AUTENTICITETI DHE HISTORICITETI I NJERIUT NE FILOZOFINË E HANNAH ARENDT

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE AUTENTICITETI DHE HISTORICITETI I NJERIUT NE FILOZOFINË E HANNAH ARENDT Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor Nga Mine BALLIU Udhëhequr nga Prof.Dr.Gjergj SINANI Tiranë,

2 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE AUTENTICITETI DHE HISTORICITETI I NJERIUT NE FILOZOFINË E HANNAH ARENDT Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor Nga Mine BALLIU Udhëhequr nga Prof.Dr.Gjergj SINANI Juria e mbrojtjes: (Kryetar) (Anëtar) (Anëtar) (Anëtar) (Anëtar) Tiranë,

3 Hannah Arendt ( ) 3

4 DEKLARATË STATUORE Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara. Deklaruesi: Mine BALLIU Copyright, Mine BALLIU Të gjitha të drejtat të rezervuara

5 PASQYRA E LËNDËS I. FALËNDERIM 8 II. SHËNIM 9 III. ABSTRAKTI 10 IV. METODOLOGJIA E PUNIMIT 11 HYRJE JETA E NJË FILOZOFEJE Arendt, një hebraike, një gjermane apo një amerikane? Origjina hebraike Arendt, një gjermane? Një filozofe amerikane Arendt, liria e një gruaje TOTALITARIZMI Antisemitizmi dhe imperializmi Antisemitizmi dhe origjina sociale e totalitarizmit Naiviteti dhe egoizmi vetjak Imperializmi, origjina politike e totalitarizmit Lëvizjet dhe mungesa e përvojës politike Totalitarizmi, sistemi i dominimit total Organizimi i masave Propaganda Policia sekrete si një instrument dhune Kampet e përqendrimit: dehumanizimi i njeriut Veçoritë e totalitarizmit nazist dhe atij bolshevik 101 5

6 3. NJERIU DHE KUSHTI NJERËZOR Njeriu përballë zhvillimit teknologjik Aktiviteti i jetës njerëzore Sfera publike vs sferës private Animal laborant-i vs Homo haber-it Të punuarit dhe sfera publike Sfera publike dhe kuptimi i politikës Njeriu, dhe besimi drejt njeriut HISTORIA DHE POLITIKA Historia Koncepti i historisë dhe njeriu Kritika ndaj shkatërrimtarëve të traditës Moderniteti dhe nevoja e rivlerësimit të konceptit të politikës Roli i pushtetit Pushteti, dhuna dhe fuqia Dhuna si devijim i pushtetit Kuptimi i politikës Pushteti dhe mosbindja civile E vërteta dhe politika Politika dhe Liria BANALITETI I SË KEQES Karriera e një krimineli Platforma e shfarosjes totale Përbindëshi i zakonshëm Hebrenjtë në Shqipëri 184 6

7 5.6 Banaliteti i një procesi REVOLUCIONI Koncepti i revolucionit dhe shteti laik Revolucioni dhe liria Faktori social i revolucionit Terrori si pjesë e Suksesit të revolucionit Pasojat e revolucionit dhe roli i Homme de lettres Kushtetuta, si garanci e lirisë Revolucioni dhe totalitarizmi 228 KONKLUZIONE 232 BIBLIOGRAFI 238 7

8 FALËNDERIM Në përfundim të këtij kërkimi shkencor disavjeçar, lidhur me tezën e doktoraturës Autenticiteti dhe historiciteti në filozofinë e Hannah Arendt, do të dëshiroja të falënderoja të gjithë ata persona që më kanë ndihmuar, gjykuar dhe vlerësuar punën time. Falënderoj stafin e Departamentit të Filozofisë, për seriozitetin e treguar gjatë prezantimeve vjetore, ku me sugjerimet e tyre më kanë ndihmuar për të ecur përpara e për ta përmirësuar këtë punim. Falënderim i veçantë, mirënjohje dhe respekt për udhëheqësin, Prof.Dr Gjergj Sinani, që me ndihmën e tij, një pune të palodhur, munda të qartësoj dhe të përmbyll këtë temë. Një tjetër falënderim i kushtohet familjes time, për mbështetjen dhe durimin e treguar gjatë kësaj kohe. Mirënjohje që mundësuat të përmbyll kërkimin tim për këtë tezë! 8

9 SHËNIM Në këtë punim është shmangur termi çifut, për hir të konotacionit negativ që bart ai në gjuhën shqipe. Sqaroj se edhe në rastet kur është cituar versioni i shqipëruar i veprës së Arendt, në këtë punim është përdorur gjithmonë fjala hebre. 9

10 ABSTRAKTI Ky disertacion ka në qendër të tij filozofinë e Hannah Arendt, mënyrën se si ajo e sheh njeriun në marrëdhënie me botën. Pika kyçe ku Arendt ndalet është historiciteti i botës njerëzore dhe autenticiteti i njeriut, në këtë botë, e cila kushtëzon edhe vetë faktin e të qenit njerëzor. Ngjarjet më kulmore do të jenë ato të shekullit XX. Periudha moderne, pavarësisht faktit që solli zhvillim, solli edhe një tjetër fenomen katastrofik, aq sa mendja njerëzore nuk mund ta kishte imagjinuar. U desh që njerëzimi ta provonte, ta përjetonte që të kuptonte gjendjen e terrorit që ishte i aftë të krijonte ky fenomen i ri totalitar. Në totalitarizëm individi është i pafuqishëm për të dëshmuar që është njeri. Ai zhvishet, shkatërrohet, vritet, çrrënjoset nga ekzistenca njerëzore, e të gjitha këto i pëson vetëm sepse është një njeri i zakonshëm. Ky regjim do krijonte dy ndarje: nga njëra anë ekzekutorët dhe nga ana tjetër viktimat. Në këtë situatë, hipoteza që ngrihet është nëse historiciteti i njeriut në rrjedhën e këtyre ngjarjeve ka pësuar krisje dhe si mund të orientohet për të kapërcyer hendekun që krijuan këto regjime. Cilët janë ata elementë autentikë të botës njerëzore që mund të na ndihmojnë për të patur një fillim të ri, me ndërgjegjësimin se vazhdimësia e jetës njerëzore kushtëzohet nga përgjegjësia e veprimeve tona në lidhje me të. Hannah Arendt për të analizuar më së miri fenomenin e totalitarizmit, nuk ndalet thjesht në karakteristikat e tij thelbësore, por shkon përtej për të treguar natyrën dhe fillesat e tij. Ndaj për këtë arsye ajo merr në analizë edhe Revolucionet, për të treguar dallimet mes tyre dhe fenomenit të ri totalitar të periudhës moderne. Është kjo filozofi e Arendt që, përveçse nxjerr thelbin e fenomenit në vetvete, sjell edhe një orientim sesi njeriu mund të mbështetet tek tradita për të ridimensionuar veten përballë të ardhmes. Ky punim bazohet pikërisht mbi kuptimin e filozofisë së Hannah Arendt dhe përpjekjen, për të përvijuar idetë e saj në ngjarjet politike e historike të kohëve të sotme. Fjalët kyçe: Hannah Arendt, njeriu, totalitarizëm, terror, hebre, liri, revolucion, politikë, histori 10

11 ABSTRACT This dissertation is focused on Hannah Arendt s philosophy the way she sees the man in the relationship with the world. Arendt s key point is the world's historicity and the authenticity of the human beings, in this world ëhich stipulates that the mere fact of being human. Culminating events will be those of the twentieth century. Modern period, despite the fact that it brought development it also brought another catastrophic phenomenon, so that the human mind could not have imagined. The mankind had to try it, to experience it, so that could understand the state of terror that was able to create the new totalitarian phenomenon. In a totalitarian system the individual is unable to show that he is a man. He is stripped off, destroyed, killed, eradicated from human existence, all these suffers because he is an ordinary man. This regime would create two partitions: on one hand the executors and on the other the victims. In this situation, the hypothesis arises whether human historicity has undergone flaw in the course of these events and how it can be oriented to bridge the gap that these regimes created. What are the authentic elements of the human world that can help us have a fresh start, with the awareness that the continuation of human life is conditioned by the responsibility of our actions in connection with it. To analyze best the phenomenon of totalitarianism, Hannah Arendt, does not just stop at its core features, but goes beyond to shoë its nature and its origins. So, for this reason, she also analyzes the revolutions, to show the differences between them and the neë phenomenon of modern totalitarian period. Is this neë philosophy by Arendt that besides evidencing the core issue of the phenomenon in itself also puts forward an orientation on hoë one can rely on tradition to redefine itself facing the future. This paper is based precisely on the understanding of Hannah Arendt s philosophy and the attempt to outline her ideas on political and historical events of modern times. Key words: Hannah Arendt, man, totalitarianism, terror, jewish, freedom, revolution, politics, history 11

12 METODOLOGJIA E PUNIMIT 1.Qëllimi i studimit dhe fusha e refleksionit Studimi në fjalë ka synuar të realizojë një refleksion mbi filozofinë e Hannah Arendt, pikërisht rreth tezës së saj mbi totalitarizmin dhe problemet e lirisë së njeriut brenda këtyre sistemeve. Ky refleksion është mbështetur tek analiza krahasuese filozofike e koncepteve, ideve dhe teorive që filozofët bashkëkohës të Arendit sollën në diskursin filozofik, duke vendosur në qendër të tij analizën, shpjegimin dhe interpretimin e fenomenit të Luftës së Dytë Botërore, faktorëve thelbësore që shoqëruan dhe influencuan këtë fenomen, strukturat politiko-shoqërore mbështetëse dhe rrjedhojat e tyre në ngjarjet komplekse. Në këtë kuadër, me interes ka qenë perceptimi dhe kuptimi mbi njeriun dhe njerëzoren, përkatësia dhe tjetërsimi i tij në sistemet e tipit totalitar që vepruan në Evropën e shekullit të 20-të. Fusha e refleksionit ka qenë e shtrirë kryesisht mbi veprën filozofike të Arendt-it dhe veprat e një grupi filozofësh bashkëkohës të saj me të cilët ajo vendosi marrëdhënie komunikimi dhe këmbimi të ndërsjellët intelektual, idesh e argumentesh, në kuadrin e së cilës mundësohet një analizë e tipit të filozofisë krahasuese. Ndërsa thellësia e këtij refleksioni ka të bëjë me një platformë kërkimi fenomenologjike dhe hermeneutike të relacioneve konceptuale dhe teorike për sa i takon autentikes dhe historikes të njeriut në totalitarizëm. Diskursi filozofik rreth ideve që përpunoi filozofikisht Arendi me bashkëkohësit e saj mund të shërbejnë edhe si platformë konceptuale dhe teorike për të lexuar, përshkruar e, ndoshta, shpjeguar dhe interpretuar totalitarizmin në Shqipëri. Kjo ka qenë edhe një detyrë integrale kërkimore e këtij punimi. 2.Konceptualizimii studimit Fusha në të cilën përqendrohet kërkimin është mendimi që solli në diskursin filozofik Hannah Arendt-i, refleksioni dhe argumentat që ajo përpunoi, referuar, veçanërisht, 12

13 ngjarjeve të Luftës së Dytë Botërore të implikuara me përvojën e saj personale në këto zhvillime tepër komplekse që dominuan, historinë moderne të shek 20-të. Ky mendim filozofik pati ndikim të fuqishëm përgjatë këtij shekulli dhe njëherësh iu nënshtrua një analize dhe refleksioni kritik të shoqëruar me një kolanë botimesh të vëllimshme dhe me emrat më në zë të filozofisë bashkëkohore. Objekti studimor ne këtë punim synon edhe analizën filozofike krahasuese dhe hermeneutike të autencitetit dhe historicitetit të njeriut, tek kjo filozofi, duke shpjeguar edhe arsyet e kësaj zgjedhjeje. Këto arsye lidhen me risinë që solli kjo filozofe në diskursin bashkëkohor me mënyrën dhe forcën e parashtrimit të argumenteve filozofike, me logjikën, elokuencën dhe thellësinë e gjykimit në këtë horizont intelektual. Mbështetja dhe raportet interesante që ajo vendosi me filozofët e mëdhenj si Martin Heidegger, Edmond Husserl, Karl Jaspers etj, komunikimi profesional i saj me këta filozofë përbën një tjeter nyje me interes kërkimi. Formimi filozofik i Arendt-it, në zemër të Europës, ishte një faktor favorizues paraprak për të dominuar debatin dhe çështjet e ngritura në diskutim nxitur nga rrjedhojat e Luftës së Dytë Botërore. Por përvoja personale e filozofes ishte, gjithashtu, një indicje e fuqishme për njohjen dhe përpunimin e argumenteve dhe thellësinë e analizës së ideve. Ajo ishte me origjinë hebraike, lindur dhe shkolluar në Gjermani, por nga viti 1941 e deri në fund të jetës, jetoi e punoi në SHBA. Arsyeja që ndikoi në studimin e Arendt-it është se përfaqëson një ndër autoret më me peshë në mendimin filozofik, veçanërisht në studimin e totalitarizmit si fenomen me të cilin identifikohet shek XX-të, më fatkeq për njerëzimin. Por në këtë interes studimor kam synuar që studimin e totalitarizmit ta shtrij edhe tek përvoja shqiptare, studimi i së cilës duhet të ndriçohet nga pikëpamjet filozofike te Arendt-it. Nisur nga kuadri konceptual dhe ai teorik që përpunoi kjo filozofe, mendoj dhe synoj të shpjegoj dhe të interpretoj sistemin totalitar në Shqipëri. Përvoja e fenomenit të totalitarizmit në vendin tonë lexohet dhe kuptohet më mirë bazuar tek kjo filozofi, e cila përbën një bazë të fuqishme referuese në këtë studim. Nisur nga teza e Arendt se totalitarizmi përbën një fenomen të ri të shek XX-të, i cili duhet analizuar esencialisht mbështetur dhe në dy format në të cilat ai u shfaq, qoftë si 13

14 totalitarizëm nazist, qoftë si totalitarizëm komunist, duke i konsideruar këto forma thelbësisht të ngjashme për nga sistemi qeverisës dhe zhdukja e individualitetit të njeriut. E konsideruar si mendimtarja më e fuqishme e pas Luftës së Dytë Botërore ajo kishte shumë referenca dhe citohej shumë nga studiuesit e tjerë. Janë shkruar e botuar studime monografi e artikuj rreth veprës së Hannah Arendt-it sepse çështjet dhe problematika e ngritur prej saj ishte shumë e mprehtë dhe e lidhur me aktualitetin politik e shoqëror të zhvillimeve në zemër të Europës. Me interes është edhe doktrina e lirisë që përpunoi Arendt, duke konkluduar se të vepruarit në liri përbën mundësinë më të lartë të njeriut. ku politika dhe veprimi politik realizohen në liri duke arritur kështu autencitetin e vetë lirisë. Në këtë kontekst mendoj se Arendt dhe filozofia e saj është shumë aktuale për të kuptuar edhe të sotmen, ndonëse kanë kaluar 40-vjet (1975) nga vdekja e saj. Ajo u shua kur Lufta e Ftohtë ishte në kulmin e saj. Edhe pse bota doli e shkatërruar fizikisht, psikologjikisht e moralisht nga Lufta e Dytë Botërore, tensionet mes dy kampeve vazhdonin ende. Teknologjia nga ana tjetër kishte arritur zhvillimin e saj dhe armët bërthamore mund të shkatërronin lehtësisht gjithçka. 3. Kërkimi bibliografik Kërkimi në burimet bibliografike pati si synim të bënte një bilanc të shkrimeve, ideve dhe argumenteve të parashtruar dhe përpunuara përgjatë diskursit filozofik që çeli Arendt me filozofinë e saj. Natyrisht që ky bilanc shkrimesh do përcaktonte edhe nivelin se deri ku kishte arritur njohja mbi fenomenin e marrë në studim. Së pari, është kryer një studim i thelluar dhe një shqyrtim i hollësishëm i veprës së plotë të Hannah Arendt, duke e trajtuar atë si pjesën me bazike të këtij punimi. Veprat e Hannah Arendt: The Origins of Totalitarism, Human Condition, Eichmann in Jerusalem, The Crises of the Republic, Some Questions of Moral Philosophy, Betëens past and future, The life of Mind, Lectures on Kant s Philosophy, On revolution etj. kanë qenë literatura parësore. Së dyti, është përdorur edhe literaturë plotësuese, e analizuar po me të njëjtën rëndësi, duke nisur me interpretime të ndryshme, biografi, komente e analiza rreth figurës së Arendt dhe filozofisë së saj. 14

15 Së treti, janë parë materiale arkivore dhe audiovizive për të kuptuar më mirë figurën dhe qëndrimin e autores në tërësi. Së katërti, kam konsultuar libra historikë në funksion të njohjes më të mirë të kontekstit dhe kuadrit historik, në të cilin Arendt analizon dhe mbështet idetë e saj. Të gjitha këto materiale janë analizuar në aspektin krahasues, për të kuptuar, koherencën e mendimit arendtian, e në të njëjtën kohë për t i qëndruar sa më objektive pikëpamjeve filozofike të autores. Kjo metodologji erdhi si nevojë e gjerësisë të veprës, por duke e parë edhe si një mundësi më të mirë për të analizuar e kuptuar filozofinë e saj. 4. Konteksti aktual i refleksionit Analiza krahasuese dhe precipitimi ideve shpjeguese mbi tezen e totalitarizmit mund të shërbejnë si një model filozofik me kapacitetin e duhur shpjegues dhe interpretues të përvojës në Shqipëri. Recensioni i gjerë i veprave dhe literaturës na pajis me një kuadër të domosdoshëm nocionesh e idesh për të lexuar e kuptuar më mirë e më thellë këtë përvojë historike që kaloi edhe vendi ynë në shekullin e kaluar, veçanërisht nën një regjim të totalitarizmit komunist. 5. Struktura e punimit Punimi është i organizuar në një hyrje dhe 6 kapituj. Në fund të punimit prezantohen konkluzionet dhe bibliografia e punimit. Përgjithësisht është ruajtur një ndarje proporcionale midis kapitujve dhe çështjeve që analizohen. -Hyrja parashtron zgjedhjen e temës, motivet dhe argumentet e zgjedhjes, synimet dhe pritshmëritë e këtij studimi. -Kapitulli i parë, kryesisht ka funksion njohës dhe përgjithësisht biografik për filozofen Hannah Arendt, të parashtruar me një logjikë funksionale analitike, duke zbuluar origjinën hebraike të autores, përkatësinë gjermane, një filozofe amerikane dhe lirine e një gruaje filozofe. -Kapitulli i dytë, analizon totalitarizmin, si fenomen që shoqëroi shek XX. Mbi bazën e një synimi gjenealogjik përqendrohem tek dy origjina të totalitarizmit: tek antisemitizmi dhe imperializmi. Totalitarizmi do të vijë me një bilanc si rrallëherë në histori, duke 15

16 dominuar tërësisht jetën njerëzore e duke krijuar një hendek të thellë midis një të shkuare që mbështetej kryesisht mbi traditën dhe një të ardhmeje që nuk ka asgjë të afërt tek e cila mund të mbështetet. Fenomeni në studim do të bazohet edhe tek përvoja e totalitarizmit në Shqipëri si argument në funksion të mendimit filozofik të Arendt-it. Sigurisht që studimi, nuk ka si objekt të vetëm studimin e rastit shqiptar, por këndvështrimet e kësaj filozofie lidhur me autencitetin dhe historicitetin e njeriut brenda një sistemi unik të karakterizuar nga ata elementë që analizon Arendt. -Kapitulli i tretë i titulluar : Njeriu dhe kushti njerëzor shtjellohet mbi platformën e një refleksioni teorik të problemeve si: njeriu përballë zhvillimit teknologjik, sfera publike përballë sferës private, sfera publike dhe kuptimi i politikës, njeriu dhe besimi drejt njeriut etj. Raporti që njeriu krijon me botën, identifikimi i tij nëpërmjet aktivitetit të tij, kuptimi i njerëzores, kuptimi i politikës si fuqi e njeriut për të transformuar atë, janë në fokus të këtij kapitulli. -Në kapitullin e katërt: Historia dhe politika mendimi arendian analizohet në tre aspekte thelbësore : koncepsioni mbi historinë dhe historicitetin, roli i pushtetit dhe kuptimi mbi politikën. Ky kapitull synon qartësimin e nocioneve bazike të historisë dhe të politikës në pikëpamjet dhe pikëvështrimet e Arendt. -Kapitulli i pestë, i titulluar Banaliteti i së keqes ashtu si vete vepra e Arendt, merrem me analizën qe autorja i ben rrjedhojave të totalitarizmit, si degradim i vlerave humane. Karriera e një krimineli, platforma e shfarosjes totale, përbindëshi i zakonshëm, tragjedia e porositur, hebrenjtë në Shqipëri dhe banaliteti i një procesi, janë disa nga ndalesat ku evidentohet karriera kriminale e një SS nazist. Rasti i marrë në studim i nazistit kriminel dhe karrierist Adolf Eichman, paraqet qartë se e keqja radikale do të marrë trajtën e një të keqeje banale, jo në aspektin e justifikimit të këtyre kriminelëve, por të dominimit të kësaj të keqeje deri tek njeriu i zakonshëm që nuk ndjen asnjë lloj përgjegjësie për veprimet e tij koshiente, duke mos u shqetësuar për atë që ishte duke bërë. Refleksioni mbi këtë të keqe njerëzore si rezultat i veprimeve apo mosveprimeve që sjellin pasoja negative tek qeniet e ndërgjegjshme që janë të afta të gjykojnë dhe të vlerësojnë. -Kapitulli i gjashtë shqyrton mendimin filozofik mbi Revolucionin dhe tezat e Arendt-it mbi këtë çështje. Filozofia në fjalë i përket një shekulli të trazuar, e periudhave 16

17 kontradiktore me ngjarje e fenomene të reja që janë bërë objekt refleksioni me synimin e shpjegimit dhe interpretimit sa më korrekt të tyre. Kjo ndikon në një kuptim metodologjik dhe një analizë më të thellë e shkencore të ngjarjeve dhe realitetit të shoqërisë shqiptare në këtë aspekt. Disertacioni është i shkruar në një vëllim prej 236 faqesh dhe përmban mbi 400 referenca të vendosura sistematikisht dhe progresivisht në punim. 17

18 HYRJE Në 14 tetor 2016 mbushen 110 vjet nga lindja e Hannah Arendt, filozofes dhe politologes së shquar, mendimi dhe filozofia e së cilës pati dhe vazhdon të ketë edhe sot e kësaj dite një ndikim shumë të fuqishëm si në qarqet akademike ashtu edhe në rrethet politike, anembanë botës. Ajo ishte nga të parat studiuese që, me guxim, mprehtësi, një mendim kritik, arriti të analizojë më së miri mediokritetin e së keqes, thelbin e totalitarizimit duke e identifikuar si një fenomen të ri në shekullin XX. Arendt vendos shenjën e barazimit mes totalitarizmit nazist dhe atij komunist duke i cilësuar ato si regjimet më të egra që shkaktuan miliona viktima të pafajshme duke i treguar kështu lexuesit një realitet të ri, totalitarizmin, si një formë qeverisëse me bazë terrorin dhe si synim zhdukjen e individualitetit të njeriut. Filozofja me origjinë hebraike si një qytetare gjermane, pastaj amerikane, politologia, historiania, pedagogia, gazetarja..., Hannah Arendt konsiderohet si një ndër mendimtaret më të fuqishme të shek.xx, pasi ishte shumë e majtë për idetë e saj anarko revolucionare, shumë e djathtë për nga kritika kundër Marksit dhe konservatorizmit kultural, shumë hebreje për nga kritika kundër kristianizmit historik, shumë e moderuar për sionistët, shumë mediatiko politike për filozofët. Shumë filozofe për të qenë gjithmonë e lexuar! 1 Arendt u lind para Luftës së Parë, dhe u formua në pikun e ngjarjeve më të stuhishme të Gjermanisë në shekullin e XX, vendi me etjen më të madhe për hegjemoni. Në përballje me këto ngjarje ajo sfidoi të qenit femër, duke ndjekur dhe pasur si frymëzim një tjetër gjermane të famshme revolucionare, Roza Luksenburgun. Fakti i të qenit hebreje, duket se nuk e inferiorizoi për asnjë moment, por i dha forcë të ngrihej me idetë e saj, përtej statuseve të përcaktuara nga shoqëria. Kur të sulmojnë si hebre, duhet të mbrohesh si hebre, do të shprehej Arendt në një intervistë televizive në një kohë të mëvonshme, madje jeta e saj do ta tregonte më së miri se si gruaja aktive, nuk iu nënshtrua fatit kundër njeriut, ashtu si miliona të tjerë. 1 Telerama, nr octobre 1999, f

19 Janë me dhjetëra librat e shkruar mbi veprën dhe artikujt e Arendt, ku një nga veçoritë karakteristike që spikat veprën e saj, përveçse analizave të mirëfillta filozofike, është se ato janë të pasura me referenca të pafundme autorësh, kryesisht filozofë me ndikim të gjerë në fushën e mendimit njerëzor, si dhe referenca mbi fenomenet politike e filozofike të kohës. Kjo gjë tregon se Arendt kishte qenë jo vetëm një studente e shkëlqyer e filozofisë duke pasur fatin të shkollohej nga mësimdhënës me emër si Hajdegger dhe Jaspers, por në të njëjtën kohë do të duket qartë pasioni i saj thellë për filozofinë duke hulumtuar gjithë rrjedhën e ideve filozofike e duke u bërë kështu një njohëse e maturuar e mendimit filozofik. Ndikimi dhe formimi i saj do të duken qartë në periudhat e krijimtarisë së saj, duke shpalosur qëndrimet e saj jo vetëm në në fushën politike, por edhe atë morale. Në qendër të veprës së Arendt vendoset marrëdhëniet e njerëzve në kuadrin politik, fenomeni i lirisë brenda këtij konteksti, pra jo si një nocion abstrakt, por si një mundësi që mund të bëhet realitet në politikë, si dhe kuptimin e publikes dhe rëndësinë që merr ajo në përmbushjen e cilësive tona autentike gjatë rrugëtimit tonë në botën njerëzore. Në çështjet morale, Arendt do të ndalet gjerësisht, pasi fakti se gjithçka justifikojhej rëndom me idenë se nuk kishin ç të bënin tjetër në një situatë të tillë, do të nënkuptonte se ata ishin të qetë në ndërgjegjen e tyre, të qetë për diçka që ishte në përmasat e çnjerëzores. Shqetësimi nuk ishte nëse ishe gjerman dhe i kishe shërbyer sistemit, me devotshmëri, ose jo, shqetësimi për filozofen shkonte përtej këtij përcaktimi, shqetësimi duhet të fillonte me faktin e të qenit njeri, pra secili prej nesh në botë duhej të ndjente përgjegjësi se si diçka e tillë mund të ndodhte kundër njerëzve. Ndaj Hannah Arendt duhet studiuar sot, pasi kemi ç të mësojmë prej saj, kemi ç të gjykojmë e krahasojmë me jo vetëm me realitetin tonë në këto 100 vitet e fundit, por kemi çtë nënvizojmë gjenë më të rëndësishme, kuptimin e të qenit njeri. Me veprën dhe qëndrimin e saj publik patjetër që do të krijonte edhe përplasje, si në radhët e hebrenjve nacionalistë, në radhët e socialistëve, të komunistëve, por edhe në radhët e (neo)liberalëve. Arendt megjithatë duket se nuk i kurseu kritikat ndaj parodisë, apo shfaqjes teatrale të Gjyqit të Eichmann-it, apo nxiti kundërshtimin e socialistëve, sepse vlerësoi Revolucionin Amerikan, si më superior aga ai Francez dhe Rus, duke cilësuar se superioriteti i Revolucionit Amerikan qëndron në faktin se ai u mbështet në kërkimin e konceptit të lirisë politike, ndërsa Revolucioni Francez dhe ai Rus u kufizuan vetëm në anën sociale, në luftën kundër varfërisë dhe pabarazisë. Arendt u urrye edhe prej 19

20 komunistëve sepse identifikoi çdo lloj forme të totalitarizmit shtetëror, me fashizmin dhe nazizmin, si anë të kundërta të së njëjtës medalje. Krijoi gjithashtu kundërshtarë edhe në rrethin e (neo)liberalëve, të cilët i konsideronte miniatura të Eichmann-it, që veprojnë pa qenë të vetëdijshëm mbi pasojat e veprimeve të tyre, duke himnizuar në majë të piramidës pasurinë materiale. Këto do ta bënin atë të vihej në qendër të debatit, por asnjëherë ta pengonin që të ngurronte të shprehej ashtu si ajo e shihte dhe e gjykonte situatën. Në librin Gjendja njerëzore, Arendt vendos një hierarki mes konceptit të punës, të punuarit si një artifakt njerëzor dhe të vepruarit si një shpërfaqje e njeriut në politikë. Kjo lloj hierakie i lejon asaj të analizojë proceset politike që ndodhin në botën moderne, e ku në krye të kësaj hierakrie ajo vendos aktivitetin që i korrespondon veprimtarisë politike të njeriut. Para çdo aktiviteti politik, është të punuarit që nënkupton krijimin e një bote të përbashkët, një fushe publike ku njeriu kapërcen kufijtë e tij biologjikë, të familjes dhe të vetizolimit. Pjesëmarrja në këtë botë të përbashkët është edhe kushti i lidhjes sonë me botën reale. Arendt dallon tre forma të sjelljes njerëzore, por të vepruarit dhe të folurit janë ato që e dallojnë njeriun mbi të tjera. Vetëm të vepruarit është një privilegj absolut i njeriut dhe për Arendt, të vepruarit dhe politika janë të mundshme vetëm në liri. Të vepruarit në liri përbën mundësinë më të lartë të njeriut dhe ajo që nënkupton Arendt, është se politika dhe veprimi politik realizohen nga liria, ose të qenit i lirë, duke arritur kështu autenticitetin e vetë lirisë. A mund të flasim për këtë lloj lirie në periudhat e totalitarizmave?! Absolutisht që jo! E vetmja gjë që mund të flasim është se gjatë asaj periudhe mbretëronte terrori i ushtruar pa kufij, duke dominuar jetën njerëzore. Arendt dënoi eksperimentin e gjeneralit të SS dhe Drejtorit të Zyrës për Çështjet e Hebrenjve, Adolf Eichmann, që vepronte nën justifikim e urdhërave, duke mos marrë përgjegjësinë jo vetëm ligjore, por edhe atë morale, pra përgjegjësinë për pasojat e veprimeve të tij. Ai konsiderohet si organizatori i përsosur i shfarosjes së 6 milion hebrenjve gjatë periudhës së Holokaustit. E megjithatë ai do të qëndronte i qetë duke e justifikuar veten me fraza pa asnjë lloj pendese. Gjatë kohës së procesit gjyqësor kundër Eichmann-it në Jerusalem në vitin 1961 (pas marrjes së tij peng nga Shërbimi Sekret Izraelit, Mosad), proces i cili u përfol gjatë në aktualitetin mediatik të kohës, ku edhe Arendt në këtë kohë ishte pjesë e tij, pasi punonte si korrespondente për revistën amerikane The New Yorker, do të bënte që të fokusohej thelbësisht në këtë ngjarje jo vetëm për faktin se ishte pjesë që prekte një pjesë të saj, porse do ta njihte situatën edhe 20

21 nga pozicioni i reporters, për të kuptuar dhe për të treguar gjithçka rreth procesit. Arendt në të vërtetë nuk do të qëndronte në asnjë prej pozicioneve të saj nuk do të mbante as njëanësinë e të qenit hebreje, madje as do ta raportonte atë si një ngjarje statistikash e informacioni tërheqës për lexuesin, ajo do t i tejkalonte këto pozicione, për t u fokusuar dhe për të qëndruar në atë që dinte të bënte më mirë, të mendonte, të analizonte e të interpretonte si një filozofe. Mendimtarja nuk do të ndalej në artikujt gazetareskë për të trajtuar këtë proces gjyqësor, por gjithë analizën e saj do ta publikojë në librin: Banaliteti i së keqes (1963). Ajo argumenton se në rastin e Eichmann nuk kemi të bëjmë me një sadist pervers apo një kriminel satanik siç mund të mendonte dikush, por për Arendt, Eichmann ishte personifikimi i asaj që ajo e quan banalitet i së keqes, një burokrat i bindur, një shërbëtor i Rajhut III, pa kapacitetin e duhur intelektual e njerëzor për t u ndërgjegjësuar dhe për të qenë përgjegjës për veprimet e tij monstruoze. Ai nuk ishte i çmendur apo idiot, por ishte i kufizuar në aftësistë e tij gjykuese morale që e pengononin të shihte qartësinë e përbinshmërisë së tij, pasojat reale dhe dimensionin moral të krimeve dhe këtë gjë e demostroi qartë edhe nga mënyra se si vetëmbrohej në gjyq. Ky raport me realitetin përbën sipas Arendt një të vërtetë të frikshme, e cila mund të shkaktojë të këqija edhe më të mëdha se vetë e keqja e shkaktuar me dashje. Problemi është se gjithmonë kanë ekzistuar dhe akoma ekzistojnë njerëz si Eichmann, njerëz tërësisht normalë në dukje, të cilët për shkak të paaftësisë së tyre të gjykimit, mbrohen me justifikimin ligjor, duke anashkaluar edhe ndërgjegjësimin moral, duke lënë një boshllëk të madh mes tyre dhe kuptimit të vetë qenies njerëzore. Ndaj raporti i vetvetes në gjykimin se çfarë është e drejtë për mua para se të jetë e drejtë për ligjin do të marrë një rëndësi të veçantë, për të kuptuar çështjen morale të trajtuar nëpërmjet figurës së Eichmann. Sot, në shekullin e ri, kur kanë kaluar plot 40 vjet nga vdekja e Hannah Arendt (1975), bota nuk është aspak më e qetë apo e stabilizuar, por vazhdon të jetë e trazuar dhe plot rreziqe. Ajo u shua kur Lufta e Ftohtë ishte në kulmin e saj. Edhe pse bota doli e shkatërruar fizikisht, psikologjikisht dhe moralisht nga Lufta e Dytë Botërore, tensionet mes dy kampeve vazhdonin ende. Të dyja palët kundërshtare, atij të SHBA-së së bashku me vendet perëndimore e demokratike nga njëra anë dhe Bashkimit Sovjetik me vendet lindore e komuniste nga ana tjetër nuk dëshironin që të nisnin një konflikt të drejtpërdrejtë dhe të armatosur. Teknologjia nga ana tjetër kishte arritur zhvillimin e saj më të lartë dhe armët bërthamore mund të shkatërronin gjithçka. 21

22 Ndërkohë sot, në shekullin XXI në skenë kanë dalë të tjera regjime të përgjakshme, madje totalitare, që marrin çdo ditë me qindra jetë viktimash të pafajshme. Të gjitha këto fenomene politike e sociale mund të shpjeohen më së miri nën dritën e veprës së Arendt, e cila i ka shqyrtuar dhe analizuar, madje parashikuar këto fenomene në veprat e saj, gati 70 vjet më parë. Shoqëria sa vjen e po bëhet një shoqëri apolitike, ku herë pas here sundon anarkia. Njeriu është i zënë me punë dhe të vepruarit, lihet mënjanë se nuk prodhon diçka të menjëherëshme që të kënaqë egot tona. Jeta private dominon mbi atë publike dhe natyra sundon mbi njerëzimin. Pa përdorur termin Biopolitikë, të cilën e përdori më pas në leksionet e tij në universitet në Francë, Michel Foucault, Hannah Arendt shikon në këtë modernitet një proces shqetësues të natyralizimit social. Shoqëria, herë pas here kalon në krizë, por kriza ka shkaqet e saj dhe duket se shkaqet janë aq të thella sa edhe pasojat do jenë gjithëpërfshirëse në argumentimin e Arendt. Moderniteti do të shihet si një krisje e dimensionit njerëzor, veçanërisht me fenomenin e totalitarizmit. Kjo krisje do shfaqet në cdo aspekt jetësor të njeriut, në raportin e tij me botën apo edhe me vetveten. Ky studim, nëpërmjet analizës, njohjes dhe evidentimit të kontributit të saj të madh në disa fusha, synon që ta bëjë më të kapshme dhe më të afërt figurën dhe emrin e Arendt-it, edhe në vendin tonë. Ajo ishte një personalitet i rëndësishëm i Evropës në SHBA, nga të paktat gra që u futën në historinë e ideve të filozofisë politike. Hannah Arendt ishte një figurë shumë paradoksale, dhe aty qëndron sfida që ajo paraqet për urtësinë e marrë të kohëve moderne. 2 Emri i saj sot vazhdon të lakohet, ndërsa veprat e saj studiohen në universitetet anembanë botës dhe sa më tepër që kalon koha aq më tepër rritet edhe fama e mendimit të saj filozofik. Arendt e kishte paralajmëruar edhe fatin e saj, me kohë tek Walter Benjamin se njerëzit që shkojnë kundër rrymës nuk e përjetojnë famën e tyre aq në të gjallë sesa kanë të sigurt famën e tyre pasi ta lënë këtë botë. 2 Zorzi, Renco. Parathënia e Sulla revoluzione të Hannah Arendt, Edizione di Comunita, Milano, 1983, f.4 22

23 KAPITULLI I. 23

24 JETA E NJË FILOZOFEJE "Unë jam hebreje dhe kurrë nuk kam kërkuar që të ndryshoja as edhe një presje Hannah ARENDT 24

25 I. Hannah Arendt, një hebraike, një gjermane apo një amerikane? 1.1 Origjina hebraike Hebrenjtë kanë qenë popullsia më e lakuar në botë, popullsia që ka bërë histori dhe ka lënë gjurmë në zhvillimin e mbarë shoqërisë, madje hebrenjtë kanë qenë faktor në të gjitha lëvizjet sociale e politike dhe shpesh herë boshti i çdo ngjarjeje apo ndryshimi të madh social. Ata janë një prej etnive më të lashta, që dallohen për kulturën dhe traditat e tyre të veçanta. Si një popullsi nomade, historia e hebrenjve është mbi të gjitha edhe historia e feve botërore, pasi mendohet se aty e kanë gjenezën si krishtërimi ashtu edhe myslimanizmi 3. Në shekullin XVIII dhe XIX hebrenjtë gëzonin, në mbarë Evropën e SHBA, një status të veçantë, madje në Gjermani ata kishin pozita të favorshme, deri diku njëlloj epërsie krahasuar me pjesën tjetër të popullsisë dhe kjo falë aftësive menaxhuese të tyre. Mbizotëronin në pozita të favorshme ekonomike, me kapitale të rëndësishme si dhe poste kyçe në qeverisje. Një veçori që i karakterizonte në pikëpamjen sociale, ishte ruajtja e marrdhënieve dhe bashkëpunimet me njëri-tjetrin. Pikërisht në një etni dhe mjedis të tillë u lind Hannah Arendt, në qytetin e Hanoverit, në Gjermani, më 14 tetor të vitit Duke u bërë pjesë e një familje të vogël, si fëmija i vetëm i një çifti hebrenjsh laikë. Paraardhësit si nga nëna dhe babai i Hannah Arendt ishin hebrenj rusë, mbështetës dhe simpatizantë të iluminizmit gjerman. Ata kishin ardhur në Gjermani gjatë shekujve XVIII dhe XIX dhe u vendosën në Königsberg, si tregtarë 4. Më pas, prindërit e Hannah Arendt lëvizën drejt Hanoverit, koha kur babai i saj filloi punë si inxhinier në një kompani elektrike, por kjo gjë nuk zgjati shumë dhe familja u kthye sërish në qytetin e vogël të Königsberg. Në kohën kur Hannah Arendt ishte vetëm tre vjeçe, gjyshi i saj ishte i sëmurë rëndë, dhe të vetmit njerëz të afërt që ai kishte ishte familja e saj. Ajo u rrit si një fëmijë i vetëm në shtëpinë e gjyshit të saj të mirë e të respektuar. Gjatë fillimeve të viteve të shkollës, Hannah Arendt do të pësontë humbjen e 3 Donald Prifti, Një histori e shkurtër e propagandës antijudaike në Gjermani, Plejad, Tiranë [Të dhënat e përdorua për jetën e Hannah Arendt, janë marrë kryesisht nga burime të internetit, faqet e wikipedia-s, biografitë e botuara në faqe të veçanta të filozofisë dhe histories, si dhe në faqen e Institutit për kërkime politike Hannah Arendt. Gjithashtu janë përdorur edhe informacione nga parathëniet apo biografitë që shoqërojnë botimet e saj, kryesisht në gjuhë të huaj] 25

26 saj të parë tragjike, vdekjen e hershme të babait të saj. Babai im vdiq kur ai ishte ende i ri. Gjithçka më dukej shumë e çuditshme. Gjyshi im ishte president i komunitet liberal çifut dhe këshilltar në Konigsberg. Vij nga një familje e vjetër hebreje. Megjithatë, fjala "çifut" nuk është përdorur kurrë në familje, as kur unë isha fëmijë. Krenaria ime u mposht për herë të parë kur dëgjova barcaleta antisemite nga fëmijët e lagjes, në rrugë. Nga ai moment, për mua, pati, le të themi, një lloj "sqarimi". 5 Arendt dhe shumica e popullsisë hebreje ishte përballur më tepër me të kaluarën, me lavdinë dhe faktet historike, si një lloj krenarie, dhe jo me antisemitizmin që vinte kohët e fundit gjithnjë e në rritje. Kjo gjë duket se do të sillte një pasojë, pasi duket se vetë hebrenjtë u treguan indiferentë dhe e injoruan tërësisht tensionin në rritje midis shtetit dhe shoqërisë. Koha kur Hannah Arendt u ndërgjegjësua për origjinën e saj ishte gati dekada e dytë e shekullit të XX, një kohë e vonshme për të reaguar, pasi qe akumuluar gjatë përbuzja ndaj tyre. Në moshën 15-vjeçare Arendt do të dallohej për aftësitë e saj gjykuese, ku krahasuar me bashkëmoshatarët e saj, do të ishte hapa para tyre. E gjatë kësaj kohe, qëndrimi i saj për t u përballur me epitete të ndryshme ndaj hebrenjve ishte për t u admiruar. Shakatë antisemite nuk ishin aspak një traumë për mua, i thashë vetes: kështu janë gjërat. 6 Dukej se Arendt ishte mëse e ndërgjegjshme se fakti i lindjes nuk ishte diçka që mund të ndryshonte dhe për këtë arsye ajo nuk tentoi kurrë ta mohonte këtë gjë, ajo ishte hebreje. Atëherë kur ajo filloi të kuptonte logjikën e gjërave, ngjarjet po rridhin me shpejtësi në disfavor të saj dhe gjithë popullsisë hebreje në tërësi. Dallimi sa vinte dhe po qartësohej në këtë periudhë, pasi do ta ndjente këtë jo vetëm në rrethin shoqëror, por kudo ku do të prezantohej si e tillë. Në vitet 20, ajo arriti të kuptonte se një fëmijë hebre nuk ishte njëlloj si të qe një fëmijë gjerman. Hannah Arendt e pranon gjatë intervistës së saj se një fëmijë, apo edhe pak më tepër i rritur se ajo, që kishte tiparet e një hebraiku, ishte i ndryshëm nga fëmijët e tjerë. Ajo ka qenë plotësisht e vetëdijshme për këtë diferencim, e megjithatë nuk e vendosi asnjëhere veten në pozita më inferiore. Shumë më vonë, kur Arendt filloi ta analizojë me thellësi antisemitizmin vuri re se ata kishin diçka të veçantë, si familjet ashtu edhe vetë komuniteti në tërësi,...edhe nëna ime, 5 Arendt, Hannah, Hwhat Remains? The Language Remains":A Conversation with Gunter Gaus (Essays in understanding ), Schocken Books, New York 1994, f.6 [Më 28 tetor, 1964, Hannah Arendt zhvilloi një bisedë të gjatë televizive me Giinter Gaus, në atë kohë një gazetar i njohur dhe më vonë një zyrtar i lartë në qeverinë e Willy Brandt, e cila u transmetua në Perëndim nga televizioni gjerman. Intervistës iu dha çmimi Adolf Grimme dhe u botua një vit më pas nën titullin Hwhat Remains? The Language Remains", me Giinter Gaus, Mynih, 1965.] 6 Po aty, f. 7 26

27 rrethi im familjar, le të themi, edhe ata ishin paksa jashtë normës. Ishin aq të veçantë, krahasuar edhe me familjet e fëmijëve të tjerë hebrenj, apo me fëmijët e të afërmve tanë të tjerë, për të cilët nuk ishte e lehtë që të kuptonin se çfarë kishin ata të veçantë. 7 Hannah Arendt dallimin e origjinës së saj dhe të kaluarën nuk e kuptoi nga dikush që u mor specifikisht me edukimin e saj, pasi në familje askush nuk fliste hapur për hebrenjtë gjatë kohës së fëmijërisë së saj. Ndaj i vetmi vend që ajo do të përballej me ndryshimin e origjinës së saj do të ishte rruga. Nëna e saj nuk kishte ndonjë prirje të madhe për teorinë, për më tepër ajo nuk kishte ide shumë të qarta në lidhje me situatën. Për babain, edhe pse ajo nuk pati fatin të rrinte gjatë me të, për shkak të ndarjes nga jeta kur ishte fëmijë, ndaj dhe çështja e Judaizmit nuk ka luajtur asnjë rol në jetën e tij sipas Arendt, edhe pse kishte ardhur nga lëvizja Social Demokrate. Si të gjithë fëmijët hebrenj të asaj kohe, edhe Hannah Arendt përjetoi përvoja të ndryshme të antisemitizmit ku shumë prej tyre u detyruan të paguanin edhe pasojat. Ndryshe nga të tjerët, Arendt thotë që dallimi në rastin tonë ishte se për nënën tonë kurrë nuk ishte e domosdoshme që të poshtëroheshe! Ne duhet ta mbronim veten! Kur mësuesit e mi bënin ndonjë vërejtje antisemite, në përgjithësi, jo për mua, por vajzave të tjera hebreje, kryesisht studenteve hebreje nga Evropa Lindore, unë kisha marrë urdhër që të lija menjëherë klasën e të shkoja në shtëpi dhe të bëja një përshkrim të hollësishëm për atë çfarë kishte ndodhur. Në atë moment, nëna ime shkruante njërën prej letrave të shumta rekomanduese dhe për mua çështja ishte e mbyllur. Për më tepër, kisha një ditë pushimi më shumë dhe kjo ishte e mrekullueshme! Pra, këto gjëra nuk përfaqësonin ndonjë problem për mua. Ishin ca rregulla sjelljeje që për më tepër, le të themi, më siguronin një lloj dinjiteti, dhe ndihesha e mbrojtur, e mbrojtur absolutisht..., po në shtëpi ama. 8 Deri në moshën e adoleshencës për Arendt, të qenit hebreje nuk kishte shumë rëndësi madje edhe ajo vetë nuk i kushtoi aq vëmendje. Brenda në familje nuk guxonte të pyeste, sepse nëse do tentonte të pyeste për Judaizmin, sipas intervistës së saj, me siguri, që do të kishte marrë disa shuplaka. Çështja u bë vërtet më serioze gjatë viteve 1920, kur hebrenjtë, jo vetëm që nuk e vlerësuan antisemitizmin, por nuk arritën të kuptonin as momentin në të cilin diskriminimi social i tyre u kthye në një argument të pastër politik. 7 Po aty, f Po aty, f.16 27

28 Tani ishte koha kur nuk mund t i injoroje më rrethanat e jashtme. Arendt, tashmë një vajzë e re, te të njëzetat, arriti që jo vetëm të kuptonte pozicionin e saj dhe të shoqërisë, por filloi edhe të akumulojë ndodhi nga e kaluara dhe të mendojë seriozisht për të ardhmen e saj,... unë nuk mendoj se e kam konsideruar ndonjëherë veten një gjermane, në kuptimin që i përkasim një populli vetëm sepse kemi shtetësinë. 9 Në vitet , Arendt filloi studimet në Universitetin e Berlinit dhe në vitin 1924 hyri në Universitetin e Marburgut, ku studioi filozofi me profesorin Martin Heidegger 10. Marrëdhënia e saj me Heidegger-in mund të lexohet edhe si një përfitim intelektual i ndërsjelltë. Ata ishin mendimtarët dhe filozofë me kontributete të larta intelektuale në shekullin XX. Martin Heidegger u takua me Hannah Arendt dhe raporti i tyre nuk u kufizua vetëm në atë profesional, pasi ai ra në dashuri me të në vitin 1924, kur ajo ishte një studente tetëmbëdhjetë vjeçare në Universitetin e Marburg-ut. Kjo lidhje e dashurisë vërtetohet kryesisht nga letrat e Heidegger-it dërguar Arendt-it. Ato duket se bartin shume më tepër sesa vlerësimin e thjeshtë për cilësitë e një studenteje, kanë më tepër ndjenjë, sa ai arrin ta quajë "diell", atë dhe mandej, të vijojë me "është themeli i shpirtit tuaj, para të cilit jam i pafuqishëm. 11 Heidegger atëherë ishte tepër i rëndësishëm në departamentin e filozofisë, kishte një autoritet dhe ishte në rritje të vazhdueshme porfesionale dhe akademike. Arendt mori pjesë në leksionet e tij, leksione mbi sofistët e Platonit, në të cilin ai u mësoi studentëve se çfarë rëndësie kishte të menduarit si proces, nuk ishte thelbi mendimi i Platonit, por fakti i të menduarit të tij. Ky theks në të menduarit, si një e mirë në vetvete, do të mbetet një parim i lartë në gjithë krijimtarinë e Arendt. Për më tepër fuqia e të menduarit të Heidegger-it dhe rrënjët e tij të thella në traditën intelektuale të Gjermanisë, kanë patur një ndikim të gjerë tek Arendt. Në vitin 1926, Arendt e kishte vendosur, kuptohet edhe me inkurajimin e Heidegger-it, që të mos kthehej më në Marburg. Ajo shkoi në Freiburg për të studiuar me Husserl dhe më vonë në Heidelberg ku do të formohej edhe nga mësimdhënësi i saj e Karl Jaspers. Kështu njohja e hershme midis Heidegger-it dhe Arendt-it, në mesin e viteve 20-të, do të ndalte aty përkohësisht, për të rifilluar pas më shumë se dy dekada e gjysmë. Gjatë gjithë kësaj kohe kishin ndodhur gjëra të tmerrshme në Gjermani dhe marrëdhënia e tyre do të duhej të 9 Po aty, f Mehr Licht. Besimi te Tjetri është dashuri: letërkëmbimi Heidegger Arendt. Nr.34. Tiranë, mars 2009, f

29 mbetej pezull. Ndërsa Arendt po ndërgjegjësohej gjithnjë e më shumë për rolin dhe misionin e saj, pra faktin se ajo ishte hebreje dhe se duhej të punonte në drejtim të kësaj situate, nga ana tjetër Heidegger po zhytej në llumin e regjimit. Kjo ecje në kahe të kundrëta të dy filozofëve do të kishte pasoja jo vetëm për marrëdhniet mes tyre, por, në radhë të parë për vetë Heidegger-in. Eshtë i njohur fakti se në vitin 1933, me një marrëveshje të madhe që bëri mjaft bujë, filozofi Heidegger, u bashkua me partinë naziste. Ai ishte zgjedhur vetëm një muaj më parë Rektor i Universitetit të Freiburgut dhe pozita e lejonte atë që të ushtronte ideologjinë e tij të re. Ish studentja e tij, Jeanne Hersch në librin e saj Habia filozofike dëshmon se këtë funksion ai e kreu pothuajse për një vit dhe më pas dha dorëheqjen dhe nuk u përzie më fare me politikë. Pjesën më të madhe të kohës e kalonte në vendlindje, Scharzwald. Atje kishte shtëpinë e tij dhe atje vinin për ta takuar. 12 Por gjatë kësaj kohe kur ishte drejtues i universitetit ai, shkarkoi personalisht mikun dhe udhëheqësin e tij Edmund Husserl, të cilit i kishte kushtuar librin Qenia dhe Koha. Në fjalimet e Heidegger dallohet entuziazmi për Adolf Hitlerin si një "njeri i paparë që do të ishte shpëtimi i kombit gjerman", por koha do të tregonte se ishte në drejtimin e gabuar. Ai ishte i vetmi personalitet i lartë që iu bashkua regjimit, ndoshta të ndikuar realisht nga sistemi, ose për t i shpëtuar dëshirës për t u përballur me të ata zgjodhën të kamufloheshin për të qendruar në pozitat që kishin zgjedhur të ishin. Pas Luftës, Heidegger falë punës së tij si mendimtar, një filozof që pavarësisht qendrimit të tij për atë periudhë, do të mbante një vendt tejet të rëndësishëm në filozofisë perëndimore. Hannah Arendt, nga ana tjetër, duke njohur madhështinë dhe gjenialitetin e tij arriti që ta falë mikun e saj për entuziazmin e treguar për Rajhun e Tretë. Disa studjues e kanë përshkruar Heidegger si një "karakter të dobët" dhe një gënjeshtar famëkeq, dhe lidhja e tij me Arendt demonstron një natyrë jo të besueshme, pasi u rreshtua me vetëdije të plotë në makinën propagandistike të Rajhut të Tretë, por Arendt ishte shumë e qartë për tendencat politike të Heidegger-it. Ajo kishte dëgjuar thashetheme në lidhje me praktikat e tij antisemite të punësimit, dhe, mjaft e zemëruar, i shkroi atij një letër. Heidegger mohoi akuzat e saj, duke përmendur marrëdhëniet e tij me studentët hebrenj, mbi të gjitha me atë vetë, si dëshmi e mendjes së tij të hapur. Kjo ishte hera e parë që Heidegger përdori Arendt si një mënyrë për të shpëtuar veten e tij. Që nga viti 1933, ajo e ndërpreu 12 Hersch, Jeanne, Habia filozofike, Dituria, Tiranë 1995, faqe

30 komunikimin me Heidegger për 17 vjet. E qartësuar dhe krejt e vetëdijshme se Heidegger kishte përqafuar ideologjinë naziste, Arendt ishte e zemëruar me të, duke kundërshtuar edhe botimin e librave të tij në Shtetet e Bashkuara, ku ajo kishte emigruar aty me bashkëshortin e saj, Heinrich Blucher. Por në vitin 1950, Arendt ishte në Gjermani në emër të Komisionit Evropian për Hebrenjtë, dhe i dërgoi Heidegger-it një shënim. Ata u takuan në restorantin e hotelit të saj dhe Arendt e besoi Heidegger-in, kur ai i deklaroi se kishte qenë një viktimë e pafajshme e nazizmit, dhe të dy tashmë rifilluan miqësinë e tyre. Arendt e vizitoi Heidegger-in shpesh, në pjesën e mbetur të jetës së saj, dhe gjatë kësaj kohe, ata shkëmbyen letra dhe poezi të shumta. Ajo e la pas mendimin dhe qëndrimin e saj të mëparshëm dhe punoi pa pushim për të mbikëqyrur përkthimin dhe publikimin e punës së Hajdegerit në gjuhën angleze, duke kontribuar në riparimin e reputacionit të tij në Gjermani dhe jashtë vendit. Nga kjo marrëdhënie mes tyre, sigurisht, që puna intelektuale e Arendt pati një ndikim nga mendimi i Heidegger-it, por e njëjta gjë nuk mund të thuhet për të, pasi në krijimtarinë e tij duket se nuk gjenden gjurmë ndikimi nga Arendt. Marrëdhënia e tyre duket se ruajti distancën e fillimit në aspektin e krijimtarisë, pra ngeli në pozitat e një profesori dhe një nxënëseje dhe këtë e vërteton fakti që Heidegger, në thelb mbajti gjithmonë një pozicion autoriteti mbi Arendt. Kështu pas ribashkimit të tyre në vitin 1950, ku Arendt dhe Heidegger diskutuan çështjen e faljes dhe në atë kohë Arendt mendonte se falja shkakton çekuilibër në një marrëdhënie, pasi ai që falet veçohet nga ai që fal. Në këtë qëndrim të Arendt pro dhe kundër Heidegger-it shohim tek ajo një lloj rishikimi dhe rishqyrtimi të konceptit të faljes. Ajo i jep faljes një kuptim pothuajse të krishterë: ata që janë fajtorë duhet të falen, sepse ata nuk dinë se çfarë bëjnë". Faji lind nga kjo gjendje shkujdesje dhe Arendt vijon se falja "është gjithmonë një çështje jashtëzakonisht personale. Mendimi i Arendt duket se ka pikat e përbashkëta me krishterimin ku falja iniciohet nga dashuria për personin dhe për njerëzimin në vetvete, mes atij që fal dhe ai falet. Por, nëse Arendt fali Heidegger-in, ajo mbështeti ekzekutimin e Eishmann-it, sepse krimet e Eichmann-it ishin aq të rënda sa kërkonin "gjykim ndëshkues", ndërsa në rastin e Heidegger "ajo besonte në fuqinë e fillimeve të reja, dhe në domosdoshmërinë... për të marrë pjesë dhe për të ndërtuar një botë më të mirë" Mehr Licht. Besimi te Tjetri është dashuri, vep e cit ff

31 Në esenë e saj Heidegger-i dhelpër, Arendt e justifikon më së miri veprimin e tij. Ajo tregon historinë e një dhelpre që jetoi gjithë jetën e saj në kurthet e ngritura për ta kapur, duke aluduar qartësisht për Heidegger-in se e gijthë përpjekja dhe veprimi i tij ishin kurthe që ai i ngriti me vetëdije për t u mbrojtur. Mbyllja e tij në vendlnidje për më shumë se 15 vjet, në atë strofullën e tij, vetizolimi, e shpëtoi Heideggerin dhe filozfinë e tij. Një ditë dhelpra që jetonte në kurthin e saj tha me krenari: "Shumë po më bëjnë vizita në kurthin tim, kjo do të thotë se unë jam dhelpra më e mirë në mesin e të gjitha dhelprave. Dhe kishte një të vërtetë në këtë gjë: Askush nuk i njihte më mirë kurthet se ai që gjithë jetën e tij e kishte kaluar brenda një kurthi. 14 Arendt e fali Heidegger-in sepse ajo kishte nevojë për të sepse ai ishte një lidhje e vyer e vazhdimësisë me të kaluarën e saj të dashur, kulturën gjermane. Dashuria për të ishte më e madhe se konsideratat politike. ndikimi i Heidegger-it në filozofi është krahasuar nga kritika filozofike me përmbysjen në kuptimin e botës që bën Kafka në letërsi ose Pikaso në pikturë 15 Ndikimi tjetër që Arendt pati ishte nga Karl Jaspers, filozof ekzistencialist dhe mik i Heidegger. Një pjesë e rëndësishme e formimit të saj u arrit nën mbikëqyrjen e Jaspers-it dhe kjo është arsyeja pse Arendt mbeti pranë tij gjatë gjithë jetës së saj, edhe pse nga ana tjetër ndikimi i Heidegger-it ishte tepër i madh. Ndërsa marrëdhënia e saj me Jaspers ishte e një lloji të veçantë, ndoshta në këtë njohje ndikonte së pari fakti se ishte Heidegger-i ai që i sugjeroi Arendt-it Jaspers-in. Së dyti Jaspers kishte edhe gruan hebreje dhe së bashku me Husserl-in, gjithashtu, krijuan një raport të ngushtë miqësor mes tyre. Husserl u pushua nga puna dhe më pas vdiq në moshën 79-vjeçare, më 1938, pa nisur Lufta. Ndërsa Jaspers, kishte bërë krim kundër shtetit me martesën e tij dhe kjo i kushtoi vendin e punës dhe shumë humbje të tjera, por megjithatë ai nuk pranoi të largohej nga Gjermania. Megjithëse formimi i tij ishte shkencor e mjekësor kjo nuk e pengoi atë t i përkushtohej filozofisë, madje kontributi i tij më i madh vjen pikërisht në këtë fushë. Në një libër të botuar në vitin 1992, ku përfshihet letërkëmbimi mes Hannah Arendt dhe Karl Jaspers , shohim se ky letërkëmbim fillon në vitin 1926, kur Arendt njëzet vjeçare studioi filozofi me Jaspers në Heidelberg, ku pas një kohe ky letërkëmbim 14 Arendt, Hannah, Heidegger the Fox (Essays in understanding), Schocken Books, New York 1994, f Anxhaku, Adriana, Filozofi bashkëkohore 1, Afërdita, Tiranë 2007, f

32 ndërpritet dhe rifillon menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore. Marrëdhënia e fillestare mësues-nxënës zvendësohet nga një miqësi e ngushtë, e së cilës bëhet pjesë edhe gruaja e Jaspers-it, Gertrud, dhe kohë më vonë është përfshirë edhe Heinrich Blucher, bashkëshorti i Arendt. Në këtë korrespondencë kuptojmë jo vetëm rrugën që dy filozofët kanë ndjekur, kanë jetuar, menduar dhe punuar, por kuptojmë njëherësh edhe se si ata përjetuan vitet e pasluftës. Ata nuk e shkruan atë me idenë se një ditë kjo korrespondencë do të botohej, dhe për këtë arsye ata shpalosin veten me besimin absolut tek tjetri. Nëpërmjet letrave ata zbulojnë veten - për herë të parë - në një mënyrë personale dhe spontane, krejt e hapur, pa barriera e censurë. Arendt flet për Amerikën, vendin e saj ku i dha mundësinë për t u shprehur lirisht, flet rreth universiteteve, politikën amerikane deri tek Kennedy, prishjen urbane amerikane etj. Në këto letra drejtuar Jaspers Arendt flet për Gjermaninë, si një vend që ajo e la me dhimbje, për antisemitizmin, fajin e gjermanëve për Holokaustin, politikën gjermane etj. Po ashtu ajo flet edhe për Izraelin, të cilën ajo gjithmonë e mbështeti si një hebreje, por nuk kurseu të ishte e drejtpërdrejtë në kritikat e saj veçanërisht në librin e saj mbi gjyqin dhe ekzekutimin e Adolf Eichmann, në vitin Në dialogun e tij me Arendt, i zhytur në mendime, tepër bujar, Jaspers e konsideron çështjen e gjuhës gjermane si thelbësore, sikurse karakterin e të qenit hebre. Ai flet për filozofët e kaluar dhe bashkëkohorë nga Spinoza te Heidegger, për moshën e vjetër dhe për daljen në pension, për gazetarinë e korruptuar, vetvrasjet, të ardhmen e njeriut në këtë planet etj. Korrespodenca e tyre është parë si një dialog interesant mes një gruaje dhe një burri, një hebreje dhe një gjermani, një kurioze dhe një vizionari, si kompromis në shqyrtimin e ngjarjeve të turbullta të shekullit tonë. Në një ese të titulluar Përkushtim për Karl Jaspers, të shkruar në vitin 1947 Arend flet me konsideratat më të larta për të. Ç ka kam mësuar nga ju dhe çfarë më ka ndihmuar në vitet që pasuan për të gjetur rrugën time drejt së vërtetës, pa shitur shpirtin tim, në atë mënyrën si dikur njerëzit në kohët më të hershme që shisnin shpirtrat e tyre tek djalli, është e vetmja gjë me rëndësi Ajo që unë personalisht kurrë nuk kam për ta harruar është qëndrimi juaj, të dëgjuarit, toleranca juaj! Në atë kohë, unë jam tunduar disa here për t ju imituar, madje edhe mënyrën tuaj të të folurit, sepse kjo mënyrë simbolizonte për mua një njeri që trajtonte në mënyrë të hapur dhe të drejtpërdrejtë botën, një qenie njerëzore pa motive të fshehta Arendt, Hannah, Dedication to Karl Jaspers (Essays in understanding ), vep e cit f

33 Pas Luftës Jaspers rimori pozicionin e tij si pedagog në Universitetin e Freiburgut. Shkroi një sërë leksionesh, të cilat u përmblodhën më pas në një libër të titulluar Çështja e fajit (1946). Në këto leksione analizohet problem i fajit për çdo gjerman si individ e si komb. në këtë kohë Jaspers shfaqet si një nga zërtat më të fuqishëm me vullnet të ri politik e filozofik në Gjermaninë e pasluftës, ai pohon me thjeshtësi: Unë nuk ju flas në emër të Gjermanisë dhe as në emër të jetës shpirtërore gjermane, unë ju flas si gjerman i veçantë 17 Tek kjo logjikë, tek kjo filozofi e Jaspersit u mbështet Arendt për të kërkuar përgjegjësinë e fajit, si në rastin e Eichmann-it. E ndikuar prej tij, Arendt me mirënjohje të thellë vijon korrepodenën me të. Besnikëria ishte tipar karakteristik i mendimit dhe qëndrimit të tij filozofik. Tek ai vepra dhe njeriu nuk janë veçse një gjë e vetme. Vepra e Jaspers dëshmon thellësinë, saktësinë shkencore, kërkesën e tij për qartësi edhe në ato raste kur pohohet prirja për errësirën e thellë dhe natyrën e fshehtë të botës së përtejme. 18 Jaspers u largua nga Gjermania, jo në kohën e terrorit nazist, por në vitin 1948, i trishtuar dhe i zhgënjyer nga realiteti. Nga viti ai dha leksione në universitetin e Bazelit dhe nga ajo kohë e derisa vdiq, më 1969, miqësia me Hannah Arendt dhe të tjerët vijoi rregullisht. Gjatë kësaj periudhe ai do të zhytej në krijimtarinë e tij dhe do të arrinte të shkruante mbi 20 libra. Në vitin 1929, Hannah Arendt tashmë tërësisht e vetëdijshme, do të ndikohet nga trysnia në lidhje më identitetin e saj si një hebreje dhe kjo i lë pasoja për një kohë të gjatë si një ngjarje e dhimbshme në jetën e saj. Ajo kalon nga dëshpërimi në dëshpërim kur mëson edhe për identitin politik të miqve të saj, duke përfshirë edhe mikun e saj më të ngushtë Martin Heidegger-in, i cili, në vitin 1933, ishte pjesë e anëtarësisë së partisë naziste. Në këtë kohë ajo do shkruajë romanin e saj të vetëm Rahel Varnhagen: the life of a Jewish Ëoman, roman ky që do të ngelej si i pari dhe i fundit në krijimtarinë e Arendt. Romani u arrit të botohej vetëm në vitin Heroina e romanit, ishte një zonjë sallonesh, me origjinë hebreje, e vendosur në Berlinin e 1800-ës. E konvertuar në fenë kristiane, i jep asaj mundësinë që të kalojë dilemën mes nacionalizmit gjerman dhe minoritetit hebre. Çështja që shtrohej në mënyrë imediate ishte jo fakti se si mund të futeshin hebrenjtë nëpër sallone, por fare thjesht, se si mund të mbijetonin, të mbeteshin të gjallë mbi tokë Anxhaku, Adriana, Filozofi bashkëkohore 1, Afërdita, Tiranë 2007, f Hersch, Jeanne, Habia Filozofike, Dituria, Tiranë 1995, faqe Angèle Kremer Marietti, "Hannah Arendt : une éducation europé enne ", 10 janvier 2005, f.22 33

34 Arendt u lind dhe u formua në një mjedis që ndikoi shumë në jetën e saj. U lind në vendin e duhur, rrethuar nga filozfia dhe mendimi filozofik më i evoluar i kohës. U lind në kohën e duhur, në kohën e furtunave, revolucioneve dhe ndryshimeve rrënjësore, të papara më parë si fenomene. Të gjitha këto do t i japin asaj shtysën për të menduar e krijuar nje identitet të sajin, një filozofi që bart gjithë kontekstin historik të asaj periudhe. Duke pasur parasysh Heidegger-in, fenomenologjinë e tij, citojmë se jeta e njeriut është një jetë e kredhur mes botës e meqë jetohet në botë, ajo nuk është vetëm uni prej të cilit duhet të ndërtohen ura lidhëse qysh kur vijmë në jetë, rrethuar me sendet e kësaj bote. Pra uni ka gjithmonë nevojë për lidhje me botën, për nxjerrje jashtë e lëndësim të dëshirave, ideve e nevojave të tij. 20 Që në zanafillë familka, jeta e komunitetit të saj hebre, ritet, zakonet duket se ishin shtysa e parë në formimin dhe nëdrgjegjësimin e saj si filozofe e ardhshme. Ishin këto ngarkesa të mëdha shpirtërore, këto zhvillime drastike në dëm të familjes, komunitetit që rritën tek ajo një ndjenjë të fuqishme proteste dhe reflektimi. Po ashtu formimi i saj në shkollë, në të gjitha nivelet, madje nga leximi i librave foilozofikë në moshën vjeçare deri tek fundi i studimeve universitare, me emra të mëdhenj të filozofisë bashkohore, Husserl, Heidegger, Jaspers etj, ishin privilegje për një student të filozofisë. Ndonëse mjedisi gjemran i viteve nuk ishte i favorshëm për të jetuar, madje i rrezikshëm, Hannah Arendt e gjeti lirinë e saj. Ashtu siç thotë Jaspers fakti nëse njeriu e kap lirinë dhe e çmon shumë atë, ose ai arratiset prej saj, varet nga uni i tij, jo nga rrethanat e jashtm Kur liria jonë kushtëzohet prej dikujt tjetër, ne kemi mundësinë të ngulmojmë ose të gjejmë shtigje të reja tek ajo 21 Arendt e gjeti shtegun e saj, nuk priti fatin e saj tragjik si miliona hebrenj të tjerë, por u përpoq, veproi dhe gjithë jetën e vet luftoi për lirinë e cila ishte dhe boshti i gjithë krijimtarisë së saj. Në çdo rrethanë Hannah Arendt do të cilësohet si mendimtarja, e popullit hebre që përjetoi trysninë e një Evrope të tërë. Ajo mbeti e tillë, pra një hebraike edhe kur një pjesë e konsideruundeshme e komunitetit të saj në një moment të caktuar iu kundërvu, e gjykoi, madje edhe e urreu për mendimet e qëndimin e saj në lidhje me raportimin që i bëri gjyqit të Eichmannit, një figure të njohur kriminale në rrethin e hebrenjve, megjithatë ajo sërish vazhdoi ta ndjente veten e saj si pjesë të tyren. Ajo shkruan në një nga korrspodencat e 20 Anxhaku, Adriana, Filozofi bashkëkohore 1, vep e cit, f Po aty, f

35 saj: "Unë jam hebreje përsa u takon këtyre fakteve të padiskutueshme në jetën time dhe kurrë nuk kam kërkuar që të ndryshoja as edhe një presje, madje këtë e kam bërë edhe gjatë fëmijërisë." Arend, një gjermane? Hannah Arendt u lind në Gjermani, u shkollua në Gjermani, jetoi e dashuroi në Gjermani, por kurrë nuk e ka konsideruar veten gjermane. Gjermania do të mbetej për të atdheu që nuk e deshi kurrë Arendt-in, nuk e konsideroi, për atë kohë që jetoi aty. Gjithsesi ajo nga kombi gjerman, nga pjesa më e mirë e tij përfitoi shumë gjëra, mbi të gijtha vullnetin, pasionin dhe këmbënguljen për punën, seriozitetin dhe vendosmërinë për t u shkuar gjërave deri në fund. Edukimi i saj ishte kryesisht gjerman dhe shkolla që ndoqi ndikoi padyshim në formimin dhe konsolidimin e saj si mendimtare edhe si filozofe. Pasioni për filozofinë iu injektua që në moshë të vogël dhe ishin filozofët gjermanë të parët që ushqyen me veprat e tyre, idetë e saj. Kur ishte 14 vjeçe lexoi Kantin, Hegelin, Marksin, të cilët ndikuan dhe determinuan rrugëtimin e saj për të vazhduar më tej me filozofinë. Në shtëpinë e saj kishte pafund libra, mes të cilëve spikasnin dy autorët e saj të preferuar Kanti dhe Kierkegaard, madje këtë të fundit ajo do ta cilësonte edhe si heroin e saj të parë. Prej leximit të tyre, jo vetëm do të ushqente mendjen e do të përmbushë shpirtin, por do t i shërbenin si një dritë drejt një rruge, në fund të së cilës do gjendej një derë për të ardhmen. Mes mëdyshjeve të adoleshencës dhe dëshirës për dijen, në 1922 fillon të studjojë teologji në Universitetin e Berlinit. Kjo gjë do dukej e çuditshme për këdo që njeh sot filozofinë e saj, por po aq e pakuptimtë do t i dukej edhe asaj vetë në atë kohë. Pyes veten se si mund të merresha me teologji, duke qenë çifute... si mund ta bëja atë. Nuk kisha asnjë ide me të vërtetë, e kuptoni?! Unë isha në mëdyshje, por edhe kjo mëdyshje u tret me kohë Më pas u mor me studimin e gjuhës e letërsisë greke. Me gjërat greke punët ishin ndryshe. Unë e kam dashur gjithmonë poezinë greke, dhe poezia në përgjithësi ka qenë shumë e rëndësishmë në jetën time, kështuqë zgjodha edhe greqishten. Në fund zgjedhja ishte më e përshtatshme, sepse 22 Arendt, Hannah, What Remains? The Language Remains vep e cit, f Po aty, f.17 35

36 unë e dija tashmë rrugën time! 24 Kjo gjë do pasyrohet në vitet e mëvonshme në referencat e saj të pafundme si një njohëse e mirë e greqishtes. Kaloi dy vjet në Universitetin e Berlinit, mes teologjisë dhe greqishtes, më pas në vitin 1924 hyri në Universitetin e Marburgut, ku studjoi filozofi, për të cilën kishte vite që e dëshironte dhe ëndërronte. Ishte pikërisht vendi i saj dhe momenti i duhur për të bërë zgjedhjen përfundimtare për të ardhmen. Ndërkohë ngjarjet ishin bërë më të vrullshme, Berlini trazohej nga idetë naziste dhe e gjithë Gjermania po shkonte me shpejtësi drejt një rruge pa krye. Mes pasionit për letërsinë dhe dëshirën për studimin, Arendt jetonte në botën e saj, pasi ishte edukuar dhe formuar, me idenë dhe besimin se të gjithë njerëzit ishin njëlloj, duke nënkuptuar naivitetin për situatën që po kalonte Gjermania. Adoleshenca e saj përkon me kohën kur Gjermania, pas Luftës së Parë Botërore, pësoi humbje të mëdha, 11 milionë të mobilizuar, rreth ushtarë të vrarë dhe civilë të humbur gjatë gjithë luftës, afro 3% e popullsise. 25 Arend këtë gjë e justifikoi si njëlloj inati i akumuluar i masës gjermane, i cili u rrit në vazhdimësi kundrejt hebrenjve, që sipas saj është i njëjtë me urrejtjen e popullit francez kundër aristokratëve që filluan t i dënonin me vdekje menjëherë pas humbjes së privilegjeve dhe shfrytëzimit të tyre, ashtu siç do të ndodhte edhe më vonë me gjermano-hebrenjtë që kishin ndikim në popullin gjerman. Por edhe ajo dashuri e kamufluar vinte si dëshirë për arin e tyre dhe tani, me mossubvencionimin e humbjeve të tyre, ata nuk kishin më vlera për politikën gjermane, dhe si derivat, kjo politikë i demonizoi ata. 26 Edhe pse përçmimi dhe urrejtja kundër hebrenjve në vitet 30-të ishte në shkallën më të lartë, në aktivitete ndërkombëtare, sportive e kulturore disa emra të shquar gjermanohebrenj vazhdonin të ishin pjesë e jetës aktive gjermane, njësoj sikur të ishin natyralizuar, duke garuar nëpër botë nën ngjyrat e flamurit gjerman, pra duke u shfaqur ashtu si ata ndiheshin, plotësisht gjermanë, por Arendt nuk ndihej aspak e tillë, një gjermanë në kuptimin e plotë të fjalës. Mbaj mend një diskutim me Jaspers-in, duhet të ketë qenë viti 1930, kur ai më tha: Natyrisht që ju jeni gjermane, dhe unë iu përgjigja: Kjo gjë duket shumë qartë miq, që unë nuk jam Po aty, f , La guerre des autres, Courrier International, hors serie histoire, juin- juillet-aout, Paris 2014, f Arendt H, (1951) The origins of Totalitarianism, USA, përkth. shqip Origjinat e Totalitarizmit, Dija, Prishtinë 2002, f Arendt, Hannah, Hëhat Remains? The Language Remains": vep e cit, f.22 36

37 Pas një viti studimi në Marburg, Arendt shkoi në Universitetin Freiburg, ku dhe kaloi një semestër duke ndjekur leksionet e Edmund Husserl-it. Përsëri do të ndryshonte vendndodhjen dhe në pranverën e vitit 1926 u vendos në Universitetin e Heidelberg, për të studjuar me Karl Jaspers-in, filozof me të cilin vazhdoi të mbante lidhje të qendrueshme intelektuale e miqësore për një kohë të gjatë. Pas tre vitesh studimi ajo përfundoi disertacionin e doktoraturës, me titull Der Liebesbegriff bei Augustin ( Koncepti i dashurisë së Agustinit ), nën mbikëqyrjen Jaspers-it, në vitin Vitet 1920-të ishin vite të vrullshme, me ndryshime drastike, kur pushteti po rrëshqiste me shpejtësi drejt humnerës. Arend vetëm 23-vjecare, duke dashur të gjejë veten në gjithë këtë kohë të turbullut, mes shkollës, krijimtarise intelektuale dhe vazhdimësisë së jetës së përditshme të një individi të përfshirë por edhe nga impulsiviteti i moshës, u detyrua të devijonte e të bënte të tjera zgjedhje vetjake. Në 1929 ajo u arratis në një martesë me Günther Stern (pseudonim: Günther Anders) dhe u zhvendos në Berlin. 28 Në këtë vendim mund të ketë ndikuar, sado pak, edhe dështimi i marrëdhënies së saj të parë të dashurisë me profesorin e saj gjermanin, Heidegger. Një pikëvështimi kjo, që tregon se edhe romani i saj mbi Rahel Varnhagen, duket se identifikon vetë Arendt-in, pasi libri ka shumë nota të forta autobiografike. Është e logjikshme që në hapat e saj të para Arendt të ketë patur ndikimin e drejtpërdrejt të profesorëve të saj si Heidegger, Jaspers etj. Ata ishin idhuj për të dhe ecja në gjurmët e tyre ishte një garanci për të mos dështuar. Kjo periudhë e jetuar në Gjermani për Arendt ishte e mbushur me ankth. Ajo është mjaft aktive, nuk merr parasysh rreziqet, nuk ka frikë nga nazistët, nga burgu apo vdekja. Nëse i referohemi fenomenologjisë së Heidegger-it. «Ankthi është burimi, përmes të cilit mund të kuptohet vetëekzistenca, zbulues i kuptimit të vet, si dhe i kuptimit të qenies.» 29 Arendt e jeton jetën intensivisht, merr pjesë si veprimtare sioniste, shkruan, lexon, agjiton, është në korent të ngjarjeve, brenda dhe jashtë Gjermanisë, me këtë gjë duket se tregon se edhe kuptimi për veprimin, jo vetëm filozofia e saj, është ndikim i Heidegger-it. «Njeriu nuk është në kohë, ai është kohë, ku shqetësimi nuk është veçse një emër tjetër.» 30 Pasi Hitleri erdhi në pushtet, për Arendt dhe Stern, bashkëshortin e saj të parë, filluan ditët e vështira. Apartamenti i tyre u bë strehë dhe vend i sigurt për të fshehur të arratisurit 28 Encyclopedia of Philosophy, f.1 29 Sinani, Gjergj, Nocione të fenomenologjisë, Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Tiranë 2006, f Po aty, f

38 që i iknin persekutimit nazist, ku edhe vetë Stern emigroi më vonë në Paris. Arendt e ndoqi pas bashkëshortin e saj, por shumë shpejt lidhja e tyre do të përfundonte. Përfshirja e saj me Judaizmin dhe puna praktike në terren për organizatat e ndihmës për hebrenjtë, duket se e kishin përcaktuar qëndrimin e saj politik, duke nënkuptuar çdo veprimtari të saj tashmë si të politizuar. Në këtë kohë Arendt njihet me një emigrant si të përndjekur politik, Heinrich Blucher, anëtar i Partisë Komuniste Gjermane, që më vonë u bë dhe bashkëshorti i ardhshëm i saj. Martesa e tyre u realizua në vitin Gjatë kësaj kohe të qendrimit në Paris, Arendt vazhdoi të punojë për biografinë e Rahel Varnhagen, e cila nuk u publikua, deri në vitin Lumturia e martesës me Blucher, ishte shumë jetëshkurtër, pasi të dy do internoheshin në një kamp famëkeq përqëndrimi në Gurs, pranë Pyrenees, në Francë, ku për fat të mirë arritën të shpëtojnë në çastet e fundit, para se të dëboheshin për në një tjetër kamp, por këtë herë shfarosjeje. Së bashku me nënën e saj, të cilin ajo kishte qenë në gjendje t a sjellë në Paris nga Königsberg në vitin 1939, dhe bashkëshortin e saj Heinrich Blücher, të tre në vitin 1941, u drejtuan për në Nju Jork. 31 Kjo do të shënonte kohën kur Arendt do të largohet nga atdheu i saj, atë që ajo asnjëherë nuk e kishte menduar se do ta braktiste me dëshirë. 1.3 Një filozofe amerikane Në Gjermani Arendt jetoi për tre dekada, nga 1906, viti i lindjes deri në 1936, viti kur e la atdheun dhe u vendos në Francë, ku jetoi për disa vjet. Prej vitit 1941 e deri sa frymoi, Arendt jetoi në SHBA. Në këtë vend të lirisë ajo do arrinte të bëhej një gazetare, pedagoge, personalitet publik, filozofe e mbi të gjitha një qytetare amerikane. Vlerësimi i Arendt për SHBA ishte tepër i madh, ajo e vlerësonte së tepërmi faktin e të qenit një shtetase amerikane, e mbi të gjitha i gëzohej faktit se ishte një qytetare e lirë. Amerika nuk është një komb-shtet. Në Evropë dhe Azi, kultura, gjuha, historia, tradita janë parimi i vendit. Kjo është arsyeja pse shteti është gjithashtu një Komb. Në të kundërt, Amerika nuk është një shtet komb: ky vend është i bashkuar, jo nga kujtimet, as nga gjuha, as nga e njëjta origjinë. (...) Nuk ka amerikanë autentikë këtu (...) të bëhesh një 31 Encyclopedia of Philosophy, f.1 38

39 qytetar i Shteteve të Bashkuara është thjesht një ligj i Kushtetutës. Këtu Kushtetuta është një dokument i shenjtë, përkujtimi i vazhdueshëm i një akti të veçantë dhe të shenjtë, akti i themelimit të Shteteve të Bashkuara. E gjithë kjo është shumë e vështirë për t u kuptuar nga një i huaj. Në këtë vend, në këtë sistem politik, është ligji që mbizotëron dhe jo njerëzit." 32 Iu deshën plot 10 vjet që ta merrte shtetësinë amerikane dhe arriti të bëhej përfundimisht qytetare e SH.B.A. në Në këtë vit Arendt botoi librin që i dha famë e që e bëri atë një faktor të rëndësishëm në qarqet akademike e shkencore, The Origins of Totalitarianism, një libër ku përmblidhen përvojat e kohës para, gjatë dhe pas luftës. Me këtë libër ajo do të korrte vlerësime e diskutime të shumta, pasi hulumtoi teorikisht për regjimet totalitare, atë nazist me Adolf Hitlerin dhe bolshevik me Jozef Stalinin. Jeta në SHBA ishte ndryshe dhe pas shumë vështirësive të fillmit, ajo arriti të gjente një punë si gazetare dhe me pas u bë redaktore kryesore në një shtëpi të madhe botuese. Njëherësh shkroi mjaft artikuj polemizues që synonin informimin dhe zgjimin e opinionit publik në lidhje me persekutimin nazist të hebrenjve. Shumë shpejt ajo u shqua si emër në SHBA, si një filozofe politike. Mbajti leksione dhe ishte e ftuar nga shumë universitete e qendra shkencore, duke përfshirë Universitetet Princeton, Harvard dhe Berkeley. Arendt dha mësim në Universitetin e Çikagos nga 1963 deri 1967 dhe pastaj në Shkollën e Re për Kërkime Sociale në Neë York City. U ftua gjithashtu për të dhënë leksione edhe jashtë vendit, dhe mori dekorata të shumta, duke përfshirë dhjetë vlerësime «Honoris Causa». Gjendja njerëzore, libri i dytë i botuar në vitin 1958, pas suksesit të Origjinat e totalitarizmit, ishte një trajtim i gjerë dhe sistematik i asaj që Arendt e ka quajtur vita activa. Në vitin 1961, Arendt mbuloi për revistën The Neë Yorker gjyqin e kriminelit famëkeq të luftës naziste, Adolf Eichmann, gjyq që u mbajt në Jeruzalem. Shkrimet e saj në gjyq më vonë u botuan si libër më vete, nën titullin Eichmann in Jerusalem (1963), për të cilin ajo u kritikua për disa nga pikëpamjet e shprehura në të. Në mesin e këtyre pikëpamjeve, Arendt parashtroi idenë se Eichmann ishte më shumë një burokrat ambicioz, sesa një figurë e së keqes ekstreme, duke dashur të kuptohet përtej kësaj, roli i njeriut të zakonshëm, se si mund të rrëshkiste në një qenie që barte të keqen, por pa qenë i 32 Hannah Arendt, intervista me Roger Errera (1973), në rubrikën Un Certain Regard, për kanalin televiziv Arte, Francë 39

40 vetdijshëm për këtë gjë. Arendt argumentoi se krimet e Eichmann nuk erdhën si rezultat se ai kishte një karakter të lig ose të çoroditur, por nga një lloj "shkujdesje" absolute: ai ishte thjesht një burokrat i etur për karrierë i cili kishte dështuar për të reflektuar mbi atë që po bënte. Roli i tij në shfarosjen masive të hebrenjve mishëronte frikshëm, banalitetin e së keqes", që ishte përhapur në të gjithë Evropën në atë kohë. Polemika u ringjall edhe katër dekada pas vdekjes së Arendt, me publikimin e librit Eichmann përballë Jeruzalemit : Jeta e pashqyrtuar e një vrasësi, që është bazuar pjesërisht në burimet që nuk pati në dispozicion Arendt. Ajo sfidoi "banalitetin e së keqes", duke argumentuar se Eichmann ka qenë prej kohësh një antisemit i konfirmuar. 33 Këto botime do t i shtonin filozofes shkëlqimin si një nga mendimtaret më të diskutuara të kohës dhe që zinte një peshë të rëndësishme në filozofinë poltike amerikane. Në vitin 1967, Arendt u bë profesore e filozofisë në Shkollën e Re për Kërkime Sociale në Neë York City. Ajo kishte dhënë më parë mësim në Universitetin e Çikagos dhe në Universitetin Princeton. Crises of the Republic do të ishte libri që do pasonte radhën mbi idetë e e saj filozofike, tashmë në një tjetër këndvështrim, duke eksploruar çështjet e politikës aktuale. Arendt filloi të gërmojë në vetë natyrën e mendimit dhe nisi të shkruajë një vepër trevëllimshme të quajtur The Life of the Mind, duke e ndarë atë në disa pjesë: Të menduarit, Të dëshiruarit dhe Të gjykuarit. Ajo nuk mundi dot ta përfundojë vëllimin e fundit, për shkak se u nda nga jeta nga një atak kardiak më 4 dhjetor 1975, në Neë York City. Hannah Arendt, filozofja e shek.xx, prehet në kampusin e Bard College, në Annadale-on-Hudson, Neë Jork. Në këtë vend bashkëshorti i saj kishte dhënë mësime filozofie për shumë vite dhe kishte ndërruar jetë në vitin Pjesa më e madhe e librave dhe dokumenteve të Arendt janë ruajtur në atë kolegj, që sot e kësaj kohe vazhdon të drejtojë Qendrën për Politika dhe Shkenca Humane Arendt Hannah, në nder të krijimtarisë së saj. 33 Stangneth, Bettina Eichmann vor Jersualem: das unbehelligte Leben eines Massenmörders, Berlin 2011,f.33 40

41 1.4. Arend, liria e një gruaje Para se të ishte një, një hebreje, një qytetare amerikane apo një filozofe, Hannah Arendt ishte një grua. Sa e vështirë ishte të ishe një grua e suksesshme në gjysmën e parë të shekullit XX! Të drejtat dhe liritë e njeriut, aq më tepër ato të grave ishin në pikën më të ulët, ky fakt ishte evident edhe në vendet më të zhvilluara. Të pakta ishin ato femra që lanë emër me punën dhe veprimtarinë e tyre. Arend ishte pasuese e Roza Luksenburgut, një ndër veprimtaret politike, më të guximshme. Në një botë të ashpër, të kërcënuar vazhdimisht nga egoja maskiliste, Arendt depërtoi të bëhej pjesë e suksesit me forcën e argumentit dhe idetë e saj origjinale të të analizuarit të çështjeve aktuale të kohës. Megjithë punën e saj ku dallon qartë njohja e thellë e problemeve teorike politike të kohës, ajo përsëri qëndron gati gati modeste, për të vetmin fakt sepse është një grua dhe të qenit e tillë duket se e pengon të guxojë për të shkuar përtej aspektit teorik politik të situatës së kohës. Përpara se koha t i tregonte Arendit për vështirësitë që do të haste gjatë jetës së saj, një tjetër pengesë duket se vjen edhe nga vetë ajo përballë vetes së saj, duke menduar se të qenit grua kishte edhe limite. Unë gjithmonë kam menduar se ka profesione që nuk janë të përshtatshme për gratë, që nuk u shkojnë fare atyre, në qoftë se mund të shprehem kështu. Nuk është aspak e hijshme, kur një grua vihet për të dhënë urdhra. Nëse nje grua dëshiron të qëndrojë sa më femërore, ajo duhet të shmangë e të mos e gjejë veten në situata të ngjashme. Sa më përket mua unë kam jetuar gjithmonë sipas këtyre parimeve... Unë kam bërë gjithmonë atë që kam dashur të bëj! 34 Duke qenë fëmija i vetëm, dhe humbja e babait në moshë e femijërisë së hershme, do ishte nëna e saj, Marta që do kujdesej dhe do merrej me edukimin dhe rritjen e saj, duke vendosur një lidhje të fortë femërore mes tyre. Këtë gjë e tregon më së miri edhe qëndrimi i pandarë i tyre, ku së bashku u larguan edhe në drejtim të SHBA-së e qëndruan bashkë deri në çastet e fundit të jetës së nënës së saj. Si grua, Arendt përjetoi një histori dashurie sa të bukur, aq edhe dramatike. Ishte një pasion që rrethanat, do ta frenonin shumë shpejt, megjithatë koha do tregonte që nuk ishte thjesht një ndjenjë kalimtare, por një raport i krijuar mes dy filozofëve, një jetë emocionale e determinuar të mbetej e tillë midis dy intelektualëve më të gjenialë të kohës. 34 Mehr Licht Besimi te tjetri është dashuri, vep e cit, ff

42 Arendt dhe Heidegger u takuan në vitin 1924 në Universitetin e Marburg. Ajo ishte një studente e shkëlqyer, 18-vjeçare, ai një filozof me emër, 35 vjeçar, i martuar. Nuk i ndau as mosha, as qëndrimet, por rrethanat ishin të tilla sa kjo lidhje emocionale, mbeti e kufizuar, por jo në përmasa kohore. Në letërkëmbimin e botuar pas vdekjes së tyre, janë 169 letra ku vetëm 33 i përkasin Arendt-it, pjesa tjetër është shkruar prej Heidegger-it. Janë dhënë disa interpretime, por ka shumë mundësi që Heidegger t'i ketë asgjesuar një pjesë të tyre, apo mund të ketë qenë vetë Arendt që i ka grisur letrat. Gjithsesi ajo që kuptohet përmes letrave është se midis bashkëshkruesve ka një raport afrimiteti, dëshire, respekti e adhurimi për njëri tjetrin. Dashuria e tyre, duket se është e njëtrajtshme në secilën letër të shkruar, ata duket se kishin gjetur tek tjetri veten, duke mundësuar kështu një letërkëmbim të pasur jo vetëm me ide filozofike, por edhe me dëshira të shprehura lirshëm, për të treguar se letërkëmbyesi ishte i pazvendësueshëm për secilin. Në fillim Heidegger i drejtohet Arendt-it, në letrën e datës 10 shkrut 1925: "E nderuara zonjusha Arendt, një nevojë e ngutshme më thotë që duhet të vij patjetër sot në mbrëmje t'ju vizitoj, dhe t'i flas drejtpërsëdrejti zemrës Suaj. Gjithçka mes nesh duhet të jetë e hapur, e kthjellët, e qashtërt...ju keni qenë studentja ime, ndërsa unë pedagogu Juaj, porse kjo rastësi shërbeu thjesht si gjasë që gjithçka që ndodhi mes nesh mund të ndodhte. Kurrë nuk do të jem në gjendje t'ju shoh si timen, porse, nga tani e tutje, Ju do të jeni pa pikë dyshimi pjesë e jetës sime..." 35 Siç shikohet Heideger është i lidhur shpirtërisht me Arendt, i drejtohet asaj në shumës. Ndërkohë Arendt i përgjigjet dashurisë së tij, por fatkeqësisht lidhja vazhdon vetëm disa muaj, dhe për shkak të thashethemeve e bërjes plublike të kësaj dashurie ajo ndërron uiniversitet, por jo mendim, e dëshirë. Heidegger ngrihet në pozitë, gjithnjë duke përkrahur regjimin, një pikë e errët kjo dhe kontradiktore për të, ndërsa Arendt vijon me përkushitimn e saj ndaj filozofisë. Edhe pse jeta e saj vazhdoi rrjedhën e saj me bashkëshortin e parë, Gunter Andrea Stern, edhe ky një student i Husserl-it, ajo shpirtërsisht vazhdonte të kishte një pikë orientimi tek Heidegger. Në një letër të Arendt drejtuar Martin Heidegger-it, më 23 tetor 1930, ajo i shkruan: "...Sot po të shkruaj me të njëjtën siguri dhe me të njëjtën lutje: Mos më harro dhe mos harro kurrë faktin se personalisht jam thellësisht e vetëdijshme se dashuria jonë u shndërrua në bekimin dhe përdëllimin e jetës sime..." 36 Ndërsa vijon me një tjetër letër më 6 dhjetor 35 Po aty, f Po aty, f

43 1930: "Nuk jam e aftë të dashuroj tjetër njeri veç teje, Martin, andaj do të të dashuroj deri në vdekje, a ndoshta akoma edhe më tepër: gjer në pasvdekje... Duke të puthur në ballë e në sy, Jotja, Hannah" 37 Të dy i nënshkruajnë letrat, Jotja si gjithnjë, madje edhe kur kanë kaluar vite. Dashuria e tyre duket paradoksale për kohën në të cilën lindi, pasi kjo lloj dashurie do dukej shume e bukur për t u dukur e vërtetë në atë kohë. Në një tjetër letër të Arendt që mban datën 12 prill 1960, shkruan, mes të tjerash:... Nëqoftëse gjërat do të kishin rrjedhur ndryshe mes nesh, dhe këtu po kërkoj të them shprehimisht, ndërmes, jo thjesht për mua por edhe për ty, atëherë, afërmendsh do të të kisha pyetur nëse do të ta blatoja këtë libër ty (fjala është për Gjendjen njerëzore ). 38 Pas Luftës Arendt e takoi Haidegerin në 1948, gjatë një turneu në Evropë, kontaktet me të cilin i ruajti deri vonë. Vizitën e fundit për tek ai e bëri disa muaj para se të reshte së frymuari në 4 dhjetor 1975, dhe vetëm pas një viti më vonë në 1976, Heidegger do ta shoqërojë në udhëtimin e pakthyeshëm. Arendt e Heidegger qëndruan pranë për rreth katër vjet, e më pas u ndanë fizikisht për gati dy dekada. Ata rifilluan lidhjen e tyre në vitin 1950 dhe në dritën e kompleksitetin e saj mbetën miq të ngushtë deri në vdekjen e Arendt në vitin Kjo marrdhënie sa e brishte, e përvuajtur aq edhe hyjnore, mundi të mbijetonte, për vite e vite me radhë. Pas botimit të vëllimit të letrave ndërmjet Arendt dhe Heidegger, të shkruara midis viteve 1925 dhe 1975, disa studjues kanë interpretuar se ishte pikërisht lidhja personale dhe intelektuale e Arendt me ish-mësuesin e saj që ka ndikuar në një vlerësim jo shumë kritik ndaj tij, përsa i përket qëndrimit të tij në lidhje me nazizmin. Gjithsesi, dashuria mes tyre është nga ato dashuri të rralla që lakohen edhe sot mes njerëzve të shquar, një dashuri për të mos u harruar, nga ato dashuri sa edhe koha më e errët nuk mundi dot ta fshinte nga kujtimet. Si grua, si intelektuale apo pedagoge, ajo ndikoi në emancipimin dhe edukimin e mijëra grave, e studentëve, pasi Arendt e donte lirinë dhe luftonte që ajo të arrihej. Ajo dha orientimet se kur liria mund të ishte prezente dhe se kur ajo mund të kërcënohej. Leksionet e saj do të rezistojnë e do të kenë ndikimin e tyre, jo vetëm në shekullin tonë, ku vetëm 40 vjet kanë kaluar pas vdekjes së saj, por do të mund të bëhen udhërrëfyese, jo 37 Po aty, f Po aty, f

44 vetëm të një individi të lirë, por të një shoqërie të tillë. Ajo më mirë se kushdo tjetër do ta dinte vlerën e lirisë, përsa kohë kishte vuajtur format ekstreme të mungesës së saj, dhe ishte jeta në SHBA, momenti kur shijoi kuptimin e vërtetë të saj. Hannah Arendt e përkufizon lirinë si aftësinë për të prodhuar një mrekulli, që do të thotë, diçka për të cilën ne nuk mund t a presim. Ajo zgjedh një përkufizim të Shën Agustinit: "Njeriu është i lirë për shkak se i tillë ka qenë që në fillim" 39. Liria nënkupton aftësinë për të krijuar diçka absolutisht unike, por ndërkohë i lidhur pazgjidhshmërisht edhe me përgjegjësinë e këtij akti. Hannah Arendt nuk jetoi e punoi për famë, por fama e ndoqi pas, para edhe pas vdekjes. Ajo e kishte shprehur edhe vetë tek Walter Benjamin, kur thoshte se përgjithësisht fama e njerëzve të mëdhenj e të paklasifikueshëm për kohën në të cilën kanë jetuar, është e sigurt pas vdekjes së tyre. Arendt duket se e kishte parandierë edhe për veten atë çka do të sillte koha për të, pra pasi ajo të mos ishte më e pranishme fizikisht, në botën njerëzore. Ajo kishte punuar fort dhe i ishte kushtuar tërësisht filozofisë, e megjithatë qëndronte modeste edhe përballë faktit nëse e cilësonte veten si të tillë apo jo, kur e dinte shumë mirë se çfarë ishtë një filozof. Ajo, njohësja pasiononte e filozofëve e distanconte veten prej tyre, ndërkohë që e dinte shumë mirë se ajo që kishte bërë gjithë jetën e saj nuk ishte asgjë më pak e asgjë më shumë sesa filozofi. Koha do ta tregonte jo shumë vonë atë që ajo e kishte shprehur shumë kohë më parë se...për famën nuk mjafton një opinion, ndonëse për miqësinë dhe dashurinë ai është i mjaftueshëm. 40 Hannah Arendt u lind si herbarike dhe e tillë do të qëndronte deri në fund, jo vetëm për hir të dashurisë për popullin e saj, por sepse të tillë do ta ndiente veten në çdo mjedis, e në çdo kohë. Punoi fort jo vetëm për të treguar se edhe ajo ishte një hebraike, që si gjithë të tjerët ishte pëmbuzur, ishte pëplasur, ishte burgosur, ia kishte dalë të arratisej, pra ajo kishte bërë atë jetë si gjithë hebrenjtë, e provoi se ç do të tohtë të jesh e të jetosh si hebre e përsëri luftoi për t i treguar botës se çfarë njeriu kishte mundur të krijonte në këtë periudhë kundër një populli të tërë. 39 Arendt, H (1961) Betwenn Past and Future, USA, përkth. shqip Midis të shkuarës dhe të ardhmes, Onufri, Tiranë 1998, f Arendt, Hannah (1970), Walter Bejamin , USA, përkth.shqip, Walter Benjamin, Korbi, Tiranë 1999, f. 9 44

45 Hannah Arendt, në të njëjtën kohë, ishte edhe në gjermane, jo për hir se u rrit e u edukua në gjermani, dhe kujtimet e fëmijërisë do t i kishte të lodhura me këtë vend, por se u ndikua dhe u edukua nën frymën e kulturës e filozofisë gjermane. Heronjtë e parë ishin gjermanë, ata që do ta shtynin drejt filozofisë, Kant, Jaspers, Heideger, Huserl, etj, një ndikim që do të shfaqej gjatë gjithë filozofisë së saj. Ajo do t i besonte fort një gjermani (Heidegger), edhe dashurinë! Gjysmën e jetës së saj do ta kalonte në SHBA, atdheu i lirisë, i karrierës, por në të njëjtën kohë edhe atdheu i mundësive. Amerikën do ta dashuronte sapo të mbërrinte, sepse i i dha mundësinë për të shpalosur dimensionin e saj filozofik. Prej kontinentit të largët, jehona e saj do të shpërndahej në të gjithë botën. 45

46 KAPITULLI II. 46

47 TOTALITARIZMI Asgjë s është më e tmerrshme se këto procesione të qenieve njerëzore që shkojnë si manekinë drejt vdekjes së tyre! Hannah ARENDT 47

48 2.1. Antisemitizmi dhe imperializmi Në veprën e gjerë dhe të detajuar të Hannah Arendt-it Origjinat e Totalitarizmit (1951), një vend të rëndësishëm dhe ndoshta kryesor, zë ideja e një sistemi që dominon njeriun dhe të gjitha analizat e tjera të mëvonëshme do të vërtiten pak a shumë rreth pasojave të këtij lloj dominimi. Ky libër është konsideruar vepra e parë e madhe e Arendt, si një lloj përgjigjeje ndaj ngjarjeve shkatërruese të kohës së saj, që tek ngritja e Gjermanisë naziste dhe fati katastrofik i miliona hebrenjve evropianë deri tek rritja e stalinizmit sovjetik dhe asgjesimi i miliona fshatarëve (për të mos përmendur me qindra e mijëra njerëz të lirë të mendimit intelektual, shkrimtarë, artistë, shkencëtarë dhe aktivistë politikë). Arendt këmbëngul se këto manifestime politike nuk mund të kuptohen si zgjerime të thjeshta pushteti, në shkallën dhe shtrirjen e precedentëve ekzistues, por ato përfaqësonin një formë të re të qeverisë, të ndërtuar mbi ideologjinë dhe terrorin. Arendt, duke analizuar fenomenin e ri si dhe duke i bërë një skaner shoqërisë dhe politikës botërore, mes dy Luftërave të mëdha, tregoi fytyrën e vërtetë të totalitarizmit, si një rrymë moderne e këtij shekulli. Regjime autoritare, diktatoriale, radikale, bota kishte njohur edhe më parë, madje edhe tiranitë më të vjetra kishin përdorur dhunën, si instrument për arritjen ose mbajtjen e pushtetit, por regjimet totalitare moderne përdorën terrorin, si një qëllim në vetvete. Pikërisht këtë gjë argumentoi Arendt, si dallimin kryesor me regjimet e mëparshme. Ajo dalloi dhe futi në politikë e filozofi një koncept të ri, duke e quajtur totalitarizmin si një sistem të panjohur më parë, tipik për shekullin e XX. Analiza që Arendt i bën këtyre sistemeve, nuk nënkupton vetëm pasojat e tyre shkatërrimtare, por së pari ajo kërkon që nëpërmjet hapave të ndjekura nga këto sisteme, të mund të përcaktojë edhe origjinat e tyre. Me këtë vepër ajo arriti të tregojë se rrënjët e këtyre sistemeve do ishin tepër të hershme, ato do të gjendeshin tek antisemitizmi dhe imperializmi. E para, antisemitizmi për Arendt ishte një lëvizjeje politike në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë, që i parapriu ndjenjave dhe një politike të çmendur antihebreje, që çoi në shfarosjen e gjashtë milion hebrenjve, nga të cilët 1.5 milionë fëmijë. Në fund të pjesës së parë, një vend të rëndësishëm zë edhe Çështja Dreyfus, të cilës Arendt i bën një analizë të hollësishme, duke e quajtur atë si pika nisëse e anti-semitizmit modern, mbi të cilën ngre pikëpyetje e dyshime nëse Franca ishte gati "30 vjet përpara" antisemite. 48

49 Ndërsa origjina e dytë për Arendt ishte tek imperializmi, i cili ishte produkt i kapitalizmit, që privonte nga funksioni i tyre një numër të madh personash, falë një industrie përherë e më efikase, ndërkohë që kapitali i tepërt zhvillonte më tej etjen për kërkimin sistematik të mundësive të reja, akoma edhe më të vlefshme. Elitat kapitaliste kërkonin të instrumentalizonin turmat e të deklasuarve dhe të papunëve në funksion të objektivave të tyre të pushtimit të tregjeve të reja nëpërmjet aventurës koloniale dhe shtrirjes luftarake. Hannah Arendt nuk e ndan as nuk e studjon veç totalitarizmin bolshevik nga totalitarizmi nazist. Ajo, përmes faktesh, dëshmish, gjurmë dhe elementesh të njëjta ndërton gjithë historinë e ngritjes dhe rënies së këtyre regjimeve shkatërrimtare, si llojet e regjimeve më të egra që kishte njohur njerëzimi që nga krijimi i tij. Këto dy sisteme totalitare do t i shikojë të lidhur ngushtë me njëri tjetrin, pasi që të dy operojnë me të njëjtat metoda, kanë të njëjtat lëvizje, të njëjtat pasoja dhe vepruan në të njejtin kontinent, në të njëjtën kohë, atë të gjysmës së parë të shekullit XX. Në Gjermani dhe në Itali, regjimet totalitare u fshinë me forcën e armëve, ndërsa në Bashkimin Sovjetik, destabilizimi bëri të thahen lumenjtë e gjakut që u derdhën atje, por regjimi mbeti i paprekur. 41 Nëpërmjet imponimit të një ideologjie (racizmi, nazizmi, komunizmi) dhe terrorit, totalitarizmi u shfaq si një fenomen i panjohur më parë, një fenomen thelbësisht i ndryshëm nga format e tjera të njohura të shtypjes politike si despotizmit, tiranisë dhe diktaturës. Kudo ku ai erdhi në pushtet, ai krijoi institucione absolutisht të reja që shkatërruan të gjitha traditat sociale, ligjore dhe politike të vendit. Ai zëvendësoi sistemin partiak me diktaturën njëpartiake dhe ndoqi një politikë të jashtme, në mënyrë të hapur për dominimin e botës Antisemitizmi, origjina sociale e totalitarizmit Po çfarë ishte antisemitizmi? Si term antisemitizmi u krijua në vitin 1873 nga gazetari gjerman Vilhem Marr, për të përkufizuar një ndjenjë armiqësore ndaj hebrenjve dhe kishte për bazë emrin Sem, që ishte djali i Noes, paraardhësit të Abrahamit. Sipas Biblës, 41 Poliakov, Leon. Totalitarizmat e shekullit XX, Përpjekja, Tiranë 1999, f. 9 49

50 Abrahami lindi djalin e parë, Ismaelin, me shërbyesen e tij Agar, ndërsa Isakun me gruan e tij Sara. Te Ismaeli fillon origjina e arabëve, ndërsa te Isaku janë hebrenjtë që shohin atin e tyre. 42 Në fakt atisemit nuk është vetëm një arab që urren hebrenjtë, por ky term duhet parë më gjerë. Identiteti i popullit hebre fshihet në emrin e tij, që i referohet pikërisht udhëtimit, pasi Judaizmi nis me një udhëtim. Njëri nga nipërit e Noes, quhej Ever, që mund të përkthehet nomad, njeri në kalim ose dhe këmbyes. Ky Ever pak më vonë do të bëhet Ivri, domethënë hebre. Pra fati i këtij populli ishte i shkruar që në fillim me germat e emrit që mbante, si kod gjenetik të historisë së tij. 43 Shenjat e kundërvënies midis hebrenjve dhe botës së krishterë janë shfaqur që në shekullin I, pasi në një letër të Shën Palit, në vitin 50-të, për herë të pari ai akuzon hebrenjtë për vrasjen e Krishtit.Pas rënies së perandorisë Romake, në fillimet e Mesjetës hebrenjtë nisën të shiheshin gjithnjë e më tepër si popull zotvrasës. I pari personalitet shteti që studjoi çështjen hebreje dhe i vuri ata në rangun e qytetarëve të tjerë është Napoleon Bonoparti. Me largimin e tij Aleanca e Shenjtë i zhbëri ato të drejta, por nuk kishte fuqi t i zhdukte përgjithmonë. 44 Kulmi i antisemitizmit u arrit në Gjemani, në fillim të Shekullit XX, por edhe shekuj më parë reformatori protestant Martin Luter ishte shprehur se është një ndotje (hebrenjtë) nga e cila duhet të pastrohemi 45 Këtu do të nisë shpjegimi që totalitarizmi nuk erdhi vetëm falë aftësive manipuluese të individëve të veçantë, por edhe nga këto elementë që çuan në një marrëdhënie armiqësore midis turmës dhe hebrenjve. Arendt argumenton se hebrenjtë, herë pas here, u bënë qendra e vëmendjes, që në fundin e shek XVII. Nevojës së shtetit për kredi iu përgjigjën vetëm hebrenjtë, zotësia e tyre për biznes në marrëveshjet huadhënëse, i bëri ata që të veçoheshin nga pjesa tjetër e shoqërisë dhe të shiheshin si një grup i privilegjuar. Çdo hebre tashmë do të identifikohej me të qenit një fajdexhi. Pozicionet që do të mbanin gjatë formimit të kombshteteve do të përbënin edhe themelet e antisemitizmit. Kjo aftësi e tyre për të menaxhuar paratë në afera të ndryshme, nuk ekzistonte në anën tjetër të, pra ata nuk ishin të zotët në oganizimin e tyre. Arendt pohon se për hebrenjtë të qenit pa shtet, pa një vend të qëndrueshëm dhe duke demostruar një pazotësi në çështjet politike, mungesa e një shteti, e një gjuhe dhe vendit solli edhe 42 Kokonozi, Dashnor. Fjalori Enciklopedik i Politikes, botoi Logoreci, Tiranë, 2005, f Atali, Zhak. Hebrenjtë, bota dhe paratë, botim i «55», Tiranë 2007, f Kokonozi, Dashnor. Fjalori Enciklopedik i Politikes, Logoreci, Tiranë, 2005, f Po aty, f

51 disfatën e tyre më të madhe për t u përballur me pjesën tjetër të botës. Këto aftësi të bërjes së biznesit, në vend që të shfrytëzoheshin edhe nga pikëpamja politike, në favor të hebrenjve, nuk bënë gjë tjetër, por mbetën thjesht si shenja dalluese në sytë e njerëzve të tjerë. Madje Arendt thotë se duke e shfrytëzuar këtë aftësi të hebrenjve, kombshtetet do t u jepnin si shpërblim fitimin e disa të drejtave, që të tjerët i kishin të fituara që në lindje. Ngazëllimi i hebrenjve, do ta rriste edhe më tepër përpjekjen dhe përkushtimin për të arritur sa më shumë të drejta. Nga ana tjetër kjo gjë në vend që ta përmirësonte situatën bëri të kundërtën, vetëm e thelloi hendekun e të qenit hebre akoma edhe më tepër. Arendt, me të drejtë nënvizon se në të njëjtën kohë dhe në të njëjtat vende, emancipimi nënkuptonte privilegje dhe barazi, shkatërrimin e autonomisë së komunitetit të vjetër hebre dhe ruajtjen e ndërgjegjshm të hebrenjve si një grup i ndarë në shoqëri. 46 Hebrenjtë, përgjithësisht, ishin të përfshirë në shërbimet kundrejt shtetit dhe të qenit hebre përbënte një privilegj dhe përsa kohë që ishin në shërbim të shtetit, gëzonin edhe mbrojtjen e tij. Nga pikëpamja sociale ata nuk i përkisnin asnjë klase, ndërsa nga këndvështrimi ekonomik dukej se i afroheshin klasës së mesme, por që realisht nuk e kryenin fare funksionin e saj. Atëherë u idenifikuan gjatë gjithë kohës si të qenit thjesht hebrenj pa përkatësi klasore. Ndërkohë, që çdo klasë kishte anëtarët e saj dhe identifikohej në bazë të marrëdhënies që kishin me njëra-tjetrën. Shek XVII XVIII do t i linte hebrenjtë, sipas Arendt, te gëzonin dominimin e tyre në marrëdhëniet e biznesit duke menaxhuar transaksionet e princërve, duke u bërë kështu pjesë e rëndësishme e oborreve mbretërore, gjë kjo, që do ta shtonte edhe më tepër veçimin e tyre nga pjesa tjetër e popullsisë. Kjo gjendje në të cilën të drejtat cilësoheshin privilegje të fituara nëpërmjet zotësisë për të bërë fajdexhiun, nuk do të thoshte që të gjithë hebrenjtë jetonin në kushte të mira ekonomike. Realisht vetëm një pjesë e hebrenjve ishte në këto pozita, aq sa për t u pasur zili, pjesa tjetër e popullsisë hebreje jetonte në kushte jo të favorshme, por ama fama e fituar prej fajdexhiu do të përhapej anembanë edhe per ata. Kështu, Arendt shpjegon se megjithëse numri i hebrenjve që jetonin apo ishin në oborret mbretërore ishte gati gati i numërueshëm, prapë se prapë fama e mbivlerësimit të tyre e bëri efektin e saj në sytë e popujve të tjerë. Kjo lloj gjëje bëri që jo vetëm popujt e tjerë ta shihnin ndryshe këtë grupim të suksesshëm të hebrenjve, por madje edhe vetë ata hebrenj 46 Arendt Hannah, (1951) The origins of Totalitarianism,USA, përkth. shqip Origjinat e Totalitarizmit, Dija, Prishtinë 2002, f

52 që jetonin në të njëjtat kushte të vështira me pjesën tjetër të popullsisë, po i shihnin vëllezërit e tyre me përçmim, duke i konsideruar si njerëz egoistë e të pangopur nga pasuria. Historia do vazhdonte të tregonte që edhe më pas po ky grupim do të luante të njëjtin rol edhe pas Revolucionit Francez. Me krijimin e komb-shteteve, u rrit nevoja për kredi dhe menaxhimi iu besua sërish hebrenjve, pasurisë së tyre dhe njëkohësisht aftësive të veçanta të disa bankierëve hebrenj, që realisht ishin të zotët. Kjo situatë në gjykimin e Hannah Arendt, solli rrjedhimisht edhe akumulimin në rritje të zemërimit të pjesës tjetër të popullsisë. Të qenit hebre tashmë lidhej pashmangshmërisht me të qenit palë me shtetin dhe dominues në botën bankare. Ky grupim, që në sytë e popullsisë do të dukej sikur të qe gjithë komuniteti hebre, do të shikohej tashmë si një pjesë e popullsisë që mbijetonte në kurriz të punës së të tjerëve, duke përfituar prej kredive e duke u bërë kështu parazitë që e fitojnë jetesën e tyre te kamur, pa asnjë mundim. Në një periudhë imperialiste, pasuria e hebrenjve ishte bërë e parëndësishme, në një Evropë pa sens ekuilibri fuqie. Elementi hebre ndërevropian dhe jokombëtar, u bë një objekt urrejtjeje universal, për shkak të pasurisë së papërdorshme, si dhe objekt përbuzjeje, për mungesë pushteti. 47 Pavarësisht pasurisë së tyre të madhe, Arendt thotë se këta hebrenj, nuk është se dominonin në sferën e pushtetit, ata përkundrazi kontrollonin e menaxhonin financat e princërve dhe mbretërve gjate shek. XVII-XVIII, madje kishin edhe lidhje me njëri - tjetrin në gjithë Evropën, por ama gjatë gjithë kohës ishin nën shërbimin e këtyre oborreve dhe nuk dolën dot, përtej kësaj. Nga ana tjetër, kjo gjë do të shihej nga jashtë, si një rrezik pasi këto lidhje të fuqishme të hebrenjve mes njëri-tjetrit, në mbarë Evropën do përktheheshin në veshët e pjesës tjetër të popullsisë, si një dominim total i jetës ekonomike nga ana e hebrenjve. Fuqia e familjeve më të famshme hebreje, si psh, ajo e Rothschild-ve që Arendt sjell në vëmendje, ishte një ndër rastet që tregonte se hebrenjtë ishin tepër të rrezikshëm dhe mund të dominonin mbarë Evropën. Kjo familje, e të tjera si ajo, monopolin e tyre ekonomik e kishin përqendruar në qytetet më të njohura të Evropës. 47 Po aty, f

53 2.1.2 Naiviteti dhe egoizmi vetjak Arendt thotë se armiqësia ndaj hebrenjve do të përparonte edhe më tepër në fund të shekullit XVIII, kur ata pak që gëzonin privilegje, nuk donin që këto privilegje të ndaheshin me pjesën tjetër të grupit, pra me hebrenjtë në tërësi. Ky ishte rasti më i mirë për të kuptuar se ky grupim nuk përfshinte të gjithë hebrenjtë dhe se karakteristikat e tyre individuale nuk kishin të bënin aspak me të qenit hebre, por ishin thjesht karakteristika individuale qofshin pozitive në aspektin e zotësisë të menaxhimit te pasurisë apo edhe negative në rastin e shprehjes së pangopësisë së tyre gjithmonë e në rritje. Fatkeqësisht kjo gjë nuk u kuptua kurrë nga popujt e tjerë, përkundrazi u arrit që kjo gjë të përforcohej edhe nga vetë hebrenjtë e thjeshtë që nuk gëzonin asnjë pozitë, duke e shfaqur kështu hapur antipatinë për bashkëkombasit e tyre. Arendt argumenton se gabimi i hebrenjve ishte se nuk vepronin si një trup duke kërkuar të drejtat e tyre për të gjithë njëlloj, pra të gëzonin të drejta të barbarta mes tyre, por i kthyen ato në përfitime individuale, duke u shfaqur gjithnjë edhe më egoistë. Arendt e analizon këtë rrjedhë të ngjarjeve për të treguar që më pas të gjitha këto mosvetëdijësime, do të kishin peshë te papërmbajtshme, pasi rritja e tyre e përtej kufijshme do të bëhej e pamenaxhueshme në një kohë të afërt. Ashtu siç ishte interesi fillestar për hebrenjtë nga të gjitha kombshtetet, po kështu më pas edhe disfata e tyre do të ishte e përmasave të njëjta. Është një prej aspekteve më prekëse të historisë hebreje, që hyrja aktive e tyre në historinë evropiane u shkaktua nga të qenit një element ndërevropian, jokombëtar, në një botë kombesh në rritje apo ekzistuese. 48 Naiviteti i hebrenjve për rolin e tyre, duke besuar vetëm tek autoriteti shtetëror dhe duke e parë pjesën tjetër me mosbesim dhe madje si të rrezikshme, bëri që të mos e kuptonin se një ditë kjo rrezikshmëri, do të binte mbi vetë ata. Ata nuk ishin të vetëdijshëm dhe nuk e kuptonin që nëse do rrezikohej shteti një ditë, për pakënaqësi nga ana e popullit, të parët që do ta pësonin do ishin hebrenjtë, të cilët do të fajësoheshin drejtpërdrejti për dështimin e tij. Këtë naivitet, thotë Arendt, hebrenjtë e çuan aq larg, sa edhe partinë që krijuan, do ta quanin Partia e Shtetit. Çdo klasë e shoqërisë që binte në konflikt me shtetin, bëhej anti- Semite, sepse i vetmi grup social që dukej se përfaqësonte shtetin, ishin hebrenjtë. 49 Kohë më vonë, kur e kuptuan rrezikun u munduan t i forconin lidhjet brenda grupit të tyre, por kjo gjë në vend që t i ndihmonte, nuk bëri gjë tjetër veçse përforcoi idenë e 48 Po aty, f Po aty, f

54 antisemitëve, se ata ishin duke bashkëpunuar për interesa kundër grupeve të tjera të shoqërisë. Forcimi i lidhjes së tyre, midis njëri-tjetrit, nuk do të shihej më asnjëherë, si një mënyrë për t i paraprirë rrezikut nga antisemitët, por si një lidhje që kërkonte gjithnjë e më tepër pushtet. Kështu në këto kushte antisemitët, do të gjenin edhe një arsye më tepër, për të rritur urrejtjen ndaj hebrenjve. Tre vendet që Arendt merr në analizë, përsa i përket zhvillimit të mëtejshëm të elementëve antsemite janë Gjermania, Austria dhe Franca, duke i paraqitur gati gati me elementë të ngjashëm. Antisemitizmi, fillmisht, mori flakë në Prusi, menjëherë pas mundjes së Napoleonit më 1807, kur reformatorët ndryshuan strukturën poltike, kështuqë fisnikëria humbi privilegjet e saj dhe klasat e mesme fituan lirinë për t u zhvilluar. Stadi përfundimtar i të cilit ishte Rajhu Gjerman i vitit Arendt thotë se në vendet si Gjermania, ku idetë marksiste mbi lëvizjen e punëtoreve ishin më të përhapura, do të bënin që të kishte më pak vëmendje, përsa i përket çështjes hebreje gjatë asaj periudhe. Rreziku që zhvillimi i ri kapitalist do ta fundoste klasën e mesme të ulët, në rast se ajo nuk bënte përpjekje për t u ngritur më lart, bëri sipas Arendt, që kjo klasë të fajësonte hebrenjtë për zënien e pozicioneve të tyre dhe kështu lehtësisht, do të identifikonin nje grupim të ri (hebrenjtë) me të cilin do të hynin në armiqësi edhe pse deri në atë kohë kishin luftuar me klasat e tjera. Zemërimi social i klasave të mesme e të ulta kundër hebrenjve u shndërrua në një element politik tepër shpërthyes, pasi këta hebrenj të urryer, ishin munduar të ishin të mirë, në rrugën e tyre për pushtetin politik. 51 Arendt thotë se për t iu shmangur këtij kërcënimi hebre aristokratët u bashkuan duke përdorur thirrje antisemite dhe panë që turma mund të tërhiqej lehtë prej tyre. Karakteri i këtyre grupimeve antisemite dhe partitë e krijuara prej tyre, kishin tendenca të quheshin parti mbi të gjitha partitë e tjera, duke identifikuar veten me një fuqi që qëndronin mbi vetë shtetin. Tanimë drejtimi i grupimit antisemit kundër shtetit dhe mbi shtetin, do të përbënte një kërcënim direkt për kombshtetin dhe hebrenjtë, pasi këta të fundit në çdo kohë, ishin të vendosur për t i qëndruar besnik shtetit dhe në këtë rast, ata do ishin të parët që do ta pësonin, nga reagimi direkt kundër shtetit, i këtyre partive të krijuara së fundmi. Këto grupime e quanin legjitim rolin që duhet të merrnin në drejtimin e politikës, ashtu siç e kishin parë nga ana 50 Po aty, f Po aty, f

55 tjetër edhe hebrenjtë rolin e tyre për të drejtuar të ardhurat financiare. Ngjashmëria është edhe më e madhe në aspektin e mbikombëtarizimit, pasi ashtu si ishin hebrenjtë të lidhur me njëri-tjetrin, për interesa ekonomike e bashkëpunime (rasti i Rothschild-ve) në mbarë Evropën, ashtu edhe këto parti antisemite të krijuara rishtazi, kërkonin një sundim jo vetëm të kombshtetit, por të përfshinin dhe të dominonin gjithë arenën evropiane. Dukej se antisemitët pohon Arendt, tashmë kishin marrë pozitën dhe vetëbesimin e dikurshëm karakterizues të hebrenjve. Mbikombëtarizimi i antisemitëve ofroi çështjen e organizimit ndërkombëtar, saktësisht nga këndvështrimi i kundërt. Synimi i tyre ishte një superstrukturë, e cila do të shkatërronte të gjitha strukturat kombëtare të rritura në vend, që u ngjanin. 52 Rrënjët e antisemitizmit për Arendt do të gjendeshin pikërisht në këto kushte e zhvillime sociale, e këto rrethana politike. Nuk mund të ndalesh, vetëm në gjetjen e shkaqeve politike që zhvilluan antisemitizmin, mjafton që të kërkosh pak sipas Arendt dhe do kuptosh që përpos antisemitizmit politik ekzistonte edhe antisemitizmi social që qëndronte më në hije, por jo me pasoja më të pakta. Një nga ngjarjet më të rëndësishme të kohës, që Arendt sjell në vëmendje është Çështja e Alfred Dreyfus (1894), edhe pse sipas saj ngjarja e cila përbënte vërtet një skandal, nuk ishte çështja Dreyfus, por vetë skandali i Panamase gjate vitit Në këtë kohë u kuptuan se personat që kishin lidhje me parlamentin, pra që kishin pushtet të drejtpërdrejtë, ishin pasuruar dhe ishin shndërruar në biznesmenë, duke u përlyer kështu në aferat shtetërore. Përveç kësaj, problemi edhe me serioz, ishte se ndermjetësit, midis sipërmarrësve privatë dhe vetë anëtarëve të parlamentit, ishin hebrenjtë, të cilët ishin shquar për aftësite e tyre në biznes tashmë prej kohësh. Nga kjo do dilte rrjedhimisht që edhe pse këta parlamentarë ishin pasuruar, e keqja reale nuk vinte prej tyre, por vinte nga hebrenjtë, pasi ishin këta të fundit që kishin përlyer në këto punë edhe punonjësit e shtetit. Duke zbuluar këtë lloj skandali, ishte e sigurt që dikush do të akuzohej për të dhe hebrenjtë, si të dallueshëm edhe këtë herë do të mbanin gjithë peshën, duke nxitur edhe më tepër urrjetjen ndaj tyre. Antisemtitët mund të akuzonin menjëherë parazitët hebrenj, në një shoqëri të korruptuar, me qëllim që të provonin se hebrenjtë kudo ku ishin, ishin vetëm termite në trupin e shëndoshë të popullit Po aty, f Po aty, f

56 Nuk kishte rëndësi se cili ishte problemi në të vërtetë, por sapo përmendej apo dilte një fakt në lidhje me hebrenjtë, menjëherë gjithçka tjetër nuk përbënte edhe aq problem, pasi problemi i vërtetë kudo, ishin vetë ata. Ky skandal për Arendt, do t i mjaftonte turmës që t i kundërvihej gjithë shoqërisë, për mënyrën sesi kishte lejuar që hebrenjtë të përfitonin dhe nga ana tjetër bënin fajtor edhe shtetin që i kishte favorizuar dhe mbrojtur gjithë kohën. Arendt e përcakton turmën jo si një grupim të mirëfilltë në vetvete, por si atë pjesë të shoqërisë që ka dështuar deri diku. Por ajo çka historianët dështuan të kapnin ishte që turma nuk mund të identifikohet me klasën punëtore në rritje, sigurisht jo edhe me popullin në tërësi, por se ajo përbëhej faktikisht nga refuzimi i të gjitha klasave. 54 Theksi që Arendt vë mbi pjesën e antisemitizmit tregon se regjimi mizor që do të vinte më pas, do ta shfrytëzonte këtë rrjedhë ngjarjesh, kështu nuk e pati të vështirë të zgjidhte viktimën, në kushtet kur përbuzja dhe urrejtja kishin arritur limitet ndaj hebrenjve. Nuk duhej asgjë më shumë sesa një zgjuarsi dinake për të kuptuar që viktima ekzistonte dhe ishte aty e gatshme, ndaj duhej vetëm që dikush ta shtypte e ta gjunjëzonte akoma edhe më tepër. Nga gjithë zhvillimet historike, vetë historianët dhe politologët kanë vënë re se pothuajse gjatë gjithë historisë, hebrenjtë pasi kanë shërbyer gjatë, në fund janë dëbuar, pra në fillim ata shfrytëzohen për pasurinë e aftësitë e tyre, e më pas kur arrijnë kulmin e suksesit të tyre, menjëherë largohen sikur të mos kishin qenë asnjëherë pjesë e ndihmës ndaj shtetit. Këtë herë fatkeqësisht barbaria ndaj tyre shkon deri në fund. Studjuesi i mirënjohur francez, Zhak Atali, arrin në një përfundim paksa të diskutueshëm, por që në thelb shpreh më së miri aleancën kundër hebrenjve: Gjithë rrymat e antijudaizmit të antisemitizmit të shprehura qartë ose të vetëkuptueshme, nga Marksi tek Dymonti, nga Veberi tek Sombarti dhe shumë të tjerë, bashkohen në një kulm tragjik, me qëllim për të zhdukur judaizmin, nazistët duan të zhdukin hebrenjtë. Eliminimi i tyre - terrorizuar prej shumë kohësh, - organizohet në gjashtë etapa: shpronësimi, përqendrimi, puna e detyruar, operacione lëvizëse vrasjesh, internime, shfarosje. 55 Si përfundim, Arendt arrin në konkluzionin se antisemitizmi që u pa qartë në shumë vende të botës, ku kishte një pjesë të konsiderueshme hebrenjsh, u shfaq në fillim të shekullit të XIX dhe vijon pothuajse prej një shekulli. Fillimisht u vendos si rezultat i 54 Po aty, f Atali, Zhak, Hebrenjtë, bota dhe paratë, vep e cit, f

57 favorizimit që i bënë vetë shtetet, qeveritë e tyre kësaj kategorie e cila, falë aftësive të tyre arriti të distancohej si ekonomikisht, duke përqendruar në duart e saj, pjesën më të konsiderueshme të pasurive, por jo vetëm kaq, por u distancua edhe intelektualisht, pasi ata kishin shprehur zotësinë e tyre edhe në disa fusha të tjera. Kjo gjë nxiti reagime, xhelozi deri edhe urrejtje tek ato kategori që nuk e kishin të lehtë t ia dilnin mbanë falë zotësisië së tyre. Fillimisht ishin shtresat e pasura që i shihnin me një lloj rivaliteti, por nga ana tjetër nuk mungonin as të varfërit, të cilët i shikonin si njerëz spekulantë, mashtrues, deri në identifikimin si njerëz që jetonin prej interesave të fajdeve, duke nënkuptuar si njerëz që pasurinë e kishin vënë në kurriz të të tjerëve. Urrejtja ndaj hebrenjve, ku më shumë e ku më pak, shpërtheu në vende të ndryshme, veçanërisht në Francë dhe në Gjermani e thuajse kudo, pasi hebrenjtë nuk ishin si pjesa tjetër e popullsisë, u arrit të dukej se edhe vetë ata e kishin distancuar veten (duke u cilësuar si popull i zgjedhur). Në rrethanat e mospasjes së një kombi, ishin të detyruar t i rezistonin reagimeve, e të arrinin t i bënin ballë asimilimit, duke duruar urrejtjen që u përshkallëzua e u rrit së tepërmi në fund me lëvizjet e mëdha të shekullit XX. Antisemitizmi do arrinte kulmin e vet të shpërfaqjes me një synim të ri të Adolf Hitlerit, krijimin e një ndarje me dallim racën. Studjuesit që kanë hulumtuar në këtë aspekt, kanë nxjerrë disa faktorë, duke u nisur nga influenca e autorëve të ndryshëm që propagandonin racën e pastër ariane, por edhe vetë eksperiencat e tij në jetën personale do të bënin që të demostronte në një kohë të afërt, epërsinë e arianëve. Përvoja e kohës kur jetoi në Vjenë duhet të ketë qenë faktori vendimtar, pasi në Vjenë, antisemitizmi ishte një Element kulturor në vitet e para të shekullit XX. Gjithsesi doemos dështimet dhe frustrimet e të gjitha llojeve e shtynë të shohë te hebrenjtë një rrezik për identitetin gjerman. 56 Përballjet e tij të njëpasnjëshme me individë të veçantë hebrenj që nuk ishin treguar të gatshëm ta ndihmonin në rrethana të ndryshme jetësore, duket se kishin karikuar një zemërim të madh, tek udhëheqësi i ardhshëm totalitar. Që në vitin 1919, ai propozonte se si të luftoheshin hebrenjtë me masa ligjore, por qëllimi final ishte largimi i tyre nga vendi. Programi i shkurtit të vitit 1920 i Partisë Naziste parashikonte masa që shkonin në të njëjtin drejtim, por pa kërcënuar dëbimin e gjithë hebrenjve. Shtetësia u refuzohej vetëm gjermanëve të vjetër. Hebrenjtë do të përjashtoheshin nga e drejta për punë dhe nga 56 Iv Gyshe, Zhan Marie Devaldan, Historia e ideve politike, Dukagjini, Prishtinë 2005, f

58 shtypi. Duhet të dëboheshin vetëm ata që kishin emigruar pas gushtit Kështu antisemitizmi, si forma më e vjetër dhe më e përhapur e fanatizmit në botë, arrin të rizgjohet dhe të bëhet një faktor tejet i rëndësishëm, në gjithë ngjarjet që do të pasojnë, në vijimësi Imperializmi, origjina politike e totalitarizmit Një tjetër origjinë e totalitarizmit do të gjendej nga Arendt edhe tek periudha e imperializmit, ku e trajton zhvillimin e imperializmit si një nga pikat më kyçe, gjë kjo që do të sillte pasojat edhe më të drejtpërdrejta në totalitarizëm, ku gjatë analizës të saj nxjerr në pah një sërë elementësh që morën një hov të menjëhershëm në këtë kohë. Për Hannah Arendt ishte vetë zhvillimi i madh industrial i shekullit XIX, shpikjet e njëpasnjëshme në fusha të ndryshme, aq më tepër në fushën ekonomike, i gjithë revolucioni industrial bënë që të rritej shumë prodhimi dhe të kishte përfitime të shumta monetare. Industrializimi i madh i ekonomisë solli me vete, veç të tjerash edhe shumë probleme në aspektin social si rritjen e papunësisë, shtimin e varfërisë dhe përpos tyre krijoi edhe një klase të borgjezisë, e cila arriti që brenda një kohe të shkurtër të pasurohej dhe të distancohej nga shtresat e tjera të shoqërisë. Ngjarja qëndrore brenda Evropës së periudhës imperialiste ishte emancipimi i borgjezisë, e cila kishte qenë klasa e parë në histori që arriti epërsinë ekonomike pa synuar sundimin politik. 58 Arendt argumenton se borgjezia ishte zhvilluar bashkë me shtetin komb, por gjatë periudhës imperialiste jo vetëm shteti, por edhe borgjezia nuk arritën të korrnin suksese të rëndësishme. Kështu, elementi i parë që gjejmë në imperializëm, sipas Arendt, është një borgjezi, e cila nuk është aspak e interesuar për aspektin politik por së tepërmi për atë ekonomik. Së dyti, si një veçori e imperializmit, paraqitet ekspasioni, një fenomen ky që nuk ishte parë në situata të mëparëshme, të paktën jo duke pasur si qëllim kryesor faktorin ekonomik. Mbiprodhimi në atë periudhë, do kërkonte nevojën për zgjerim të tregjeve përtej kufijve kombëtarë. Në më pak se 20 vjet, në pjesën e dytë të shek. XIX, zotërimet koloniale britanike u rritën me 4.5 milionë milje katrorë dhe me 66 milionë banorë, kombi francez fitoi 3.5 milionë milje katrorë dhe 57 Burrin, Philippe. Hitleri dhe hebrenjtë, 55, Tiranë, 2011, f Origjinat e totalitarizmit, vep e cit, f

59 26 milionë banorë, Gjermania fitoi një perandori të re prej 1 milionë milje katrorë dhe 13 milionë banorë dhe Belgjika, përmes mbretit të saj përfitoi milje katrorë me 8.5 milionë banorë etj. 59 Pushtime të hapësirave të reja kishin ndodhur edhe më parë, madje e gjithë historia kishte qenë një përpjekje e vazhdueshme për të pushtuar dhe sunduar territore, popuj e kombe të ndryshme, duke nisur nga shtete, perandori e fuqi të mëdha, por ky lloj pushtimi, ishte i ndryshëm, ishte një fenomen tërësisht i ri. Ekspansioni, thekson Arendt është qëllimi i përhershëm dhe më i lartë i politikës, është ideja qëndrore e politikës në periudhën e imperializmit. Ishte kjo, jo vetëm një dukuri e re, por edhe një koncept i ri në historinë e gjatë të mendimit dhe veprimit politik, pasi nuk kishte të bënte as me plaçkitje, as me përvetësime të zgjatura, por thjesht me zotërime të tregjeve dhe zgjerimin e përhershëm të prodhimit industrial dhe transaksioneve ekonomike. Pikërisht ishte borgjezia ajo që do të luante rolin e saj gjatë kryerjes së këtyre veprimeve sepse ekspansioni për borgjezinë ishte mundësia e artë për të rritur jo vetëm fitimet, por në të njëjtën kohë të arrinte të detyronte edhe shtetin që të ndryshonte drejtim, të hartonte ligje dhe të vihej tërësisht nën shërbimin e saj. Përsa kohë që rritja e vazhdueshme ekonomike mbizotëronte, borgjezia do t i kërkonte shteteve dhe qeverive të këtyre vendeve që ekspansionin ta shpallnin si qëllim të fundit të politikës së jashtme. Kjo gjë u arrit më së miri prej saj sepse ia doli mbanë që të bindte qeveritë nacionale që punonin për interesat e tyre kombëtare, tashmë me nxitjen e borgjezizë ato do të bëheshin pjesë e një politike botërore. Kjo gjë thotë Arendt, arriti të degradonte deri në një lloj gare mes kombeve për të zotëruar sa më shumë tregje e për të pushtuar sa më shumë popuj, gjë kjo që nga ana tjetër, bëri që kudo ku shteti komb u shfaq si pushtues, vendasit u bashkuan dhe rritën ndërgjegjen kombëtare e dëshirën për sovranitet midis njëri-tjetrit. E vetmja madhështi e imperializmit qëndron në betejën e humbur të kombit kundër tij. 60 Hannah Arendt arsyeshëm sjell njëra pas tjetrës pasojat e ngjarjes së mësipërme, pra imperialistët, të tejngopur nga të ardhurat e tyre, si rezultat i zgjerimit nëpërmjet fenomenit të ekspansionit, filluan të kërkonin, në të njëjtën kohë, edhe shtrirjen e pushtetit të tyre politik, por që Arendt thekson se qëllimi i tyre nuk konsistonte në krijimin e një trupi politik. Sikurse e pamë edhe në rastin e antisemitizmit, iniciatorë të këtij zhvillmi paraimperialist ishin disa tregëtarë hebrenj të cilët kishin fituar para të shumta jashtë sistemit 59 Po aty, f Po aty, f

60 kapitalist dhe hapi i radhës do ishte që rreth tyre të grumbulloheshin dhe tipa të tjerë spekulantësh ekonomikë. Ajo që dëshmon Arendt është se nga shtresa e hebrenjve të pasur asnjëherë nuk u pa ndonjë dëshirë e zjarrtë për të përfituar pushtet, madje kjo u dëshmua më së miri gjatë mbështetjes ekonomike të gjatë të hebrenjve ndaj shteteve, duke i nëpërkëmbur ekonomikisht sa herë që ata patën nevojë dhe asnjëherë nuk zgjuan në ndërgjegjen e tyre ndonjë lloj dëshire të fshehur për pushtet, por u mjaftuan vetëm me privilegje të vogla të cilat, për pjesën tjetër të popullsisë ishin të drejta që u takonin prej kohësh. Imperializmi nuk do t i përfshinte hebrenjtë si pjesë të tij sepse nga njëra anë ishte qeveria që nuk donte t i afronte në krah të saj, pasi në këtë proces mund t ia dilte mbanë edhe pa ndihmën e aftësive të dëshmuara të hebrenjve dhe nga ana tjetër gjithashtu, ishin vetë hebrenjtë që nuk dëshironin e nuk lakmonin të bëheshin pjese e çështjeve politike. Një tjetër arsye për Arendt është edhe fakti se hebrenjtë qëndruan të mënjanuar në këtë proces për arsye se ata nuk i përkisnin një shteti të caktuar dhe rrjedhimisht meqënëse ishin të përhapur në disa vende, nuk mund të bënin gjithandej politikat e vendeve përkatëse. Nga kjo dukej se angazhimi i deriatëhershëm i tyre në botën e biznesit, nuk kishte pasur asnjë synim politik, siç mund të ishte dukur në sytë e popujve, por thjesht kishin treguar vetëm qëllime të qarta të fitimit monetar. Duke i besuar vetëm pasurisë së tyre ata qendruan të mënjanuar nga synime të tjera përtej saj, pasi asnjëherë nuk u joshën nga pushteti politik. Pasoja e parë e eksportit të pushtetit nga borgjezia ishte se instrumentet e dhunës së shtetit, policia dhe ushtria, të cilat në kuadrin e kombit ekzistonin krah për krah dhe kontrolloheshin nga institucionet e tjera, u ndanë nga ky trup politik dhe u ngritën në pozicionin e përfaqësuesve nacionalë në vendet e paqytetëruara apo të varfra. 61 Kjo periudhë vijon të analizojë Arendt, pati një rritje në përpjesëtim të drejtë, në raportin mes pushtetit dhe kapitalit dhe kjo lloj rritje rrjedhimisht do të sillte edhe shtimin e dhunës në po të njëjtat përmasa e në të njëjtin raport. Tregues i saj ishte se sa më shumë që rritej kapitali, aq më shumë rritej edhe pushteti politik e në fund sa më shumë rriteshin të dyja, aq më shumë rritej edhe dhuna si domosdoshmëri e këtij procesi. Lenini e ka quajtur imperializmin si faza e fundit, më e lartë e kapitalizmit, kapitalizmit monopolist, parazitar në kalbëzim, si prag i revolucionit. 62 Në këtë rast Arendt në vështrimin e saj e cilëson imperializmin si fazën e parë të sundimit politik të 61 Po aty, f Fjalori i filozofisë, botimet Enciklopedike, Tiranë 1982, f

61 borgjezisë që solli gjithë rrjedhën e histories, si një zhvillim i përcaktuar falë këtij faktori kyç të borgjezisë. Në epokën e imperializmit biznesmenët u bënë politikanë dhe u duartrokitën si shtetarë, ndërsa shtetarët u morën seriozisht vetëm nëse ata flisnin me gjuhën e biznesmenëve të suksesshëm. 63 Një analizë të qartë këtij fenomeni i ka bërë edhe filozofi Tomas Hobbes, tek i cili Arend merr në analizën e saj pikpamjet dhe studimet e tij, pasi Hobbes-i e kuptoi që përvetësimi i pasurisë i perceptuar si një proces i pafund mund të garantohej dhe të sigurohej vetëm nga mbështetja e pushtetit politik sepse një ditë, herët apo vonë, ky proces i akumulimit do të çonte në zgjerimin e kufijve territorialë. Një tjetër element që Arendt veçon dhe që e sheh të ngjashëm me fenomenin e mëparshëm të antisemitizmit është se ashtu si në rastin e antisemitizmit edhe gjatë imperializmit, u vu re një aleancë e forte, madje e çuditshme me turmat. Ajo çka nuk e kuptonin ata ishte se turma nuk është vetëm refuzimi, por edhe produkti i shoqërisë borgjeze, e nxjerrë nga ajo, pra kurrë e shkëputur prej saj. 64 Kjo turmë ishte një mbështetje për shoqërine borgjeze, për të gjetur investime dhe përfitime të sigurta nëpërmjet saj, pasi i gjithë fenomeni i imperializmit nuk u mbështet vetëm nga ajo shtresë e pasur, e cila kërkonte fitime të mëdha dhe zgjerime tregjesh, por edhe nga aventurierët, kumarxhinjtë, sikurse nga ana tjetër pati edhe mbështetjen e një shtresë intelektuale të mirëfilltë. Shtresat e reja, të krijuara në këtë epokë të zhvillimit të madh të teknologjisë dhe revolucionit industrial, nga njëra anë sollën krijimin një kapitali të madh, e nga ana tjetër, hasën në vështirësi sepse tregjet ishin shumë të vogla dhe të papërshtatshme për përfitime, përtej pritshmërive të tyre. Kjo situatë dëshmoi depresionin që u shfaq në vitet të, të shekullit XIX, dhe që në fund, nxiti së tepërmi imperializmin në vitet 80-të. Arendt thotë se fillimisht pushtimet nisën në disa nga vendet e Afrikës e më pas u shtrinë edhe në zona të tjera. Ky lloj eksporti i kapitalit që u bë në këto tregje të reja, u shoqërua pashmangshmërisht edhe me spekullime, mashtrime, skandale financiare, duke siguruar të ardhura të mëdha prej tyre, gjë që do të sillte nga ana tjetër sipas Hannah Arendt edhe protesta të shumta si rezultat i pakënaqësisë ndaj këtyre investitorëve. Për sa kohë që këto grupe individësh nuk kishin nevojë për mbështetje nga shteti, ky i fundit nuk ishte pjesë e lojës së tyre, por kur ata kërkuan mbështetjen e tij, atëherë ky zotërim i tregjeve u shoqërua edhe me ekspansionin e vetë shtetit, ku tanimë do të ishte qeveria ajo që do të 63 Arendt H, (1951) Origjina e Totalitarizmit, vep e cit, f Po aty, f

62 mbronte këto investime, pra si të thuash u bë garantuesi i tyre. Kjo rritje e kapitalit të tepërt bëri që nga ana tjetër të rritej edhe numuri i të papunëve dhe sikur të mos mjaftonte kjo, me përmirësimin e teknologjisë u rrit edhe mungesa e vendeve të punës për invalidët pasi ishin të parët ata, që do ta pësonin nga progresi teknologjik. Ky zhvillim do të sillte edhe një shkatërrim total, për këtë produkt që e krijoi vetë sistemi. Këta njerëz të paaftë për prodhim, në çdo lloj periudhe krize që sistemi përjetonte, të parët që dilnin jashtë funksionit në kuptimin e vendeve të punës, ishte pikërisht kjo kategori. Të paaftë për të qenë pjesë e vlerësuar e sistemit, ku ky i fundit përbënte dhe domethënien e të qenit i rëndësishëm, pra nëse qëndroje jashtë tij, i panevojshëm për të, rrjedhimisht nuk përbëje domethënie për askënd. Ky zhvillim bëri që zotëruesit e pasurisë së tepërt ishin të vetmit njerëz që mund të përdorinin njerëzit e tepërt që erdhën nga të katërta anët e botës. Ata krijuan parajsën e parë të parazitëve, gjaku i së cilës ishte floriri. Imperializmi, produkt i parasë dhe i njerëzve të tepërt, filloi karrierën e tij të vrullshme me prodhimin e mallrave të tepërta dhe joreale. 65 Vendet ku ende nuk kishte depërtuar ky mbiprodhim, ishin një mundësi shpëtimi për këtë system, sepse monopolet shtetërore, kishin zvendësuar tashmë konkurencën e lirë dhe politikat e jashtme të popujve luftonin vetëm për zgjerim dhe zaptim të tregjeve përtej kufijve të tyre. Me të drejtë Hannah Arendt, thotë se gjatë kësaj kohe, klasat e pasura u bënë edhe më të pasura dhe për të qenë të dobishëm për shtetin e tyre, pra ato do të shpërnguleshin në keto territore te reja, për të dhënë kontributin e tyre ndaj shtetit. Një nga gjetjet, sipas Arendt-it, ishte edhe bindja e të rinjve të cilët dërgoheshin në këto vende te reja, duke u thënë se ndihmesa e dhënë në zhvillimin e mëtejshëm të tregjeve, sillte rrjedhimisht një ndihmë konkrete për vendin e tyre, e vetëm duke i shërbyer në këtë mënyrë shtetit, ata do të cilësoheshin si njerëz deri diku patriotë, pasi vetë ndjenja nacionaliste, ishte e lidhur tashmë me një faktor tepër të rëndësishëm për kohën, faktorin ekonomik. Duket se Arendt thekson rolin e imperialistëve të cilët kishin kamufluar pushtetin e tyre dhe nëpërmjet dominimit ekonomik, kishin arritur të zotëronin këto territore duke i administruar ashtu si ata dëshironin. Arendt argumenton më tej se ekspansioni u mbështet fuqimisht edhe nga partitë politike në këto vende si p.sh Partia Laburiste Britanike, Partia Konservatore në Gjermani, partitë në Austri, në Francë, Hollandë etj. Të gjitha shtresat, duke filluar nga turmat, të papunët, 65 Po aty, f

63 kapitalistët, nga politikanët pjesë e partive politike, deri tek aventurierët dhe kumarxhinjtë që të gjithë kishin një interes të përbashkët atë të pasurimit monetar. Aleanca mes kapitalit dhe turmës do të gjendet në zanafillën e çdo politike, qendrueshmërisht imperialiste. 66 Çështja Dreyfys është edhe një nga ngjarjet që Arendt e analizon më së miri në veprën e saj Origjinat e Totalitarizmit. Kjo ngjarje, pra Çështja Dreyfys, në Francë vërtetoi edhe një herë aleancën e ngushtë mes shoqërisë së ulët dhe shoqërisë së lartë, të cilat ishin ngushtësisht të lidhura me njëra tjetrën. Kjo aleancë midis të tjerash, u shoqërua me një politikë të rreptë nacionaliste. Në Britaninë e Madhe, në Francë, në Gjermani, në Austri, këto lëvizje të politikave koloniale kishin qëllim që të bashkonin politikën e brendshme dhe të jashtme, të organizonin tërë kombin për grabitjen e territoreve dhe për degradimin e popujve të tjerë. Arendt thotë se imperializmi do ta shfrytëzonte këtë ide, duke parë që zotërimi i tregjeve të reja do t i përballte edhe me popuj e kultura të ndryshme, pasi këta popuj bashkë me konsumin e mallrave të reja, kishin dëshirë të përparonin në mënyrën e tyre të edukimit, duke mësuar prej investitorëve. Kjo dëshirë për civilizim u pa nga të ardhurit, si një mundësi për t i pasur këta popuj nën kontroll, duke i konsideruar si tepër inferiorë. Ndër të huajt që erdhën në këto vende kishte edhe mjaft të rinj, të cilët i shikonin këto aventura si njëlloj shkëputjeje nga përgjegjësitë. Ata i bindeshin vetëm ligjeve të ekspasionit, aventurës për të lëvizur dhe për të provuar vende të reja dhe kjo gjë do shoqërohej edhe nga një suksesi i tyre, ai i fitimit. Duke vëzhguar me kujdes dhe seriozitet rrethanat në të cilat u zhvillua imperializmi, Hannah Arendt dallon se brenda tij qëndron racizmi, apo epërsia e racave, një tjetër karakteristikë e cila do të theksohet edhe më pas gjatë periudhës së totalitarizmit, duke u bërë një nga faktorët që do të paravendosë fatin e miliona hebrenjve. Edhe Simon Sëift bën të njëjtën lidhje: Imperializmi dhe rritja e anti-semitizmit çuan në lëvizjet totalitare, pasi dolën nga dështimi i idesë së borgjezisë për shtetin-komb. 67 Ajo që do të ndodhte në mesin e shekullit të XX, nuk do të rezultonte thjesht si një produkt, i një njeriu të vetëm, si Hitleri apo të një shteti si Gjermania, por ishte rezultat i një lëvizje të gjerë më tepër sesa gjysmë shekullore. Hitleri kërkonte krijimin e një perandorie botërore me rëndësinë e racës dhe gjakut. Ai nuk kërkonte të pushtojë toka, por të blejë toka pa popullsi, që 66 Po aty, f Swift, Simon. Critical thinkers Hannah Arendt, New York: Rother Taylor.., 2009, f.86 63

64 nënkuptonte shpopullimin e tokave të populluara. Arendt na tregon gjatë analizës së saj se racizmi ka qenë pjesë e ideologjisë së fuqishme në politikat imperialiste që në shekullin e XVIII. Të menduarit racial, më tepër se ai klasor, ishte një hije e pranishme që shoqëronte zhvillimin e lidhjes së popujve evropianë, gjersa ai të rritej përfundimisht si një armë e fuqishme për shkatërrimin e atyre kombeve. 68 Në disa vende u krijua një traditë kombëtare në mbivlerësimin e racave, ku ndikoi më së shumti edhe pjesa katolike. Ky kor që i jepte rëndësi, farës, racës, u forcua nga zëra që vinin nga Evropa Perëndimore në shekujt XVII- XIX, si në Angli, në Gjermani, në Rusi dhe në Francë. Tezën e inferioritetit racial të semitëve përballë arianëve e parashtroi në 1840 orientalisti Christian Lassen. Më 1871, pas mbarimit të luftës franko-prusiane, bashkimi i Gjermanisë s bëri gjë tjetër veçse forcoi krenarinë kombëtare raciale. 69 Në këtë kohë në modë ishte teoria e Charles Darëin, e cila, ashtu siç kishte kundërshtues të fortë, kishte edhe admirues të saj. Bëhej thirrje përmes teorisë së tij të pastërtisë dhe epërsisë së racës, luftës për ekzistencë dhe seleksionimit natyror, sipas parimit nëqoftëse ekziston mundësia që përmes përzgjedhjes artificiale të prodhojmë të tilla ndryshime (racore) brenda një kohe të shkurtër, a ekziston ndonjë parim a ligj natyror përzgjedhjeje që është në gjendje të krijojë ndryshime të kësaj përmase? 70 Arendt vëren në studimin e saj se gjatë shekullit të XVIII ajo që spikaste më tepër nga pikëpamja sociale, në shoqërinë e shteteve të zhvilluara ishte një lloj dëshire për të njohur vendet e reja e kulturën e tyre, pra dallonte qartë një këmbëngulje për të njohur shpirtërisht lloje të tjera të njerëzimit. Ndër njerëzit më të dallueshëm që sipas një kaste të veçantë sunduese ishin fisnikët, më pranë tyre në këtë dallim, thotë Arendt, ishin anglezët. Një prej përfaqësueseve të teorisë se fisnikët kanë të drejtat e pushtimit ishte Konti De Boulainvilliers. Kjo teori nuk kishte të bënte direkt me ndarjen racore, porse vetëm një ndarje mes popujve. Mbi bazën e këtyre diferencimeve Hannah Arendt thotë se kanë qenë francezët të parët që kanë hedhur idenë se popujt gjermanikë kanë një superioritet, kjo madje, përpara se ky argument të përdorej edhe nga vetë gjermanët. Konti De Remusat ishte ai që thelloi ndarjen e origjinës së aristokracisë evropiane apo ndryshe të quajtur popuj gjermanikë, nga qytetarët e tjerë. Ky lloj diferencimi ishte një arritje për gjermanët pasi ata, këtë lloj të menduari racial do ta shfrytëzonin për bashkimin e popullit. Ky dallim ndërmjet popujve do të thellonte 68 Arendt, Hannah, Origjinat e totalitarizmit, vep. e cit,, f Poliakov, Leon. Totalitarizmat e shekullit XX, botime Përpjekja, Tiranë 2008, f Craig, Edward. Filozofia, një hyrje e shkurtër, Ideart, Tiranë 2008, f

65 hendekun e ndarjes, tanimë jo vetëm për çështje ekonomike, por shumë më thelbësore sepse dallimi tani nuk i përkiste më diçkaje që mund të fitohej falë ndonjë përpjekje apo aftësie, dallimi ishte i qartë, që në lindje dhe asgjë nuk mund ta ndryshonte atë. Për të menduarit racial është akuzuar romantizmi politik dhe si pjesa më e romantizuar ishte cilësuar vetë populli. Arendt sqaron se gjermanët u thelluan më tej, duke e bërë këtë ndarje të personalitetit të lindur, e duke krijuar kështu një hendek edhe më të madh, nga pjesa tjetër e popujve, me formulimin e ri të konçeptit të personalitetit të lindur, i cili do ta fitonte menjëherë miratimin e përgjithshëm, brenda shoqërisë borgjeze. Si titull i trashëgimtarit të një familje të vjetër personalitet i lindur jepej nga lindja dhe nuk fitohej nga merita. 71 Ky personalitet nënkuptonte një individ gjenial, ndryshe nga individët e tjerë të popujve evropianë, e akoma më ndryshe nga individët hebrenj. Prova e prejardhjes u mor si provë pastërtie dhe u përpoq të shihej si ligj natyror. Sipas Arendt në vitin 1853 konti Arthur de Gabineau botoi esenë e tij Mbi pabarazinë njerëzore ku rënien dhe mundësinë e zhdukjes përfundimtare të njerëzimit dhe vetë rrënimin, ai e sheh si një katastrofë të ngadaltë natyrore. Këtë rënie të civilizimit e shpjegon si rrjedhojë të degjenerimit të racës njerëzore që shkaktohet nga rezultati i përzierjes së gjakut. Kështu ai propozoi që për të shmangur rënien e racës njerëzore, duhej të krijohej aristokracia natyrore. Në kahun tjetër mendimi racial anglez filloi me krahasimin midis pabarazisë sociale ku dallonte vënien në vështirësi të konservatorëve anglezë. Arendt citon Edmund Burke-n kur thotë se Liria për anglezët nënkuptonte privilegjet e trashëguara bashkë me titullin dhe tokën. 72 Kombi anglez e shihte veten si një lloj fisnikërie midis kombeve të tjera, madje edhe e drejta për votim shihej vetëm si e drejtë e anglezëve. Ajo që i bashkonte anglezët e shpërndarë në të gjitha kolonitë e përtej deteve ishte prejardhja e përbashkët, origjina dhe gjuha. Të menduarit racial ishte një burim i argumenteve për konflikt, por që nuk arriti të jetë paqësor edhe në politikat e vetë kombeve. Ndërsa raca, qoftë si një ideologji e kultivuar në Evropë apo një shpjegim i ngutshëm për eksperiencat e thyera, ka tërhequr gjithnjë elementetet më të këqija në qytetërimin perëndimor, burokracia u zbulua dhe tërhoqi shtresën më të mirë, ku shpesh ata më syçelët e inteligjencës evropiane Arendt, Hannah, Origjinat e Totalitarizmit, vep. e cit, f Po aty, f Po aty, f.e

66 Një ndikim të madh në gjykimin e Arendt, patën shkrimet dhe filozofia e Johann Gottfried von Herder ( ), i cili e shikonte këtë me zhvillimin e pakët e të ngadaltë të popullit gjerman, me vonesat historike të nacionalizmit gjerman, dhe konceptin gjerman Volk që përfshinte një mbretëri apo një shoqëri pa klasa. Si rrjedhim, për Herderin nacionalizmi kultural kërkonte që bashkimi social të niste nga poshtë lart, në kundërshtim me nacionalizmin e ulët politik 74, për të cilin shumë historianë ia atribuojnë rritjes së fuqisë ushtarake gjermane, ku dhe arriti kulmin e vet në shekullin XX. Hannah Arendt analizon se gjatë periudhës së imperializmit kontinenti i Afrikës së Jugut ishte vendi ku ari mbizotëronte me tepricë, megjithatë ekzistonin disa fise të pazhvilluara (Boerët), të cilët jetonin aty në një gjendje të mjerueshme. Ata punonin apo ishin vendosur pa ndonjë qëllim përfitimi të arit pasi nuk ishin fare të interesuar për vlerën e tij. Kur popujt evropianë filluan t i mashtronin duke këmbyer ushqime elementare me ar, që nuk mbeti me kaq, por arritën deri aty sa i vrisnin dhe nuk e shihnin si krim në ndërgjegjen e tyre, pasi këto raca për ta e kishin humbur sensin e njerëzores. Një tjetër fenomen, si element i mbijetesës në këto vende ishte skllavëria. Vetëm skllevërit e zinj ishin njerëzit apo popullsia që punonte vërtet, dhe që mund t ia dilte për të mbijetuar, nën tutelën e evropianëve. Sipas Arendt fiset e egra që ishin feremerë boerë nuk pranonin t i nënshtroheshin ligjeve britanike, dhe për ta ishte më e lehtë që të braktisnin vendin, apo shtëpinë e tyre. Problemi megjithatë, është se nuk ka rëndësi nëse racizmi shfaqej si një rezultat natyror i një katastrofe, apo si një mjet i ndërgjegjshëm që e shkakton atë, lidhet gjithnjë me përçmimin për punën urrejtjen për kufizimin territorial, çrrënjosjen e përgjithshme dhe një besim aktivist në zgjedhjen hyjnore të njeriut. 75 Nga njëra anë ishin individët që dyndeshin nga të katër anët e botës, të interesuar për arin, e nga ana tjetër vijon Arendt, ishin boerët që asnjëherë nuk u joshën për arin, madje e shihnin industrializimin e vendit si një fenomen tepër të rrezikshëm. Shfrytëzimi i arit nuk mbeti vetëm në nismat personale, por u arrit deri një shfrytëzim i organizuar nga qeveritë e popujve që dërguan misionarë në kontinentin e zi. Për të bërë lidhjen me rolin e hebrenjve në këtë periudhë të imperializmit, Arendt shpjegon se ndër ata që mbetën në kontinent edhe pas shfrytëzimit të arit, ishin midis të tjerëve edhe hebrenjtë, të cilët nuk 74 Herder, John. Histoire et cultures, Edition GF Flammarion», Paris 2000, f Arendt Hannah, Origjinat e Totalitarizmit, vep e cit, f

67 kishin një atdhe ku të riktheheshin. Këta të fundit urreheshin më së shumti nga boerët, pasi në fund të fundit, nga këta bankierë hebrenj nuk pritej ndonjë ndryshim politik, sepse ishin përballë një pafuqie politike, pra nga njëra anë mungesa e vendit për t u kthyer e nga ana tjetër mungesa e pafuqisë politike, bëri që të shtohej tej mase përbuzja për ta nga vendasit.. Ata për më tepër në të shumtën e kohës, nuk fitonin drejtpërdrejt nga prodhimi apo shfrytëzimi, por nga lojërat në bursë. Një gjë e tillë u arrit të bëhej edhe nga individë që dolën nga turma, të cilët ia dolën të menaxhonin shumë mirë situatën dhe arritën deri aty sa disa prej tyre, u shndërruan në bankierë. Kështu bankierët hebrenj tani nuk do të ishin të vetmit me aftësi në lojën e bursave, por do mbizotëronin edhe elemente të veçantë të dalë nga turmat që do të spikasnin thuajse sa ata. Problem tjetër, sipas Hannah Arendt, që lindi pas rritjes së tepërmi të kapitalit ekonomik, ishte se hebrenjtë nuk kishin ku të mbështeteshin, ndryshe nga shtetasit britanikë të cilët, pasi arrinin një pozitë të favorshme ekonomike, kishin mundësi ta siguronin pasurinë nën mbrojtjen e qeverisë së tyre. Hebrenjtë ndodhte që të fitonin rrallë ndonjë privilegj të tillë, vetëm pasi të ishin pranuar në klubet e veçanta britanike. Ata hebrenj që qëndruan në Afrikën e Jugut, ndoqën një mënyrë paqësore të trajtimit të vendasve, jo vetëm që nuk i përulën ata, por madje u përpoqën të normalizonin jetesën e tyre ekonomike, duke ndihmuar në rimëkëmbjen e bizneseve të vogla. Pavarësisht kësaj situate, thekson Arendt, edhe pse fillimisht hebrenjtë u përpoqën t i ndihmonin vendasit, më vonë koha tregoi se sjellja sado e mirë kundrejt tyre nuk iu kthye me të njëjtën monedhë Lëvizjet dhe mungesa e përvojës politike Duke analizuar ngjarje, dukuri dhe fenomene, në librin Origjinat e Totalitarizmit Arendt nënvizon me bindje se ajo që ndikoi fuqishëm tek nazizmi dhe bolshevizmi, ishin lëvizjet e pan-gjermanizmit. Për të, si Hitleri ashtu edhe Stalini, jo vetëm që u ndikuan nga këto lëvizje, madje për më tepër, ata u përpoqën që të imitonin përpos ideologjisë edhe parullat e pan-lëvizjeve. Lloji i ri i imperializmit kontinental, nga imperializmi i përtej deteve, ndryshon shumë me këtë të fundit sepse i pari nisi në atdhe dhe nuk kishte mundësi të pakufizuar ekspansioni, ndërsa ai i përtej deteve, ishte një ekspansion për çdo mundësi të re shfrytëzimi. Arendt thotë se ata ëndërronin për një perandori kontinentale, 67

68 por që u mungonte baza dhe mbështetja ekonomike. Në kontrast me imperializmin tejdetar, që ishte i kënaqur me superioritetin relativ, një mision kombëtar, apo një brengë të njeriut të bardhë, pan-lëvizjet nisën me prentedime absolute për zgjedhshmërinë. 76 Ndërmjet anëtarëve të tyre nuk ka as biznesmenë e as aventurierë, anëtarët më besnikë ishin nga profesionet e lira. Ajo ç ka ofruan këto pan-lëvizje, ishte ideologjia e një lëvizje dhe asgjë më tepër. Duke mos pasur programe specifike, ata morën në trajtesën e tyre të gjitha çështjet njerëzore dhe kështu u hap më shpejt brenda shoqërisë. Arendt i mëshon faktit se karakteristikë kryesore e këtyre lëvizjeve, është tek fillesa e tyre që i ka rrënjët tek turma dhe më pas në krye të tyre, u vendosen disa intelektualë. Austro-Hungaria ishte kryeqendra e këtyre pan-lëvizjeve. Në këtë kohë u ndje një lloj gjendje e qëndrueshme e antisemitizmit ndaj hebrenjve dhe u krijuan nacionalizmat tribalë, si rezultat i popujve që nuk e arritën sovranitetin e shtetit komb. Kjo pati një përhapje mjaft të gjerë, duke përfshirë brenda saj edhe masa që nuk e kishin fare idenë e atdheut. Pan-lëvizjet nisën me pretendime për zgjedhshmërinë dhe predikuan origjinën hyjnore të popujve të vet përkundrejt besimit jodeo-kristian, në origjinën hyjnore të njeriut. Një njeri e gëzon sipas tyre këtë vlerë për sa kohë ai është pjesë e një populli me origjinë hyjnore. 77 Hannah Arendt nënvizon faktin se ndër pan-lëvizjet e ndryshme, vetëm pan-gjermanët ishin më të qartë nga pikëpamja politike dhe për ta, më me interes ishin popujt dhe jo shtetet, e si rrjedhojë ata dëshironin një emancipim kombëtar. Pan-lëvizjet kishin mbështetje dhe rrjedhë të ndryshme. Arendt thotë se në Rusi ato përshkuan thuajse të gjithë shtresën intelektuale, ndërsa në Austri ishte nxitja revolucionare që gjeti mbështetje te pan-lëvizjet me moton përça e sundo. Ishte Georg von Schoener ai që themeloi pan-gjermanizmin, i ndjekur nga studentët gjermanë. Nacionalizimi tribal, që ishte edhe motorri lëvizës i panlëvizjeve, para 1918-ës dukej se ishte shkrirë me antisemitizmin. Hebrenjtë ishin shembulli më i mire, për të treguar, se si një komb mund të ekzistonte edhe pa territor, duke përmbushur edhe pretendimin e pan-lëvizjeve për emancipim kombëtar. Një tjetër pikë mospërputhje sipas Arendt që ishte kundër interesit të pan-lëvizjeve, ishte akti se edhe hebrenjtë pretendonin për zgjedhshmëri hyjnore, madje madje, ishin një komb dhe e kishin ndarë veten nga pjesa tjetër, ndërkohë që kishte disa pan-lëvizje, në këtë aspekt ata nënkuptonin një zgjedhshmëri absolute. Nuk kishte provë më të mirë për ta treguar në 76 Po aty, f Po aty, f

69 këtë situatë se cili ishte populli i zgjedhur, pasi gjatë gjithë kohës që kishin qenë nën trysni, hebrenjtë ia kishin dalë të qendronin e të vazhdonin të veçuar duke u dalluar qartë nga popujt e tjerë. Kjo gjë bëri që hebrenjtë të viheshin në qendër të ngjarjeve raciale. Pan lëvizjet, në tërësi, ishin kundër ligjeve dhe institucioneve. Vetë imperializmi kolonial që sundoi me anë të dekretit dhe u përcaktua shpesh si Regjimi i dekreteve, ishte i rrezikshëm. 78 Më pak rebelues ishin pan-sllavistët. Ajo që mbizotëroi ishte se këto pan-lëvizje nuk u kthyen thjesht në makina burokratike, por morën prej tyre mënyrën e organizimit. Nëse partitë kishin qenë organe të interesave klasore, lëvizjet u bënë mishërime të ideologjive. Me fjalë të tjera u ngarkuan me filozofi dhe pretenduan se kishin vënë në lëvizje individualizimin e moralit universal brenda një kolektivi. 79 Ndryshe nga vendet e tjera ku ekzistonin disa parti dhe lëvizjet që u krijuan donin të shkatërronin vetë shtetin, në Britaninë e Madhe sistemi dypartiak e favorizoi shtetin dhe individë që kishin qenë më parë anëtarë të partisë, u larguan nga ato në momentin që u ngarkuan me detyra zyrtare. Në Itali Musolini krijoi një diktaturë nacionaliste e dalë nga një demokraci shumëpartiake. E kundërta nënvizon Arendt ishte në Rusi ku bolshevikët e morën pushtetin nëpërmjet sistemit njëpartiak. Lëvizja fashiste pretendonte të ishte një parti mbi partitë dhe të përfaqësonte të gjithë interesat e kombit. Fashistët e identifikuan veten me shtetin ku si instrument përdorën edhe ushtrinë. Ishin pan-lëvizjet ato që arritën të transformonin partitë në lëvizje dhe që këto të fundit, pra lëvizjet nuk kishin nevojë për program të qëndrueshëm politik, por mund të bënin gjithmonë e në çdo kohë ndryshime. Sa më i dobët dukej sistemi partiak, nën presionin e lëvizjeve, jashtë parlamentit dhe klasave, aq më shpejt të gjitha antagonizmat e partive ndaj shtetit zhdukeshin. 80 Me ardhjen në pushtet të Hitlerit sistemi partiak evropian u shkatërrua në masë dhe ishte ky një nga faktorët thelbësore, për Arendt, pse Hitleri ngrinte qeveri kukulla. Në gjurmët e pan-lëvizjeve ecën edhe lëvizjet totalitare të cilat përdorën popullin për propagandën e tyre. Madje ky element do të shndërrohej në një prej më thelbësorëve që do të ishte i pazvendësueshëm, në llojin e vet. Lëvizja tashmë është mbi shtetin dhe popullin, e gatshme për t i sakrifikuar të dy për hir të ideologjisë së saj. 81 Pas Luftës së Parë Botërore, e gjithë Evropa do të përballej me inflacionin gjithmonë e në rritje, me 78 Po aty, f Po aty, f Po aty, f Po aty, f

70 shkatërrimin e klasës së pronarëve të vegjël. Ishte koha thotë Arendt, kur të gjithë luftonin kundër të gjithëve, por më të ndjeshëm u treguan ndaj fqinjëve. Ndërkohë më të pambrojtur në këtë situatë ishin njerëzit pa shtet, ata quheshin zgjyra e tokës dhe tashmë ishin të padëshiruar në të gjithë Evropën. Rënia e komb shteteve erdhi si pasojë e shtimit të minoriteteve dhe refugjatëve, pasi nuk kishte një popullsi homogjene dhe të rrënjosur në një truall. Këta popuj që nuk kishin një shtet të vetin, ishin cilësuar si minoritete dhe shpesh ishin konsideruar si barrë për shtetet. Epërsia e vetme e tyre, sipas Arendt, ishte se këto minoritete u treguan tepër besnike ndaj kulturës së tyre edhe pse jetonin në vende me kultura të tjera. Por kjo gjë nuk vihej re edhe aq në vendet ku ata ishin strehuar, sepse minoritetet u bënë të pashpërngulshme pasi nuk kishin një vendbanim tjetër që të mund të shkonin e t i mirëpriste. Arendt argumenton se dalëngadalë këto minoritete, dhe të vetmen të drejtë të njeriut që kishin, për vendqëndrimin e tyre, po u mohohej, ata po humbnin dita ditës shtëpitë dhe ç ishte më e keqja ishte e pamundur që të gjenin diku një shtëpi të re. E vetmja gjë që bota ua dhuronte me kënaqësi të pastrehëve, ishin kampet e internimit. Hannah Arendt e cilëson ironik faktin që ekzistonte një lloj natyralizmi, pra dhënia e shtetësisë, por kjo bëhej për ata persona që kishin një shtet, kur dihej që shumica për rrethana të caktuara e kishin humbur atë. Franca arriti deri aty sa të pastrehët filloi t i burgoste edhe pa kryer ndonjë krim. Ishte paradoksale se si vetëm të quajtur si shkelës të ligjit ata mund të siguronin konsideratën e ligjit ndaj tyre. Refugjatët dhe të pastrehët më së shumti u përqendruan në shtet kombet e sapokrijuara. Por që një shtet komb të jetonte gjatë sipas Arendt-it duhej që të ketë barazinë për të gjithë personat para ligjit, gjë kjo që nuk ekzistonte. Në ndihmë të individit u krijua Deklarata e Të Drejtave të Njeriut, në fillim të shek XVIII, megjithatë vijon Arendt, kjo gjë u pa jo shumë funksionale. Njerëzit e pashtet ishin po aq të bindur sa minoritetet se humbja e të drejtave kombëtare ishte identike me humbjen njerëzore, se e para kushtëzonte në mënyrë të pashmangshme të drejtën. 82 Sikur të mos mjaftonte kjo, ata që humbën të drejtat nga shteti ku ishin vendosur për të qëndruar, nuk kishin humbur thjesht të drejtat vetëm në vendin ku po qëndronin, por në fakt kishin humbur të drejtat ndaj çdo qeverie në përgjithësi. Përsa kohë ekzistonte mungesa e komunitetit për ta, do të ekzistonte dhe mosrespekimi i të drejtave të tyre, pasi në mbrojtje të tyre nuk kishte asnjë lloj ligji. 82 Po aty, f

71 2.2. Totalitarimi, sistemi i dominimit total Organizimi i masave Në vitin 1930, koncepti totalitarizëm është përdorur edhe nga një pjesë e konsiderueshme e shkrimtarëve pro-nazistë. Çarl Schmitt ka përdorur termin totalitarizëm për të nënvizuar se liberalizmi dhe kriza e parlamentarizmit, shprehin nevojën për një qëndrim më autoritar. 83 Ndërsa Simone Ëeil shkroi në 1934: Kjo gjë është mjaft e qartë, se kjo formë e organizmit shoqëror është dhe duhet të jetë kudo totalitare, sepse është në dobi të njerëzimit, një sistem ku pushteti arrin të dominojë në një vend sovran, në të gjitha fushat, edhe e sidomos në fushën e mendimit. 84 Arritja më e madhe e totalitarizmit në vetvete, nuk ishte kufizimi i lirisë fizike, por vetëizolimi dhe privimi i të menduarit, pasi ai system, nuk kënaqej thjesht me grabitjen e diçkaje njerëzore, por kërkontë vetë njeriun ta frenonte të sillej si i tillë, nën terrorin e pakursyer. Te hebrenjtë, fatkeqësia e mungesës të të drejtave nuk është se privoheshin nga jeta, liria, por se nuk iu përkisnin më asnjë lloj komuniteti. Halli i tyre nuk është se nuk i përkasin më asnjë lloj ligji, por sepse nuk ekziston asnjë ligj për ta. 85 PërArendt humbja e të drejtave juridike, pashmangshmërisht çon në humbjen e të drejtave njerëzore. Sado që viktimat ta ngrinin zërin në këto kushte, askush nuk do ta kthente kokën drejt tyre sepse edhe ata që ndihmonin në këtë drejtim, flakeshin jashtë kombësisë së tyre. Njerëzit filluan të privoheshin nga të drejtat humane aq sa po i largoheshin dita ditës mënyrës së mbijetesës njerëzore. Arendt e shikon të rrezikshme këtë situatë sepse në fund të fundit edhe skllevërit që nuk gëzonin të drejta si zotërinjtë e tyre, jetonin brenda një komuniteti. U arrit deri aty sa edhe të drejtat natyrore nuk ekzistonin dhe sipas Edmond Burke, nëse individi nuk është pjesë e kombit, ai nuk i gëzon ato të drejta sepse ato burojnë prej vetë kombit. Arendt thekson se kur një person bëhet qenie njerëzore e zakonshme - pa një profesion, pa qytetari, pa opinion, pa 83 Schmitt, Carl, «Positionen und Begriffe im Kampf mit Weimar Genf Versailles», , Hambourg, 1940, f [Simone Weil shton: «Rusia ofron një shembull të shkëlqyer me regjimin e saj, e keqja më e madhe e popullit rus», në shënimet e saj mbi lirinë dhe shkaqet e saj dhe shtypjen sociale], «Gallimard, Folio Essais», 1955, Arendt, Hannah, Origjinat e Totalitarizmit, vep. e cit, f

72 një bëmë në të cilën të identifikojë dhe të specifikojë veten, humbet gjithnjë domethënien e tij. 86 Kështu, ndërsa antisemitizmi dhe imperializmi përgjatë kohës ishin zhvilluar si fenomene, në shekullin XX, do të pasoheshin nga një tjetër fenomen i panjohur deri në atë periudhë. Bota do ta shkonte drejt një regjimi të ri, të cilin as që mund ta kishte menduar, në përmasa dhe pasoja të tilla, tërësisht të paimagjinueshme. Totalitarizmi tashmë do të shfaqej si forma më e lartë e një sistemi, që i kishte hedhur rrënjët prej kohësh dhe që e kishte përgatitur terrenin për t u vendosur më së miri në një të ardhme të afërt. Agresiviteti i totalitarizmit lind jo prej etjes për pushtet dhe nëse ai kërkon ethshëm të zgjerohet, nuk bën kështu as për hir të ekspasionit, as për përfitim, por vetëm për arsye ideologjike ta bëjë botën të qëndrueshme, të provojë se superkuptimi i tij përkatës ka qënë i drejtë. 87 Përqendrimi i tij do të vinte me mobilizimin e masave, janë pikërisht ato të cilat i japin një sukses të sigurt ekzistencës së lëvizjeve totalitare. Arendt lehtësisht identifikon arsyen se përse këto masa shërbejnë sukseshëm në arritjen e qëllimit. Ajo thotë se meqënëse ato nuk ishin pjesë direkte e organizimeve politike, ishte shumë e lehtë që këto masa të ngarkoheshin me elementë të ndryshëm racialë, duke i shpjeguar këto elementë si ligje të natyrës. Jo vetëm mospërfshirja në organizimet direkte politike, por edhe mungesa e marrëdhënieve sociale, pasi gjatë politikave të ndjekura kishte ndodhur që këto masa të kishin qenë të diferencuara e të mënjanuara. Lëvizjet totalitare janë organizime masive të individëve të ndarë, të izoluar. Karakteristika e tyre e jashtme më e spikatur është kërkesa për besnikëri të plotë, të pakufizuar, të pakushtëzuar dhe të pandryshueshme ndaj individit anëtar. 88 Udhëheqësit e lëvizjeve totalitare e dinin se e vetmja mbështetje e sigurt ishin masat. Këta udhëheqës bartnin, sipas Arendt, pothuajse cilësitë e turmës dhe suksesin e tyre e gjetën pikërisht nga mbështetja e turmës dhe organizimi i masave. Por këta udhëheqës nuk mjaftoheshin lehtë, ata gjenin edhe shfrytëzonin edhe atë pjesë që gjatë periudhës së kombshteteve kishte qenë nën trysninë e vazhdueshme. Teksa lëvizjet totalitare pas identifikimit se si mund t ia dalin të ekzistojnë falë elementeve tek të cilët do të 86 Po aty, f Po aty, f Po aty, f

73 mbështeten, arrijnë deri aty sa shpallin hapur nevojën për ekzistencën e dhunës, dhe në vend që të gjejnë pengesë në këtë drejtim, përkundrazi do të përqafohen edhe nga elita në të njëjtën kohë. Të dyja këto grupime si turma edhe elita, gjatë periudhës së kombshteteve kishin qenë nën shënjester dhe vetëm këto lëvizje totalitare do t i mbanin të lidhura, për të përmbushur pritshmëritë e tyre. Aleanca e përkohshme ndërmjet elitës dhe turmës mbështetej kryesisht mbi këtë kënaqësi të vërtetë me të cilën e para kundronte të dytën tek shkatërronte respektueshmërinë. 89 Por Arendt thotë se ky ngazëllim i tyre nuk zgjati, pasi me marrjen e fuqisë totale, lëvizjet totalitare do t i cilësonin si tepër të rrezikshme për sistemin. Kjo është veçoria kryesore e totalitarizmave që të mos njohin më askënd si mbështetës pas fuqizimit të tyre. Në këtë fazë askush nuk kundërshton sepse të gjithë janë të hipnotizuar me ideologjinë dhe arrijnë deri aty sa edhe nëse ndëshkohen nga sistemi, ndjehen më superiorë sesa pjesa tjetër që është jashtë lëvizjes. Ndëshkimi i atyre që janë brenda sistemit, justifikohet jo vetem nga vetë lëvizja, por edhe nga personi që ndëshkohet, pasi ai e kupton që ndëshkimi i tij vazhdon t i shërbejë një të mirë më të madhe sesa të mirës së një njeriu të thjeshtë e, në të njëjtën kohë, është besnikëria që vjen si rezultat i një ushqimi ideologjik të vazhdueshëm, arrin të përmbushë gjithë synimet e vetë lëvizjes. Iniciativa intelektuale shpirtërore dhe artistike është po aq e rrezikshme për totalitarizmin sa edhe iniciativa banditeske e turmës dhe të dyja janë më të rrezikshme se opozita e thjeshtë politike. 90 Arendt, me të drejtë, e shikon çdo fragmentim të shoqërisë si të rrezikshëm, përsa kohë që ky fragmentim përdoret frikshëm nga lëvizjet. Ideologjia do të ketë të njëjtin efekt tek të dyja duke i kthyer thjesht në shërbyes të betuar të lëvizjeve. 3.2 Propaganda Hannah Arendt tregon se organizimi i masave, mbështetja tek turma dhe elita nuk mund të arrihej pa një element që cilësohet si tepër i rëndësishëm, siç është propaganda. Propagadna totalitare arriti të shfrytëzonte metodën shkencore, duke manipuluar mendjet 89 Po aty, f Po aty, f

74 e masave. Çfarëdo që thoshte udhëheqësi, vijon Arendt, ishte e mbështetur mbi fakte shkencore që në sytë e masës do dukej jo vetëm i pagabueshëm, por gati profetik. Çdo ngjarje, sipas lëvizjeve totalitare, e ka një shpjegim jo rastësor, por të përcaktuar. Për masat realiteti nuk mund të ketë asgjë rastësore, gjithçka që ndodh vjen si rezultat i lëvizjeve të udhëheqësit. Arendt nënkupton se brenda kësaj shkëputje nga realiteti ishte edhe trillimi i një historie për komplotin botëror të hebrenjve. Propaganda totalitare lulëzon mbi këtë ikje nga realiteti në trillim, nga rastësia në qëndrueshmëri. 91 Arendt thotë se në lëvizjet totalitare, nuk ka rëndësi vetëm bindja, por edhe mënyra e organizimit, pasi ato qëndrojnë të dyja ngushtësisht të lidhura. Nëse lëvizjet e tjera u japin përparësi gjithë shtresave për t i bindur ato, pra për t i bërë të ndjehen të rëndësishme dhe të shfrytëzohen indirekt në fund, me lëvizjet totalitare puna nis me organizimin e masave dhe propagandën, duke i parë ato si pika kyçe për ekzistencën e lëvizjes, por edhe vazhdimësinë e saj. «Mënyrat e propagandës së partisë hitleriane ishin të shumëllojshme, ajo shtjellohej jo vetëm me anë të mbledhjeve publike, fjalimeve, trakteve, artikujve dhe librave, jo vetëm me anë të manifestimeve, flamujve, procesioneve, uniformave, ecjes me hapa më ritmikë, por edhe me anë të përleshjeve të dhunshme, kacafytjeve dhe rrahjeve të kundërshtarëve të majtë.» 92 Madje vetë Arendt shkon përtej kësaj duke i cilësuar lëvizjet totalitare si përngjasime me shoqëritë sekrete për mënyrën e organizimit, aq sa arrijnë deri tek ngjasimi i adhurimit të idhujve dhe ceremonitë e vazhdueshme që kryejnë, pasi këto të fundit shërbejnë për t i afruar edhe më tepër anëtarët e shoqërive, e në rastin e lëvizjeve vetë masat. Por më tronditës Arendt sheh faktin që nëse shoqëritë sekrete qëndrojnë të fshehura larg syve të publikut, lëvizjet totalitare i bëjnë publike qëllimet e tyre dhe fare hapur shpalosin kërkesën për mbështetje. Që nazistët donin të pushtonin botën, të internonin njerëzit e huaj për nga raca dhe të shfarosnin ata me trashëgimi më të ulët biologjike, që bolshevikët punojnë për rëvolucionin botëror, nuk ishte kurrë sekrete, këto synime përkundrazi, ishin gjithnjë pjesë e propagandës së tyre. 93 Fillimisht përkrahësit edhe pse e mbështesin lëvizjen, ata nuk e bëjnë me fanatizëm këtë, por pasi ushqehen me propagandën ata bëhen aq fanatikë të këtyre levizjeve sa edhe kur përhapin propaganden duket se e bëjnë një gjë të tillë spontanisht, a thua se është opinioni 91 Po aty, f Poliakov, Leon. Totalitarizmat e shekullit XX, Përpjekja, Tiranë 1999, f Arendt, Hannah, Origjinat e Totalitarizmit, vep. e cit., f

75 i tyre vetjak. Me këtë shpjegim të Arendt-it, ndoshta është momenti që të gjejmë një mundësi për të kuptuar edhe ngjarjet aktuale të kohës, pra rastin e lëvizjeve ekstremiste, duke parë në radhët e tyre, individë fanatikë, që përmbushin synimet e vendosura nga këto lëvizje ekstreme. Duket gati e pabesueshme se si përputhet fakti i tyre me të ushqyerit e vazhdueshëm me propagandë, e cila kjo e fundit bëhet hapur, e përsëri këto lëvizje edhe pse kanë kryer makabritete që janë parë në sytë e gjithë opinionit botëror, sërish vazhdojnë të rekrutojnë në radhët e tyre persona të tjerë. Faktor i rëndësishëm për lëvizjet është që, edhe para se ato të marrin pushtetin, japin përshtypjen që të gjithë elementët e shoqërisë mishërohen në radhët e tyre. 94 Nëse analizojmë sipas Arendt dy lëvizjet totalitare atë naziste dhe atë bolshevike, e para do të shohim që e filloi me organizimin e masave ku dalëngadalë dominuan grupimet e elites, ndërsa krejt e kundërta ndodhi me lëvizjen bolshevike, e cila e nisi me mbështetjen e elitës derisa mbërriti në organizimin e masave. Pavarësisht kursit që ndoqën të dyja këto lëvizje, pika e mbrritjes ishte e njëjtë, ato do të shndërroheshin në tmerret e njerëzimit. Hannah Arendt thekson se dinakëria e udhëheqësve qe e tillë sa që të dy, si Hitleri edhe Stalini, u kujdesen që rreth vetes të mbanin njerëz që u detyroheshin për nderet dhe pozitën e tyre, vetëm në këtë mënyrë, besnikëria e tyre do të ishte aq e madhe, aq sa edhe sikur udhëheqësit t i zgjidhnin për t i vrarë, ata sërish do të bindeshin nëpërmjet miratimit të tyre. «Hitleri ishte lider, i cili, para së gjithash kishte nevojë për masa (njerëz) për t u ndier i fortë.» 95 Hitleri arriti një lloj magjepsje në sytë e gjermanëve, e shkoi përtej kornizës së thjeshtë. Arendt vijon me shpjegimin e saj duke thënë se, veçori për këto sisteme është edhe fakti se ato përdorin një rreth të ngushtë, të afërt me udhëheqësin dhe ky rreth sa vjen e zgjerohet në një nivel më poshtë. Kështu pas rrethit të ngushtë vjen një administratë, e pas saj zyra të pafundme që janë pjesë e aparatit të shtetit, edhe kur ndodh që një zyrë e mbaron misionin e saj, ajo nuk mbyllet, por vazhdon të qëndrojë ekzistuese edhe pse pa asnjë funksion. Totalitarizmi në pushtet e përdor administratën e shtetit për qëllimin e vet afatgjatë të pushtimit të botës dhe për drejtimin e degëve të lëvizjes 96 Shumimi i zyrave, thotë Arendt, jo domosdoshmërisht tregon një pushtet të madh që ato përfaqësojnë, përkundrazi, sa më i madh të jetë numuri i zyrave, aq më i vogël është edhe pushteti i tyre. Duket se shtrirja e tyre nuk nënkupton gjë tjetër, veçse një manipulim, për 94 Po aty, f Fromm, Erich, Dashuria për jetën, 55, Tiranë 2006, f Arendt, Hannah, Origjinat e totalitarizmit, vep. e cit., f

76 të treguar një fuqi që nuk ekziston. Makina e shtetit shndërrohet në një organizatë fronti të buroktatëve simpatizues, funksioni i të cilëve në punët e brendshme është të përhapin besim midis masave të qytetarëve dhe në punët e jashtme konsiston në budallallepsjen e botës së jashtme jototalitare. 97 Kjo propagandë që makina burokratike e shtetit prodhonte, fillimisht gjeti mbështetje në një mori dekretesh të publikuara që udhëheqësi, nxirrte deri në një moment kur publiku po i përkrahte veprimet e bëra nga shteti, tregon Arendt, e pas kësaj nuk qe e nevojshme që të nxirreshin më dekrete publike sepse gjithçka përputhej më së miri edhe me vetë opinionin publik. Shteti dukej se ishte bërë njësh me mendësinë e opinionit publik, në ato veprime që ndërmerrte, dhe kjo është pikërisht ajo që vendet jototalitare perceptojnë së jashtmi. *** Duke parë elementët që Hannah Arendt dallon në fenomenin e totalitarizmit, lind nevoja për ta parë nën dritën e mendimit të saj edhe regjimin politik të vendosur në Shqipëri, menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore dhe që zgjati, plot 45 vjet. I cilësuar, si një nga regjimet më të egra, më të pamëshirshme, një tirani politike e fuqishme, nën këtë dritë, ky fenomen do të krahasohet me elementet e sipërpërmendur të Arendt, për të parë nëse ngelet një sistem i ashtuquajtur diktatorial, apo shkon përtej, duke marrë përcaktimin e merituar sistem i një regjimi totalitar, gati gjysmë shekullor. Duke e nënvizuar fjalën totalitar, pasi është provuar se ky lloj regjimi, sikurse edhe në BS, apo në Gjermaninë naziste të Hitlerit, mori mbi vete të drejtën që të ndërhyjë në çdo qelizë të jetës shoqërore, politike, fetare, kulturore, artistike, familjare thuajse të të gjithë popullsisë. Në këtë kuptim, duke patur parasysh analizën e Hannah Arendt, e cila nënvizon faktin se totalitarizmi është sistemi politik i një regjimi një partiak, ku shteti kërkon konfiskimin e të gjithë aktiviteteve të shoqërisë, ky lloj regjimi që u vendos në Shqipëri është njësoj si regjimi i Stalinit apo i Hitlerit. Ky ishte, pa dyshim, regjimi më i dhunshëm në gjithë Ballkanin edhe në vendet e Lindjes komuniste, pasi këtu diktatori ia 97 Po aty, f

77 doli mbanë përmes një kontrolli absolut të Partisë dhe të shtetit, i një shteti nën rrethim, një shkalle izolimi ndoshta nga më të pashoqe në botë. 98 Në Shqipërinë komuniste, pas përfundimit të Luftës, njerëzit ishin plotësisht të tepërt, sikurse ndodhi me regjimet totalitare. Shqiptarët qenë të shtrënguar të hiqnin në kurriz një makth shtypjeje politike, një botë e përbërë nga policia e fshehtë, ekzekutime, informatorë, arrestime të kryera në mesnatë, kampe pune dhe internime. 99 Shqipëria ishte këshutu një vend tërësisht totalitar, sepse, siç e përkufion Arendt, ishte një shtet i gjithëfuqishëm i individëve të pafuqishëm. Idetë filozofike të Hannah Arendt janë mundësia më e mirë, për t i bërë një skaner në aspektin teorik, regjimit të vendosur në Shqipëri, jo vetëm për të kuptuar mizoritetin e tij, por edhe për t u ndërgjegjësuar se e keqja mund të jetë aq mizore sa edhe kur ka qenë prezente për një kohë të stërgjatë, arrin t i shpëtojë gjykimit tonë dhe kjo falë paaftësisë sonë për të kuptuar, se ajo nuk është diçka irracionale, por një fakt i ndodhur dhe i bazuar, mbi të dhëna pafund, por që kerkon një ndërgjegjësim kolektiv, për të kuptuar dhe analizuar situatën, e në fund, për t u përballur me një të shkuar, sado e hidhur që mund të jetë. Për të ngelur tek rasti i analizës së Arendt-it, duket se ka një vijë ngjashmërie edhe me realitetin shqiptar, të përjetuar në vitet Sistemi i ri politik, i vendosur menjëherë pas Luftës, do të konsistonte në sundimin e disa elementëve, duke filluar me sundimin e pronës e deri tek sundimi tërësor i jetës së njeriut. Në çastin e nisjes komunizmi ishte ide, që përmbante në embrion natyrën e tij totalitare dhe monopolistike. 100 Ky rast, pra sistemi i vendosur në Shqipëri, për një periudhë të gjatë 45-vjeçare, i krahasuar me sistemet e cilësuara totalitare, do të përvijohet nga një paralelizëm nën vështrimin krahasues të filozofisë së Hannah Arendt, me elementët që ajo përcakton si determinues në thelb të fenomenit totalitar, tek vepra themelore e saj Origjinat e Totalitarizmit (1951). Gjysma e dytë e shekullit XX ishte fatale për fatet e popullsisë sonë. Këtu nis tragjedia e këtij shteti, që përjetoi një regjim mizor, që pati pasoja shumë më të rënda sesa dy luftërat e mëparshme. Propaganda është pjesë e pandarë e luftës psikologjike sepse ajo është mjeti, instrumenti më i rëndësishëm i totalitarizmit, ndërsa terrori është vetë thelbi i 98 Fischer, Bernd Enver Hoxha dhe diktatura staliniste në Shqipëri, AIIS, Tiranë, 2010, f Po aty, f Gjilas,Milovan, Fytyra e totalitarizmit, Fan Noli, Tiranë 2006, f

78 formës së tij të qeverisjes. Populli duhej bindur me fakte, me aksione, me politikë dhe me propagandë... Kjo propagandë e madhe, e përditshme, me gojë, me trakte, me komunikata, me thirrje, bëhej më e qartë, më e besueshme dhe e pranueshme nga populli, ngaqë fjalët komunistët i shoqëronin me vepra. 101 Ashtu sikurse nazistët nuk vranë vetëm kundërshtarët politikë, njerëz e figura të shquara, por edhe funksionarë të vegjël socialdemokratë, njerëz të thjeshtë, të pafajshëm, apo me bindje të kundërta ose të lëkundura, duke terrorizuar masivisht për të ndikuar dretpërsëdrejti e për të qartësuar me këtë veprim se nuk kishte rrugë tjetër përveç saj. Në këtë aspekt edhe komunizmi shqiptar bëri të njëjtën gjë. Diktatori ishte vendimtar në prodhimin e një atmosfere kulturore totalisht e sunduar nga një propagandë doktrinare që ekzaltonte nacionalizmin. 102 Nacionalizmi nënkupton në thelb pushtimin e shtetit nëpërmjet kombit, pra kjo është pak a shumë ideja e shtetit kombëtar. Ndaj thirrja për sovranitet të kombeve çoi në përdorimin e ligjeve në favor të kombit. Gjithçka më herët në analizën e saj, Hannah Arend e shikonte si një proçes të lidhur ngushtë me liderin, udhëheqësin dhe diktatori shqiptar në këtë drejtim e adhuronte verbërisht Stalinin dhe kishte vendosur ta imitonte atë duke u përpjekur ta bëjë vendin e tij, të vetmin vend komunist të vërtetë në botë. Në qendër të të gjitha zhvillimeve është udhëheqësi, i rrethuar nga një rreth i ngushtë të besuarish që përhapin rreth tij një shkëlqim të misterit të padepërtueshëm që i korrespondon Epërsisë së paprekshme, të tij. 103 Si Hitleri dhe Stalini, edhe Enver Hoxha ishte mjeshtër i detajit. Sikurse Stalini, diktatori shqiptar kishte të njëjetën sjellje tipike, metodën e një njeriu që vinte nga sektori konspirativ i Partisë: pëkushtimi i tij për detajin, theksi i tij për anën personale të politikës, mizoria e tij në përdorimin dhe asgjësimin e shokëve dhe miqve. 104 Kësaj teze i shkon përshtat kënga e të rinjve shqiptarë, në vitet e para të pasluftës: Bijtë e Stalinit jemi ne, / Që derdhim gjakun anembanë, / Sa të valojë përmbi dhe / Flamuri drapër e çekan. 105 Për më tepër kjo sjell një ngjashmëri me theksin që vendos Arendt, kur argumenton se udhëheqësit totalitarë, sa janë gjallë, udhëheqin me ndihmën dhe mbështetjen e masave. Kështu pak e nga pak duke nisur që në vitet e pasluftës vendi filloi të jetonte si në rethim, 101 Hoxha, Enver, Kur hidheshin themelet e Shqipërisë së re, 8 Nëntori, Tiranë 1982, f Fischer, Bernd J. Enver Hoxha dhe diktatura staliniste, AIIS, Tiranë, 2010, f Arendt, Hannah, Origjinat e Totalitarizmit, vep. e cit., f Po aty, f Xhafa, Luan, Libri i zi i komunizmit (shtojca Shqipëria ), Besa, Tiranë 2010, f

79 e në fund në një mosbesim e izolim total nga të tjerët. Ndaj me të drejtë Arendt thekson se...në vendet totalitare propaganda dhe terrori paraqet dy anë të së njëjtës monedhë. 106 Pra të dy këta elementë qëndrojnë përkrah njëri-tjetrit, pasi në fund të fundit vetëm në këtë formë mund të arrihet pushteti i dominimit mbi të gjithë shoqërinë. Në këto kushte të dominimit Arendt nënvizon se... vetëm turma dhe elita mund të tërhiqen nga vrulli i vetë totalitarizmit, masat duhen tëhequr në propagandë. 107 Vendosja e regjimit tatalitar në Shqipëri, rruga e gjatë e këtij regjimi është ndoshta njësoj si në çdo vend tjetër të kampit socialist, por përdorimi i prapagandës dhe terrorit si qëllim në vetvete do arrijë të diferencojë këtë sistem, duke e pozicionuar atë si një nga pushtetet më të egëra në histori. Enver Hoxha e adhuronte Stalinin dhe çdo gjë e bëri sipas mësimeve dhe udhëzimeve të tij. Ne u betuam se Partia e Punës e Shqipërisë do ta mbante lart emrin «brigadë sulmuese» dhe se mësimet e porositë e Stalinit do t'i ruante si dritën e syrit, si një amanet historik... Këtë betim solemn e përsëritëm edhe në ditët e pikëllimit të madh, kur i pavdekshmi Stalin u nda nga ne, dhe jemi krenarë që Partia jonë, kurrë s'e bëri dysh fjalën e dhënë, kurrë s'vuri e s'do të vërë tjetër gjë mbi vete veç mësimeve të Marksit, Engelsit, Leninit dhe të nxënësit e vazhduesit konsekuent të veprës së tyre, mikut tonë të shtrenjtë, udhëheqësit të lavdishëm Josif Visarionoviç Stalin. 108 Ndaj Arendt, me të drejtë shprehet se totalitarizmi është teoria apo praktika politike dhe shoqërore më e neveritshme, sepse askush nuk e ndien veten të sigurt dhe de facto nuk është i sigurt dhe i lirë. 109 Manipulimi i turmave, i masave, arriti gjatë kësaj kohe shkallën më të lartë, kjo falë propagandës. Në pamje të parë, të gjithë jetonin të lumtur në varfërinë e tyre dhe populli ngopej me imazhin e lumturisë që nuk ekzistonte aspak në realitet. Socializmi ishte sistem i imazhit. Njerëzit ishin të lumtur me asgjënë. Kjo ishte çudia socialiste. 110 Ideologjia komuniste mbetej e vërteta zyrtare, që nuk kishte aspak nevojë për verifikim sepse partia e ruante ndikmin e saj mbi të gjitha mjetet e informacionit dhe të propagandës. Radioja, televizioni, gazetat, revistat, shtëpitë botuese, kinemaja, teatri, artet, letrësia, gjithçka ishin nën drejtimin e aparatit shtetëror. 106 Arendt, Hannah, Gjendja njerëzore, botime Dita, Tiranë 2006, f Po aty, f Hoxha, Enver, Me stalinin, 8 Nëntori, Tiranë 1979, f Po aty, f Velo, Maks Ese për diktaturën, 55, Tiranë 2003, f. 9 79

80 Si diktatorët e tjerë edhe diktatori shqiptar triumfoi kundër kundërshtarëve, të cilët ishin shumë më të aftë, kjo falë edhe popullaritetit të madh të tij. Sikurse Hitleri apo Stalini, edhe diktatori Hoxha kishte simpatizantë, madje ai e zgjeroi shumë numrin e simpatizantëve në vijimësi dhe kufizoi mjaft rrethin e anëtarëve në PKSH. Siç dihet, simpatizantët janë nga të gjitha anët dhe shërbejnë si mburojë apo si një mjegull normaliteti për anëtarët dhe gjithë lëvizjen. Në mendjen e gjithsekujt ishte ngulitur parimi se udhëheqësi është i pazvendësueshëm dhe triumfonte mbi çdo gjë. Miti i tij ishte ngritur që gjatë Luftës, si shpëtimtari i kombit dhe askush nuk mund ta kritikonte atë. Ngriti një kult aq të fuqishëm të individit saqë do ta kishte zili edhe vetë Stalini. Komunizmi në Shqipëri kishte më shumë karakteristikat e një organizate mafioze, sesa të një sistemi të mirëfilltë politik dhe shoqëror. Struktura bazë si në mafien klasike, ishte klani familjar, ku pjesëtarët e familjes, të afërmit,anëtarët e fisit vendoseshin në postet më të rëndësishme. Për kundërshtarët, ata që mendonin ndryshe, kishte vetëm hakmarrje dhe eleminim fizik. 111 Këtë kult të individit diktatori e rriti falë propagandës, krijimit të mitit të tij të rremë, dhunës, terorrit, ngritjes së një superstrukture në shërbim të tij dhe pushtetit të tij të pakufijshëm. Aq i madh ishte ky kult sa media, kultura, letërsia, arsimi, shkenca, sporti, gjithçka niste me të dhe kudo flitej për mësimet e tij largpamëse. Madje edhe tekstet shkollore ishin të mbushura me poezi për udhëheqësin, ku që para se të hynin në shkollë, fëmijëve 4-5 vjeçarë u mësonin vjersha kushtuar heroit kombëtar, udhëheqësit të lavdishëm. Buste, me mijëra këngë, filma, poezi, tablo, gjithçka në shërbim të imazhit të tij. Qëllimi i edukimit totalitar, nënvizon Arendt, - nuk ka qenë që të fuste bindjet e tij, por që të shkatërronte aftësinë për të formuar bindje të tjera. 112 Sipas Hanah Arendt totalitarizmi promovon izolimin ekstrem dhe paranojën, ndaj në regjimet totalitare, media është e shtypur dhe vetëm propaganda promovohet, kështu që njerëzit izolohen, vetëm nën trysninë e saj. Propaganda e përcjellë përmes medias kërkon të dekurajojë çdo formë të të menduarit të lirë apo veprimin politik spontan që mund të luftojë kundër tij. Regjimi kishte futur mes artistëve, të besuar, ose jo, frymën dhe bindjen se arti dhe kultura ishin në shërbim të Partisë. Këta shërbëtorë të artit dhe kulturës ishin kuratorët më të mëdhenj të imazhit të diktaturës e të vetë diktatorit, ashtu sikurse edhe Hitleri, i cili i detyroi artistët dhe shkrimtarët të bindeshin, që të krijonin në përputhje me shijen e 111 Velo, Maks, Ese për diktaturën, vep. e cit. f Arendt, Hannah, Origjinat e Totalitarizmit, vep. e cit. f

81 thjeshtë e vulgare të masave, me një fjalë arti duhej të ishte i fryrë dhe bosh 113, në këtë kuptim edhe artistët e shkrmitarët tanë u detyruan të bënin thuajse të njëjtën gjë. Por edhe pse shërbëtorë dhe në shërbim të regjimit e propagandës së tij, përsëri, Maks Velo, vëren se ai regjim kishte kultivuar tek ata ndjenjën e hakmarrjes, xhelozisë dhe të zilisë: Tek artistët jo vetëm tek shkrimtarët, tek muzikantët, piktorët, valltaret, këngëtaret, është shumë e zhvilluar smira për fat të keq në shumë sfera të jetës. 114 Ky kult i ngritur duke dominuar çdo sferë shoqërore, arriti në atë pikë sa çdo gjë që flitej e bëhej, realizohej në emër të diktatorit, i cili do të ishte A-ja dhe Zh-ja e çdo veprimtarie politike apo shoqërore. Shqipëria u bë vendi parë në borë që ndaloi me ligj fenë. Për komunisët zhdukja e fesë ishte thelbësore, për të vendosur me dhunë dogmën e tyre komuniste. Krijimi i njeriut të ri nuk mund të arrihej pa u shkulur më parë besimi fetar dhe ndalimi me ligj i të gjitha riteve, pra praktikave fetare e cila ishte një domosdoshmëri për ta. Feja shikohej si pengesa kryesore për pushtetin komunist sepse feja nuk nuk mund të ishte në të njëjtën linjë, me propagandën e tyre. Lufta kundër dallimeve fetare, siç u reklamua në fillim, u kthye në një luftë kundër fesë në tërësi, luftë në të cilën integroi edhe elementin ideologjik marksist, me vizionin ateist të botës dhe thënien e famshme të Marksit se feja është opium për popullin. Gjithë veprimtarinë fetare, e cilësonte si një veprimtari antikombëtare, pasi për komunistët, kleri në përgjithësi dhe veçanërisht ai katolik kishte qenë tërësisht në shërbim të okupatorit fashist dhe gjerman. Sipas pikëpamjes komuniste, pas çlirimit këto organizata, institute e shoqëri fetare ishin bërë mbështetëse dhe qendra të organizimit e të drejtimit të reaksionit kundër vendosjes së diktaturës së pushtetit popullor. Për regjimin në pushtet, këto organizata fetare kishin organizuar dhe financuar grupe të ndryshme terroriste, me qëllim, rrëzimin e pushtetit popullor dhe të udhëheqjes së Partisë. Pa arritur në ndalimin me ligj të fesë, në 1967, u ndërmorën një sërë masash drastike kundër tre besimeve zyrtare në vend. Në shërbim të propaganës së tyre anitfetare u shtypën me qindra libra, broshura ku feja praqitej si opium për popullin, si pengesa krysore për zhvillim, si arma në dorën e klsave të përmbysura dhe reaksionit, e lidhur me armiqtë e jashtëm dhe sidomos me Vatikanin. Më 6 shkurt 1967, diktatori mbajti një 113 Poliakov, Leon, Totalitarizmat e shekullit XX, vep e cit, f Kadare, Ismail, Fragment nga Intervista në Neës 24, 24 nëntor

82 fjalim për zhdukjen e besimeve të kota fetare dhe zakoneve prapanike, ku i bëri thirrje popullit që të ngrihemi, dhe të djegim me zjarr e hekur zakonet prapanike. Kaq u desh që të thuhej, për të vënë në zbatim idenë e shkatërrimit dhe djegies së ndërtesave fetare, duke toruturuar e martirizuar dhjetra klerikë. Në të gjithë vendin u mbyllën, shkatërruan, apo u shndërruan në objekte kultuore 2169 objekte kulti, nga të cilat 1665 kisha, manastire e famulli. 115 Ushtrimi i fesë tashmë dënohej me ligj dhe të gjitha masat kundër fesë, u sanksionuan në kushtetutën e vitit Shteti nuk njeh asnjë fe zyrtare dhe përkrah e zhvillon propagandën ateiste për të rrënjosur te njerëzit botëkuptimin materialsit shkencor. 116 Sipas historianit Bernd Fischer, me gjithë pikpamjet radikale staliniste të Enver Hoxhës, thelbi i politikave të tij ishte nacionalizmi. 117 Në vitet '60 Hoxha kreu përpjekjen më radikale për çrrënjosjen e fesë nga skena politike. Regjimi totalitar në Shqipëri, përveç dominimit të jetës politike e shoqërore, kërkonte të ndërhynte shumë më thellë, donte të arrinte edhe dominimin e jetës shpitërore të individit, gjë që do ta kishte zili çdo lloj totalitarizmi. Nëse nazizmi dhe bolshevizmi, u mjaftuan me faktin se e detyruan njeriun, të mendonte dhe vepronte si ata dëshironin, komunizmi në vendin tonë do detyronte njeriun edhe të bënte atë që sistemi dëshironte edhe në aspektin e besimit, një fushë kjo e shkëputur prej kohësh, nga punët e shtetit. Nëse Arendt do të kishte mundur ta njihte totalitarizmin konkretisht në Shqipëri me siguri do t i kishte dhënë një meritë superiore në këtë rast totalitarizmit hoxhist. 3.3 Policia sekrete, një instrument dhune Canovan, duke analizuar Arendt, thotë: Regjimet totalitare kanë nevojë për armiq për të mbajtur gjallë vrullin e terrorit, dhe sapo një grup të eliminohet, ata nuk kanë asnjë vështirësi për të gjetur një kategori tjetër viktimash. 118 Nëse do të vërejmë me vëmendje mënyrën se si operon një sistem totalitar, në këndvështrimin e Hannah Arendt, menjëhërë do kuptonim që një element si policia sekrete, ze një vend domethënës në gjithë 115 Qazimi, Azem. Procesi i asgjesimit të fesë në komunizëm, ISKK, Tiranë 2012, f L igji nr. 5006, dt , Kushtetuta e RPSSH, neni Fischer, Bernd J. Enver Hoxha dhe diktatura staliniste, AIIS, Tiranë, 2010, f Canovan,Margaret. Hanah Arendt- A reinterpretation of her Political Thought, USA: Cambridge University Press, 2002 f

83 strukturën e sistemit. Shteti, përgjithësisht mbështetet tek ushtria për nevojat e tij, pra është e qartë që ushtria është në mbrojtje, kundrejt një kanosje të rrezikut nga jashtë. Qartësisht, mungesa e këtij rreziku dhe ngritja e një sistemi policor, në përmasa të mëdha, tregon qartë që lëvizjet totalitare përgatiten për rrezikun që mund t u vijë së brendshmi dhe vetëm një polici e struktuaruar deri në detaje, do mund ta eleminojë këtë rrezik. Detyra e policisë totalitare nuk është të zbulojë krimet, por të jetë në dispozicion kur qeveria vendos të arrestojë një kategori të caktuar të popullatës. 119 Kjo strukturë policore sekrete, e krijuar është gjatë gjithë kohës në dispozicion të urdhrave që jep udhëheqësi. Nëse ai e sheh të arsyeshme që një pjesë duhet dënuar për tradhëti ndaj tij dhe shtetit, atëherë mënjëherë ndërhyn policia, duke i trajtuar këto viktima si të ishin agresorët më të mëdhenj të mundshëm kundër sistemit. Arendt i mëshon faktit, se agjentët e policisë sekrete depërtojnë në çdo qelizë të shoqërisë, për të qenë të informuar dhe jo vetëm ata, por mbi të gjitha udhëheqësi, të cilit nuk i shpëton asgjë që policia sekrete zbulon dhe vetëm kështu është i përgatitur për të pasur në çdo kohë, situatën nën kontroll. Agjentët e policisë sekrete janë e vetmja klasë që sundon hapur në vendet totalitare standartet dhe shkalla e vlerave të së cilës përshkon përbërjen e plotë të shoqërisë totalitare. 120 Kjo polici nuk ka për detyrë vetëm të zbulojë fakte reale, por edhe të provokojë, madje kjo lloj metode ndiqet edhe nga njerëzit e zakonshëm besnikë që duan t i shërbejnë partisë dhe udhëheqësit. Ata shndërrohen në marioneta të agjentëve të policisë sekrete, duke nxjerrë me pahir fakte apo shpesh edhe duke trilluar mbi persona të tjerë për të treguar që kanë qënë të vlefshëm ndaj sistemit. Njerëzit, jo vetëm që nuk kanë guxim të shfaqin hapur mendimin e tyre, por arrijnë deri aty sa kanë frikë të mendojnë, pasi shoku, miku, familjari më i afërt do raportonte diku në një strukturë më lart. Pasiguria në këto kushte, shoqëron jetën e secilit, ku në çdo moment mund të ekzistojë rreziku për jetën. Nëse do shohim ngjashmëritë midis sitemit totalitar dhe asaj që ka përjetuar Shqipëria, elementi i agjentëve sekretë ka qënë tërësisht i pranishëm edhe në periudhën e ashtuquajtur të diktaturës së proletariatit. Në regjimet totalitare, provokimi dikur vetëm specialitet i agjentit sekret, bëhet një metodë e lidhjes me fqinjin e tij, ku secili me dëshirë apo pa dëshirë, detyrohet ta ndjekë Arendt H, (1951) The origins of Totalitarianism,USA, vep e cit, f Po aty, f Po aty, f

84 Në rastin më të keq kur agjentët sekretë zbulojnë tradhëtarin, gjyqet formale e false ndiqen si procedurë për të mbajtur pjesën tjetër të popullsisë nën diktat e për të treguar që sistemi nuk po i bën askujt padrejtësi, por janë vetë viktimat ato që kanë tradhëtuar shtetin. Arendt thekson faktin se kur këto viktima marrin si dënim vrasjen e tyre, detyra e policisë sekrete ështe që pas ekzekutimi të tyre, të zhdukë çdo gjurmë të individit. Në këtë drejtim punohet fort që të afërmit familjarët, miqtë ta pranojnë hapur fajësinë e individit, madje ata nuk guxojnë që ta kujtojnë viktimën, pasi nëse e bëjnë këtë gjë, tregon se e kanë mbështetur hapur tradhëtinë ndaj shtetit. Këtë gjë policia nuk e nënvlerëson, por punon në të njëjtën kohë, kur është duke u marrë më viktimën kryesore, ku familjarët e saj i çon në kampet e përqëndrimit apo internimit, duke bërë që të humbin çdo kontakt, me jetesën e tyre të mëparshme. Humbja e dinjitetit të këtyre njerëzve përkthehet, frikë e terror në sytë e të tjerëve dhe askush nuk guxon të mendojë, e jo më të veprojë kundër udhëheqësit. Ka një ndryshim thelbësor argumenton Arendt midis një vrasësi të thjeshtë dhe vrasjeve të totalitarizmit, pasi vrasësi i thjeshtë kërkon të fshehë gjurmët e vrasjes, pra identitetin e tij për të mos u zbuluar, ndërsa totalitarizmi vepron krejt të kundërtën, interesohet për të zhdukur identitetin e vetë viktimës, duke zhdukur çdo formë të ekzistencës së personit, qoftë fizike apo mendore, sikur viktimat të mos kenë ekzistuar kurrë. Në vendet totalitare, të gjitha vendet e arrestimit të ruajtura nga policia janë ndërtuar për të qenë vrima të vërteta të harresës, në të cilat njerëzit bien rastësisht dhe pa lënë prapa tyre gjurmë të tilla të zakonshme të ekzistencës së dikurshme si një trup dhe një varr. 122 Roli i policisë sekrete që kontrollon çdo frymëmarrje të shoqërisë, duket që është i pazvëndësueshëm për këto lloj sisteme totalitare. Edhe Albert Camus nënvizon këtë ide : «Shteti borgjez është i bazuar në policinë dhe ushtrinë për shkak se ajo është kryesisht një instrument shtypjeje. 123 Camus analizon Gjermaninë e Hilterit, pasi kur e shkroi veprën, në 1951 Stalini ishte ende gjallë, por gjithsesi edhe tek regjimi stalinist ai shikonte ngjashmëri. Krimet e Hitlerit,- nënvizon Camus, - në mesin e tyre masakra ndaj hebrenjve, është e pashembullt në histori, sepse historia nuk na jep asnjë dëshmi tjetër të një shkatërrimi total që mund të ketë ndodhur ndonjëherë me kombet e civilizuara. 124 Hitleri paraqet rastin, ndoshta unik në histori. Për veten e tij, për popullin e tij dhe për botën, ai ishte vetëm një vrasës. Tipari më i rëndësishëm tek ai ishte 122 Po aty, f Camus, Albert, L homme revoltee, Gallimard, Paris 1951, f Po aty,

85 nekrofilia, që do të thotë, e përsëris, dashuri për atë që ka vdekur, për shkatërrimin, për gjithçka që s është gjallë. 125 Krimet e tij janë monstruoze. Me mbi shtatë milionë hebrenj të vrarë, shtatë milionë evropianë të dëbuar ose të vrarë, dhjetë milionë viktima të luftës mbase do t i mjaftojnë historisë, për ta gjykuar. 126 Eshtë i njohur fakti se si policia sekrete, në regjimet totalitare, ka bashkëpunuar edhe me mjekët dhe psikiatrët, të cilët kanë kryer makabritete, vrasje masive ndaj popullsisë së pafajshme. «Një bashkëpunim i këtij lloji midis policisë dhe psikiatërve ishte karakteristik për një shtet policor. Ky bashkëpunim vazhdonte të vepronte në favor të luftës, por vetvetiu detyrat u ndanë: në territoret e pushtuara SS-ët zhdukën racat e ulta, duke filluar nga hebrenjtë, po kështu mjekët e Rajhut bënin kurbane për perënidtë e racës gjermane, pa kursyer edhe fëmijët.» 127 Procesin e seleksionimit të racës Hitleri e filloi me gjemranët e tij të sëmurë dhe me defekte trupore e mendore dhe këtë gjë thoshte se e bënte për të mirën e Gjermanisë. Nëpërmjet eutanazisë 5-6 mijë vetë zhdukeshin çdo muaj. Kur shifra arriti mbi 80 mijë, Hitleri dha urdhër me gojë, jo me shkrim që të ndërpritej operacioni, pasi do të kalohej në «zgjidhjen finale», asgjesimin e hebrenjve. Ky ishte mendimi i Hitlerit, ideja e tij e kahershme. Për Fromm, «Hitleri ishte narcist derisa qe gjallë, kurrë ai nuk u interesua për gjë tjetër veçse vetvetes. Ishte njeri pa ndjenja, nuk kishte miq, jetonte i izoluar, njihte vetëm planet e veta, pushtetin e vet, vullnetin e vet.» 128 Këtu e ka burimin në personalitetin e tij e gjithë ajo mizori e shkatuar prej tij në Evropën e viteve të shekullit të XX. 3.4 Kampet e përqendrimit: terror dhe shfarosje Përpos policisë sekrete që është pjesë e pazvendësueshme, për të dominuar veprimet dhe jetesën normale të qytetarëve, totalitarizmi nuk ndalet me kaq, por vazhdon më tej me eksperimentet e tij. Ai ngre disa laboratore special me synimin që të arrijë një dominim total të ekzistencës së qenies njerëzore. Sigurisht që kampet e përqëndrimit nuk janë shpikje e totalitarizmit, por mënyra sesi totalitarizmat i përdorën këto kampe padyshim që 125 Fromm, Erich, Dashuria për jetën, vep. e cit, f Camus, Albert, L homme revolte, vep. e cit, f Poliakov, Leon, Totalitarizmat e shekullit XX, vep. e cit. f Fromm, Erich, Dashuria për jetën, vep e cit, f

86 është një shpikje e tyre, nënvizon Arendt. Në Gjermaninë Naziste dhe në Bashkimin Sovjetik nën drejtimin e Stalinit, kampet qenë pjesa kryesore e koleksionit të politikës shtetërore të gjenocidit dhe terrorit. Rreth kampe pune dhe shfarosjeje u krijuan në vendet e pushtuara nga nazistët. Në Bashkimin sovjetik Stalini krijoi mijëra gulagëkampe korrigjuese pune të paktën 476 komplekse të ndara, ku nga viti mbanin rreth 7 milionë të burgosur ku çdo vit vdisnin nga 700 mijë prej tyre. 129 Këto kampe janë vende ku poshtërimi i qenieve njerëzore, arrihet më së miri. Nëse kemi cilësuar vdekjen si gjënë e fundit dhe më të tmerrshme, për Arendt izolimi i viktimave në kampet e përqendrimit është vetë vdekja e qenies njerëzore dhe shndërrimi i tyre, mund të nënkuptojë çdo lloj gjëje tjetër, por vetëm qenie njerëzore nuk mund të jenë më. 6 milion hebrenj, qenie njerëzore ishin zvarritur në vdekjen e tyre. Metoda e përdorur ishte ajo e akumulimit të terrorit. Nuk ka paralele që mund të hiqen krahasuar me jetën në kampet e përqendrimit. Horrori i tyre kurrë nuk mund të përshkruhet plotësisht nga imagjinata për arsye se ajo qëndron jashtë jetës dhe vdekjes. Ajo nuk mund të raportohet plotësisht edhe pse shumë të mbijetuar u kthyen në botën e të gjallëve, e kanë të pamundur që të dëshmojnë plotësisht përvojat e tyre të kaluara. 130 Në vitin 1945, sapo kishte përfunduar Lufta, bota, pa me sytë e saj katastrofën. Pamjet e xhiruara në kampet e vdekjes tronditën botën. Regjistrime lajmesh, që u publikuan në atë kohë, nxorrën në dritë se ç kishte ndodhur realisht në kampet e përqendrimit. Kampi më i tmerrshëm ishte Bukenvali, ku vetëm 20 mijë nga 80 mijë të burgosurit e dërguar, u gjetën gjallë. Pjesa më e madhe e atyre që ende jetonin, kur kampin e morën nën kontroll amerikanët, ishin në gjendje të pa shpresë. 131 Nga ana tjetër, vetë gjermanët këmbëngulnin se nuk kishin pasur dijeni dhe se ishin po aq të tronditur sa kushdo tjetër kur mësuan për tmerret e nazizmit, por nga ana tjetër jo të gjithë ishin të bindur për pafajësinë e tyre. Në Gjermani shpesh ndodh që të fajësohen fuqitë pushtuese për vuajtjet e gjermanëve dhe ky fluturim nga realiteti është i frikshëm, pasi faktet trajtohen si opinione, thotë Arendt. Trajtimi i fakteve si opinione është njëlloj trashëgimie nga nazizmi, mohimi i rëndësisë së fakteve, mund të çojë në rezultatin që gënjeshtrat bëhen të vërteta dhe faktet e vërteta të cilësohen gënjeshtra. Arendt shqetësohet për faktin se 129 Montefiore, Simon Sebag. Monstrat, 55, Tiranë 2016, f Peter Baehr, The portable Hannah Arendt, Penguin, SHBA 2000, f Zëri i Amerikës, 20 nëntor 2010, f.1 86

87 Gjermani ka ndryshuar, por njerëzit flasin dhe sillen sikur asgjë nuk ka ndodhur që nga viti Arendt thotë se me rënien e nazizmit gjermanët e gjetën veten përsëri të ekspozuar ndaj fakteve dhe realitetit. Por përvoja e totalitarizmit ka grabitur të folurin e tyre spontan dhe të kuptuarit. George Bria ishte një gazetar për agjencinë e lajmeve Associated Press: Kampi Dakau ishte jo larg Mynihut, por të gjithë thonë se nuk dinin gjë! Jo larg tyre ishin furrat e djegies. Askush nuk e beson se ata nuk kishin dijeni Primo Levi, shkrimtari italian me origjinë hebreje, i mbijetuari i Auschwitz-it, nga mendjet më të mprehta dhe të sinqertë në mesin e atyre shkrimtarëve që kanë përjetuar Holokaustin, në shkurt të vitit l944, si rezultat i një tradhtie, u dërgua në Auschwitz. Kjo e bëri atë një nga dëshmitarët për momentet më të errëta të njerëzimit. Primo Levi ishte një prej afër 6400 hebrenjve italiane që u deportuan, kryesisht në kampet e Auschwitz-it, në Birkenau dhe Mauthausen. Nga këta, vetëm disa qindra mbijetuan dhe u kthyen në shtëpi. Në vitin 1958 botoi librin A është vallë një njeri. Dëshmia e tij qëndron si provë se të paktën një hebre ka jetuar për të treguar e për të dëshmuar. Detyra më e vështirë e Levi-t ishte të bindte botën e jashtme për atë që ai kishte parë e përjetuar. Levi shquhej për stilin klasik konçiz, i matur dhe reflektues, si një mendje që udhëhiqej gjithmonë nga arsyeja dhe civilizimi, i saktë në vëzhgimet e tij, të ndikuara edhe nga formimi i tij shkencor si kimist, i përmbajtur nga emocionaliteti dhe tepër i matur në arsyetime e gjykime. Toni i shkrimit të tij nuk ndikohej aspak nga urrejtja e as nga hakmarrja. Të burgosurit të shtyrë e të dëshpëruar nga uria, vinin vërdallë në formë rrethi, me buzët gjysmë të hapura dhe sytë që u shkëlqenin, të joshur nga një instinkt mashtrues të diktuar nga brejtjet dhe dhimbjet akute të barkut të tyre dhe shpëtimi i tyre më ngulmues. Në rastet më të mira ata që kanë ruajtur gjysmë nga racioni i bukës që në mëngjes, me përpjekje të dhimbshme, me shpresën e pakuptimtë 133 Uria e drejtpërdrejtë, me punë të detyruara. Njerëzit u degraduan në gjëra që nuk kishin as trup, as shpirt, as edhe një fizionomi mbi të cilën vdekja mund të vendosë vulën e saj. Në Auschwitz, kujton Levi, aftësia për të folur gjermanisht rriste gjasat për mbijetesë, ose të paktën ajo mund të ndihmonte në zgjatjen e jetës së dikujt. Shumë të burgosur, sidomos në mesin e kolegëve të tij italianë, u dërguan menjëherë në vdekjen e tyre, thjesht për shkak se ishin të paaftë 132 Po aty, f Levi, Primo, (1958) The survival in Ausëitszh, trad. Ital. Se quesio è un uomo, Touchstone, Neë York 1996, f.68 87

88 për të kuptuar gjuhën, ata nuk arritën të ndjekin urdhërat. Alex (mjeku arian me flokë të verdha) hyn në skenë përsëri, unë jam edhe një herë nën juridiksionin e tij. Ai përshëndet Pannëitz, duke tundur këmbën e tij. Për një moment unë kërkoj me duar rreth e rrotull për një formulë të përshtatshme në raste të tilla, por më kot. Unë e di se si thuhet për të ngrënë, për të punuar, për të vjedhur, për të vdekur në gjuhën gjermane. Unë gjithashtu e di si i thonë acidit sulfurik, presionit atmosferik dhe gjeneratorit me valë të shkurtëra, por unë nuk e di se si duhet trajtuar një person me rëndësi. 134 Levi ishte një zë që arriti të dalë nga ajo përvojë djallëzore për të treguar masterplanin gjerman për të ashtuquajturën "zgjidhje përfundimtare". Vendosja e një barazie ndaj viktimave nënkuptonte vendosjen para metodave më çnjerëzore. Pra këta njerëz burra, gra, fëmijë, të moshuar qendronin si kufoma të mundshme përballë fabrikës së vdekjes. 40 vjet më vonë, pak muaj para se të vdiste më 1987, ai kthehet përsëri në Auschwitz. Pas kthimit shkroi artikullin e tij të fundit Vrimat e zeza të Auschwitz-it, ku në mënyrë metaforike shpreh shqetësimin mbi boshllëkun e errët të historisë së kohëve të fundit dhe gjykimin e disa historianëve mbi Holokaustin, sidomos atyre gjermanë, si Nolte, Hillgruber, etj, të cilët u përpoqën të nënvlerësojnë Holokaustin, duke ngritur pyetje pa kuptim lidhur me saktësinë e numrit të vdekjeve në kampet dhe, më keq akoma, me pyetje nëse Holokausti ka ndodhur ndonjëherë. Në esenë "Dhuna e padobishme," Levi, me trishtim, arrin në përfundimin se veprimet e nazistëve nuk ishin rezultat i një të çmenduri, por më tepër si rezultat i një "insolente Logica" ("logjike të pafytyrë"). Ishte një lloj deformimi i logjikës brutale të nazistëve, për të justifikuar veten e tyre për domosdoshmërinë e veprimeve të tyre të këqija. Megjithatë, vetë Arendt sqaron se kampet kanë si qëllim në vetvete, jo vetëm të shfarosin njerëz dhe të poshtërojnë qeniet njerëzore, por i shërbejnë edhe eksperimentit të kobshëm të eleminimit, nën kushte shkencërisht të kontrolluara, të spontanitetit vetë si një shprehje e sjelljes njerëzore dhe për transformimin e personalitetit njerëzor në një send të thjeshtë 135 Këto lloj poshtërimesh e eksperimentimesh mund t i gjejmë të rrëfyera nga individë që i kanë parë e përjetuar, por mizoria e tyre arrin të kalojë çdo mendim njerëzor për të kapur të keqen në ato përmasa. Mendja jonë nuk mund të njohë tmerre më tepër sesa ka dëgjuar apo njohur më parë, dhe meqënëse këto tortura i kalojnë caqet e atyre që mund të 134 Po aty, f Arendt, Hannah Origjina e Totalitarizmit,vep. e cit, f

89 mendohen, atëherë ato thjesht kthehen në diçka që vështirë se është e mundur të besohen, pasi vetë pafundësia e krimeve garanton që vrasësit që shpallin pafajësinë e tyre me të gjitha mënyrat e mashtrimeve do të besoheshin më kollaj se viktimat që tregojnë të vërtetën. 136 Kjo ndodh ngaqë vrasësit e kanë më të lehtë mbrojtjen e vetes ndaj akuzave të këtyre torturave çnjerëzore, sepse ata mund të besohen më lehtë nga njerëzit, pasi mund të kundërshtojnë se ato lloj veprimesh të treguara kundër njerëzimit, ishin të pamundura të bëheshin nga vetë njerëzit. Arendt thotë se jetesa brenda kampeve shoqërohet me terror sistematik aq sa viktima do të zgjidhte me dëshirë të shkonte drejt vdekjes, madje edhe nëse do t i shpëtonte vdekjes, gjë që rrallë ndodhte, bota nuk do mund t ë ishte më banesa e tyre, por do shte një vend i huaj pasi terrori kishte arritur të shkëpuste çdo marrdhënie mes viktimës dhe botës së të gjallëve. Nuk gjenden ngjashmëri me jetën në kampet e përqëndrimit. Tmerri i tij nuk mund të kapet kurrë plotësisht nga imagjinata sepse ai qëndron jashtë jetës dhe vdekjes. Ai nuk mund të raportohet kurrë plotësisht për arsyen e thjeshtë se i mbijetuari kthehet në botën e të gjallëve dhe kjo gjë e bën të pamundur për të, të besojë tërësisht në përvojat e shkuara të tij. Eshtë sikur ai të kishte për të treguar një histori të një planeti tjetër, sepse statusi i banorëve në botën e të gjallëve, ku askush nuk përfytyrohet ta dijë nëse ata janë të gjallë apo të vdekur, është i tillë sikur ata të mos kishin lindur kurrë. 137 Duket se teorisë se hebrenjtë e pësuan këtë fat tragjik vetëm sepse ata ishin cilësuar si popull i zgjedhur për shumë kohë, do të duket i pabazuar në momentin që filmimet në dhomat e gazit do të tregonin mizori pa fund, atëherë politika naziste jo vetëm që do kishte arritur qëllimin e saj me viktimat e synuara, por madje do mund të justifikohej në sytë e spektatorëve duke menduar se hebrenjtë vërtet duhet të kenë qenë njerëz që kanë bërë shumë të këqija përsa kohë po përdoren gjëra të tmerrshme mbi ta. Paradoksi i totalitarizmit, thekson me të drejtë Arendt, qëndron në faktin se terrori ushtrohet si faza e fundit e eksperimentimit, ku nuk shërben më për të nënshruar sepse në këtë fazë të gjithë thuajse janë të gjunjëzuar, por e ushtron këtë terror, thjesht për të çuar deri ne fund, dëshirën për dominim total të jetës njerëzore. Hannah Arendt thotë se pas vrasjes së personit juridik arrihet edhe në stadin e vrasjes së personit moral, pra pas këtyre të fundit, shkatërrimi i idividualitetit njerëzor është padiskutim tërësisht i suksesshëm. 136 Po aty, f Po aty, f

90 Pushteti total mund të arrihet dhe ruhet vetëm në një botë të reflekseve të kushtëzuara, të marionetave pa gjurmën më të lehtë të spontanitetit. Tamam sepse burimet e njeriut janë shumë të mëdha, ai mund të dominohet plotësisht vetëm kur bëhet një monstër e njeriut specie-kafshë. 138 Thelbi i totalitarizmit është vetë terrori, vetëm mbi bazën e tij kontrollohet çdo qelizë njerëzore. Nuk ka një kriter të caktuar ushtrimi i tij, pasi ndodh që ata të cilët janë ekzekutues sot, nesër mund të bëhen viktima. Të ekzekutoje një njeri vetëm se ai kishte lindur i tillë, kjo përbënte krim kundër njerëzimit, por për nazisët apo bolshevikët, pak rënëdsi kishte një gjë e tillë. Këto kampe përqendrimi e shfarosje kishin marrë me miliona jetë të pafajshme, vetëm se i përkisnin një race apo një klase të padëshiruar, e destinuar për shfarosje. Porosia ishte e qartë: «Mos kërkoni gjatë hetimeve dokumente dhe prova mbi atë që i akuzuari ka bërë, me vepra ose me fjalë, kundër shtetit sovjetik. Pyetja e parë që ju duhet t i drejtoheni është se cilës klasë i përket» 139 E gjithë kjo tregonte se totalitarizmi ishte i justifikuar që në gjenezë dhe nuk pretendonte të përfshinte nën tutelën e terrorit të tij, individë të veçantë, por grupe, klasa e deri tek eleminimi i një populli të tërë. Nën kushtet e terrorit total, madje as frika nuk mund të shërbejë si një këshilltar sesi të sillesh sepse terrori i zgjedh viktimat e tij pa lidhje me veprimet apo mendimet individuale, veçanërisht në pajtim me nevojën objektive të procesit natyror apo historik. 140 Arendt qartëson se ironia e ekzistencës së tij, qëndron në faktin se terrori cilësohet nga totalitarizmi, si një mundësi për të ndihmuar zhvillimin e historisë apo edhe vetë qenies njerëzore, duke sakrifikuar pjesët për hir të të gjithë njerëzimit. Holokausti ishte dhe mbetet gjenocidi më i madh në histori, ferri totalitar provon vetëm se pushteti i njeriut është më i madh sesa ata kanë guxuar ta mendojnë dhe se njeriu mund t i realizojë fantazitë e ferrit pa e bërë qiellin të rrëzohet apo tokën të çahet. 141 Instalimi i ferrit mbi tokë, duket se nuk mjaftoi për të kuptuar se krimet e nazizmit ishin krime kundër humanizmit, por të mos harrohet fakti se mes hebrenjëve kishte edhe pjestarë të popujve të tjerë, për arsye pak a shumë të njëjta. Ndaj Arendt thotë se vërtet krimet e nazistëve ishin kundrejt hebrenjve nuk duhen harruar se nuk duhen harruar popujt e tokës. Ajo çka cilësohet thelbësore është fakti se këto krime nuk mund t u përgjigjet asnjë lloj ndëshkimi, pasi ato ishin monstruoze në llojin e tyre dhe mendja 138 Po aty, f Courtois, Stephane, Libri i zi i komunizmit, Besa, Tiranë 2010, f Arendt, Hannah Origjina e totalitarizmit, vep. e cit, f. 552f Po aty, f

91 njerëzore ishte e pafuqishme të përballej me një ferr të tillë mbi tokë. I vetmi ndëshkim i madh cilësohet ai me vdekje, por sa qesharake do dukej kjo përballë krimeve që kishin kryer.ky gjenocid ishte i planifikuar dhe organizuar nga një shtet, për më tepër një shtet modern, teknologjikisht e teknikisht nga më të avancuarit e asaj kohe, siç ishte në atë periudhë Gjermania naziste. Thomas Dod ishte një ndër prokurorët amerikanë, në proceset gjyqësore të Nurenbergut. Ai ishte një jurist i ri në vitin 1945 kur shkoi në Gjermani për të marrë në pyetje figura famëkeqe si Herman Goring, Albert Spir apo Rudolf Hes. Në vitin 2007, Senatori Dod publikoi një libër bazuar në letrat që i kishte dërguar familjes babai i tij, gjatë kohës kur vazhdonte gjyqi: 30 mijë vetë ende ishin të varrosur nën rrënojat e Nurembergut, kur filluan gjykimet. 30 mijë vetë veç ta imagjinosh erën e rëndë. 8 milionë trupa ishin djegur, 6 milionë prej tyre hebrenj, të tjerët si rezultat i orientimit seksual, besimit fetar apo bindjeve politike. 142 Ai vijon në kujtimet e tij dhe e analizon procesin, si triumfi i sundimit të ligjit, ku vendet e qytetëruara realizuan një proces të drejtë për autorët e masakrave që kishin vepruar pa asnjë konsideratë për ligjin. Ajo çka duket e përbashkët për të gjitha totalitarizmat është paraqitja e terrorit si logjike. Ky shpjegim shkencor i terrorit do jetë dhe pika kyçe dhe e përbashkët për çdo totalitarizëm të kohës sonë. Duket se nazizmi kamuflohet me ligjet e natyrës, duke dëshmuar se vrasja e më të dobtëve nuk është asgjë më shumë se sa vetë zbatimi i ligjeve të natyrës ku i forti mbijeton ndaj të dobtit. Por këto gjyqe arritën të krijonin edhe konceptin e krimeve kundër paqes, e aktit penal të agresionit, krimeve të luftës dhe dhe së fundi atë më të rëndësishmin dhe më të paprecedentin, atë të krimit kundër njerëzimit. Kampet e përqendrimit dhe të shfarosjes gjatë regjimeve totalitare shërbejnë si laboratorë në të cilat besimi themelor i totalitarizmit, që çdo gjë është e mundur arrin të përmbushet. Kjo arrihet për Arendt, kur krijohet dominimi i përgjithshëm, i cili përpiqet për të organizuar pluralitetin e pafund të qenieve njerëzore, duke i reduktuar ato në identitete të ngjashme, në kuptimin që reagimet e tyre, të ishin të ngjashme dhe pas zhdukjes së individualitetit, arrijnë t i mbështjellin me një ide të shumësisë pa diferencime mes tyre. Kampet, sipas Arendt, kanë për qëllim jo vetëm të shfarosin njerëz apo t i degradojnë ata, por shërbejnë edhe për eksperimente çnjerëzore, në atë kuptim sa edhe imagjinata njerëzore është e paaftë për t i kapur. Ndaj shpesh ajo çka ndodhte në kampe ishte e 142 Zëri i Amerikës, 20 nëntor

92 pamundur të besohej si diçka që realisht mund të kishte ndodhur, pasi dukej kaq e pamundur dhe e huaj për botën në kuptimin njerëzor sepse tmerret që ndodhnin në to qëndronin jashtë jo vetëm jetës, por edhe vdekjes. Nëse vdekja është një gjë e frikshme për shumicën e njerëzve, në ato kushte ajo mund të cilësohej si diçka e dëshiruar, pasi tmerret e përjetuara, bënin që edhe nëse viktimat bëheshin sërish pjesë e botës ato e kishin të pamundur të kuptonin dhe besonin çfarë kishte ndodhur gjatë asaj kohe. Në këto kushte të kontrolluara shkencërisht brenda laboratorëve eksperimentale, eleminimi i spontanitetit si shprehje e sjelljes njerëzore, pavarësisht trysnisë perfekte që përdoret për ta arritur atë, nuk mund të realizohet plotësisht, sepse spontaniteti nuk është i lidhur vetëm me lirinë e njeriut, por me vetë kuptimin e jetës njerëzore. Arendt këmbëngul edhe në rëndësinë e shumicës së dëshmitarëve, pasi janë ata të cilët i japin një vlefshmëri pavdekësie një veprimi sepse veprimi mund të jetojë në mendjet e dëshmitarëve edhe pasi ai të ketë përfunduar si akt. Ndaj ajo me të drejtë do të kërkojë tek gjyqi i Eichmann-it, në Jeruzalem, jo thjesht gjykimin e tij, por nevojën për të parë se si individë si ai, jo vetëm që kishin memorizuar në kujtimet e tyre çfarë kishte ndodhur, por edhe i shihnin në retrospektivë këto veprime si tërësisht të justifikuara, mbi bazën e gjykimit se kishin kryer thjesht detyrën e tyre, madje madje i cilësonin si akte të kryera që nuk ishin asgjë më tepër sesa zbatimi i ligjit në vetvete. Sot, pas 70 e ca vjetësh, historiani gjerman Hans Kristian Taeubrich thotë se gjyqet ishin shumë të rëndësishme për opinionin gjerman, pasi i ndihmuan gjermanët të ballafaqohen me krimet e kryera në emër të tyre. Gjyqet e Nurembergut janë të rëndësishme për dy arsye: së pari, ato sollën para drejtësisë figura të larta të regjimit nazist, të cilat ishin përgjegjëse për krime të paimagjinueshme lufte. Vetëm disfata e plotë dhe gjykimi ndërkombëtar arriti t u japë atyre ndëshkimin e duhur. Së dyti, si rezultat i gjyqeve, bota dëgjoi për herët të parë çfarë kishte ndodhur gjatë 12 vjetëve të regjimit nazist. Gjyqet ndihmuan gjithashtu Gjermaninë të ballafaqohet me aktet që ishin kryer. Ky proces ballafaqimi ende vazhdon. 143 Vetë Arendt, e trajton fenomenin e totalitarizmit si një ngjarje njerëzore që ka ndodhur, por që është tepër e vështirë të tregohet, madje nuk mund të përdoret as si një argument politik sepse është shumë e vështirë të besohet, pasi është gati e pamundur për të tingëlluar si e vërtetë. Ashtu si Hannah Arendt e argumenton këtë fenomen shumë të vështirë për t u treguar, nga ana tjetër qartësisht shpjegon se një 143 Zëri i Amerikës, 20 nëntor

93 gjë e tillë nuk është e vështirë të ndodhë sërish sepse një fenomen që ka ndodhur njëherë, e bën shumë më e lehtë që në rrethana të caktuara të ndodhë përsëri. *** Për t u fokusuar në këtë kuptim edhe në periudhën 40 -vjeçare të sundimit komunist në Shqipëri, që u karakterizua nga eliminimi i opozitës, dënimet e kundërshtarëve politikë, me vdekje ose burgime të gjata dhe dëbimet e familjeve të tyre nga shtëpitë ku jetonin në internime drejt zonave më të thella, ku kontrolloheshin rreptësisht nga policia dhe Sigurimi i Shtetit (policia sekrete). Kështu do të shihej se diktatura komuniste, do të karakterizohej nga metodat staliniste të asgjësimit të bashkëpunëtorëve të tij, që kërcënonin pushtetin personal. Funksioni i shtetit është mbrojtja e të gjitha të drejtave, qoftë si njeri, qoftë si qytetar, apo edhe si shtetas. Por kjo nuk ndodh me shtetin komunist. Siç dihet terrori është pjesë e regjimeve të ndryshme, por terrori totalitar nënkupton terrorin nazist, pas 1938, dhe atë bolshevik, pas1930. Krahasuar terrorin totalitar me të gjitha format e tjera të terrorit, ai totalitar ka një shkallë më të gjerë shtrirje dhe numur më të madh viktimash. Arendt thotë se kudo ku ne gjejmë terror, ai i ka rrënjët në përdorimin e forcës që rrjedh jashtë ligjit. Pra në format e tjera të shfaqjes së terrorit, ky i fundit arrin në një pikë të fundit, pra reduktohet kur eleminohen armiqtë, opozita etj, ndërsa në totalitarizëm terrori nuk tkurret, por vazhdon rritet edhe kur çdo elemnt i rrezikshëm është likuiduar, pra ai shndërrohet në pjesë të jetës së çdo individi që gjendet nën këtë regjim. Asgjë që ndodhi në Shqipëri nuk ishte e rastësishme dhe jashtë kësaj logjike. Gjithçka vinte si udhëzim nga qeveria bolshevike e Stalinit dhe nga vetë diktatori i madh. Pushteti politik në Shqipëri, fillimisht e nisi me likuidimin e klasave si dhe formimin e klasave të reja, në dobi të saj. Deri në vitin 1957 reformat e Enver Hoxhës, kolektivizimi, që përfundoi në 1956, si dhe shtetëzimet kishin përfshirë thuajse të gjithë vendin. Nga ana tjetër u krijua sigurimi i shtetit, një polici sekrete që do t i shërbente udhëheqësit për të ekzekutuar kundërshtarët e tij politikë. Duke analizuar fakte, dëshmi dhe argumente bindëse do të gjejmë një ngjashmëri të mëdhe në ekzistencën e policisë që ndërhynte për punë të brendshme, në këtë regjim të vendosur në Shqipëri, krahasuar ky me regjimet totalitare më në zë si ai hitlerian e stalinist. Mund të themi me bindje se regjimi i vendosur në Shqipëri ishte një regjim totalitar. Vetë bilanci tragjik i viktimave të atij regjimi monstruoz tregon se në një popullsi prej afro 3 milionë banorësh (në fund të regjimit komunist), afërsisht 1/10 e saj 93

94 ka qenë e traumatizuar, e persekutuar, e survejuar, veçanërisht ata të ashtuquajturit kundërshtarë politikë që nuk përshtateshin me ideologjinë në pushtet. Terrori nuk ushtrohet vetëm mbi personat që potencialisht të rrezikshëm për sistemin, por edhe kundrejt atyre personave që thjesht mendojnë dhe duke ushtruar terrorin arrijnë të kontrollojnë mendjet e tyre, duke i kthyer në viktima që pranojnë krime të cilat nuk i kanë kryer kurrë. Në krahasim me vendet e tjera të kampit komunist, përjashto BS, Shqipëria kishte një numër të lartë humbjesh njerëzore. Bilanci është tragjik: Nga viti 1944 deri në vitin 1990: -Të ekzekutuar politikë: 5037 burra dhe 450 gra, gjithsej 5487 njerëz -Të vdekur nga torturat në burgje: 988 burra dhe 7 gra, gjithsej 995 njerëz (nuk përfshihen të vrarët që u munduan të kalonin kufirin nga toka apo nga deti). -Të ekzekutuar politikë dhe të vdekur nga torturat nëpër burgje, gjithsej 6482 njerëz -Të burgosur politikë: burra dhe 736 gra, gjithsej njerëz -Shtetas të huaj të dënuar: 1215 burra dhe 38 gra -Të internuar dhe të dëbuar: pleq, burra, gra e fëmijë 144 Dhuna, në rastin tonë, shikohet si rezultat i mungesës së gjuhës, arsyes dhe ligjeve. Kështu në fund terrori shndërrohet në mjet për të mbajtur pushtetin, për të frikësuar, por jo vetëm kaq, ai arrin të dominojë jetën e të gjithëve duke u bërë thelbi i qeverisë totalitare. Njerëzit që ushtronin dhunë ishin të prapambetur, barbarë dhe jo të civilizuar. Krimet e komunizmit në Shqipëri, që të nesërmen e përfundimit të Luftës, në asnjë rast nuk doli që të jenë kryer nga individe të sëmurë mendërisht. E veçanta kryesore e autorëve të tyre ka qenë motivimi politik. Por, këtu do të shtonim se për t i kryer më me lehtësi krimet, ata kishin nevojë të ndiheshin të ndryshem nga viktimat e tyre. Nëse nazistët kishin urrejtje raciale për hebrenjtë, i cilësonin ata të ndryshëm, dhe kjo e legjitimonte dhunën ndaj tyre, në Shqipërinë komuniste, në sytë e përfaqësuesve të regjimit, hebrenjtë ishin armiqtë e klasës, ata shiheshin si një shtresë e huaj, e rrezikshme. Komunizmi, me tiparet e tij kryesore, pati të njëjtën fytyrë në ato vende ku zuri rrënjë: shtypi kudo lirinë e personit, pengoi zhillimin e shoqërisë së individit, solli kudo varfëri, 144 Këto të dhëna, që mund të quhen gjysmë zyrtare, janë nxjerrë nga Qendra Shqiptare e Rehabilitimit të Traumës dhe Torturës, pas botimit në gazetën Liria,

95 shpirtërore e pasurore. 145 Dhuna dhe terrori, sipas Arendt-it janë elementë thelbësore të një shteti totalitar, gjë që edhe në Shqipëri ishin baza e pushtetit komunist. Në këtë periudhë, dimensioni politik e publik i qytetarit shqiptar u trondit shumë. Në një sistem të tillë politik institucioni më i rëndësishëm ishte hetuesia, sigurimi i shtetit, sepse ky institucion prodhonte frikë, prodhonte dhunë e tmerr e në këtë kuptim socializmi në vendin tonë, nuk ishte gjë tjetër veçse administrimi i terrorit kolektiv. Theksimi i policisë si organi i vetëm i pushtetit është karakteristikë e gjithë regjimeve totalitare. 146 Pjesa tjetër e shoqërisë, që nuk ishte e izoluar ndihej po kaq e pasigurt, pasi në çdo moment mund të bëhej viktimë. Arendt nënvizon se totalitarizmi është sistem politik i një regjimi, ku shteti kërkon konfiskimin e të gjitha aktiviteteve të shoqërisë dhe njerëzit si të thuash, bëhen plotësisht të tepërt për regjimet totalitare. Lufta ndaj kundërshtarëve politikë, të cilët u vunë në një linjë me armikun e jashtëm, njohu përmasa çnjerëzore. Së pari, objekt i dhunës dhe terrorit u bënë kundërshtarët politikë, ku në fak kjo gjueti, ndaj atyre që nuk ishin komunistë, kishte nisur më herët, që gjatë Luftës. Kjo filozofi e urrejtjes, vrasjes së egër për motive poltike e ktheu njeriun në një qenie të aftë për të vrarë pa asnjë mëdyshje të ngjashmin. Këto asgjesime politike vijuan deri në fund të këtij të rezistencës së këtij sistemi. Dënimet me vdekje njoftoheshin publikisht ne mitingje e takime poltike. Në Shkodër, çdo të premte, në orën pesë, bëheshin pushkatimet. Pushkatimet bëheshin në sy të popullit, nga 10, 12, 14 vetë çdo të premte, për disa muaj rresht. 147 U vranë intelektualë, udhëheqës, njerëz të luftës që nuk pajtoheshin me regjimin komunist, u internuan e u borgosën me qindra të tjerë, kudo në Shqipëri. Policia dhe sigurimi i shtetit do të përbënin tmerrin për të gjithë shoqërinë. Kush binte në dorë të ushtrisë e sigurimit përjetonte tortura, prej të çilave, në një rast u çmend edhe vetë hetuesi. 148 Askush nuk e ndiente më veten të sigurt, pasi të gjithë mund të ishin në çdo çast viktima potenciale, madje diktatura filloi të hajë edhe bijtë e vet. Socializmi është administratori i tmerrit kolektiv. Për të jetuar në socializëm duhej ngrënë tmerr në vend të bukës. Dhe tmerrin e prodhonte hetuesia. 149 Tabloja e dhunës dhe terorrit është aq tragjike saqë kalon çdo përfytyrim. Burgosjet, pushkatimet pa gjyq, ekzekutimet politike, vrasjet e njerëzve të pafajshëm ( në Dukagjin u vranë dy gra dhe disa fëmijë, fshatarët 145 Berdjajev, Nikollaj Zanafilla dhe kuptimi i komunizmit, 55, Tiranë 2012, f Arendt H, (1951) The origins of Totalitarianism,USA, vep e cit, f Parubaj, Harapi Leke, 50 vjet kujtime, Monroe, Tiranë 1994, f Butka Uran, Ringjallje, Phoenix, Tiranë 1995, f Velo, Maks, Ese për diktaturën, vep e cit, f

96 janë vrarë e torturuar edhe për një pushkë të vjetër 150 ) dhe të gjitha këto janë bërë me dijeninë e Byrosë Politike. Ministria e Brendshme në çdo proces jepte sugjerimet e saj për gjykatat, të llojit ky te pushkatohet, te tjerët me burgime të përjetshme... Qeverisë Shqiptare nuk i interesonte aspak fati i qytetarëve të vet, pavarsisht se e quante veten demokratike, por demokracia nuk ka aspak të bëjë më dhunën, propagandën, policinë dhe terrorin. Qeveritë totalitare e përqendrojnë gjithë pushtetin tek një person i vetëm, udhëheqësi, i cili i ka në dominim njerëzit e tjerë, tërësisht të pafuqishëm për të kundërshtuar. I palëkundur në qëllimin e tij, diktatori shqiptar e kishte transformuar vendin në një burg të izoluar dhe në një laborator të një kolektivizimi total. Ai do të ndërpriste çdo marrdhënie me vendet e tjera, për të bërë të mundur, mbajtjen sa më gjatë të një pushteti që trumbetohej si demokratik kur ndërkohë realiteti dëshmonte krejt të kundërtën. Duke shkëputur lidhjet me jashtë, ai do punonte edhe në politikën e brendshme, nëse në vend do kundërshtohej ai dhe principet e tij, mbi kundërshtuesit do derdhej dhuna e pamëshirshme, ku arrinte hera herës të kamuflohej edhe deri në vetëvrasje". Në çdo rast, çdo episod që ndodhte në këtë vend diktatori e përgënjeshtronte, duke bindur një popull të tërë e duke e treguar historinë sipas versionit të tij. Mjeku francez Yves Pouliquen, anëtar i Akademisë Franceze, si dëshmitar okular, mes të tjerash, në librin e tij, Le medecin et le dictateur ( Mjeku dhe diktatori), dëshmon: Gjatë qëndrimit tim në këtë vend njoha egërsinë e regjimit që mbante ky njeri i hekurt mbi atë vend si dhe dëshirën e profesionistëve, me të cilët kisha kontakte shumë të rralla, për të njohur Perëndimin. 151 Po kështu do të shprehej edhe Kadare në një intervistë të tij: Komunizmi e urrente Europën po aq sa otomanët, nuk kishte asnjë ndryshim, ndoshta një çikë më tepër. 152 Në fakt vepra e Ismail Kadaresë na jep shembullin më të qartë në këtë drejtim, se këtij intelektuali të shquar iu desh të shpëtonte prozën e tij, duke dalë kundër, propagandës së vërtetë se populli ishte i lirë të jetonte në Shqipëri, apo të afirmonte gënjeshtrën se në Shqipëri nuk kishte asnjë të burgosur politik. Të gjithë realitetin mosekzistues të krijuar në mendjen e diktatorit, shumica do ta merrte për të vërtetë, nën diktatin e dhunës dhe të 150 Dervishi, Kastriot. E fshehta e një procesi, 55, Tiranë 2011, faqe Pouliquen, Yves, Le medecin et le dictateur, Odile Jacob, Paris 2010, f Kadare, Ismail, Fragment nga Intervista në Neës 24, 24 nëntor 2015, botuar në Gazeta Shqiptare, 25 nëntor 2015, ff

97 terrorit, element dominues në këtë periudhë që do të shenjonte historinë e një shteti të vogël. Për të mbajtur pushtetin e ngritur mbi qindra viktima të pafajshme, regjimi u bazua dhe përdori shërbimet sekrete. Sigurimi i Shtetit, i themeluar që në vitet e Luftës, ishte i varur tërësisht nga vullneti i udhëheqësit, i cili ky i fundit vendoste, i vetëm se cili do të jetë armiku i tij i radhës. Detyra e sigurimit nuk ishte të zbulonte krimet, por të qëndronte në dispozicion të qeverisë dhe të udhëheqësit. Sigurimit nuk i interesonte individi, pasi për të ai ishte thjesht një armik në listën e gjatë për t u zhdukur. Sot në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Brendshme ka mbi 10 dosje për individë të dënuar, me mijëra të tjera për persona që janë mbajtur nën hetim, survejim deri tek dosjet për persona të tjerë që mund të ishin një potencial për t u asgjesuar si armiq të pushtetit e udhëheqësit. Çdo diktaturë kur bie, në prag të rënies sidomos, ka një merak të madh, një hall të madh, të fshehë krimet. Ky është një obsesion, fiksim i saj, të fshehë krimet për të mos lënë gjurmë. Edhe Hitleri që ishte arroganti më i madh në histori ishte shumë i kujdesshëm të mos linte gjurmë të shkruara në emrin e tij, për urdhra, për krime Po aty, f.17 97