Etika e Komunikimit në Administratën Publike,

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I FILOZOFISË TEMË DOKTORATURE Etika e Komunikimit në Administratën Publike, (rasti RSH) TIRANE 2014

2 DEKLARATË STATUORE Nën përgjegjësinë time personale deklaroj se ky punim doktorature është shkruar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër, përveç rasteve të cituara dhe referuara. E drejtë e autorit Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit. 2

3 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I FILOZOFISË PROGRAMI I DOKTORATËS Etika e Komunikimit në Administratën Publike, (rasti RSH) Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga Msc. Rita Loloçi Udhëhequr nga: Prof. Dr. Gjergj Sinani Juria e mbrojtjes: 1. Prof. Dr. Edmond Dragoti Kryetar jurie 2. Prof. Dr. Reshat Qahili Anëtar 3. Prof. Dr. Roland Gjini Anëtar 4. Prof. As.Dr Zamira Çavo Oponente 5. Prof. Dr. Aleksander Kocani Oponent TIRANË,

4 FALENDERIME Një falenderim të veçantë i kushtoj gjithë stafit akademik të Fakultetit të Shkencave Sociale, veçanërisht Prof. Dr. Gjergj Sinani, për mundësinë që më dhanë të arrij të plotësoj graduimin tim, në sajë të korrektesës dhe përkushtimit të tij, si dhe falë ndihmesës dhe bashkëpunimit të lartë shkencor e profesional. Faleminderit që u bëtë pjesë e formimit dhe mbështetjes sime dhe që më krijuat mundësinë që të jap edhe unë një ndihmesë modeste duke u diplomuar në programin e studimit të doktoraturës. Ndërkaq e shoh me vend të falenderoj edhe pedagogët e Shkencave Sociale, që gjithashtu më sugjeruan rekomandime të vlefshme për punimin doktoral. Një falenderim shkon edhe për familjen time, (bashkëshortin, djalin dhe vajzën), që u bë pjesë e përpjekjeve të mia në përgatitjen dhe kurorëzimin e kësaj teme doktorature. Rita Loloçi 4

5 Lista e shkurtimeve AP Administrata Publike AI Amnesty International BE Bashkimi Europian BB Banka Botërore DAP Departamenti i Administratës Publike FSHHSH Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë GjLE Gjykata e Lartë Europiane ILDKP Inspektorati i Lartë i Deklarimit dhe Kontrollit të Pasurive ITAP Instituti i Trajnimit të Administratës Publike KM Këshilli i Ministrave KDTh Katalogu i të Drejtave Themelore KLD Këshilli i Lartë i Drejtësisë KSHC Komisioni i Shërbimit Civil LSHC Ligji i Shërbimit Civil MEA Manuali i Etikës së Administrimit MRP Menazhimi i Ri Publik PKZMSA Plani Kombëtar për Zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim - Asociimit NC Nëpunësi Civil PKI Për Konfliktin e Interesit ShRAP Shkolla Rajonale e Administratës Publike SHC Shërbimi Civil SAP Strategjia e Administratës Publike SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës ShAP Shoqatat e Administratës Publike ShShAP Shkolla Shqiptare e Administratës Publike TIA Transparency International Albania TND Trupa e nëpunësve civilë të nivelit të lartë drejtues UKM Udhëzim i Këshillit të Ministrave VKM Vendim i Këshillit të Ministrave 5

6 PASQYRA E LËNDËS Parathënie 8 Metodologjia 12 I. ETIKA NË ADMINISTRATËN PUBLIKE SHQIPTARE 20 I.1. Sa e domosdoshme dhe e rëndësishme është etika e komunikimit në administratë 22 I.2. Administrata publike para viteve nëntëdhjetë 27 I.3. Transformimi administrativ në sistemin e sipërmarrjes së lirë 30 I.4. Modelet europiane të qeverisjes përballë administratës shqiptare; roli i agjencive të krijuara pranë administratës publike 38 II. VLERAT THEMELORE TË RAPORTEVE SHTET-SHOQËRI-INDIVID 43 II.1. Mendimi filozofik mbi etikën në periudha të ndryshme historike 44 II.2. Drejtësia dhe dobishmëria, parime të rëndësishme në sektorin publik 47 II.3. Ndërthurja e parimeve etike me të drejtën 54 II.4. Rithemelimi i bashkëjetesës sociale 57 III. MORALI DHE NATYRA E NDËRGJEGJES MORALE 62 III.1. Harmonizimi i interesit publik me atë privat 64 III.2. Epistemologjia e moralit, funksioni dhe konceptimi i tij 67 III.3. Përgjegjësia për edukimin qytetar 68 III.4. Formësimi i ndërgjegjes morale 73 IV. DIMENSIONE TË REJA TË ETIKËS NË SHTETIN E SË DREJTËS 86 IV.1. Përgjegjësia etike në rrafshin politik 87 6

7 IV.2. Papërcaktueshmëria e etikës në shërbimin publik 89 IV.3. Standarde për praktikë të përshtatshme të një drejtuesi 93 IV.4. Etika e virtytit në administrimin publik në botë dhe në shoqërinë shqiptare 97 V. NËPUNËSI BASHKËKOHOR 99 V.1. Detyrat dhe vështirësitë në veprimtarinë e nëpunësit 104 V.2. Etika e bindjeve dhe e përgjegjësisë 107 V.3. Shteti dhe ligji si institucioni më i lartë 111 V.4. Nëpunësi shqiptar në administratën publike 116 VI. SHKOLLIMI, KUALIFIKIMI DHE PROFESIONALIZMI NË ADMINISTRATËN PUBLIKE 120 VI.1. Kërkesat etike të shërbimit publik 124 VI.2. Kultura morale e nëpunësve publikë 127 VI.3. Keqkuptimi me interesin publik 129 VI.4. Përballja me aktet korruptive 131 VII. VLERAT E SJELLJES NË ADMINISTRATËN SHQIPTARE 139 VII.1. Kodi i sjelljes, parimet dhe vlerat e tij 139 VII.2. Respektimi i kuadrit kushtetues 145 VII.3. Konflikti i interesit dhe kuadri ligjor e zbatues në Shqipëri 146 VII.4. Tipare të Administratës Publike në Europë dhe Ballkan 156 VIII. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME 160 IX. BIBLIOGRAFI 164 X. SHTOJCA 172 7

8 Parathënie Punimi doktoral Etika e Komunikimit në Administratën Publike, rasti RSH është një përpjekje për të analizuar dhe trajtuar një fushë të re në studimet shqiptare. Nga një vëzhgim i shpejtë, vërehet lehtë se aspekte të veçanta të komponentëve përbërës të administratës publike, kanë filluar të ceken në studimet shqiptare, por ende mungon një trajtim gjithpërfshirës dhe i fokusuar drejtpërdrejtë në etikën e komunikimit të kësaj strukture shumë të rëndësishme shtetërore. Megjithëse janë trajtuar në artikuj të botuar në media apo janë kryer disa prezantime në konferenca shkencore, ato ende nuk përbëjnë një studim të thelluar e të plotë. Studimi i etikës në administratën publike bëhet mjaft i rëndësishëm për shumë arsye, por ndër më themelorët është pasi sektori publik përfaqëson shtetin dhe mënyrën e qeverisjes për një vend të caktuar. Misioni i administratës publike, në kuptimin e gjerë të fjalës, është që t i shërbejë qytetarëve duke përmbushur kërkesat e tyre. Nga ana tjetër për të përmbushur këtë mision ajo duhet të përgatisë një kontigjent punonjësish që pranojnë dhe janë të aftë për ta ofruar këtë shërbim në mënyrë cilësore. Duke marrë në konsideratë misionin e administratës publike dhe mënyrën se si do të përmbushet ky mision nga ana e saj, vetvetiu kuptohet se duhet të gjenden ato instrumenta që ndihmojnë në gjetjen e mjeteve të duhura në përmbushjen e qëllimeve të saj. Dihet që institucionet publike e ushtrojnë veprimtarinë e tyre në përputhje me ligjet përkatëse dhe jo vetëm kaq. Por praktikat e hartimit të ligjeve në administratën publike si dhe praktikat e respektimit të tyre nga nëpunësit kanë krijuar një sërë problemesh, që janë bërë objekt i studimeve të shumta nga autorë të ndryshëm. Trajtimi i performancës së sektorit publik si dhe matja apo gjetja e indikatorëve të përshtatshëm është një çështje shumë e mprehtë e debateve të kërkuesve akademikë në ditët e sotme. Shumica e studiuesve që kanë analizuar veprimtarinë e sektorit publik i janë referuar një disipline e cila orientohet sipas disa rregullave që diferencojnë të drejtën nga e gabuara, të mirën nga e keqja. Dhe kjo disiplinë, e cila pretendon që do të zgjidhë një sërë problematikash që vërehen në veprimtarinë e institucioneve publike, nga këndvështrimi i së drejtës dhe të së mirës, është etika. Për të folur për etikën e komunikimit dhe për të kuptuar lidhjen që ka me administratën publike duhet të sqarohet fakti që ajo nuk është një nocion abstrakt, por është nje institucion dhe veprimtari e rëndësishme e shtetit. Nëse do të hidhet një vështrim që nga antikiteti e deri në ditët e stome do të vërehet se ka një koherencë në perceptimin që shteti përbëhet nga qytetarët dhe se janë vetë ata pjesë e administrimit publik. Administrata publike cilësohet ndryshe si institucion që vepron nëpërmjet burokracive shtetërore: strukturat e saj organizative funksionojnë dhe marrin vendime bazuar në 8

9 legjislacionin përkatës, si dhe në rregullat e brendshme sipas të cilave kryhen shërbimet publike 1. Administrata është pjesa më sipërore dhe e dukshme e qeverisë, është qeveria në veprim, si pasojë veprimtaria e qeverisë do të thotë veprimtari e administratës publike dhe e nëpunësve publikë, ka thënë ish presidenti amerikan Woodrou Wilson 2. Platoni ka nënvizuar se shteti është i përbërë nga individët dhe është e nevojshme që virtytet të arrihen nga çdo person, që nga zejtari që duhet të ketë virtytin e urtësisë e deri te drejtuesit që kanë përgjegjësinë që t i afrohen njohjes të së mirës 3. Natyrisht shteti ideal i tij ishte aristokracia ku mbizotëronte arsyeja racionale. Aristoteli në veprën e tij Politika e shpjegon shtetin si një përbërje, ku pjesë e rëndësishme e saj janë qytetarët dhe ku detyra e institucioneve të shtetit është sigurimi i një jete të mirë nëpërmjet funksionimit të një sistemi drejtësie sa më të drejtë. Aristoteli i referohet një shteti ideal me një rend moral natyror, duke theksuar se shteti është një krijim i natyrës dhe se njeriu është për nga natyra një kafshë politike 4. Kurse John Dewey, duke folur për nocionin e shtetit dhe për interesin e publikut, e cilëson shtetin si publik që organizohet dhe bëhet efektiv nga instrumentat e përfaqësimit, të cilat si ruajtës të rendit, si ligjvënës, si qeveritarë apo gjyqtarë, kujdesen për interesat e tij të veçanta me metoda që synojnë të rregullojnë veprimet e bashkëlidhura të individëve dhe grupeve 5. Sigurisht nuk është shteti, por individët ata që punojnë në korridoret e pushtetit, thekson Harold Laski në librin e tij Gramatika e politikës, vendimet e të cilëve janë ligjërisht të detyrueshëm për komunitetin. Është puna e tyre të mësojnë nevojat e shoqërisë dhe t i përkthejnë këto në terma të statuteve efektive. Pushteti i shtetit i përfaqësuar nga këta njerëz buron nga fakti se ata marrin përsipër të zgjidhin detyrat e dhëna nga shoqëria 6. Pra këta autorë dhe shumë të tjerë, për të shpjeguar funksionimin e institucioneve, një vend të veçantë i kushtojnë rolit të qytetarëve në këto organizime. Meqenëse administrata janë qytetarët dhe gjithë veprimtarinë e tyre e ushtrojnë për t i shërbyer publikut, atëhere lind pyetja si mundet që këta administratorë publikë t i shërbejnë publikut? Çfarë roli 1 Mclahn, I. (2008), Fjalori Politik i Oksfordit, Botimet IDK, Tiranë, f Woodrow, Wilson. (July 1887), The Study of Administration, Political Science Quarterly, published 3 Stumpf, S. (2003), Filozofia Histori dhe Probleme, Botimet Toena, Tiranë, f Aristoteli, (2003), Politika, Tiranë: Botimet Plejad, f. 63. Aristotle nga Jowett, B. (1885), The Politics of Aristotle, Oxford, Clarendon Press 5 Dewey, J. (2000), Publiku dhe problemet e tij, Botimet Dita, Tiranë, f Laski, H. (1925), The Grammar of Politics, London, George Allen & Unwin.,ph. 26, si dhe Chapman, R. (2002), Etika në shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri, Botimet Iceberg, Tiranë, f. 75 9

10 luan etika e komunikimit në ushtrimin e funksioneve të tyre? Kësaj pyetje dhe shumë të tjera i jepet përgjigje në këtë punim. Historia e shtetit shqiptar megjithëse i ka kaluar të njëqind vjetët, administrata e sotme publike ka shumë pak për të marrë nga qeverisjet e mëparshme, përfshi periudhën e Ismail Qemalit, atë të gjashtë mujorit të Princ Vidit, të regjimit gjysmë repubikë dhe gjysmë monarki të Ahmet Zogut dhe atij të sistemit komunist. Megjithatë formulime për etikën në administratë gjejmë edhe në periudhën e qeverisjes së Zogut. Kështu, në një qarkore që selia e Kryeministrisë u dërgonte dikastereve, Drejtorive të Përgjithshme dhe bashkive mbi sjelljen e nëpunësve, ndër të tjera thuhej: ma së pari duhet vazhdimi rregullisht i nëpunësave në detyrë, punimi i tyre me zell e me energji të plotë e thjeshtë Kombëtar, ashtu dhe sjellja e atyne me ç do njeri, si në zyrë q i bie rasti për çdo nji punë zyrtare, si edhe jashtë, të jetë e urtë, e njerëzishme e plot me nderë.... Në periudhën e shtetit të diktaturës së proletariatit, etika e aplikuar ishte ajo e ideologjisë komuniste, nuk kishte rregulla të shkruara apo Kod Etike, por njerëzit ndiqnin atë që bënin paraardhësit e tyre në punë dhe vepronin duke zbatuar një autocensurë të fuqishme. Përpjekje më serioze për ndërtimin e administratës publike u bënë pas viteve nëntëdhjetë kur nisën edhe proceset e mëdha të përmbysjes së regjimit diktatorial dhe të ndërtimit të shtetit të së drejtës. Fillimisht me dispozita kalimtare kushtetuese, pastaj me miratimin e Kushtetutës dhe me ligjin e posaçëm të funksionimit të saj. Ndërkaq aspirata e shoqërisë shqiptare për t u integruar me zhvillimet europiane dhe më gjerë, diktuan nevojën si për përshtatjen e legjislacionit shqiptar me atë të huaj ashtu edhe për kryerjen e një sërë trajnimesh dhe specializimesh të punonjësve të të gjitha niveleve. Projektet e veçanta europiane, ndihmesa e posaçme që dhanë disa vende donatore dhe fondacione ndërkombëtare, patën efektet e tyre pozitive në administratën publike e megjithatë ajo ende mund të konsiderohet e brishtë dhe larg standardeve bashkëkohore. Punimi doktoral ka një qasje filozofike në administratën publike shqiptare ku theksi i veçantë i është kushtuar etikës, moralit, virtyteve dhe ndërgjegjes të punonjësve, tipare këto që zënë vend në modelet e përparuara europiane dhe botërore. Nga ana tjetër tema analizon gjendjen aktuale të punonjësve në të gjitha shkallët e drejtimit, administratën qendrore e vendore dhe institucionet kushtetuese. Megjithëse nuk ka qenë fokusi i drejtpërdrejtë i kësaj teme, por që kanë lidhje me të, janë sjellë edhe të gjitha ligjet, aktet nënligjore, urdhërat dhe udhëzimet që rregullojnë marrëdhëniet e punës të administratës publike. Në mënyrë të përmbledhur tema doktorale është organizuar në shtatë kapituj si më poshtë: - Etika në administratën publike shqiptare; - Vlerat themelore të raporteve shtet-shoqëri-individ; - Morali dhe natyra e ndërgjegjes morale; 10

11 - Dimensione të reja të etikës në shtetin e së drejtës; - Nëpunësi bashkëkohor; - Shkollimi, kualifikimi dhe profesionalizmi në administratën publike; - Vlerat e sjelljes në administratën shqiptare. Në kapitullin e parë trajtohen më gjerësisht temat: Sa e domosdoshme dhe e rëndësishme është etika e komunikimit në administratë, Administrata publike para viteve nëntëdhjetë, Transformimi administrativ në sistemin e sipërmarrjes së lirë dhe Modelet europiane të qeverisjes përballë administratës shqiptare; roli i agjencive të krijuara pranë administratës publike. Në kapitullin e dytë i kushtohet vëmendje çështjeve si Mendimi filozofik mbi etikën në periudha të ndryshme historike, Drejtësia dhe dobishmëria, parime të rëndësishme në sektorin publik, Ndërthurja e parimeve etike me të drejtën dhe Rithemelimi i bashkëjetesës sociale. Kapitulli i tretë është fokusuar në problematika të tilla si Harmonizimi i interesit publik me atë privat, Problemi moral, funksionimi dhe konceptimi i tij, Përgjegjësia për edukimin qytetar dhe Formësimi i ndërgjegjes morale. Kapitulli i katërt ka shtjelluar tema si Përgjegjësia etike në rrafshin politik, Papërcaktueshmëria e etikës në shërbimin publik, Standarde për praktikë të përshtatshme etike të një drejtuesi dhe Etika e virtytit në administrimin publik në botë dhe në shoqërinë shqiptare. Kapitulli vijues që i dedikohet nëpunësit bashkëkohor është ndalur në mënyrë të posaçme në çështje të tilla si Detyrat dhe vështirësitë në veprimtarinë e nëpunësit, Etika e bindjeve dhe e përgjegjësisë, Shteti dhe ligji si institucioni më i lartë dhe Nëpunësi shqiptar në administratën publike. Në kapitullin e gjashtë paraqiten në mënyrë sintetike temat: Kërkesat etike të shërbimit publik, Kultura morale e nëpunësve publikë, Keqkuptimi i nëpunësit me interesin publik dhe Përballja me aktet korruptive. Kapitulli i shtatë ndalet në problematika si Kodi i sjelljes, parimet dhe vlerat e tij, Bindja ndaj kuadrit kushtetues, Konflikti i interesit dhe kuadri ligjor e zbatues në Shqipëri si dhe Tipare të Administratës Publike në Europë dhe Ballkan. Përveç literaturës mjaft të gjerë dhe të larmishme, punimin doktoral e kanë ndihmuar edhe një sërë veprimtarish dhe botimesh që janë realizuar nga institucionet ndërkombëtare të vendosura në Shqipëri, të cilët kanë dhë ndihmesë të drejtpërdrejtë, kanë monitoruar legjislacionin shqiptar dhe veprimtarinë praktike të administratës publike. Është me interes të përmendet se dinamikat që ka pasur administrata publike në dhjetëvjeçarin e fundit, kanë gjetur pasqyrim në këtë punim. 11

12 Metodologjia Në këtë punim është bërë përpjekje për një qasje normative nëpërmjet analizës krahasuese duke e sjellë atë në dy perspektiva: tradicionale dhe në atë shpjeguese duke marrë parasysh se faktorët që ndikojnë në ndërtimin dhe funksionimin e administratës publike në Shqipëri janë më të shumtë nga ç mund të paraqiten në këtë punim. Tema doktorale është ndërtuar mbi analizën shpjeguese të dukurive dhe situatave nëpërmjet të cilave identifikohen qasjet ligjore, etike, morale të funksionimit të administratës publike. Parashtrimi i arsyeve, analizave e argumenteve, interpretimi i parimeve etike në administratën publike zënë gjithashtu vend të rëndësishëm. Po kështu është përdorur shpjegimi përgjithësues, kur ka qënë i mundur, duke pasur parasysh vlerësimin e ndikimit të faktorit kontekstual dhe atij të mjedisit. Qasja historike e problemit të etikës në shoqëri jep ndihmesë për të kuptuar rendin kronologjik të situatave dhe sjelljeve etike në hapësirë dhe në kohë. Meqenëse ky studim bazohet në studimin e thelluar në literaturë, pra më së shumti është një shtjellim teorik, ai përdor dhe analizon një sërë tezash, rrymash dhe teorish në fushën e etikës së aplikuar. a. Paradigma kërkimore Meqenëse objekt i këtij studimi janë problemet etike në administratën publike, atëhere metodologjia e përdorur ndikohet nga kultura jonë kombëtare, nga diversiteti i perceptimit të saj, nga shkalla e zhvillimit ekonomik shoqëror si dhe nga niveli i emancipimit të shoqërisë. Bazuar në dyshimet akademike që krijojnë studimet në fushën e etikës për shkak të karakterit të saj jo shkencor ka qënë mjaft e vështirë për të gjetur metodën e duhur për të argumentuar vlerat e përdorimit të etikës në administratë. Termi paradigmë 7 shpesh pëdoret kur trajtojmë atë çka referohet si ndryshimi i paradigmës, që është një ndryshim në konceptin ose modelin dominues dhe për këtë arsye është veçanërisht i pranueshëm në literaturën mbi reformën dhe menaxhimin e ndryshimit. Misioni i paradigmës është që të udhëheqë kërkimet shkencore si veprimtari enigmëzgjidhëse, përmes të cilave përplotësohet, saktësohet e përshtatet paradigma duke 7 Paradigma, percaktimi nga Oxford English Dictionary Online; ( Kuhn, T. S., (1962), The Structure of Scientific Revolutions, 3rd edition. Chicago: University of Chicago Press, (1996), Thelbi i epistemologjisë së Kuhn lidhet me nocioni e paradigmës, nëpërmjet të cilës shpjegon gjithë kërkimin shkencor. Prej veprës së tij të cituar më sipër lindi një debat që u bë pjesë e një Kolokiumi Ndërkombëtar në vitin 1965 me Karl Popper dhe Lakatos, ku evidentohet konstatimi i Popper në librin Shoqëria e hapur dhe armiqtë e saj. Gjithçka duhet pranuar si e përkohshme, pa harruar kurrë që në rastin më të mirë ne zotërojmë veçse të vërteta të pjesshme dhe që gabimi apo pavërtetësia e gjykimit është e paevitushme. 12

13 u gërshetuar me realitetin ose sikurse e thotë Kuhn, për ta futur botën në kallëpet e paradigmës. 8 Modelet kryesore të përfshira në studim janë modeli i etikës dhe raporti i saj me shtetin në antikitet të prezantuara këto nga Platoni dhe Aristoteli, stoikët dhe epikurianët. Periudha e modernitetit ka marrë për bazë një sërë autorësh, të cilët kanë analizuar raportet që egzistojnë midis individit dhe shtetit në këndvështrimin e etikës dhe moralit, të përfaqësuar nga Bekoni, Hobbsi, etj. Modeli amerikan i administratës publike zë një vend të konsiderueshëm në punim, pasi SHBA-ja ishte ndër vendet e para që bëri pjesë të debatit të saj akademik dhe shkencor problemet e etikës në administratën publike, të përfaqësuara nga studiues të ndryshëm si Max Weber, John Dewey, etj. Modelet e një qeverisjeje të mirë janë trajtuar në punim nëpërmjet pasqyrimit të nismave dhe projekteve të Bashkimit Europian për vendet e Europës Juglindore, siç janë projekti SIGMA 9 apo iniciativa të tjera të donatorëve dhe monitoruesve ndërkombëtarë. b. Ballafaqimi mes modeleve dhe praktikave më të mira Krahasimi i modeleve më të mira dhe shkëmbimi i praktikave më efikase 10 në punën e nëpunësve publikë të vendeve të ndryshme është një bazë e mirë për realizimin e reformës në fushën e politikëbërjes. Profesionistët shpesh i referohen modeleve 11, ndërkohë që shkencëtarët socialë të familjarizuar me kategoritë e Max Weberit i referohen llojeve ideale. 12 Në punimin doktoral është bërë kujdes që analiza krahasuese të ndihmojë në paraqitjen e drejtë të problematikave në administratën publike, duke garantuar njëtrajtësi në përmirësimin e institucioneve dhe të agjencive të zbatimit të ligjit. Njëtrajtësia nënkupton që rregullat aktuale që qeverisin veprimtaritë e sektorit publik dhe stimujt e sjelljes janë reciprokisht mbështetës në kërkim të një funksionimi efikas dhe të përgjegjshëm. Me fjalë të tjera e rëndësishme nuk është një transplant i plotë i një institucioni, por mënyra se si çdo dispozitë institucionale zë vend brenda një sistemi të caktuar ligjor kombëtar, si edhe rregullat etike dhe morale që do të përfshihen në këtë proces. 8 Abazi, H. Temë doktorature (2012), Shqyrtime të racionalizmit në epistomologji. 9 SIGMA, programi për Mbështetje për Përmirësimin në Qeverisje dhe Menaxhim (Support for Improvement in Governance and Management). Ky program është një iniciativë e përbashkët e Organizatës për Bashkëpunimin Ekonomik dhe Zhvillimin (OECD) dhe Bashkimit Europian (BE), që financohet nga BE. (SIGMA Papers, No.1, Top Management Service in Central Government: Introducing a System for the Higher Civil Service in Central and Eastern European Countries, OECD, Paris, 1995). 10 Po aty. 11 Kocani, A. (1997), Hyrje në Epistemologji, Botimet SHBLU, Tiranë, f Weber, M. (1968), Economy and Society; an Outline of Interpretive Sociology, New York: Bedminster Press, ph

14 Metoda e analizës krahasuese ka të bëjë me peshimin e elementëve krahasuese, veçoritë e përbashkëta ose diferencat që kanë dy ose më tepër dukuri, ngjarje, objekte, etj. Kjo metodë është e përhapur shumë në studimin e dukurive etike në administratën publike. Duke u thelluar në domethënien e kësaj metode, mund të themi se janë parë dhe krahasuar dukuri, procese të njëjta ose tepër të ngjashme, për t i identifikuar ngjashmëritë dhe diferencat midis tyre. c. Aspekte ontologjike Pretendimet se etika nuk përbën disiplinë shkencore mund të tejkalohej nëpërmjet përdorimit të arsyetimeve logjike, interpretimit të fakteve reale dhe ballafaqimit të tyre me ato standartet morale të pranuara nga shoqëria. Ontologjia 13 e studimit është përdorur për të shpjeguar nëpërmjet koncepteve dhe termave organizimin e realitetit, të natyrës, të dukurive dhe situatave të ndryshme të administratën publike. Aristoteli e ka përcaktuar ontologjinë si shkenca e qënies dhe e ka shtrirë atë në gjithë sistemin e tij të filozofisë. Ai paraqiti dhjetë kategori bazike për klasifikimin e gjërave: substancën, kualitetin, kuantitetin, relacionin, veprimtarinë, pasivitetin, posedimin, ndodhjen hapësinore dhe të përkohshmen. Pra bazuar në ontologjinë e këtij kërkimi, realiteti etik në administratën publike është prezantuar përmes fjalëve, koncepteve dhe simboleve 14. Në këtë studim termi ontologji është përdorur në konteksin filozofik. Po ashtu janë përdorur gjerësisht konceptet e etikës dhe të shërbimit publik, parimet etike si integriteti, ndershmëria, fryma e ligjit, statusi i nëpunësit civil, menaxhimi i burimeve njerëzore, morali, përgjegjësia qytetare, virtyti, ndërgjegje morale, demokracia etj; është folur për modele cilësore dhe sasiore, marrëdhëniet midis dukurive etike dhe strukturave të institucioneve të administratës publike, veprimtaritë dhe ndryshueshmëria e institucioneve në hapësirë dhe në kohë të ndryshme. Është parë me kujdes që të analizohet përmbajtja dhe thelbi i këtyre koncepteve në realitetin shqiptar, por njëkohësisht edhe si kanë evoluar këto koncepte në periudha të ndryshme të zhvillimit të shoqërisë shqiptare, duke krahasuar atë me praktikat dhe përmbajtjen e tyre në realitetet e vendeve të ndryshme. Gjithashtu punimi mbështetet në analizën e përmbajtjes së teorive të ndryshme mbi etikën, politikën, shtetin dhe publikun duke filluar nga autorët e antikitetit deri në autorët e ditët e sotme. d. Përqasja epistemologjike Një nga arsyet që i referohemi epistemologjisë për të shpjeguar etikën lidhet me skepticizmin e kërkuesve të ndryshëm, se studimeve në fushën e etikës u mungon ekspertiza shkencore dhe ajo që do të ofrohej, do të ishte diçka shumë sipërfaqësore. 13 Sinani, Gj. (2006), Nocione të Fenomenologjisë, SHBLU, Tiranë. 14 Walliman, N. (2001), Your Research Project, London, Sage Publications, ph

15 Vështirësi tjetër që ka egzistuar në këtë fushë kanë qenë dhe pretendime të ndryshme se për të zgjidhur problemet morale në fusha të ndryshme nuk është e nevojshme që të jesh eticien dhe nuk është e domosdoshme që të përdorësh modele që nuk do të zbatohen ndonjëherë. Meqënëse epistemologjia 15 fokusohet në përdorimin e teknikave racionale të filozofisë mbi subjektin që studiohet dhe që në këtë rast është studimi i etikës së komunikimit në sektorin publik, punimi ka përfshirë, në pjesën më të madhe, arsyetime me argumente racionale, për të shpjeguar situatat etike në administratën publike, dobishmëria e të cilave është e vështirë për t u matur. Epistemologjia si disiplinë përbën një degëzim të vonët të filozofisë. Sipas studiuesit Aleksandër Kocanit, nëse do të niseshim nga kuptimi epistemologjik i termit epistemologji do të kishim epistem që në greqishten e vjetër do të thotë teori, shkencë dhe logos, që këtu do të merrej si studim apo diskutim. Gjithmonë, sipas Kocanit, ky pretendim duket si i pavend, referuar opinioneve tradicionale që egzistojnë në kohën e sotme për shkencën. Në fakt nuk egziston asnjë teori shkencore që të jetë bazuar në parime krejtësisht të përcaktuara dhe përsosmërisht koherente ndërmjet tyre, në metoda kërkimi apo eksperimenti të pranuara pa një kritikë paraprake në përputhje me objektin e tyre. Bazuar në këto pretendime të epistemologjisë kritike James Rachels ngre pyetjen: A egzistojnë prova në etikë 16? Për të diskutuar mbi këtë çështje, sipas epistemologjisë, studiuesit duhet t i drejtohen arsyes dhe të ndjekin rrugën e përdorimit të arsyetimit moral dhe të japim shpjegime se përse këto arsye janë të rëndësishme, krahasuar me gjykime të tjera. Këtu ka keqkuptime për të shpjeguar se gjykimet morale janë të paprovueshme 17 pasi: - Kur kërkohen prova, njerëzve u shkon mendja te vrojtimet dhe eksperimentet në shkencë dhe përderisa në etikë nuk ka vrojtime dhe eksperimente të ngjajshme, ata nxjerrin përfundimin se nuk egziston asnjë provë. Por në etikë mendimi racional shprehet në parashtrimin e arsyeve, në analizën e argumentave, në formulimin dhe përligjjen e parimeve etj. - Kur mendohet lidhur me dhënien e provave që opinionet etike janë të drejta, gjithmonë në etikë priret të mendohet për çështje të vështira, por kjo nuk përjashton rastet kur egzistojnë probleme të thjeshta për të cilat njerëzit e arsyeshëm bien dakort. Pra në etikë kemi të bëjmë me këtë logjikë të arsyetimit: - Të provosh se një opinion është i drejtë dhe - Të bindësh dikë që të pranojë provën Kocani, A. (2005), Hyrje në Epistemologji, SHLBU, Tiranë, f Rachels, J. (2007), Elemente të filozofisë morale, botimi i pestë, Botimet Dita, Tiranë, f Shih po aty. 18 Shih po aty. 15

16 Provat, sipas Rachels, janë të pakundërshtueshme për të bindur njerëzit, por kundërshtimi do të thotë që ai person po tregohet i pagdhendur ose kokëngjeshur 19. Duke u bazuar në epistemologjinë realiste të Gaston Bachelard, e cila konsideron se realiteti ekziston objektivisht (realiteti i drejtëpërdrejtë i menjëhershëm) 20 dhe realitetin administrativ si i ndërtuar përmes ndërveprimit të qëllimshëm racional të individit me realitetin 21, shpjegohet ndërveprimi midis administratorëve publikë, qytetarëve dhe etikës. Ajo që përbën interes për studimin ishte të kuptohet funksionimi i kësaj marrëdhënieje bazuar në realitetin e shoqërisë shqiptare dhe mundësisë së funksionimit dhe organizimit të një administrate eficente publike. Disa nga çështjet që ishin me interes për t u zbuluar ishin perceptimet e qytetarëve për nëpunësit publikë dhe rolin e tyre në shoqërinë shqiptare, perceptimet e shumllojshme për modelet e administratës publike në vende të ndryshme të Europës, ku ishte shumë e vështirë të gjeje një opinion të njëjtë për këtë institucion. Ndryshueshmëria dhe kontradiksionet kanë qënë pjesë e perceptimit të qytetarëve. Gjithashtu ishte me interes të kuptohej motivimi apo demotivimi i administratorëve publikë dhe të zbuloheshin faktorët që e sillnin këtë demotivim. Vetëm kështu do të mund të krijohej një pamje e qartë për të zbardhur realitetin e kësaj çështjeje dhe për të dhënë rekomandimet e mundshme. e. Metodologjia e kërkimit Vlerësimi i ndikimit të politikave për administratën publike është një metodë analitike e bazuar në informacion për të vlerësuar kostot e mundshme, pasojat dhe efektet anësore e instrumentave të politikave të planifikuara (ligjet, rregulloret, aktet nënligjore, etj.) si dhe dobishmëria që buron nga zgjedhja dhe zbatueshmëria e politikave qeveritare në fushën e të mirave publike 22. Një lloj forme e vlerësimit të ndikimit duhet të kryhet gjithmonë në rastet kur ndryshimi i parashikuar i politikave pritet që të shkaktojë ndryshime dhe kosto të rëndësishme, p.sh. ligje të reja të taksave, kodi i punës, ligjet e sigurimeve shoqërore ose rregullat e subvencioneve. Për të prodhuar rezultate të dobishme dhe për vlerësimin e ndikimit është e rëndësishme që të merren në konsideratë zhvillimet e mundshme të ardhshme dhe për të vlerësuar ndikimin nën supozime të mundshme. Vlerësimi i ndikimit të politikave për administratën publike ofron informacion krahasues mbi pasojat e parashikueshme të alternativave të ndryshme të politikave të disponueshme për të zgjidhur një problem të caktuar të etikës së komunikimit në administratën publike. 19 Shih po aty. 20 Kocani, A. ( 2005), Hyrje në Epistemologji, SHBLU, Tiranë, f Shih po aty. 22 Jakupi, A. (2005), Metodat e kërkimit shkencor, Prishtinë, f

17 Eksperienca e administratës shqiptare ka treguar se ndryshueshmëria e shpeshtë e legjislacionit, ka ndikuar negativisht në efektivitetin e punës së saj dhe sipas një reaksioni zinxhir kjo është reflektuar dhe shpërfaqur me mungesë besimi nga ana e qytetarëve, paqëndrueshmëri ekonomike dhe pasoja të tjera negative. f. Mbledhja e të dhënave dhe kërkimi në literaturë Burimet e përdorura në këtë temë doktorature ka qenë studimi i arritjeve më të spikatura të botës akademike, brenda dhe jashtë vendit (libra, ligjërata, botime të veçanta, konferenca e simpoziume kombëtare dhe ndërkombëtare, raporte dhe vëzhgime, veçanërisht progres-raportet e Këshillit të Europës, studimet e përvitshme të fondacionit Soros, raportet e Transparency International Albanis (TIA), raportet e Delegacionit të Komisionit Europian në Tiranë, botimet periodike të Departamentit të Administratës Publike (DAP), publikimet e Institutit të Trajnimeve të Administratës Publike (ITAP), legjislacionin dhe praktikën e përditshme të DAP- it. Meqenëse studimi është ndarë në disa kapituj edhe literatura është përzgjedhur sipas kësaj ndarje duke filluar me literaturën për metodat kërkimore të përzgjedhura për të bërë punimin, me literaturën për filozofët e antikitetit, botimet që kanë lidhje me veprat e filozofëve të periudhës së mëvonshme, duke u fokusuar te ajo literaturë që i korrespondon temës përkatëse dhe që përbën një kontribut të këtyre filozofëve në fushën e etikës, moralit dhe politikës. Një rëndësi e veçantë i është kushtuar punimeve të periudhës së filozofisë moderne, si periudha e ringritjes së etikës dhe moralit në shoqëri si dhe e botimeve që sjellin sidomos eksperiencën amerikane të administratës publike, e cila ishte e para që krijoi modele dhe teori në fushën e etikës dhe moralit në institucionet publike. Meqenëse modeli i Bashkimit Europian ka një specifikë për t u përmendur, janë bërë përpjekje për të sjellë këtë eksperiencë nëpërmjet veprave dhe studimeve të autorëve në zë si Ian Manner, kodin e etikës së Bashkimit Europian dhe atë të Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Literaturë tjetër e shfrytëzuar në këtë studim ishte libri i Richard A. Chapman Etika në shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri (2002), i cili sjell përvojën e disa shteteve të Amerikës për etikën në sektorin publik, i cili u bë pjesë e një projekti për etikën në pushtetin lokal në Shqipëri, ku u pilotua bashkia e Elbasanit, projekt i financuar nga USAID. Njëkohësisht burim për literaturën kanë qenë dhe veprat e Platonit 23 dhe Aristotelit 24 si Republika, Etika e Nikomakut, Politika, ku më shumë është folur për vlerat që përçon qyteti - shtet (polisi); epikurianët janë investuar në idealin jetësor, ndërsa stoikët patën si busull arsyen universale që siguron barazinë e njerëzve. Në mesjetën e Shën Agustinit 25 mbizotëronte etika e mbështetur në teologji, kurse në 23 Platon (424/423 pk 348/347 pk), filozof i lashtë grek. Teoria e tij mbi shtetin dhe etikën paraqitet në veprën: Republika, Routledge Encyclopedia of Philosophy, f Aristoteli (384 pk 322 pk), filozof i lashtë grek. Veprat më të rëndësishme në fushën e etikës janë Nicomachean Ethics, Categories dhe Politika, Routledge Encyclopedia of Philosophy, ph Aristoteli, (2001), Etika, Botimet Fllad, Tiranë, f Hersh, Zh. (1993), Habia filizofike, Botimet Dituria, Tiranë, f

18 shekullin e trembëdhjetë teoricienë si Thoma Akuini mbronin pikëpamjen e etikës natyraliste përballë asaj hyjnore. Ndryshimet e mëdha që ndodhën në shekujt e mëvonshëm përvijuan të tjera koncepte në teoritë për vlerat e etikës. Në shekullin e XX, mes etikës dhe disiplinave filozofike vërehen qartë tri rryma: Së pari, me zhvillimin e filozofisë analitike 26 u rrit ndjeshmëria në fushën e etikës sidomos në SHBA dhe në Britaninë e Madhe 27. Filozofia analitike bashkon një grup metodash filozofike që përqendrohen në argumentimin e detajuar, duke drejtuar vëmendjen ndaj semantikës, përdorimin e logjikës klasike dhe atyre jo - klasike dhe mbi të gjitha qartësinë e kuptimit, të përfaqësuar nga Michael Dummett, Bertrand Russell dhe G.E. Moore. Kjo filozofi u zhvillua si kritikë e idelizmit të Hegelit dhe veçanërisht të pasuesve të tij dhe kundër sistemeve të mëdha të filozofisë mashtuese. Disa shkolla në këtë grup përfshijnë atomizmin e pozitivizmin logjik me Ludwig Wittgenstein dhe filozofinë e gjuhës së zakonshme. Disa studiues mendojnë se problemet filozofike vijnë nga keqpërdorimi i gjuhës ose nga keqkuptimet e logjikës së gjuhës, ndërsa të tjerë besojnë se problemet legjitime filozofike ekzistojnë me të vërtetë dhe filozofia është e lidhur përherë më shkencën. Kohë më vonë u ringjall interesimi në probleme tradicionale filozofike nga gjeneratat e reja të filozofëve analitikë. David Lewis, Saul Kripke, Derek Parfit dhe të tjerë u morën me probleme tradicionale metafizike, të cilat filluan t'i studiojnë me anë të logjikës dhe filozofisë së gjuhës. Ndër këto probleme veçohen: vullneti i lirë, esencializmi, natyra e identitetit personal, natyra e mendjes dhe e ligjeve të zakonshme, koha dhe hapësira, vetitë e qenieve materiale, modaliteti etj. Së dyti, përfaqësuesit e filozofisë egzistencialiste besonin se mendimi filozofik fillon me subjektin njerëzor, jo thjesht me subjektin që mendon, por individin njerëzor që vepron, ndjen, jeton. Në ekzistencializëm, pika fillestare e individit karakterizohet nga e ashtuquajtura sjellja ekzistenciale ose ndjenja e mosorientimit dhe konfuzionit përpara një bote pa kuptim. Soren Kierkegaard 28, Friedrich Nietzsche, Sartre, Heidegger, De Beauvoir, Camus, Thomas Flynn, dhe shumë autorë të tjerë konsiderohen themeluesit e ekzistencializmit, por ndikimi i tyre ka shkuar përtej kësaj rryme. Së treti, filozofia fenomenologjike 29 i mëshon më shumë të dhënave konkrete të përvojës morale. Fenomenologjia, me përfaqësues kryesor Edmund Husserl, ishte një përpjekje për të vendosur bazat për konsiderimin e strukturës së përvojave të vetëdijshme në përgjithësi. Një pjesë e rëndësishme e projektit të Husserlit tregonte se të gjitha veprimet 26 Stumpf, S. (2000), Filozofia, histori dhe probleme, Botimet Toena, Tiranë. 27 Dummett, M. (1993), The Origins of Analytical Philosophy. Cambridge, MA: Harvard University Press. Si dhe Hans-Johann Glock. (2008), What is Analytic Philosophy? Cambridge:Cambridge University Press. 28 Hersh, Zh. (1993), Habia filizofike, Botimet Dituria, Tiranë, f Sinani, Gj. (2006), Nocione të fenomenologjisë, SHLBU, Tiranë. 18

19 e vetëdijshme janë të drejtuara nga përbërja objektive, një karakteristikë që ai e quajti e qëllimshmja 30. Në veprën e tij ai zhvilloi teknikën e fenomenologjisë përshkruese, me qëllim që të tregonte se si gjykimet objektive janë të bazuara në përvoja të vetëdijshme dhe sidomos në vetitë esenciale të çdo përvoje. Meqenëse filozofia fenomenologjiste ka një qasje në zbulimin e marrëdhënieve thelbësore që ekzistojnë në realitet dhe në çdo fushë (bota etike, estetike, fetare, logjike, antropologjike, psikologjike), përfshirja e saj në interpretimin e marrëdhënieve midis etikës dhe veprimtarisë së administratës publike krijon situata më bindëse për këtë marrëdhënie. Përfaqësues të tjerë të fenomenologjisë kanë qenë Pfander Alexander ( ), Max Scheler ( ), Dietrich von Hildebrand ( ), Martin Heidegger ( ) dhe Maurice Merleau - Ponty ( ). g. Vështirësitë gjatë punimit doktoral Vështirësitë e hasura gjatë punimit të temës së doktoraturës kanë qënë të shumta. Meqenëse kjo është një temë relativisht e re në në fushën e studimeve akademike, ky fakt e ka vështirësuar disi punën. Megjithëse për fushën e etikës dhe moralit është studjuar dhe egzistojnë teori të ndryshme që nga antikiteti deri në ditët e sotme, vështirësia qendron në selektimin dhe shqyrtimin e teorive që t i përgjigjeshin saktësisht fushës së administratës publike dhe gjetjen e atyre teorive që kanë dhënë ndihmesë në zgjidhjen e problemeve reale. Po kështu vështirësi është hasur në metodologjinë e studimit, për shkak të larmishmërisë së madhe të problematikave që mbart fusha e komunikimit etik në administratën publike. Vetë mendimi filozofik në këtë fushë është përhapur gjerësisht gjatë shekullit të kaluar ku shoqëria po përballej me problematika të shumta e të pazgjidhshme nga sistemet ligjore, kështu që thirrja edhe njëherë e rregullave dhe normave të etikës përbënte një problem për t u zgjidhur nga filozofë dhe sociologë, gjithmonë duke u mbështetur në konteksin e ri kohor. Kjo përbën një problem për fushën e administratës, pasi zbatimi i rregullave ishte një risi ku dinamika e zgjidhjeve shkonte në proces ndryshimi. Nisur nga sa më sipër krijohet një problem i ri në gjetjen dhe shqyrtimin e atyre teorive që duhen studiuar për shkak të vlerave që ato kanë dhe rëndësisë së tyre në këtë fushë. Një vështirësi tjetër ka qenë ajo e literaturës së duhur në gjuhën shqipe. Sigurisht përkthime të veprave të filozofëve që nga antikiteti deri më sot janë të shumta, por studimi i tyre në gjuhën origjinale do t i jepte më shumë shije temës. Po kështu dhe vetë administrata shqiptare në tranzicion nuk ka botime të shumta, pasi vetëm vitet e fundit u hap për herë të parë në vendin tonë Shkolla Rajonale për Administratën Publike 31. Përdorimi i internetit dhe aksesi në biblotekat on line ka qenë gjithashtu një problem më vete. 30 Kockelmans, J. J. (1967), "Biographical Note", Edmund Husserl, The Philosophy of Edmund Husserl and Its Interpretation, Garden City NY: Doubleday Anchor. 31 Në Qershor 2003, Bashkimi Europian nënshkroi Axhendën e Selanikut për Ballkanin Perëndimor: Nisma drejt Integrimit Europian, që nxiti krijimin e mekanizmit rajonal, për trajnimin dhe formimin e administratës publike. Vendet e Ballkanit Perëndimor, në 2 Maj 2006, në praninë e Komisionit Evropian, 19

20 1. ETIKA NË ADMINISTRATËN PUBLIKE SHQIPTARE Kjo temë doktorature synon të japë ndihmesë në njohjen e pikëpamjeve të ndryshme nga përvoja europiane dhe botërore për komunikimin etik në administratën publike, të sjellë në mënyrë të përmbledhur evoluimin që nga kohët më të hershme e deri më sot si dhe që të japë një vlerësim kritik për zbatimin e tyre në praktikë. Tema bën përpjekje të nënvizojë hapat e shoqërisë shqiptare në krijimin e legjislacionit në këtë fushë dhe në funksionimin e strukturave përgjegjëse të drejtpërdrejta, sidomos në veprimtarinë institucionale të Departamentit të Administratës Publike (DAP) për menaxhimin e përgjegjësive ligjore dhe vënien në jetë të reformave të ndryshme. Etika në shërbimin publik ka të bëjë me zbatimin praktik të standardeve morale në qeverisje 32. Etika lidhet para së gjithash me mënyrën se si individi e ndien si duhet të sillet; ajo bën fjalë për vlerat dhe zbatimin e tyre në një kontekst të dhënë. Dihet se shoqëria qytetare është drejtëpërdrejt e lidhur me shërbimin e ofruar nga administrata publike dhe si pasojë ajo e orienton krejt veprimtarinë e saj drejt plotësimit të nevojave dhe interesave të publikut, duke ushtruar funksionet e saj, bazuar në parime të shëndosha etike dhe me respektim ligji. Studimi i performancës së administratës publike bëhet i rëndësishëm, pasi ky sektor publik përfaqëson shtetin dhe mënyrën e qeverisjes në një vend të caktuar dhe se shërbimet publike janë mjaft të rëndësishme për përfituesit; ato janë në fund të fundit jetike dhe të pazëvendësueshme. Duke konsideruar rëndësinë e veçantë që ka performanca organizative, kuptohet se për ta arritur atë është e domosdoshme t i kushtohet vëmendja e nevojshme si dhe të gjenden instrumentet e përkatës në kohën e duhur për këtë qëllim. Përherë egziston një lidhje e drejtpërdrejtë midis etikës si disiplinë dhe administratës publike, e cila buron qysh kur lindën funksionet administrative në botën e qytetëruar dhe qysh kur filozofët folën për etikën, por që në kushtet aktuale lypset të jenë paraprijës dhe të domosdoshëm për një punonjës që kryen shërbime publike. Funksionimi i mirë apo i keq i një strukture shtetërore publike ka si element të qënësishëm edhe etikën. Kjo do kuptuar se kur nëpunësi i shërbimit publik kryen sjellje jo etike gjatë zbatimit të detyrës së tij, atëhere ai ka cënuar besueshmërinë e publikut ndaj vetvetes, ndaj institucionit dhe ndaj vetë shtetit. Pikërisht për këtë arsye në administratën tonë publike ku korrupsioni është i pranishëm si sjellje jo etike, gjithnjë e më shumë kërkohet zbatimi i parimeve etike për mbrojtjen dhe nënshkruan Protokollin e Shkollës Rajonale të Administratës Publike. Shih revistën e Departamentit të Administratës Publike, (2009) Shërbimi civil në rajon në një këndvështrim të ri. Botimet Maluka, Tiranë. 32 Chapman, R. (2002), Etika në shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri, Botimet Iceberg, Tiranë, f

21 rritjen e integritetit personal dhe institucional. Vlerat etike dhe integriteti janë elementë të rëndësishëm të çdo shoqërie demokratike. Në periudhën e tranzicionit, nevoja për Kodin e Etikës në institucionet e administratës publike, erdhi gjithnjë në rritje. Në përmbushje të kësaj nevoje Kuvendi i Shqipërisë miratoi ligjin Për rregullat e etikës në administratën publike 33, i cili shtron para të gjithë punonjësve të administratës jo vetëm detyrimin ligjor për ta zbatuar, por edhe detyrimin moral për ta pasur si udhërrëfyes gjatë gjithë veprimtarisë së tij. Pas këtij ligji, institucione të ndryshme të administratës publike hartuan Kodin e vet Etik, i cili funksionon i veçantë dhe shërben si etikë institucionale që normon marrëdhënien dhe sjelljen mes punonjësve në këndvështrimin etik, përcakton rregullat e sjelljes në punë për veshjen, komunikimin e vendimet me qëllim që të sigurohet respektimi i parimeve të ligjshmërisë, integriteti profesional dhe besnikëria gjatë kryerjes së detyrave zyrtare. Kodi Etik udhëzon dhe drejton veprimtarinë publike të punonjësve të administratës, përcakton rolin dhe përgjegjësitë që punonjësi duhet të ketë me vetveten, kolegët, partnerët dhe institucionin ku punon; shërben si shtysë për rritjen e përgjegjshmërisë, ndihmon në rritjen e respektit ndaj të tjerëve dhe është i papajtueshëm me padrejtësitë dhe pandershmëritë. Njëkohësisht ai inkurajon dialogun, diskutimet e hapura dhe pa paragjykime mes kolegëve, vartësve dhe eprorëve. Sjellja etike nuk është një proces pasiv, përkundrazi kërkon që anëtarët e administratës publike të bëjnë zgjedhje të ndërgjegjshme dhe të kenë gjykim të shëndoshë në përputhje me vlerat etike. Secila qënie njerëzore përmban në vetvete mendimin dhe gjykimin, pra është e pajisur edhe me përgjegjësi. Vetë njeriu është i ndërgjegjshëm dhe i formuar ndaj duke qenë i plotë në veten e tij, arsyeja dhe zhvillimi i tij janë gjithnjë pjesë e pandashme, ndaj edhe përmban vlerë në vetvete. Vlera njerëzore është të qenurit njeri, të punuarit në dobi të qenies njerëzore dhe të shoqërisë. Një shembull i parimeve etike në administratën publike qëndron në Shtatë parimet e jetës publike nga Komiteti Nolan i Mbretërisë së Bashkuar. Sipas këtij dokumenti ato janë: altruizmi, integriteti, objektiviteti, përgjegjësia, sinqeriteti, ndershmëria dhe drejtimi. 34 Në të gjitha institucionet publike, zbatimi i Kodit Etik është i rëndësishëm si për punonjësit e thjeshtë të administratës ashtu edhe nga drejtuesit e tyre. Kështu, administratorët publikë zhvillojnë alternativa dhe programe të veçanta për të zbatuar politikën publike të cilën e ka miratuar qeveria. Për këtë arsye, siç vërejnë David H. 33 Fletorja zyrtare nr 83, Tetor 2003, Ligji 9131, dt , Për rregullat e etikës në administratës publike. 34 Chapman, R.A. (2000), Etika në shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri, Tiranë: Botimet Iceberg, f

22 Rosnebloom dhe Robert S. Kravçuk administratorët publikë duhet të sillen me plot përgjegjësi sepse puna e tyre ka shumë aspekte që mund të çojnë te keqkuptimi i interesit publik, pra edhe te korrupsioni. 35 Etika nuk është vlera që arrihet dhe mbaron, përkundrazi ajo zotërohet dhe zhvillohet gjithnjë sepse interesi publik është ai që duhet të mbizotërojë në sjelljen etike. Vetëm në këtë mënyrë mund të sigurohet vazhdimësia e funksionit efektiv, efikas, të përgjegjshëm dhe transparent e administratës publike shqiptare. Kjo është një detyrë jo e lehtë për t u kryer nga punonjësit e administratës publike, e cila ndodhet vazhdimisht dhe potencialisht nën presionin e vazhdueshëm politik, sidomos nga struktura politike ose jopolitike opozitare. Aristoteli 36 në veprën e vet Politika 37 e shpjegon shtetin si një përbërje, ku pjesë e rëndësishme e saj janë qytetarët. Pra këta autorë dhe shumë të tjerë janë sjellë për të shpjeguar se në funksionimin e institucioneve një vend të veçantë i kushtohet rolit të qytetarëve në këto organizime Sa e domosdoshme dhe e rëndësishme është etika e komunikimit në administratë Ndryshe nga shumë shoqëri të tjera, fqinje apo më gjerë, vendi ynë nuk ka ndonjë traditë në ndërtimin e administratës publike dhe aq më pak në etikën që duhet ta përshkojë atë. Megjithëse një ngrehinë shtetërore mbi 100-vjeçare, qeverisja e Ismail Qemalit, administrata e Ahmet Zogut dhe e ajo shtetit totalitar, nuk arritën të krijonin një model që mund të ndiqej nga brezat pasardhëse. Ndërkaq shoqëri më të zhvilluara në vende të tjera të rajonit e më gjerë, po përjetonin tronditje të vlerave morale dhe etike në çdo fushë të zhvillimit të jetës shoqërore. Në rend të ditës shfaqen mjaft dilema për të përcaktuar atë çka është e mirë, e drejtë apo e gabuar, e parë kjo jo vetëm në konteksin etik, por edhe në atë ekonomik, politik, ligjor dhe social. Problemet e shoqërisë së sotme shqiptare janë dhuna në familje, arbitrariteti institucional, shkelja dhe mosrespektimi i ligjeve si nga qytetarët ashtu edhe nga nëpunësit e administratës publike, mungesa e përgjegjshmërisë sociale, krimi i organizuar, mungesa e besimit te institucionet e pavarura, mungesa e efikasitetit të agjencive ligjzbatuese, shteti i së drejtës etj. 35 David, H. Rosenbloom & Robert, S. Kravchuk (2002), Public administration, understanding management, politics, and law in the public sector,london: botimet McGraw-Hill Humanities/Social Sciences/Languages; 7 edition (April 7, 2008) ph Jowett, B. (1885), The Politics of Aristotle, Oxford, Clarendon Press. 37 Aristoteli, (2003), Politika, Botimet Plejad, Tiranë, f. 63, vepër përkthyer në anglisht nga Jowett, B. (1885), The Politics of Aristotle, Oxford, Clarendon Press. 22

23 Çfarë duhet bërë përballë kësaj situate? A duhet të forcojmë ligjin sipas qëndrimit pozitivist apo duhet të kthehemi në etikën e virtytit, siç e ka prezantuar Aristoteli? Indiferentizmi si dukuri e përgjithshme dhe si një sëmundje e modernitetit 38 është mjaft i rrezikshëm veçanërisht për shoqëritë e pakonsoliduara dhe të pakonturuara ligjërisht dhe etikisht, pasi duke pasur dhe mospasur rregulla ligjore dhe etike në shoqëri krijohet preçedenti që të sundojë kaosi, abuzivizmi dhe arbitrariteti. Jetojmë në një botë, thotë Charles Taylor 39, ku njerëzit kanë të drejtë të përzgjedhin vetë modelet e jetës dhe të vendosin me vetëdije se çfarë bindjesh duan të përqafojnë. Dhe këto të drejta nuk mbrohen vetvetiu, por nga sistemet tona ligjore. Megjithatë shumë prej nesh janë të dyvlershëm. Liria moderne u fitua duke shpërthyer kufizimet e vjetra morale. Dukuri tjetër masive e periudhës së modernitetit është përparësia e arsyes instrumentale 40 duke iu referuar në këtë rast mënyrës së arsyetimit kur planifikohet përdorimi sa më ekonomik i mjeteve për një qëllim të caktuar. Në rrafshin politik institucionet dhe strukturat teknologjike i kufizojnë rreptësisht zgjidhjet e njeriut duke imponuar një humbje të madhe të lirisë, për sa kohë mendohet dhe veprohet me arsye instrumentale. Në këtë shoqëri njerëzit përfundojnë si të mbyllur brenda mureve të zemrës së tyre. Kjo gjë ngjall rrezikun e një forme të re moderne të despotizmit, të cilin Alexis de Tocqueville e quan despotizëm të butë. Shteti nuk do të jetë një tirani e terrorit si njëherë e një kohë, por do të jetë një qeveri e butë dhe paternialiste 41. Duke qenë një ngrehinë e tillë, struktura të larta shtetërore priren në zgjidhje të shpejta administrative që megjithëse mund të nisen nga premisa të mira, nuk japin rezultatet e kërkuara. Asnjë qeveri sado e përkryer qoftë nuk e do nëpër këmbë pjesëmarrjen e qytetarëve, që janë më kritikë dhe që kërkojnë më shumë prej saj. Në shoqërinë moderne njerëzit, të nisur nga format pragmatiste të të menduarit dhe të jetuarit, janë skeptikë ndaj rregullave morale dhe parimeve etike. Gjithandej dëgjojmë të flitet për forma të pasurimit të shpejtë dhe të pakontrolluara nga ligji të një pjese të konsiderueshme të zyrtarëve të lartë dhe në poste drejtuese, megjithëse ligjet egzistojnë. Këto vëzhgime vijnë prej disa përfundimeve të Open Data Albania (ODA) 42, organizatë jofitimprurëse që merret me transparencën e të dhënave statistikore, bazuar në indikatorët e zhvillimit ekonomikë, socialë dhe politikë. Njëkohësisht organizata publikon të dhëna mbi veprimtarinë e çdo zyre publike, duke bashkëpunuar me institucionet e sektorit 38 Taylor, Ç. (2008), Etika e Autenticitetit, Botimet Dita, Tiranë, f Po aty. 40 Po aty Open Data Albania, (2012), Të dhëna mbi korrupsionin sipas proçedimeve penale të gjyqësorit në RSH , marrë nga Ministria e Drejtësisë dhe përpunimi dhe komentet janë bërë nga ODA. 23

24 publik, publikim i cili buron nga ligji E drejta për informim, (ligji nr. 8503, datë ) 43 dhe nga etika në shërbimin publik. Kryerja e punimit të doktoraturës Etika e komunikimit në administratën publike, rasti RSH buron si nga konceptet bashkëkohore rreth kësaj teme, ashtu edhe nga vetë nevojat e brendshme që kanë strukturat e reja shqiptare pas transformimeve të ndodhura gjatë viteve nëntëdhjetë. Parimet e sotme europiane tregojnë se roli kryesor i shtetit modern në një ekonomi tregu është sigurimi i kushteve dhe standardeve të drejta e të barabarta si bazë për jetën e përditshme, veprimtaritë ekonomike të individëve dhe enteve ligjore; mekanizmi bazë që përdoret nga strukturat shtetërore është ligji. Koncepti modern i administratës publike, i ndërtuar në dy modele, modeli francez dhe modeli i Weberit në fund të shek XIX 44, krijon një nocion të delegimit hierarkik të pushteteve të shtetit tek individët që operojnë brenda sistemit publik. Nëpunësit civilë nuk janë vetëm dhe thjesht administrues shtetërorë, por edhe mbajtës të fuqive të shtetit, të cilët përpiqen të sigurojnë që parimet e së drejtës administrative dhe kushtetuese të zbatohen në krejt veprimtarinë e administratës publike Koxhaj, A. (2008), Administrimi Publik në Sektorin Publik, SHBLU, Tiranë, f