BRIEFS MACEDONIA B NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

Transcription

1 POLICY EU POLICY BRIEFS MACEDONIA B Shkurt 2015 NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË Në këtë punim analizohet ndikimi i bashkësive fetare ndaj institucioneve shtetërore dhe ndaj politikës në RM, me ç rast arrihet në përfundim se baza e pasluftës, me të cilën garantohet mundësia e ndikimit të bashkësive fetare ndaj institucioneve dhe politikës, është e nevojshme që të zhvillohet edhe më tutje veçanërisht ndaj obligimit të vendit tonë që nga pozitat neutrale tu sigurojë shanse të barabarta të gjithëve, pa mëdyshje, duke mbajtur llogari edhe për aspektet shtet-formuese të zgjidhjeve të këtilla juridike në raport me shkallën e pjesëmarrjes së organizatave të ndryshme religjioze në ndërtimin e RM. Doc. Dr. Aleksandar Spasenovski Fakulteti juridik Justiniani i parë Universiteti Shën Kirili dhe Metodi

2 LISTA E SHKURTESAVE 1. RМ Republika e Maqedonisë 2. LKM- Lidhja e komunistëve të Maqedonisë 3. LSM- Lidhja socialiste e Maqedonisë 4. LKJ- Lidhja e komunistëve të Jugosllavisë 5. RSFJ- Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë 6. KB- Kombet e bashkuara 7. KOM- Kisha ortodokse Maqedonase Kryepeshkopata e Ohrit 8. BFI- Bashkësia fetare islame 9. KK- Kisha katolike 10. KEM- Kisha evangjeliste- metodiste 11. BE- Bashkësia ebrejase 12. KOO- Kryepeshkopata ortodokse e Ohrit 2

3 PARATHËNIE Në shtetet demokratike ashtu siç ndërmarrin hapa institucionet nga domeni i religjioneve, gjithashtu, janë të pranishme, normalisht, edhe format reflektuese të ndikimit të bashkësive fetare ndaj institucioneve të shtetit. E ekspozuar para objektivit për të formësuar modelin autentik të relacioneve me bashkësitë fetare, RM duhet patjetër të rrumbullakojë sistemin e protokolleve përkatëse në pajtim me të cilët do të realizoheshin relacionet ndërmjet institucioneve të shtetit dhe atyre fetare, duke pasur parasysh standardet e larta demokratike të shteteve të zhvilluara evropiane. Ky punim është vazhdim i hulumtimeve të modelit maqedonas të shekullarizimit, të mbështetur nga përfaqësia e Fondacionit Konrad Adenauer në Shkup. Në mënyrë konsekuente me policy brief të parë me titull: Partitë politike dhe garancitë e shekullarizimit në RM., në të cilin ndriçohet ndikimi i shtetit dhe partive ndaj punës së bashkësive fetare, në këtë punim përkufizohet nga afër procesi reflektues ndikimi i organizatave fetare ndaj institucioneve të shtetit dhe politikës në RM. Ky qëllim arrihet nëpërmjet analizës të modeleve përkatëse teorike dhe krahasuese, me ç rast, kësaj baze vështruar në këtë mënyrë, i shtohet vështrim adekuat juridikopolitik të kësaj çështje në RM. Autori Shkup, shkurt 2015 NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 3

4 VËREJTJE HYRËSE Gjatë historisë së njerëzimit sistemi juridik dhe religjioz kanë qenë në gjendje divergjente, i cili ka vepruar në një hapësirë nga konflikti deri në një bashkëpunim të ndërsjellë, përkatësisht përshtatje ndaj njëri tjetrit. 1 Kjo e fundit nis të shprehet në teori më e theksuar pas paraqitjes së Perandorisë Romake 2. Kështu, edhe pse në Dhiatën e Vjetër të Librit të Shenjtë (Bibla) 3 është theksuar se mbretërit duhet t u nënshtrohen personave fetar, krishterimi në epokën e përmendur shumë shpejt i përshtatet këtij raporti të përcaktuar paraprak, duke e zëvendësuar konfrontimin fillestar me pushtetin shtetëror me konceptin e bashkëpunimit reciprok, përkatësisht me kompromis inherent në pajtim me togfjalëshin Zotit Shenjtëria, mbretit mbretëria. 4 Në këtë kuptim, në epokat e mëvonshme të zhvillimit të historisë së njerëzimit njihen edhe shembuj të tjerë kur mbretërit janë kurorëzuar nga ana e krerëve fetar (në këtë mënyrë këta të parët e kanë fituar legjitimitetin e vet juridik të udhëheqin shtetin,) si dhe shembuj të kundërt të ndikimit të autoriteteve shtetërore në zgjedhjen e personave që kanë drejtuar organizatat fetare. 5 Ndryshe nga e kaluara, raportet e sotme të organizatave fetare me shtetin zhvillohen në rrethana krejtësisht të ndryshme të cilat në mënyrë qenësore i ndryshojnë kushtet e dialogut dhe të karakterit të relacioneve të ndërsjella. 6 Këto rrethana të reja janë evidente edhe në faktin sipas të cilit forca, përkatësisht pushteti që mund të (keq)përdoret kundër organizatave të tjera fetare ndonjëherë ka qenë në duar të organizatave fetare, ndërsa sot është në duar të pushteteve shekullare (laike). 7 Së këndejmi, është plotësisht e kuptueshme se në të kaluarën preokupimi kryesor i mendimtarëve ka qenë se si të sigurohet zhvillimi i papenguar nga ndërhyrjet e organizatës fetare, e cila është përzierë në kompetencat e shtetit, ndërsa sot shteti bashkëkohor është ai i cili paraqet rrezikun e mundshëm për të drejtat fetare dhe të drejtat tjera të qytetarëve të vet dhe grupeve fetare. 8 Në themelin e asaj që u përmend janë evident edhe procese të tjera të shmangies vullnetare të shtetit nga çështjet doktrinare dhe ekzekutive të organizatave fetare, me ç rast një fenomen i këtillë pjesërisht mund të shpjegohet edhe me transformimin e religjioneve nga lëvizje koherente fetare me rrezikim potencial rreth legjitimitetit të shtetit, aktualisht në grupe më të vogla të interesit të cilat kanë në radhë të parë agjendën morale Shih David Little, Religion, Conflict and Peace, Case Western Journal of International Law nr.: 95, 2006, faq.: Shih Christopher S. Mackay, Ancient Rome: A Military and Political History, Cambridge University Press, Cambridge, Libri i shenjtë i Dhiatës së vjetër dhe të re (Bibla) Sinodi i shenjtë peshkopi i Kishës ortodokse maqedonase, Shoqata biblike e Republikës së Maqedonisë, botim i reviduar, Shih Ahmet Alibashiq, Modeli i rregullimit të raporteve ndërmjet shtetit dhe bashkësive fetare në Evropë dhe në SHBA, Buletini i Rijasetit të LXIV: 9-10, 2002 faqe Shih Jonathan Fox, World Separation of Religion and State Into the 21st Century, Comparative Political Studies nr.: 35, јуни 2006, faq.: Shih Jonathan Fox, World Separation of Religion and State Into the 21st Century, Comparative Political Studies nr.: 35, јуни 2006, faq.: Shih Ahmet Alibashiq, Ahmet Alibashiq, Modeli i rregullimit të raporteve ndërmjet shtetit dhe bashkësive fetare në Evropë dhe në SHBA, dhe konsekuencat e tij.cit. Shih Judd Birdsall, Divine Roots of Human Rights, The Review of Faith & International Affairs, dimmer , faqe.: dhe Ahmet Alibashiq, Ahmet Alibashiq, Modeli i rregullimit të raporteve ndërmjet shtetit dhe bashkësive fetare në Evropë dhe në SHBA, dhe konsekuencat e tij.cit. Ibid 4

5 Gjithashtu, rregullimi i aktivitetit të organizatave fetare dikur ka qenë si rezultat i përpjekjeve të shtetit t u imponoj popullsisë bindjet e veta fetare, të bëjë shpërndarjen e resurseve të shoqërisë ose të vëzhgojë aktivitetin e organizatave fetare në përpjekjet e tyre eventuale që të vënë në pikëpyetje stabilitetin e rregullimit ekzistues juridik, ndërsa sot shumica e rregullave juridike paraqesin përgjigje ndaj shtetit demokratik të iniciativave të bashkësive fetare të cilat përpiqen të sigurojnë mjete për aktivitetin e vet në kushte të interesit gjithnjë e më të vogël për religjionin nga ana e qytetarëve që rezulton me zvogëlimin e numrit të anëtarësisë. 10 Baza e karakterit të sotshëm demokratik të relacioneve të bashkësive fetare dhe institucioneve shtetërore lidhet me manifestimin dhe rritjen e demokracisë përfaqësuese. 11 Këtij procesi i parapriu periudha kushtetutshmërisë moderne që filloi në SHBA, ndërsa nëpërmjet Francës u shpërnda edhe në pjesën tjetër të kontinentit evropian dhe në botë. 12 Sot në kushtetutat e shteteve demokratike ekziston një laramani në rregullimin e raporteve ndërmjet shtetit dhe religjioneve. Dispozitat kushtetuese të shteteve sillen në limite të përgjithësuara për mos diskriminim, për ndarje të religjioneve nga shteti, si dhe në kufij parimor për lirinë e predikimit të fesë, sikurse është rasti me Kushtetutën e Republikës së Francës, 13 e deri te përcaktimi i rregullave të shumta dhe të hollësishme, sikurse është shembulli i Kushtetutës së Mbretërisë së Spanjës. 14 Në këtë drejtim është edhe e dhëna se, për shembull, në Kushtetutën e Konfederatës së Zvicrës, konstatohet se Kushtetuta miratohet në emër të plotfuqishmit Zot 15 ose e Republikës Federale të Gjermanisë, se ajo bëhet në harmoni me përgjegjësinë ndaj Zotit. 16 Në mënyrë konsekuente me llojllojshmërinë e përmendur, Kushtetuta e Spanjës e obligon shtetin të mbajë raporte të veçanta me Kishën katolike dhe konfeksionet tjera 17, ndërsa Kushtetuta e Gjermanisë e përshkruan obligimin për të mësuar fenë si lëndë mësimore. 18 Kushtetuta e Greqisë, ndërkaq padyshim e përcakton ekzistimin e krishterimit ortodoks si predikim fetar zyrtar të shtetit, 19 ndërsa në Republikën e Italisë, 20 përkundër proklamimit formal të barazisë së konfeksioneve, faktikisht marrëdhëniet me Selinë e Shenjtë janë vënë në nivel të lartë. 21 Duke marrë parasysh atë që u tha më lartë, ndërlidhet edhe shkenca natyra e të cilës është të analizoj këto procese, duke bërë disa përgjithësime nëpërmjet formësimit të përkufizimeve, klasifikimeve dhe kategorizimeve adekuate. Sipas pjesës më të 10 John G. Francis, The Evolving Regulatory Structure of European Church-State Relationships, Journal of Church and State, nr.: 4, 1992, faq.: Shih Rik Torfs, Rule of Law and the Management of Religious Affairs?, Conference: Law and Religion in Transitional Societies, Norway, 2006 и Richard Cimino и Christopher Smith, Secular Humanism and Atheism beyond Progressive Secularism, Sociology of Religion nr.: 4, faq.: Louis Henkin, Religion and the Constitution, Jewish Social Studies, Annual Conference Report, 1985, faqe.: Kushtetuta e Republikës së Francës (assamble e-nationale.fr) Kushtetuta e Spanjës (congreso.es) Kushtetuta e Zvicrës (admin.ch) ) 16 Ligji themelor i Republikës Federale të Gjermanisë (bundestag.de) Kushtetuta e Spanjës cit. 18 Ligji themelor i Republikës Federale të Gjermanisë citat 19 Kushtetuta e Greqisë (hellennicparliament.gr) Kushtetuta e Italisë (senato.it), Shih A. Raymond Randolph, Spreading Democracy, Northwestern University Law Review nr.: 1, 2008, faqe.: NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 5

6 madhe të teorikëve që merren me këto çështje, 22 ekzistojnë katër modele të raporteve ndërmjet shtetit dhe religjioneve: I pari, modeli i dominimit të sistemit religjioz, përkundër sistemit kushtetuesjuridik, i cili quhet teokrati. I dyti, modeli i dominimit të sistemit kushtetues-juridik përkundër sistemit religjioz i cili është tipik për shembull për shtetet komuniste, dhe i cili më shpesh quhet antiteizëm; I treti, modeli i statusit të privilegjuar (bashkëpunim) të një sistemi të caktuar religjioz në kudër të sistemit të instaluar kushtetues-juridik, i cili në teori quhet modeli i religjionit shtetëror, si dhe I katërti, modeli i ndarjes kushtetuese si dhe në mënyrë vullnetare të sistemit kushtetues-juridik nga sistemi religjioz, i cili quhet shekullarizim. Gjithsesi, pavarësisht nga karakteri i kategorizimit, nisma e çdo modeli është përputhja e sistemit kushtetues-juridik me sistemin religjioz, i cili quhet teokrati, ndërsa aspekti final ka të bëjë me kontradiktat ndërmjet sistemit kushtetues-juridik me sistemin konkret religjioz, i cili quhet antiteizëm. Në këtë mes, gjenden ndërkaq modelet të cilat paraqesin komplotin ndërmjet karakteristikave të njërës ose formës tjetër. Sot, në shtetet demokratike janë më të pranishëm dy modelet e fundit të relacioneve institucione shtetërore religjione. Në këtë kuptim, modeli i religjionit shtetëror është karakteristik për shtetet e Skandinavisë nëpërmjet shembullit të Kishës së Luterit, për Bashkimin e Mbretërisë sipas shembullit të Kishës angleze, si dhe të Republikës së Greqisë nëpërmjet shembullit të Kishës ortodokse. Nga ana tjetër, modeli i ndarjes së shtetit nga religjioni (shekullarizimi) është karakteristik për pjesën tjetër të shteteve evropiane, sikurse është rasti me Francën ose me kontinentin amerikan në SHBA. Gjithsesi, varësisht se shteti do të marrë nën ombrellën e vet bashkësinë fetare përkatëse (modeli i religjionit shtetëror) ose do ta largojë nga vetja (modeli i shekullarizimit) nuk varet nga religjioni konkret shumicë ose nga rregullimi shtetëror, por kjo kushtëzohet nga shkaqe historike që lidhen me rrolin e bashkësisë përkatëse fetare në formësimin e shtetësisë së kombit konkret. Duke marrë parasysh përvojat evropiane, RM implementon modelin autentik të shekullarizimit. 23 Modeli maqedonas i raporteve me organizatat fetare është sistem diku midis modelit të religjionit shtetëror dhe modelit të shekullarizimit, sepse në kuptimin historik-shtet-formues dhe simbolik KOM është dalluar përkundër organizatave të tjera fetare, por, megjithatë, korpusi themelor i të drejtave, si dhe garancitë e lirisë së predikimit fetar janë në nivel të standardeve demokratike të botës së zhvilluar Shih Irving Brant, Madison: On the Separation of Church and State, William and Mary Quarterly бр.: 8, 1951; Patrick J. Buchanan, State Religion, The American Conservative, 2007, стр.: Shih Partitë politike dhe kufijtë e shekullarizimit në Republikën e Maqedonisë,Fondacioni Konrad Adenauer, Policy Brief, Shkup, Partitë politike dhe kufijtë e shekullarizimit në Republikën e Maqedonisë cit 6

7 1. NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË Në Republikën e Maqedonisë shkalla e ndikimit reciprok të bashkësive fetare, nga njëra anë dhe institucioneve dhe politikës, nga ana tjetër, është përcaktuar nga karakteri i modelit të definuar më lartë të shekullarizimit i cili gjënë shprehje juridike në kushtetutë dhe në ligjet e shtetit tonë. Gjithsesi, duke marrë parasysh proceset e historisë më tëre të Maqedonisë, në përcaktimin e relacioneve ndërmjet bashkësive fetare dhe institucioneve të shtetit dhe politikës, dallojmë tre modele: Periudha e parë zgjat nga viti 1945 deri më 1990, kur bashkësitë fetare nuk kanë ndikim ndaj institucioneve dhe politikës shtetërore; Periudha e dytë zgjat nga viti 1990 deri në miratimin e Kushtetutës së RM, kur bashkësitë fetare kanë ndikim të kufizuar ndaj institucioneve dhe politikës shtetërore; Periudha e tretë zgjat nga miratimi i Kushtetutës së RM-së deri sot, kur bashkësitë fetare kanë ndikim ndaj institucioneve dhe politikës shtetërore. Kufiri ndërmjet periudhës së parë dhe të dytë është miratimi i amendamenteve të Kushtetutës së SRM të vitit 1974, ndërsa kufiri ndërmjet periudhës së dytë dhe të tretë është miratimi i Kushtetutës së RM-së në vitin * * * Në periudhën e parë, ndalesa esenciale për ndikim më të madh të bashkësive fetare ndaj institucioneve shtetërore është rezultat i orientimeve të pranuara ideologjike të LKM, që ishte forca kryesore politike në RSM. Faktikisht, në pajtim me ideologjinë e pranuar të klasës punëtore 25 e cila paraqet sistemin e rrumbullakuar të pozitave politike, bindje dhe qëndrime të paramenduar nga ana e LKJ, religjioni duhet të eliminohet me zhvillimin e shkencës dhe arsimimit popullor. 26 Në llogari të kësaj që u përmend imponohet teza e Karl Marksit sipas së cilës religjioni është produkt njerëzor, por njerëzit për këtë nuk janë të vetëdijshëm, me ç rast ai do të konkludojë njerëzit pasi të tejkalojnë kufizimet e veta shenjtore, do të kenë mundësi të tejkalojnë kufizimin fetar. 27 baza ideologjike politike e shtruar në këtë mënyrë së bashku me konceptimin konkret në teori quhet si ateizëm marksist. 28 Si argument tjetër plotësues në llogari të pozicionimit të përmendur ideologjik rigid të komunistëve maqedonas ndaj bashkësive fetare në RSM, dëshmojnë 25 Koncepti i ideologjisë së klasës punëtore fillimisht përpunohet në veprën e Karl Marksit dhe Fridrih Engels Manifesti komunist / Sipas autorëve, fati i klasës punëtore është që të ndryshojë sistemin kapitalist me vënien e të ashtuquajturës diktatura e proletariatit si fazë e parë deri në krijimin e shoqërisë komuniste në të cilën liria e secilit është parakusht për zhvillimin e lirë të të gjithëve. (Shih Karl Marks, Fridrih Engelst, manifesti i Partisë komuniste, Komunist, Shkup, 1987). 26 Shih Programi i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, Shih Karl Marks Vështrim rreth çështjes hebraike cit. 28 Ateizmi marksist është pjesë e doktrinës komuniste të Karl Marksit, e cila është formuar nën ndikimin e trashëgimisë filozofike të Hegelit, si dhe pikëpamjeve të filozofit gjerman Ludvig Foerbah. Kjo paraqet për raportin e shtetit ndaj religjionit, që më vonë përpunohet edhe nga Vladimir Lenin, si dhe nga liderë dhe ideologë të tjerë komunist në shtetet e bllokut komunist, bazohet në tezën se komunizmi supozon eliminimin e të gjitha religjioneve me qëllim që të realizohet shteti ideal i paramenduar (Види Sabrina Petra Ramet, Religious Policy in the Soviet Union, Cambridge University Press, Cambridge, 1993). NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 7

8 edhe raportet antagoniste që ato i kanë me bashkësitë fetare, ndërsa të cilat i kanë rrënjët që nga periudha para dhe gjatë Luftës së dytë botërore për shkak të faktit sepse këta të dytët në pjesën më të madhe gjenden në anën tjetër gjatë këtyre kohërave turbulente para lufte dhe gjatë luftës. 29 Në bazë të kësaj që u tha, kristalizohen katër pozicione të LKM në raport me çështjen e religjionit: E para religjioni është rezultat i prapambetjes shpirtërore dhe materiale të njerëzve si rezultat i karakterit të jetës nën sisteme ideologjike të cilët nuk lejojnë përparim të tillë siç e mundëson socializmi; Së dyti, religjioni është sistem i besëtytnive të kota dhe injorancës shoqërore, i cili në pajtim me retorikën dhe praktikën e LKJ, në asnjë aspekt nuk ka kontribut pozitiv në zhvillimin e njeriut; Së treti, përkundër kësaj që u përmend, për shkak të standardeve demokratike që i vendos bota e civilizuar dhe të cilat janë pranuar nga RSFJ, përkatësisht RSM, në masë më të madhe me krijimin e OKB, eliminimi i religjionit, si qëllim final, nuk do të realizohet me ndalesa administrative, por me politikë aktive të cilën e promovon shkenca dhe arsimimi popullor; Së katërti, sipas komunistëve jugosllav, realizimi i lirisë së plotë të njeriut është i pamundshëm me ekzistimin e religjionit, përkatësisht ekzistimi i vetëdijes religjioze tek njerëzit është në kundërshtim me parimet e lirisë, ashtu si e kuptojnë ata. Në këtë kuptim, duke marrë parasysh faktin se për çfarëdo lloj pozicioni të cilitdo qoftë qytetar kërkohet, ndër të tjera, edhe përshtatshmëri morale-politike, 30 në të cilën domosdo ka hyrë edhe botëkuptimi ateist, imponohet konkluzioni se pasja e ndjenjave fetare paraqet handikap serioz personal për përparimin shoqëror. Në themel të kësaj që u tha, imponohet konkluzioni se, në këtë periudhë prej vitit 1945 deri 1990, bashkësitë fetare në RSM përveç që nuk kanë mundur të realizojnë ndikim më të konsiderueshëm ndaj proceseve politike dhe shoqërore, ato ballafaqohen edhe me vështirësi plotësuese nga ana e shtetit, që rezultojnë me pamundësinë që ata deri në fund të realizojnë të drejtat e tyre themelore, që lidhen me praktikimin e religjionit, përkatësisht me realizimin e të drejtës së predikimit fetar të qytetarëve. * * * Periudha e dytë e ndikimit të limituar të bashkësive fetare ndaj institucioneve shtetërore dhe politikës fillon më kur Kuvendi i Maqedonisë i shpall Amendamentet LVII deri në LXXXI të Kushtetutës së RSM të vitit 29 Shih Tomisllav Brankoviq, Lidhja e komunistëve të Jugosllavisë dhe religjioni, Politikologjia e religjionit, nr:2, Beograd 2007, faqe Përshtatshmëria morale-politike paraqet një gërshetim të bindjeve ideologjike dhe politike, shkallën e besimit dhe angazhimit, sipas të cilës, si orientime, në kuadër të Jugosllavisë Federative nga ana e LKJ është vlerësuar lojaliteti i një personi të caktuar ndaj shtetit, si dhe kapacitetet e tij të kryejë funksione të caktuara në sistemin e organizimit të pushtetit. 8

9 dhe zgjat deri në miratimin e Kushtetutës së parë demokratike të RM të pavarur më Me këto amendamente, përkundër ndryshimeve në sistemin e organizimit të pushtetit shtetëror, u bë ripërcaktimi edhe i pozicionit të RSM në raport me organizatat fetare. Këto që u thanë u bënë me amendamentin LXXX. Faktikisht, me pikën 1 të Amendamentit LXXX shteti vërteton se qytetarët janë të barabartë në të drejtat dhe detyrimet pavarësisht kritereve të shumta, sikurse janë nacionaliteti, raca, seksi, gjuha, bindjet politike e të tjera, përfshirë këtu edhe bindjet fetare, ndërsa me pikën 5 të alinesë 3 të Amendamentit LXXX vërtetohet se bashkësitë fetare nuk mund të formojnë organizata politike. Me pikën një u zëvendësua alineja 1 e nenit 204 të Kushtetutës të vitit , që nuk e garantonte të drejtën e barazisë së qytetarëve pavarësisht bindjeve të tyre politike, ndërsa me pikën 5 të alinesë 3 u plotësua neni 225 i Kushtetutës, 33 i cili parasheh ndalimin e keqpërdorimit të fesë për qëllime politike. Me këto dy ndryshime, shteti hapi rrugën e pluralizmit politik, por njëkohësisht i ndaloj organizatat fetare të jenë pjesëmarrës të tij të drejtpërdrejtë nëpërmjet formimit të partive politike. Megjithatë, me shmangien e dispozitës për përdorimin e fesë për qëllime politike, hartuesi i kushtetutës u lejoj bashkësive fetare të paraqiten në opinion (publik) me qëndrime dhe propozime të veta në lidhje me çështje t ndryshme shtetërore dhe ideologjike. Pika 5 e Amendamentit LXXX, 34 përmban edhe ndryshime të tjera të lidhura me statusin e organizatave fetare, që ishte përcaktuar me nenin 225 të Kushtetutës së RSM. 35 Në të vërtet, për dallim nga përpara kur ka qenë ndaluar, tani shteti u lejon organizatave fetare të mund të merren me veprimtari ekonomike dhe veprimtari të tjera nën kushte të caktuara. Në këtë mënyrë, në kontekst të tendencës për demokratizim të mëtejshëm të sistemit politik dhe ekonomik, organizata fetare fituan edhe një të drejtë, që u ishte shkurtuar nga ana e pushtetit socialist. Pika 7 e Amendamentit LXXX 36, gjithashtu, lidhet me temën e këtij punimi. Me këtë plotësohet kreu i V i Kushtetutës së RSM 37, i cili përmban dispozita që kanë të bëjnë me liritë, të drejtat dhe obligimet e njeriut dhe qytetarit. Amendamenti, duke u lejuar qytetarëve të themelojnë parti politike, i zgjeron kufijtë kushtetues në lidhje me ndalesat e përhapjes së urrejtjes dhe mos tolerancës të përkufizuar me alinenë 3 të nenit dhe të partive politike. Përfundimisht, parashihet se ndalohet çdo lloj organizimi politik, i cili, ndër të tjera, është orientuar edhe në shkeljen e 31 Vendimi për shpalljen e Amendamenteve LVII - LXXXI të Kushtetutës së Republikës Socialiste të Maqedonisë, Amendamente të Kushtetutës së Republikës Socialiste të Maqedonisë, Gazeta zyrtare e Republikës Socialiste të Maqedonisë viti: XLVI, nr: 28, , citat, faqe :507, 32 Kushtetuta e Republikës Socialiste të Maqedonisë, Gazeta zyrtare e Republikës Socialiste të Maqedonisë viti: XXX, nr:7, Shkup, , cit or. 33 Ibid 34 Vendimi për shpalljen e Amendamenteve LVII - LXXX të Kushtetutës së Republikës socialiste të Maqedonisë, Amendamentet e Kushtetutës së Republikës socialiste të Maqedonisë, Gazeta zyrtare e Republikës Socialiste të Maqedonisë, viti:46- nr: 28, citat, or. Faqe Kushtetuta e Republikës Socialiste të Maqedonisë Gazeta zyrtare e Republikës socialiste të Maqedonisë viti: XXX, nr:7, Shkup, , cit.or. 36 Vendimi për shpalljen e Amendamenteve LVII - LXXX të Kushtetutës së Republikës socialiste të Maqedonisë, Amendamentet e Kushtetutës së Republikës socialiste të Maqedonisë, Gazeta zyrtare e Republikës Socialiste të Maqedonisë, viti:46- nr: 28, citat, or. Faqe Kushtetuta e Republikës Socialiste të Maqedonisë Gazeta zyrtare e Republikës socialiste të Maqedonisë viti: XXX, nr:7, Shkup, , cit.or 38 Ibid, NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 9

10 të drejtave dhe lirive të njeriut, domethënë edhe të lirisë së bindjes fetare, si dhe ndaj nxitjes së urrejtjes dhe mos tolerancës, ndër të tjera edhe për shkak të motiveve fetare. Me amendamentet e Kushtetutës së RSM të vitit 1974 u ripërcaktua modeli i deriatëhershëm antiteist të raporteve të shtetit me organizatat fetare. Me to, organizatave fetare iu lejua të jenë pjesëmarrës aktiv në proceset politike pa të drejtë të formojnë parti politike, të formojnë subjekte ekonomike, ai dhe, në pajtim me parimet e pluralizmit politik, u ndalua formimi i partive politike të cilat me veprimtarinë e tyre do të nxisin shkeljen e të drejtave dhe lirive t njeriut dhe e nxisin, ndër të tjera edhe urrejtjen dhe mos tolerancën fetare. * * * Periudha e tretë dhe vendimtare zgjat nga miratimi i Kushtetutës së RM 39 deri sot, kur bashkësitë fetare realizojnë ndikimin e tyre ndaj institucioneve dhe ndaj politikës. Në këtë aspekt, me Kushtetutë shteti e garanton lirinë e bindjes fetare duke u lejuar qytetarëve që lirisht vetë ose në bashkësi me të tjerë të shprehin bindjet fetare. Bindjeve konkrete fetare, RM u lejon të formojnë shkolla fetare, si dhe ente sociale dhe mirëbërëse. Gjithashtu, fetë konkrete janë radhitur në tri grupe, me ç rast në të parën hyn KOM, në të dytën janë vendosur BFI, KK, KEM dhe BH, ndërsa në grupin e tretë nën kategorinë bashkësi të tjera fetare dhe grupeve religjioze, janë vendosur fetë të tjera me më pak numër besimtarësh. Në këtë kuptim, vendosja e bashkësive fetare në tri grupe nuk sjell në vetvete edhe vëllim të ndryshëm të të drejtave dhe lirive të cilat ato i realizojnë, por kjo është më tepër në kuptimin historik-shtet-formues dhe simbolik nëpërmjet prizmit të karakterit të shtetit maqedonas, i cili në masë më të madhe bazohet në trashëgiminë të krishterimit ortodoks. Përkundër garancive të përgjithshme, shteti parasheh edhe garanci të tjera për organizatat fetare minoritare në drejtim të kultivimit dhe zhvillimit të identitetit të tyre. Liritë dhe të drejtat fetare të përkufizuara në këtë mënyrë i nënshtrohen mbrojtjes nga ana e shtetit nëpërmjet Gjyqit kushtuar. Përfundimisht, shteti parasheh se edhe gjatë periudhave të gjendjes luftarake dhe të jashtëzakonshme mund të kufizohen liritë dhe të drejtat e njeriut dhe të qytetarit, por këto kufizime nuk mund të jenë diskriminues në bazë, ndër të tjera të së drejtës së besimit fetar. Sipas kësaj baze të vënë kushtetuese-juridike, bashkësitë fetare në RM kanë mundësi aktivisht të marrin pjesë në proceset shoqërore duke u paraqitur me qëndrime ose projekte të tyre. Institucionet dhe politika, ndërkaq, në pajtim ndonjëherë iniciativat e bashkësive fetare i pranojnë, dhe ndonjëherë nuk i pranojnë. Ato iniciativa që nuk pranohen gjejnë shprehjen e tyre juridike dhe politike. Në vazhdim vijon vështrimi për tre aktet juridike, të cilët paraqesin shembuj eklatant të ndikimit të bashkësive fetare ndaj institucioneve të shtetit. 39 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, viti, XLVII, nr:52, Shkup, 1991, faqe

11 I pari Ligji i bashkësive fetare dhe grupeve religjioze i vitit Me një pjesë të dispozitave të këtij akti juridik, RM më konkretisht vihet si mbrojtës ndaj KOM, duke krijuar parakushte juridike me të cilat garantohet veprimi i saj i lirë. Kjo arrihet me nenin 8 të Ligjit me të cilin ndalohet në kuadër të një besimi fetar të ekzistojnë më shumë organizata fetare. Në këtë mënyrë, RM duke iu afruar konceptit bizantin të simfonisë (unitetit) ndërmjet shtetit dhe kishës, në një pjesë të caktuar bie në kundërthënie me standardet demokratike ndërkombëtare, të cilat, mbështeten në ndarjen e bashkësive fetare nga shteti, në pluralizmin e mendimeve etj. Në kuptimin konkret, RM duke anticipuar sfidat me të cilat ballafaqohet bashkësia më e madhe fetare (e cila si kategori kushtetuese përjetohet si një nga shtyllat e shtetit) si rezultat i statusit të saj të panjohur nga ana e ekumenisë tjetër ortodokse, vendos që në mënyrë ligjore të reagojë për të mbrojtur interesat e saj. Ligji i bashkësive fetare dhe grupeve religjioze i vitit 1997 u zëvendësua me Ligjin për pozitën juridike të kishës, bashkësisë fetare dhe grupit fetar të vitit , me të cilin u abrogua dispozita e ligjit të kaluar, e cila parashihte se për një besim fetar mund të ekzistojë vetëm një organizatë fetare. Së dyti, bekimi fetar në shkollat shtetërore. Në historinë më të re të Maqedonisë përcaktimi i barometrit të shekullarizimit u bë edhe me pasoja juridike që u krijuan për shkak të Dekretit 42 të ministrit të arsimit të gushtit të vitit 1999 drejtuar drejtorëve të shkollave fillore dhe të mesme në RM që të ftojnë edhe persona fetar që të bekojnë fillimin e vitit të ri shkollor, që më vonë u kontestua para Gjyqit kushtetues. Në pajtim me këtë akt, në institucionet arsimore të përmendura, varësisht nga struktura religjioze e nxënësve, uratat i bënë edhe persona të KOM dhe BFI, përkatësisht të të dyja bashkësive fetare më të mëdha dhe jo nga të gjitha të regjistruarat. Me Aktvendimin 43 e prillit të vitit 2000, Gjyqi kushtetues e anuloi aktin, duke konfirmuar se shteti është neutral në raport me fenë dhe se nuk ka të drejtë të organizojë aktivitete fetare në shkolla publike, me ç rast përfundon se ai nuk mund ta bëjë këtë edhe në raste të tjera të ngjashme jashtë shkollave. Në këtë kuptim, gjatë viteve në vijim, edhe pse praktika e bekimit në fillim të vitit shkollor në shkollat publike ishte ndaluar, megjithatë, ndodhin forma të tjera të bekimeve fetare. Këto të fundit vinë në shprehje gjatë manifestimeve që lidhen me ndërtimin e objekteve nga ana e shtetit ose të autoriteteve lokale, kur persona fetar, gjithashtu, bëjnë njëfarë forme të bekimit fetar. Së këndejmi mbetet e panjohur se a paraqesin këto veprime shkelje të vendimit të Gjyqit kushtetues, dhe përsëri të instalohet bekimi fetar. 40 Ligji i bashkësive fetare dhe grupeve religjioze, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, viti: LII, nr: 35, Shkup, 23,7.1997, faqe: Ligji i pozitës juridike të kishës, bashkësisë fetare dhe grupit religjioz,gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, viti: LXIII, nr: 113, Shkup, 20,9,2007, faqe: Ministria e arsimit e Republikës së Maqedonisë, Dekret, nr: ?1, Shkup, 24.* Gjyqi kushtetues i Republikës së Maqedonisë, Aktvendim numër: 195/ , Shkup, NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 11

12 Së treti, mbështetje shtetërore në luftën për autoqefalin e KOM. Institucionet e RM, nga fitimi i pavarësisë në shumë raste zënë raporte partneriteti ndaj KOM, veçanërisht në kontekst të përpjekjeve të saj për të rrumbullakuar legjitimitetin dhe legalitetin nëpërmjet njohjes nga ana e kishave të tjera ortodokse në botë. Një qasje e këtillë paraqet shembullin më eklatant të ndikimit të bashkësive etnike ndaj politikës dhe institucioneve, që gjithsesi është një arritje demokratike. Në aspektin formal të fjalës, kjo që u përmend vjen në shprehje në vitin 2004, kur Kuvendi miraton Deklaratën për të përkrahur autoqefalin e KOM. 44 Deklarata miratohet nën dritën e aktit të braktisjes së KOM nga ana e njërit prej prijësve dhe të disa personave të tjerë fetar të cilët formojnë organizatën e vet fetare- KOO, e cila më vonë u njoh nga ana e kishave të tjera ortodokse. Në këtë mënyrë, në RM paralelisht me KOM filloi së ekzistuari edhe një organizatë fetare e cila përpiqet të tërheqë besimtarë në RM, të cilët janë të krishterë ortodoks. Megjithatë, dallimi është në faktin se KOM ka legjitimitet në RM, sepse është subjekt juridik legal, ndërsa organizata tjetër legale fetare atë nuk e ka, sepse ajo është e paregjistruar. Dhe anasjelltas, KOM nuk e ka legjitimitetin në kuadër të ekumenisë ortodokse, sepse nuk është njohur, që nga ana tjetër një të tillë e ka organizata e posaformuar fetare, PAO. Miratimi i Deklaratës e nxjerr në sipërfaqe alinenë 2 të nenit 19 të Kushtetutës sipas të cilës KOM, ashtu si edhe bashkësitë e tjera fetare dhe grupet religjioze janë të ndara nga shteti.. Në këtë kuptim, propozuesit e ndjekin tërë logjikën e nenit 19, dhe jo vetëm të një pjese të tij, sipas të cilit KOM është kategori kushtetuese, sepse është përmendur me emër, për shkak të së cilit e mbajnë të drejtën, ndër të tjera, të miratojnë akt juridik, i cili ka të bëjë me të. Me Deklaratën Kuvendi shpreh përkrahje dhe respektim në raport me aktvendimin e shpalljes së autoqefales së KOM të datës Përveç kësaj, në bazën e kësaj që përmendet, Kuvendi i jep përkrahje KOM në tri pjesë: a) për ruajtjen e unitetit të saj të brendshëm; b) për njohjen e emrin e saj KOM, si dhe c) për njohjen e statusit të saj autoqefal. Në lidhje me këtë Deklaratë është me rëndësi se organi më i lartë i KOM, Kuvendi i kryepeshkopatës kishtare popullore në mbledhjen e vet të mbajtur në vitin 2004, miraton një Rezolutë 45 me të cilën, ndër të tjera, i falënderohet Parlamentit maqedonas për Deklaratën e miratuar. Nga aspekti i temës së këtij punimi, me këtë deklaratë instalohen të paktën 3 rrethana të reja. E para, shteti i jep legjitimitet juridik një akti të brendshëm në një organizate fetare, sikurse është akti për shpalljen e autoqefalisë së KOM, që në përputhje me dispozitat juridike nuk ka forcë juridike jashtë nga KOM. Së dyti, RM në lidhje me çështjet që kanë të bëjnë me aktivitetin e organizatave fetare, e relativizon murin e ndarjes, duke shprehur përkrahje dhe gatishmëri të ndihmojë në raport me aktivitetet ndërkombëtare të KOM për njohjen e legjitimitetit të saj nga ana 44 Deklarata për përkrahje të autoqefalis së Kishës ortodokse maqedonase, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë viti LX, nr: 4, Shkup, , faqe Rezoluta e Kuvendit kishtar gjithpopullor të kryepeshkopatës së Kishës ortodokse maqedonase (mpc.org.mk)

13 e kishave të tjera ortodokse simotra. Së treti, nga aspekti i të drejtave të njeriut, shteti ka nënvizuar se organizatë e vetme fetare e cila i anticipon interesat e besimtarëve ortodoks është KOM, sepse kjo është subjekt legal juridik, me ç rast ortodoksët nevojat e veta fetare mund t i realizojnë në kuadër të saj. Në këtë mënyrë, edhe një herë, ashtu si në rastet e tjera të përshkruara më lartë në këtë punim, duket qartë ndikimi i bashkësive fetare ndaj institucioneve. NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 13

14 KONKLUZIONE PËRFUNDIMTARE Sipas kësaj që u theksua, mund të nxirren shumë konkluzione përfundimtare për mënyrën se si bashkësitë fetare realizojnë ndikimin e tyre ndaj politikës dhe institucioneve në RM. 1. Baza e karakterit të sotshëm demokratik në relacionet e bashkësive fetare dhe institucioneve shtetërore janë të ndërlidhura me manifestimin dhe rritjen e demokracisë reprezentative. Këtij procesi i parapriu kushtetutshmëria bashkëkohore e cila filloi në SHBA, ndërsa nëpërmjet Francës u shpërnda edhe në pjesën tjetër të kontinentit evropian dhe në botë. Në këtë kuptim, gjersa në të kaluarën preokupimi kryesor i mendimtarëve ka qenë se si të sigurohet zhvillimi i papenguar i shtetit nga atakimet e organizatave fetare të cilat janë përzier në kompetencat e shtetit, sot shteti bashkëkohor është rëndom ai i cili paraqet rrezik potencial për të drejtat fetare dhe të drejtat tjera të qytetarëve dhe grupeve fetare të veta. Sot, shumica e rregullave juridike paraqesin përgjigjen e shteteve demokratike ndaj iniciativave të organizatave fetare te cilat përpiqen të sigurojnë mjetet për aktivitetin e tyre në kushte të interesit gjithnjë e më të vogël nga ana e qytetarëve për religjionin, që rezulton edhe me zvogëlimin e numrit të anëtarëve. 2. Edhe pse ekzistojnë shumë kategori të marrëdhënieve reciproke të bashkësive fetare me institucionet dhe politikën, fillimi i secilit model është përputhshmëria e sistemit kushtetues-juridik me sistemin religjioz, i cili quhet teokraci, ndërsa finalja ka të bëjë me antagonizmin ndërmjet sistemit kushtetues-juridik, përkatësisht të politikës shtetërore me sistemin konkret religjioz, i cili quhet antiteizëm. Midis tyre, ndërkaq, gjenden modele të cilët paraqesin komplotin ndërmjet karakteristikave të njërës formë më tjetrën. 3. Sot në shtetet demokratike më të pranishëm janë modelet e religjionit shtetëror dhe modeli i ndarjes së shtetit nga religjioni, me ç rast modeli i parë është karakteristik për shtetet e Skandinavisë nëpërmjet shembullit me Kishën e Luterit, për Mbretërinë e Bashkuar nëpërmjet shembullit të Kishës Anglikane dhe për Republikën e Greqisë nëpërmjet shembullit me Kishën ortodokse. Nga ana tjetër, modeli i ndarjes së shtetit nga religjioni (shekullarizimi) është karakteristik për pjesën tjetër të shteteve evropiane, siç është rasti me Francën ose në kontinentin amerikan me SHBA. Gjithsesi, se a do ta vë shteti bashkësinë përkatëse nën ombrellën e vet (modeli i religjionit shtetëror) ose do ta largojë nga vetja (modeli i shekullarizimit) nuk varet nga religjioni konkret shumicë ose nga rregullimi shtetëror, porse kjo është kushtëzuar më së shumti nga shkaqe historike të lidhura me rrolin e bashkësisë përkatëse fetare në formësimin e shtetësisë të një kombi konkret. 4. RM implementon modelin autentik të shekullarizimit. Modeli maqedonas i raporteve me organizata fetare gjendet diku midis modelit të religjionit shtetëror dhe modelit të shekullarizimit, sepse në kuptimin historik-shtet-formues 14

15 dhe simbolik KOM është veçuar përkundër organizatave të tjera fetare, por, megjithatë, korpusi themelor i të drejtave, si dhe garancitë e lirisë se bindjeve fetare janë në nivel të standardeve demokratike të botës së zhvilluar. 5. Në përcaktimin e relacioneve të bashkësive fetare dhe institucioneve shtetërore dallojmë tre periudha. Periudha e parë zgjat prej vitit 1945 deri në vitin 1990, kur bashkësitë fetare nuk kanë ndikim ndaj institucioneve shtetërore dhe politikës. Periudha e dytë fillon në vitin 1990 kur miratohen amendamentet e Kushtetutës së atëhershme socialiste të RSM nga viti 1974 dhe zgjat deri në miratimin e Kushtetutës së RM në vitin 1991, kur bashkësitë fetare kanë ndikim t limituar ndaj institucioneve dhe politikës. Periudha e tretë, ndërkaq fillon nga miratimi i Kushtetutës së RM në vitin 1991 deri sot, kur bashkësitë fetare kanë ndikim ndaj institucioneve shtetërore dhe politikës. 6. Bashkësitë fetare në RM, ashtu si në çdo shtet demokratik, kanë mundësi aktivisht të marrin pjesë në proceset shoqërore duke dalë me qëndrime dhe projekte të tyre. Institucionet dhe politika, ndonjëherë i pranojnë ndonjëherë nuk i pranojnë iniciativat e bashkësive fetare. Ato iniciativa të cilat pranohen gjejnë shprehjen e tyre juridike dhe politike. Shembuj të akteve juridik të cilët paraqesin valorizim të kërkesave dhe interesave të bashkësive fetare nga ana e shtetit ka shumë. Ndër to, më eklatant janë Ligji i bashkësive fetare dhe grupeve religjioze të vitit 1997, me të cilin ndalohej që në kuadër të një besimi fetar të ekzistojnë më shumë organizata fetare, me ç rast shteti drejtpërdrejtë i mbronte interesat e KOM; Aktvendimi për bekimin fetar në shkollat shtetërore të vitit 1999, i cili u revokua nga na e Gjyqit kushtetues në vitin 2000, si dhe Deklarata e Kuvendit të RM-së për përkrahjen e statusit autoqefal të KOM në vitin 2004, e cila paraqiste shembullin më eklatant të ndikimit të bashkësive fetare ndaj politikës dhe institucioneve. Format e ndryshme të ndikimit të bashkësive fetare ndaj institucioneve dhe politikës, gjithsesi, janë e arritur civilizuese. Duke anticipuar standardet e larta demokratike evropiane, në këtë segment, RM përpiqet të bëjë balancimin nëpërmjet integrimit të specifikave të veta të brendshme në modelin që e krijon, Megjithatë, vënia e bazës kushtetuese me të cilën garantohet mundësia e ndikimit të bashkësive fetare ndaj institucioneve dhe politikës, është e domosdoshme të zhvillohet edhe më tej, veçanërisht nën dritën e obligimit të shtetit tonë nga pozicionet neutrale t u sigurojë shanse të barabartë të gjithë segmenteve të vet, gjithsesi, duke mbajtur llogari për aspektet shtet-formuese të zgjidhjeve të tilla juridike në raport me shkalën e pjesëmarrjes të organizatave të ndryshme fetare në ndërtimin e RM. NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 15

16 ABSTRACT THE INFLUENCE OF THE RELIGIOUS COMMUNITIES ON THE CIVIL INSTITUTIONS AND POLITICS IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA This work is a continuation of the previous research about the Macedonian model of secularism supported by the Konrad Adenauer Foundation in the Republic of Macedonia. Consequently to the first policy brief titled Political parties and the boundaries of secularism in Republic of Macedonia which sheds light on the influence of the state and the political parties over the work of the religious communities, the goal of this work is to closely define the reverse process - the influence of the religious communities on the civil institutions and politics in Republic of Macedonia. Republic of Macedonia implements authentic model of secularism. The Macedonian model for relations with religious organizations is positioned somewhere in the middle between the model of state religion and the model of secularism, because in the historical-statehood and symbolic sense, the Orthodox church in Macedonia is singled opposed to other religious organizations, but still the basic corpus of rights, as well as the boundaries of freedom of religion are on the level of the democratic standards of the developed world. In the determination of the relations of religious communities and state institutions we distinguish three periods. The first period lasted from 1945 to 1990 when the religious communities have no impact on state institutions and politics. The second period began in 1990 with the amendments to the socialist constitution of socialist Republic of Macedonia 1974 and lasted until the adoption of the Constitution in 1991 when religious communities have limited impact on state institutions and politics. The third period starts with the adoption of the Constitution in 1991 and onward, when religious communities have an impact on public policy and institutions. The religious communities in Republic of Macedonia, as in any other democratic state have the possibility to actively engage in the societal processes, standing out with their own positions or projects. The civil institutions and the politics however, sometimes adopt the initiatives of the religious organizations and sometimes don t. The initiatives that are adopted, find their legal or political expression. There are many examples of legal acts that represent this valorisation of the demands and interests of the religious organizations by the state. Among them the most notable ones are: Law on religious communities and religious groups from 1997 banning within a religion to have more religious organizations, with whom the state directly protects the interests of the Macedonian Orthodox Church; The Decision on religious blessings in public schools from 1999 which was abolished by the Constitutional Court in 2000; Declaration of the Parliament of Republic of Macedonia to support the autocephaly of the Macedonian Orthodox Church in 2004, which is an important example of the influence of religious communities on the policies and institutions. 16

17 The different forms of influence by the religious communities over the institutions and politics, surely are a civilization gains. Anticipating the high European democratic standards in this part, Republic of Macedonia strives to create balance trough integration of its own internal specifications in the model it creates. However, the established constitutional basis that guarantees the possibility of influence of religious communities on the institutions and policies needs to be further regulated especially in light of the duties of the state to act as a neutral factor which provides equal chances to all segments, of course, taking into account the state-building aspects of such legal solutions in terms of the extent of the contribution of various religious organizations in the shaping of the independence of the Republic of Macedonia. NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 17

18 LITERATURA E KONSULTUAR 1. David Little, Religion, Conflict and Peace, Case Western Journal of International Law nr.: 95, 2006, faq.: Christopher S. Mackay, Ancient Rome: A Military and Political History, Cambridge University Press, Cambridge, Libri i shenjtë i Dhiatës së vjetër dhe të re (Bibla) Sinodi i shenjtë peshkopi i Kishës ortodokse maqedonase, Shoqata biblike e Republikës së Maqedonisë, botim i reviduar, Ahmet Alibashiq, Modeli i rregullimit të raporteve ndërmjet shtetit dhe bashkësive fetare në Evropë dhe në SHBA, Buletini i Rijasetit të LXIV: 9-10, 2002 faqe Jonathan Fox, World Separation of Religion and State Into the 21st Century, Comparative Political Studies nr.: 35, јуни 2006, faq.: Jonathan Fox, World Separation of Religion and State Into the 21st Century, Comparative Political Studies nr.: 35, јуни 2006, faq.: Judd Birdsall, Divine Roots of Human Rights, The Review of Faith & International Affairs, dimmer , faqe.: John G. Francis, The Evolving Regulatory Structure of European Church-State Relationships, Journal of Church and State, nr.: 4, 1992, faq.: Rik Torfs, Rule of Law and the Management of Religious Affairs?, Conference: Law and Religion in Transitional Societies, Norway, Richard Cimino и Christopher Smith, Secular Humanism and Atheism beyond Progressive Secularism, Sociology of Religion nr.: 4, faq.: Louis Henkin, Religion and the Constitution, Jewish Social Studies, Annual Conference Report, 1985, faqe.: Alfredo Quispe Correa, The Evolution of Religious Beliefs in a Constitutional Text, Brigham Young University Law Review, 1998, стр.: Lynn Bridgers, The American Religious Experience: A Concise History, Rowman and Littlefleld Publishing Group, Elwyn Smith, Religious Liberty in the United States: The Development of Church- State Thought Since the Revolutionary Era, Fortress Press, John Van Til, Liberty of Conscience: The History of the Puritan Idea, Presbyterian and Reformed Publishing, Richard A. Hesse, The Constitutional Requirement of Sensitivity to Religion, Albany Law Review бр.: 70, 2007, стр.: Jean Baubérot, Secularism and French Religious Liberty: A Sociological and Historical View, Brigham Young University Law Review, 2003, стр.: Niyazi Öktem, Religion in Turkey, Brigham Young University Law Review, 2002, стр.: Hans-Christian Jasch, State-Dialogue with Muslim Communities in Italy and Germany - The Political Context and the Legal Frameworks for Dialogue with Islamic Faith Communities in Both Countries, German Law Journal бр.: 4, 2007, стр.: Abdullahi Ahmed An-Na im, The Interdependence of Religion, Secularism, and Human Rights Prospects for Islamic Societies, Common Knowledge бр.: 1, 2005, стр.:

19 21. Manisuli Ssenyonjo, The Islamic Veil and Freedom of Religion, the Rights to Education and Work: a Survey of Recent International and National Cases, Chinese Journal of International Law, 2007, стр.: Katerina Dalacoura, Unexceptional Politics? The Impact of Islam on International Relations, Millennium: Journal of International Studies бр.: 3, 2000, стр.: Kushtetuta e Republikës së Francës (assamble e-nationale.fr) Kushtetuta e Spanjës (congreso.es) Kushtetuta e Zvicrës (admin.ch) ) 26. Ligji themelor i Republikës Federale të Gjermanisë (bundestag.de) Kushtetuta e Greqisë (hellennicparliament.gr) Kushtetuta e Italisë senato.it), A. Raymond Randolph, Spreading Democracy, Northwestern University Law Review nr.: 1, 2008, faqe.: Irving Brant, Madison: On the Separation of Church and State, William and Mary Quarterly бр.: 8, 1951; Patrick J. Buchanan, State Religion, The American Conservative, 2007, стр.: 12-16; 31. Karl Marks, Fridrih Engelst, manifesti i Partisë komuniste, Komunist, Shkup, 1987). 32. Programi i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, Sabrina Petra Ramet, Religious Policy in the Soviet Union, Cambridge University Press, Cambridge, Tomisllav Brankoviq, Lidhja e komunistëve të Jugosllavisë dhe religjioni, Politikologjia e religjionit, nr:2, Beograd 2007, faqe Vendimi për shpalljen e Amendamenteve LVII-LXXXI të Kushtetutës së Republikës Socialiste të Maqedonisë, Amendamente të Kushtetutës së Republikës Socialiste të Maqedonisë, Gazeta zyrtare e Republikës Socialiste të Maqedonisë viti: XLVI, nr: 28, , citat, faqe :507, 36. Kushtetuta e Republikës Socialiste të Maqedonisë, Gazeta zyrtare e Republikës Socialiste të Maqedonisë viti: XXX, nr:7, Shkup, , 37. Kushtetuta e Republikës Socialiste të Maqedonisë, Gazeta zyrtare e Republikës Socialiste të Maqedonisë viti: XXX, nr:7, Shkup, , 38. Kushtetuta e Republikës Socialiste të Maqedonisë, Gazeta zyrtare e Republikës Socialiste të Maqedonisë viti: XLVII, nr: 52, Shkup, 1995, faqe Ligji i bashkësive fetare dhe grupeve religjioze, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, viti: LII, nr: 35, Shkup, 23,7.1997, faqe: Ligji i pozitës juridike të kishës, bashkësisë fetare dhe grupit religjioz,gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, viti: LXIII, nr: 113, Shkup, 20,9,2007, faqe: Ministria e arsimit e Republikës së Maqedonisë, Dekret, nr: ?1, Shkup, 24.* Gjyqi kushtetues i Republikës së Maqedonisë, Aktvendim numër: 195/ , Shkup, Deklarata për përkrahje të autoqefalis së Kishës ortodokse maqedonase, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë viti LX, nr: 4, Shkup, , faqe Rezoluta e Kuvendit kishtar gjithpopullor të kryepeshkopatës së Kishës ortodokse maqedonase (mpc.org.mk) NDIKIMI I BASHKËSIVE FETARE NDAJ INSTITUCIONEVE DHE POLITIKËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 19