): Bond L, Carlin JB, Thomas L, Rubin K, and Patton G, Does bullying cause emotional problems? A prospective study of young teenagers, British Medical Journal, 323 (2001): Brengden M, Vitaro F, Tremblay RE and Lavoie F, Reactive and pro-active aggression: Predictions to physical violence in different contexts and moderating effects of parental monitoring and caregiving behaviors, Journal of Abnormal Child Psychology 29, no.4 (2001): Brown GW, Craig TKJ, Harris TO, and Handley RV, Parental maltreatment and adulthood cohabiting partnerships: A life-course study of adult chronic depression, Journal of Affective Disorders 110, no.1 (2008): Cairns RB, Cairns BD,NeckermanHJ, Ferguson LL, and Gariepy JL, Growth and aggression: Childhood to early adolescence, Developmental Psychology 25, no.2 (1989): Mario J. Aceves, and Jeffrey T. Cookston, Violent Victimization, Aggression, and Parent-Adolescent Relations: Quality Parenting as a Buffer for Violently Victimized Youth, J Youth Adolescence, 36(2007): Thesis, nr.1,

48 Aliriza Arënliu, Mytaher Haskuka, Kaltrina Kelmendi, Njomza Llullaku Cameron JL, Interrelationships between hormones, behaviors, and affect during adolescence, Annals of the New York Academy of Sciences, 1021 (2004): Dahl RE, Adolescent brain development: A period of vulnerabilities and opportunities, Annals of New York Academia of Science, 102 (2004): Dawkins MP, Drug use and violent crime among adolescents, Adolescence, 33(1997): Desai, S, Arias, I, Thompson, MP, and Basile, KC, Childhood victimization and subsequent adult re-victimization assessed in a nationally representative sample of women and men, Violence and victims 17, no.6 (2002): Dodge KA, The structure and function of reactive and proactive aggression, in The Development and Treatment for Childhood Aggression 1991, Pepler D and Rubin K (Hillsdale: Erlbaum, 1991), Estevez E, Jimenez TI, and Musitu G, Violence and victimization at school in adolescence, in School psychology: 21 st century issues and challenges 2008, ed. David H. Molina (Hauppauge, New York: Nova Science Publishers, 2008), Fang X and Corso PS, Child maltreatment, youth violence and intimate partner violence: Developmental relationship, American Journal of Preventive Medicine 33, no.4 (2007): Gladstone GL, Parker GB, and Malhi GS, Do bullied children become anxious and depressed adults? A cross-sectional investigation of the correlates of bullying and anxious depression, Journal of Nervous & Mental Disease 194, no.3 (2006): Graham RA et. al., The existential model of perfectionism and depressive symptoms: a short four wave longitudinal study, Journal of Consulting Psychology, 57 (2011): Hibell B, Guttormsson U, Ahlström S, Balakireva O, Bjarnason T, Kokkevi, A., et al. The 2009 ESPAD Report Substance Use Among Students in 35 European Countries European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA). Stockhom: The Swedish Council for Information on Alcohol and Other Drugs (CAN). Hubbard JA, Romani LJ, McAuliffe MD and Morrow MT, Reactive and proactive aggression in childhood and adolescence: 48 Thesis, nr.1, 2014

49 Faktorët e rrezikut dhe viktimizimi i nëxënësve të shkollave të mesme Precursors, outcomes, processes, experiences and measurement, Journal of Personality 78, no.1 (2010): Maas C, Herrenkohl T, and Sousa C, Review of research on child maltreatment and violence in youth, Trauma, Violence & Abuse, 9(2008): Mario J. Aceves, and Jeffrey T. Cookston, Violent Victimization, Aggression, and Parent-Adolescent Relations: Quality Parenting as a Buffer for Violently Victimized Youth, J Youth Adolescence, 36(2007): Mynard H and Joseph,S, Development of the multidimensional peer-victimization scale, Aggressive Behavior, 26 (2000): Office of the Surgeon General (US); National Center for Injury Prevention and Control (US); National Institute of Mental Health (US); Center for Mental Health Services (US). Youth Violence: A Report of the Surgeon General. Rockville (MD): Office of the Surgeon General (US); Chapter books/nbk44293/risk Factors for Youth Violence. Olweus, D, Bully/victim problems in schools: Knowledge base and an effective intervention programme, Irish Journal of Psychology, 18 (1997): Peled M and Morreti MM, Rumination on anger and sadness in adolescence: Fueling of fury and deepening despair, Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology 36, 1(2007): Pellegrini AD, Bartini M, Brooks F, School bullies, victims, and aggressive victims: Factors relating to group affiliation and victimization in early adolescence,.j Educ Psychol 91, no.2 (1999): Price KF and Dodge KA, Reactive and proactive aggression in childhood: relations to peer status and social context dimensions, Journal of Abnormal Child Psychology, 17(1989): Rigby K and Slee P, Bullying among Australian school children: reported behaviorand attitudes toward victims, Journal of School Psychology, 131 (1992) : Thesis, nr.1,

50 Aliriza Arënliu, Mytaher Haskuka, Kaltrina Kelmendi, Njomza Llullaku Rosenberg M, Society and the adolescent self-image, accessed April 5, 2013, instrumental_docs/rosenberg%20self-esteem%20scale%20id.pdf Russell PL, Nurius PS, Herting JR, Walsh E, and Thompson EA, Violent victimization and Perpetration: Joint and Distinctive Implications for Adolescent Development, Victim Offender 5, no.4 (2010): Salmivalli C, Kaukiainen A, Kaistaniemi L, and Lagerspetz KM, Self-evaluated self-esteem, peer evaluated self- esteem and defensive egotism as predictors of bullying situations, Personality Sociological Psychological Bulletin, 25 (1999): Saner H and Ellickon P, Concurrent risk factors for adolescent violence, Journal of Adolescence Health, 19(1996): Singer S, Victims of serious violence and their criminal behavior: Subcultural theory and beyond, Victims Violence 1, no.1 (1986): UNICEF, Research into violence against children in schools in Kosovo, (Pristina: UNICEF, Kosovo, 2005), Van Hoof A, Raaijmakers QAW, van Beek Y, Hale III W, and Aleva L, A multi mediation model of the relations of bulling, victimization, identity and family with adolescent depressive symptoms, Journal of Youth Adolescents, 37( 2008): World Health Organization, Mental health: facing the challenges, building solutions: Report from the WHO European Ministerial Conference, (Copenhagen: Regional Office for Europe, 2005), 50 Thesis, nr.1, 2014

51 Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike Venera Llunji Pëmbledhje Nacionalizmi paraqet një sfidë serioze për vendet në tranzicion. Ai është një faktor i cili në mënyrë të jashtëzakonshme ndikon dhe ndërton procesin kalimtar në politikë në të gjitha vendet e Evropës Jug-Lindore. Nacionalizmi paraqet një sfidë për vendet ish-komuniste, veçanërisht për vendet siç janë ish-republikat e Jugosllavisë, meqë, siç thotë edhe Robert Kaplan në veprën e tij Balkan Ghosts:A journey Through History,...në Ballkan, asnjë luftë nuk është lokale. 1 Shoqëritë në Evropë po përjetojnë ndryshime të mëdha, posaçërisht në politikë dhe ekonomi, përmes fuqizimit të sistemeve të tyre demokratike, politike dhe ekonomike. Megjithatë, nacionalizmi dhe qëndrimet nacionaliste janë të pranishme në kulturën politike në vendet në tranzicion përkundër përpjekjeve për implementimin e demokracisë, ndryshimeve të shpejta dhe modernizimit të shoqërive në nivel institucional dhe në struktura shoqërore, si edhe përkundër ambientit të sapo krijuar të këtyre shoqërive. Vendet në tranzicion huazuan të ashtuquajturin veprim copy-paste dhe u përpoqën të implementojnë sisteme të tilla pa marrë parasysh specifikat e vendeve të tyre në tranzicion, por të cilat më pas u ballafaquan me dallimet, papërshtatshmërinë dhe shpesh edhe me pamundësinë e implementimit të tyre. Prandaj, qëllimi i këtij punimi është përqendrimi në kulturën politike të vendeve në tranzicion, duke mbuluar nacionalizmin dhe procesin e demokratizimit si pjesë të rëndësishme të sistemit dhe kulturës politike. Fjalët kyç: nacionalizmi, shoqëria, sistemi politik, kultura, demokracia Venera Llunji, PhD Cand. Universiteti AAB, Prishtinë, venera.llunji@aab-edu.net 1 Robert Kaplan. Balkan Ghosts: A Journey Through History. St. Martin s Press, New York, 1993 Thesis, nr.1,

52 Venera Llunji Hyrja Kur shikojmë kompleksitetin dhe llojllojshmërinë e vendeve të Ballkanit, kuptojmë se çfarëdo identifikimi që mund t i bëjmë emërtimit të të qenit ballkanas është pothuajse gjithherë jo i plotë, bile edhe kundërthënës. Në këtë rajon jetojnë popuj të ndryshëm; të ndryshëm nga prejardhja e tyre etnike, fetare, ekonomike, arsimore, politike; të ndryshëm në historinë e tyre të krijimit dhe zhvillimit, të ndryshëm në interesat e tyre, e çështje të shumta të tjera, me një fjalë, popuj me dallime të dukshme. Një bashkëveprim i ndërlikuar i forcave të ndryshme historike, institucionale, ekonomike, gjeografike dhe atyre sociale vazhdimisht ri- definojnë edhe vetë mënyrën e të menduarit të njerëzve të cilët jetojnë në këtë hapësirë. Të kuptuarit e çfarëdo politike të këtyre vendeve do të jetë jo e plotë pa një përpjekje të vazhdueshme në të kontrolluarit e bashkëveprimit të këtyre forcave të cilat i formësojnë pikëpamjet dhe qëndrimet e tyre dhe të pjesëtarëve të këtyre vendeve. Në këtë epokë moderne, fillesa të ndryshme të kulturës politike të vendeve të Ballkanit, veçanërisht të vendeve në tranzicion mund të ndahen në kategori si: liberalizimi ekonomik me përpjekjet për zhvillimin e tregut të lirë, i kombinuar me një konservatorizëm social, i cili mbështet dhe përkrah vlerat tradicionale dhe vlerat morale të secilës shoqëri, i veshur me petkun e populizmit i cili promovon të drejtat dhe vlerat e njerëzve të zakonshëm. Këto tendenca kanë gjetur vend në një kulturë politike dominuese që tenton të favorizojë taksat dhe tatimet e ulëta, shërbime të favorshme të qeverisë dhe politikat për zhvillim të bizneseve, sidomos atyre të vogla e të mesme, e që në një ambient ballkanas nuk mund të realizohet me lehtësi siç do të planifikohej dhe realizohej në vendet e zhvilluara evropiane, aq më tepër kur «rrjedha e formësimit të identiteteve politike e kulturore të popujve të Ballkanit është e cilësuar me konflikte të ndërsjella në projektin e tyre që të sajojnë shtete» 2 Për 2 Muhamedin Kullashi. Përplasja e identiteteve. Prishtinë: Dukagjini, Thesis, nr.1, 2014

53 Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike më tepër, në vendet evropiane pjesë e kulturës politike janë edhe besimi në diplomaci dhe zgjidhje multilaterale të problemeve të përbashkëta, diskursi, retorika dhe argumentimi racional politik, besimi në pragmatizëm, në përgjegjësi dhe në vënien e të mirës së përbashkët mbi interesat nacionale dhe përfitimet individuale të shteteve anëtare, gjë e cila nuk «gëlltitet» lehtë në vendet e Ballkanit. Ajo që është e përbashkët e të gjitha vendeve në Ballkan është dëshira dhe përpjekjet e tyre për në Bashkimin Evropian, por, kjo kulturë politike evropiane të cilës dëshirojnë të gjithë t i bashkohen ka të bëjë me praktikat dhe detyrat e parashtruara nga Bashkimi Evropian dhe shtetet anëtare, për ato shtete të cilat synojnë të hyjnë nën këtë çati. Si mund t i përkrahë Bashkimi Evropian tendencat e vendeve joanëtare t i bashkohen kësaj kulture tjetër politike kur këto vende, për shembull Serbia dhe përkrahësit e saj, ende nuk janë të gatshëm të pranojnë sensin evropian të veprimit me dhe ndërmjet shteteve të ndryshme, veçanërisht me Kosovën. Kultura politike po ashtu është e definuar si një model i orientimeve ndaj një numri të caqeve politike si: politikës së qeverisë, qeverisë së emëruar, politikanëve, institucioneve të qeverisë dhe vlerave të demokracisë. Dallimi ekziston në orientimet politike ndaj këtyre caqeve varësisht nga koha e fillimit të demokracisë në një shtet të caktuar. Mendimi se qytetarët në vende të sapo krijuara demokratike, respektivisht në vendet e dala nga sistemet socialiste dhe komuniste kanë më tepër tendencë të shfaqin pakënaqësinë e tyre me politikën qeveritare, pakënaqësinë me institucionet e demokracisë, nuk është e panjohur apo e huaj. Kur merret parasysh edhe perfomanca ekonomike nuk ka shumë dallim ndërmjet demokracive të reja dhe të themeluara për sa i përket përkrahjes së institucioneve demokratike. Në këtë aspekt të zhvillimit ekonomik, mund të thuhet se në Evropë ka një kulturë të përbashkët politike. Megjithatë, një pjesë e kësaj të përbashkëte është e shprehur në qëndrimet negative ndaj institucioneve të ndonjë qeverie dhe ndonjë politikani në veçanti. Në aspektin ekonomik, shtetet e dala nga sistemet komuniste e socialiste, shtetet e reja e të sapokrijuara, shtetet në tranzicion, nuk mund të kapin shpejtë hapin e zhvillimit të saktë Thesis, nr.1,

54 Venera Llunji dhe të drejtë ekonomik, të qeverisjes së drejtë dhe zhvillimit pa dallime të demokracisë, pa korrupsion e krim të organizuar të natyrave të ndryshme, zhvillim të cilin e kanë shtetet anëtare të Bashkimit Evropian, Evropës në tërësi dhe Amerikës. Prandaj edhe kultura politike në këtë fushë çalon dukshëm në vendet në tranzicion. Çfarë është kultura politike? Pothuajse të gjitha shkrimet të cilat flasin për kulturën politike, ia dedikojnë domethënien e saj Alexis de Tocqueville-it dhënë në librin e tij «Democracy in America» (Demokracia Në Amerikë). Aty, Tocqueville kishte përshkruar despotizmin e butë të cilin amerikanët e kishin mundur me sukses falë zakoneve të zemrës. Por çfarë është despotizmi i butë sipas Tocquevill? Despotizmi i butë paraqet gjendjen në të cilën një vend mund të degradojë i teptisur nga një rrjet i rregullave të vogla e të komplikuara. Sipas tij despotizmi i butë dallon nga despotizmi i vërtetë në atë që despotizmi i butë nuk është i qartë për njerëzit. Ai ua jep përshtypjen e gabuar dhe të rreme njerëzve se ata e kontrollojnë situatën, por në fakt ata nuk kanë aspak ose kanë fare pak ndikim në qeverinë e tyre. Despotizmi i butë mbjell frikë, pasiguri dhe dyshime te e gjithë popullata në përgjithësi. Dhe Tocqueville vërejti se kjo dukuri është shmangur në Amerikë përmes zakoneve të zemrës të popullatës së saj që në shekullin e 19-të. 3 (Tocqueville, Vëllimi II, Libri 4, Kapitulli 6 i «Demokracia në Amerikë». Prandaj mund të thuhet se kultura politike e një vendi paraqet një sërë qëndrimesh dhe praktikash të përkrahura nga një popull i cili edhe e formëso sjelljen respektivisht kulturën e tyre politike. Është një kornizë e përbashkët e një populli me vlera, besime dhe shprehi të sjelljes lidhur me, apo në raport me qeverinë dhe politikat. Këto ideale dhe struktura zhvillohen gradualisht dhe me kohë duke ndikuar në jetën politike të shtetit, rajonit dhe më gjerë, respektivisht i referohet qëndrimeve tona në aspektin e politikës, qeverisë dhe shoqërisë; në 3 Tocqueville, Demokracia në Amerikë, Vëllimi II, Libri 4, Kapitulli Thesis, nr.1, 2014

55 Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike raportin ndërmjet qeverisë dhe popullatës, të drejtave dhe përgjegjësive të njerëzve, obligimeve të qeverisë dhe kufizimeve mbi autoritetin qeveritar. Në anën tjetër, qeveritë ndihmojnë në formësimin e kulturës politike dhe mendimit publik përmes arsimit, ngjarjeve dhe aktiviteteve publike, dhe kujtimit të së kaluarës. Kultura politike dallon shumë nga shteti në shtet dhe shpeshherë dallon edhe brenda vetë një shteti. Në përgjithësi, sidoqoftë, kultura politike mbetet pak a shumë ajo që në të vërtetë është; mbetet e tillë për një kohë të gjatë, sepse është zakon i zemrës. Të themi se kultura politike dhe retorika serbe nuk kanë ndryshuar fare që nga viti 1912 në raport me shqiptarët e sidomos në raport me Kosovën, është e vërtetë. Nacionalizmi radikal serb i ringjallur në vitet e 80-ta, veçanërisht pas vdekjes së Josip Broz Titos, është ende aktiv. Nacionalizmi serb nuk shuhet dhe nuk vdes, ai e ndryshon gëzofin, pra mënyrën dhe mjetet, por jo edhe qëllimin. Ai shfaqet me strategji dhe taktika varësisht nga interesat e politikanëve serbë: lajkatar dhe i ndërgjegjshëm para përfaqësuesve të Bashkimit Evropian, ndërsa krejtësisht i kundërt në paraqitjen e qeveritarëve të saj para opinionit të vet serb. Për serbët, në kulturën e tyre politike, është më e rëndësishme të tregojnë nacionalizmin e bartur me shekuj në historinë, mitet, gjuhën dhe sjelljen sesa të përpiqen të besojnë në vlera universale njerëzore. Dhe e gjithë kjo, padyshim që ka ndikim në skenën politike, si në Ballkan ashtu edhe në tërë rajonin e Evropës, e të mos flasim për ndikimin që e ka një kulturë e tillë politike në raport me dhe ndaj shqiptarëve me të cilët është i rrethuar. Tranzicioni në demokraci dhe rëndësia e kulturës politike Presidenti i njohur Çek Vaclav Havel kishte thënë : «E kemi larguar sistemin totalitar por tani duhet ta fitojmë demokracinë» Gjatë historisë ka periudha të zhvillimeve të qeta dhe në vazhdimësi, por po ashtu ka edhe periudha të ndryshimeve të ashpra dhe agresive kur forcat e pa aktivizuara të historisë shpërthejnë mbi sipërfaqe. Tranzicioni në demokraci dhe forcimi i demokracisë varet nga një numër faktorësh në një shtet. Përveç faktorëve që lidhen me zhvillimin ekonomik, social, edhe kultura politike e një vendi Thesis, nr.1,

56 Venera Llunji konsiderohet si parakusht për zhvillimin e demokracisë. Fukuyama argumenton se «faktorët kulturorë veprojnë në nivelin më të thellë të shoqërisë duke ndikuar kësisoj nivelet ideologjike, institucionale dhe ato të shoqërisë civile». 4 Megjithatë është çështje më vete se hapat që duhet të ndërmerren për të ndjekur këtë zhvillim do të jenë të gjatë dhe shpesh edhe të dhimbshëm. Sundimi i ligjit, pjesëmarrja aktive e qytetarëve në zhvillimin e vendit dhe të demokracisë, bindja civile, të drejtat njerëzore dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë konsiderohen si parakushte themelore në procesin e tranzicionit në demokraci. Detyrë historike e shteteve të cilat kërkojnë zhvillim është ta zhvillojnë demokracinë si kulturë politike, por kjo do të thotë të krijohet diçka më shumë se legjislacion i thjeshtë apo krijim i organizatave dhe institucioneve. Kjo kërkon krijimin e kulturës politike. Themelimi i demokracisë në vendet në tranzicion nuk mund të sforcohet e të themelohet pa vullnet e dëshirë, apo të krijohet sipas një modeli të vetëm, përkundrazi, ai duhet të jetë i shumëllojshëm e i pangjashëm, i zgjedhur lirisht dhe të ndërtohet nga poshtë. Qasjet e ndryshme propagandohen në mbarë Evropën e zhvilluar, por për vendet në tranzicion ato do të jenë të suksesshme vetëm atëherë kur të gjithë do të mund ta vlerësojnë demokracinë si rrugë historike e zgjedhur lirisht. Shtetet e zhvilluara të Evropës po përpiqen të krijojnë një mekanizëm të efektshëm të rregullave dhe normave të parandalimit të konfliktit si dhe të menaxhimit të krizave mbështetur në konsensus të gjerë nacional dhe të drejtën për pjesëmarrje. Por, në vendet e Ballkanit Perëndimor një qasje e tillë nuk do ishte menjëherë frytdhënëse sepse transformimi i shoqërisë paraqet problem më të madh. Ekziston një konsensus i afërm në mes të qytetarëve dhe elitës politikë-bërës sa i përket, për shembull, fushës së ekonomisë, e ai është themelimi i sistemit të tregut por një treg i cili paraqet kombinimin e duhur të së drejtës njerëzore dhe sociale. Me qëllim të themelimit të një tregu të tillë social ekonomik, çelësi qëndron në procesin e privatizimit; asnjë shoqëri civile dhe ekonomike nuk mund të mbijetojë pa interes të pronës private. Sigurimi shëndetësor dhe 4 Francis Fukuyama.: The Global Resurgence of Democracy: The primacy of Culture. Baltimore : John Hopkins University Press, Thesis, nr.1, 2014

57 Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike sigurimi pensional janë një domosdoshmëri tjetër. Inkorporimi i këtyre politikave dhe principeve evropiane nuk duhet të konsiderohen si ekskluzivitet i caktuar me patjetër, përkundrazi, sipas këtyre principeve parashihet që vendet në tranzicion të krijojnë shoqëri të qëndrueshme të rrënjosur në demokraci, por në përputhje me veçoritë ekonomike, politike dhe kulturore të shtetit dhe rajonit të cilit i takojnë. Sepse, të gjitha vendet e zhvilluara demokratike qoftë në Evropë, Amerikë e gjetkë, kanë vepruar kësisoj duke inkorporuar veçoritë e tyre kulturore, kombëtare, apo edhe fetare në qarqet institucionale, duke përdorur mënyrat dhe mjetet që janë dhe i përkasin shtetit amë. Toleranca politike si element i kulturës politike Të kesh dhe të mbash një qëndrim tolerant në shoqëri është një nga detyrat më të vështira me të cilën ballafaqohen qytetarët në një shoqëri. Ne nuk jemi të lindur as të ditur dhe as tolerantë, por mësojmë të bëhemi të tillë. Toleranca është koncepti kyç në teorinë bashkëkohore politike dhe në praktikë. Pa dyshim, është e lidhur me çështje shumë të vështira si: të drejtat, liria, neutraliteti shtetëror, kufijtë e tolerancës, etj. Megjithatë, sot, koncepti i tolerancës po ashtu prek disa çështje të rëndësishme politike: multikulturalizmin, pluralizmin, të drejtën e kulturës, interkulturalizmin dhe dialogun, si themele të demokracisë. Toleranca politike është një çështje e studiuar mjaft në fusha të ndryshme si: sociologji, ekonomi, shkenca politike, marrëdhënie ndërkombëtare, disiplina të ligjit e jurispondencës. Ajo duhet të kuptohet në rrethana dhe etapa të ndryshme. Të zhvilluarit e tolerancës politike është e rëndësishme sepse forcon një shoqëri demokratike. Me një fjalë, toleranca politike nënkupton gatishmërinë e një shoqërie që t i ofrojë, sigurojë e garantojë të drejtat themelore dhe liritë civile personave dhe grupeve të një vendi apo shteti, këndvështrimet e të cilëve dallojnë nga ato të të tjerëve. Dhe kjo paraqet një prej të drejtave themelore të njeriut. Të drejtat dhe liritë individuale të cilat qytetarët e vendeve demokratike i respektojnë, nxisin një gamë të gjerë të ideve dhe Thesis, nr.1,

58 Venera Llunji besimeve të ndryshme të cilat mund edhe të mos pranohen, të mos pëlqehen dhe shpesh edhe të kundërshtohen rreptë e të refuzohen nga anëtarët shumicë të një popullate. Në shoqëri demokratike këto vlera divergjente konsiderohen mjet mbrojtës kundër zhvillimit dhe përhapjes së tiranisë brenda një shoqërie. Megjithatë, shoqëria njerëzore, pavarësisht përpjekjeve për t u çliruar nga prangat e ndjenjës së nënçmimit dhe shkeljes së të drejtave dhe lirive të njeriut, veçanërisht të minoriteteve, e pranon një ndryshim të tillë me shumë vështirësi, ose thënë më mirë nuk e pranon pothuajse fare. T i marrim shembull raportet ndërmjet popullit sllav dhe atij shqiptar: të dy palët deklarojnë një besim të fortë në parimet demokratike siç janë liria e fjalës dhe pjesëmarrja e duhur në kuvend apo parlament të vendeve në fjalë. Por nëse analizohet një çështje e tillë, në atë se praktikisht sa janë të gatshëm t iu ofrojnë këto të drejta grupeve, idetë e të cilëve janë ndryshe nga idetë e tyre, me siguri përgjigjja nuk do të jetë ajo që pritet. Hendeku i jotolerancës mund edhe të zbehet me kalimin e kohës, por hë për hë, ai është i pandryshueshëm në këtë aspekt, sidomos në qëndrimet e serbëve ndaj jo-serbëve, në qëndrimet e pozitës ndaj opozitës, e kështu me radhë. Ndikimi i nacionalizmit në kulturën politike: Serbia dhe Kosova Nacionalizmi si term është mjaft i përhapur, edhe pse kuptimi i saktë i tij është gjithmonë i llojllojshëm, i ndryshëm dhe asnjëherë i njëjtë. Prandaj, nacionalizmi përkufizohet në disa definicione si: a) vetëdije politike e një përkatësie etnike dhe kohezioni etnik, identiteti politik dhe i interesave të përbashkëta kombëtare; b) ideologji politike i cili e konsideron kombin si përcaktuesin kryesor, më të rëndësishëm dhe fundamental të shoqërisë. Në këtë aspekt, nacionalizmi paraqet bazën e lëvizjeve politike për çlirimin kombëtar, barazi kombëtare dhe themelim dhe mbrojtjen e shtetit-komb ;c) preferencë në mbrojtjen e interesave të anëtarëve të një kombi kundruall interesave të anëtarëve të një kombi apo etnie tjetër ;d) mund të nënkuptojë edhe mbivlerësimin e veçorive dhe karakteristikave të njërit vend respektivisht kombi apo etnie duke i nënvlerësuar në anën tjetër 58 Thesis, nr.1, 2014

59 Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike veçoritë dhe karakteristikat e një kombi apo etnie tjetër, me ç rast lind jo toleranca mes anëtarëve të kombeve të ndryshme e në disa raste lindin edhe konfliktet etnike. 5 Për shkak të të gjitha këtyre kuptimeve, nacionalizmi ka një vlerë të fortë, duke ngërthyer në vete karakterin politik dhe sociopsikologjik, si në nivel individual ashtu edhe në atë shoqëror. Prej këtu dhe del vlerësimi mbi nacionalizmin herë si pozitiv e herë negativ, si nga ana e aktorëve të ndryshëm politikë ashtu edhe nga ana e qytetarëve, në mjedise të ndryshme shoqërore dhe në ideologji dhe teori të ndryshme politike. Nacionalizmi si një shprehje e aspiratave për shumë popuj në luftën e tyre për pavarësi kombëtare, liri dhe sovranitet është shfaqur që prej revolucioneve të shekujve 18 dhe 19, pastaj nëpër lëvizjet antikolonialiste e deri në kohën e rënies së komunizmit dhe daljeve nga federatat shumëkombëshe. Realizimi i një shteti-komb sovran ishte qëllimi kryesor i tyre pavarësisht periudhës historike dhe rrethanave apo konteksteve shoqëroro-politike. 6 Kjo shihet qartë në shembujt e shoqërive postkomuniste që kanë dalë nga shtetet shumëkombëshe si Bashkimi Sovjetik apo Jugosllavia, regjimi autoritar i të cilave ka kufizuar lirinë politike të njerëzve respektivisht të popullit, në përpjekje për t i integruar ata në një komunitet të unifikuar politik i caktuar nga lart dhe mbi baza ideologjike. Është po ashtu e dukshme në shembujt e kombeve të vogla dhe/ose të minoriteteve etnike në vendet e zhvilluara demokratike perëndimore se konsensusi qytetar dhe sistemi demokratik politik nuk janë faktorë të mjaftueshëm të integrimit dhe rrjedhimisht as të stabilitetit të atyre komuniteteve politike, siç është rasti me Spanjën, Belgjikën, Britaninë e Madhe, Italianë apo Francën. Duhet gjithashtu të theksohet se pavarësisht nga proceset e globalizimit dhe prirjes për të krijuar një demokraci globale, e cila përveç tjerash ndjeshëm e zvogëlon sovranitetin e një shteti, ende ka mbetur çështje e hapur identiteti politik i cili është ende dominues në nivel të shteteve kombe. Kështu, 5 Ernest Gellner.: Nacionalizmi. Great Britain:Weidenfeld & Nicolson, Berch Berberoglu.:Nationalism and Ethnic Conflict: Class, State, and Nation in the Age of Globalization.USA : Rowman &Littlefield Publishers, Inc., Thesis, nr.1,

60 Venera Llunji nacionalizmi nuk paraqet një lloj lajthitjeje të demokracisë dhe as fenomen reaksionar apo jopërparimtar. Në rastin Kosovë dhe Serbi, duhet t i kthehemi për një çast tablosë së regjimit komunist në Jugosllavinë e Titos. Edhe pse barazia në mes të popujve dhe organizimi federal i shtetit jugosllav ishin një prej themeleve mbi të cilat qëndronte legjitimiteti i qeverisë komuniste, regjimi komunist autoritar ishte ai i cili gjeneroi nacionalizmin dhe atë, më së shumti përmes represionit dhe shtypjes së lirisë së shprehjes kombëtare sa herë që ajo konsiderohej se kalonte ca kufij. Këta kufij përcaktoheshin nga qeveria autoritare, kryesisht me anë të postulateve të ideologjisë komuniste të forcës në pushtet dhe përmes imponimit për ruajtjen e federatës shumëkombëshe si dhe përmes fuqisë së monopolit të partisë komuniste, që e mbante të drejtën ekskluzive për të interpretuar interesat kombëtare. Kushtetuta Jugosllave e vitit 1974, e cila duhej të garantonte një nivel të dukshëm të autonomisë dhe të shtetësisë formale për republikat dhe krahinat e saj, si dhe pavarësisht shpalljes së barazisë nacionale dhe solidaritetit si vlera themelore (i ashtuquajturi bashkim-vëllazërim ), kufizoi dukshëm lirinë e deklarimit kombëtar dhe shprehjen e lirë politike. Regjimi komunist nuk mund t i artikulonte ato të drejta të garantuara përmes kushtetutës në mënyrë efektive pa një demokratizim, i cili në anën tjetër do ta vinte në pikëpyetje monopolin e Partisë Komuniste dhe si pasojë e kësaj do ta vinte në pikëpyetje edhe mbijetesën e saj në pushtet. Pas vdekjes së Josip Broz Titos, nuk kishte më një autoritet të tillë i cili do të ishte arbitri midis udhëheqësve partiakë federalë dhe të udhëheqësve partiakë të republikave dhe i cili do të garantonte ruajtjen e unitetit të shtetit, kështu që proceset politike për decentralizimin e Jugosllavisë u rritën dhe u forcuan. 7 Megjithatë, ato nuk u zhvilluan në mënyrë demokratike dhe Jugosllavia u shpërbë në mënyrë të dhunshme, me luftëra të përgjakshme dhe viktima e dëme të shumta në pothuajse të gjitha republikat e saj përfshirë këtu edhe Kosovën. 7 Dusan Bilandzic.: Jugoslavia pas Titos : Zagreb: Globus, Thesis, nr.1, 2014

61 Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike Por a ka ndryshuar kultura politike e Serbisë pas gjithë atyre ngjarjeve të nxitura prej tyre? A është bërë ajo më demokratike, më tolerante dhe më arsyeshme? Përgjigja varet nga ajo se sa peshë i japim kësaj. Kultura politike në kuptimin e vet të gjerë të sentimenteve, e përcaktuar nga qëndrimet të cilat nuk janë asnjëherë homogjene dhe modelit simbolik, jo domosdoshmërish koherent, të lidhur me përcaktimin dhe bërjen e politikës, duket sikur po ndryshon. Megjithatë, ajo nuk mund të qëndrojë më vete, pa mbështetjen e një strukture politike të shoqërisë që ndryshon. Kultura politike evoluese duhet të mbështetet në një sërë institucionesh të stabilizuara të cilat shërbejnë si kornizë për politikëbërje në mënyrë tjetër nga ajo e shkuara, dhe në përputhje me rregullat e reja post-autoritare. Si një bashkësi politike, qytetarët e Serbisë kanë marrë mësime nga përvoja e hidhur e viteve të 90-ta, dhe për një kohë deklaronin se po i vënë këto mësime (një kulturë emergjente politike) në praktikë. Këto ndryshime në qëndrimet dhe pikëpamjet politike mund të shërbenin për të parandaluar kthimin e mundshëm në të kaluarën. Askush nuk i dëshiron vitet e 90-ta të kthehen. Populli serb do të duhej të zhvillonte një lloj dyshimi të fortë apo dhe një lloj kundërshtimi ndaj thirrjeve demagogjike dhe populiste të politikanëve të tyre dhe për më tepër thirrjeve nacionaliste të Kishë Ortodokse Serbe. Sepse, ata do të duhej ta kishin kuptuar se sa i lartë ishte çmimi që ata e paguan. Por, njerëzit e zakonshëm serbë janë lënë vetëm që ta demokratizojnë petkun e tyre politik sa më mirë të munden dhe dinë. Kjo vlen veçanërisht për qytetarët të cilët e inkurajonin demokracinë. Por, ajo që po ndodh në Serbi edhe tani tregon se kultura e tyre politike nuk ka ndryshuar pothuajse fare. Atraksioni i popullatës dhe përkrahja e madhe ndaj Partisë Radikale Serbe në njërën anë, dhe zgjedhja e një presidenti radikal siç është Tomislav Nikoliqi, në anën tjetër, tregon se kultura politike dhe retorika dominuese nacionaliste, etnocentrike dhe radikale nuk ka ndryshuar. Ky nacionalizëm i përdorur me mjeshtëri nga partia politike në pushtet bazohet në një identitet real nacionalist serb, dhe pavarësisht qëllimeve dhe arsyeve për të cilat ky nacionalizëm shfrytëzohet, ai ekziston, ekziston shumë i fortë në Thesis, nr.1,

62 Venera Llunji popullin serb, dhe si i tillë ndikon në skenën politike në tërë rajonin e Ballkanit por edhe në Evropë. Ndërsa, kur flasim për kulturën politike në Kosovë, është e qartë se federata jugosllave, si një shtet me internacionalizmin dhe komunizmin si ideologji, kishte dështuar të ofronte në shkallë të njëjtë barazinë dhe liritë kombëtare. Edhe pse ky regjim ndërtohej dhe mbështetej mbi themele për tejkalimin apo thënë më mirë, për parandalimin e konflikteve etnike, nuk pati sukses për shkak të autoritarizmit dhe ideologjisë të ndërtuar në shoqëri. Në anën tjetër, ndrydhja e ndjenjave kombëtare nxiti frustrimin kolektiv. Përveç kësaj, autoritarizmi si karakteristikë dominuese socio-psikologjike ka kontribuar në ekzistimin e përhershëm të tensioneve ndëretnike gjatë regjimit komunist. Të gjithë këta faktorë kanë bërë që nacionalizmi shpërtheu me një forcë të tillë në këtë hapësirë, menjëherë pas rënies së regjimit. Për shkak të kufizimeve të lirisë politike, veçanërisht të lirisë së shprehjes së ndjenjave kombëtare dhe artikulimit të interesave kombëtare, ai regjim u perceptua si burgosje dhe prangosje e popullit shqiptar. Prandaj, nacionalizmi u manifestua edhe si hakmarrje ndaj regjimit komunist. Këtyre shkaqeve politike mund t iu shtohen edhe ato ekonomike. Pasiguria, rritja e problemeve ekonomike, mosmarrëveshjet politike dhe rritja e jostabilitetit politik ndikuan në krijimin e një gjendjeje të apatisë dhe pesimizmit, dhe në rritjen e frustrimit, hidhërimit dhe jotolerancës etnike. Padyshim që gjeneruesi më i madh i gjithë kësaj situate ishte nacionalizmi serbomadh i cili u bë edhe më i fortë gjatë krizës jugosllave. Dhe, po ky i njëjti nacionalizëm serbomadh ndikoi shumë në forcimin e nacionalizmit edhe te etnitë e tjera jo serbe që jetonin në Jugosllavi. Por, nacionalizmi luajti rolin kyç në shkatërrimin e sistemit komunist dhe në procesin e krijimit dhe ndërtimit të shteteve të pavarura. Çfarë është gjendja dhe kultura politike sot në Kosovë? Shoqëria kosovare po përpiqet të bëjë atë çfarë di dhe mund ta bëjë, që ta ruajë dhe zhvillojë këtë pjesë të popullit shqiptar. Qeveria po mbështetet në udhëheqjen dhe udhëzimet e Bashkimit Evropian dhe shteteve anëtare të saj si dhe të SHBA-së, duke u përpjekur që ta paraqesin Kosovën me një imazh të një vendi evropian, imazh ky që duhet të pëlqehet nga ndërkombëtarët. Kjo paraqet një anë të kulturës politike 62 Thesis, nr.1, 2014

63 Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike në Kosovë. Tjetra që duhet bërë është orvatjet për të përmirësuar jetën sociale dhe ekonomike të qytetarëve të saj, orvatjet për të fituar besimin e qytetarëve përmes angazhimeve dhe detyrave të përmbushura ndaj vendit dhe qytetarëve të saj të cilët i udhëheq dhe i përfaqëson. Kosova ka mundësi të përparojë. Me konsolidimin e sistemit të ri shoqëror dhe politik, me zbutjen e presioneve të jashtme, me qëllime serioze për zhvillim, Kosova ka mundësi të zhvillohet. Periudha e normalizimit të jetës shoqërore dhe politike dhe periudha e rimëkëmbjes pas luftës, si dhe proceset e demokratizimit gjatë periudhës së tranzicionit, kanë kontribuar dukshëm në rënien e etnocentrizimit dhe forcimin e karakteristikave liberale të nacionalizmit. Nacionalizmi tani ka formë tjetër dhe si i tillë duhet të kultivohet dhe mbrohet me dinjitet dhe kulturë të lartë. Bibliografi Berberoglu, Berch.:Nationalism and Ethnic Conflict : Class, State, and Nation in the Age of Globalization.USA: Rowman & Littlefield Publishers, Inc., Bilandzic, Dusan: Jugoslavia pas Titos: Zagreb: Globus, Fukuyama, Francis.: The Global Resurgence of Democracy : The primacy of Culture. Baltimore : John Hopkins University Press, Gellner, Ernest.: Nacionalizmi. Great Britain : Weidenfeld & Nicolson,1997. Kullashi, Muhamedin.: Përplasja e identiteteve. Prishtinë : Dukagjini, Thesis, nr.1,

64 Venera Llunji 64 Thesis, nr.1, 2014

65 Çështje etike të fotografisë së medias Rrapo Zguri Abstrakt Syri nuk gënjen. Aparatet fotografike bazohen në besnikërinë e syrit. Rrjedhimisht ato nuk gënjejnë (camera never lies kamera nuk gënjen kurrë). Për vite e dekada me radhë fotografët e medies e kanë pasur si mburojë dhe argument të parë këtë tipologji arsyetimi që lidhet me debatin e hershëm rreth raporteve të këtij mediumi vizual me të vërtetën objektive. Duke thjeshtëzuar analizën teorike-filozofike, çështja shtrohet: fotografia është një pasqyrim objektiv i realitetit apo është një lloj informacioni vizual i cili është i ndikuar nga subjektiviteti i autorit të saj? Ç rol kanë bindjet, pikëpamjet, stereotipat, paragjykimet, interesat, përkatësia individuale apo shijet e autorit të një fotografie në krijimin e produktit final? Trajtesa e mëposhtme synon të hedhë dritë mbi raportet e fotografisë së medies me të vërtetën objektive, duke u ndalur në debatin teorik në këtë fushë. Një vend të konsiderueshëm zë analiza e problemeve etike të fotogazetarisë në Shqipëri si dhe roli i digjitalizimit të medies dhe i internetit në amplifikimin e këtyre problemeve. Pas vështrimit panoramik dhe të detajuar, vijnë edhe konkluzionet dhe rekomandimet që do t i shërbejnë praktikës së fotogazetarisë për të minimizuar shkeljet etike përmes ndërtimit të një kornize vetërregulluese dhe një politike editoriale efektive dhe transparente. Fjalë kyçe: media vizuale, e vërteta objektive, interpretimi i realitetit, fotogazetaria, etika, fotografia pasqyrë, fotografia dritare, korniza vetërregulluese, politika editoriale Rrapo Zguri, PHD candidate, Departamenti i Gazetarisë dhe i Komunikimit, Universiteti i Tiranës Thesis, nr.1,

66 Rrapo Zguri Hyrje A është fotografia (përfshi këtu edhe fotografinë e medies) një pasqyrim apo një interpretim i realitetit? Arthur Berger në Seeing is believing është kategorik në përgjigjen e vet: Një foto është gjithnjë një interpretim i realitetit, jo realiteti vetë. 1 Shumica e autorëve që merren me studimin e fotografisë janë në një linjë me Arthur Berger, kur bie fjala për raportin e fotografisë me realitetin. Terence Wright thekson se interpretimi (i realitetit shënim i autorit) duket të jetë termi më i përafërt i përdorur për të shprehur kuptimin tonë mbi fotografinë. 2 Ndërsa për Kenneth Kobre fotografia është një njohje simultane në një fraksion të sekondës e rëndësisë së një eventi si dhe një organizim i saktë i formave që i japin një eventi paraqitjen e duhur. 3 Po qe se do t i referoheshim përvojës së medieve shqiptare, por edhe atyre botërore do të konstatonim se ka shumë raste kur fotografitë e medieve, edhe kur janë të paprekura, janë të ndikuara nga subjektiviteti i autorit. Për Daniel R. Bersak Etika e fotogazetarisë duhet të marrë parasysh edhe zgjedhjet individuale të fotografit në çastin kur ai shkrep aparatin fotografik. 4 Raporti i fotografisë me realitetin Në mediet shqiptare ka ndodhur që e njëjta ngjarje të vijë me dy pamje të ndryshme. Për shembull, kur bën një foto të mitingut të qeverisë, fotografi i një gazete pro-qeveritare gjen një kënd të tillë fotografimi që të krijon përshtypjen se pjesëmarrja ka qenë shumë e 1 Arthur Asa Berger, Seeing is believing: an introduction to visual communication, McGraw Hill Education, 2007, f Terence Wright, The Photography Handbook, Routledge, London and New York, 2003, f.6 3 Kenneth Kobre, Photojournalism: The Professionals' Approach, Taylor & Francis, 2004, f Daniel R. Bersak, Ethics in Photojournalism: Past, Present, and Future, Massachusetts Institute of Technology, Department of Comparative Media Studies, 2006, website: 66 Thesis, nr.1, 2014

67 Çështje etike të fotografisë së medias madhe. Nga ana tjetër, fotografi i një gazete pro-opozitare gjen një kënd fotografimi që të krijon përshtypjen se pjesëmarrja ka qenë shumë e vogël. Edhe pse është fotografuar i njëjti event, mesazhi i përcjellë përmes fotografisë lidhur me pjesëmarrjen është i ndryshëm, shpesh i kundërt. Në raste të tjera, një personazh, një statujë apo një ndërtesë e ulët, e fotografuar nga poshtë dhe sa më afër bazës mund të duket gjigante në fotografi, duke cenuar apo deformuar pamjen reale. Krijimi i iluzioneve apo i perceptimeve optike të ndryshme bëhet shpesh edhe pjesë e lojës politike. Kjo ndodh për shkakun se mesazhi i përcjellë është i ndikuar nga bindjet personale dhe/ose politika editoriale e medies ku punon fotografi që ka bërë këtë foto. Studiues të fotografisë së medies kanë konstatuar se stereotipet dhe paragjykimet (që janë të pranishme diku më pak e diku më shumë te pothuajse çdo njeri), kanë një ndikim të madh në vendimmarrjen dhe procesin e të fotografuarit. 5 Ndodh shpeshherë që pamjet nga vende apo ngjarje të ndryshme të mos pasqyrojnë realitetin e përgjithshëm por të jenë reflektim i stereotipeve dhe paragjykimeve të autorit të fotografisë. Ka pasur raste, për shembull, kur shkrimet për Shqipërinë në mediet e huaja janë shoqëruar me fotografi ku paraqiten gra që kërcejnë belly-dancing apo që janë të mbuluara tërësisht me perçe. Në këto raste stereotipet krijojnë një imazh që nuk përputhet me realitetin. Për fat të mirë media shqiptare në përgjithësi është e kujdesshme kur zgjedh pamjet që shoqërojnë lajmet nga vendet e tjera, ndërsa e kundërta ndodh rrallë. Megjithatë, edhe në mediet shqiptare nuk mungojnë imazhet paragjykuese ndaj komuniteteve të veçanta, ndaj minoriteteve etnike, gjuhësore, seksuale, etj. Me zhvillimin e teknologjisë janë shtuar edhe mjetet apo aksesorët që kontribuojnë në tjetërsimin e realitetit të fiksuar në fotografi. Kamerat e sotme përmbajnë një numër të madh lentash apo filtrash përmes të cilave mund të deformohet apo të ndryshohet lehtësisht pamja gjatë fotografimit apo filmimit. 5 Paul Lester, Photojournalism: An Ethical Approach, Lawrence Erlbaum Associates, Incorporated, 1991, f. 134 Thesis, nr.1,

68 Rrapo Zguri Lidhur me këtë situatë, Steve Larson, drejtor fotografie në US & World News Report, thotë: Fotografia është regjistrim i një momenti real. Ne nuk bëjmë mirë kur përpiqemi ta ndryshojmë këtë. Duhet ta ruajmë këtë pakt. Këtu qëndron forca e fotografisë. Qysh herët, studiuesit e fotografisë kanë paralajmëruar dëmin që mund t i sjellë fotografisë së medies shmangia nga e vërteta. Në librin e tij të mirënjohur Truth Needs No Ally: Inside Photojournalism, Howard Chapnick thekson: Besueshmëri. Përgjegjshmëri. Këto fjalë na japin ne të drejtën ta quajmë fotografinë një profesion dhe jo një biznes. Rënia e besueshmërisë do të shkatërrojë impaktin tonë gazetaresk, respektin për veten si dhe rëndësinë e fotografisë si komunikim. 6 Jo rrallë fotografia e medies është akuzuar për rikrijim të realitetit. Në vitet 30-të të shekullit të kaluar, në kohën e Depresionit të Madh në SHBA, u hap debati lidhur me dukurinë që njihet me emrin parapërgatitje e skenës. Fotografët nuk fotografonin të varfëritë apo lypsarët nëpër rrugë ashtu siç ishin në realitet, por i vendosnin në pozicione të tilla që të krijonin një imazh edhe më të rëndë të krizës. Debati u shtri më tej mes koncepteve të fotografisë pasqyrë dhe fotografisë dritare, që lidhej me raportin që duhet të mbante fotografia ndaj realitetit. 7 Në medien shqiptare dukuria e rikrijimit të realitetit apo e parapërgatitjes së skenës shfaqet në forma të ndryshme. Për shembull, shpesh intervistat me personalitete apo njerëz të njohur shoqërohen me fotografi të tyre të bëra jo në jetën reale por në studio fotografike, ku është bërë kujdes që të hiqet ndonjë nishan apo rrudhë, të përafrohet ngjyra e make-up-it me ngjyrën e syve apo të veshjes, etj. Dhe më keq akoma, këto fotografi artistike mund të jenë bërë edhe nga vetë fotografët e gazetës apo revistës ku botohet intervista përkatëse. Ndeshen shpesh edhe raste kur politikanët apo zëdhënësit, pasi bëjnë gati gjithçka, u thonë fotografëve apo kameramanëve: Gati? (Say cheese, please). Pra, skena është gati. Tani mund të fotografoni apo të filmoni skenën, siç e kanë rregulluar partitë politike. 6 Howard Chapnick, Truth Needs No Ally: Inside Photojournalism, University of Missouri, 1982, f Victor Burgin, Thinking Photography, Macmillan, London, 1982, f Thesis, nr.1, 2014

69 Çështje etike të fotografisë së medias Probleme të mëdha etike vihen re sidomos në fazën postproduksion, kur ndeshen jo rrallë raste të manipulimit të fotografive ekzistuese. Në fakt manipulimi apo retushimi i fotografisë është i hershëm dhe është aplikuar edhe përpara epokës së digjitalizimit. Është i mirënjohur rasti i fotografisë së Abraham Lincoln të botuar në një gazetë amerikane në fillim të shekullit të kaluar, e cila bëri bujë pasi u zbulua se në foto vetëm koka ishte e Lincoln-it, kurse trupi ishte i marrë nga një foto tjetër dhe i përkiste senatorit John C. Calhoun. Veçanërisht në regjimet autoritariste dhe diktatoriale, manipulimi i fotografive u kthye në një praktikë të rëndomtë. Fotografitë e manipuluara të Leninit, Stalinit, Enver Hoxhës, etj. ishin të panumërta. Por edhe sot nuk mungojnë rastet kur fotografi të takimeve të rastësishme jo formale të liderëve shqiptarë me personalitete të huaja nëpër korridore hotelesh, paraqiten si fotografi takimesh zyrtare. Një nga rastet më të bujshme të manipulimit në fotografinë profesioniste të viteve të fundit është ai i fotografit, Brian Walski i L.A. Times në SHBA, i cili u pushua nga puna kur u mësua se kishte botuar një fotografi të montuar nga lufta në Irak. Atij iu hoq edhe një çmim që kishte marrë për këtë fotografi nga shoqata e fotografëve profesionistë të medies. Walski përmes montimit krijoi prej dy fotografive një fotografi të tretë. 8 (Shihni imazhet fotografia sipër është krijuar nga montimi i dy fotografive më poshtë) 8 Daniel R. Bersak, Ethics in Photojournalism: Past, Present, and Future, Massachusetts Institute of Technology, Department of Comparative Media Studies, 2006, website: Thesis, nr.1,

70 Rrapo Zguri Me digjitalizimin e fotografisë dhe krijimin e programeve kompjuterike për përpunimin e saj, mundësia për manipulim është rritur më tej dhe në shumë raste është e vështirë që të konstatohet. Interneti në vetvete e amplifikoi shpërndarjen e fotografive të manipuluara. Termi photoshop-im ka hyrë tashmë në të gjitha gjuhët e botës, madje edhe në shqip, duke nënkuptuar tjetërsimet apo ndërhyrjet e bëra në një fotografi përmes programit Photoshop. Mjaft operacione digjitale manipuluese që bëhen përmes programeve kompjuterike, konsiderohen si shkelje të etikës nga shumica e kodeve të etikës së fotografisë në vende të ndryshme. Ja një pjesë e këtyre shkeljeve etike: - Shtimi, heqja apo zhvendosja e objekteve të fotografisë, sidomos kur kjo gjë tjetërson kontekstin e ngjarjes - Ndryshimi i shprehjes së fytyrës, gjesteve, veshjes, pjesëve trupore ose të aksesorëve personalë - Tjetërsimi i moshës paraqitja e një personi si më i ri ose më i plakur - Retushimi që mbivlerëson apo nënçmon cilësinë apo kërkesën për një produkt dhe tjetërsimi estetik i një mjedisi 70 Thesis, nr.1, 2014

71 Çështje etike të fotografisë së medias - Ndryshimi i ngjyrave në masë të tillë që i largohen ngjyrave origjinale - Përdorimi i efekteve apo teknikave digjitale që japin një përshtypje të gabuar apo të deformuar mbi ngjarjet, pjesëmarrësit apo kontekstin - Heqja e elementëve të autenticitetit apo të autorësisë (vula, nënshkrime, logo, emri i autorit, emri i studios, etj.) - Prerja e fragmenteve të dëmtuara, kur kjo cenon kontekstin apo objektivitetin e pamjes. 9 Natyrisht jo çdo lloj operacioni digjital konsiderohet shkelje e etikës. Për shembull, operacionet kompjuterike që lidhen me përmirësimin apo restaurimin e objektivitetit apo saktësisë së imazhit, jo vetëm që nuk konsiderohen si shkelje etike por janë të rekomanduara të kryhen. Të tilla janë: balancimi i ngjyrave, korrektimi i dëmtimit prej lenteve, optimizimi i imazhit, axhustimi i fokusit, eliminimi i reflekseve të diellit apo dritës, optimizimi i përgjithshëm i ndriçimit, eliminimi i efektit të syrit të kuq, etj. Gjithashtu mund të bëhet edhe prerja e imazhit kur kjo nuk ndryshon kontekstin, nxjerrja në pah e një pjese të imazhit kur kjo shërben për qëllime investigimi, mbulimi i identitetit të individëve kur kjo rekomandohet ose kërkohet ligjërisht, etj. 10 Probleme të tjera të etikës së fotografisë së medies janë ato që lidhen me cenimin e privatësisë. Pas viteve 90-të paparacia dhe paparacët nuk munguan të shfaqen edhe në Shqipëri. Ndërkohë gazetat dhe revistat, duke u thelluar në tabloidizimin e tyre, i shtuan faqet e lajmit rozë dhe ato të skandalit. Disa nga problemet etike në raport me privatësinë që janë vënë re në mediet shqiptare janë: fotografimi apo filmimi në hapësirën dhe jetën private të personave publikë, si politikanë, artistë, këngëtarë, etj., publikimi i fotove të personave të mitur, të dhunuar apo të masakruar si dhe i fotove të viktimave të prostitucionit, deformimi i imazhit të një personi apo 9DigitalCustom Model Ethics Guidelines, website: howto/mediaguidelines.asp 10 DigitalCustom Model Ethics Guidelines, website: howto/mediaguidelines.asp Thesis, nr.1,

72 Rrapo Zguri vënia e tij nën një dritë të rreme, përvetësimi i imazhit të një individi për qëllime të ndryshme, etj. Të shpeshta janë edhe rastet e shkeljes së të drejtës së autorit, duke publikuar fotografi pa marrë më parë miratimin dhe pa e shpërblyer autorin e fotografisë. Gjuetia që bëhet në internet ndaj fotografisë dhe asgjësimi përmes klikimit djathtas, ka krijuar një radhë problemesh etike që kërkon përgjigje dhe zgjidhje konkrete. Natyrisht rekomandimi më i mirë në këtë rast, përkrah forcimit të legjislacionit, do të ishte aplikimi i vetë rregullimit në vend të vetë shkatërrimit. Krijimi i kodeve të etikës edhe për fotografinë e medies, hartimi i manualeve apo i rregulloreve për përpunimin digjital të fotografisë, mund të ndihmonin shumë në këtë aspekt. Përfundime Pavarësisht se përfaqëson një aspekt vizual të një skene ngjarjeje në një moment të dhënë, fotografia e medies mbetet në të vërtetë një interpretim i realitetit. Ajo është e ndikuar në një masë të madhe nga subjektiviteti i autorit të saj, nga bindjet, pikëpamjet, stereotipet, paragjykimet, interesat, përkatësia individuale apo shijet e tij. Një ndikim të madh kanë edhe politikat editoriale të medieve të ndryshme. Kjo lloj varësie e fotografisë së medies nga faktorë subjektivë, ndikon jo vetëm në raportet e saj me të vërtetën objektive, por bëhet shkak edhe për lindjen e një morie problemesh etike, siç janë deformimi i realitetit për qëllime të ndryshme, (sidomos politike), vënia e ngjarjeve nën një dritë të rreme, cenimi i imazhit të personave të ndryshëm publikë ose jopublikë, ndërhyrja në jetën private ose në territorin privat të tjetrit, cenimi i të drejtës së autorit, etj. Në Shqipëri, edhe pse për gazetarinë në përgjithësi janë hartuar kode të etikës, për fotografinë e medies nuk ka ende një kornizë vetërregulluese. Organizatat e fotoreporterëve të medies janë pothuajse inekzistente. Ndërkohë digjitalizimi i medies dhe përhapja masive e internetit e kanë shtuar gamën e problematikës etike dhe kanë bërë urgjente nevojën e trajtimit më të thelluar teorik, si dhe gjetjen e zgjidhjeve konkrete praktike për minimizimin e rasteve të shkeljeve të etikës. 72 Thesis, nr.1, 2014

73 Çështje etike të fotografisë së medias Bibliografi Arthur Asa Berger, Seeing is believing: an introduction to visual communication, McGraw Hill Education, Howard Chapnick, Truth Needs No Ally: Inside Photojournalism, University of Missouri, 1982 Kenneth Kobre, Photojournalism: The Professionals' Approach, Taylor & Francis, 2004 Martin Lister, The Photographic Image in Digital Culture, Routledge, London, 1995 Paul Lester, Photojournalism: An Ethical Approach, Lawrence Erlbaum Associates, Incorporated, 1991 Terence Wright, The Photography Handbook, Routledge, London and New York, 2003 Victor Burgin, Thinking Photography, Macmillan, London, 1982 Webliografi DigitalCustom Model Ethics Guidelines, website: Daniel R. Bersak, Ethics in Photojournalism: Past, Present, and Future, Massachusetts Institute of Technology, Department of Comparative Media Studies, 2006, website: PhotoThesis/ Thesis, nr.1,

74 Rrapo Zguri 74 Thesis, nr.1, 2014

75 Roli i mësuesit në përfitimin e aftësisë së të shkruarit nga nxënësit Antoneta Ramaj Abstrakt Qëllimi i këtij studimi është që të tregojmë se si puna krijuese ose produktet e mësuesit ndikojnë drejtpërdrejt në performancën e nxënësit, te punët me shkrim. Nëpërmjet këtij studimi duam të tërheqim vëmendjen e të gjithë mësuesve të gjuhës shqipe dhe të letërsisë për të mos anashkaluar kërkesa dhe forma të rëndësishme të mësimdhënies, të cilat ndikojnë në formimin gjuhësor të nxënësve. Aspektet që janë hulumtuar lidhen me temat e punëve me shkrim, të hartuara nga mësuesi; mënyrën e ndërtimit të tyre; shkallën e qartësisë dhe të kuptueshmërisë; përputhshmërinë e llojeve të shkrimit që realizojnë nxënësit me ato që kërkon programi lëndor. Aspekt tjetër i studimit, i lidhur ngushtësisht me të parin, janë komentet dhe shënimet vlerësuese që mësuesi u bën shkrimeve të nxënësve, si dhe përshtatshmëria e tyre për çdo nxënës. Qasja jonë e përgjithshme është që të tregojmë nëpërmjet shembujve realë dhe të bindim mësuesit nëpërmjet analizave e komenteve se problemet e ndryshme në hartimin e temës sjellin shmangie të zbatimit të kërkesave të programit, prodhojnë lloje të ndryshme shkrimesh dhe sjellin keqkuptime e shqetësime në radhët e nxënësve, ndërsa shënimet dhe komentet e përgjithshme nuk ndihmojnë nxënësit në përmirësimin e tyre. Besojmë se mendimet tona dhe përfundimet e studimit do të jenë ndihmesë për mësuesit e gjuhës shqipe dhe të letërsisë në zhvillimin e procesit mësimor. Fjalët kyç: programi lëndor, punët me shkrim, temat e punëve me shkrim, kritere, pyetje, klasifikimi i temave, llojet e shkrimeve, komente dhe shënime të mësuesit, fjalë të përgjithshme, vlerësimi në proces, shembuj ilustrues. * Doc. Antoneta Ramaj, Inspektorati Shtetëror i Arsimit, Shqipëri; arama@ikap.edu.al; netarama@yahoo.com. Thesis, nr.1,

76 Antoneta Ramaj Hyrja Puna e mësuesit është e lidhur në mënyrë të pashmangshme me nxënësin dhe gjithë procesin mësimor-edukativ në shkollë. Nisur nga kjo, roli i tij është vendimtar në arritjet e nxënësve. Njohuritë shkencore dhe profesionalizmi i mësuesit janë parësore në formimin e nxënësit, pasi është ai që i jep formë gjithçkaje që shkruhet në dokumentet zyrtare. Për këtë arsye është menduar që tema të përqendrohet tek produktet e mësuesit, të cilat ndikojnë drejtpërdrejt në zhvillimin e aftësisë së të shkruarit të nxënësve. Materialet dhe metodologjia Metodologjia e përdorur është e larmishme, si: studim, analizë, krahasim, vëzhgim, vlerësim dhe sugjerim. Është bërë: a) studimi i kurrikulës së gjuhës shqipe dhe të letërsisë, kryesisht për të shkruarit, për t u informuar në lidhje me synimet dhe llojet e shkrimeve që lëvrojnë nxënësit në klasa të ndryshme; b) studimi dhe analiza e produkteve të mësuesve (temat e punëve me shkrim) për të gjykuar mbi ndërtimin dhe ndikimin e tyre në performancën e nxënësve, si dhe për t i krahasuar ato me kërkesat e dokumenteve kurrikulare për të shkruarit; c) leximi i produkteve të nxënësve, për të shpjeguar mënyrën e ndërtimit dhe rolin e komenteve të mësuesit në përmirësimin e nxënësve; d) vëzhgimi i orëve të mësimit, për të parë sesi realizohet konkretisht të shkruarit, nga të dy aktorët: mësuesit dhe nxënësit. Rezultatet dhe komente mbi to Formulimi i temës është puna më e rëndësishme në procesin e të shkruarit, pasi tema është problemi kryesor mbi të cilin përqendrohet vëmendja e nxënësit. Sa më e lidhur të jetë tema me njohuritë gjuhësore, letrare dhe përvojën jetësore të nxënësit, aq më i thelluar dhe i realizuar artistikisht do të jetë shkrimi. Që interesi i nxënësit të jetë i lartë dhe që ai të mos punojë e krijojë i sforcuar dhe në mënyrë mekanike, duhen studiuar mirë efektet psikologjike që zgjon lloji i 76 Thesis, nr.1, 2014

77 Roli i mësuesit në përfitimin e aftësisë së të shkruarit nga nxënësit temës së zgjedhur, kërkimet letrare që janë bërë në klasë dhe jashtë saj, e një sërë procesesh të tjera letrare, psikologjike e shoqërore. 1 Edhe kur tema e shkrimit është e njëjtë, punimet kanë veçori dalluese, pasi përvojat e nxënësve janë të ndryshme, ashtu siç është e ndryshme aftësia vëzhguese dhe shprehëse e tyre, gjë që është rrahur gjerësisht në literaturën botërore kushtuar kësaj teme. 2 Modelet e mëposhtme, të mbledhura në gjimnazet e Tiranës, janë të dhëna faktike dhe reale që tregojnë punën e mësuesve në drejtim të ndërtimit të temave të të shkruarit. Shembujt janë të shumtë dhe nuk është vështir të gjesh, por për qëllimin tonë kemi shkëputur një pjesë të tyre, të marra në klasën e 11-të dhe të 10-të. Konkretisht, në klasën e 11-të lexojmë: Argumento mendimin tënd në formë eseje: Jeta dhe librat. Skënderbeu mes legjendës dhe së vërtetës. Shqiptarë edhe sot, edhe pse në pesë shtete. Rozafa më mundëson takimin me të parët e mi. Ku maska, ku fytyra. Don Kishoti, një figurë sa komike aq edhe tragjike. E mira dhe e keqja në poezinë e Camajt. Bëni një ese me temë sociale ku të krahasoni se ku ndryshojnë dhe ku ngjasojnë kodet e nderit të shoqërisë së kohës. Pasi të analizoni dhe të komentoni fragmentin e mëposhtëm, bëni një ese krahasuese, ku të krahasoni dy gjendjet shpirtërore të gjeneralit. Shkruani një ese filozofike duke u ndalur në monologun e famshëm të Hamletit: Të rrosh a të mos rrosh. Nisur nga temat e dhëna, paraprakisht sqarojmë se në programin lëndor të gjuhës shqipe dhe të letërsisë, klasa e 11-të janë të përcaktuara llojet e shkrimeve, por jo tematika specifike (mësuesi dhe nxënësit janë të lirë ta zgjedhin vetë). Kështu, kërkohet të realizohet parafrazimi dhe përmbledhja; përmbledhja analitike; eseja 1 Karamitri, E., Petriti, K.., Murthi, L., Pepa, V., Letërsia në shkollë, Tiranë, 2001, f Shih, për shembull, kreun e gjashtë Pabarazia gjuhësore dhe pabarazia shoqërore të librit të R. A. Hudson-it, Sociolinguistika, Tiranë, 2002, f Thesis, nr.1,

78 Antoneta Ramaj përshkruese, shpjeguese, bindëse/argumentuese; teksti tregimtar; teksti informativ. 3 Pra, duhet të realizohen shkrime të llojeve e të formateve të ndryshme. Nëse do t i hedhim një sy mënyrës së ndërtimit të temave dhe llojit të shkrimeve që ato ofrojnë, do t i klasifikonim 4 në: tema që orientojnë nxënësin për llojin e shkrimit dhe përmbajtjen, p.sh.: tema 1; tema dilemë të cilat janë të paqarta për atë që do të realizohet, p.sh.: temat 2-7; tema që klasifikojnë shkrimin sipas fushës nga është marrë tema, p.sh.: tema 10; tema që klasifikojnë shkrimin sipas teknikës që do të përdoret për ta realizuar atë, p.sh.: tema 9. Tema e parë: Argumento mendimin tënd në formë eseje: Jeta dhe librat, na tregon që nxënësi duhet të bëjë një ese argumentuese. Këtë mund ta formulonim edhe më thjesht, si: Shkruaj një ese argumentuese me temë: Jeta dhe librat. Ndërsa për temat 2-7 është e vështirë të kuptosh llojin e shkrimit që do të realizosh. - A mund të jetë e qartë për një nxënës se ç lloj shkrimi duhet të realizojë me temën: Skënderbeu mes legjendës dhe së vërtetës.?! Nuk janë të pakta rastet kur temat janë ndërtuar në mënyrë të tillë që i vë nxënësit përballë dilemës se çfarë duhet të bëjë. P.sh.: kur lexojmë temën: Don Kishoti, një figurë sa komike aq edhe tragjike., duhet: a) të tregojmë se Don Kishoti është një figurë tragjike dhe komike; b) të shpjegojmë pse Don Kishoti është figurë tragjikomike; c) të bindim të tjerët nëpërmjet argumentimit tonë se Don Kishoti është figurë tragjikomike. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për E mira dhe e keqja te veprat e Camajt. Çfarë duhet të bëjmë me të? a) Të tregojmë të mirat dhe të këqijat që jepen te vepra e Camajt. 3 Instituti i Kurrikulës dhe i Trajnimit, Programi i lëndës së gjuhës shqipe dhe i letërsisë për klasën e 11-të, Tiranë, 2010, fq Klasifikimi është bërë nga autorja. 78 Thesis, nr.1, 2014

79 Roli i mësuesit në përfitimin e aftësisë së të shkruarit nga nxënësit b) Të shpjegojmë se si qëndron e mira dhe e keqja te veprat e Camajt. c) Të bëjmë një përmbledhje të të mirave dhe të të këqijave te veprat e Camajt. Me bindje themi se nxënësit, të ndodhur përballë një situate të tillë, do të ndihen të pasigurt për atë që do të bëjnë. Tema tjetër: Shkruani një ese filozofike duke u ndalur në monologun e famshëm të Hamletit: Të rrosh a të mos rrosh, përsëri ka probleme. Së pari, nuk na qartëson për llojin e shkrimit. Së dyti, përcakton llojin e shkrimit sipas fushës nga është marrë tema - një përcaktim që bie ndesh me dokumentet kurrikulare. Dihet se nxënësi ushtrohet, në radhë të parë, të realizojë lloje të ndryshme shkrimesh; temat apo fushat që u përkasin janë të larmishme dhe vijnë më pas. Kështu, fjala vjen, një temë nga fusha e historisë, filozofisë, fizikës etj. mund të kërkojë që nxënësi të shpjegojë a të përshkruajë dukuri, koncepte, personazhe, situata etj. ; të argumentojë për të bindur dikë apo të informojë për një ngjarje etj. Po t i përmbahemi logjikës së ndjekur nga mësuesi, atëherë nxënësit do t i duhet të shkruajë ese sportive, muzikore, fizike, kimie, matematike etj. (Shembull për analogji: Shkruani një ese sportive duke u ndalur tek arbitrimi i ndeshjes dhe sjellja e lojtarëve. Ç lloj shkrimi do të realizojë nxënësi në këtë të ashtuquajtur ese sportive?) Sigurisht që nxënësi do të shkruajë për tema nga fusha të ndryshme, por, nëse ai mëson dhe ushtrohet në shkrimin e një lloj teksti a eseje, p.sh.: tekst/ese përshkruese, ai do të dijë të shkruajë të tilla për tema nga fusha të ndryshme të shkencës dhe të jetës. Vërejtje mund të bëhen edhe për temat 8 dhe 9, sa i përket përdorimit pa vend të fjalëve apo të grupeve të fjalëve, si: Pasi të analizoni dhe komentoni fragmentin e mëposhtëm, bëni një ese krahasuese ; Bëni një ese me temë sociale ku të krahasoni se ku ndryshojnë dhe ku ngjasojnë kodet e nderit të shoqërisë së kohës. Për të qenë më bindës në mendimin tonë, kemi marrë në analizë edhe tema të punëve me shkrim të klasës së 10-të, të dy grupeve të mësuesve. Thesis, nr.1,

80 Antoneta Ramaj Tabela krahasuese e temave për klasën e 10-të Grupi 1 Grupi 2 1. Kuazimodo dhe Esmeralda, dy personazhe me ngjashmëri shpirtërore, por me kontraste fizike. 1. Shtjelloni konceptin Njeriu që fle, ëndrra i duket ekzistenca më e mirë. 2. Hakmarrja e Akilit 2. Analizoni vërtetësinë historike të ngjarjeve të trajtuara në romanin Skënderbeu. 3. Shqipëria dhe shqiptarët me karakteristikat tyre. 4. E bukura si koncept te Naim Frashëri dhe Bodler. 5. Vetmia, kthim në vetvete!!! 6. Prometeu, një njeri i vetmuar!!! 7. Don Kishoti dhe Sanço Pança dy figura sa tragjike dhe komike. 3. Shtjelloni figurën e Skënderbeut si epiqendër e romanit. 4. Shtjelloni figurën e Skënderbeut në raport me Aleksandrin e Maqedonisë. 5. Zbërtheni domethënien e shprehjes Kur je në Romë, bëj ashtu siç bëjnë romakët. 6. A janë politika dhe historia pasqyrë e jetës njerëzore? 7. Shkrim argumentues: Forca e gjuhës shekspiriane. Programi i klasës së 10-të planifikon që të shkruarit të përqendrohet te parafrazimi dhe përmbledhja; përmbledhja analitike; harta e tekstit; eseja përshkruese mbi një produkt mediatik; ripunimi i esesë përshkruese; eseja shpjeguese; teksti informativ; eseja bindëse/argumentuese dhe ripunimi i esesë bindëse/argumentuese. 5 Tabela krahasuese tregon se mësuesit nuk respektojnë atë që kërkohet në program, por hartojnë tema të ndryshme, në varësi të fragmentit a veprës që punojnë. Për të zbuluar arritjet dhe problematikat e tyre, le të analizojmë disa nga temat e dhëna. Marrim temën e grupit 1: Kuazimodo dhe Esmeralda, dy personazhe me ngjashmëri shpirtërore, por me kontraste fizike. 5Instituti i Kurrikulës dhe i Trajnimit, Programi i lëndës së gjuhës shqipe dhe i letërsisë për klasën e 10-të, Tiranë, 2008, fq Thesis, nr.1, 2014

81 Roli i mësuesit në përfitimin e aftësisë së të shkruarit nga nxënësit Supozojmë se mësuesi kërkon që nxënësi të përshkruajë këto personazhe. Nëse ballafaqohemi me kërkesat e programit, eseja përshkruese është planifikuar të shkruhet mbi një produkt mediatik. Po këtë mund ta themi edhe për temën tjetër Shqipëria dhe shqiptarët me karakteristikat e tyre. E bukura si koncept te Naim Frashëri dhe Bodler nuk na tregon se çfarë duhet të bëjë nxënësi: do ta shpjegojë këtë koncept duke u mbështetur te vepra e autorëve apo do të tregojë se si jepet e bukura në veprat e tyre!. Tema Vetmia, kthim në vetvete!!!. Vendosja e tri pikëçuditjeve në fund të temës mund të shprehë karakterin thirrmor të theksuar për atë çka thuhet ose mund të nënkuptojë një mosmiratim a ironi ndaj thënies. 6 Në formulimin e dhënë nga mësuesi, kjo nuk del, gjithashtu nuk tregohet se çfarë duhet bërë me këtë temë, pra nëse nxënësit i duhet të bëjë një shkrim shpjegues apo argumentues/bindës. Nëse do të bëjë një shkrim shpjegues, duhet të shpjegojë se si vetmia është kthim në vetvete, ndërsa në rastin e dytë duhet të na bindë nëpërmjet argumentimit që vetmia është kthim në vetvete. Pra, e njëjta temë, kur nuk është formuluar qartë, prodhon dy ose më shumë lloje shkrimesh. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për temën Prometeu, një njeri i vetmuar!!!. Lind pyetja: - A janë të larmishme temat e dhëna për nga përmbajtja dhe llojet e formave të lëvruara? Për këtë, le të shohim edhe një herë temat. Te grupi i dytë, nga shtatë tema, tri prej tyre kërkojnë që nxënësi: a) të shtjellojë figurën e Skënderbeut si epiqendër e romanit; b) të shtjellojë figurën e Skënderbeut në raport me Aleksandrin e Maqedonisë; c) të shtjellojë konceptin se njeriut që fle, ëndrra i duket ekzistenca më e mirë. Ndër dy tema të tjera, njëra kërkon analizë të vërtetësisë historike të ngjarjeve të trajtuara në romanin Skënderbeu ; një tjetër është zbërthim i domethënies së një shprehjeje. 6 Shih: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Rregullat e pikësimit në gjuhën letrare, Tiranë, 1981, f. 25. Thesis, nr.1,

82 Antoneta Ramaj Duke iu referuar FGJSSH 7, 1984, lexojmë se kuptimi i fjalës shtjelloj është sinonim me fjalën analizoj, zbërthej. Kjo do të thotë se nxënësi gjatë klasës së 10-të, pesë punime i ka të të njëjtit lloj, duke lënë pa realizuar llojet e tjera. Dy temat e tjera mendoj se janë argumentuese, njërën prej tyre mësuesi e ka quajtur si të tillë. Nga mënyra se si është shkruar tema 6, A janë politika dhe historia pasqyrë e jetës njerëzore? më shumë të jep përshtypjen e një teme argumentuese. Fakti që tema jepet me një fjali pyetëse, padyshim që kërkon një përgjigje pohuese ose mohuese, e cila më pas duhet argumentuar. Siç shihet nga këta shembuj, por edhe shumë të tjerëve që kemi parë e lexuar nëpër shkolla, mësuesit i formulojnë temat duke u bazuar te fragmenti apo vepra që punojnë në orët e mësimit. Natyrshëm pyesim: - Është mirë apo keq një zgjedhje e tillë? Përgjigjja do të ishte: - Edhe mirë, edhe keq. Pse? Është mirë për ata nxënës që e kanë lexuar dhe e njohin mirë pjesën. Kjo u jep mundësi që të kenë mendime të bollshme për ta trajtuar temën, pa përmendur këtu kërkesat e tjera të domosdoshme për realizimin e një shkrimi. b) Është keq se tema është e kushtëzuar. Kjo do të thotë se nxënësi që për arsye të ndryshme ka njohuri të pakta ose nuk ka fare njohuri për pjesën nga është përzgjedhur tema, do ta ketë të vështirë, në mos të pamundur, për të realizuar punën me shkrim. Ndërkohë, dihet se synimi kryesor i punës me shkrim është që nxënësi t i tregojë aftësitë e tij në të shkruar. Duke qenë kjo si përparësi kryesore, atëherë pse duhet t ia vështirësojmë punën nxënësit duke i dhënë një temë të kushtëzuar? Ka raste që nxënësi mund të ketë aftësi për të shkruar, por njohuritë e pakta për temën e pengojnë për ta realizuar ashtu si duhet. (Theksojmë se njohuritë e nxënësit për pjesën/veprën mësuesi i kontrollon gjatë orëve të tjera kur merret me analizën e saj.) Komentet dhe shënimet e mësuesit Të korrigjuarit është kompleks, pasi nëpërmjet tij shikojmë trajtimin e temës, planin kompozicional, pasurinë e mendimeve, vlerat ideore dhe artistike, fjalorin dhe drejtshkrimin e përdorur nga nxënësi. Vlerësimi i një shkrimi nga pikëpamja letrare dhe gjuhësore, 7 FGJSSH, Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Tiranë, 1984, f Thesis, nr.1, 2014

83 Roli i mësuesit në përfitimin e aftësisë së të shkruarit nga nxënësit nuk e zhvleftëson qëllimin e tij primar, krijimin. Përkundrazi, në vështrimin didaktik, ai udhëzon nxënësit se si mund të formohet individualiteti krijues i qëndrueshëm. 8 Mësuesit e gjuhës shqipe e kanë pjesë të punës së tyre vlerësimin e shkrimeve, mirëpo ai nuk është i plotë, nëse vendoset vetëm nota e pashoqëruar me komente dhe shënime që lidhen me mënyrën e realizimit të shkrimit. Dihet që komentet dhe shënimet e mësuesit janë të rëndësishme në ecurinë e punës së nxënësve, pasi ato qartësojnë nxënësin për arritjet dhe mangësitë e vërejtura dhe e ndihmojnë në përmirësimin e mëtejshëm. Por vlefshmëria e tyre varet shumë edhe nga mënyra sesi shkruhen dhe u paraqiten nxënësve. Çdonjëri nga ne që lexon këto lloj shënimesh, ndërmend i vijnë pyetjet: A lidhen shënimet/komentet me qëllimin, formën dhe përmbajtjen e shkrimit? A janë komentet individuale dhe specifike për çdo nxënës? A ndikojnë ato pozitivisht te fëmijët? Për t u dhënë përgjigje pyetjeve të mësipërme, kemi marrë në konsideratë shënimet e disa mësuesve në klasa të ndryshme. Shënime të tilla, 9 si: Mendimet janë tepër të varfra, pa ndjenja. Rendi i fjalëve është jo i rregullt. Përdorime stilistike të fjalëve, jo të drejta. Puno më me kujdes! Shumë keq! Pikësimi mungon shumë. S di të përdorësh pikën! etj., duke qenë të përgjithshme, nuk lënë gjurmë në mendjen e nxënësit. Në shumë raste, ai nuk i kupton dhe për rrjedhojë s ka se si të punojë për t i përmirësuar ato. Mësuesit nuk u japin rëndësinë e duhur shënimeve që bëjnë. Kjo duket në përsëritjen e vërejtjeve dhe te shënimet e përgjithshme që nuk përputhen me qëllimin e punës me shkrim. Nuk vërehen shënime specifike për çdo punim dhe për secilin nxënës; në to nuk vlerësohet realizimi i përmbajtjes së shkrimit; mungon roli motivues i vlerësimit, nuk shihen anë të ndryshimit të nxënësit; në të shumtën e rasteve, ato janë të pakuptueshme nga nxënësi dhe mësuesit përqendrohen më shumë tek gabimet drejtshkrimore dhe pikësimi. 8 Trajtime teorike të leximit dhe studimit, Studio gjithçka, arsyes vendin e parë, AEDP, Tiranë, 1988, f Shënimet janë shkruar sipas variantit të dhënë nga mësuesi. Thesis, nr.1,

84 Antoneta Ramaj Sa i përket nxënësit, atë e tërheq vetëm vlerësimi final, nota, pasi e di që ajo shënohet në regjistër. Nxënësi u kushton pak vëmendje shënimeve të mësuesit. Kjo ndodh pasi ato nuk kanë ndonjë vlerë për të. Nga biseda me nxënësit kuptohet se shënimet në shkrimet e tyre më shumë i lexonin për t u krahasuar me njëri-tjetrin në lidhje me atë se çfarë u kishte thënë mësuesja. Ne, shprehen ata, nuk i lexojmë shënimet për të kuptuar se ku kemi gabuar, pasi mësuesja pothuajse na shkruan të njëjtat fjalë. Ç na duhen ato? Ne notën e morëm. Ndërsa nxënësi A. Z., i pyetur se çfarë efekti kanë shënimet e mësuesit tek ai, shprehet: Unë e di pa e hapur fletoren se ç më ka shkruar mësuesja. Ajo vetëm më thotë: Keq. Shumë keq. Dobët. Prapë kështu? Kur do të fillosh të shkruash mirë?!... Dhe unë mërzitem, por ç të bëj, - përfundon ai. Nëse qortimi bëhet në mënyrën e duhur dhe nxënësit mësohen që t i shohin me vëmendje vërejtjet e mësuesit, atëherë rritet pritshmëria për punë me shkrim më të mirë dhe me më pak gabime në orët e mëpastajme. Vlerësimi me notë dhe shkrimi i disa fjalëve të përgjithshme ndikojnë pak në ndryshimin e performancës së nxënësit, ndaj është e domosdoshme të përdoren praktika të reja, bashkëkohore, të cilat përqendrohen te strategjitë që ndihmojnë në ndryshimin pozitiv të nxënësve. VLERËSIMI NË PROCES ËSHTË NJË I TILLË, PASI Të shkruarit është një proces i vazhdueshëm i shkruesve, kur ata janë duke shkruar. 10 Kjo mënyrë të vlerësuari, hap pas hapi, bën që nxënësi të ndryshojë dhe të përmirësohet në vijimësi deri në përfundim të produktit. Vlerësimi në proces nënkupton vlerësim-këshillim, vlerësim-sugjerim-vlerësim gjatë kohës kur nxënësi punon. Por, do të ishte mirë që mësuesit, në fillim të punës me shkrim (p.sh.: për një shkrim argumentues), t i ndihmonin nxënësit me këshilla të tilla, si: 1. Vendos elementet e nevojshme sipas skemës: ç do të bësh, çfarë do të flasësh, ç rrugë do të ndjekësh? 2. Opinioni yt. 10 Gardner, A., & Johnson, D. (1997). Teaching personal experience narrative in the elementary and beyond. Flagstaff, AZ: Northern Arizona Writing Project Press. 84 Thesis, nr.1, 2014

85 Roli i mësuesit në përfitimin e aftësisë së të shkruarit nga nxënësit 3. Premisat për të shkuar te argumentet ku do të mbështetesh. 4. Argumentet, provat, ilustrimet nga burimet e përdorura. 5. Mbyllja me konkluzionin personal për qëndrimin që mbron. Ku qëndrojnë epërsitë e kësaj mënyre të vlerësuari? Së pari, nxënësi është në procesin e kryerjes së punës me shkrim, kështu që mësuesi mund t i bëjë sugjerimet që në fillimet e punimit e në vijimësi. Në këtë mënyrë, nxënësi do ta bëjë më mirë punimin e tij. Së dyti, mësuesi mund të bëjë vërejtje dhe të japë këshilla hap pas hapi për probleme të ndryshme. Kështu ai mund të vlerësojë e të sugjerojë për mënyrën e trajtimit të temës; për koherencën që është kriter mjaft i rëndësishëm për një shkrim; për stilin e përdorur; për strukturën e fjalisë; për përdorimin e fjalëve etj. Kështu, nxënësi ka mundësi të punojë nën kontrollin e mësuesit dhe përmirësimi i tij do të jetë i dukshëm. Përfundime Në përfundim mund të themi se: a) Tema e punës me shkrim është problemi kryesor mbi të cilin përqendrohet vëmendja e nxënësit, ndaj formulimi i saj është i rëndësishëm në procesin e të shkruarit. Ndërtimi i temës në mënyrë të qartë, orienton drejt nxënësit dhe nuk lë vend për hamendësime, ndërsa zbatimi i dokumenteve kurrikulare për larminë e llojeve të shkrimeve, shmang përsëritjen e panevojshme dhe ndihmon nxënësin të aftësohet për të realizuar shkrime të llojeve të ndryshme. b) Aftësia e të shkruarit zhvillohet dhe përmirësohet duke realizuar dhe duke vlerësuar të gjitha elementet përbërëse të shkrimit. Vlerësimi nuk është një qëllim në vetvete. Ai bëhet për të evidentuar gjendjen reale të çdo nxënësi me synim përmirësimin e mëtejshëm. c) Vlerësimi me notë tregon nivelin e nxënësit, por nuk e shpjegon këtë, ndaj shënimet e mësuesit kanë një rol argumentues dhe bindës te nxënësi. Pavarësisht rëndësisë së tyre, shënimet vlerësuese të mësuesit kanë qenë dhe vijojnë të jenë të përgjithshme; nuk kanë karakter individual duke mos specifikuar problemet e secilit; shpesh nuk janë në përputhje me qëllimin dhe llojin e punës me shkrim. Thesis, nr.1,

86 Antoneta Ramaj d) Vlerësimi në proces është forma më e mirë që përmirëson aftësitë shkruese të nxënësit, pasi mëson të shkruajë, ndërkohë që është duke punuar. Kjo bën që të thellohet dhe të reflektojë duke përmirësuar shkrimin. Sugjerimet e mësuesit, të dhëna konkretisht për elemente dhe pjesë të caktuara të punimit, ndihmojnë nxënësin që të kuptojë mangësitë e tij, ndërkohë që përballja me qortimet pas përfundimit të produktit, është e padobishme. Kjo është vërtetuar nga përvoja e viteve, si dhe nga ripërsëritja e të njëjtave gabime nga ana e nxënësve. Shtojca Në vijim po japim një shembull të vlerësimit në proces, për të parë më konkretisht atë që ndodh me nxënësin. (Eseja është punim i një nxënësi të klasës së 10-të.) Tema: Një fjalë e urtë popullore thotë: Sherri do kokë. A mendoni dhe ju se shkaku i vdekjes së dy të rinjve është ajo atmosferë lufte që përcillet në tragjedinë Romeo dhe Zhuljeta? Argumentoni mendimin tuaj në formën e një eseje. Nga një grindje e vjetër do të lindë një dashuri e re. Dy familjet, gjiri i armiqësisë, dhe një çift me dashuri të rrallë janë problem i kësaj vepre. (Je brenda një eseje argumentuese letrare. Ke përdorur me të drejtë materialin letrar të marrë nga prologu i skenës së parë, akti i parë, por, pse nuk e emërton referimin e bërë? Kur kemi kërkuar të vendosen burimet, a nuk kemi pasur këtë parasysh?). 11 Është e çuditshme që në fund të dramës triumfon urrejtja, dëshira për të mos komunikuar dhe moszgjidhja e bisedave me anë të fjalës. Kush flet, nuk të gjuan thotë një fjalë e urtë popullore. Kjo tregon se arritja e një suksesi pozitiv është pikërisht aftësia për të komunikuar. Asgjë nuk arrihet me grindje e shpesh herë duke degjeneruar në sherr. Edhe pse shume njerëz e kanë kuptuar këtë gjë, sherri ende vijon të jetë mbizotërues i shumë situatave që ndodhin në jetë. 11 Komentet e mësuesit janë shkruar me shkronja të pjerrëta dhe janë futur brenda kllapave. 86 Thesis, nr.1, 2014

87 Roli i mësuesit në përfitimin e aftësisë së të shkruarit nga nxënësit Sherri do kokë. Kjo fjalë e urtë e popullit tim të mençur gjen vend më tepër se kudo pikërisht 12 në tragjedinë e famshme të Shekspirit, Romeo dhe Zhuljeta. Ata ishin dy të rinj që dashurohen dhe apasionohen (Rishiko me kujdes përdorimin e këtyre dy gjymtyrëve homogjene! A mund të shkojnë bashkë? Nëse shkojnë s të duket i përmbysur shkallëzimi?!) pas njëri-tjetrit. Midis tyre lind një dashuri e çiltër, e pastër dhe shumë e ngrohtë, pse jo mund të them e flaktë. Kjo dashuri e formëpafajshme (Urime, 13 sapo ke ndërtuar një fjalë të re shqipe! Kujdes, e pafajshme vetëm në formë! Po në përmbajtje? Gjithsesi, më duket interesante.) ishte e lidhur fort pas rrënjëve të familjes dhe pranimit të armiqësisë mes Montagëve dhe Kapuletëve. Ishin pikërisht (Gjej një fjalë tjetër ose hiqe këtë) ata të dy që mundën të thyejnë akullin e urrejtjes së ngrirë prej vitesh, edhe pse përmes të pushuarit të zemrave. (Shumë libreske. Provo ta thuash më thjeshtë, më natyrshëm!) Dashuria është ndjesi, e cila të bën të rilindësh. Pse duhej të sillte të kundërtën e asaj që përjetojnë zemrat e dashuruara e të lumturuara, fatkeqësinë? Pse duhet të ishte lumturia e tyre, dashuria dhe në fund vdekja e tyre, çmimi që duhet të paguanin për t i dhënë fund armiqësisë proverbiale mes familjeve të tyre? S është e drejtë. Në asnjë rast, për askënd një çmim i tillë, aq më shumë për dy krijesat e pafajshme nga Verona. (Kalimi nga një argument në tjetrin i pamotivuar. Pse?) Vepra e Shekspirit është e drejtuar në dy pole kryesore: (Gjej fjalën e duhur! Ndërto një skemë rreze me sinonimet e kësaj fjale dhe vendos se cila prej tyre do t i përshtatej më mirë fjalisë!) urrejtja që zgjidhej me anë të dhunës, sherrit dhe dashuria e dy të rinjve që lindi në gjirin e kësaj armiqësie. Romeo dhe Zhuljeta e dinin mjaft mirë se çfarë do të shkaktonte dashuria e tyre, por ata u dashuruan marrëzisht ndaj njëritjetrit dhe po ashtu vdiqën duke dashuruar. Ishte hovi rinor që i shtyu të vepronin në këtë mënyrë. (Gjej një fjalë tjetër për ta shprehur në mënyrë letrare) Çdokush vepron për hir të dashurisë, çdokush i dorëzohet asaj nëse dashuron sinqerisht. Ishte fati i tyre, megjithatë, edhe pse një fund i tillë, dashuria e tyre ishte e pafundme për aq sa 12 Fjalët me shkronja të zeza duhen zëvendësuar me fjalë më të përshtatshme për shkrimin ose në ndonjë rast duhen hequr. 13 Mësuesit shpesh duhet të inkurajojnë nxënësit me fjalë të tilla. Thesis, nr.1,

88 Antoneta Ramaj jetoi. (Gjej fjalët e duhura për ta shprehur këtë dashuri të veçantë. Duhet ta ripunosh të gjithë paragrafin, sepse: 1. Nuk del e qartë se për cilën mënyrë e ke fjalën: T i jepen dashurisë së ndaluar apo fundit tragjik? 2. Arsye e tragjedisë del fati dhe jo atmosfera e tendosur e grindjeve pa fund dhe ajo erë urrejtjeje që fryn mes familjeve 3. Fjalia nuk është ndërtuar si duhet.) Iu qëlloi të lindnin në këtë mjedis urrejtjeje, të cilin e sfiduan me dashurinë e tyre duke bërë në emër të saj sakrificën më të madhe, duke paguar për të çmimin më të lartë, jetën. Eh, duket paradoksale që nuk fitoi dashuria ashtu siç ndodh shpesh në libra. Ishte tragjedi. Është e destinuar të ndodhë në këtë mënyrë me vdekje. (e panevojshme për t u shkruar) Unë përmes kësaj tragjedie arrita të kuptoj (mos harro se po shkruan një ese bindëse që do të thotë se jo vetëm që e ke kuptuar, por do të na bindësh edhe ne me qëndrimin tënd, për këtë problem që ngre tema.) se shumë herë zgjidhja e problemeve, armiqësive, arrihet përmes sherrit. Tashmë, unë them se me të vërtetë sherri do kokë. A duhet të ndodhë gjithmonë kështu? Shpresoj që qytetërimi i njerëzve të ketë ndryshuar. (Ripunoje!!! Ke të drejtë të shpresosh se shkalla e qytetërimit, niveli i tij me kalimin e viteve, shekujve të ketë ndryshuar. Edhe pse me një tis të hollë mosbesimi në qytetërimin e shoqërisë njerëzore, mbyllja juaj më pëlqen!) Bibliografia dhe burimet AEDP, Trajtime teorike të leximit dhe studimit, Studio gjithçka, arsyes vendin e parë, Tiranë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Rregullat e pikësimit në gjuhën letrare, Tiranë, Akademia e Shkencave, Fjalori i Gjuhës Shqipe, Tiranë, Gardner, A., & Johnson, D., Teaching personal experience narrative in the elementary and beyond. Flagstaff, AZ: Northern Arizona Writing Project Press, Hudson, A.R., Pabarazia gjuhësore dhe pabarazia shoqërore, Tiranë, Thesis, nr.1, 2014

89 Roli i mësuesit në përfitimin e aftësisë së të shkruarit nga nxënësit Instituti i Kurrikulës dhe i Trajnimeve, Programi i gjuhës shqipe dhe i letërsisë, klasa 10, Tiranë Instituti i Kurrikulës dhe i Trajnimeve, Programi i gjuhës shqipe dhe i letërsisë, klasa 11, Tiranë, Karamitri, E., Petriti, K., Murthi, L., Pepa, V., Letërsia në shkollë, Tiranë, Thesis, nr.1,

90 Antoneta Ramaj 90 Thesis, nr.1, 2014

91 A ka një parim bazë shkenca? (Qasje epistemologjike ndaj shkencës: risitë dhe problemet që solli evoluimi i mendimit epistemologjik ndaj mënyrës se si zhvillohet shkenca) 1 Hajdin Abazi Abstrakti Objekt i kësaj trajtese do të jetë përpjekja për të gjetur një parim bazë të shkencës nga filozofë të ndryshëm të shkencës. Ato përpjekje rezultuan në risi por edhe në probleme të reja të perceptimit, qasjes dhe shpjegimit ndaj shkencës, si dhe zhvillimit të saj. Shkenca që përbën evidencën më të dukshme të rritjes së dijes njerëzore, doli të jetë një fenomen shumë kompleks dhe me sfida nga më të llojllojshmet që të kuptohen dhe të shpjegohen, gjë që shprehet përmes teorive të ndryshme epistemologjike, teori këto të cilat edhe shprehin qasje të ndryshme, por edhe pasqyrojnë evoluimin e saj. Risitë por edhe problemet epistemologjike, në vija të trasha, mund të përmblidhen si më poshtë: (i) formulimi i parimit bazë të shkencës i parimi i verifikimit, (ii) falsifikimi si parim drejtues i shkencës, (iii) paradigmat dhe ndërrimi i tyre si parimi kryesor i zhvillimit të shkencës; dhe (iv) zhvillimet kontroverse pas Kuhnit Përkundër suksesit, megjithatë, ende nuk ka një teori epistemologjike, e cila do t u jepte përgjigje pyetjeve: ka apo jo një shpjegim racional mbi mënyrën se si vendos komuniteti i shkencëtarëve, në momentet kulminante të zhvillimit shkencor, për ndërrimin e paradigmave. Fjalët kyçe: verifikimi, falsifikimi, paradigma, racionalizmi, komuniteti shkencor. 1 Kumtesë e paraqitur në Konferencën Euroshkenca 2013, mbajtur më 30 maj 2013 në Universitetin AAB. Hajdin Abazi, doktor i filozofisë, Universiteti AAB, i: hajdinabazi2008@gmail.com Thesis, nr.1,

92 Hajdin Abazi Hyrje Pyetja e më sipërme (A ka një parim bazë shkenca?) nuk është përzgjedhur që të provokojë debat, por të shprehë një sfidë që ende është tejet e mprehtë, e cila provokoi shumë epistemologë të spikatur. Dikur, një pyetje e tillë, as që shtrohej: ajo paraqiste një problem të mirënjohur që ishte i qartë e i vetëkuptueshëm. Duhej vetëm të gjendej dhe të formulohej një parim i tillë. Kërkimi i parimit bazë të shkencës ishte nxitur nga nevoja për të kuptuar suksesin magjepsës të shkencave të natyrës, si dhe për ta bërë shpjegimin e qëndrueshëm racional të prodhimit të dijes, të rritjes dhe avancimit të saj, përfshirë zhvillimin e shkencës në të kaluarën, në të tashmen dhe në të ardhmen. Një shpjegim racional, për të qenë i vlefshëm, besohej se duhej të bëhej sipas një parimi bazë. Në këtë kuptim, pyetja se a ka një parim bazë shkenca ishte e barasvlershme me pyetjen se a është shkenca racionale, ose a mund të shpjegohej veprimtaria shkencore racionalisht. Në këtë trajtesë do të parashtrohen përpjekjet kryesore për të dhënë përgjigje ndaj pyetjes së mësipërme, pyetjes se a ka një parim bazë shkenca. Strumbullar i kësaj trajtese do të jenë teoritë më të njohura që, eksplicit apo implicit, rezultuan me konstruktimin e një parimi të tillë. Ato po ashtu shpërfaqën qasje të ndryshme dhe kritika të ndërsjella, përmes të cilave rrodhi evoluimi i mendimit epistemologjik duke sjellë risi konceptuale, që shënuan thellimin e të kuptuarit dhe të shpjeguarit e shkencës. Kontributet e epistemologëve në kërkim të parimit bazë të shkencës mund të përmblidhen në katër përpjekje të ndryshme: (i) formulimi i parimit bazë të shkencës i parimi i verifikimit, (ii) falsifikimi si parim drejtues i shkencës, (iii) paradigmat dhe ndërrimi i tyre si parimi kryesor i zhvillimit të shkencës; dhe (iv) zhvillimet kontroverse pas Kuhnit. Shtjellimi do të bëhet përmes parashtrimit të formulimeve teorike të parimit bazë, besimit se si ai funksiononte dhe se si, përmes tij, mund të shpjegohej edhe historikisht e edhe aktualisht suksesi e zhvillimi i shkencës, si dhe të kritikave të ndërsjella në pikat 92 Thesis, nr.1, 2014

93 A ka një parim bazë shkenca? neuralgjike, për të sensibilizuar peshën, vlerën, nevojën dhe mundësinë ose jo të ekzistencës së një parimi të tillë drejtues dhe rregullues të shkencës 2. Formulimi i parimit bazë të shkencës verifikimi dhe problemet e reja Parimi i verifikimit shpreh pikëpamjen epistemologjike të (neo)pozitivistëve 3, thelbin e së cilës e paraqet bindja se pikësynimi i shkencës është verifikimi i pohimeve, duke nënkuptuar me këtë se i tërë suksesi i shkencës varej dhe ndërlidhej me arritjen e objektivit konstatimin e së vërtetës së pohimit. Në frymën e mendimeve filozofike ndër shekuj lidhur me shpjegimet e shkencës dhe duke i sintetizuar ato, (neo)pozitivistët synuan të gjenin parimin bazë të shkencës sipas të cilit ajo funksiononte në tërësi, si dhe të shpjegohej se si ishte bërë historikisht dhe si bëhej aktualisht rritja e dijes shkencore, duke treguar qartësisht parimin drejtues dhe aspektin procedural të hulumtimit shkencor. Parimi i tillë bazë njihet si parimi i verifikimit, p.sh., siç e shpreh Alfred Ayer: Ne themi se një fjali ka faktikisht kuptim për çdo person të dhënë, nëse, dhe vetëm nëse, personi e di si të verifikojë propozicionin që fjalia ka si qëllim të shprehë domethënë nëse ai e di se ç vëzhgime, nën disa kushte të caktuara, do të drejtojnë atë drejt pranimit të propozicionit si të vërtetë, ose refuzimit të tij si të rremë 4. 2 Kjo tingëllon si formulim kantian i problemit (Imanuel Kant. Regulative Principle of Pure Reason in relation to the Cosmological Ideas, në vepën The Critique of Pure Reason. Section, në anglisht nga F. Max Müller,edicioni i dytë, korrektuar, London,The MacMillan Company, 1922, f. 413 ), dhe ashtu është, sepse afërsisht kështu e besonin rolin e një parimi të tillë epistemologët që u orvatën ta formulonin atë. 3 Të njohur edhe me emrin pozitivistë logjik, ose Wiennerkretz (Qarku i Vjenës). 4 Alfred J. Ayer, Gjuha, e Vërteta dhe Logjika, përkthyer nga Enkelejd Musabelliu, Tiranë, Plejad,, 2009, f. 12. Thesis, nr.1,

94 Hajdin Abazi Nga rezultati i ballafaqimit me përvojën konstatohej vërtetësia e pohimit. Ky parim funksiononte përmes metodës me të cilën udhëhiqej hulumtimi i shkencëtarëve, ashtu, fjala vjen, sikurse e kishte formuluar themeluesi i pozitivizmit: nga të vëzhguarit për të parashikuar, me qëllim për të studiuar të qëndrueshmen dhe për t i lidhur me të ardhmen 5, metodë kjo e njohur si metoda induktive. Me fjalë të tjera, teoritë shkencore duhej të rridhnin nga vëzhgimet, të shprehnin atë që ishte e qëndrueshme në ato vëzhgime dhe që andej të nxirrnin parashikimet të vlefshme për të ardhmen. Parimi i verifikimit dhe metoda e hulumtimit shkencor konsistonin në atë që, përmes ballafaqimit me përvojën, fati i teorisë varej nga rezultati, domethënë se pohimi mund të përgënjeshtrohej nga përvoja dhe, në një rast të tillë, të flakej si i rremë, ose përkundrazi të verifikohej, që domethënë se pohohej nga përvoja dhe pastaj i bashkëngjitej korpusit të pohimeve të vërtetuara shkencore. Në çdo sukses të këtillë, rritej dija shkencore, rritje e cila ishte në mënyrë lineare dhe kumulative, në një proces të vazhdueshëm të tillë. Kështu, dukej se e tërë veprimtaria shkencore ishte një procedurë e njohur dhe tërësisht racionale, meqë çdo gjë dihej se si duhej bërë dhe në bazë të gjetjeve, cili do të ishte vlerësimi i një teorie shkencore. Parimi i verifikimit dhe metoda e aplikuar ishin normat universale sipas të cilave bëhej zhvillimi i shkencës si dhe mund të shpjegohej suksesi i rritjes së dijes shkencore. Parimi i verifikimit njëmend dukej se funksiononte, duke u nisur nga premisat konceptuale të tij. (Neo)Pozitivistët e konsideronin faktin ose përvojën ose realitetin si diçka të dhënë dhe të kulluar, të pavarur nga teoria dhe të pandikuar nga ajo, ndaj dhe shërbente si gur sprove për të gjitha teoritë shkencore. Kjo pikëpamje mbi shkencën me t u shfaqur nga Wiennerkretz pati gjetur mbështetje të gjerë asokohe në qarqet filozofike dhe shkencore. Shkaku duket të jetë se (neo)pozitivistët përmes parimit verifikueshmërisë, në një farë mënyre, shpjegonin suksesin dhe rritjen e dijes shkencore ashtu 5 Auguste Comte, Om positivismen, përkthim në suedisht nga Otto Manheimer, Surtre, Suedi, Korpen, shtypur në MINAB, 1979, f Thesis, nr.1, 2014

95 A ka një parim bazë shkenca? sikurse ato dukeshin, pikëpamje kjo që dukej sikur mbështetej nga arritjet thuaja të çdoditshme të shkencave empirike. Mbase për këtë ranë në vesh të shurdhër dhe nuk patën asokohe kurrfarë ndikimi kritikat që Karl Popperi ia adresoi (neo) pozitivistëve, përmes parashtrimit të argumenteve se (i) teoritë shkencore nuk mund të verifikoheshin ashtu sikurse pretendonin (neo)pozitivistët. Ai theksoi se (ii) përvoja (e dhënmja, fakti) ishte e ndikuar nga teoria dhe kuptohej në dritën e teorisë 6 dhe jo në mënyrë të pavarur. Një kritikë tjetër ishte ajo se (iii) eliminimi i metafizikës nga teoritë shkencore mund të çonte në eliminimin e vetë shkencave natyrore 7, meqë çdo teori përmbante gjeneralizime të cilat nuk mund të testoheshin empirikisht, pra nuk plotësonin kriterin empirik të (neo)pozitivistëve. Po ashtu ai kritikoi edhe (iv) metodën induktive si procedurë e cila, po të ndiqej rigorozisht, do të çonte në regres infinit, ndaj dhe nuk ishte metodë shkencore. Përderisa në (iii) Popper në parim kishte të drejtë, në (i) duket se nuk kishte të drejtë, pasi që, sikurse konstaton Imre Lakatos, shumica e testimeve de facto përfundojnë me konfirmim. Kurse argumenti (ii) kishte mbështetje, porse u injorua nga (neo)pozitivistët. Në (iv) deridiku kishte të drejtë Popperi, por nuk ishte korrekt me përpjekjet për të eliminuar atë nga shkenca ose për ta trajtuar atë si joshkencore, dhe kështu shpjegimeve (neo)pozitiviste mbi shkencën t u jepte konotacion jo-racional. Përderisa (neo)pozitivistët mund të shpjegonin rritjen e dijes dhe përparimin shkencor në periudha stabile, ata u ndeshën me një problem të rëndësishëm: nuk mund të shpjegonin periudhat e shndërrimeve të thella, përkatësisht të ndërrimit të makroteorive (korpuseve të pohimeve shkencore) ekzistuese me një të re. Me gjithë përpjekjet, (neo) pozitivistët nuk mund të jepnin shpjegim të qëndrueshëm pa rënë në kundërshtim me parimin e vet të verifikimit: si mund të përgënjeshtrohej një korpus prej pohimesh të verifikuara? 6 Karl Popper, The Logic of Scientific Discovery, London dhe New York, Routledge classics, 2003, f. 90, sh. *3. Referuar LSD. 7 ibid., f. 13. Thesis, nr.1,

96 Hajdin Abazi Falsifikimi si parim drejtues i shkencës dhe pamjaftueshmëria e tij Duket se Popper kishte kuptuar se si ta zgjidhte problemin kryesor që nuk mund ta zgjidhnin (neo)pozitivistët: të shpjegonte shndërrimet e thella shkencore të cilat kishin ndodhur e ndodhnin herëpashere sikurse tregonte historia e shkencës. Dhe pikërisht në këtë aspekt u përqendrua pikëpamja epistemologjike e tij: në momentet kyçe të shndërrimeve rrënjësore në shkencë, me bindjen se ato ishin të vetmet që kishin rëndësi për shkencën, zhvillimin dhe rritjen e dijes shkencore. Që ta bënte këtë ai duhej t i qëronte hesapet me (neo)pozitivistët. Në këtë betejë ai kritikoi ashpër dhe argumentoi kundër parimit të verifikimit me pretendimin e hapur për ta mposhtur tërësisht atë si pikëpamje joadekuat për misionin që i kishte caktuar vetes, duke dështuar pikërisht në atë që kishte qëllim: shpjegimin e përparimit të shkencës 8. Në kundërshtim me (neo)pozitivistët, Popperi bëri përpjekje të rehabilitonte metafizikën. Ka metafizika shterpë, domethënë që nuk shndërrohen dot në teori shkencore, por ka edhe metafizika të frytshme, të cilat mund të shndërrohen në një program të hulumtimeve shkencore 9. Dhe në këtë pikë Popperi kishte të drejtë, ani se këtë nuk mund ta kuptonin (neo)pozitivistët. Qasja e Popperit është ekzakt ana tjetër e verifikimit: konstruktoi një parim bazë dhe aplikoi një metodë me pretendime të njëllojta si e vetmja shkencore. Me fjalë të tjera, mund të thuhet se Popperi konsideronte se nuk ishte dështim hulumtimi shkencor që rezultonte në përgënjeshtrimin e një teorie shkencore, po ishte sukses, një sukses i përmasave më të mëdha se sa ai që kishin pretenduar (neo)pozitivistët. 8 ibid., f ibid., f. Xxiii, f. 16. Shih, gjithashtu, Imre Lakatos & Alan Musgrave, Criticism and the Growth of Knowledge, Cambridge, Cambridge University Press, 1970, f. 183, sh Thesis, nr.1, 2014

97 A ka një parim bazë shkenca? Parimi i falsifikimit thekson se një teori, që të pranohet si hipotezë shkencore, duhej të ishte e testueshme dhe të përmbante falsifikatorë potencial. E të tilla mund të jenë pohimet singulare ose pohimet bazike, të cilat përshkruajnë ngjarje 10. Çdo teori, sipas Popperit, përjashton disa ngjarje 11, të cilat janë përgënjeshtrues potencial. Mbi këtë bazë, ai shkruan se është krejt e mundur që: të argumentosh prej vërtetësisë së pohimeve singulare për të përgënjeshtruar një pohim universal 12. Me fjalë të tjera, atëherë kur në një fjali është një pohim bazik i cili e kundërshton teorinë ose kur ndodhë ngjarja të cilën e ndalon teoria, atëherë ai pohim ose ajo ngjarje e përgënjeshtron tërë hipotezën. 13 Që të funksiononte, parimit i duhej edhe një metodë shkencore. Popperi besonte se e tillë ishte metoda deduktive-nomologjike 14, e cila udhëzonte një shqyrtimi kritik, negativ 15, me pikësynim të hapur, përmes testeve, për të gjetur mundësi përgënjeshtrimi,duke arritur falsifikimin e hipotezës 16. Natyrisht, makro-teoritë tregoheshin kokëforta sa që shpesh eksperimentet e testimet çonin në konfirmim e përkohshëm të tyre, kuptimi i së cilës ishte se teoria rezistonte ndaj tentimeve për përgënjeshtrim 17, e jo se ajo ishte verifikuar. Kështu, dallimi themelor me (neo)pozitivistët, ishte se Popperi besonte dhe rekomandonte që shkencëtarët ta vënë në fokus të përpjekjeve të tyre përgënjeshtrimin e teorive shkencore, ndërkohë që konfirmimin eksperimental e konsideronte të përkohshëm. Parimi i falsifikimit dhe metoda e mësipërme besoheshin si normat universale sipas të cilave zhvillohej shkenca, si dhe mund të shpjegohej suksesi i rritjes së dijes shkencore. 10 Popper, vep.cit., f ibid., f ibid., f ibid., f ibid., f ibid., f Karl Popper: Conjuctures and Refutation, London and New York, Routledge classics, 2002, f. xv. 17 Popper, LSD, vep.cit., f. 10, f Thesis, nr.1,

98 Hajdin Abazi Përmes pikëpamjes përgënjeshtruese Popperi mundi të shpjegojë atë që nuk arrinin (neo)pozitivistët: se si zëvendësoheshin makroteoritë. Këto bëheshin kur teoria ekzistuese përgënjeshtrohej, kurse teoria e re konkurruese i rezistonte fuqishëm falsifikimit. Atëherë, vendimi për flakjen e teorisë së vjetër në favor të së resë bëhej nga komuniteti i shkencëtarëve: ai ishte një vendim metodologjik 18, sipas rezultateve metodologjike të hulumtimit. Metodologjik është edhe marrëveshja se çka do të konsiderohej si pohim empirik nga shkencëtarët: ishte një konvencion 19. Domethënë, fakti ishte i tillë falë marrëveshjes, dhe ai perceptohej ashtu sipas konvencës, e nuk ishte atje jashtë, si diçka puro, e dhënë. As ky konceptim i përvojës nuk e shpëtonte dot pikëpamjen falsifikacioniste të Popperit. Ia ktheu përgjigjen Ayeri: nëse përvoja nuk mund të verifikojë një teori, ajo po ashtu nuk mundet as ta falsifikojë atë; thjesht, ajo ose funksionon njëlloj në të dyja rastet, ose nuk funksionon në asnjërin rast 20. Kështu, mund të shihet, se Popperi në mënyrën e vet shpjegoi vështirësinë e (neo)pozitivistëve, porse duke e përqendruar vëmendjen vetëm te momentumet e revolucioneve shkencore, ai arriti në një pozicion që karakterizohet si revolucion permanent, në kuptimin se revolucioni ndodhte ose mund të ndodhte në çdo moment, në mënyrë të vazhdueshme, e në anën tjetër ai e la anash, nuk i kushtoi thuajse aspak vëmendje aspektit të ndërmjetëm midis dy revolucioneve. Kjo pikëpamje e Popperit, si edhe ajo e neopozitivistëve, nga perspektiva procedurale e shpjegonte tërësinë e procesit shkencor si një veprimtari racionale të shkencëtarëve, në kuptimin se dihej si të udhëhiqeshin, qëllimet e hulumtimit dhe se çka duhej kërkuar, dhe se si të gjendje ajo që kërkohej, si të konstatohej dhe se si të bëhej zëvendësimi i teorive të vjetra me të rejat. Por po të ndiqej falsifikacionizmi, është argumentuar nga Kuhni, atëherë nuk do të ndodhnin as revolucionet shkencore sikurse i 18 ibid., f , ibid., f Ayer, vep.cit., f Thesis, nr.1, 2014

99 A ka një parim bazë shkenca? pretendonte Popperi, meqë gjithnjë teoria e re ishte më lehtë të përgënjeshtrohej se sa e vjetra, pasi që kjo ishte e etabluar dhe u ka rezistuar testimeve, ndërsa e reja në fillimet e saj është ende me mungesa e nevoja për përplotësime. Prandaj, edhe duke i abstraguar kundërefektet e mësipërme, ajo manifeston pamjaftueshmëri për të shpjeguar pikërisht atë që pretendonte ai - shkaqet e mirëfillta që çojnë te revolucioni shkencor dhe kështu edhe vetë zhvillimin tërësor të shkencës. Paradigmat dhe ndërrimi i tyre si parimi kryesor i zhvillimit të shkencës dhe misteri i revolucionit shkencor Është Thomas Kuhn ai i cili shpalosi një shpjegim të procesit të zhvillimit shkencor si tërësi, duke përshkruar thuaja të gjitha fazat e mundshme nëpër të cilat kalon shkenca në zhvillimin e saj evolucionar. Kuhni argumentoi se jo vetëm të marra ndaras, por edhe nëse verifikimi dhe falsifikimi kombinohen si verifikim-falsifikim janë të pamjaftueshme, sepse qëllimi kryesor i kërkimit shkencor nuk është thjesht arritja e verifikimit apo e falsifikimit, 21 sado që në aparencë ato lënë atë përshtypje. Gjithashtu, Kuhni shkoi edhe më tej: ai trandi themelet e çdo parimi me vlefshmëri universale, duke treguar se as ka ndonjë kriter a parim 22 të tillë dhe as ka ndonjë rregull metodologjik 23 që mund të kishte një status të tillë, sepse nuk kishte ndonjë të tillë në të cilin mbështetej shkenca dhe që mund ta drejtonte atë ose ta shpjegonte zhvillimin e saj të suksesshëm. Kjo pikëpamje gjenerohej nga teza se dy paradigma konkurruese janë të pabashkëmatshme 24. Kuhni parashtroi një pikëpamje tjetër, parimi kryesor i të cilës ishte paradigma 25 dhe i tërë zhvillimi i shkencës lidhej me të dhe 21 Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, përkthimi në shqip nga Aleko Minga dhe Petrit Skende: Struktura e revolucioneve shkencore, Tiranë-Pejë, Dukagjini & CEU Press, 1997, f. 25, ibid., f. 134, ibid., f ibid., f ibid., f.44, 77 Thesis, nr.1,

100 Hajdin Abazi komunitetin e shkencëtarëve. Sipas tij, shkenca e pjekur fillonte me pranimin e një paradigme nga komuniteti i shkencëtarëve. Pas kësaj, ishte paradigma ajo e cila qeveriste shkencën, respektivisht komunitetin, dhe ajo përcaktonte kahet e zhvillimit dhe hulumtimit shkencor. Paradigma premtonte suksesin dhe arritjet. Përmes paradigmës, si strukturë për makro-teori ose sistem teorish, Kuhni i shpjegoi shumë aspekte të shkencës: rolin e komunitetit shkencor, lindjen, zhvillimin dhe shuarjen e traditës shkencore, rolin e shkencëtarit hulumtues si i udhëhequr nga paradigma dhe zhvillimin e veprimtarisë shkencore sipas saj. Paradigma ishte ajo që determinonte realitetin, empiriken, faktin dhe jo e kundërta, e më pas ato mund të kalibroheshin, por në mbështetje të paradigmës 26. Sa kohë që paradigma tregohej efikase, drejtonte hulumtimin duke arritur suksese në njohuri të pritshme e ndonjëherë edhe të pa-pritshme zakonisht në frymë të paradigmës, ajo ishte trualli i përbashkët metafizik, empirik dhe hulumtues i shkencëtarëve, të cilën thuajse askush nuk e kontestonte. Testimet reflektonin efikasitetin dhe zotësinë e shkencëtarëve 27, përderisa ato kishin të bënin me teori konkrete, pasi që paradigma garantonte suksesin. Shkenca e udhëhequr nga paradigma quhej shkencë normale 28, e cila, pas një periudhe zhvillimi, pashmangshëm duket se absorbohej, ose shtoheshin anomali të cilat, nëse nuk zgjidheshin, shkaktonin krizë 29. Nëse kjo gjendje vazhdonte, atëherë humbte besimi ndaj paradigmës ekzistuese, përçahej komuniteti dhe nxitej krijimi i paradigmave rivale, e krejt këto, arrinin në një pikë që kulmonte me ndërrimin e paradigmës: e reja i zinte vendin ekzistuese - për ndërrimin e tyre vendoste komuniteti i shkencëtarëve 30. Ky ndërrim paradigmash shënonte fitoren e revolucionit shkencor 31, me ç rast pushonte kriza, ri-unifikohej komuniteti dhe rikthehej stabiliteti e gjendja normale në veprimtarinë shkencore. 26 ibid., 46, ibid., f ibid., f. 22, 29, 36, 39, ibid., f ibid., f ibid., f Thesis, nr.1, 2014

101 A ka një parim bazë shkenca? Njëherësh, kjo ndryshonte rrënjësisht perceptimet, sa shkencëtarit i dukej se vepronte në një botë tjetër nga më parë 32. Kështu, pa dyshim, Kuhni e ngriti në një shkallë më të lartë kuptueshmërinë dhe shpjegimin lidhur me natyrën, funksionimin dhe zhvillimin e shkencës, duke e ndërlidhur procesin e rritjes kumulativisht të njohjes me shndërrimet e herëpashershme revolucionare të saj, si natyrë evolutive të zhvillimit të shkencës. Gjithashtu, ai tregoi se në periudhë krizash dhe revolucionesh ekzistonin paradigma të ndryshme dhe konkurrenca midis tyre (pluraliteti) 33, porse pas revolucionit shkenca drejtohet nga një paradigmë e vetme (monizmi) 34. Në të njëjtën kohë, ai nxori në pah probleme të tjera, madje edhe më të thella se sa që njiheshin më parë. Fjala vjen, momentin kyç të kthesës rrënjësore në shkencë, revolucionin shkencor arriti të dëshmojë se ai ndodhë, por nuk arriti të argumentojë se mbi ç baza ndodhë ai, sa që të vetmin shpjegim e kishte konvertimin e shkencëtarëve në paradigmën e re. Mirëpo konvertimi nuk është i përnjëhershëm sikurse pretendonte Kuhni, po është njëlloj procesi me ndikime nga më të ndryshmet. Megjithëse Kuhni dha kontribut shumë të madh për epistemologjinë, ai nuk arriti të zgjidhë nyjën e Gordiut. Kështu, vendimmarrja për ndërrimin e paradigmave, si momenti kulminant në revolucionin shkencor, mbeti një mister, për të cilin Kuhni nuk arriti asnjëherë të japë ndonjë shpjegim të qartë. Zhvillime kontroverse pas kuhnit Zhvillimet e derisotme në të shumtën e rasteve njihen si postkuhniane, për shkak se ato janë reflektim i drejtpërdrejtë ndaj risisë epistemologjike të Kuhnit. Më të rëndësishmet janë dy prej tyre me kahe kontroverse, gjë që edhe do të veçohen këtu kontributet e tyre. 32 ibid., f ibid., f. 120, ibid., f. 29, 39. Thesis, nr.1,

102 Hajdin Abazi Në njërën anë u bë një përpjekje për t i zgjidhur problemet që i solli teoria e Kuhnit. Imre Lakatos e formuloi një parim bazë në konceptin e tij të Metodologjisë së Programeve të Kërkimeve Shkencore 35, me synimin për të vlejtur ndërteorikisht, domethënë të japë një kriter për vlerësimin e çdo programi kërkimore. Sikurse e shpreh dhe titulli i veprës së Lakatosit, metodologjia ishte inkorporuar në programin e kërkimit shkencor 36, kurse kriteri ishte mjaft liberal dhe elastik: kriteri i përparim-zvetënimit 37, i cili duhej të tregonte gjendjen përparuese ose zvetënuese të një programi dhe kështu të ndihmohej vendimi për të braktisur, respektivisht pranuar një program kërkimor. Për dallim nga Kuhni dhe në ngjashmëri me (neo)pozitivistët dhe Popperin, Lakatosi kundërshtoi karakterin monist të shkencës duke pohuar se karakteristikë e saj ishte pluraliteti dhe konkurrenca midis programeve shkencore; dhe krahas zhvillimeve të brendshme edhe konkurrenca e jashtme determinonte zhvillimin shkencor 38. Me kriterin përparues-zvetënues dhe rregullimin metodologjik synohej të provohej funksionaliteti racional i shkencës, porse, sikurse është kritikuar nga Kuhni 39 dhe Feyerabendi 40, Lakatosi dështon të japë një limit kohor se kur një teori duhet konsideruar e zvetënuar ashtu që të braktisej ajo dhe të akseptohej programi i ri i kërkimeve shkencore. Në anë tjetër, u shënua një përpjekje për t i thelluar problemet që i solli teoria e Kuhnit, duke i paraqitur ato si të natyrshme dhe tipike për shkencën. Paul Feyerabendi 41 kundërshtoi Lakatosin dhe u pajtua me Kuhnin, duke demistifikuar dhe mohuar si kundërproduktiv një parim të vetëm bazë, si kriter universal dhe rregulla metodologjike. Në vend të tyre, ai afirmoi pluralitetin, njëlloj si Lakatosi, si karakteristik në çdo etapë të zhvillimit të shkencës, e jo sikurse 35 Imre Lakatos & Alan Musgrave, Criticism and the Growth of Knowledge, Cambridge, Cambridge University Press, 1970., f ibid., f ibid., f ibid., f ibid., f ibid., f Paul Feyerabend, Condolaton for the Specialist, në Lakatos & Musgrave, vep.cit, f Thesis, nr.1, 2014

103 A ka një parim bazë shkenca? pohonte Kuhni vetëm në kohë krizash e revolucionesh. Madje në funksion të kësaj, ai tregoi se po aq mirë mund të funksionojnë edhe kundër-rregullat, kundër-induksioni dhe anarkizmi kundrejt racionalizmit 42. Ai pohonte se në vend të pozicioneve të ngurta, zhvillimi bëhej përmes kontakteve dhe shkëmbimeve të hapura e të lira 43. Mirëpo, Kuhni e ka kundërshtuar këtë duke ripohuar se një zhvillim i tillë është karakteristik vetëm për periudhat e krizës dhe të revolucioneve shkencore, porse jo edhe për etapat postrevolucionare ose të shkencës normale e cila udhëhiqet nga një paradigmë. Gjitha përpjekjet postkuhniane deri më sot, kanë shënuar ndonjë thellim në ndonjë drejtim të caktuar, duke rezultuar me ndonjë version të modifikuar, por pa arritur të japin zgjidhje për problemet që solli teoria e Kuhnit. Përmbyllje Edhe nga sa u parashtrua, në vija të trasha, në këtë trajtesë, duket qartë se në përpjekje për të zbuluar një parim bazë përmes të cilit të mund të shpjegohet në mënyrë racionale se si shkenca funksionon, që me aq sukses prodhon dije gjithnjë në rritje dhe përparim, mendimi epistemologjik, përmes teorive të ndryshme, ka shënuar një evoluim. Ajo zbuloi probleme të ndryshme, u sprovua t i trajtojë ato dhe t u japë zgjidhje, porse gjithnjë shfaqeshin probleme të tjera, duke shërbyer kështu si një shtytje për ndryshime të mëtejshme botëkuptimor. Aktualisht, mendimi epistemologjik është në një gjendje të papërcaktuar, kur sprovohet në aspekte, mënyra e qasje të ndryshme, por pa ndonjë të arritur me peshë. Kështu, ende nuk ka një teori epistemologjike, e cila do t u jepte përgjigje pyetjeve: ka apo jo një shpjegim racional mbi mënyrën se si komuniteti i shkencëtarëve, në momentet kulminante të zhvillimit të shkencës, vendos për 42 Paul Feyerabend, Against method, përkthimi në suedisht nga Thomas Brante dhe Cecilia Hansson: Ned med metodologin. Lund: Arkiv, 2000, f , 50-60, Thesis, nr.1,

104 Hajdin Abazi ndërrimin e paradigmave? Apo revolucioni shkencor njëmend është një konvertim? Kjo mungesë e përgjigjes, tregon se, me gjithë pretendimet, nuk ka dhe nuk mund të ketë ndonjë parim bazë me vlefshmëri universale që ta drejtojë shkencën, ose sipas të cilës funksionon shkenca dhe mund të shpjegohet racionalisht zhvillimi, sukseset në prodhimin e dijes dhe përparimit të dijes shkencore 44, edhe pse ne thuaja çdo ditë informohemi për arritje njohjesh të reja dhe për avancim të vazhdueshëm të teknikës dhe teknologjisë. Apo, ndoshta, epistemologjia ende nuk ka arritur të kuptojë mënyrën e njëmendtë të shkencës, domethënë parimin, normat, rregullat dhe procedimet, përkatësisht se si realisht funksionon e zhvillohet shkenca? Bibliografia Ayer, Alfred J. Gjuha, e Vërteta dhe Logjika. Përkthyer nga Enkelejd Musabelliu. Tiranë: Plejad, Comte, Auguste. Om positivismen. Përkthimi suedisht nga Otto Manheimer. Surtre, Suedi: Korpen, shtypur në MINAB, Feyerabend, Paul. Condolaton for the Specialist në Lakatos & Musgrave Criticism and Growth of Knowledge, Cambridge: Cambridge University Press, Feyerabend, Paul. Ned med metodologin. Përkthyer në suedisht nga Thomas Brante dhe Cecilia Hansson. Lund: Arkiv, Kant, Immanuel. The Critique of Pure Reason. Second adition, revised. London: The MacMillan Company, Kuhn, Thomas. Struktura e revolucioneve shkencore. Përkthyer nga Aleko Minga dhe Petrit Skende, Tiranë-Pejë. Tiranë Pejë: Dukagjini & CEU Press, Hajdin Abazi: Shqyrtime të racionalizmit në epistemologji. Shih: (parë për herë të fundit më 20/ 05/ 2013, ora 20:05) 104 Thesis, nr.1, 2014

105 A ka një parim bazë shkenca? Lakatos, Imre & Musgrave, Alan. Criticism and the Growth of Knowledge, Cambridge: Cambridge University Press, Popper, Karl. The Logic of Scientific Discovery. London and New York: Routledge classics, Popper, Karl. Conjuctures and Refutation. London and New York: Routledge classics, Burime nga interneti: Abazi, Hajdin. Shqyrtime të racionalizmit në epistemologji. Thesis, nr.1,

106 Hajdin Abazi 106 Thesis, nr.1, 2014

107 Termınologjı dhe koncepte gjeneratıvıste të frazës Orjeta Dushi Abstrakt Qëllimi i kërkimit është pasqyrimi i vlerave kuptimore të termave e të koncepteve gjenerative në sintaksën e gjuhës shqipe. Me futjen në përdorim të metodave përshkruese, krahasuese e shpjeguese si dhe shfrytëzimit të një literature të pasur në shqip dhe në gjuhë të huaj kam arritur rezultatet e mëposhtme: 1) Klasifikimi i fjalive, duke u mbështetur në kundërvënien mes fjalive kryesore dhe fjalive të varura bëhet sipas këtyre këndvështrimeve: 1.1) Në llojin e marrëdhënies që lidh fjalinë e varur me fjalinë drejtuese; 1.2) Forma e fjalisë së varur, e cila mund të jetë identike ose e ndryshme nga ajo e fjalive drejtuese; 1.3) Mënyra e foljes së fjalisë së varur. 2) Njësitë predikative me gjymtyrë funksionale kryejnë funksione paralele. 2.1) Në gjuhët e njohura evropiane tema zakonisht është kryefjalë, dhe rema kallëzues. Në pikëpamjen tradicionale kryefjala e një fjalie veprore kalimtare është autore e veprimit, kurse kundrinori është pësuesi ose synimi. Në gjuhët me ndërtim ergativ karakteristika sintaksore e rasës do të përcaktonte si kryefjalë emrin synim të fjalisë jokalimtare. 2.2) Plotësori kallëzuesor është sintaksisht i domosdoshëm për plotësimin e strukturës kallëzuesore (prandaj quhet komplement, përkatësisht plotës ). 2.3) Mbi bazën e numrit të nominaleve me të cilat foljet bashkohen për të formuar bërthamat e fjalive bëhet një klasifikim i foljeve. Sipas këtij klasifikimi bëhet edhe dallimi midis kryefjalës edhe kundrinorit. Modelet aktuale i dallojnë klasat e ndryshme foljore duke supozuar ekzistencën e një kategorie të veçantë funksionale, SV e së cilës është komplement i saj. Kjo kategori është shënuar me v. Rrjeti tematik i një zëri të caktuar leksikor është një strukturë me predikat dhe argumente, tipike e analizave të gjuhës, të formuluara nga logjika bashkëkohore. Orjeta Dushi, Ph. D. Candidate at the Institute of the Albanian Studies, Shkodër, Albania, orjeta.dushi@live.com Thesis, nr.1,

108 Orjeta Dushi Përdorimi i rezultateve të mësipërme sjell risi në terminologjinë gjuhësore dhe konceptuale të sintaksës gjenerative të shqipes. Fjalët kyçe: Klasifikimi i fjalive, kundërvënie, njësitë predikative, gjymtyrë funksionale, funksione paralele. Hyrje Gjenerativizmi është një nga drejtimet e shumta gjuhësore, e njohur edhe me emrin gramatikë gjenerative transformuese, e cila i ka dhënë përgjigje shumë çështjeve teorike lidhur me veçantitë e strukturave gjuhësore. Të flasësh për gjuhësinë transformuese është një sipërmarrje e vështirë, pasi jemi formuar teorikisht dhe praktikisht me koncepte të gramatikës tradicionale. Vështirësia qëndron në përshtatjen e terminologjisë dhe metodave që përdoren jo vetëm në fushën teorike të studimit gjenerativist, por edhe në fushën e zbatimeve praktike të gjuhësisë gjenerative transformuese, bazat e së cilës i ka hedhur gjuhëtari amerikan Noam Avram Çomski. Studimet gjuhësore në këndvështrimin gjenerativist për gjuhësinë shqiptare i përkasin viteve të fundit. Qëllimi i këtij punimi është pasqyrimi i vlerave kuptimore të termave e të koncepteve gjenerative në sintaksën e gjuhës shqipe, kryesisht të frazës (fjalisë së përbërë) dhe të funksioneve paralele të njësive predikative me gjymtyrë funksionale. Me futjen në përdorim të metodave përshkruese, krahasuese e shpjeguese si dhe shfrytëzimit të një literature të pasur po paraqes rezultatet e arritura. Prishiani, një gramatikan latin (që ka jetuar në Bizant) i shek.v pas Krishtit e përkufizonte fjalinë si një kombinim koherent fjalësh që shpreh një kuptim të plotë. Pra një formim i mirë i fjalëve, që domethënë një kombinim që shpreh një kuptim të plotë. Kuptimi i plotë i përcjellë nga një fjali nuk mund të identifikohet me përmbajtjen e një gjykimi. Fjalitë e varura ose të nënrenditura nuk shprehin një kuptim të plotë, ai jepet nga tërë fjalia komplekse ku bën pjesë. 1) Klasifikimi i fjalive, duke u mbështetur në kundërvënien mes fjalive kryesore dhe fjalive të varura. 108 Thesis, nr.1, 2014

109 Termınologjı dhe koncepte gjeneratıvıste të frazës Për klasifikimin e fjalive bazohemi te kundërvënia mes fjalive kryesore dhe fjalive të varura, quhen të varura, sepse ekzistojnë fjali të pavarura, 1 pra fjali që qëndrojnë më vete. Me fjali të thjeshta sipas Renzit, 2 kuptojmë fjalitë në të cilat asnjëri prej elementeve nuk përbëhet nga një fjali, pra të gjitha elementet janë të përfaqësuara nga sintagma të llojeve të ndryshme. Po sipas Renzit 3 fjali të përbërë quajmë një strukturë, ku të paktën njëri prej elementeve është i përfaqësuar nga një fjali. Fjalitë që ndërtojmë në një periudhë mund të jenë në lidhje bashkërenditëse apo nënrenditëse (nënrenditëse është lidhja kur njëra prej fjalive përbërëse karakterizohet si e varur; ndërsa kur asnjëra prej fjalive që formojnë një periudhë nuk paraqet një natyrë fjalie të varur, thuhet se janë të bashkërenditura). Për fjalitë nënrenditëse klasifikimi bëhet në këto këndvështrime: 1.1) Në llojin e marrëdhënies që lidh fjalinë e varur me fjalinë drejtuese; 1.2) Forma e fjalisë së varur, e cila mund të jetë identike ose e ndryshme nga ajo e fjalive drejtuese; 1.3) Mënyra e foljes së fjalisë së varur. 1.1) Disa gramatika tradicionale sipas këndvështrimit të parë (në llojin e marrëdhënies që lidh fjalinë e varur me fjalinë drejtuese) fjalitë e varura i dallojnë me tri pjesë të ligjëratës: 1.1.1) fjali të varura emërore; 1.1.2) fjali të varura mbiemërore; 1.1.3) fjali të varura ndajfoljore ) Fjalitë e varura emërore dhe ndajfoljore në kuptimin e teorisë së valencës sillen të parat si argumente dhe të dytat luajnë rolin e rrethanorëve, ndërsa për fjalitë mbiemërore në lidhje me valencat kanë një funksion atributiv. Fjalitë e varura emërore në qoftë se lihen jashtë frazës krijojnë një fjali jo-gramatikore. Kjo tregon sjelljen tipike të argumenteve. 1 G. Graffi, Sintaksa (Struktura të ligjërimit), përktheu në shqip Dr. B.Topalli, Tiranë, Dituria, 2003, fq L. Renzi,(a cura di) Grande grammatical italiana di consultazione. Volume I:La frase. I sintagmi nominale e preposizionale, Bologna, II Mulino, 1988, fq Po aty,fq.35 Thesis, nr.1,

110 Orjeta Dushi P.sh. a) Është e mundur që Xhani të niset nesër. a ) *Është e mundur. 4 Kështu që këtë klasë mund ta quajmë fjali argumentuese duke përdorur një term që mbledh elementin e përbashkët të të gjitha njësive: qoftë foljore, emërore, apo ndonjë lloj tjetër, të cilat përfaqësojnë një përmbushje të valencave të foljeve. Brenda kësaj klase fjalish dallojmë: 1.1.1a) fjalitë kryefjalore. P.sh. Është e mundur ( kjo gjë) që Xhani të niset nesër b) fjalitë plotësore-rrethanore ( termi plotësore shfaqet më i preferueshëm se ai tradicional kundrinore ). P.sh. Xhani ka thënë (këtë gjë) që do të niset nesër c) fjalitë pyetëse të zhdrejta (apo pyetëset e varura ). P.sh. Xhani nuk e di kush do të niset nesër. Valenca është një veçori jo vetëm për klasën e foljeve, por edhe për klasën e emrave, të cilët quhen emra argumentues. Pra edhe fjalitë e varura mund të jenë argument jo vetëm i foljeve, por edhe i emrave argumentues. P.sh. Fakti që interneti po shton numrin e përdoruesve nuk çuditi askënd. Emri fakt është emër argumentues ) Fjalitë e varura që gramatika tradicionale i quan mbiemërore u jepet e njëjta domethënie e fjalisë së varur lidhore. Në shqip janë fjalitë e varura përcaktore. Këto fjali dalin në rol mbiemri me funksion modifikues. Kjo shpjegon edhe emërtimin fjali mbiemërore a) Ja disa fjali lidhore përcaktore me paraprijës. P.sh. *) Lisi që ishte i madh është rrëzuar. **) Lisi për të cilin kishte folur poeti, është rrëzuar. ***) Stuhia ka rrëzuar lisin nën të cilin djali plëngprishës kulloste delet. Në këto shembuj kuptojmë që fjalitë lidhore modifikojnë domethënien e emrit-kokë të sintagmës emërore (SE) lis që përkufizohet paraprijës i fjalisë lidhore përcaktore b) Në fjalitë mbiemërore grupojmë vetëm fjalitë lidhore përcaktore me paraprijës, brenda së cilës kemi ndarjen fjali lidhore 4 Shënim i autorit : *yllthi tregon jogramatikalitetin e kësaj fjalie. 110 Thesis, nr.1, 2014

111 Termınologjı dhe koncepte gjeneratıvıste të frazës kufizuese, ku hyjnë fjalitë që modifikojnë domethënien e sintagmës emërore paraprijëse duke kufizuar shtrirjen. P.sh. Studentët që nuk janë regjistruar në sezon, nuk mund të japin provimin c) Ndarja fjali lidhore ndajshtimore, përfshin fjali të varura të cilat shtojnë vetëm informacione të mëtejshme. P.sh. Albani që nuk është regjistruar në sezon, nuk mund të japë provimin. Ndryshimi mes fjalive lidhore kufizuese dhe fjalive lidhore ndajshtimore është i bazuar si në nivelin semantik, ashtu edhe në nivelin sintaksor d) Kemi dhe fjali lidhore përcaktore pa paraprijës (quhen ndryshe të pavarura apo të lira ). P. sh. Ai që prek telat vdes. Fjalitë lidhore të lira modifikojnë një kokë të zbrazët d.m.th jo të realizuar nga ana fonetike ) Fjalitë e përkufizuara ndajfoljore përfshijnë fjalitë që sqarojnë rrethana si: 1.1.3a) fjalia shkakore: Duke qenë se Genci arriti vonë, na u desh të hamë darkë me nxitim b ) fjalia kohore: Kur arriti Genci, mundëm të hamë darkë c) fjalia qëllimore: Pritëm ardhjen e Gencit, me qëllim që të hamë darkë të gjithë së bashku. Në sintaksën e shqipes këto fjali quhen fjali rrethanore. 1.2) Forma e fjalisë së varur mund të jetë identike ose e ndryshme nga ajo e fjalive drejtuese. Në bazë të klasifikimit të fjalive të varura sipas formës kemi fjali të varura të shprehura dhe të nënkuptuara ) Fjalitë e varura të shprehura u trajtuan me lart ) Fjali të varura të nënkuptuara janë: 1.2.2a) fjali me folje në paskajore: P. sh. it. Federico ha promesso a Giulia di studiare ogni giorno. - Frederiku i ka premtuar Xhulias për të studiuar çdo ditë. Në shqip do të thoshim: Frederiku i ka premtuar Xhulias të studiojë çdo ditë. Karakteristikë e këtyre fjalive është se nuk mund të shprehin kurrë fonetikisht kryefjalën e tyre edhe pse ka një interpretim të përcaktuar Thesis, nr.1,

112 Orjeta Dushi mirë, në rastin tonë është sintagma emërore Frederiku, kryefjala e fjalisë drejtuese b) fjali me folje në përcjellore, ku kryefjala e pashprehur duhet të jetë detyrimisht identike me kryefjalën e fjalisë kryesore, pra nuk mund të jetë identike me kundrinorin e kësaj të fundit. P.sh. it. Avendo incontrato di nuovo Giulia, Frederico non voleva piu vedere Pietro. Në shqip: Duke pasë takuar përsëri Xhulian, Frederiku nuk donte të shihte më Pjetrin c) fjali të shkurtuara. P.sh. *) Kanë zgjedhur Marcon president. **) Me Marcon president, situata ekonomike mundet veç të përmirësohet. Quhen kështu sepse shprehin gjithnjë kryefjalën, por nuk kanë një paraprijës fjalie. Pra nëse fjalitë e nënkuptuara shtrihen deri në periferinë e parë të strukturës frazale do të thotë që ato përmbajnë në fakt vetëm qendrën. P.sh. it. Cerco una spalla su cui piangere. Në shqip. Kërkoj një shpatull mbi të cilën të qaj ) Në bazë të klasifikimit të fjalive të varura sipas mënyrës së foljes së fjalisë së varur dimë se në çfarëdo lloj mënyre, kohe dhe vete të jetë folja, valencat e saj nuk ndryshojnë, pavarësisht nga morfemat e ndryshme të eptimit. Te bashkëlidhja e trajtave mënyrore dhe kohore midis fjalive të periudhës duket që folja e fjalisë kryesore përcakton mënyrën dhe kohën e fjalisë së varur, por folja e fjalisë kryesore nuk mund të përcaktojë nga ana leksikore foljen e fjalisë së varur. Pra, të dyja foljet, ndërsa kanë një varësi nga mënyra dhe koha, nuk kanë varësi nga ana leksikore. P.sh. a) Liraku i vogël ëndërronte të bëhej si ustai i vet. Folja e fjalisë kryesore ëndërronte përcakton mënyrën (lidhore) e foljes së fjalisë së varur, por nuk e përcakton atë nga ana leksikore. Nga ana leksikore ajo mund të jetë një folje tjetër. Mund të themi edhe ëndërronte të vishej, të fliste, etj.. b) Kur hynte treni në stacion, dëgjoheshin disa fishkëllima të zgjatura. 5 G.Graffi, Sintaksa (Struktura të ligjërimit), përktheu në shqip Dr. B.Topalli, Tiranë, Dituria, 2003, fq Thesis, nr.1, 2014

113 Termınologjı dhe koncepte gjeneratıvıste të frazës Folja e fjalisë kryesore dëgjoheshin përcakton kohën (e pakryer) të foljes së fjalisë së varur hynte në kuptimin që, në qoftë se prishet kjo bashkëlidhje, periudha nuk është më kohore. Por folja e fjalisë kryesore nuk urdhëron që në fjalinë e varur të jetë patjetër folja hynte. Mund të jetë edhe një folje tjetër: ndalonte, nisej, etj.. 6 2) Funksione paralele të njësive predikative me gjymtyrë funksionale Shpjegova më lart se kryefjala dhe kallëzuesi janë konstituentebërthamë, kurse adjuksionet janë konstituente-jobërthamë. Sipas Hockett njeriun ose sendin për të cilin flasim, do t i quajmë temë, kurse thënien mbi njeriun ose sendin remë. 2.1) Në gjuhët e njohura evropiane tema zakonisht është edhe kryefjalë, dhe rema kallëzues. Tema, përkatësisht objekti i bisedës përshkruhet si elementi i cili është dhënë në situatën e përgjithshme, ose në një kërkesë pyetje eksplicite së cilës i përgjigjet folësi, kurse rema-si pjesë e shprehjes, që jep diçka të re (jep një informacion të mëtejshëm te dëgjuesi). Le të shqyrtojmë fjalinë Hansi vret Alfredin bërthama e së cilës përbëhet nga dy emra dhe një folje. Hansi është kryefjala dhe kompleksi vret Alfredin-kallëzuesi, që është përbërë nga folja kalimtare vret dhe nga emri Alfredin si kundrinor. Baza themelore e kësaj pikëpamjeje qëndron në rrethanën se midis emrit Hans në fjalinë Hansi vret Alfredin dhe kryefjalës së një fjalie jokalimtare, vërehet një paralelizëm gramatikor si dhe midis vret Alfredin dhe kallëzuesit të një fjalie jokalimtare (meqenëse kryefjala dhe kallëzuesi janë përcaktuar me një fjali jokalimtare, vetëm me një nominal). Në pikëpamjen tradicionale kryefjala e një fjalie veprore kalimtare është autore e veprimit, kurse kundrinori-pësuesi ose synimi. Në gjuhët me ndërtim ergativ karakteristika sintaksore e rasës do të përcaktonte si kryefjalë emrin synim të fjalisë jokalimtare. Kryefjala e një foljeje jokalimtare bëhet kundrinor i foljes kalimtare përkatëse dhe një kryefjalë e re ergative futet si veprues (ose shkak) i veprimit të përmendur. Vepruesi ergativ ose kauzativ (p.sh. Xhoni lëvizi gurin.) 6 J. Mita, Hyrje në sintaksën gjenerative, Prishtinë, Shpresa, 2005, fq. 26. Thesis, nr.1,

114 Orjeta Dushi është një emër frymor, karakteristikë për kryefjalët e foljeve kalimtare. 7 Termi ergativ vjen nga gr. me kuptimin shkaktoj, bëj, prodhoj. 8 Kjo është në kundërshtim me pikëpamjen që kryefjala shpesh është vepruesi dhe jo synimi. Shumica e gjuhëtarëve mendojnë se kundrinori i një foljeje kalimtare ka të njëjtin eptim rasor si dhe kryefjala e një foljeje jokalimtare. Në fjalitë pësore synimi dhe jo vepruesi mund të shihet si kryefjalë, sepse vepruesi është një konstituente fakultative, jashtë bërthamore (së paku, në strukturën sipërfaqësore ajo qëndron jashtë nukleusit. Bill was killed, është një fjali e plotë, ndërsa * John killed, 9 jo. Kompleksi by John në Bill was killed by John, tradicionalisht vështrohet si plotësim i mjetit veprues, i cili sintaksisht është i krahasueshëm ndofta me përdorimin e mjetit instrumental whith a knife në Bill was killed with a knife ) Deri tani termi plotësorë është përdorur vetëm në lidhje me shprehjet emërore dhe mbiemërore, të cilat bashkohen me këpujën në fjali si: a) Afërdita është një vajzë e bukur. dhe b) Afërdita është e bukur. Me plotësorë kallëzuesor shënohen të gjitha ato fjalë ose grupe fjalësh (me përjashtim të vetë foljes) që janë konstituente të detyrueshme të kallëzuesit si p.sh. kundrinori i një foljeje kalimtare. Plotësori kallëzuesor është sintaksisht i domosdoshëm për plotësimin e strukturës kallëzuesore (prandaj quhet komplement, përkatësisht plotës ). Plotësori përdoret veçanërisht për shprehjet ndajfoljore. Dallimi midis një adjuksioni dhe një plotësori kallëzuesor është i qartë: i pari është një konstituente fakultative (jobërthamë) e fjalisë, kurse i fundit konstituente e detyrueshme (bërthamë) ) Mbi bazën e numrit të nominalëve me të cilat foljet bashkohen për të formuar bërthamat e fjalive bëhet një klasifikim i foljeve. Sipas 7 J. Lyons, Hyrje në gjuhësinë teorike, përktheu në shqip Prof. Dr. E. Likaj, Tiranë, Dituria, 2001, fq Shënim i autorit. 9 Shënim i autorit : *yllthi tregon jogramatikalitetin e kësaj fjalie. 10 J. Lyons, Hyrje në gjuhësinë teorike, përktheu në shqip Prof. Dr. E. Likaj, Tiranë, Dituria, 2001, fq J. Lyons, Hyrje në gjuhësinë teorike, përktheu në shqip Prof. Dr. E. Likaj, Tiranë, Dituria, 2001, fq Thesis, nr.1, 2014

115 Termınologjı dhe koncepte gjeneratıvıste të frazës këtij klasifikimi bëhet edhe dallimi midis kryefjalës edhe kundrinorit, sepse arsyet lidhen me problemet e kalimtarësisë dhe diatezës së foljes. Në bazë të klasifikimit një folje si vdes kërkon vetëm një emër, pra një argument që të përftojë bërthamën. Kjo quhet folje e njëvlershme. Një folje kalimtare është e dyvlershme, ku njëra valencë zihet nga kryefjala, kurse tjetra nga kundrinori. Për foljet e trivlershme themi se e përftojnë bërthamën kur bashkohen me një kryefjalë, me një kundrinor të drejtë dhe me një kundrinor të zhdrejtë. Modelet aktuale i dallojnë klasat e ndryshme foljore duke supozuar ekzistencën e një kategorie të veçantë funksionale (kategori funksionale është koha gramatikore, p.sh. e ardhmja), SV e së cilës është komplement i saj. Kjo kategori është shënuar me v (angl.light verb). Kjo foljez tregon një lloj kategorie të paspecifikuar më tej, përveç pranisë ose mungesës së disa tipareve. Tiparet në fjalë janë dy: a) ka një argument të jashtëm (kryefjala); b) cakton rasë kallëzore (kundrinore). Në qoftë se kategoria v i ka këto tipare, ajo është kokë e një strukture argumentuese kalimtare që mund të përmbajë një folje që tregon gjendje (p. sh. conoscere), ose veprim (p. sh. colpire): në këtë rast ajo quhet v* dhe sintagma që e ka si kokë shënohet Sv*. Në ndërtimet kalimtare SN është argument i jashtëm i Sv* dhe foljeza ka tiparin [cakto Rkall] që verifikon tiparin e pa interpretueshëm të SN (quell uomo), [KALL]. Dy elementet v* e SN dhe V e SN lidhen me anë të raportit Agree. Pra SN (quell uomo) e merr vlerën [KALL], sepse caktohet nga foljeza me të cilën ndodhet në lidhjen Agree. [KALL] është tipar i pa interpretueshëm d.m.th. i pavlerësuar, ashtu si mbiemrat që gjininë e marrin nga emri që cilësojnë G. Graffi, Ҫ është gramatika gjenerative?, Tiranë, Toena, 2010, fq.104. Thesis, nr.1,

116 Orjeta Dushi P.sh. Gianni conosce quell uomo. SV* SN Sv* v * SV Gianni V SN conosce [cakto Rkall] quell uomo [KALL] Rrjeti tematik i një zëri të caktuar leksikor është një strukturë analoge me atë në predikat dhe argumente, tipike e analizave të gjuhës, të formuluara nga logjika bashkëkohore. Lidhjet e shprehura në një fjali si: Vandalët plaçkitën Romën. do të simbolizoheshin në këtë mënyrë : a) S (x,y) b) x = v c) y = r S është simboli i predikatit plaçkis që merr dy argumente, x dhe y; v dhe r tregojnë dy vlerat e marra nga argumentet (Vandalët dhe Roma). Në këtë analizë predikati përcaktohet në lidhje me të gjitha argumentet, ku asnjëri prej tyre nuk ka një rol të privilegjuar. Argumenti i jashtëm sipas Williams-it 13 kryefjala mund të ketë role tematike të ndryshme edhe me të njëjtin zë leksikor, ndërsa me argumentet e tjera kjo gjë nuk ndodh kurrë. Rolet tematike nuk janë të gjitha në të njëjtin nivel, por janë të renditura sipas një hierarkie të pjesshme të shfaqur nga fakti që njëri prej tyre (kryefjala) ndryshon nga të tjerët. Është parimi i projeksionit të shtrirë (Paraqitjet e çdo niveli sintaksor, domethënë FL, struktura-th dhe struktura-s, janë të projektuara nga leksiku dhe të gjitha fjalitë duhet të kenë një kryefjalë), që imponon realizimin e argumentit të jashtëm, por që nuk zbatohet në struktura emërore. 14 P.sh. Plaçkitja e Romës. 13 E. Williams, Argument structure and morphology, in The linguistic Review 1,1981, fq G.Graffi, Sintaksa (Struktura të ligjërimit), përktheu në shqip Dr. B.Topalli, Tiranë, Dituria, 2003, fq Thesis, nr.1, 2014

117 Termınologjı dhe koncepte gjeneratıvıste të frazës Përfundime Në këtë punim pasqyrova sipas këndvështrimit gjenerativ terminologjinë e frazës dhe klasifikimin e saj duke u mbështetur në kundërvënien mes fjalive kryesore dhe fjalive të varura. Gjithashtu pasqyrova funksionet paralele që kryejnë njësitë predikative me gjymtyrë funksionale dhe domosdoshmërinë sintaksore të plotësorit kallëzuesor. Trajtova klasifikimin e foljeve mbi bazën e numrit të nominaleve me të cilat bashkohen dhe ekzistencën e një kategorie të veçantë funksionale, të shënuar me v. Përdorimi i këtyre rezultateve sjell risi në analizat e strukturave të gjuhës shqipe, të formuluara nga logjika bashkëkohore si dhe në terminologjinë gjuhësore dhe konceptuale të sintaksës gjenerative të shqipes. Bibliografia Graffi, G., Sintaksa (Struktura të ligjërimit), Dr. B.Topalli, Tiranë, Dituria, Graffi, G., Ҫ është gramatika gjenerative?, Tiranë, Toena, Lyons, J., Hyrje në gjuhësinë teorike, Prof. Dr. E. Likaj, Tiranë, Dituria, Mita, J., Hyrje në sintaksën gjenerative, Prishtinë, Shpresa, Thesis, nr.1,

118 Orjeta Dushi 118 Thesis, nr.1, 2014

119 Qasja ndaj e-bankimit e ndërmarrjeve vendore Lorik Abdullahu Vjosa Mullatahiri Ganimete Podvorica Abstrakt Qëllimi Ky punim synon të identifikojë incidentet dominuese kritike dhe nxitësit kyçë që ndikojnë në përdorimin apo mospërdorimin e e- bankimit nga klientët afaristë. Metodologjia/Qasja Hulumtimi aktual zbaton Teorinë bazë të Barney Glaser dhe Anselm Strauss (1967) dhe përdor teknikën e incidenteve kritike për të identifikuar faktorët që ndikojnë në (pa) kënaqshmërinë e klientëve afaristë gjatë përdorimit të e-bankimit. Në këtë rast të dhënat empirike janë mbledhur përmes intervistave duke shfrytëzuar pyetje të hapura. Nga 63 intervista me përfaqësues të ndërmarrjeve të vogla e të mesme, organizata joqeveritare dhe institucione të tjera afariste, 23 intervista janë konsideruar si të pavlefshme për këtë studim sepse kanë deklaruar se nuk e përdorin e- bankimin. Të gjeturat - Rezultatet empirike kanë vënë në pah, nevojën e ngritjes së vetëdijes për efikasitetin dhe përparësitë që e-bankimi ofron për ndërmarrjet e vogla; në anën tjetër, shumë ndërmarrje të tjera nuk mund ta paramendojnë zhvillimin e afarizmit të tyre pa e-bankimin, sepse më parë kanë harxhuar shumë kohë në trafikun rrugor dhe kanë pritur me orë të tëra në radhë për të realizuar pagesa, ose kanë bartur me vete shuma të mëdha parash të gatshme, dhe kanë qenë të shoqëruar nga ndjenjat e shqetësimit e pasigurisë deri në dorëzimin e tyre. Lorik Abdullahu, Kandidatë në PhD Universiteti i Prishtinës-Fakulteti Ekonomik, ANP Adem Jashari -Kontrolli Ajror, lorikabdullahu@gmail.com Vjosa Mullatahiri, Kandidatë në PhD Universiteti i Prishtinës-Fakulteti Ekonomik, Programi i USAID për Ndërmarrësit e Rinj, vjosamullatahiri@yahoo.com Ganimete Podvorica, Kandidatë në PhD në Universiteti i Prishtinës-Fakulteti Ekonomik, Universiteti i Prizrenit, gpodvorica@gmail.com Thesis, nr.1,

120 Lorik Abdullahu, Vjosa Mullatahiri, Ganimete Podvorica Kufizimet e hulumtimit Hulumtimi është bazuar vetëm në shpjegimin e vetëm një incidenti kritik që ka ndodhur me një bankë. Mirëpo, kemi pasur raste kur disa klientë afaristë kanë shfrytëzuar e- bankimin në disa banka. Në të ardhmen të gjitha këto raste duhet të identifikohen dhe regjistrohen. Origjinaliteti/vlera Të gjeturat aktuale vendosin bazën për një hulumtim më të zgjeruar për të vlerësuar kënaqëshmërinë e klientëve afaristë me shërbimet e e-bankimit dhe sugjeron hapat e mëtutjeshëm që secila bankë duhet t i ndjekë që të jetë e suksesshme në tërheqjen dhe mbajtjen e klientëve afaristë. Fjalët kyçë: e-bankimi, teoria bazë, teknika e incidenteve kritike, përshtatshmëria, kënaqëshmëria, kursimi i kohës, Kosovë. Hyrja E-bankimi si qasje e re funksionale, u mundëson klientëve të një institucioni financiar, që të zhvillojnë transaksione financiare përmes ueb-faqeve të siguruara dhe të operuara nga ai institucion. E-bankimi ofron përparësi dhe mundësi të reja për të gjithë klientët afaristë dhe individualë si: kursimin e kohës, meqenëse prezenca fizike nuk është e nevojshme për t u kryer transferti; zvogëlimin e kostos së transaksioneve; qasjen e shpejtë në llogari (në çdo kohë dhe nga çdo vend); mundësinë e krahasimit të të dhënave, p.sh. ofertave, raporteve bankare, etj. Në Evropë dhe SHBA, vërejmë një trend rritës të vëllimit të transaksioneve të kryera nëpërmjet e-bankimit, ndërsa në Kosovë ende nuk i kemi të dhënat e sakta statistikore rreth përdorimit dhe zbatimit të e-bankimit. Mesatarisht, në vendet e Evropës, 40% e njerëzve përdorin shërbimet bankare përmes internetit. E-bankimi është mjaft i përhapur në vendet Nordike dhe në Holandë, ku mbi 75% të individëve përdorin internetin për të përdorur shërbimet bankare. 1 Edhe pse me hapa të ngadaltë kjo praktikë ka filluar të zbatohet edhe në Kosovë. Sot, e-bankimi përdoret nga ndërmarrjet e 1 OECD. The future of the internet economy. A statistical profile. June 2011 update, f (parë për herë të fundit 20/05/2013). 120 Thesis, nr.1, 2014

121 Qasja ndaj e-bankimit e ndërmarrjeve vendore vogla, të mesme dhe të mëdha, nga organizatat e ndryshme joqeveritare vendore dhe ndërkombëtare si dhe nga institucionet e ndryshme arsimore e shëndetësore. Prandaj, qëllimi i këtij kërkimi ka qenë që përmes intervistave të bazuara në pyetësor, të identifikojë incidentet dominuese kritike dhe nxitësit kyçë (efikasiteti, siguria, leverdia apo kostoja e ulët dhe atyre që mund të jenë alarmantë për një bankë përkatëse), të cilët ndikojnë në përdorimin apo mospërdorimin e e-bankimit nga klientët afaristë; të analizojmë faktorët të cilët paraqesin pengesa në përdorimin e- bankimit dhe të krijojmë një sfond njohurish paraprake lidhur me sjelljen e klientëve afaristë ndaj e-bankimit. Metodologjia e kërkimit është mbështetur në teorinë bazë të Barney Glaser dhe Anselm Strauss 2 dhe Teknikën e Incidenteve Kritike (TIK) prej të cilave janë vrojtuar faktorët kryesorë pozitivë apo negativë që ndikojnë në përdorimin e e-bankimit, në ndërmarrjet e Kosovës. Analizimi i të dhënave cilësore të mbledhura është i ndarë në pjesën e prezantimit të të dhënave, procesit të kodimit (kodimi i hapur, kodimi boshtor dhe kodimi përzgjedhës) 3 dhe në fund janë interpretuar gjetjet dhe konkluzionet. Të gjeturat nga ky hulumtim, në njërën anë kanë vënë në pah nevojën e ngritjes së vetëdijes për efikasitetin dhe përparësitë që e- bankimi ofron për ndërmarrjet e vogla, e në anën tjetër, shumë ndërmarrje të tjera nuk mund ta paramendojnë zhvillimin e afarizmit të tyre pa e-bankimin, sepse më parë kanë harxhuar shumë kohë në trafikun rrugor, dhe kanë pritur me orë të tëra në radhë për të realizuar pagesa, ose kanë bartur me vete shuma të mëdha parash të gatshme, dhe kanë qenë të shoqëruar nga ndjenjat e shqetësimit e pasigurisë deri në dorëzimin e tyre. Po ashtu, klientët afaristë kanë theksuar rëndësinë e ofrimit të sigurisë së transaksioneve dhe veglave 2 Glaser, G. Barney. Anselm, Strauss. The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research. Chicago: Aldine Publishin Company, 1967, f Khandkar, H. Shahedul. Open Coding (parë për herë të fundit 09/04/2013). Thesis, nr.1,

122 Lorik Abdullahu, Vjosa Mullatahiri, Ganimete Podvorica koduese mbrojtëse nga bankat, të cilat kërkesa duhet të merren parasysh nga bankat nëse ato dëshirojnë që të shtrijnë rrjetin e klientëve të tyre. Metodologjia e kërkimit cilësor Si bazë për të mbledhur të dhënat, në lidhje me atë se sa përdoret e- bankimi në Kosovë, është përdorur teoria bazë, ndërsa për të arritur deri tek identifikimi i faktorëve kemi përdorur teknikën e incidenteve kritike. Metoda e Teorisë bazë 4 njihet si një metodologji sistematike në shkencat shoqërore, e cila për herë të parë është shpikur nga dy sociologë, Glaser dhe Strauss, dhe ka për qëllim zbulimin e teorisë nëpërmjet sintetizimit të të dhënave. Kjo u arrit fal bashkëpunimit të dyanshëm të sociologëve, në një kërkim i cili vrojtonte sjelljet e pacientëve dhe të afërmve të tyre të cilët po vdisnin në spital. Si rezultat i kësaj, sociologët shkruan librin Awarness of Dying. 5 Në këtë kërkim, autorët zhvilluan një metodë të vazhduar krahasuese, që ne sot e njohim si metoda e teorisë bazë. Në shumicën e rasteve kjo metodë përdoret për kërkime cilësore, 6 mirëpo njëkohësisht gjen zbatim të madh edhe në kërkimet sasiore. 7 Metoda e teorisë bazë është një qasje sistematike kërkimore për mbledhjen dhe analizimin e të dhënave cilësore, qëllimi i të cilës është të gjenerojë një teori shpjeguese prej të dhënave të analizuara, në vend se të fillojnë me ngritjen e hipotezave. Pra, të dhënat e mbledhura, etiketohen në njësi kodesh, të cilat nxirren nga teksti; kodet ndahen në grupe konceptesh në mënyrë që të jetësohen sa më tepër çështjet; nga këto koncepte formohen kategoritë. 4 Urquhart, Cathy. An Encounter with Grounded Theory: Tackling the Practical and Philosophical Issues. 23. Jan f 4. 5 Barney, G Glaser. Anselm, L. Strauss. Awareness of dying. Aldine Transaction, New Jersey, 2005, f 5. 6 Strauss, Anselm. Qualitative analysis for social scientist. Cambridge University Press, 1987, f Glaser, G.Barney. Basics Of Grounded Theory Analysis. Mill Valley, CA: Sociology Press., 1992, f Thesis, nr.1, 2014

123 Qasja ndaj e-bankimit e ndërmarrjeve vendore Për të realizuar, për të analizuar raportin bankë-klient, gjatë e- bankimit është përdorur Teknika e Incidentit Kritik (TIK) që është një tërësi procedurash që përcaktojnë mbledhjen e të dhënave duke vrojtuar sjelljen njerëzore e cila ka një ndikim kritik dhe prek kriteret e përcaktuara metodologjike. 8 Këto vrojtime ruhen si gjurmë të incidenteve, të cilat pastaj përdoren për të zgjidhur probleme praktike dhe për të zhvilluar parime të gjëra psikologjike. TIK ka për qëllim që: 1) të ofrojë bazë empirike për zgjidhjen e problemeve praktike dhe 2) të zhvillojë parime të gjëra psikologjike për formimin e koncepteve, në bazë të të cilave kuptojmë fenomene të rëndësishme që kanë ndikim në fushën që studiohet. TIK përdoret si një teknikë kërkimore për identifikimin e problemeve në organizata të shumta në rastet kur mungon teoria për shpjegimin e fenomeneve të caktuara. Kjo teknikë përdoret si mjet intervistues në vend të pyetjeve të drejtpërdrejta, për të nxjerrë në pah incidentet e pazakonshme kritike që ndodhin në organizatë. Incidentet kritike mblidhen në shumë mënyra, mirëpo zakonisht të intervistuarit pyeten që të tregojnë një përvoje të tyre me një shërbim apo institucion, në rastin tonë përvojën e tyre me e-bankimim. Incidenti kritik përkufizohet si incident i cili paraqet kontribut të dukshëm negativ ose pozitiv për një aktivitet të caktuar. Përmes kësaj teknike merren informatat e përgjithshme rreth menaxhimit apo procedurave të punës duke u përqendruar në incidentet e veçanta kritike. Mbledhja e të dhënave Të dhënat për këtë studim janë mbledhur përmes intervistave me 63 përfaqësues të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, ndërmarrje tregtare e shërbyese, organizatave joqeveritare dhe institucioneve ndërkombëtare në komunën e Prishtinës, të cilët aplikojnë e-bankimin në afarizmin e tyre. Përzgjedhja e të intervistuarve është bërë përmes metodës së rastit. 8 Rexha, Nexhmi. Udhëzues për hartimin e projektit kërkimor për lëndën Metodologjia e Kërkimit. Prishtinë, 2010, f.8. Thesis, nr.1,

124 Lorik Abdullahu, Vjosa Mullatahiri, Ganimete Podvorica Në rastet të cilat nuk kanë përdorur e-bankimin, intervistat kanë zgjatur nga 5 minuta, ndërsa në rastet të cilat kanë përdorur e- bankimin, intervistat kanë zgjatur deri në një orë. Nga 63 intervistat e kryera në terren, 23 prej tyre janë deklaruar se nuk e shfrytëzojnë e-bankimin, prandaj këto raste nuk janë trajtuar në këtë studim. Të dhënat e vlefshme empirike janë proceduar në programin statistikor për analizimin e të dhënave SPSS. Interpretimi dhe analiza e të dhënave Nga numri i përgjithshëm i 40 të intervistuarve, 37.5% e tyre përdorin shërbimet e e-bankimit të bankës Pro Credit, 35% përdorin shërbimet e bankës Raiffeisen, 15% e të intervistuarve përdorin shërbimet e bankës NLB, përderisa 10 % nga banka TEB dhe 2.5% nga banka BpB (shih Tabelën 1) Tabela 1. Shfrytëzimi i shërbimeve të e-bankimit në raport me bankat Nga numri i përgjithshëm i të intervistuarve që përdorin e- bankimin (shih Tabelën 2), 45% e tyre deklarojnë se incidentet e tyre kritike lidhen me përshtatshmërinë e përdorimit të shërbimit të e- bankimit që njëkohësisht paraqet një etiketë të kodimit përzgjedhës, 30% e të intervistuarve deklarojnë se incidentet kritike të tyre lidhen me kursimin e kohës (etiketa e dytë e kodimit përzgjedhës), 12.5% e të intervistuarve ndërlidhin incidentet e tyre me koston e leverdishme të përdorimit (etiketa e tretë e kodimit përzgjedhës) të e-bankimit, dhe 12.5% e të intervistuarve deklarojnë se incidentet e tyre kritike ndërlidhen me nevojën për arsimim informatik (etiketa e katërt e kodimit përzgjedhës). 124 Thesis, nr.1, 2014

125 Qasja ndaj e-bankimit e ndërmarrjeve vendore Tabela 2. Kategorizimi i etiketave Si rezultat i intervistave tona del se 35% e klientëve afaristë bashkëpunojnë me banka prej 1 deri në 3 vite, 32.5% e klientëve bashkëpunojnë me banka prej 4 deri në 6 vite, 27.5% e tyre bashkëpunojnë me banka prej 7 deri në 10 vite, ndërsa vetëm 5% e klientëve afaristë bashkëpunojnë me banka mbi 10 vite (shih Tabelën 3). Tabela 3. Vitet e bashkëpunimit me bankën Në Tabelën 4, është paraqitur qëndrimi i klientëve ndaj bankave përkatëse në saje të pesë deklaratave ku të intervistuarit kanë pasur mundësi të zgjedhin njërën prej tyre. Nga të dhënat del se, deklarata e parë : Unë do t ua rekomandoja miqve të mi këtë bankë përbën pjesën më të madhe prej 62.5% të tërësisë, që flet se klientët afaristë janë të kënaqur me shërbimet e bankave. Prej tyre 20% kanë deklaruar se: Do të vazhdoj të punoj me këtë bankë vitin e ardhshëm. Në deklaratën se : Kjo bankë nuk është shumë më e keqe se bankat e tjera del se 7.5% e klientëve afaristë nuk janë edhe shumë të kënaqur me bankat dhe po e njëjta përqindje del për klientët e pakënaqur se : Vitin e ardhshëm sigurisht se nuk do të punoj me këtë bankë, Thesis, nr.1,

126 Lorik Abdullahu, Vjosa Mullatahiri, Ganimete Podvorica ndërsa 2.5% e të intervistuarve mendojnë se : Të gjitha bankat janë njësoj. Tabela 4. Qëndrimi i klientëve afaristë ndaj bankës Mosha e të intervistuarve është pjesë tjetër e rëndësishme e intervistës dhe prej të dhënave rrjedh se 50% e të intervistuarve që përdorin e-bankimin janë të moshës prej 18 deri në 35 vjet, përderisa 45% janë të moshës prej 36 deri në 45 vite, ndërsa të moshës mbi 46 del vetëm 5% e të intervistuarve (shih Tabelën 5). Tabela 5. Mosha e të intervistuarve Të intervistuarit që merren me e-bankim (shih Tabelën 6) kryesisht kanë arsimim të lartë ku 52.5% janë ekonomistë, 25% janë kontabilistë, 10% bartin titullin e magjistrave të bankave dhe financave, 5% janë konsulentë të paguar nga ndërmarrjet përkatëse për kryerjen dhe trajnimin e personelit të ndërmarrjeve përkatëse, ndërsa me nga 2.5% dalin inxhinierët, agronomët dhe mësuesit. 126 Thesis, nr.1, 2014

127 Qasja ndaj e-bankimit e ndërmarrjeve vendore Tabela 6. Profesioni i të intervistuarve Pra, nga kjo e dhënë konkludojmë se shërbimet e-bankimit më së shumti shfrytëzohen nga personat përgjegjës për menaxhimin e financave dhe kontabilitetit të cilët janë po ashtu përgjegjës për kryerjen e transferteve bankare. Nga Tabela 7, shihet qartë se nga 30% (apo 12) e të intervistuarve, që vlerësojnë se shërbimi i e-bankimit kursen kohën, 66.7% e tyre kanë mbi 4 vite bashkëpunim me këto banka, dhe të njëjtit kanë eksperiencë shumë të mirë me këto banka, si rezultat do të rekomandonin apo do të punojnë në të ardhmen me këto banka (Bankën ProCredit dhe Raiffeisen). Në këtë rast, vitet e bashkëpunimit me banka tregojnë për kënqëshmërinë e klientit me shërbimet e e-bankimit dhe njëherësh tregon se adoptuesit e hershëm të shërbimeve të e-bankimit (early adopters) janë kryesisht klientë të bankës ProCredit dhe Raiffeisen. Po ashtu, 45% (18) e të intervistuarve, konfirmojnë së shërbimet e- bankimit ofrojnë përshtatshmëri, vlera praktike të natyrës dhe karakterit të ndryshëm (si p.sh. përkrahje në vendimmarrje, verifikim i shpejtë i ekzekutimeve, eliminimin e mundësive për gabime etj). Prandaj, Përshtatshmëria e përdorimit të shërbimit të e-bankimit nuk lidhet aq shumë me vitet e bashkëpunimit, mirëpo ka të bëjë më shumë me vlerat e ofruara nga vetë shërbimi dhe kënaqëshmërinë e klientit me ato shërbime. Thesis, nr.1,

128 Lorik Abdullahu, Vjosa Mullatahiri, Ganimete Podvorica Tabela 7. Ndërlidhja midis kategorizimit, bankave dhe viteve të bashkëpunimit Në përgjithësi, shërbimet e reja në treg duke përfshirë këtu edhe shërbimet e e-bankimit nuk pranohen lehtë për shkak të mëdyshjeve dhe mungesës së arsimimit të klientëve. Të dhënat nga hulumtimi jonë tregojnë të njëjtën gjë, 12.5% e të intervistuarve vërtetojnë faktin se Arsimimi informatik në vendin tonë vazhdon të jetë problem për mospërdorimin e shërbimeve të reja. Këto raste janë paraqitur kryesisht në vitet e para të bashkëpunimit me bankën, prej 1-3 dhe 4-6 vite, që lë për të kuptuar se me ushtrimin më të shpeshtë të përdorimit edhe problematika eliminohet. Prandaj, bankat duhet t i kushtojnë rëndësi promovimit të shërbimeve të e-bankimit dhe në të njëjtën kohë duhet të bëjnë platforma më të lehta për të eliminuar pengesat të cilat dalin si rrjedhojë e mungesës së arsimimit informatik, ashtu që të rrisin numrin e shfrytëzuesve. Kosto e shërbimeve (12.5% nga tërësia e intervistave që u analizuan), është me rëndësi posaçërisht për klientët që janë në vitet e para të bashkëpunimit, 3 incidente i kemi të shënuara gjatë 3 viteve të para dhe nga një rast nga përdoruesit afatgjatë nga 4-10 vite. Pra, ky argument vërteton rëndësinë e kostos së shërbimeve në ndërtimin e marrëdhënieve bankë- konsumator dhe përfitimin e klientëve të rinj. Ndërsa, sa i përket qëndrimit të klientëve (shih Tabelën 8) në raport me bankat del se, për arsye të faktorit kursimi i kohës: 6 klientë deklarojnë se do të rekomandojnë bankën te miqtë, 2 se do të vazhdojnë punën edhe vitin e ardhshëm dhe një si neutrale që 128 Thesis, nr.1, 2014

129 Qasja ndaj e-bankimit e ndërmarrjeve vendore shërbimin e njërës bankë nuk e dallon nga bankat e tjera. Ndërsa, për arsye të faktorit kohë, 3 klientë kanë deklaruar se në vitin e ardhshëm do ta ndryshojnë bankën. Nga këto të dhëna rezulton se kursimi i kohës është vlera thelbësore e shërbimeve të e-bankimit që ka ndikim pozitiv dhe negativ në marrëdhëniet mes klientit dhe bankës. Tabela 8. Ndërlidhja midis kategorizimit, bankave dhe deklaratave Ngjashëm edhe për temën e përshtatshmërisë, 12 incidente shënojnë se pikërisht për arsye praktike dhe përshtatshmërie gjatë përdorimit të shërbimeve të e bankim do të rekomandojnë dhe do të vazhdojnë punën me bankat. Nuk ka asnjë incident të regjistruar se nuk do të punojnë me bankën apo që e konsiderojnë se ofron shërbim të njëjtë për arsye të përshtatshmërisë. Si rezultat i arsimimit informatik tre raste shënojnë se do të rekomandojnë prapë bankat, ndërsa nga një rast, se do të vazhdojë punën me atë bankë dhe se banka me të cilën punon nuk dallon edhe aq nga bankat e tjera. Nuk ka asnjë rast të shënuar, i cili vërteton se për arsye të arsimimit nuk do të rekomandojë bankën, apo se kjo bankë është e njëjtë sikurse të tjerat. Megjithatë fakti se është regjistruar si temë Arsimimin informatik lë për të kuptuar se sikurse bankat ashtu edhe klientët ende duhet të punojnë në këtë fushë (me anë të promovimit të shërbimeve dhe arsimimit në të njëjtën kohë), dhe se ekziston një hapësirë manovrimi, të cilën bankat munden ta shfrytëzojnë si epërsi konkurruese. Thesis, nr.1,

130 Lorik Abdullahu, Vjosa Mullatahiri, Ganimete Podvorica Sa i përket kostos së leverdishme, 4 raste deklarohen se pikërisht për arsye të kostos do të rekomandojnë bankën edhe te miqtë e tyre. Vetëm një rast shënon se të gjitha bankat janë të njëjta. Ndërsa, asnjë rast nuk ndërlidhet me tri deklaratat e tjera. Kjo lë për të kuptuar se në fund të ditës është kosto e shërbimit, ajo e cila e ka peshën më të madhe në krijimin e bindjeve dhe përshtypjeve rreth vlerave dhe përfitimeve të një shërbimi. Prandaj, bankat duhet të kenë vëmendje të theksuar në koston e shërbimeve të cilat i ofrojnë në mënyrë që t i plotësojnë të priturat e klientëve të tyre. Përfundime dhe rekomandime Përfundime Ky hulumtim cilësor paraqet një bazë të fortë të një hulumtimi sasior më të hollësishëm, që mund të zhvillohet me të gjitha bankat vendore për të kuantifikuar dhe vërtetuar të gjeturat aktuale për secilën bankë veç e veç dhe për të dalë me rekomandime përkatëse për secilën bankë. Si rrjedhojë, vijmë në përfundim se:përshtatshmëria e shërbimeve të e-bankimit vlerësohet shumë nga të gjithë klientët afaristë për arsye se ndihmon vendimmarrjen e shpejt, zvogëlon mundësinë e gabimeve dhe ofron mundësinë e kryerjes së transferteve në çdo kohë. Në anën tjetër klientët që, vlerësojnë përshtatshmërinë, kërkojnë që platformat për shfrytëzimin e e-bankimit të jenë më të lehta për t u përdorur, të ofrojnë një nivel më të lartë të sigurisë dhe të marrin konfirmim të menjëhershëm për transfertet e kryera; Kursimi i kohës është një faktor tjetër i rëndësishëm për klientët afaristë të cilët shfrytëzojnë shërbimet e e-bankimit, sepse iu ndihmon të ofertojnë në mënyrë më efikase, pa humbur kohë në pritjet e gjata, të jenë më konkurrentë, dhe evitojnë gabimet e mundshme që mund të ndodhin në rastin e tranferteve të proceduara përmes zyrtarëve në bankë. Në anën tjetër, për shkak të rrjetit të dobët, transfertet të cilat kryhen përmes e-bankimit janë të ngadalshme, gjë që edhe njëherë vërteton faktin se shërbimet e e-bankimit duhet të jenë të përshtatshme për klientët afaristë. 130 Thesis, nr.1, 2014

131 Qasja ndaj e-bankimit e ndërmarrjeve vendore Kostoja e shërbimeve ka ndikim në shfrytëzimin apo mosshfrytëzimin e shërbimeve të e-bankimit, sidomos te klientët fillestarë. Ky faktor, mund të ofrojë përparësi konkurruese për klientët fillestarë duke zvogëluar koston e shërbimeve të tyre. Arsimimi informatik i punonjësve të bankave dhe klientëve afaristë luan një rol të rëndësishëm në shfrytëzimin e shërbimit të e- bankimit. Nëse punonjësit e bankave nuk kanë njohuri të duhura për mirëmbajtjen e platformave të shërbimeve të e-bankimit, nuk promovojnë dhe këshillojnë klientët se si t i shfrytëzojnë shërbimet e e-bankimit, atëherë këto shërbime për klientët të cilët kanë përgatitje më të ultë arsimore, do të jenë shumë të vështira për t u shfrytëzuar. Përfundimisht, të gjitha të gjeturat sillen rreth përshtatshmërisë së shfrytëzimit të shërbimeve të e-bankimit, kursimit të kohës së klientëve dhe kursimit të resurseve të bankës. Rekomandime Duke u bazuar në të gjeturat dhe përfundimet që dalin nga ky hulumtim cilësor, rekomandojmë se, për të rritur numrin e klientëve të tyre, bankat duhet të zhvillojnë dhe ofrojnë platforma më të lehta për t u shfrytëzuar nga klientët e të gjitha niveleve arsimore, njëkohësisht këto platforma duhet të jenë të sigurta për t u përdorur, dhe të ofrojnë mundësinë e verifikimeve të menjëhershme të kryerjes së tranferteve. Me zhvillimin e platformave adekuate, bankat mund të rrisin numrin e klientëve që shfrytëzojnë shërbimet e e-bankimit, meqë rast rrisin të hyrat dhe zvogëlojnë shpenzimet e tyre. Për të rritur numrin e klientëve, bankat duhet të promovojnë shërbimet e tyre, duke shfrytëzuar të gjitha mjetet e promocionit, përfshirë këtu reklamën, ngjarjet dhe përvojat e klientëve të tjerë, materialet audio-vizuale, shërbimet ndihmëse 24x7 dhe mediet sociale, etj. Mirëpo, në të njëjtën kohë rëndësi të veçantë duhet t i kushtojnë trajnimit të punonjësve të tyre përmes programeve të posaçme dhe arsimimit të klientëve duke shfrytëzuar broshurat, demonstrime audio-vizuale dhe duke kryer vizita të drejtpërdrejta te klientët. Vetëm në këtë mënyrë bankat do të mund të jenë konkurrente në treg dhe të jenë në shërbim të klientëve të tyre. Thesis, nr.1,

132 Lorik Abdullahu, Vjosa Mullatahiri, Ganimete Podvorica Bibliografia Rexha, Nexhmi. Udhëzues për hartimin e projektit kërkimor për lëndën Metodologjia e Kërkimit. Prishtinë, 2010, f.8. Glaser, G. Barney. Anselm, Strauss. The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research. Chicago: Aldine Publishin Company, 1967, f.29. Barney, G Glaser. Anselm, L. Strauss. Awareness of dying. Aldine Transaction, New Jersey, 2005, f 5. Strauss, Anselm. Qualitative analysis for social scientist. Cambridge University Press, 1987, f 78. Glaser, G.Barney. Basics Of Grounded Theory Analysis. Mill Valley, CA: Sociology Press, 1992, f 18. Urquhart, Cathy. An Encounter with Grounded Theory: Tackling the Practical and Philosophical Issues. 23. Jan f 4. Khandkar, H. Shahedul. Open Coding (parë për herë të fundit 09/04/2013). OECD. The future of the internet economy. A statistical profile. June 2011 update, f (parë për herë të fundit 20/05/2013). 132 Thesis, nr.1, 2014

133 Analiza biomekanike e shpejtësisë në kthesën e sllallom te skitarët kulmorë Aziz Dujaka dhe Zenel Metaj Përmbledhje Sporti i skive është sport shume atraktiv dhe garues. Garat në këtë lëmi realizohen në kushte të veçanta. Kushti kryesor për realizimin e garave me skia është ambienti (shtegu), i cili ka karakteristikat e veçanta. Studimi i teknikes së skijimi alpin është vështir të realizohet në kushte laboratorike, prandaj hulumtimet mund realizohen në kushtet që imponohen nga ambienti (shtegu) i garave. Me qëllim të përcaktimit të efikasitetit të sllallomit është bërë zgjedhja e pasazheve të caktuara të shtegut, të cilët dallojnë me karakteristikat e veçanta në garat e sllallomit. Me qëllim të regjistrimit sa më të saktë të të dhënave që paraqesin tekniken e sllallomit, është zgjedh shpejtësia si parametër biomekanik me i rëndësishëm që karakterizon hapësirën kinematike të skijimit alpin. Me analizën e rezultateve dhe përpunimit statistikor vije përfundimi se shpejtësia ndryshon në fazat e veçanta të kthesës së sllallomit. Fjalët kyç: skitë carving, sistemi skiatori-skitë, parametrat kinematikë, shpejtësia, nxitimi, Hyrje Në vitet e fundit, hulumtimet biomekanike janë të orientuara në drejtim të përcaktimit të parametrave kinematikë (hapësinorë kohorë), që e mundësojnë përcaktimin e simulimit kompjuterik dhe modelimin e strukturës lëvizore të skijimit përmes animacioneve. Në varshmëri me mundësinë e realizimit të analizës biomekanike të teknikes sportive superiore që zbatojnë sportistet superiorë, Aziz Dujaka, Fakulteti i Shkencave Sportive. Universiteti i Prishtinës, azizdujaka@hotmail.com. Zenel Metaj, Fakulteti i Kulturës Fizike dhe Sportit. Universiteti AAB Prishtinë, zenel.metaj@aab-edu.net Thesis, nr.1,

134 Aziz Dujaka dhe Zenel Metaj mundësia e përfshirjes së tyre në hulumtimet laboratorike është tejet e vogël. Kompensimi i hulumtimeve laboratorike te mostrat reprezentative është e mundur të plotësohen pjesërisht me përdorimin e xhirimeve televizive të garave të sportistëve superiorë. Kjo mundëson realizimin e hulumtimeve të ardhshme në përcaktimin e efikasitetit të strukturës lëvizëse të sportit përkatës. Për realizim e këtij punimi problem është teknika e rrëshqitjes me ski në disiplinat alpine, posaçërisht teknika e sllallomit. Ky problem vërehet në mjedisin i cili e vështirëson vrojtimin dhe përcjelljen ekzakte, çka edhe vështir që do të mund të realizohet zbatimi i matjeve të drejtpërdrejta të tyre. Qëllimi i përgjithshëm i hulumtimit definohet me mbledhjen e rezultateve të vlerës së shpejtësisë gjatë fazave të caktuara të kthesës së sllallomit. Metodologjia Mostrat e entitetit të këtij hulumtimit janë skitarët superiorë, fitues të garave të sllallomit në Lojërat e XIX-ta Olimpike dimërore, Salt Lake Citi, (Jean-Pierre VIDAL FRA, Sebastian AMIEZ FRA, Alain BAXTER GBR). Në këtë hulumtim është marrë gara e parë e sllallomit të meshkujve në shtegun e shtrirë në pistën Deer Valley Rosort. Starti në lartësinë 2488 m dhe caku në 2274 m (ndryshim të nivelit 214m), 58 porta të vendosura nga trajneri Jesse Perkins Hovt (USA). Në këtë garë startuan 78 garues. 1 Mostër e lëvizjes situacionale për analizë është marrë pasazhi IIIa - rrëshqitja në korridor të zgjeruar nëpër 2 porta të hapura ( 20,21). Koha fillestare sekonda dhe ajo përfundimtare sekonda (diferenca sek) e fazës së lëvizjes së analizuar. Kahu i lëvizjes prej majtas (pozita ), djathtas( ), majtas ( ) dhe koha përfundimtare e garës së parë është 00:48.01 sekonda. 1 Rezultatet e garave të sllallomit për meshkuj në L.O. dimërore Salt Lake 2002, në: www. eurosport.com/olympic games/salt Lake 2002/scheduleresults/Alpine Skiing/htm (vizituar: ). 134 Thesis, nr.1, 2014

135 Qasja ndaj e-bankimit e ndërmarrjeve vendore Parametër (variabël) i hapësirës kinematike që është studiuar në këtë hulumtim është shpejtësia (v), e cila eshte nxjerrë nga rruga e kaluar (s) për kohen (t) si dhe nxitimi (a) i pikave të veçanta të gravitetit të sistemit skiatori-skitë (TAS, Tcr, Tca) në kahun horizontal (x), vertikal (y) dhe në rrafsh (A): 1.V-TAS x, 2.V-TAS y, 3.V-TAS A, 4.V-Tcr x, 5.V-Tcr y, 6.V-Tcr A, 7.V-Tca x, 8.V-Tca y, 9.V-Tca A. Për analizë të materialit të regjistruar është përpiluar programi për analizë kinematografike të hulumtimeve biomekanike të xhirimeve televizive AKB-SKI i modifikuar për skijimin alpin ( në kabinetin e biomekanikës të Fakultetit të Shkencave Sportive në Prishtinë). Pas seleksionimit të fazave të veçanta të lëvizjes eksperimentale materiali është regjistruar përmes sistemit Aver Media (TV Series Software Fleet Support Windows 2000). Për përcaktimin e konstanteve kalibrike është përdorur madhësia reale (180 cm) e shkopinjve të portave në pozitat e nxjerra. Këtë kusht na mundëson përdorimi i programit MGI photo SUITE (version 4.o, Support Windows 2000) 2. 2 APAS, Ariel Performance Analysis System User`s Manuel, Thesis, nr.1,

136 Aziz Dujaka dhe Zenel Metaj Me anë të këtij programi pozita e nxjerrë mund të zvogëlohet apo të rritet me qëllim që madhësia kalibrike gjithmonë të ketë vlerën (madhësinë) e njëjtë, si dhe mund të bëhet radhitja e pozitave në raport real natyror (Grafiku.- 1). Diskutimi i rezultateve Në përpunimin e rezultateve dhe diskutimin e tyre është përfshi shpejtësia (v), rruga e kaluar (s) dhe nxitimi (a) në pasazhi - IIIa i skitarit Jean-Pierre VIDAL FRA. Vlerat maksimale të rezultateve të parametrave kinematikë arrihen në përfundim të fazës kryesore, ku kalohet rruga (s) më e gjatë në interval të njëjtë të kohës e me këtë edhe arrihet shpejtësia në rrafsh (va) me vlerë m/s, dhe shpejtësia mesatare m/s. Gjate krahasimit, qendra kaudale (TcaS) rezulton me shpejtësinë më të madhe ( m/s), pastaj vjen qendra e përgjithshme e rëndimit ( m/s) dhe në fund qendra e pjesës kraniale (9.845 m/s). Shpejtësia horizontale (vx) e qendrave të njëjta të rëndimit të sistemit skiatori-skitë nuk dallon dukshëm nga shpejtësia në rrafsh dhe ka vlera të përafërta maksimale dhe mesatare. Për dallim nga kjo,shpejtësia vertikale (vy),qendrat e rëndimit të sistemit skiatori- skitë lëvizin (ngritën) vertikalisht në çastin e daljes nga kthesa aktuale dhe kalimit në kthesë të re vijuese kur edhe bëhet kalimi i masës së sistemit prej skisë në ski dhe me ç rast ndryshon kahu i lëvizjes. Rrugë vertikale (sy) më të madhe kalon qendra e pjesës kaudale (TcaS) m, pastaj pjesa kranijale (TcrS) m, dhe më pak qendra e përgjithshme e sistemit (TAS) m. Në këtë raport sillet edhe shpejtësia vertikale (vy) e tyre m/s (TAS),4.588 m/s(tcrs) dhe m/s (TcaS).Rezultatet e paraqitura kanë të bëjnë me skiatorin 20.A. Baxter-FRA (plasmani-vendi II-të),ndërsa rezultatet e skitarit të plasuar në vendin e parë në garat e sllallomit (3. J.P. Vidal_FRA) kanë vlera më të mëdha të parametrave statistikorë, e që është ndikim i fazës së lëvizjes pas kalimit në portën 21a, meqë pozitat e analizuara nuk paraqesin vlerën reale të konstantes kalibrike për këto pozita. Shikuar të njëjtin skitar në lëvizjen mes portës 20a- 21a, rezultatet e fituara janë me vlera më të vogla, sepse ai e zvogëlon 136 Thesis, nr.1, 2014

137 Qasja ndaj e-bankimit e ndërmarrjeve vendore shpejtësinë e rrëshqitjes me kusht që t i afrohet shkopit të portës (posaçërisht atij 21a) sa më afër, të cilën gjë edhe e arrin (Tabela.-1, Diagrami.-4). Tabela.-1. Parametrat themelorë statistikorë të parametrave kinematikë Shpejtësia v (m/s), pasazhi IIIa (3. J.P. VIDAL FRA) Nr. Variablat Men Min Max Varia. S. S.Eror Skew. Kurt. (N=22) Dev 1 V-TAS x V-TAS y V-TAS A V-Tcr x V-Tcr y V-Tcr A V-Tca x V-Tca y V-Tca A Thesis, nr.1,

138 Aziz Dujaka dhe Zenel Metaj Nxitimi (a) i qendrave përfaqësuese të sistemit skiatori-skitë (TAS,TcrS,TcaS) dhe kokave të përparme të mbërthyeseve të skive (dtkms,stkms) sillen në varësi me shpejtësinë e arritur. Kryesisht nxitimi i përshpejtuar paraqitet në fazën e parë të kthesës me vlerë afër 60 m/s2 për qendrat e rëndimit të sistemit skiatori-skitë, ndërsa skitë arrijnë vlerë maksimale të nxitimit të përshpejtuar m/s2. Nxitimi i ngadalësuar ka vlerë diç më të vogël m/s2 (TAS,TcrS,TcaS), ndërsa te skitë ka vlerën m/s2. (Diagrami.-5). Përshpejtimi i shpejtësisë shprehet në fazën e parë të kthesës dhe në fillim të fazës së tretë të kthesës. Në fazën e parë përshpejtimi është i dukshëm për aq sa është i shpejt shkarkimi i skive, së pari lart me kalimin e masës së sistemit skiatori-skitë nga skia e jashtme si aftësi e këmbës shtytëse, lëvizje e cila ekzekutohet me kontraksionin koncentrik të muskujve shtrirës në artikulacionin e gjurit,atij kokso femoral (aq sa është e mundur) dhe talokrural. Ky përshpejtim rritet edhe më shtytjen nga shkopi i ngulur. Në fazën e tretë përshpejtimi i shpejtësisë është në të mirë të forcave të jashtme,posaçërisht komponentës tangjenciale të forcës së rëndimit kur edhe paraqitet 138 Thesis, nr.1, 2014