UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE KOMPENSIMI I PRONËS NË SHQIPËRI, SFIDË PËR TË DREJTAT E NJERIUT DHE SHTETIN E SË DREJTËS

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE KOMPENSIMI I PRONËS NË SHQIPËRI, SFIDË PËR TË DREJTAT E NJERIUT DHE SHTETIN E SË DREJTËS DOKTORANT BLEDAR ABDURRAHMANI UDHËHEQËS SHKENCOR PROF.DR. XHEZAIR ZAGANJORI Tiranë, Nëntor 2014

2 DEKLARATË Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër, përveç rasteve të cituara dhe të referuara. Copyright I Bledar ABDURRAHMANI 2014 Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 1

3 Abstrakt Një ndër sfidat aktuale më të mëdha dhe të vështira për shtetin shqiptar, me një ndikim të drejtëpërdrejtë në respektimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe shtetit të së drejtës është zgjidhja e problematikës së kompensimit të pronës së paluajtshme të shpronësuar gjatë rregjimit komunist. Për vite me radhë, një kategori e madhe subjektesh të shpronësuara, nuk kanë arritur dhe po arrijnë të realizojnë apo ekzekutojnë të drejtën e tyre të kompensimit të pronës të garantuar me ligj dhe të njohur me titull administrativ apo gjyqësor brenda sistemit të brendshëm ligjor shqiptar. Në mungesë të një zgjidhje efektive ata i janë drejtuar Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut për të rivendosur të drejtën e tyre. Realizimi i së drejtës së subjekteve të shpronësuara nëpërmjet kësaj mënyre, në disa raste me radhë, përbën një sfidë të madhe për shtetin e së drejtës, legjislatorin, qeverinë shqiptare dhe proceset integruese. Në fund të fundit, ky dështim i shtetit në përmbushjen e të drejtave të një kategorie subjektesh tregon se jo vetëm drejtësia e premtuar nuk po arrin të vihet në vend, por edhe është një dëshmi e qartë mosrespektimit të parimit të shtetit të së drejtës dhe shkeljes së të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Nevoja për një zgjidhje sa më të shpejtë dhe efektive në sistemin e brendshëm shqiptar të kësaj problematike mbetet themelore për standardet demokratike dhe proceset integruese. Nga ana tjetër, gjatë këtyre viteve të demokracisë një kategori e madhe subjektesh kanë humbur të drejtën e pronësisë mbi tokën si rezultat i efekteve të ligjit të legalizimit të ndërtimeve informale dhe ende nuk kanë arritur dhe nuk po arrijnë të marrin kompensimin apo shpërblimin e saj si rezultat i këtij shpronësimi. Masat ligjore të marra nga shteti shqiptar në këtë drejtim dhe ecuria e ngadaltë e procesit kanë ndikuar në përkeqësimin e gjendjes së këtyre subjekteve. Kuadri ligjor i legalizimit ka krijuar një gjendje pasigurie të thellë tek pronarët e ligjshëm, duke mos i ofruar asnjë përgjigje për mënyrën dhe afatin se kur do të mund të realizohet një e drejtë e tillë. Pavarësisht se ligji i legalizimeve kaloi në filtrin e rishikimit kushtetues, përmbushja e të drejtës së kompensimit të pronarëve të ligjshëm duket se përbën dështim tjetër të shtetit shqiptar. Impakti i gjërë i kësaj problematike tashmë ka sensibilizuar cdo qytetar shqiptar dhe zgjidhja e saj nuk duket të jetë e afërt. Ky punim ka për qëllim të bëjë një analizë të legjislacionit që rregullon procesin e kompensimit të pronave sipas legjislacionit që rregullon kthimin dhe kompensimin e pronave dhe legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve informale, ecurinë e këtyre proceseve, si dhe implikimin e tyre me të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. Ai përpiqet të japë një kontribut modest në adresimin e disa aspekteve themelore që lidhen me këto reforma ligjore, si rëndësia e këtyre reformave ligjore në fazën e tranzicionit ekonomik, politik dhe shoqëror të shtetit shqiptar, qëllimet që justifikuan lindjen e tyre, përmbajtja e këtyre reformave, ecuria e tyre, ndikimi i tyre mbi të drejtat dhe lirive themelore të njeriut, si dhe masat që duhen marrë për të kthyer në eficencë këto procese. Për të arritur këtë qëllim janë analizuar dokumenteve themelore juridike ndërkombëtare dhe të brendshme, literatura juridike evropiane, jurisprudenca e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, jurisprudenca jonë kushtetuese dhe ajo e disa vendeve të tjera mbi këto aspekte të rëndësishme. Një rëndësi të vecantë në këtë punim i kushtohet edhe ndikimit që ka zgjidhja e problematikës së kompensimit të pronës për procesin e integrimit. Ky studim, gjithashtu, merr në analizë kuadrin ligjor komunitar, kërkesat e për anëtarësim të Kopenhagenit, rezolutat dhe raportet që adresojnë Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 2

4 domosdoshmërinë e respektimit të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe forcimit të shtetit të së drejtës, si kërkesat themelore për anëtarësim të Shqipërisë në Bashkimin Evropian. Zgjidhja e cështjeve të së drejtave të pronësisë mbi tokën në pikëpamjen e të drejtës komunitare është themelore për një shtet të së drejtës, me demokraci funksionale, në të cilin gëzimi dhe ushtrimi i lirive dhe të drejtat themelore të njeriut në familjen e madhe evropiane vihet në piedestalin e vlerave udhëheqëse. Punimi ka për qëllim të sensibilizojë aktorët e sistemit që të angazhohen seriozisht për të bërë ndryshimet e duhura për t`i dhënë zgjidhje problemit të pronësisë mbi tokën, si një nga sfidat kryesore politike, juridike, ekonomike dhe shoqërore, me të cilat përballet shteti shqiptar. Fjalw kyçe: e drejta për pronë, pronë, të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, kompensim, legalizim, KEDNJ, GJEDNJ, BE, KE, shtet i së drejtës, integrim, demokraci, anëtarësi, zgjerim, kushtëzim, Progres Raport. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 3

5 Abstract One of the most challenging issues to the Albanian state, which has a direct impact on the respect for the human rights and the rule of law, is providing a solution to the process of property compensation of the owners expropriated during the communist regime. For years in a row, a wide category of expropriated subjects, have not been able to execute their property compensation rights as guaranteed by law and recognized through administrative or court titles, within the internal legal system in Albania. Due to the lack of an effective solution, the expropriated subjects have addressed the European Court of Human Rights to fulfill their rights. The realization of the rights of the expropriated owners in this way, in some cases constitutes a huge challenge to the rule of law, the legislator, the Albanian government and the EU integration processes. In the end, this failure of the Albanian state to fulfill the rights of a category of subjects, shows not only that the much promised justice is not being re-established, but it is also another clear evidence of the failure of the rule of law to respect the human rights and freedoms and to avoid their violation in the future. The need to provide an immediate and effective solution to this problematics within the Albanian internal legal system, is essential for the respect of the democratic standards and for the promotion of the European integration processes. On the other hand, at the time of the establishment of democracy, a wide category of subjects lost their land ownership rights as a result of the effects of the law on the legalization of the informal settlements and they have not yet succeeded to receive compensation for this expropriation. The legal measures undertaken by the Albanian state in this direction, and the slow progress of the process, have lead to the deterioration of the condition of these subjects. The property legalization framework has created a condition of utter insecurity among the legitimate owners, not providing them with any clue about the modalities and the time frame within which such a right could be realized. Even though the property legalization process passed through the constitutional review filter, the realization of the property compensation right for the legitimate owners, constitutes another failure of the Albanian law. The wide impact of this problematics has already raised awareness among the Albanian citizens, but the solution to the problem does not seem to be approaching. The aim of this research is to make a thorough analysis of the legislation regulating the process of property restitution and compensation, and that of the legalization, urbanization and integration of informal settlements, besides dealing with the implication of these processes on the fundamental human rights and freedoms. The target of this research is also to provide a modest contribution in addressing some of the fundamental aspects related to the legal reforms and on the importance of these legal reforms in the economic, political and social transitional stage of the Albanian state. This scholarly contribution also deals with the objectives that promoted the initiation of these reforms, their progress, their impact over the human rights and freedoms, as well as the measures to be undertaken in order to bring these processes into efficiency. Within the scope of the objectives of this research is also the analysis of the major internal and international juridical paperwork, the European juridical literature, the European Court of Human Rights jurisprudence, the Albanian constitutional jurisprudence, and the constitutional jurisprudence of other countries on essential aspects of these reforms. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 4

6 A special attention in this contribution is reserved even to problematic that the property compensation scheme brings for the integration process. This study also undertakes a thorough analysis of the acquis communitaire, the Copenhagen criteria for integration, the resolutions and the reports that address the need for reinforcing respect for the human rights and freedoms, and the enhancement of the rule of law, as the prerequisites to the Albanian integration into the European Union. Providing a solution to the land property right issues from the point of view of acquis communitaire is essential to the rule of law, and to the functional democracy, for which enjoyment and exercise of the human rights and freedoms within the European family becomes a leading force. One of the main aims of this scholarly work is also raising awareness among the stakeholders of the system regarding the amendments and interventions needed to be undertaken in order to provide a solution to the land ownership problem, as one of the most challenging political, juridical, economical and social issues that the Albanian state has been forced to face. Keywords: Property right, land ownership right, human rights and freedoms, property compensation, property legalization, European Convention on Human Rights and Freedoms, European Court of Human Rights, European Community, Council of Europe, rule of law, integration, democracy, EU membership, enlargement, conditionality, Progress Report. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 5

7 Mirënjohje Falenderoj Zotin për gjithçka. Përfundimi i këtij disertacioni i dedikohet mbështetjes, inkurajimit dhe ndihmesës së madhe që më është ofruar nga një grup akademikësh, pjesëtarësh të familjes dhe kolegësh. Para së gjithash duhet të shpreh mirënjohjen time të thellë për udhëheqësin tim shkencor Prof.Dr. Xhezair Zaganjori mbështetja e vazhdueshme e të cilit, largpamësia akademike dhe thellësia e sugjerimeve dhe rekomandimeve të të cilit ka bërë që ky punim disertacioni të përvijohet dhe të formësohet në këtë kontribut shkencor mbi problematikat e cështjes së kompensimit të pronës në Shqipëri. Mirënjohjet e mia më të përzemërta i përcillen edhe drejtores së Institutit të Studimeve Evropiane Prof.Asoc. Eva Tafili për këshillat e vlefshme, mbështetjen institucionale dhe akademike që më ka ofruar gjatë gjithë periudhës së studimeve të mia doktorale, një përiudhë sfidash të mëdha, por edhe vetëpërmbushjeje dhe avancimi sa akademik, aq edhe profesional. Konturet e mia profesionale nuk do të ishin të plotësuara pa përvojën që më është përcjellë nga Agjencia e Kthimit dhe e Kompensimit të Pronave Shkodër dhe Tiranë dhe Universiteti Aleksandër Moisiu i Durrësit. Falenderimet e mia përcillen për të gjithë ata eprorë dhe kolegë me të cilët ndava për vite me rradhë problematikën e prekshme të trajtuar në këtë punim, dhe të cilët më inkurajuan dhe më mbështetën në shtegëtimin tim drejt hapësirave shkencore dhe akademike që gjetën artikulim në këtë punim. Me shumë dashuri, shpreh mirënjohjen time për mbështetjen emocionale dhe kujdesin prindëror për mirë edukimin tim të prindërve të mi Sadetin dhe Fatmire Abdurrahmani, të cilët më qëndruan në krah dhe besuan tek unë gjatë gjithë arsimimit tim dhe më inkuruajuan në të gjitha përpjekjet e mia për të thelluar studimet dhe për të cuar më tej karrierën time akademike. Ky punim nuk do vinte përpara lexuesve si i tillë pa nxitjen emocionale dhe mbështetjen e përhershme profesionale të bashkëshortes sime Tidita Abdurrahmani, pjesëmarrja e së cilës në ngjizjen konceptuale të këtij punimi dhe në përmirësimin e tij më bëri të kuptoj që sfidat e jetës bëhen vetëm më të bukura kur ke në krah dikë që të kupton, të nxit dhe të motivon. Në fund, por jo më pak e rëndësishmja, ndjesa ime shkon për vajzën 6 vjecare Mirka Abdurrahmani, për të gjitha herët që i përfshirë në ecejakje mendimesh dhe formulimesh shkencore kam qenë i kushtëzuar të mos i gjendesha pranë, dhe të mos ndaja me të shumë momente të vogla lumturie që përmbushin një fëmijë. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 6

8 PASQYRA E LËNDËS KAPITULLI I PARË KOMPENSIMI I PRONËS TË SHPRONËSUAR NGA RREGJIMI KOMUNIST DHE IMPLIKIMET E TIJ MBI TË DREJTAT DHE LIRITË THEMELORE TË NJERIUT KREU I SI JUSTIFIKOHET LINDJA E REFORMËS LIGJORE PËR KTHIMIN DHE KOMPENSIMIN E PRONËS 1. Pikëpamjet mbi drejtësinë dhe drejtësia shoqërore Ndikimi i të drejtave dhe lirive themelore të njeriut në lindjen e të drejtës për kthimin dhe kompensimin e pronës E drejta për dëmshpërblim sipas të drejtave të njeriut A përfshin koncepti i mbrojtjes së pronës në KEDNJ të drejtën për kthimin e pronës së humbur gjatë rregjimit komunist? KEDNJ, si bazë për kërkesat për kthimin dhe kompensimin e pronës Reforma ligjore e kthimit dhe kompensimit të pronës, pjesë e drejtësisë tranzitore Pikëpamje të legjislacioneve dhe jurisprudencës kushtetuese të vendeve të Evropës Lindore e Juglindore mbi reformën e kthimit dhe kompensimit të pronave Pikëpamje të legjislacionit dhe jurisprudencës kushtetuese për kthimin dhe kompensimin e pronave në Shqipëri Disa qëndrime kontradiktore mbi legjislacionin e kthimit dhe kompensimit të pronave Format e dëmshpërblimit për humbjen e pronës.. 38 Kthimi dhe kompensimi, si mënyra dëmshpërblimi në legjislacionin shqiptar Konkluzione.. 43 KREU II LEGJISLACIONI MBI KOMPENSIMIN E PRONËS SË PALUAJTSHME TË SHPRONËSUAR NGA RREGJIMI KOMUNIST NË VENDET E EVROPËS LINDORE DHE JUGLINDORE DHE NË SHQIPËRI 1.Legjislacioni mbi kompensimin e pronës në disa vende të EJG Shtetet baltike. Letonia, Lituania dhe Estonia Letonia Estonia Lituania Polonia Gjermania Çekia Hungaria Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 7

9 1.6 Bullgaria Rumania Legjislacioni shqiptar mbi kompensimin e pronës në periudhën Kompensimi i tokës truall. Format e kompensimit të tokës truall. Masa e kompensimit të truallit. Përllogaritja e vlerës së kompensimit të truallit Kompensimi i tokës bujqësore. Format, masa dhe përllogaritja e vlerës së kompensimit të tokës bujqësore Kompensimi i pyjeve, livadheve dhe kullotave Ecuria e procesit të kompensimit të pronave në periudhën Legjislacioni shqiptar mbi kompensimin e pronës në periudhën Format e kompensimit në ligjin nr.9235/ Përllogaritja apo vlerësimi i kompensimit të pronës së shpronësuar nga rregjimi komunist në ligjin nr.9235/ Masa e kompensimit në legjislacionin aktual. Kompensim i plotë apo i pjesshëm Procedurat e kompensimit të pronës Ecuria e procesit të kompensimit të pronës në periudhën KREU III LEGJISLACIONI DHE PROCESI I KOMPENSIMIT TË PRONËS SË SHPRONËSUAR NGA RREGJIMI KOMUNIST NË VENDET E EVROPËS LINDORE DHE JUGLINDORE NË VËSHTRIM TË STANDARDEVE TË MBROJTJES SË PRONËS NË KEDNJ 1. Aspektet e kompensimit të pronës përballë KEDNJ Roli i GJEDNJ në mbikqyrjen e dispozitave të Konventës Procesi i kompensimit të pronës në vendet e EJG në vështrim të nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës Legjitimiteti i skemave të kompensimit Proporcionaliteti i skemave të kompensimit të pronës Legjislacioni polak mbi kompensimin e pronës në vështrim të nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës Legjislacioni hungarez i kompensimit të pronave në vështrim të jurisprudencës kushtetuese hungareze, KNDCP dhe GjEDNJ Legjislacioni gjerman i kompensimit të pronave në vështrim të jurisprudencës kushtetuese gjermane dhe GJEDNJ Problematika bullgare e kompensimit të pronës në vështrim të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës Problematika lituaneze e kompensimit të pronës në vështrim të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës Legjislacioni rumun i kompensimit të pronës në vështrim të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës Ndikimi i vendimit pilot në përmirësimin e skemës rumune të kompensimit të pronave Konkluzione Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 8

10 KREU IV LEGJISLACIONI DHE PROCESI I KOMPENSIMIT TË PRONËS SË SHPRONËSUAR NGA RREGJIMI KOMUNIST NË SHQIPËRI NË VËSHTRIM TË NENIT 1 TË PROTOKOLLIT SHTESË TË KONVENTËS. 1. Legjislacioni shqiptar mbi kompensimin e pronës në vështrim të nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës Qëndrime të GJEDNJ ndaj problematikës shqiptare të kompensimit të pronës Diskutime mbi ndikimin e masave të përgjithshme në reformimin e skemës së kompensimit të pronave në Shqipëri Konkluzione Rekomandime KAPITULLI I DYTË KOMPENSIMI I PRONËS SË SHPRONËSUAR NGA LEGALIZIMI, URBANIZIMI DHE INTEGRIMI I NDËRTIMEVE INFORMALE DHE IMPLIKIMET E TIJ MBI TË DREJTAT DHE LIRITË THEMELORE TË NJERIUT KREU I SI JUSTIFIKOHET LINDJA E REFORMËS SË LEGALIZIMIT, URBANIZIMIT DHE INTEGRIMIT TË NDËRTIMEVE INFORMALE 1. Shkaqet që cuan në përhapjen e fenomenit të ndërtimeve pa leje në Shqipëri Strehimi, si një cështje ndërsektoriale Statusi i të drejtës për respektimin e shtëpisë në dokumentet juridike të Kombeve të Bashkuara E drejta për respektimin e shtëpisë në dokumentet juridike të Këshillit të Evropës Koncepti i shtëpisë sipas jurisprudencës së GjEDNj dhe lidhja e saj me pronën Detyrimet pozitive në kuadër të nenit 8 dhe nenit 1 të protokollit shtesë Mbrojtja e të drejtës për strehim me mjetet e ndërhyrjes në të drejtat civile E drejta për respektimin e shtëpisë në dokumentet juridike të BE-së Deklarata e Vjenës, promotor i lindjes së reformës së legalizimit të ndërtimeve informale Konkluzione.145 Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 9

11 KREU II KOMPENSIMI I PRONARËVE TË LIGJSHËM NË LIGJIN E LEGALIZIMIT, URBANIZIMIT DHE INTEGRIMIT TË NDËRTIMEVE INFORMALE 1. Lindja e reformës së legalizimit të ndërtimeve pa leje Subjektet që preken nga efektet e ligjit të legalizimit Natyra juridike e kalimit të së drejtës së pronësisë në ligjin e vjetër për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve informale Ligji Për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve informale i vitit Rregjimi juridik i kalimit të së drejtës së pronësisë mbi tokën nga pronari i ligjshëm drejt ndërtuesit informat në ligjin e ri të legalizimit Masa dhe procedura e kompensimit sipas ligjit nr.9482/ Burimet e financimit të kompensimit të truallit të pronarëve të ligjshëm Ligji nr.10239/2010 për fondin special të kompensimit të pronave dhe efektet e tij në procesin e shpërblimit të pronarëve të ligjshëm Ecuria e procesit të kompensimit të pronës Ndryshimet ligjore të vitit 2014 dhe efektet e tyre në procesin e kompensimit të pronarëve të ligjshëm KREU III LEGJISLACIONI DHE PROCESI I KOMPENSIMIT TË PRONËS SË SHPRONËSUAR NGA LEGALIZIMI I NDËRTIMEVE INFORMALE NË VËSHTRIM TË STANDARDEVE KUSHTETUESE DHE KEDNJ TË MBROJTJES SË PRONËS 1. Kufizueshmëria e të drejtës për pronë private në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë Ligji, si instrumenti i vetëm i kufizimit të së drejtës për pronë private Interesi publik në marrjen e veprimeve kufizuese ndaj pronës private Proporcionaliteti, parim i rëndësishëm kushtetues në kufizimin e të drejtës për pronë private Shpërblimi i drejtë Kufizueshmëria e të drejtës për pronë private sipas nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës Ligjshmëria e ndërhyrjes në gëzimin e qetë të pronës private sipas jurisprudencës së GJEDNJ Interesi publik në ndërhyrjen në të drejtën pronë private sipas GJEDNj Proporcionaliteti i ndërhyrjes në të drejtën e pronës private Shpërblimi i drejtë, pjesë e parimit të proporcionalitetit Ligji i legalizimeve përballë jurisprudencës së GjEDNj. Aspektet e ligjit të legalizimit që vijnë në kundërshtim me standardet e Konventës Konkluzione Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 10

12 5.Rekomandime KAPITULLI I TRETË NDIKIMI I TË DREJTËS KOMUNITARE DHE BASHKIMIT EVROPIAN NË FORCIMIN E SISTEMIT TË TË DREJTAVE TË PRONËSISË DHE SHTETIT TË SË DREJTËS NË SHQIPËRI 1. Evolucioni i të drejtave të njeriut dhe parimit të sundimit të ligjit në Traktatet e BE E drejta për pronë në të drejtën komunitare Të drejtat e njeriut dhe shteti i së drejtës në politikën e jashtme të BE-së Konteksti i të drejtave tw pronësisë mbi tokën në Shqipëri në periudhën në vështrim të Bashkimit Evropian Ndikimi i të drejtave të pronësisë në procesin e integrimit të Shqipërisë në BE KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME BIBLIOGRAFI Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 11

13 1. Pse vendosa të shkruaj këtë punim. Të drejtat e njeriut janë pasqyra e shoqërive dhe treguesi më i besueshëm i sistemit të vlerave në të cilat ato mbështeten". Komiteti i Helsinkit për të Drejtat e Njeriut. Ishte disa vite më parë, në kohën kur fillova Fakultetin e Drejtësisë, kur pata takimin e parë me problematikën e pronësisë. Në atë periudhë, gjyshi, vendosi të paraqiste kërkesën për njohjen, kthimin dhe kompensimin e një sipërfaqe toke prej 4000 m2 të shpronësuar pa shpërblim gjatë rregjimit të mëparshëm komunist, tokë të cilën e kishte blerë me napolona ari në kohën e Zogut. Gëzimi i tij ishte i pamasë, sepse shteti, me ligj, mori përsipër detyrimin të njihte pronësinë mbi tokën e shpronësuar, shtetëzuar apo të marrë në cdo mënyrë të padrejtë nga rregjimi komunist. Kështu që ëndrrat e lëna përgjysëm shumë vite më parë do të kishin mundësinë të viheshin në jetë nga ai dhe fëmijët e tij. U desh një periudhë e gjatë përpjekjesh dhe orvajtjesh të shumta për të plotësuar dokumentacionin e nevojshëm për të mundësuar kthimin apo kompensimin e saj pranë organeve kompetente shtetërore. Por, nuk ishte e thënë, pas disa muajsh ai ndërroi jetë. Vetëm në fundin e vitit 1996, organet kompente shtetërore vendosën për njohjen e pronësisë mbi një truall prej 4000 m2, kthimin e një sipërfaqeje prej 2000 m2, si sipërfaqe e lirë dhe kompensimin e pjesës së mbetur prej 2000 m2, si sipërfaqe e zënë me rrugë, shesh dhe pallate. Në mesin e vitit 1997, babai me tre vëllezërit e tij, regjistruan në Zyrën e Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme dëshminë e trashëgimisë të gjyshit të ndjerë. Ndërsa po ushqenin shpresën se kompensimi i pjesës së zënë do ishte i shpejtë, persona të caktuar të ardhur me familje nga zona të thella malore instaluan ndërtime me blloqe në truallin e kthyer. Ky fakt krijoi një shqetësim të madh në familje. Xhaxhai i vogël kishte paraqitur disa herë kërkesa pranë organeve të policisë së shtetit, por asnjëherë ato nuk u morën në shqyrtim. Madje, në disa raste kishte patur përleshje ndërmjet tij dhe banorëve që kishin ndërtuar në truallin tonë. Një frikë e madhe kishte pushtuar familjen tonë. Të kesh pronë është një shqetësim i madh. 1 Mamaja, duke tentuar të frenonte babain dhe xhaxhallarët për moskryerjen e ndonjë veprimi ndaj personave që kishin ndërtuar në pronën tonë, kishte besimin se shteti që na e dha pronën do të merrte masa për zgjidhjen e kësaj situate. Në vitin 2004, shteti vendosi legalizimin e ndërtimeve informale, ndërsa në vitin 2006 ndryshimet ligjore sanksionuan shpronësimin dhe kompensimin e pronarëve të ligjshëm që prekeshin nga këto ndërtime. Ndërsa kishim një zhgënjim të plotë për masat e marra nga shteti për kompensimin e sipërfaqes së zënë prej 2000 m2, tashmë do të na duhej të prisnim një tjetër kompensim, atë që do të jepej për pronën e kthyer që ishte zënë që në vitin 1999 nga ndërtimet informale. Gjatë kësaj kohe një pjesë e xhaxhallarëve të mi ndërruan jetë dhe rrethi i trashëgimtarëve u zgjerua. Në vitin 2008, me vendim të Këshillit të Ministrave u vendos shpronësimi i sipërfaqes prej 1630 m2 nga 2000 m2 që kishim në pronësi, duke na njohur shpërblimin e plotë të saj. Por, që nga viti 2008 deri më sot kemi marrë vetëm 57% të kësaj vlere dhe nuk kemi asnjë siguri se kur do të merret pjesa tjetër e shpërblimit. Nga ana tjetër, pavarësisht aplikimeve të shpeshta, po mbushen gadi 20 vjet nga njohja e të drejtës së kompensimit mbi pjesën e zënë dhe asnjë shpresë nuk 1 Katherine Verdery, The Vanishing Hectare: Property and Value in Postsocialist Transylvania, Cornell University Press, faqe 79 93, (2003). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 12

14 duket në horizont, pavarësisht vendimeve të shumta të GjEDNj-së që i kërkon shtetit shqiptar të marrë masa konkrete për moslënien iluzore të kësaj të drejte. Një situatë e tillë dhe eksperienca disa vjecare në organet e kthimit dhe kompensimit të pronave ishin dy incentivat kryesore që më nxitën për të ndërmarrë këtë studim, i cili ka për qëllim të shqyrtojë ecurinë ligjore të këtyre dy proceseve të vecanta të kompensimit të pronës, implikimet e tyre me dispozitat e Konventës Evropiane për Liritë dhe të Drejtat e Njeriut dhe ndikimin që kanë ato në procesin e integrimit evropian të vendit. 2. Çfarë trajton ky punim. Një ndër sfidat aktuale më të mëdha dhe të vështira për shtetin shqiptar, me një ndikim të drejtëpërdrejtë në respektimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe shtetit të së drejtës është zgjidhja e problematikës së kompensimit të pronës së paluajtshme të shpronësuar gjatë rregjimit komunist. Për vite me radhë, një kategori e madhe subjektesh të shpronësuara, nuk kanë arritur dhe po arrijnë të realizojnë apo ekzekutojnë të drejtën e tyre të kompensimit të pronës të garantuar me ligj dhe të njohur me titull administrativ apo gjyqësor brenda sistemit të brendshëm ligjor shqiptar. Në mungesë të një zgjidhje efektive ata i janë drejtuar Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut për të rivendosur të drejtën e tyre. Realizimi i së drejtës së subjekteve të shpronësuara nëpërmjet kësaj mënyre, në disa raste me radhë, përbën një sfidë të madhe për shtetin e së drejtës, legjislatorin, qeverinë shqiptare dhe proceset integruese. Në fund të fundit, ky dështim i shtetit në përmbushjen e të drejtave të një kategorie subjektesh tregon se jo vetëm drejtësia e premtuar nuk po arrin të vihet në vend, por edhe është një dëshmi e qartë mosrespektimit të parimit të shtetit të së drejtës dhe shkeljes së të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Nevoja për një zgjidhje sa më të shpejtë dhe efektive në sistemin e brendshëm shqiptar të kësaj problematike mbetet themelore për standardet demokratike dhe proceset integruese. Nga ana tjetër, gjatë këtyre viteve të demokracisë një kategori e madhe subjektesh kanë humbur të drejtën e pronësisë mbi tokën si rezultat i efekteve të ligjit të legalizimit të ndërtimeve informale dhe ende nuk kanë arritur dhe nuk po arrijnë të marrin kompensimin apo shpërblimin e saj si rezultat i këtij shpronësimi. Masat ligjore të marra nga shteti shqiptar në këtë drejtim dhe ecuria e ngadaltë e procesit kanë ndikuar në përkeqësimin e gjendjes së këtyre subjekteve. Kuadri ligjor i legalizimit ka krijuar një gjendje pasigurie të thellë tek pronarët e ligjshëm, duke mos i ofruar asnjë përgjigje për mënyrën dhe afatin se kur do të mund të realizohet një e drejtë e tillë. Pavarësisht se ligji i legalizimeve kaloi në filtrin e rishikimit kushtetues, përmbushja e të drejtës së kompensimit të pronarëve të ligjshëm duket se përbën dështim tjetër të shtetit shqiptar. Impakti i gjërë i kësaj problematike tashmë ka sensibilizuar cdo qytetar shqiptar dhe zgjidhja e saj nuk duket të jetë e afërt. Ky punim ka për qëllim të bëjë një analizë të legjislacionit që rregullon procesin e kompensimit të pronave sipas legjislacionit që rregullon kthimin dhe kompensimin e pronave dhe legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve informale, ecurinë e këtyre proceseve, si dhe implikimin e tyre me të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. Ai përpiqet të japë një kontribut modest në adresimin e disa aspekteve themelore që lidhen me këto reforma ligjore, si rëndësia e këtyre reformave ligjore në fazën e tranzicionit ekonomik, politik dhe shoqëror të shtetit shqiptar, qëllimet që justifikuan lindjen e tyre, përmbajtja e këtyre reformave, ecuria e tyre, ndikimi i tyre mbi të drejtat dhe lirive themelore të njeriut, si dhe masat që duhen marrë për të Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 13

15 kthyer në eficencë këto procese. Për të arritur këtë qëllim janë analizuar dokumenteve themelore juridike ndërkombëtare dhe të brendshme, literatura juridike evropiane, jurisprudenca e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, jurisprudenca jonë kushtetuese dhe ajo e disa vendeve të tjera mbi këto aspekte të rëndësishme. Një rëndësi të vecantë në këtë punim i kushtohet edhe ndikimit që ka zgjidhja e problematikës së kompensimit të pronës për procesin e integrimit. Ky studim, gjithashtu, merr në analizë kuadrin ligjor komunitar, kërkesat e për anëtarësim të Kopenhagenit, rezolutat dhe raportet që adresojnë domosdoshmërinë e respektimit të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe forcimit të shtetit të së drejtës, si kërkesat themelore për anëtarësim të Shqipërisë në Bashkimin Evropian. Zgjidhja e cështjeve të së drejtave të pronësisë mbi tokën në pikëpamjen e të drejtës komunitare është themelore për një shtet të së drejtës, me demokraci funksionale, në të cilin gëzimi dhe ushtrimi i lirive dhe të drejtat themelore të njeriut në familjen e madhe evropiane vihet në piedestalin e vlerave udhëheqëse. Punimi ka për qëllim të sensibilizojë aktorët e sistemit që të angazhohen seriozisht për të bërë ndryshimet e duhura për t`i dhënë zgjidhje problemit të pronësisë mbi tokën, si një nga sfidat kryesore politike, juridike, ekonomike dhe shoqërore, me të cilat përballet shteti shqiptar. Metodologjia. Ky studim është kryer duke përdorur metodën e desk research-it, pra konsultimit teorik me dokumente të rëndësishme juridike, të tilla si: Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, Deklarata Universale e Kombeve të Bashkuara, Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike, Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore, Karta Evropiane e të Drejtave Themelore të Njeriut, Traktatet e Bashkimit Evropian, Rezolutat e Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, legjislacioni shqiptar dhe ai i vendeve të Evropës Lindore dhe Juglindore sa i takon procesit të kthimit dhe kompensimit të pronës dhe atij të legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale. Një vënd të rëndësishëm në këtë punim i është kushtuar studimit të jurisprudencës së Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, jurisprudencës së Komitetit të të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara, jurisprudencës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë dhe jurisprudencës së Gjykatave Kushtetuese të vendeve të Evropës Lindore dhe Juglindore sa i takon procesit të kthimit dhe kompensimit të pronës dhe atij të legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale Për anën empirike të studimit, si burim informacioni kanë shërbyer të dhëna të marra nga Ministria e Drejtësisë, Agjencia e Kthimit dhe Kompensimit të Pronave, Agjencia e Legalizimit, Urbanizimit dhe Integrimit të Ndërtimeve Informale, Zyra e Avokaturës së Përgjithshme të Shtetit dhe Arkivi i Shtetit Shqiptar. Hipoteza. Në këtë studim argumentohet se procesi i kompensimit të pronës, si pjesë e rëndësishme e reformës ligjore të kthimit dhe kompensimit të pronës dhe asaj të legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale ka ecur kundër objektivave të shpallura në Kushtetutë dhe standardet e pranuara të së drejtës ndërkombëtare që kërkojnë mbrojtjen dhe garantimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe respektimin e parimit të shtetit të së drejtës. Nga kjo hipotezë rrjedhin tre nënhipoteza: Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 14

16 a) Legjislacioni mbi kompensimin e pronës së shpronësuar nga rregjimi komunist ka nevojë të ndryshohet, duke marrë për bazë praktikat më të mira të vendeve të EJG dhe qëndrimet e GJEDNJ. b) Legjislacioni mbi kompensimin e pronës së prekur nga procesi i legalizimit duhet të ndryshohet, duke adaptuar një skemë kompensimi që përmbush standardet e mbrojtjes së pronës. c) Zgjidhja e këtyre problematikave kushtëzon proceset integruese. Punimi i doktoraturës është ndërtuar në katër kapituj. Në kapitullin e parë analizohet hollësisht një ndër reformat kryesore që u ndërmorr në gjenezë të ndryshimeve demokratike në Shqipëri dhe që synonte në lindjen e pronës private ndaj subjekteve të shpronësuara nga rregjimi komunist, ajo e kthimit dhe e kompensimit të pronës. Qëllimi kryesor i bërjes së një analize të tillë ligjore është për të vlerësuar gjendjen në të cilën i ka vendosur legjislatori subjektet e shpronësuara në përmbushjen e të drejtës për kompensimin e pronës dhe impikimet e kësaj situate me dispozitat e Konventës Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut. Dështimi i autoriteteve shqiptare për të rivendosur drejtësinë e premtuar ndaj subjekteve të shpronësuara nëpërmjet instrumentit të kompensimit ka cuar në shkeljen e një sërë të drejtash themelore që mbrohen nga e drejta e brendshme dhe KEDNJ. Pyetjet kryesore që marrin përgjigje në këtë kapitull janë: 1. A përbënte detyrim për shtetet ishkomuniste, nga pikëpamja e së drejtës ndërkombëtare, ndërmarrja e një reforme ligjore për të riparuar pasojat që kishte shkaktuar marrja e padrejtë të pronës? Cili ishte qëllimi që justifikoi ndërmarrjen e kësaj reforme ligjore dhe cilat ishin mjetet e riparimit të pasojave? Si duhet kuptuar e drejta e kthimit dhe e kompensimit të pronës në vështrim të së drejtës ndërkombëtare dhe në të drejtën shqiptare? 2. Cili ishte qëndrimi i shteteve ishkomuniste të Evropës Lindore dhe Juglindore dhe Shqipërisë në lidhje me instrumentin e kompensimit? Si u rregulluan aspektet e vecanta të procesit të kompensimit në këto shtete, cila ishte ecuria e kësaj reforme në këto vende dhe cfarë implikimesh mbi të drejtat dhe liritë themelore të njeriut sollën ato sipas Gjykatave Kushtetuese respektive dhe GjEDNj? 3. Cfarë problematikash ka shfaqur skema shqiptare e kompensimit të pronave dhe cfarë implikimesh kanë sjellë ato mbi të drejtat themelore të njeriut? A u rivendos drejtësia ndaj subjekteve të shpronësuara nëpërmjet instrumentit të kompensimit të pronës apo një padrejtësi e mëparshme, një shkelje e të drejtës themelore për pronë, u përcua dhe po vijon të përcohet edhe pas ndryshimeve demokratike nëpërmjet shkeljeve të reja të të drejtave themelore të njeriut? Cilat janë masat që duhet të ndërmarrin shtetet për të garantuar suksesin e reformës dhe rrjedhimisht sundimin e ligjit dhe mbrojtjen e të drejtave themelore të njeriut? Duke u përpjekur për t`i dhënë përgjigje pyetjeve të mësipërme, në kreun e parë, synohet të evidentohen arsyet që justifikuan lindjen e kësaj reforme ligjore, duke u ndalur vecanërisht në ndikimin që patën të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. Në kreun e dytë të këtij kapitulli bëhet një analizë e masave ligjore që kanë marrë shtetet ish komuniste të vendete të Evropës Lindore dhe Juglindore për të adresuar rivendosjen e drejtësisë ndaj subjekteve të shpronësuara nëpërmjet instrumentit të kompensimit. Në këtë kreu bëhet një Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 15

17 analizë e hollësishme në lidhje me mënyrën se si janë rregulluar (në legjislacionin e vendeve të EJG) elementët kryesorë të së drejtës së kompensimit, si: masa e kompensimit në raport më pronën e shpronësuar, format e kompensimit, formula e përllogaritjes së kompensimit, si dhe procedura e ekzekutimit të së drejtës së kompensimit në këto vende. Në vijim kjo analizë shtrihet edhe mbi kuadrin ligjor shqiptar që ka rregulluar të drejtën e kompensimit të pronës, e ndarë në dy periudha, , si dhe Qëllimi i kësaj analize është të bëhet një studim krahasues për të evidentuar mënyrën se si i kanë dhënë zgjidhje këtij problemi shtetet e tjera të EJG për të përqasur praktikat më të mira në të drejtën shqiptare. Kreu i tretë i këtij kapitulli, synon të shqyrtojë qëndrimin që ka mbajtur GJEDNJ ndaj legjislacionit të kompensimit të pronës në vendet e EJG, duke u fokusuar kryesisht në përballjen e këtij legjislacioni me nenin 1 të Protokollit shtesë të Konventës. Ky kapitull synon të evidentojë problematikat që janë konstatuar nga GJEDNj që kanë cuar në shkeljen e të drejtave themelore të njeriut në skemat e kompensimit të pronës në këto vende. Qëllimi kryesor është të analizohen qëndrimet që ka mbajtur GJEDNj në rastet kur skemat e kompensimit të pronës dhe veprimet e autoriteteve përkatëse shtetërore janë bërë objekt shqyrtimi përpara saj, si dhe, mbi të gjitha, të përcaktohen dhe rekomandohen praktikat e suksesshme dhe masat e përshtatshme që duhet të adaptohen në legjislacionin shqiptar. Në kreun e katërt të këtij kapitulli, analizohen qëndrimet dhe masat e përgjithshme të adresuara nga GJEDNJ ndaj Shqipërisë në lidhje me legjislacionin shqiptar të kompensimit të pronës. Në këtë kre bëhet një interpretim analitik i ndikimit të masave të përgjithshme të adresuara nga GJEDNJ ndaj Shqipërisë, si dhe i praktikave më të mira të vendeve të EJG, të certifikuara nga GJEDNJ, me qëllim transpozimin e tyre në drejtën e brendshme për të vënë në eficencë legjislacionin e kthimit dhe kompensimit të pronës, si dhe evitimin e shkeljeve të mëtejshme të së drejtës për pronë dhe parimit të shtetit të së drejtës. Në kapitullin e dytë shqyrtohet legjislacioni dhe procesi i kompensimit të pronës sipas reformës së legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale në Shqipëri në vështrim të standardeve të që ka sanksionuar KEDNj dhe jurisprudenca e GjEDNj-së. Punimi ka fokus të vecantë bërjen e një analize mbi gjendjen në të cilën i ka vendosur kuadri ligjor i legalizimeve pronarët e ligjshëm dhe implikimet e saj me dispozitat e Konventës. Pyetjet kryesore që marrin përgjigje në këtë kapitull janë: 1. A justifikohet një ndërhyrje e shtetit në privimin e subjekteve nga prona private në mbrojtje të interesave apo të drejtave për strehim të poseduesve të ndërtimeve të paligjshme? 2. Nëse, po cila është gjendja juridike në të cilën i ka vendosur ligji pronarët e ligjshëm, duke patur parasysh standardet e mbrojtjes që sanksionon Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë dhe KEDNJ mbi të drejtën për pronë? 3. Sa kanë gjetur implementim standardet e së drejtës dhe jurisprudencës ndërkombëtare në ligjin për legalizimin? Për një analizë të plotë dhe të gjithanshme, në Kreun e parë të këtëj kapitulli studimi shqyrton shkaqet që cuan në lindjen e reformës ligjore të legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale dhe arsyet që justifikojnë lindjen e kësaj reforme sipas të drejtës Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 16

18 ndërkombëtare dhe vecanërisht, KEDNJ dhe Kartës Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut. Në Kreun e dytë të këtij kapitulli trajtohet hollësisht qëndrimi i legjislatorit mbi mënyrën se si është rregulluar cështja e kompensimit të pronës, masa, mënyra dhe kriteret e kompensimit të pronarëve të ligjshëm dhe garancitë e nevojshme procedurale që i ofrohen atyre jo vetëm për realizimin e të drejtës së kompensimit, por edhe për mbrojtjen e interesave të tyre nga veprimet arbitrare të organeve shtetërore. Qëllimi kryesor i kësaj analize është për të vlerësuar gjendjen reale në të cilën i ka vendosur legjislatori pronarët e ligjshëm në gëzimin e interesave apo të drejtave të tyre pronësore. Në Kreun e tretë bëhet një analizë e detajuar e standardeve të mbrojtjes së pronës që kërkon Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Konventa Evropiane për të drejtat dhe liritë themelore të njeriut dhe vecanërisht jurisprudenca e GJEDNJ. Qëllimi kryesor i këtij shqyrtimi është për të vlerësuar se sa kanë gjetur implementim në legjislacionin e brendshëm të legalizimit këto standarde të mbrojtjes së pronës dhe për të evidentuar problematikat konkrete që vihen re në këtë legjislacion. Në këtë kapitull, dilet në konkluzionin se shmangia, që vihet re në ligjin e legalizimeve, nga standardet e sanksionuara nga Kushtetuta, KEDNJ dhe GjEDNJ që garantojnë respektimin e kërkesave të parimit të proporcionalitetit, sa herë që ndërmerret një politikë shpronësuese ndaj pronës private, si dhe dështimi i gjetjes së një barazpeshe të drejtë në këtë ligj ndërmjet interesit të përgjithshëm të komunitetit dhe kërkesave për mbrojtje të së drejtës për pronë private ka krijuar një gjendje pasigurie në lidhje me realizimin e të drejtës civile të kompensimit të pronarëve të ligjshëm, gjë e cila konsiderohet si shkelje e së drejtës për pronë të parashikuar nga neni 1 i protokollit shtesë së KEDNj-së 2. Nëse nuk do të merren masa të menjëhershme ligjore, skema e kompensimit të ligjit të legalizimeve do të përbëjë dështimin e dytë të rëndë të shtetit shqiptar përballë standardeve të KEDNJ, dhe me një ndikim të madh negativ për proceset integruese. Si rezultat i kësaj analize punimi ofron edhe rekomandimet përkatëse për të cuar në parametrat e kërkuar skemën e kompensimit të pronës në legjislacionin e legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale. Nëse në dy kapitujt e mëparshëm është trajtuar ndikimi i Këshillit të Evropës, nëpërmjet Konventës Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut dhe vecanërisht roli i mekanizmit monitorues dhe kontrollues të kësaj Konvente, GjEDNj në forcimin e sistemit të të drejtave të pronësisë dhe shtetit të së drejtës, në kuadër të procesit të kompensimit të pronës, në Shqipëri, në Kapitullin e tretë shqyrtohet roli që luan Bashkimi Evropian, nëpërmjet dokumenteve juridike dhe mekanizmave të themeluara në kuadër të këtij organizmi në përmirësimin e klimës së të drejtave të njeriut dhe shtetit të së drejtës në Shqipëri. Në këtë kapitull, synohet ti jepet një përgjigje pyetjeve: 1. Cfarë përfaqëson për BE respektimi i parimit të shtetit të së drejtës dhe mbrojtja e të drejtës për pronë? Cila është rëndësia e këtyre parimeve në të drejtën komunitare dhe si reflektohen ato në marrëdhëniet e BE me jashtë, kryesisht me shtetet kandidate apo aspirante? 2. Cili është roli i institucioneve të Bashkimit Evropian në fuqizimin e shtetit të së drejtës dhe sistemit të së drejtave të pronësisë në Shqipëri? Cfarë ndikimi ka patur procesi i 2 Përmbledhje e vendimeve të GjEDNj, faqe 5, parag.1. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 17

19 monitorit nga BE në përmirësimin e të drejtës për pronë dhe shtetin e së drejtës në Shqipëri? 3. Cfarë hapash ka hedhur Shqipëria drejt anëtarësimit në BE? Cili është vlerësimi i BE për klimën e të drejtave të pronësisë dhe shtetin e së drejtës në Shqipëri? A kushtëzojnë ata proceset integruese? Në këtë kapitull bëhet një analizë e ndikimit që kanë dokumentet juridike dhe mekanizmat e BE në forcimin e të drejtave të njeriut dhe shtetit të së drejtës në Shqipëri. Fillimisht në këtë kapitull shqyrtohet rëndësia që kanë të drejtat e njeriut dhe shteti i së drejtës për BE, duke u fokusuar në një analizë të hollësishme të dokumenteve juridike komunitare. Një aspekt tjetër i rëndësishëm që trajtohet në këtë kapitull është se cfarë përfaqësojnë këto parime në marrëdhëniet e BE-së me jashtë, kryesisht në kuadër të zgjerimit me shtetet kandidate dhe aspirante. Punimi bën një analizë të thelluar të ndikimit të kushtëzimit politik në fushën e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe sundimit të ligjit nëpërmjet raporteve të progresit dhe përfitimit të asistencës nga BE. Në këtë kapitull një vëmendje e vecantë i kushtohet rolit të BE në forcimin e sistemit të të drejtave të pronësisë dhe shtetit të së drejtës në vendet kandidate dhe aspirante. Punimi fokuset në shqyrtimin e rolit të BE si një agjent transformues i sistemit të brendshëm ligjor në dy aspektet e mësipërme për vendin tonë. Ai bën një analizë të thelluar të ndikimit që ka patur BE në forcimin e shtetit të së drejtës dhe të drejtave të njeriut që me nënshkrimin e MSA, fokusohet në matjen e progresit në raportet në këto dy aspekte në mënyrë të përvitshme deri me marrjen e statusit të vendit kandidat. Në fund të këtij kapitulli analizohet ndikimi që ka sistemi i të drejtave të pronësisë dhe veçanërisht zgjidhja e problematikës së kompensimit të pronës në procesin e integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 18

20 SHKURTIME DHE AKRONIMA AKKP APKE ALUIZNI BE GJED GJEDNJ GJND KE KEDNJ KNDESK KNDCP KDNJKB KDESK OKB VKM Agjencia e Kthimit dhe Kompensimit të Pronave Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës Agjencia e Legalizimit, Urbanizimit, Integrimit të Zonave dhe Ndërtimeve Informale Bashkimi Evropian Gjykata Evropiane e Drejtësisë Gjykata Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë Këshilli i Evropës Konventa Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike Komiteti i të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara Komiteti për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore Organizata e Kombeve të Bashkuara Vendim i Këshillit të Ministrave Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 19

21 KAPITULLI I PARË KOMPENSIMI I PRONËS TË SHPRONËSUAR NGA RREGJIMI KOMUNIST DHE IMPLIKIMET E TIJ MBI TË DREJTAT DHE LIRITË THEMELORE TË NJERIUT 1. Hyrje Një ndër sfidat aktuale më të mëdha dhe të vështira për shtetin shqiptar, me një ndikim të drejtëpërdrejtë në respektimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe shtetit të së drejtës është zgjidhja e problematikës së kompensimit të pronës së paluajtshme të shpronësuar gjatë rregjimit komunist. Për vite me radhë, një kategori e madhe subjektesh të shpronësuara, nuk kanë arritur dhe po arrijnë të realizojnë apo ekzekutojnë të drejtën e tyre të kompensimit të pronës të garantuar me ligj dhe të njohur me titull administrativ apo gjyqësor brenda sistemit të brendshëm ligjor shqiptar. Në mungesë të një zgjidhje efektive ata i janë drejtuar Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut për të rivendosur të drejtën e tyre. Realizimi i së drejtës së subjekteve të shpronësuara nëpërmjet kësaj mënyre, në disa raste me radhë, përbën një sfidë të madhe për shtetin e së drejtës, legjislatorin, qeverinë shqiptare dhe proceset integruese. Në fund të fundit, ky dështim i shtetit në përmbushjen e të drejtave të një kategorie subjektesh tregon se një e drejtë e mohuar përpara shumë vitesh po vijon të përcohet nëpërmjet shkeljeve të reja të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, duke qënë një dëshmi e qartë mosrespektimit të parimit të shtetit të së drejtës. Nevoja për një zgjidhje sa më të shpejtë dhe efektive e kësaj problematike në sistemin e brendshëm ligjor shqiptar mbetet themelore për standardet demokratike dhe proceset integruese. Ky kapitull ka për qëllim për të bërë një analizë të ecurisë së procesit të kompensimit të pronave në reformën ligjore të kthimit dhe kompensimit të pronave dhe të implikimit të saj mbi të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. Ai përpiqet të japë një kontribut modest në adresimin e disa aspekteve themelore që lidhen me këtë reformë ligjore, si rëndësia e saj në fazën e tranzicionit ekonomik, politik dhe shoqëror të shtetit shqiptar, qëllimet që justifikuan lindjen e saj, ecuria dhe problematikat që ka shfaquar, ndikimi i këtij procesi mbi të drejtat dhe lirive themelore të njeriut. Një aspekt shumë i rëndësishëm i këtij punimi është shqyrtimi i legjislacionit mbi kompensimin e pronës në një sërë vendesh të Evropës Lindore dhe Juglindore për të evidentuar skemat e kompensimit të pronës së shpronësuar nga rregjimi komunist në këto vende, ecurinë e procesit të kompensimit, si dhe problematikat që ato shfaqën të adresuara përpara Gjykatave Kushtetuese respektive apo GJEDNJ. Qëllimi kryesor i këtij studimi është evidentimi i praktikave më të suksesshme, si dhe i qëndrimeve të GJEDNj, në mënyrë që të merren masat e nevojshme për të kthyer në eficencë procesin e kompensimit të pronës në vendin tonë. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 20

22 KREU I SI JUSTIFIKOHET LINDJA E LEGJISLACIONIT PËR KTHIMIN DHE KOMPENSIMIN E PRONËS SË SHPRONËSUAR NGA RREGJIMI KOMUNIST 1. Pikëpamjet mbi drejtësinë dhe drejtësia shoqërore. Koncepti i drejtësisë ka qënë dhe mbetet një ndër temat e debateve më të shpeshta filozofike, politike, shoqërore dhe juridike. Pavarësisht përpjekjeve të shumta që janë bërë, arritja në një përkufizim të saktë, të gjërë dhe shterues ka qënë dhe mbetet një sfidë për këto disiplina, për faktin se dimensioni, natyra dhe kuptimi i drejtësisë ka qenë gjithmonë një çështje dinamike. Në aspektin normativ, drejtësia është konsideruar si aspiratë, ideal shoqëror apo vlerë e lartë njerëzore, ku arrihet plotësimi dhe harmonizimi i interesave dhe vlerave të anëtarëve të komunitetit. 3 Në këtë kontekst, drejtësia përfshin këndvështrimet filozofike mbi atë cfarë konsiderohet e drejtë, si dhe arritjen e asaj që është e drejtë. 4 Përsijatjet mbi atë cfarë është e drejtë në një rend shoqëror bazohen në fusha dhe parime të tilla si: morali, ligji, feja, racionalja, barazia, ndershmëria etj. Kjo është arsyeja pse shumë autorë mendojnë se konceptit të drejtësisë nuk mund t`i bëhet një përcaktim racional për faktin se nuk mund të identifikohen në mënyrë shkencore të gjitha vlerat supreme që një rend shoqëror duhet të përpiqet të arrijë. 5 Madje, Kelsen shprehet se nuk mund të ketë formalisht një shkencë mbi drejtësinë përderisa teoritë që përpiqen ta përkufizojnë atë ndërtohen mbi baza emocionale. 6 Ndërsa në aspektin empirik pranohet se jurisprudenca nuk mund të dalë në interpretim përtej kufijve të ligjit, përderisa drejtësia është një cështje ligji. Kërkesa për drejtësi përbën një nga idealet më të rëndësishme që synohet të arrihet në një shtet demokratik. Si e tillë, ajo përbën themelin mbi të cilin duhet të mbështetet një sistem ligjor modern. Prandaj, drejtësia tradicionalisht është interpretuar si administrim i drejtë dhe i duhur i ligjeve. 7 Drejtësia është veprim në përputhje me kërkesat e ligjit. 8 Në aspektin empirik drejtësia krijon një lidhje të drejtëpërdrejtë me të drejtën pozitive. Në këtë këndvështrim, drejtësia dhe ligji janë koncepte simotra. Pikërisht, falë këtij pohimi, qëllimi themelor i ligjit është arritja e aspiratës së drejtësisë, e cila duhet të administrohet pa pasione. 9 Sistemi ligjor shqiptar i ka kushtuar një rëndësi të madhe konceptit të drejtësisë. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, në preambulën e saj, shprehet se: realizimi i aspiratës së drejtësisë, paqes, harmonisë dhe bashkëpunimit, si vlerat më të larta të njerëzimit, janë qëllimi kryesor që 3 Barker, E., Principles of Social and Political Theory, 1967, Oxford University Press, London, England, faqe Rawls, J., A Theory of Justice,1999, revised edition, Oxford: Oxford University Press, England. 5 Në debatet kryesore mbi vlerën dhe rëndësinë e konceptit të drejtësisë autorët janë ndarë në dy grupe kryesore. Në grupin e parë bëjnë pjesë ata autorë që përkrahin teoritë e bazuara në të drejtën, duke e lidhur lindjen e kësaj të fundit me vullnetin e disa individëve, ndërsa në grupin e dytë përfshihen mendimtarët utilitaristë që bazohen në teoritë e bazuara në qëllime. Në këndvështrimin e tyre, e drejta konsiderohet e orientuar nga qëllimet kur nxitet nga dëshira për të cuar përpara dicka me interes për komunitetin në përgjithësi. 6 Kelsen H., The Pure Theory of Law, 1957, California Press, USA, faqe Black Law Dictionary (2005). 8 James. W. Vice, "Neutrality, Justice, and Fairness" (Loyola University Chicago, 1997), faqe C.K. Allen. Aspects of Justice, London, Stevens & Sons, 1955, faqe 34. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 21

23 synon të arrijë populli shqiptar. 10 Kushtetuta sanksionon se drejtësia vendoset nëpërmjet të drejtës, e cila përbën bazën dhe kufijtë e veprimtarisë së shtetit. 11 Ky deklarim kushtetues sanksionon një lidhje të ngushtë ndërmjet të drejtës dhe ligjit. Prandaj, drejtësia është parimi themelor që udhëheq veprimtarinë e ligjvënësit në rregullimin e marrëdhënieve të ndryshme në shtetin e së drejtës. Në aspektin empirik, drejtësia për shkencat juridike herë paraqitet si një cështje e formës, duke adresuar cështje të tilla si: cfarë teknikash dhe procedurash mund të përdoren për ndërtimin e rendit shoqëror, ndërsa në raste të tjera ajo është problem i substancës, në ndërtimin e një kornize racionale dhe të përshtatshme në rregullimin e marrëdhënieve njerëzore. 12 Nisur nga këto këndvështrime, teoria juridike dallon dy forma kryesore të drejtësisë: drejtësia formale apo procedurale, si dhe ajo substanciale. 13 Drejtësia formale në thelb do të thotë se rastet e ngjashme duhet të trajtohen njëlloj, duke derivuar kështu në parimin e barazisë. (Ëeber 1978, Hart 1997, Hooker 1999) Ëeber e ka përkufizuar atë si formalizimin e një procedure të drejtë. 14 Ajo ka në themel marrjen dhe zbatimin e vendimeve mbi bazën e proceseve të ndershme që sigurojnë trajtim të drejtë të subjekteve. Rregullat duhet të ndiqen në mënyrë të paanshme dhe të zbatohen në mënyrë të vazhdueshme me qëllim që të gjenerojnë një vendim të drejtë. Subjekti i ngarkuar me kryerjen e procedurave duhet të jetë i paanshëm dhe personat që preken drejtpërdrejtë nga vendimet duhet të dëgjohen dhe të kenë mundësi të përfaqësohen në procesin e vendimmarrjes. Nëse njerëzit besojnë se procedurat janë të drejta, ata do të kenë më shumë gjasa për të pranuar rezultatet, edhe nëse ata nuk i pëlqejnë. 15 Në të drejtën e brendshme, drejtësia formale mishërohet në vlerën e barazisë, ndershmërisë dhe të paanshmërisë. Ky është qëndrimi që shpreh Kushtetuta në nenin 18 pika 1 të saj, ku thuhet se: Të gjithë janë të barabartë përpara ligjit, si dhe Kodi i Procedurave Administrative kur parimin e drejtësisë e përkufizon si: detyrim të organeve të shtetit të ushtrojnë pushtetin shtetëror dhe të ndërtojnë marrëdhëniet e tyre me subjektet e së drejtës në mënyrë të ndershme dhe të paanshme. 16 Nga ana tjetër, drejtësia materiale, që në literaturën juridike njihet në kuptimin e gjërë 17 si drejtësia shpërndarëse, ka për qëllim të sanksionojë parimet, të krijojë dhe të përcaktojë natyrën 10 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, miratuar me ligjin nr.8417, datë , botuar në Fletoren Zyrtare nr.28, faqe Po aty, neni Morrison, W., Jurisprudence From the Greeks to post modernism, Lawman (India) Pvt. Ltd., New Delhi, faqe 383, (1997) 13 Zaluski, W., The concept of Justice: Problem Solved and Unsolved, faqe Weber, M. Economy and Society, ed. by Guenther Roth and Claus W ittich, Vol. 2, U niversity of California Press, pp , (1978). 15 Morton Deutsch. "Justice and Conflict." Morton Deutsch and Peter T. Coleman, eds., The Handbook of Conflict Resolution: Theory and Practice San Francisco: Jossey-Bas Publishers, faqe 45, (2000). 16 Neni 12 i Kodit të Procedurave Administrative, shprehimisht thotë: Administrata Publike, në ushtrim të funksioneve të saj, trajton në mënyrë të ndershme dhe të paanshme të gjitha subjektet me të cilat hyn në marrëdhënie. 17 Zaluski në artikullin e tij, The concept of Justice: Problem Solved and Unsolved, shprehet se drejtësia materiale në kuptimin e gjërë ndahet në tre forma drejtësie: a) drejtësia ndëshkuese, e cila përfaqëson domosdoshmërinë për një reagim ndëshkues ndaj shkeljes së një norme. Ajo njihet si një kombinim i drejtësisë formale dhe asaj shpërndarëse, në atë masë që ajo kërkon që të gjithë subjektet duhet të "marrin atë që meritojnë", si pasojë e thyerjes së normës, ndërsa i njëjti dënim aplikohet në të njëjtën mënyrë për çdo shkelës; b) drejtësia korrigjuese, e cila ka në themel njohjen e përgjegjësisë në veprimet ndërmjet personave dhe detyrimin për ndreqjen e padrejtësive të shkaktuara. Ajo ka për qëllim të rregullojë përgjegjësinë për dëmet e shkaktuara si nga veprimet e vullnetshme, ashtu edhe nga ato të Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 22

24 dhe shtrirjen e të drejtave dhe detyrimeve substanciale ligjore me të cilat qeveriset shoqëria. 18 Në kuptimin e ngushtë, ajo përcakton ndarjen e të drejtave dhe detyrimeve brenda shoqërisë. Me lindjen e shtetit të mirëqënies sociale, drejtësia shpërndarëse u vu në fokus të veprimtarisë së shtetit. 19 Drejtësia e një skeme sociale varet kryesisht nga fakti se si caktohen të drejtat dhe detyrimet kryesore, në mundësitë ekonomike dhe kushtet sociale që përcakton ajo në sektorë të ndryshëm të shoqërisë. Në thelb, drejtësia shpërndarëse synon të arrijë një gjendje ndarjeje ideale të pasurisë, e cila justifikohet mbi bazën e parimeve të ndryshme si: merita, shërbimet, nevoja etj. 20 Raëls e konsideron drejtësinë shoqërore si një kërkesë e vazhdueshme që i ngarkohet shtetit për të reduktuar pabarazitë sociale dhe ekonomike në shoqëri. 21 Përkufizimi më i plotë, që i është dhënë kohët e fundit, është ai që e konsideron drejtësinë shoqërore si: "promovim i një shoqërie të drejtë, duke sfiduar padrejtësitë dhe vlerësuar diversitetin. Ajo ekziston kur të gjithë njerëzit që jetojnë brenda një konteksti të përbashkët shoqëror përfitojnë një trajtim të barabartë, mbështetje të të drejtave të tyre njerëzore dhe një shpërndarje të drejtë të burimeve në këtë komunitet. 22 Në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, kjo formë e drejtësisë mishërohet si brenda konceptit të shtetit social, 23 ashtu edhe në parimin kushtetues të drejtësisë shoqërore. 24 Prandaj, parimi kushtetues i drejtësisë shoqërore kërkon që, nëpërmjet ligjit, të arrihet ekuilibri shoqëror, të harmonizohen interesat e grupeve të ndryshme brenda strukturës shoqërore dhe të ndërtohet një shtet i mirëqënies shoqërore. Një shoqëri e drejtë është ajo që në themel të organizimit të saj ka vënë mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave dhe dinjitetit të njeriut. Si Deklarata Universale e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut, ashtu edhe Konventa Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut në preambulën e tyre shprehen se: të drejtat e njeriut përbëjnë themelin e drejtësisë në botë. 25 Prandaj, ashtu sikundër parimi i drejtësisë shoqërore edhe të drejtat e njeriut shërbejnë si burim frymëzimi dhe udhërrëfyes për krijimin e një shoqërie të drejtë. 26 Kërkesa për mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut ka një rëndësi të vecantë sidomos në fazën e tranzicionit nga një shtet diktatorial në një shtet të së drejtës. Në pavullnetshme. Teoricienët theksojnë se drejtësia ndëshkuese është e lidhur ngushtë me atë korrigjuese dhe se ndryshimi ndërmjet tyre qëndron në faktin se e para ka të bëjë me ndëshkimin, ndërsa e fundit me shpërblimin e dëmit apo kompensimin ndaj personave të dëmtuar, si dhe c) drejtësia shpërndarëse në kuptimin e ngushtë Heller, A., Beyond Justice, Oxford, Boston: Basil Blackëell, faqe 180, (1988). 20 Szigeti P., Takas, P., A jogállamiság jogelmélete, Napvilág Kiadó, Budapest, Hungary, faqe 260, (2004). 21 J. Rawls, A Theory of Justice, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, (1973). 22 Toowoomba e Arsimit Katolik, (2006). 23 Në Preambulën e Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë thuhet: Ne, Populli i Shqipërisë, krenar dhe të vetëdijshëm për historinë tonë, me përgjegjësi për të ardhmen, me besim te Zoti dhe/ose vlera të tjera universale.me vendosmëri për të ndërtuar një shtet. social. 24 Neni 3 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë sanksionon: Pavarësia e shtetit dhe tërësia e territorit të tij, dinjiteti i njeriut, të drejtat dhe liritë e tij, drejtësia shoqërore janë baza e këtij shteti, i cili ka për detyrë t`i respektojë dhe t`i mbrojë". 25 Në preambulën e Deklaratës së të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut thuhet: Duke patur parasysh se dinjiteti i lindur i të drejtave të barabarta dhe të patjetërsueshme të të gjithë anëtarëve të familjes njerëzore është themeli i lirisë, drejtësisë dhe paqes në botë, ndërsa në preambulën e KEDNJ thuhet: Duke ripohuar besimin e thellë se të drejtat dhe liritë themelore të njeriut përbëjnë themelet e drejtësisë. 26 Sen, A., The idea of Justice, Harvard University Press, faqe 363, (2009). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 23

25 këtë fazë transformimesh të mëdha politike, ekonomike dhe juridike realizimi i aspiratës kushtetuese të drejtësisë dhe respektimi i parimit të drejtësisë shoqërore kërkon të merren për bazë jo vetëm të rrethana apo vlera të caktuara ekonomiko-shoqërore si: nevoja, merita, shërbimet, por mbi të gjitha duke vlerësuar edhe mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, si liria, prona private etj. Kjo pikëpamje, që në doktrinë njihet si drejtësia tranzitore, ishte shprehje e bindjes se një vend që mbështetet në vlera demokratike nuk mund të ndërtohet dhe zhvillohet pa hedhur më parë këndvështrimin në sfondin historik për të parë dhunimet që pësuan të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, si dhe pa riparuar sa të jetë e mundur pasojat e këtij dhunimi. 27 Drejtësia tranzitore lindi si një fushë e vecantë studimi brenda disiplinës së të drejtave të njeriut, në fundin e shekullit XX, pas rrëzimit të një sërë pushteteve diktatoriale dhe ndryshimeve demokratike që ndodhën në vendet e Amerikës Latine dhe Evropës Lindore dhe Juglindore. (Huntington, 1993) Ajo është konsideruar si një instrument shumë i rëndësishëm i transformimeve të mëdha shoqërore që mbështetet në parimin se një shoqëri nuk mund të prosperojë pa adresuar me masa konkrete korrigjimin e shkeljeve të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut që kanë ndodhur në të kaluarën. (Ëalker, 2006b: 12) Koncepti i drejtësisë tranzitore, si formë e drejtësisë, u artikulua për herë të parë, nga Kritz, në vitin 1995, me publikimin e librit: Drejtësia tranzitore: Si demokracitë e reja duhet të përballen me rregjimet e kaluara. 28 Një vit më vonë, konceptin e drejtësisë tranzitore e gjejmë të mishëruar në Rezolutën e Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës (1096) 1996 Mbi masat që duhen marrë mbi cmontimin e trashëgimisë së sistemit totalitar komunist. 29 Duke patur si qëllim kryesor të ndihmojë shtetet ishkomuniste, në të cilat kishin ndodhur shkelje të lirive dhe të drejtave themelore të njeriut drejt ndërtimit të demokracisë liberale dhe shtetit të së drejtës, rekomandimet që adreson kjo Rezolutë përfshihen brenda paradigmës së drejtësisë tranzitore. 30 Pavarësisht kontributeve të autorëve të ndryshëm në këtë fushë, përkufizimi më i plotë dhe gjithpërfshirës i drejtësisë tranzitore është dhënë nga Organizata e Kombeve të Bashkuara, në raportin e 23 gushtit 2004, në të cilin u shpreh se: drejtësia tranzitore përfaqësonte gamën e plotë e proceseve dhe mekanizmave që lidhen me përpjekjet e një shoqërie, shteti apo komunitetit ndërkombëtar për të dënuar abuzimet që i janë shkaktuar apo shkaktohen të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, me qëllim për të siguruar llogaridhënie, për t`i shërbyer drejtësisë dhe për të arritur pajtimin dhe rindërtimin shoqëror. 31 Si Rezoluta e APKE, ashtu edhe Rezoluta e OKB e 16 Dhjetorit 2005 Mbi parimet themelore dhe udhëzimet për të drejtën e dëmshpërblimit për viktimat e shkeljeve të rënda të të drejtave të njeriut, të së drejtës ndërkombëtare dhe të drejtës ndërkombëtare humanitare që pasoi Raportin e Këshillit të Sigurimit, përcaktuan se: ndërtimi i një shtetit të së drejtës që ka në themel respektimin e të 27 Williams, R., The contemporary right to property restitution in the context of transitional justice, ICTJ, faqe 1, (2007). 28 Kritz, N., Transitional Justice, How Emerging Democracies Reckon with Former Regimes, Volume I: General Considerations, US Institute of Peace Press, (1995). 29 Rezoluta e Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës (1096) 1996 Mbi masat që duhen marrë mbi cmontimin e trashëgimisë së sistemit totalitar komunist, (1996) Sweeney, J., The European Court of Human Rights in the Post-Cold War Era: Universality in Transition, Routledge, Raport i Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, dt , nr. (S/2004/616, paragrafi 8), Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 24

26 drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe parimin e drejtësisë shoqërore kërkon kthimin dhe kompensimin e pronës të shpronësuar gjatë rregjimeve totalitare. 32 Pavarësisht këtyre qëndrimeve mbi atë cfarë përfaqëson dhe kërkon drejtësia tranzitore, ndryshimet demokratike në vendet e Evropës Lindore dhe Juglindore ndodhën disa vite përpara miratimit të tyre. Prandaj, në fazën e transformimit rrënjësor të sistemit ligjor dhe institucional, shtetet ishkomuniste e kishin të paqartë ndikimin që kishte kërkesa për mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave dhe lirive themelore dhe vecanërisht mbrojtja e pronës private në realizimin e aspiratës për drejtësi shoqërore të subjekteve të shpronësuara. 2. Ndikimi i të drejtave dhe lirive themelore të njeriut në lindjen e të drejtës për kthimin dhe kompensimin e pronës. Në fazën e transformimit ekonomik, politik dhe shoqëror një cështje që u vu në themel të reformave të shtetit demokratik ishte kërkesa për mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave të njeriut. Një ndër dilemat kryesore me të cilat u përballën shtetet ishkomuniste në këtë periudhë ishte nëse kjo kërkesë u impononte atyre të adresojnë cështjen e humbjes së padrejtë të pronës që kishte ndodhur gjatë viteve të rregjimit komunist. Kjo dilemë, nga njëra anë, bazohej në faktin se pas Luftës së Dytë Botërore, në kohën kur ndodhën edhe shpronësimet në këto vende, rregullat e së drejtës ndërkombëtare i kishin kushtuar një rëndësi të madhe të drejtave themelore të njeriut. Nga ana tjetër, njohja në të drejtën e brendshme e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe ratifikimi i një sërë akteve të së drejtës ndërkombëtare, me ndryshimet demokratike, e zgjeroi rrethin e subjekteve të së drejtës ndërkombëtare, duke e vendosur individin në një pozitë juridike më të përshtatshme për të kërkuar mbrojtje ligjore nga shteti për veprimet që konsiderohen ndërkombëtarisht të padrejta. 33 Detyrimi që morën përsipër shtetet për t`i garantuar cdo individi këto të drejta përbënte një arritje të madhe sepse përfshiu nën spektrin e mbrojtjes, ndër të tjera, të drejtën e cdo individi për të patur mjete juridike efektive dëmshpërblimi dhe mbrojtjen e pronës private. Në vijim analizohet qëllimi, natyra dhe përmbajtja e këtyre të drejtave për të vlerësuar ndikimin që patën ato në lindjen e të drejtës për kthimin dhe kompensimin e pronës. 2.1 E drejta për dëmshpërblim sipas të drejtave të njeriut. E drejta për dëmshpërblim, që në të drejtën romake është konsideruar një e drejtë themelore që mbështetet në parimin ubi ius ibi remedium, aty ku ekziston një e drejtë ekziston edhe një dëmshpërblim. 34 Në të drejtën ndërkombëtare, për herë të parë, ajo është formuluar nga Gjykata Permanente Ndërkombëtare e Drejtësisë në cështjen Chorzow Factory 35. Kjo Gjykatë, duke interpretuar parimin e dëmshpërblimit shprehet se ai përfaqëson një parim të së drejtës ndërkombëtare dhe një koncept të përgjithshëm të së drejtës, që nënkupton se cdo shkelje duhet 32 Respektivisht, pika 10 e Rezolutës 1096 (1996) e APKE, si dhe nenet 19 dhe 20 të Rezolutës 60/147 të vitit 2005 të OKB Basic Principles and Guidelines on the Right to a Remedy and Reparation for Victims of Gross Violations of International Human Rights Law and Serious Violations of International Humanitarian Law, (2005). 33 Tashmë subjekt i së drejtës ndërkombëtare do të ishte cdo individ që do t`i cënoheshin të drejtat e mbrojtura nga këto akte. 34 Laplante, L., The Law of Remedies and the Clean Hands Doctrine: Exclusionary Reparation Policies in Peru`s Political Transition, faqe 56-57, (2007). 35 Cështja Chorzow Factory, shteti Gjerman kundër Polonisë, 1928, GJNPD, seria A, nr. 17, 13 shtator, (1928). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 25

27 dëmshpërblyer. 36 Ky parim, si më i trajtuari në të drejtën ndërkombare 37, sipas Gjykatës Permanente Ndërkombëtare të Drejtësisë ka në themel rikthimin e gjendjes që ekzistonte përpara se të ndodhte shkelja. Në themel të tij është bërja, sa më shpejt që të jetë e mundur, e riparimit për dëmin e pësuar si rezultat i shkeljes së ndodhur, zhdukja e të gjitha pasojave që kanë ardhur si rezultat i veprimit të paligjshëm dhe rivendosja e gjendjes së mëparshme sikur shkelja të mos kishte ndodhur. Dëmshpërblimi konsiston në kthimin në natyrë apo nëse kjo është e pamundur, në pagimin e një shume që i korrespondon vlerës që ka kthimi i saj. 38 Ky parim i formuluar në cështjen Chorzow Factory dhe i aplikuar edhe më vonë në mosmarrëveshje të tjera që rregullojnë marrëdhëniet dhe përgjegjësinë ndërmjet shteteve në rast të shkeljes së traktateve ndërkombëtare apo të drejtës ndërkombëtare zakonore ka patur një ndikim shumë të madh edhe në fushën e të drejtave të njeriut. 39 Për herë të parë, në fushën e të drejtave të njeriut, e drejta për dëmshpërblim u sanksionua në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut. Në nenin 8, ky dokument i garanton çdo personi "të drejtën që të ketë mjete juridike efektive para gjykatave kompetente kombëtare për dëmshpërblyer veprimet që shkelin të drejtat themelore të garantuara nga kushtetuta ose nga ligji.". Më pas, kjo e drejtë u parashikua edhe në Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNJ), e cila, në nenin 13 sanksionon: të drejtën e cdo individi, të cilit i janë shkelur të drejtat dhe liritë e përcaktuara në këtë Konventë, t`i ofrohet një zgjidhje efektive para një organi kombëtar, pavarësisht se shkelja është kryer nga persona që veprojnë në përmbushje të funksioneve të tyre zyrtare.. Disa vite më vonë, e drejta për mjete juridike efektive u afirmua në Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike (KNDCP), e cila i vendos shteteve anëtare detyrimin për të nxjerrë ligje aty ku është e nevojshme për ti bërë efektive të drejtat e njohura nga Konventë dhe të ofrojnë mjete efektive dëmshpërblimi për dhunimin e tyre. 40 Edhe pse Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (KNDESK) nuk përfshin konceptin e mjeteve të brendshme ligjore, Komisioni i OKB-së për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore është shprehur në mënyrë të përsëritur se detyrimi për të realizuar të drejtat ekonomike dhe sociale "me të gjitha mjetet e duhura nënkupton sigurimin e brendshëm të mjeteve juridike ose mjeteve të tjera të efektshme. 41 Nëse analizojmë qëllimin dhe përmbajtjen e saj vëmë re se e drejta për dëmshpërblim ka një natyrë komplekse. Ajo paraqitet si një e drejtë sa e karakterit procedurial ku viktimës duhet t`i njihet e drejta për të ankuar dhe dëgjuar përpara një vendimmarrësi të paanshëm, aq edhe e karakterit material që nënkupton bërjen e riparimit. 42 Formulimi në aktet e mësipërme i termave të tillë si: mjet efektiv, mjet i drejtë apo mjet i duhur i jep vendimarrësit një fleksibilitet të madh në bërjen e riparimit përderisa nuk ka një përcaktim konkret të këtyre mjeteve nisur nga lloji dhe natyra e shkeljes. Vetëm në vitin 2004, Organizata e Kombeve të Bashkuara i bëri një përcaktim të qartë të drejtës për dëmshpërblim, duke u sanksionuar, ndër të tjera, se: rikthimi i të drejtës së pronësisë ose kompensimi në rastet e heqjes së saj në kundërshtim me standardet e së drejtës ndërkombëtare përbën një tjetër aspekt të dëmshpërblimit që i bëhet të drejtave themelore të 36 Cështja Chorzow Factory, shteti Gjerman kundër Polonisë, GJNPD, seria A,nr.17, faqe 29, (1928). 37 Shelton, D., Righting Wrongs: Reparations in the Articles of State Responsibility, 2002, faqe Cështja Chorzow Factory, shteti Gjerman kundër Polonisë, GJNPD, seria A,nr.17, faqe 47, (1928). 39 Shelton, D., Remedies in International Human Rights Law, faqe 834, (2005). 40 Neni 2, paragrafi 3 i Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike (KNDCP) 41 Shih qëndrimi i komisionit. 42 Po aty, faqe 7-8. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 26

28 njeriut... Format materiale të riparimit të pasojave (të humbjes së të drejtës për pronë) përfaqësojnë sfidat më të mëdha për shtetet, sidomos kur ato administrohen me anë të programeve masive qeveritare. 43 Një vit më vonë, OKB më 16 Dhjetor 2005 miratoi Rezulotën Mbi parimet themelore dhe udhëzimet për të drejtën e dëmshpërblimit për viktimat e shkeljeve të rënda të të drejtave të njeriut, të së drejtës ndërkombëtare dhe të drejtës ndërkombëtare humanitare në të cilën përcaktoi natyrën dhe përmbajtjen e së drejtës për një mjet juridik efektiv. Në këtë dokument, kthimi dhe kompensimi u konsideruan si lloje të dëmshpërblimit të viktimave për shkak ndaj shkeljeve të rënda të të drejtave të njeriut dhe shkeljeve serioze të ligjit ndërkombëtar humanitar. 44 Sipas kësaj Rezulote, kthimi konsiderohet si masë që synon të rivendosë viktimën në gjendjen fillestare para shkeljeve të rënda të të drejtave të njeriut 45, ndërsa kompensimi jepet për çdo dëm të matshëm ekonomik, në mënyrë të përshtatshme dhe proporcionale me seriozitetin e shkeljes dhe rrethanat e çdo rasti, si rezultat i shkeljeve të rënda të të drejtave ndërkombëtare të njeriut dhe shkeljeve serioze të së drejtës humanitare ndërkombëtare Nëse i referohemi si përkufizimit të së drejtës për dëmshpërblim në Deklaratën Universale mbi të Drejtat Themelore të Njeriut dhe në KEDNJ, ashtu edhe qëndrimeve të jurisprudencës dhe doktrinës mbi të, konstatojmë se ekziston një lidhje e ngushtë ndërmjet saj dhe të drejtës materiale të shkelur (që mbrohet nga këto akte). Një nga të drejtat materiale bazë që rregullohet në këto akte është edhe e drejta për pronë private. Pavarësisht se aktet e së drejtës ndërkombëtare që sanksionionin të drejtat dhe liritë themelore të njeriut ishin ratifikuar dhe implementuar në të drejtën e brendshme pas ndryshimeve demokratike, për shtetet ishkomuniste ishte e paqartë nëse koncepti i mbrojtjes së pronës (i elaboruar në të drejtat e njeriut pas Luftës së Dytë Botërore, pra përpara ndërmarrjes së politikave të shpronësimit) kërkon apo jo kthimin e pronës së humbur gjatë rregjimit të mëparshëm komunist. Prandaj, një rëndësi të vecantë merr shqyrtimi i konceptit të pronës sipas të drejtave të njeriut 47 për të vlerësuar nëse mbrojtja e pronës përfshin edhe pronën e shpronësuar gjatë rregjimit komunist. 2.3 A përfshin koncepti i mbrojtjes së pronës në KEDNJ të drejtën për kthimin e pronës së humbur gjatë rregjimit komunist? Pyetja e mësipërme, përbën një aspekt tjetër të rëndësishëm në shqyrtimin e ndikimit që pati përqafimi i të drejtave dhe lirive themelore të njeriut nga shtetet ishkomuniste në adresimin e cështjes së humbjes së padrejtë të pronës që kishte ndodhur gjatë rregjimit komunist. Kjo pyetje u vu në qendër të debateve juridike dhe vecanërisht jurisprudencës së GJEDNJ. Mbrojtja e pronës, për herë të parë u sanksionua në të drejtën ndërkombëtare në Deklaratën Universale për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut. Ky dokument juridik në nenin 17 të tij i njeh cdo individi të drejtën të zotërojë pasuri vetë apo së bashku me të tjerë, si dhe ndalon 43 The Secretary-General, The Rule of Law and Transitional Justice in Conflict and Post-Conflict Societies, U.N. Doc S/2004/616, parag. 54, (Aug. 23, 2004) 44 Basic Principles and Guidelines on the Right to a Remedy and Reparation for Victims of Gross Violations of International Human Rights Law and Serious Violations of International Humanitarian Law, Adopted and proclaimed by General Assembly resolution 60/147 of 16 December Po aty, neni Po aty, neni Vecanërisht sipas KEDNJ. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 27

29 privimin arbitrar nga kjo pasuri. Disa vite më vonë, kjo e drejtë u parashikua në nenin 1 të protokollit shtesë të Konventës Evropiane për Liritë dhe të Drejtat Themelore të Njeriut, e cila përcakton se: Cdo person fizik ose juridik ka të drejtën e gëzimit paqësor të pasurisë (zotërimeve) së tij. Askush nuk mund të privohet nga prona e tij, përvecse për arsye të interesit publik dhe në kushtet e parashikuara nga ligji dhe nga parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare. Pavarësisht se me anë të kësaj dispozite KEDNJ garanton të drejtën për pronë ajo nuk përcakton se cfarë të drejtash përfshihen në konceptin e pasurisë. Hartuesit e Konventës, jo pa qëllim, kanë dashur që nocioni pasuri të ketë një kuptim autonom dhe dinamik në mënyrë që t`i përshtatet zhvillimit të marrëdhënieve shoqërore dhe ekonomike. Jurisprudenca e GjEDNJ tregon se ka një evolucion të vazhdueshëm në interpretimin e këtij koncepti. Në jurisprudencën e saj Gjykata është shprehur se koncepti i pasurisë në nenin 1 të protokollit nr.1 përfshin në fushën e zbatimit të tij jo vetëm të drejtën tradicionale të pronësisë mbi sendet dhe të drejtat e tjera reale, por edhe të drejtën e pronësisë intelektuale, të drejtat personale, pretendimet monetare kundër autoriteteve publike (kërkesa për kompensim), pretendimet për përfitimin e pensionit dhe ndihmës sociale, pretendimin për licencë që lidhet me veprimtari ekonomike etj. 48 Koncepti zotërime, në vlerësim të Gjykatës, përfshin, jo vetëm pasuritë ekzistuese, por edhe pritshmëritë e ligjshme që kanë një bazë të mjaftueshme në të drejtën e brendshme. 49 Gjykata në jurisprudencën e saj ka deklaruar se e drejta për pronë sipas kuptimit të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës nuk garanton të drejtën e fitimit të zotërimeve. Ajo ka shprehur qëndrimin se nuk përbën pasuri bindja për ekzistencën e të drejtës së pronësisë, e cila për një kohë të gjatë nuk është shfrytëzuar në mënyrë të efektshme. 50 Si rrjedhim, e drejta e pronës nuk njëjtësohet me të drejtën e kthimit të saj. 51 Në cështjen Kopecky kundër Sllovakisë, Gjykata bëri të qartë se Konventa nuk kërkon riparimin e pasojave të humbjes së pronës gjatë rregjimit komunist sepse ajo jashtë sferës materiale të saj dhe, së dyti, ajo nuk imponon ndonjë një detyrim pozitiv shteteve anëtare për të krijuar një kuadër të tillë ligjor brenda të cilit mund të bëhen kërkesa të tilla. Të njëjtin qëndrim Gjykata përsëriti edhe në cështjen Jasiuniene kundër Lituanisë, në të cilën deklaroi se Konventa nuk garanton, ratione materiae, të drejtën e kthimit të pronës. 52 Nga ana tjetër, cështja e veprimit në kohë të dispozitave të Konventës ka qënë një shkak tjetër kryesor për mosadresimin e humbjes së padrejtë të pronës gjatë rregjimit komunist. Neni 28 i Konventës së Vjenës mbi të Drejtën e Traktateve, sanksionon një parim të rëndësishëm të së drejtës ndërkombëtare. Sipas tij, një traktat nuk mund të detyrojë Palët e tij nënshkruese vetëm mbi fakte dhe rrethana që kanë ndodhur para se ai të hyjë në fuqi për secilën palë. Ky parim është zbatuar edhe për ankimet që janë paraqitur për shpronësimet e kryera nga rregjimi i kaluar, duke bërë që ato të konsiderohen të papranueshme, ratione temporis. Këtë qëndrim ka mbajtur Komiteti i të Drejtave të Njeriut i Kombeve të Bashkuara (KDNJKB) në cështjen Somers kundër Hungarisë në vendimin e 15 marsit 1995, në të cilin u shpreh se Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike ishte ratifikuar nga Hungaria në vitin 1976, ndërsa shpronësimet dhe 48 Coban, A., Protection of Property Rights Within dhe European Convention on Human Rights, Ashgate, faqe , (2004). 49 Monica Carss-Frisk: E drejta e pronës; Manualet e të drejtave të njeriut, nr. 4; Një udhëzues për zbatimin e nenit 1 të Protokollit 1 të KEDNJ, faqe 19, (2001). 50 Drzemczewski, A., Novicki M., A., The Impact of ECHR in Poland: A Stocktaking after Three Years, 3, European Human Rights Law Review, faqe 344, (1996). 51 Ky qëndrim është përkrahur edhe nga jurisprudenca jonë kushtetuese në vendimin nr.30/ Po aty, parag 40. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 28

30 shtetëzimet në këtë vend kishin ndodhur në vitin Kështu që shteti hungarez nuk mund të ishte përgjegjës, në bazë të ligjit, për fakte dhe rrethana që kanë ndodhur përpara hyrjes në fuqi të Konventës. 53 Konform këtij parimi edhe GjEDNJ është shprehur se kur prona është marrë në mënyrë të ligjshme nga regjimi i mëparshëm, edhe nëse privimi ka qënë në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare, ai konsiderohet një akt i çastit dhe rrjedhimisht ajo nuk ka juridiksion, ratione temporis. Por, Gjykata ka pranuar se ka juridiksion nëse privimi nga prona ka qënë në kundërshtim me të drejtën e brendshme dhe një situatë e tillë e paligjshme vijon të ekzistojë. Louicades pranon se në periudhën komuniste pothuajse të gjitha aktet e privimit kanë qënë veprime të menjëhershme. 54 Si rrjedhim, si Komisioni i të Drejtave të Njeriut, ashtu edhe më pas GjEDNj i kanë rrëzuar të gjitha ankimet e paraqitura përpara tyre për shkak të mungesës së kompetencës, ratione temporis. 55 Në jurisprudencën e saj, GjEDNj në mënyrë të vazhdueshme ka shprehur qëndrimin se: [ ] Konventa nuk mund të interpretohet si vendosje e detyrimit të përgjithshëm mbi Shtetet Kontraktuese për të kthyer pronën e transferuar në favorin e tyre, para ratifikimit të Konventës. Nuk ekziston ndonjë detyrim i përgjithshëm, sipas Konventës, për krijimin e procedurave nëpërmjet të cilave mund të kërkohet kthimi i pronave. 56 Ky qëndrim i Gjykatës Evropiane padyshim erdhi si një zhgënjim për aplikantët që kërkonin kthimin apo kompensimin e pronës së humbur gjatë rregjimit komunist. Ashtu sic shprehet edhe Gross, qëllimi kryesor i Konventës ishte të ndihmojë në forcimin e demokracisë së re në vendet ishkomuniste, dhe jo ndreqja e së kaluarës. 57 Prandaj, në fazën e ndryshimeve demokratike, edhe pse e drejta për garantuar mjete juridike efektive dhe mbrojtja e pronës u pranuan nga të gjitha shtetet ish komuniste, ato nuk krijuan ndonjë detyrim për të dëmshpërblyer cdo lloj shkeljeje që kishte ndodhur në të kaluarën. Kjo sepse fokusi i saj kryesor nuk ka qënë marrja e përgjegjësive kryesore për korrigjimin e padrejtësive që shteti ka kryer më parë, por ndalimi i shteteve që të mos kryejnë shkelje në të ardhmen. Argumenti juridik ishte se periudha kohore kur u ndërmorrën politikat e shpronësimit në shtetet komuniste ishte përpara ratifikimit nga shtetet të akteve ndërkombëtare që garantojnë të drejtat themelore të njeriut. Në të drejtën ndërkombëtare nuk ekziston asnjë detyrim që u imponon shteteve të kthejnë, kompensojnë apo shpërblejnë humbjen e të drejtave të pronësisë që kanë pësuar individët gjatë regjimeve të mëparshme (Kuti, 2009). 58 Për më tepër, dokumentet kryesore ndërkombëtare që garantojnë të drejtat themelore mbrojnë të drejtën për pronë dhe jo atë për rikthimin e pronës. Si konkluzion, kërkesa për respektimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut në fazën e 53 Po aty, paragrafi Loucaides, L., Is the European Court of Human Rights still a principled court of human fights after the Demopoulos case? Leiden Journal of International Law 435, 24(2), (2011). 55 Cështja Jasenine kundër Lituanisë, vendimi nr. parag 38 dhe Cështja Beshiri kundër Shqipërisë No 7352/03 61 Kopecky kundër Slovakisë, No 44912/98, 35 dhe cështja Von Maltzan dhe të tjerë kundër Gjermanisë, No 71916/01, 71917/01 dhe 10260/02, 74, ECHR 2005-V. 57 Gross, A., Reinforcing the new democracies: the European Convention on Human Rights and the former communist countries a study of the case law, 7(1) EJIL 89, faqe 102, (1996). 58 Kuti, C., Post-Communist Restitution and the Rule of Law, CEU Press, Budapest, Hungary, fq 137, (2009). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 29

31 tranzicionit ekonomik, politik dhe shoqëror pati një ndikim shumë të rëndësishëm, por jo detyrues në lindjen e reformës së kthimit dhe kompensimit të pronës së shpronësuar gjatë rregjimit komunist. Kjo reformë u nxit vetëm nga motive morale dhe politike dhe jo si një detyrim që rrjedh nga e drejta ndërkombëtare apo panevropiane. Madje, në fazën kur ndodhën ndryshimet demokratike në shtetet ishkomuniste, në fundin e shekullit XX, nuk kishte ndonjë dokument juridik ku të përcaktoheshin në mënyrë konkrete mjetet e dëmshpërblimit nisur nga lloji dhe natyra e shkeljes. Ashtu sic do të trajtohet më poshtë, një qëndrim politik nga institucionet evropiane për kthimin dhe kompensimin e pronës së humbur gjatë rregjimit komunist, e gjejmë të shprehur në formën e një Rezolute, vetëm në vitin 1996, periudhë në të cilën shumica e shteteve ishkomuniste e kishin adresuar me legjislacion këtë cështje. Prandaj, rregullimi me ligj i cështjes së humbjes së padrejtë të pronës gjatë rregjimit komunist dhe mënyrave të dëmshpërblimit u mbështet në parimet e përgjithshme të së drejtës, në jurisprudencën e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë dhe mbi të gjitha në vullnetin dhe bindjen e tyre për të rivendosur drejtësi ndaj subjekteve të shpronësuara duke i dëmshpërblyer ata brenda mundësive të shtetit. 2.3 KEDNJ, si bazë për kërkesat për kthimin dhe kompensimin e pronës. Me ratifikimin e Konventës nga shtetet ishkomuniste, aplikantë të shumtë kërkuan që të mbështeten në nenin 1 të Protokollit shtesë të saj, në mënyrë që të rifitojnë pronën që kishin humbur gjatë rregjimit komunist. Kërkesat e tyre rezultuan të pasukseshme për shkak të fushës së veprimit të Konventës, si në kohë, ratione temporis, ashtu në përmbajtje, ratione materiae. Qëndrimi i Gjykatës, ratione materiae, ishte i qartë: Konventa jo vetëm që nuk e njeh të drejtën për kthimin e pronës, por as nuk mund të interpretohet se vendos ndonjë detyrim të përgjithshëm mbi Shtetet Kontraktuese për të kthyer pronën e transferuar në favorin e tyre, para ratifikimit të Konventës.. 59 Standardi që ka adoptuar GJEDNj, është se kur një Shtet Kontraktues, që ka ratifikuar Konventën, përfshirë Protokollin e Parë Shtesë, dekreton legjislacionin që rregullon kthimin dhe kompensimin e plotë ose të pjesshëm të pronës së konfiskuar nga regjimi i mëparshëm, ky legjislacion mund të konsiderohet si gjenerues i një të drejte të re pronësie, dhe rrjedhimisht të gjithë personat që i plotësojnë kushtet për të fituar një të drejtë të tillë gëzojnë mbrojtje nga neni 1 i Protokollit nr.1 të Konventës (Bronioëski kundër Polonisë, 2004). 60 Sipas jurisprudencës së kësaj Gjykate, pasuri konsiderohet ajo ç ka është kthyer fizikisht apo njohur në formën e një të drejte apo titulli për kompensim si administrativisht, ashtu edhe gjyqësisht në mënyrë përfundimtare. Pas kësaj, çdo ndërhyrje nga ana e shtetit, në formën e veprimit apo mosveprimit, që prek padrejtësisht këtë pasuri i jep shkas kërkesës për zbatim të nenit 1 të Protokollit 1 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. 3. Kthimi dhe kompensimi i pronave reformë e drejtësisë tranzitore. Rregullimi me ligj i cështjes së humbjes së padrejtë të pronës gjatë rregjimit komunist është konsideruar si një ndër instrumentet kryesore të së drejtës tranzitore që mishëron më së miri aplikimin e parimit të rivendosjes së drejtësisë shoqërore për subjektet e shpronësuara në emër të 59 Cështja Broniowski kundër Polonisë, aplikimi nr /96, paragrafi Cështja Broniowski kundër Polonisë, aplikimi nr /96, paragrafi 125. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 30

32 një filozofie të re të shtetit të së drejtës. Këtë qëndrim shprehu Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës në Rezolutën (1096) 1996 Mbi masat që duhen marrë mbi cmontimin e trashëgimisë së sistemit totalitar komunist. Në formën e një programi gjithëpërfshirën, Rezoluta (1096) 1996 ishte një deklaratë politike që i udhëzonte shtetet ishkomuniste të aplikojnë mjete procedurale ligjore në çmontimin e trashëgimisë së ish-sistemeve totalitare komuniste. Një shtet demokratik i bazuar në sundimin e ligjit ka në dispozicion mjete të mjaftueshme për t`i shërbyer kauzës së drejtësisë, duke respektuar gjithnjë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. Për APKE, ndërtimi i një shteti demokratik kërkonte domosdoshmërisht ristrukturimin e sistemit të vjetër ligjor dhe institucional, duke u bazuar në parime të rëndësishme si: demilitarizimi, decentralizimi, demonopolizimi dhe privatizimi dhe deburokratizimi, si dhe duke ndërmarrë disa hapa konkret. Në pikën 10, kjo Rezolutë u rekomandonte shteteve anëtare: Kthimin, nëse është e mundur, në mënyrë të plotë (in integrum) të pronave të mëparshme të shpronësuara nga rregjimi komunist, pa shkelur të drejtat e pronarëve dhe qiramarrësve ekzistues, të cilët kanë fituar pronën në mirëbesim dhe pa dëmtuar përparimin e reformave demokratike. Në rastet kur prona nuk është e mundur të kthehet, shteteve u rekomandohet që t`i kompensojnë ishpronarët për pronat e shpronësuara. 61 Nga ana tjetër, Rezoluta, vinte theksin jo vetëm në rëndësinë e reformave të tranzicionit, por edhe në rreziqet e dështimit të mundshëm të tyre, ku: në rastin më të mirë, oligarkia do të sundonte mbi demokracinë, korrupsioni ndaj sundimit të ligjit dhe krimi i organizuar në vend të të drejtave të njeriut.. Teitel thekson se: e drejta tranzitore gjithnjë mbart dilemën e balancimit të qëllimeve të ndreqjes së pasojave të mëparshme me objektivat që synojnë zhvillim ekonomik dhe shoqëror. 62 Prandaj, kjo reformë ka një karakter të përzier, sa korrigjues aq edhe shpërndarës. 63 Së pari, reforma e kthimit dhe kompensimit të pronave kishte si synim dëmshpërblimin e individëve për humbjen e pronës, si pasojë e veprimeve të padrejta të shtetit. Realizimi i këtij synimi kishte për qëllim përkrahjen e një kategorie shoqërore, duke zbutur pasojat që kishte sjellë humbja e pronës private në kundërshtim me standardet e së drejtës ndërkombëtare. Nëpërmjet përmbushjes së këtij qëllimi shtetet ishkomuniste demostronin se prona private, si e drejtë themelore, arriti t`i mbijetonte ndryshimeve të rregjimeve politike, madje edhe sistemeve ligjore që adoptuan vendet komuniste. Rivendosja e drejtësisë shoqërore nëpërmjet reformës së kthimit dhe kompensimit të pronës tregon më së miri se e drejta për pronë mund të rilindë apo, me anë të kompensimit, mund të sillet në një kontekst të ri edhe shumë dekada pas zhdukjes së saj. Së dyti, kjo reformë e ndërmarrë menjëherë pas ndryshimeve demokratike përfaqësonte një mekanizëm të përshtashëm ligjor për t`i dhënë një hov sa më të madh dhe të shpejtë rilindjes së të drejtave mbi pronën private. Skemat e kthimit dhe kompensimit të pronave në vendet e Evropës Lindore e Juglindore synonin të rivendosnin marrëdhëniet pronësore, të rilindnin të drejtat e pronësisë private mbi tokën, elementi themelor për krijimin e një tregu të lirë dhe zhvillimin ekonomik. Shqetësimi kryesor i qeverive të reja demokratike ishte, së pari, përcaktimi se cfarë qasjeje duhej ndjekur për ndërtimin e një skeme ligjore që do të mundësonte rishpërndarjen e drejtë të pronës shtetërore nisur nga mundësitë reale të shtetit. Së dyti, respektimi i parimit të drejtësisë shoqërore dhe sundimit të ligjit kërkonte realizimin e kësaj reforme, si pjesë e drejtësisë tranzitore, brenda një afati të caktuar kohor. Mospërmbushja në 61 Po aty, pika Teitel, R., Transitional Justice, Oxford University Press, faqe 119, (2000). 63 Kuti, C., Post-Communist Restitution and the Rule of Law, CEU Press, faqe 10, (2009). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 31

33 kohë e saj do të vinte në pikëpyetje të madhe vetë idealin e drejtësisë që kjo reformë aspironte dhe madje do të krijonte premisa për shkeljen e një sërë të drejtash themelore që individëve i garantohen nga e drejta e brendshme dhe ajo ndërkombëtare. 4. Pikëpamje të legjislacioneve dhe jurisprudencës kushtetuese të vendeve të Evropës Lindore e Juglindore mbi reformën e kthimit dhe kompensimit të pronave. Për shtetet ish komuniste, prona e shpronësuar gjatë periudhës së rregjimit komunist u bë një cështje drejtësie. Këto pikëpamje shprehen në preambulën e ligjit hungarez të kompensimit me nr.xxv, të vitit 1991, ku arsyetohej se ligji kishte për qëllim: zgjidhjen e marrëdhënieve të pronësisë, si dhe sigurimin e ndërmarrjeve në kushtet e ekonomisë së tregut, udhëhequr nga parimi i sundimit të ligjit dhe duke marrë në konsideratë parimin e drejtësisë shoqërore dhe mundësitë financiare, për të realizuar korrigjimin e padrejtësive që janë shkaktuar nga shteti ndaj pronës private". 64 Në Hungari, kompensimi i pronës kishte një qëllim të deklaruar social. Gjykata Kushtetuese Hungareze u shpreh se shteti nuk kishte asnjë detyrim për të kompensuar ish-pronarët, viktimat që janë shpronësuar në mënyrë antikushtetuese nga prona e tyre. Në të kundërt, ajo theksoi se rregullimi me ligj i kompensimit të pjesshëm të pronës së shpronësuar përbënte një funksion ekskluziv të vullnetit sovran të shtetit, bazuar vetëm në mirënjohjen e tij. 65 Gjykata Kushtetutese Hungareze duke argumentuar kushtetutshmërinë e ligjit të kompensimit theksoi se ai duhet të vlerësohet në bazë të parimit të drejtësisë shpërndarëse, duke marrë parasysh dhe harmonizuar, jo vetëm interesat e viktimave, por edhe detyrimet kushtetuese të shtetit. 66 Gjykata Kushtetuese Federale Gjermane u shpreh se procesi i kthimit dhe kompensimit të pronave në vendet ishkomuniste nuk bazohej në të drejtën e pronës, por në parimin e ndershmërisë dhe të drejtësisë dhe, për më tepër, në parimin e shtetit social. 67 Kjo gjykatë argumentoi se: Shteti dhe shoqëria, në përputhje me parimin e drejtësisë shoqërore, ka detyrimin të ndajnë barrën apo shqetësimin që i është shkaktuar grupeve të caktuara shoqërore duke sanksionuar me ligj të drejta konkrete për dëmshpërblimin apo kompensimin e viktimave. 68 Në ndërtimin e një sistemi të tillë dëmshpërblimi legjislatori ka një hapësirë të gjërë vlerësimi duke patur parasysh natyrën dhe qëllimin e riparimit që do të bëhet. Ligjëvënësi në këtë mënyrë mund të përcaktojë shumën e dëmshpërblimit apo kompensimit sipas mjeteve financiare në dispozicion, si dhe të marrë në konsideratë shpenzimet e tjera. 69 Gjykata Kushtetuese Lituaneze mbajti qëndrimin se rikthimi i të drejtave të pronësisë përbënte një zgjidhje kompromisi që kishte për qëllim të eliminonte pasojat që solli pushtimi i huaj në fushën e marrëdhënieve ekonomike dhe nevojën për të marrë në konsideratë interesat sociale dhe ekonomike që ekzistonin në Lituani. Përvec kësaj, ajo përfaqësonte një përpjekje për të 64 html 65 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Hungareze HCC, AB 21/1990, 1057/g/1990, pjesae katërt e vendimit. 66 Macklem, P., 1 Rybná 9 Praha 1: Restitution and Memory in International Human Rights Law European Journal of International Law, 16.1, faqe 10, (2005). 67 Referenca është në një vendim të Gjykatës Kushtetuese Gjermane. Shih më gjerë Gerechtigkeit und Socialstaatlichkeit. BverfGE 84,91 (121, 130). 68 Vendimi i Gjykatës Federale Gjermane i 22 Dhjetorit 2000, 69 Cështja Von Maltzan dhe të tjerë kundër Gjermanisë, paragrafi 23. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 32

34 ndryshuar sistemin ekonomik drejt një sistemi me bazë pronën private dhe për të rindërtuar sistemin e marrëdhënieve të mëparshme pronësore që kishin ekzistuar përpara pushtimit. 70 Ndërsa po kjo gjykatë, u shpreh se: qëllimi parësor i së drejtës në një shtet demokratik, dhe rrjedhimisht edhe i ligjit Për përcaktimit të statusit të personave të përndjekur politik gjatë viteve të regjimit komunist dhe nazizmit është drejtësia dhe sigurimi i saj. 71 Gjykata Kushtetuese Ceke shprehu qëndrimin se ratio legis për kthimin e pronave ishte riparimi, të paktën në një farë mase, i pasojave që ka shkaktuar shkelja e të drejtave themelore të personave fizik dhe juridik gjatë viteve të regjimit komunist. 72 Në Poloni, Gjykata Kushtetuese polake identifikoi aspektet e përfitimit shoqëror që siguronte skema e kompensimit të pronave të lëna matanë lumit Bug, 73 ndërsa gjykata kushtetuese estoneze u shpreh se nëpërmjet reformës së kthimit dhe kompensimit të pronave shteti ka për qëllim të rivendosë drejtësinë shoqërore dhe sundimin e ligjit. 74 Disa vite më vonë kjo gjykatë mbajti qëndrimin se: parimi i drejtësisë dhe ai i proporcionalitetit, nuk kërkojnë... të kthejnë të drejtat e pronësisë për të gjithë ish-pronarët a trashëgimtarët e tyre apo t i kompensojë ata me vlerën e plotë Pikëpamje të legjislacionit dhe jurisprudencës kushtetuese për kthimin dhe kompensimin e pronave në Shqipëri. Instalimi i sundimit komunist në Shqipëri u shoqërua me marrjen e pronës private dhe kalimin e saj në pronësi të shtetit. Në vitin 1991, pas rënies së diktaturës komuniste, lindi pritshmëria për kthimin e pronave në favorin e subjekteve të shpronësuara apo të pasardhësve të tyre. Ndjenja për rikthimin e pronës ishte shumë e madhe, sepse marrja e saj kishte qënë e padrejtë sipas të drejtës ndërkombëtare, dhe madje shpesh herë ishte pjesë e proceseve të persekutimit politik. Dëshira për kthimin e pronës së shpronësuar ose të paktën për kompensimin e saj ishte një aspiratë e madhe drejt lirive dhe drejtave themelore të njeriut. Cështja e kthimit dhe kompensimit të pronave njihet si një përpjekje e shtetit për bërjen e drejtësisë shoqërore në përgjigje të shkeljes së një të drejte themelore të njeriut, si ajo për respektimin e pronës private. Në legjislacionin tonë, ky argumentim shprehet në preambulën e ligjit nr.7514/1991 Për pafajësinë, aministinë dhe rehabilitimin e ish të dënuarve dhe të përndjekurve politikë, nëpërmjet të cilit shteti shqiptar, në kuadër të krijimit të një sistemi juridik të drejtë e të ndershëm që mbron të drejtat bazë njerëzore 76, angazhohej të rregullonte me ligj kthimin dhe kompensimin e pronave të konfiskuara nga rregjimi i mëparshëm. 77 I njëjti qëndrim rikonfirmohet në nivel kushtetutes në vitin 1998, ku kushtetutbërësi i ngarkon detyrimin legjislativit që të nxjerrë ligje për rregullimin e drejtë të pronës së shpronësuar Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Lituaneze 20 qershor Vendim i Gjykatës Kushtetuese Lituanese, cështja nr (99), vendimi i 20 prillit Vendim i Gjykatës Kushtetuese Ceke viti 2002, I vlefshëm online në fq Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Polake i datës 15 Dhjetor 2004, i vlefshëm online në trybunal.gov.pl/eng/summaries/documents/k_2_04_gb.pdf, concerning the right to offset the value of property left in the former eastern territories of Poland. 74 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Estoneze cështja nr , datë 22 dhjetor Vendimi nr , datë i Gjykatës Kushtetuese të Letonisë. 76 Preambula e ligjit nr.7514/ Neni 5 pika ç, paragrafi i fundit i ligjit nr.7514/1991 Për pafajësinë, aministinë dhe rehabilitimin e ish të dënuarve dhe të përndjekurve politikë, botuar në Fletoren Zyrtare nr.7, faqe Neni 181 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 33

35 Gjykata Kushtetuese, në jurisprudencën e saj, pas rreth 1 viti, nga miratimi i ligjit nr.7698/1993 Për kthimin dhe kompensimin e pronës është shprehur se: Në fillimin e viteve `90 shteti i ri shqiptar u vu përballë një realiteti me probleme të mprehta politike, ekonomike e sociale, rrjedhojë e padrejtësive të bëra nga shteti totalitar komunist për rreth 50 vjet rrjesht ndaj pronarëve privatë. Këta të fundit janë zhveshur nga pronat e tyre të ligjshme me veprime krejt arbitrare e pa asnjë bazë ligjore, dhe nëpërmjet shtetëzimeve, shpronësimeve, konfiskimeve e masave të tjera, të bazuara në ligje, akte nënligjore e në vendime gjyqësore, që binin në kundërshtim me frymën e drejtësisë e të dinjitetit njerëzor, me të drejtat universale të patjetërsueshme e të gjithëpranuara në botën demokratike perëndimore. 79 Për Gjykatën Kushtetuese, ligji për kthimin dhe kompensimin e pronës është shprehje e vullnetit të shtetit demokratik për të vënë në vend të drejtat e cënuara e të shkelura të ishpronarëve e për t`i prerë rrugën padrejtësive të tjera eventuale ndaj personave që nuk kanë pse të mbajnë përgjegjësi e të detyrohen për arbitraritetet e një rregjimi të përmbysur. 80 Disa vite më vonë, po kjo gjykatë duke vlerësuar qëllimin e reformës ligjore të kthimit dhe kompensimit të pronave në një kontekt më të gjërë, u shpreh se: proceset e kthimit dhe kompensimit të pronës në Evropë lindën si një nevojë për të vendosur drejtësinë sociale për arsye se individët ishin zhveshur nga prona në përputhje me legjislacionin e kohës, por në kundërshtim me elementët bazë të së drejtës të shteteve demokratike, në të cilat e drejta e pronës private njihet dhe mbrohet nga rendi juridik. Në këto kushte, individëve të ndryshëm, të cilët ishin privuar nga e drejta e pronës gjatë regjimeve totalitare, u lindi e drejta që të kërkonin të viheshin në të njëjtat pozita juridike në lidhje me pronën, siç kishin qenë para shtetëzimit. 81 Sipas jurisprudencës kushtetuese objektivi i reformës së kthimit dhe kompensimit të pronës nuk është fshirja e të gjitha padrejtësive, por zvogëlimi i tyre. Kthimi i të drejtave të pronës nuk duhet të shkaktojë padrejtësi të tjera. 82 Nga kjo pikëpamje, rregullimi i kthimit dhe kompensimit të pronës në origjinën e vet, synon të korrigjojë, për aq sa është e mundur brenda mundësive dhe kushteve ekonomiko-sociale të vendit, padrejtësitë e regjimit të kaluar, të kryera në dëm të pronës private nëpërmjet shtetëzimeve, shpronësimeve, konfiskimeve ose me çdo mënyrë tjetër të padrejtë. 83 Një moment shumë i rëndësishëm në jurisprudencën kushtetuese shqiptare ka qënë vlerësimi nëse i respekton ligji për kthimin dhe kompensimin e pronës standardet kushtetuese të mbrojtjes së pronës private të sanksionuara në ligjin për dispozitat kryesore kushtetuese 84 dhe më pas në Kushtetutën aktuale. Për sa i takon këtij problemi, ajo cfarë vihet re nëse analizojmë kuadrin ligjor është se legjislatori hesht në ligjin e mëparshëm për kthimin dhe kompensimin e pronës, ndërsa në ligjin e ri ai proklamon fuqishëm aplikueshmërinë e këtyre standardeve. Pikërisht, kjo heshtje që mban ai në ligjin e vjetër u bë objekt i interpretimit kushtetues në vitin Në 79 Vendim i Gjykatës Kushtetuese nr.4/1994, faqe Po aty, faqe Vendim nr.27, datë , Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. 82 Po aty faqe, si dhe Vendimi P1.US 1/98, datë i Gjykatës Kushtetuese të Republikës Çeke. 83 Vendim i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë nr.26, datë , Përmbledhje vendimesh, viti , faqe Ligji nr.7692, datë "Për të drejtat dhe liritë themelore të njeriut". Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 34

36 themel të këtij interpretimi qëndronte pyetja se: a duhej kthyer apo kompensuar plotësisht prona e shpronësuar nga rregjimi komunist bazuar në deklarimin që sanksiononte ligji kushtetues nr.7692, datë "Për të drejtat dhe liritë themelore të njeriut" që kishte hyrë në fuqi pak ditë përpara ligjit nr.7698, datë Për kthimin dhe kompensimin e pronës dhe ligjit nr.7699, datë Për kompensimin në vlerë të tokës bujqësore? Gjykata Kushtetuese në vendimin nr.4/1994, duke u shprehur për aplikueshmërinë e standardeve kushtetuese të sapo miratuara konkludoi se e drejta për pronë private dhe mbrojtja që i rezervohet asaj në rast shpronësimi, sipas nenit 27 të ligjit kushtetues, nuk janë të aplikueshme në ligjin për kthimin dhe kompensimin e pronës. Gjykata shprehu argumentin se në rastin konkret nuk kemi të bëjmë aspak me ndonjë shpronësim të kryer nga shteti aktual demokratik e juridik shqiptar, por, përkundrazi, me ligjin nr.7698, datë "Për kthimin dhe kompensimin e pronave ish-pronarëve" ky shtet, ndonëse nuk ishte dhe as nuk mund të ishte përgjegjës për pronat e shtetëzuara, të konfiskuara, të shpronësuara ose të marra arbitrarisht në çdo mënyrë tjetër nga shteti diktatorial komunist, mori përsipër detyrimin ligjor për të riparuar, brenda mundësive objektive, këto lloje padrejtësish të kryera pas datës e deri në shembjen e shtetit monist. 85 Ndërsa, një qasje tjetër, vihet re pas ratifikimit nga Republika e Shqipërisë të Konventës Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut në vitin 1996 dhe sidomos pas miratimit të Kushtetutës në vitin 1998, pas modifikimit të njërit prej standardeve të mbrojtjes së pronës nga kompensimi i plotë në kompensim të drejtë. Në këto akte ligjvënësi shqiptar u angazhua për adoptimin e standarteve të reja kushtetuese për garantimin e të drejtës së pronës që shpreheshin në nenin 41 të Kushtetutës. Në fakt, Shqipëria është vendi i vetëm ish komunist që ka shprehur në nivelin kushtetues, pas mbi 5 viteve nga fillimi i procesit të kthimit dhe kompensimit të pronave, detyrimin e ligjvënësit për rregullimin e drejtë, sipas kritereve që Kushtetuta afirmon në nenin 41 të saj të cështjeve që lidhen me shpronësimet dhe konfiskimet e kryera gjatë rregjimit komunist. Mbi të gjitha ky deklarim i sovranit ishte shprehje e gjërësisë dhe thellësisë së problematikës së shpronësimeve që kishte prekur shoqërinë shqiptare gjatë viteve të komunizimit, por edhe një garanci për subjektet e shpronësuara për vijueshmërinë e trajtimit të kërkesave me standarde të reja, më të drejta. Deklarimi që bën neni 181, që brenda dy deri tre vjetëve nga hyrja në fuqi e Kushtetutës, Kuvendi ka detyrimin që të nxjerrë ligje për rregullimin e drejtë të çështjeve të ndryshme që lidhen me shpronësimet dhe konfiskimet e kryera gjatë rregjimit komunist duket sikur vë në dyshim standardet e legjislacionit të mëparshëm (masat e kthimit dhe kompensimit, format dhe përllogaritjen e kompensimit etj) dhe e fton legjislatorin të ndërtojë një marrëdhënie të re, më të drejtë, të udhëhequr nga kriteret e nenit 41 të saj, si: interesi publik, shpërblimi i drejtë, proporcionaliteti, barazia etj. Qëllimi i legjislatorit, në referimin tek ky nen, 86 ka të bëjë mbi të gjitha standardet që duhen aplikuar në rastet kur prona e shpronësuar nuk mund të kthehet për shkaqe ligjore, por duhet të kompensohet. Kjo për faktin se për cështjet e kthimit të pronës nuk ka standarde të pranuara në të drejtën e brendshme apo ndërkombëtare, ndërsa nuk mund të thuhet e njëjta gjë në rastet e shpronësimit të pronës, ku sovrani i ka rezervuar pronës private një mbrojtje të përshtatshme nga cdo kufizim i mundshëm. Pyetja që ngrihet në këtë rast është se a kërkon vetë Kushtetuta, nisur nga përmbajtja e në neneve 181 dhe 41, që shpronësimi i pronës 85 Vendimi nr.4/1994 i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, faqe Në nenin 41 të Kushtetutës elaborohet njohja, mbrojtja dhe kufizueshmëria e pronës private. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 35

37 nga rregjimi komunist të barazohet me një shpronësim aktual? A përbën një detyrim kushtetues kompensimi i subjekteve të shpronësuara me të njëjtat standarde që aplikohen në shpronësimet aktuale? A është ky qëllimi i kësaj dispozite? Këtyre pyetjeve i është përgjigjur Gjykata Kushtetuese në vendimin nr.30, të vitit 2005, në të cilin ajo është shprehur se ligji për kthimin dhe kompensimin e pronave nuk ka në përmbajtjen e tij konceptin e shpronësimit të pronës së subjekteve të shpronësuara, por respektimin nga ligjvënësi të kritereve që parashikon neni 41 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë për kthimin e pronave të shpronësuara, të konfiskuara apo të shtetëzuara padrejtësisht. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenet 41 dhe 181, ka pranuar kriteret e rregullimit të drejtë dhe të shpërblimit të drejtë. Në vlerësim të Gjykatës, rregullimi kushtetues në këto dy dispozita, i detyrohet jo vetëm funksionit të dyfishtë privat dhe shoqëror që mbart në vetvete e drejta e pronës, por edhe rrethanave historike, politike, ekonomike, shoqërore e juridike, të cilat kanë ndikuar në situatën e krijuar dhe, si të tilla, nuk mund të mos i kishte parasysh ligjvënësi. Nisur nga këto argumente Gjykata u shpreh se qëllimi i ligjvënësit ishte vendosja e kritereve për shpërblimin ose kompensimin në dobi të ish-pronarit, i cili mund të mos jetë i plotë, por i drejtë, forma, masa dhe përllogaritja e të cilit trajtohet posacërisht në legjislacionin e posacëm që rregullon kompensimin e pronës së shpronësuar gjatë rregjimit komunist. 5.1 Disa qëndrime kontradiktore mbi legjislacionin e kthimit dhe kompensimit të pronave. Legjislacioni që rregullon kthimin dhe kompensimin e pronës ka qënë shpesh herë objekt i rishikimit kushtetues pothuajse në të gjitha vendet ish komuniste. Shtetet kanë mbajtur qëndrime të ndryshme për faktin nëse e drejta e kthimit të pronës së shpronësuar përbën apo jo një të drejtë të re. Madje, qëndrime kontradiktore vihen re në jurisprudencën kushtetuese të një shteti apo, në rastin e Shqipërisë, edhe ndërmjet jurisprudencës kushtetuese dhe asaj gjyqësore. Kështu për shembull, Gjykata Kushtetuese Lituaneze, më 27 maj 1994, u shpreh se pronat që janë shpronësuar nga pushtuesit sovjetik në vitin 1940, në shkelje të Kushtetutës 1938 të Lituanisë dhe në dhunim të së drejtës themelore të njeriut për pronë private duhet të konsiderohen si prona, të cilat janë de facto nën kontrollin e shtetit. 87 Ndërsa, po kjo Gjykatë, në të njëjtin vendim, mbajti një qëndrim të kundërt, duke u shprehur se: Të drejtat e një subjekti të shpronësuar për një pasuri konkrete nuk konsiderohen të rikthyera përderisa prona të mos jetë rikthyer apo të jetë dhënë një kompensim i përshtatshëm. Ligji nuk ofron vetvetiu ndonjë të drejtë përderisa nuk aplikohet tek një person konkret në respekt të objekti specifik pronësie. Në këtë situatë vetëm vendimi i një autoriteti kompetent për të kthyer apo kompensuar pronën ka një efekt ligjor të tillë që bën të mundur nga ky moment që subjekti i shpronësuar të fitojë pronësinë mbi një send të caktuar. Disa muaj më vonë, në vendimet e 15 qershorit dhe 19 tetorit 1994 kjo gjykatë theksoi se nocioni i kthimit të drejtave të pronësisë në Lituani nënkupton një riparim të pjesshëm. Argumenti që shprehu kjo gjykatë, ishte se shteti lituanez i riformuar në vitin 1990 nuk ishte përgjegjës as për pushtimin rus që ndodhi gjysëm shekulli më parë dhe as për pasojat që solli ai. Gjykata theksoi se shumë persona privatë kishin blerë, në përputhje me ligjin e kohës, prona të ndryshme, të cilat më parë ishin shtetëzuar. Mohimi i këtyre apekteve faktike dhe ligjore ishte i pamundur dhe 87 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese të Lituanisë, datë 27 maj 1994, mbi kushtetueshmërinë e ligjit On the restoration of citizen`s oënership rights to land, (1994). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 36

38 legjislacioni për kthimin e pronës mori parasysh, jo vetëm interesat e ishpronarëve, por edhe të personave të tretë, të cilët kishin fituar të drejta pronësie në mënyrë kontraktuale. Gjithashtu, pas një viti, në vendimin e 20 qershorit 1995 Gjykata Kushtetuese u shpreh gjithashtu se zgjedhja, nga Kuvendi, i parimit të riparimit të pjesshëm të pasojave të humbjes së pronës është ndikuar nga situata e vështirë politike dhe sociale që ka kaluar vendi, nga fakti se gjenerata të reja kishin ardhur, marrëdhënie të reja pronësie dhe marrëdhënie të tjera socio-ekonomike ishin formuar gjatë 50 vjet të pushtimit, të cilat nuk do të mund të injorohen për rregullimin e çështjes së kthimit të pronës. Një qëndrim shumë radikal ka shprehur Gjykata Kushtetuese e ish Cekosllovakisë, e cila deklaroi antikushtetuetshmërinë e ligjeve dhe vendimeve të marra gjatë periudhës së komunizimit. Në një vendim të saj, gjykata u shpreh se regjimi komunist nuk mund të konsiderohet si shteti i së drejtës (Rechtsstaat) dhe se siguria juridike e autorëve nuk mund të jetë më e preferuar se ajo e viktimave. 88 Edhe Gjykata Kushtetuese Rumune ka mbajtur të njëjtin qëndrim dhe ka arritur në konkluzionin se: pronat e transferuara tek shteti, me anë të mjeteve të paligjshme, nuk mund të konsiderohen se kanë kaluar në pronësi të shtetit.. 89 Ndërsa, Gjykata Kushtetuese hungareze deklaroi si antikushtetuese disa dekrete mbi shtetëzimin sepse kishin synuar zhdukjen e pronës private. 90 Edhe në jurisprudencën tonë ka patur qëndrime të ndryshme për faktin nëse e drejta e re (ligji) për kthimin e pronës së shpronësuar përbën mënyrë të vecantë, të re fitimi pronësie, sipas dispozitave të Kodit Civil apo një mënyrë të prejardhur. Përgjigja e kësaj pyetje nuk ka qënë krejtësisht e qartë në interpretimet që ndeshen në praktikën gjyqësore shqiptare. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë ka mbajtur gjithnjë një qëndrim konseguent në lidhje me faktin se e drejta e kthimit të pronës nuk njëjtësohet me të drejtën për pronë, ndërsa Gjykata e Lartë në një vendim të Kolegjeve të Bashkuara ka mbajtur një qëndrim të ndryshëm, duke e konsideruar të drejtën për kthimin e pronës si një e drejtë që nuk ka humbur asnjëherë. Gjykata Kushtetuese, në vitin 1994, duke interpretuar qëllimin e ligjit për kthimin dhe kompensimin e pronave ka shprehur qëndrimin se: shteti i ri demokratik, ndonëse nuk ishte përgjegjës për padrejtësitë e së kaluarës, mori përsipër detyrimin moral e ligjor për të vënë në vend, sa të jetë e mundur më mirë, disa nga padrejtësitë e regjimit të mëparshëm që i përkasin periudhës pas datës 29 nëntor Gjykata Kushtetuese duke interpretuar nenin 21 të ligjit nr.7512/1991 Për nismën e lirë, u shpreh se me miratimin e këtij ligji u çel rruga që personave fizikë a juridikë privatë t'u kalohet në pronësi kundrejt pagesës truall për ndërtim. Nëpërmjet kësaj dispozite ligjore u përcaktua shprehimisht se: "personat juridikë a fizikë vendas pronarë të ndërtesave ekzistuese të çdo lloji janë edhe pronarë të truallit që zënë këto ndërtesa...". Për Gjykatën, ky deklarim ligjor përbën bazën kushtetuese e ligjore për krijimin e pronësisë të pronarëve blerës të trojeve e të lokaleve. E drejta e tyre subjektive e pronësisë është e prejardhur nga e drejta e pronësisë shtetërore dhe jo nga e drejta e pronësisë së ish-pronarëve të mëparshëm. Si rrjedhim, nuk ekziston e nuk ka bazë për krijimin e ndonjë marrëdhënieje juridike për shkak të pronësisë (gëzimit, posedimit e disponimit) të 88 Procházka, R., Mission Accomplished: On Founding Constitutional Adjudication in Central Europe, Ceu Press, faqe 145, (2002). 89 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese të Rumanisë.nr. 73, datë 19 Korrikut 1995, publikuar në Gazetën Zyrtare nr.177, të datës 8 gusht Vendim i Gjykatës Kushtetuese Hungareze nr.ab 27/1991, 91/e/ Vendimi i Gjykatës Kushtetuese nr.7/1994, faqe 5. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 37

39 trojeve të blera e objekteve të ngritura mbi to, si dhe të detyrimeve përkatëse midis ish-pronarëve dhe pronarëve të rinj.. Sa më sipër, Gjykata Kushtetuese në interpretim të dispozitave të ligjit pranoi se e drejta e pronësisë e pronarëve të ligjshëm ka humbur, si rezultat i akteve ligjore, nënligjore, vendimeve gjyqësore apo akteve të tjera të nxjerra nga rregjimi i mëparshëm. Sipas saj është në vullnetin e shtetit të ri demokratik, krijimi i një baze të re ligjore ku shteti merr përsipër (detyron vetveten) t'u kthejë ish-pronarëve, dmth, t'i ripronësojë ata me ato prona që faktikisht dhe juridikisht është e mundur të kthehen, mbasi ekzistojnë efektivisht e janë në fondin e pronësisë shtetërore, ose mbahen pa arsye të përligjura nga të tjerët. Për trojet që janë zënë me ndërtime shtetërore të përhershme, apo që janë tjetërsuar në subjekte të tjerë, të cilët aktualisht i gëzojnë, posedojnë e disponojnë ato mbi një bazë të ligjshme e me mirëbesim, riparimi do të bëhet vetëm nëpërmjet kompensimit në natyrë apo në para e në letra me vlerë (neni 16 i ligjit). Nëpërmjet kësaj zgjidhjeje jo vetëm që synohet të vihen në vend të drejtat e cënuara e të shkelura të ish-pronarëve, por, në të njëjtën kohë u pritet rruga padrejtësive të tjera eventuale ndaj personave që nuk kanë pse të mbajnë përgjegjësi e të detyrohen për arbitraritetet e një regjimi të përmbysur. 92 Në praktikën e Gjykatës së Lartë, ndeshim një qëndrim tjetër. Kjo Gjykatë duke interpretuar nëse ligji për kthimin e pronës përbën apo jo mënyrë të re fitimi të pronësisë mbi tokën, shprehet se: Ligji Nr. 7514, date Per pafajësinë, amnistinë dhe rehabillitimin e ish të përndjekurve politikë dhe ligji nr.7698, dt , Për Kthimin dhe Kompensimin e Pronave ish Pronarëve, nuk janë mënyra të reja të fitimit të pronësisë, por korigjim i padrejtesisë së bërë, dhe për këtë qëllim, shfuqizojnë ipso lege të gjitha aktet e mëparshme ligjore, me të cilat u ishte marrë prona pronarëve padrejtësisht. Ato nuk krijojnë një situatë të re, (nuk kanë efekt konstituitiv), por ristabilizojnë ligjshmërine dhe drejtësinë.. 93 Ndërsa, në vitin 2005, përsëri Gjykata Kushtetuese rikonfirmoi qëndrimin se mbështetur në jurisprudencën kushtetuese shqiptare, në kuptimin e nenit 181 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, si dhe në kuptimin e përmbajtjes së legjislacionit të nxjerrë nga ligjvënësi, pavarësisht nga veprimet e padrejta ose arbitrare që i janë bërë të drejtës së pronës nëpërmjet akteve ligjore e nënligjore ose vendimeve gjyqësore, nxirret konkluzioni se pronarëve u humbi e drejta e pronësisë. Ky konkluzion përbën arsyen që këta persona, duke mos gëzuar në vijimësi pronat e tyre në cilësinë e pronarit kërkojnë që, nëpërmjet procedurës së kthimit dhe kompensimit të pronës, të rifitojnë këtë cilësi. Gjykata Kushtetuese vëreu se mbajtja e një qëndrimi të kundërt, që nënkuptonte njohjen e të drejtës së pronës, si një njohje e vazhdueshme dhe e pandërprerë e ekzistencës së saj, megjithë ligjet që e kanë ndryshuar regjimin e kësaj pronësie, vinte në dyshim si qëllimin ashtu edhe vetë vlefshmërinë e ligjeve që ishin nxjerrë për çështjen e kthimit dhe të kompensimit të pronave. Mbështetur në këto argumente, Gjykata Kushtetuese nxori përfundimin se ligji Për kthimin dhe kompensimin e pronave nuk ka në përmbajtjen e tij konceptin e shpronësimit të pronës së pronarëve, por respektimin nga ligjvënësi të kritereve që parashikon neni 41 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë për kthimin e pronave të shpronësuara, të konfiskuara apo të shtetëzuara padrejtësisht. 6. Format e riparimit për humbjen e padrejtë të pronës. Shtetet ishkomuniste të Evropës Lindore dhe Juglindore gjykuan se rivendosja e drejtësisë shoqërore për humbjen e pronës gjatë rregjimit komunist duhej të adresohej me legjislacion të 92 Po aty, faqe Vendim i Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë nr.23/2002. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 38

40 posacëm, i cili duhej t`i garantonte subjekteve të shpronësuara mjetet e nevojshme juridike për riparimin e pasojave që kishte sjellë humbja e padrejtë e pronës. Të gjithë shtetet ishkomuniste gjykuan se riparimi i këtyre pasojave duhet të kryhej domosdoshmërisht për të garantuar demokracinë dhe respektimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Për të përmbushur këtë qëllim ato zgjodhën dy mënyra dëmshpërblimi, kthimin e pronës dhe kompensimin e saj. 94 Në fakt, ashtu sikundër do të analizohet më poshtë, jo të gjitha shtetet e Evropës Lindore dhe Juglindore i njohën të dyja këto mënyra dëmshpërblimi. Për shembull Cekosllovakia aplikoi vetëm kthimin e pronës, ndërsa Hungaria njohu vetëm të drejtën e kompensimit të pronës së shpronësuar dhe lejoi kthimin vetëm për pronat e komunitetit fetar. 6.1 Kthimi dhe kompensimi i pronës si mënyra dëmshpërblimi në legjislacionin shqiptar. Edhe në legjislacionin shqiptar, kthimi dhe kompensimi i pronës, u konsideruan si dy mënyra për korrigjimin e padrejtësive të kaluara të shkaktuara ndaj subjekteve të shpronësuar. Këtë pikëpamje, shprehu edhe Gjykata jonë Kushtetuese, në vendimin nr.4/1994, në të cilin deklaroi se korrigjimi i padrejtësive të rregjimit të mëparshëm nëpërmjet ligjit nr.7698/1993 do të kryhet nëpërmjet aplikimit të dy mënyrave, marrjes përsipër të detyrimit nga ana e shtetit për t'i kthyer ish-pronarëve pronat e mëparshme, dmth, t'i ripronësojë ata me ato prona që faktikisht dhe juridikisht është e mundur të kthehen, mbasi ekzistojnë efektivisht e janë në fondin e pronësisë shtetërore, ose mbahen pa arsye të përligjura nga të tjerët, si dhe për trojet që janë zënë me ndërtime shtetërore të përhershme, apo që janë tjetërsuar në subjekte të tjerë, të cilët aktualisht i gëzojnë, posedojnë e disponojnë ato mbi një bazë të ligjshme e me mirëbesim, riparimi do të bëhet vetëm nëpërmjet kompensimit në natyrë apo në para e në letra me vlerë (neni 16 i ligjit). 95 I njëjti qëndrim u afirmua nga kjo Gjykatë edhe në vendimin nr. 26/2001, e cila pranoi se nëpërmjet ligjit të kthimit dhe kompensimit të pronës, ligjëvënësi i ka njohur subjekteve të shpronësuara të drejtën për shpërblimin e dëmeve të shkaktuara nga veprimet e paligjshme të organeve shtetërore. Në vlerësim të Gjykatës, Kjo është një e drejtë themelore që ka gjetur pasqyrim në nenin 44 të Kushtetutës dhe rrugët për realizimin e saj janë caktuar veçanërisht në ligjin 7698, datë Për kthimin dhe kompensimin e pronave ish-pronarëve. 96 Gjithashtu, edhe GjEDNj në cështjen Driza kundër Shqipërisë, theksoi se tre ligjet e pronësisë parashikuan një mjet juridik, në formën e një veprimi për kthim dhe kompensim të pronës adresuar një organi administrativ të posaçëm, i cili kishte në kompetencë të vendoste në lidhje me titullin e pronësisë së ish-pronarëve dhe aty ku ishte e mundur t iu alokonte atyre pronën e tyre të origjinës ose t i kompensonte ata in lieu. Procedura e mësipërme përfaqëson mënyrën e vetme për të fituar të drejtën e pronësisë në lidhje me pronën, e shtetëzuar në kundërshtim me ligjin. 97 Kthimi i pronës së paluajtshme ishte mënyra e parë dhe nënkupton kthimin e gjendjes së parë, d.m.th. të marrëdhënies juridike të pronësisë mbi pasuritë e paluajtshme sipas kufinjve apo gjendjes të mëparshme që ekzistonte para shtetëzimit, shpronësimit, konfiskimit të tyre tek 94 Harper, D., G., Restitution of Property in Cuba, Lessons Learned From East Europe, faqe 52, (1999) 95 Vendimi nr.4/1994, i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, faqe Vendimi nr.26/2001, faqe 2 97 Cështja Driza kundër Shqipërisë paragrafi 117. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 39

41 subjekti i shpronësuar. E drejta për kthimin e pronës prejardhjen dhe bazën e ka tek marrëdhënia e mëparshme e pronësisë mbi pasurinë e paluajtshme. Restitucioni natyral u sanksionua nga ligjëvënësi si formë prioritare e dëmshpërblimit, si në ligjin e mëparshëm, ashtu edhe në atë aktual. Kjo vihet re në qasjen që shpreh ligjvënësi në nenin 4 të ligjit nr.7698/1993, ku thuhet se: U njihet e drejta e pronësisë dhe u kthehen ish-pronarëve apo trashëgimtarëve të tyre të gjitha pronat që në momentin e daljes së këtij ligji ekzistojnë në formën e trojeve të pazëna apo ndërtesave të pandryshuara, me përjashtim të rasteve kur përcaktohet ndryshe në këtë ligj., si dhe në objektin e ligjit nr.9235/2004, i cili ka për objekt: kthimin dhe, vetëm aty ku sipas ligjit kthimi i pronës është i pamundur, kompensimin e saj. Ashtu, sic u trajtua në kreun e parë, e drejta për kthimin e pronës lind në kuadrin e marrëdhënie detyrimi, ku shteti në bazë të parimit të drejtësisë, merr përsipër apo detyron veten të rikthejë të drejtat e pronësisë mbi pasuritë e paluajtshme sipas gjendjes apo marrëdhënies së mëparshme të pronësisë, në masat dhe mënyrat e parashikuara me ligj. Duke qënë se nga pikëpamja e së drejtës ndërkombëtare e drejta për rikthimin e pronës së shpronësuar nuk gjen një mbrojtje të mirëfilltë ligjore, rregullimi me ligj i saj është shprehje e vullnetit të ligjëvënësit kombëtar, i cili ka diskrecion të plotë në përcaktimin e masës së kthimit të pronës, mënyrën dhe procedurat e realizimit të saj, mjafton që ligji të respektojë garanci të drejtësisë procedurale të tilla si: barazia përpara ligjit, e drejta për një proces të rregullt ligjor, e drejta për një mjet juridik efektiv në sistemin e brendshëm ligjor etj. Ashtu, sikundër do të trajtohet në krerët në vijim, aplikimi i kthimit të pronës, pavarësisht se ishte mënyra më efektive e mundshme e dëmshpërblimit, u konsiderua jo praktike nga shumë shtete të EJG, sepse do të vinte në rrezik të drejta të fituara nga persona të tretë dhe rrjedhimisht do të përbënte një kërcënim për të drejtat e tjera të njeriut. Qasja ligjore për t`i dhënë përparësi kthimit të pronës edhe në Shqipëri, ka shkaktuar një sërë problematikash dhe konfliktesh të shumta civile, të cilat janë adresuar vazhdimisht për zgjidhje, si në gjykatat e juridiksionit të zakonshëm ashtu edhe në Gjykatën Kushtetuese. 98 Kompensimi përbën mënyrën e dytë që në konceptin e ligjit për kthimin dhe kompensimin e pronës paraqitet si formë e shpërblimit të dëmit që i është shkaktuar subjektit të shpronësuar nga shteti i mëparshëm. Kompensimi, sipas kuptimit që i jep ligjvënësi, nënkupton shpërblimin e drejtë sipas vlerës së tregut në momentin e njohjes së shpërblimit. 99 E drejta e kompensimit në legjislacionin për kthimin dhe kompensimin e pronës, ndonëse është një e drejtë kredie, prejardhjen dhe bazën e ka në të drejtën reale të pronësisë mbi tokën, që nuk u kthehet ishpronarëve vetëm për shkakun se nga ligji konsiderohet i zënë (Gjykata e Lartë, V. Unif. nr.6/2007) 100. Sikundër kthimi i pronës, edhe koncepti juridik i kompensimit ka të bëjë me njohjen dhe pranimin e detyrimit nga ana e shtetit, si palë debitore, ndaj personit, ish-pronarit ose trashëgimtarëve, si palë kreditore, për dëmin e shkaktuar nga shtetëzimi, shpronësimi, konfiskimi apo nga mënyrat e tjera të marrjes së pronës pa të drejtë. Prandaj, ajo është e drejtë e subjektit të shpronësuar ose e trashëgimtarëve të tij kundrejt shtetit. Kjo e drejtë paraqitet si e drejtë e personave (pronar ose trashëgimtar) kundrejt detyrimeve shtetërore për një sjellje të caktuar, që përfshin detyrimin për të kompensuar pronën e tyre. 98 Kjo problematikë e mprehtë e përplasjes së legjislacionit për kthimin e pronës me ligje të tjera që kanë njohur të drejta pronësie mbi pasuritë e paluajtshme nuk është objekt i këtij punimi. 99 Neni 3 pika 1 e ligjit nr.9235, datë Për kthimin dhe kompensimin e pronës. 100 Vendimi Unifikues i Gjykatës së Lartë nr.6, datë , Flet. Zyrt. Nr.97, faqe Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 40

42 Kompensimi, mbi të gjitha, përbën një detyrim moral të shtetit ndaj subjekteve të shpronësuara, ku shteti ka liri të gjerë për të zgjedhur mënyrën dhe masën e duhur të kompensimit. GJEDNj në të gjitha rastet, është shprehur se e drejta e kthimit dhe ajo e kompensimit të pronës nuk janë të drejta absolute dhe mund të jetë subjekt i kushteve dhe kufizimeve të shumta. 101 Kompensimi i pjesshëm arsyetohet me mundësi të kufizuara financiare të vendit, të cilat e bëjnë të pamundur kompensimin e të gjithë atyre që ishin shpronësuar në të kaluarën. Një argument shtesë qëndron në një qëllim tjetër të kompensimit, përkatësisht në formimin e marrëdhënieve të reja pronësore, të cilat korrespondojnë me kërkesat e ekonomisë së tregut. Prandaj, kompensimi, në radhë të parë, ka si qëllim të mbulojë në një farë mase dëmin që ish-pronari ka pësuar si pasojë e shtetëzimit, shpronësimit apo konfiskimit të pronës së tij. Në radhë të dytë, kompensimi shërben për rivendosjen e së drejtës, nëpërmjet krijimit të një të drejte të re, sipas mënyrave dhe formave të përcaktuara me ligj. Këtë qëndrim mban Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë në vitin 1994, ku shprehet se: Për trojet që janë zënë me ndërtime shtetërore të përhershme, apo që janë tjetërsuar në subjekte të tjerë, të cilët aktualisht i gëzojnë, posedojnë e disponojnë ato mbi një bazë të ligjshme e me mirëbesim, riparimi do të bëhet vetëm nëpërmjet kompensimit në natyrë apo në para e në letra me vlerë (neni 16 i ligjit). Nëpërmjet kësaj zgjidhjeje jo vetëm që synohet të vihen në vend të drejtat e cënuara e të shkelura të ish-pronarëve, por, në të njëjtën kohë u pritet rruga padrejtësive të tjera eventuale ndaj personave që nuk kanë pse të mbajnë përgjegjësi e të detyrohen për arbitraritetet e një regjimi të përmbysur. 102 Kjo e drejtë subjektit të shpronësuar i lind në momentin kur autoriteti kompetent ka vendosur për kompensimin e pronës. 103 Gjykata e Lartë e Shqipërisë duke u shprehur për momentin kur lind një e drejtë e tillë thekson se ajo fitohet që me daljen e vendimit të kompensimit të pronës dhe nënkupton marrjen përsipër nga shteti të një detyrimi të përcaktuar për ta realizuar atë në një kohë të ardhme (Gjykata e Lartë, V. Unif. nr.23/2002) 104. Rregullimi me ligj i një skeme kompensimi për pronat e shpronësuara gjatë rregjimit komunist në kontekstin e tranzicionit paraqet një vështirësi shumë më të madhe se sa kthimi i pronës, sepse në të drejtën ndërkombëtare dhe atë kombëtare (kushtetuese) ka dispozita që rregullojnë kushtet apo standardet e kompensimit apo shpërblimit në raste shpronësimi. 105 Pikërisht, një kërkesë e tillë u shpreh edhe në nenin 181 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, rreth 5 vite më vonë nga moment i rregullimit me ligj të kthimit dhe kompensimit të pronës. Kjo dispozitë e detyroi ligjvënësin që të rregullojë cështjet e shpronësimeve dhe konfiskimeve të kryera nga rregjimi i mëparshëm në përputhje me standardet kushtetuese që proklamon nenin 41 i saj, ku standardi bazë sipas këtij neni është shpërblimi i drejtë. Gjithsesi, si në rregullimin e parë ligjor, ashtu edhe në atë aktual, kompensimi, si mjet juridik i dëmshpërblimit ka një natyrë shumë më komplekse se sa kthimi i pronës. Ndërtimi i një skeme ligjore kthimi dhe kompensimi kërkonte mbi të gjitha bërjen e një analize paraprake mbi 101 Cështja Maria Atanasiu dhe të tjerë kundër Rumanisë paragrafi Vendimi i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë nr.4/1994, faqe Vendim i Gjykatës Kushtetuese Lituaneze nr.1991: Në këtë situatë vetëm vendimi i një autoriteti kompetent për të kthyer apo kompensuar pronën ka një efekt ligjor të tillë që bën të mundur nga ky moment që subjekti i shpronësuar të fitojë pronësinë mbi një send të caktuar Vendimi Unifikues i Gjykatës së Lartë nr.23, datë , Flet. Zyrt. Nr.20, faqe Kuti, C., Post communist restitution and the rule of law, 2009, faqe 229, (2009). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 41

43 gjërësinë dhe thellësinë e problematikës së shpronësimeve të kryera nga rregjimi komunist, si dhe të mundësive reale të shtetit për të kthyer apo kompensuar pronën pa shkaktuar padrejtësi dhe shkelje të reja të të drejtave të njeriut. Konkretisht, kjo analizë do të fokusohej, nga njëra anë, në vlerësimin e përafërt të numrit të pronarëve të shpronësuar, llojet e pasurive të shpronësuara, madhësinë e tyre dhe nga ana tjetër, në përcaktimin dhe vlerësimin e gjendjes aktuale të pasurive shtetërore që janë dhe do të mbahen në përdorim në interes publik, ato të fituara në pronësi nga persona të tretë sipas kuadrit ligjor të mëparshëm apo të shtetit demokratik, si dhe gjetjen e formave efektive të kompensimit nisur nga mundësitë reale të shtetit. Vetëm mbi bazën e një analize të tillë mund të arrihej në një gjykim objektiv të ligjvënësit në drejtim të miratimit të një skeme realiste kompensimi. Një reformë ligjore në një fushë të caktuar, konsiderohet efektive, nëse integron qëllimet dhe orientimet madhore të saj me sistemet e organizimit të burimeve (njerëzore, materiale dhe financiare), përfshirë përmbajtjet dhe veprimtaritë që duhet të ndërmerren. Konkretisht, ushtrimi i diskrecionit legjislativ në ndërtimin e një skeme kompensimi të pronës së shpronësuar nga rregjimi komunist kërkonte angazhimin e ligjvënësit në përcaktimin e disa elementëve kryesorë, që materializojnë në praktikë qëllimin e saj, për rivendosjen e drejtësisë nëpërmjet instrumentit të kompensimit. Këto elementë janë: a) përcaktimi i masës së kompensimit, kompensim i plotë apo i pjesshëm i pronës së shpronësuar. Ky është një qëndrim i vështirë dhe kërkon një vlerësim të gjithanshëm të një sërë faktorësh si: politik, juridik, shoqëror e vecanërisht mundësitë ekonomike të shtetit, si palë e detyruar. Ky aspekt është i lidhur ngushtë me elementin e dytë, format e kompensimit dhe burimet mbështetëse të tyre. b) përcaktimi i formave të kompensimit. Një moment tjetër themelor është përcaktimi i formave të kompensimit, gjë e cila kërkon një vlerësim paraprak të gjithanshëm të mundësive të shtetit shqiptar, për të dalë në konkluzione apo deklarime të tilla ligjore, si: kompensim fizik, kompensim me aksione, me obligacione, në të holla etj. Rregullimi me ligj i formave të kompensimit kërkon që ligjëvënësi paraprakisht të ketë identifikuar burime të mjaftueshme që mbështesin realizimin në praktikë të këtyre formave. c) ndjekja e një metodologjie vlerësimi për pronën e shpronësuar (pasuritë e paluajtshme). Qëndrimi i Gjykatës Kushtetuese se ligji për kthimin dhe kompensimin e pronave ka në themel parimin e rregullimit të drejtë dhe shpërblimit të drejtë dhe jo konceptin e shpronësimit të pronës, i mundësonte ligjëvënësit një hapësirë të gjërë vlerësimi. Gjithsesi, elementi bazë për përcaktimin e shpërblimit të drejtë dhe vlerësimit të dëmit ishte prona e mëparshme. Nisur nga këto rrethana, domosdoshmërisht lind një pikëpyetja se si do të vlerësohet prona e shpronësuar. Dilemat që janë shtruar përpara shteteve ishin nëse përllogaritja e kompensimit do të kryhet duke marrë për bazë vlerën që kishte prona në momentin e shpronësimit e konvertuar me indeksin e rritjes së cmimeve, apo mbi bazën e vlerës aktuale të pronës në momentin e njohjes së të drejtës, apo me ndonjë metodë tjetër. d) elementi i fundit, kërkon domosdoshmërisht që materializimi i elementëve të mësipërm të vishet me garancitë e nevojshme procedurale, të cilat konkretisht konsistojnë në përcaktimin e organe kompetente shtetërore, procedurave për ekzekutimin e së drejtës së kompensimit brenda një periudhe të arsyeshme kohore, me rregulla të drejta, të barabarta dhe jodiskriminuese, duke garantuar në cdo rast edhe të drejtën e ankimit të subjekteve të Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 42

44 shpronësuar. 106 Kriteri kushtetues i rregullimit të drejtë dhe parimi i shtetit të së drejtës reflektohet mbi të gjitha në procedurat e ekzekutimit të së drejtës së kompensimit, duke mundësuar rivendosjen e drejtësisë nëpërmjet instrumentit të kompensimit në format që parashikon ligji, në mënyrë transparente, joburokratike dhe në afate optimale ligjore. 7. Konkluzione Shqipëria, ashtu sikundër të gjitha shtetet e tjera të Evropës Lindore dhe Juglindore, në preludin e demokracisë vlerësoi se nuk mund të ndërtohet një rend i ri shoqëror, një shtet i së drejtës, që ka në themel të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, pa adresuar më parë cështjen e shpronësimeve, shtetëzimeve apo marrjes së padrejtë të pronës nga rregjimi komunist. Një reformë e tillë ligjore ishte shprehje konkrete e materializimit të parimit të drejtësisë shoqërore. Qëllimi kryesor i shtetit demokratik ishte rivendosja e drejtësisë shoqërore në favor të subjekteve të shpronësuara, duke adresuar këtë cështje nëpërmjet dy mjeteve apo mënyrave të dëmshpërblimit, si kthimi dhe kompensimi i pronës. Në vështrim të së drejtës ndërkombëtare, shteti nuk kishte asnjë detyrim për kthyer apo kompensuar pronën e shpronësuar gjatë rregjimit komunist, përderisa humbja e pronës kishte ndodhur në një periudhë kur shteti nuk kishte ratifikuar dokumentet e së drejtës ndërkombëtare. Mekanizmat e së drejtës ndërkombëtare, si Komisioni i të Drejtave të Njeriut dhe më pas Gjykata Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut të ngritura sipas KEDNj dhe Komiteti i të Drejtave të Njeriut i ngritur sipas KNDCP, bënë të qartë se e drejta e pronës private që garantohej në të drejtën ndërkombëtare dhe atë të brendshme nuk njëjtësohet me të drejtën e kthimit të pronës. Por, në kushtet kur shteti që garanton të drejtat dhe liritë themelore të njeriut dhe ratifikon dokumentet themelore ndërkombëtare në këtë fushë, merr përsipër të krijojë një të drejtë të re atëherë kjo e fundit gëzon mbrojtje juridike nga e drejta e brendshme dhe ajo ndërkombëtare. 106 Nëse tre elementët e parë lidhen me aspektin material të marrëdhënies apo të drejtës së kompensimit, elementi i katërt kërkon që legjislatori të sanksionojë edhe garancitë e nevojshme procedurale për realizimin e të drejtës materiale të kompensimit. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 43

45 KREU II LEGJISLACIONI MBI KOMPENSIMIN E PRONËS SË PALUAJTSHME TË SHPRONËSUAR NGA RREGJIMI KOMUNIST NË VENDET E EJG DHE NË SHQIPËRI 1. Legjislacioni mbi kompensimin e pronës në disa vende të Evropës Lindore dhe Juglindore. Ashtu sikundër u trajtua në kapitullin paraardhës, adresimi me ligj të posacëm nga shtetet ishkomuniste i cështjes së humbjes së pronës private nuk buronte si një detyrim i të drejtës ndërkombëtare për faktin se humbja e pronës kishte ndodhur në fazën e pararatifikimit të KEDNJ. Prandaj, shtetet nuk kishin asnjë pengesë për të përcaktuar mjetet apo mënyrat juridike që do të shërbenin për të adresuar padrejtësitë e të kaluarës në lidhje me marrjen e padrejtë të pronës. Edhe për sa i takon të drejtës së kompensimit shtetet kishin diskrecion të plotë në përcaktimin e masave të kompensimit, të formave të tij, si dhe të mënyrës së përllogaritjes së vlerës së kompensimit. Në këtë kre trajtohen masat ligjore që adoptuan vendet e Evropës Lindore e Juglindore për të mundësuar vendosjen e drejtësisë shoqërore nëpërmjet instrumentit të kompensimit të pronës. Nëse do të analizojmë skemat e kompensimit të adoptuara në vendet e Evropës Lindore e Juglindore do të vëmë re se mbizotërojnë tre forma kryesore kompensimi për marrjen e padrejtë të pronës nga rregjimet e mëparshme komuniste. Këto forma janë: kompensimi fizik, ai në të holla dhe kryesisht forma më e përdorur ishte kompensimi në formën e letrave me vlerë të cilat u planifikuan të përdoreshin në procesin e privatizimit të pasurive shtetërore dhe kishin formën e obligacioneve, kuponave (voucher), aksioneve etj. Sikundër do të vihet re më poshtë, në shtetet e Evropës Juglindore nuk ka pasur një sistem "të pastër", por nevojat objektive, kanë detyruar shtetet të aplikojnë forma të ndërthurura të kompensimit. Shtetet kanë mbajtur qëndrim të ndryshëm në lidhje me masën e kompensimit të pronës. Për shembull, Polonia dhe Hungaria nuk kanë pranuar kthimin e pronës së mëparshme, me përjashtim të disa pronave të komunitetit fetar. Ato kanë adoptuar një skemë kompensimi të pjesshëm në raport me pronën e shpronësuar. Pothuajse në të gjitha vendet e Evropës Lindore dhe Juglindore, përvec Rumanisë dhe Shqipërisë 107, programet e kthimit dhe kompensimit parashikuan një kufi maksimal në njohjen e dëmshpërblimit në formën e kompensimit. Shumica e shteteve, përvec Shqipërisë dhe Rumanisë, zgjodhën alternativën e një kompensimi të arsyeshëm dhe të drejtë, që nuk barazonte në termat e kompensimit (e përllogaritjes së vlerës) shpronësimin e ndodhur shumë vite më parë me shpronësimin aktual të pronës. Në vlerësimin e tyre vetëm një zgjidhje e tillë përfaqësonte një masë kompromisi ndërmjet interesit publik dhe mbrojtjes së të drejtës për pronë të personave privatë. 1.1 Shtetet baltike. Letonia, Lituania dhe Estonia. Shtetet Baltike mund të konsiderohen si një kategori e vecantë sepse zhdukja e pronës private u zhvillua në kushtet e pushtimit sovjetik ushtarak. Përfundimi i marrëveshjes së 1939 Ribbentrop- 107 Edhe Shqipëria, aplikoi një masë kufi për kthimin dhe kompensimin e pronës së shpronësuar prej 100 ha në rastin e tokës bujqësore, ndërsa nuk ka masë kufi për llojet e tjera të tokës. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 44

46 Molotov praktikisht nënkuptonte ndarjen e Evropës Qendrore nga ajo Lindore në mes Gjermanisë naziste dhe Bashkimit Sovjetik. Në këtë mënyrë, ndërsa Hitleri sulmoi Poloninë, forcat sovjetike u zhvendosën në të tre shtetet baltike, dhe në gusht 1940 Estonia, Letonia dhe Lituania u përfshinë në Bashkimin Sovjetik. Sundimi sovjetik rifilloi pas luftës dhe fitoi stabilitet kryesisht në vitin 1949 në reformat e kolektivizimit dhe dëbimit në masë Letonia Ligjëvënësi letonez në vitin 1996, deklaroi se: "gjatë gjithë periudhës së pushtimit BRSS u realizua qëllimisht një gjenocid kundër popullit letonez. Rregjimi pushtues zhduki shumë njerëz të pafajshëm, ndërmori në mënyrë të vazhdueshme dëbime masive ndaj popullit të pafajshëm, shkaktoi ndëshkime mizore, si dhe shpronësoi në mënyrë të paligjshme dhe pa kompensim pronën private." 108 Legjislacioni që rregullon çështjen e tokës së shpronësuar në Letoni është i ndarë në dy kategori, një grup ligjesh rregullojnë kthimin dhe kompensimin e tokës bujqësore 109, ndërsa një grup tjetër rregullon kthimin e kompensimin e pronës në qytete 110. Këto akte sanksionojnë kthimin në maksimumin e mundshëm të pronës ndaj pronarëve të mëparshëm, ndërsa për sa i takon masave të kompensimit të pronës sanksionohen dy forma kompensimi: kompensimin me letra me vlerë, si dhe kompensimin fizik, pra dhënien e një toke tjetër me vlerë të njëjtë. Legjislacioni letonez përcakton se kompensimi i tokës bujqësore bëhet me letra me vlerë apo me dhënien e një toke tjetër me të njëjtën vlerë kudo të jetë e mundur në Letoni, ndërsa kompensimi i truallit bëhej me letra me vlerë apo me tokë tjetër me të njëjtën vlerë vetëm brenda qytetit. Përllogaritja e vlerës së tokës bujqësore dhe tokës truall për efekt kompensimi i referohej vlerës mesatare të një hektari toke bujqësore apo një metri katror truall më 21 korrik Për përcaktimin e vlerës përdorej një formulë, sipas (dy) llojeve të tokës, që merrte për bazë sipërfaqen e tokës, vlerën mesatare të saj në vitin 1940, si dhe një koeficent rikalkulimi apo indeksimi. Kjo vlerë mesatare që rezultonte nga përllogaritja pjesëtohej me vlerën nominale të një letre me vlere e cila ishte rreth 28 laws letonez apo rreth 40 euro për të përcaktuar shumën përkatëse të letrës me vlerë. 111 Letrat me vlerë mund të përdoreshin në procesin e privatizimit të tokës shtetërore, ndërtesave dhe apartamenteve, mund të shiteshin apo transferoheshin lirisht në treg, mund të trashëgoheshin, apo të investoheshin në fonde pensionesh, si dhe me to mund të bliheshin aksione në privatizimin e ekonomisë letoneze. Në vitin 2002, skema letoneze e 108 Rezolutë e 22 gushtit 1996 e Parlamentit Letonez (Saema) Mbi dënimin e pushtimit të Letonisë nga rregjimi dictatorial komunist i BRSS, tërhequr më Ligji Mbi reformën mbi tokën bujqësore, dt , Ligji mbi privatizimin e tokës bujqësore i 09 korrikut 1992 dhe ai mbi kompletimin e reformës së tokës bujqësore i vitit 1997, 110 Ligji mbi reformën e tokës në qytete , si dhe ligji mbi kompletimin e reformës së tokës në qytete Përllogaritja e tokës truall për efekt kompensimi bëhej me këtë formulë: V.b=FxVxK.l, ku Vb përfaqëson vlerën e tokës së shpronësuar, F sipërfaqja sipas aktit të pronësisë, V- vlera për metër katror në vitin 1940, K.l- Koeficenti i përllogaritjes së vlerës së tokës nga viti 1940 deri në momentin e vlerësimit përkatës. Ndërsa, përcaktimi i letrave me vlerë bëhej mbi bazën e kësaj formule V.C=V.b/28, ku V.C shuma e letrave me vlerë, V.bvlera e tokës së shpronësuar, ndërsa 28LVL apo 40 Euro ishte vlera nominale e një letre me vlerë apo bonoje. 2.Përllogaritja e tokës bujqësore për efekt kompensimi bëhej me këtë formulë: V.C=(FxMx53)/28, ku V.C shuma e letrave me vlerë apo bonove, F- sipërfaqja e tokës bujqësore, M vlera e një ha në 1940, 53 LVL është vlera e një toni grurë, sipas përcaktimit të Këshillit të Ministrave, dhe 28 LVL apo 40 Euro ishte vlera nominale e një letre me vlerë apo bonoje Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 45

47 kompensimit të pronave u bë objekt rishikimi nga Gjykata Kushtetuese me pretendimin se ligjvënësi kishte parashikuar një kompensim jo të drejtë dhe të papërshtatshëm, që nuk merrte për bazë vlerën e tregut të pronës së shpronësuar, në shkelje kjo të dispozitave kushtetuese dhe të drejtës ndërkombëtare. Kjo Gjykatë, në vitin 2003, e hodhi poshtë kërkesën duke argumentuar se kompensimi i pronës në Letoni ishte shprehje e vullnetit të lirë të ligjvënësit për të adresuar me masa ligjore korrigjuese padrejtësitë e të kaluarës dhe nuk përbënte aspak një detyrim kushtetues apo të së drejtës ndërkombëtare Estonia Gjatë viteve të para të pushtimit sovjetik në Estoni ( dhe pas Luftës së Dytë Botërore), toka, pasuritë e patundshme dhe asetet industriale dhe bujqësore u shtetëzuan dhe u kolektivizuan tërësisht nga regjimi sovjetik. Me shpalljen e pavarësisë kombëtare në fillim të viteve 1990, shumica e forcave politike të Estonisë mbështetën idenë se prona e shpronësuar në mënyrë të paligjshme duhet të kthehet ish-pronarëve dhe trashëgimtarëve të tyre. Parimet e përgjithshme të kthimit të pronës sanksionojnë kthimin dhe kompensimin e pronës së shpronësuar në mënyrë të paligjshme me kusht që të mos shkelin mbi interesat e personave të tjerë që janë të mbrojtura me ligj. Kur kthimi fizik i pronës konsiderohej jo i mundur ose kur subjektet titullare nuk pretendojnë kthimin e saj, shteti kompenson subjektin për pasurinë duke lëshuar bono apo letra me vlerë privatizimi. Këto ishin tituj të dematerializuar të emetuar nga shteti për tu përdorur kryesisht në procesin e privatizimit të banesave, tokës, aksioneve dhe aseteve të kompanive shtetërore etj. Akti i vlerësimit të kompensimit të tokës së shpronësuar në mënyrë të paligjshme specifikon se një bono (letër me vlerë) kompensimi është një titull i regjistruar dhe i trashëgueshëm, i cili mund të përdoret për blerjen e aseteve shtetërore ose pronave komunale në proces privatizimi, duke përfshirë tokë, banesa si dhe aksione shtetërore nga Fondi i Kompensimit. Vlera e kompensimit të tokës përcaktohet në bazë të ligjit për vlerësim e tokës së vitit 1993, pavarësisht se kërkesa mund të trajtohej në një moment të mëvonshëm. Ky element i ligjit të kthimit dhe kompensimit të pronës, pra sa i takon pabarazisë që krijon ligji ndërmjet subjekteve të shpronësuara duke vendosur një moment të caktuar kohor në lidhje me vlerësimin e pronës së shpronësuar për efekt kompensimi është dërguar për rishikim kushtetues në Estoni. Gjykata Kushtetuese Estoneze 113 është shprehur se për të vlerësuar parimin e barazisë në ligjin e kthimit dhe kompensimit të pronës në Estoni duhet marrë parasysh natyra e kompensimit të pronës. Qëllimi i kësaj reforme është korrigjimi i padrejtësive të shkaktuara në të kaluarën, duke kompensuar jo në të holla subjektet e shpronësuara, por dhënia e letrave me vlerë sipas nenit 17, pika 1 të ligjit përkatës. Sipas Gjykatës, ligji i trajton subjektet në mënyrë të barabartë duke marrë për bazë një kriter unik, të njëjtë për të gjithë sic është vlerësimi i pronës sipas aktit të vlerësimit të vitit Gjykata Kushtetuese Estoneze në këtë vendim pranoi se mundësitë e përdorimit të letrave me vlerë nga ishpronarët me kalimin e viteve u bënë më të vogla dhe sidomos pas disa viteve nga fillimi i procesit të privatizimit të aseteve shtetërore, çmimi i shitjes së letrave me vlerë nuk ka qënë i lidhur me vlerën e tokës, por ka ardhur në zbritje. Në vlerësim të Gjykatës Kushtetuese Estonese këto fakte nuk e bëjnë ligjin antikushtetues. 114 Gjithsesi, duhet 112 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Letoneze, datë 10 janar 2003, cështja nr , Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Estoneze, dt. 16 shtator 2003, cështja nr , Po aty, paragrafi 26 i vendimit. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 46

48 vlerësuar fakti se Estonia, së bashku me Hungarinë, ishin dy nga shtetet ish komuniste që e ratifikuan me rezervë KEDNJ, duke u shprehur se neni 1 i protokollit shtesë të Konventës nuk aplikohet për cështje të privatizimeve dhe kompensimit të pronës së shpronësuar nga rregjimi i mëparshëm Lituania Lituania ishte shteti i tretë Baltik, që sanksionoi me ligj në vitin 1991 kthimin dhe kompensimin e të drejtave të pronësisë mbi tokat e shtetëzuara. Skema lituaneze parashikonte kthimin e tokës në natyrë brenda kufinjve origjinale në një masë maksimale prej 150 hektarë ose në pamundësi, kompensimin e saj. Sipas kësaj skeme, kompensimi i tokës të marrë në mënyrë të padrejtë nga regjimi komunist do të kryhej nëpërmjet tre instrumenteve: kompensimit fizik, kompensim në letra me vlerë dhe në para 115. Për sa i takon përllogaritjes së vlerës, në ligjin lituanez për kthimin dhe kompensimin e pronës sanksionohej parimi i vlerës së njëjtë për pronat që do tu jepen atyre si kompensim në raport me ato të shpronësuara. 116 Një aspekt tjetër që evidentohet në lidhje me procedurën e kompensimit të pronave është se Gjykata Kushtetuese Lituaneze, në vendimin e 8 marsit 1995, duke interpretuar dispozitat e ligjit mbi kthimin e pronës është shprehur se: subjektit të cilit i njihet e drejta e kompensimit të pronës, ka të drejtën e zgjedhjes së formës së kompensimit, tokë ose të holla, duke i shprehur këtë vullnet autoriteteve në mënyrë që ato të vijojnë procedurën për dhënien e vendimit. Gjykata Kushtetuese u shpreh gjithashtu se autoritetet shtetërore, në çdo rast, kanë liri për të vendosur për kompensimin e duhur, por subjektit i njihet e drejta të kundërshtojë këtë vendim kompensimi me anë të procedurave gjyqësore. 117 Por, nisur nga pamundësia e autoriteteve për të garantuar përmbushjen e formës së kompensimit sipas vullnetit të shprehur të ishpronarit, në vitin 1999 ligji pësoi ndryshime, duke i njohur të drejtën e autoriteteve për përcaktimin e formës së kompensimit, pa miratimin e subjektit. Në vitin 2011, ligjvënësi lituanez adresoi me ligj edhe një cështje tjetër sensitive për komunitetin hebre të këtij vendi. Ky ligj i njihte komunitetit fetar hebre të drejtën e kompensimit monetar të pronave të paluajtshme. Sipas këtij ligji, shuma e kompensimit monetar për t'u paguar për pronat e shpronësuara të komunitetit hebre është 128 milion Litas. Pagesa e kompensimit monetar, në përputhje me këtë ligj, ka filluar më 1 janar 2013 dhe do të përfundojë më 1 mars Ligji parashikon se kompensimi monetar do të paguhet me këste, masa e secilit këst do të përcaktohet në buxhetin vjetor, duke marrë parasysh mundësitë financiare të shteti. Ligji sanksionon se subjekteve kësti i radhës do t`i paguhet deri më 1 mars të çdo viti. 1.2 Polonia Në Poloni nuk ka ndodhur një kolektivizim masiv i tokës gjatë epokës komuniste. Pjesa më e madhe e tokës bujqësore ka mbetur në pronësi private që nga Lufta e Dytë Botërore. Në kohën e komunizimit 75% e tokës bujqësore bënte pjesë në fermat familjare. Si personat fizikë, ashtu 115 Neni 16/8 i Ligjit nr. I-1454, 18 qershor 1991 Mbi procedurën dhe kriteret e rikthimit të së drejtës së pronësisë mbi pasuritë ekzistuese, i ndryshuar, Po aty neni 16/2 117 Cështja Jurevicius kundër Lituanisë, paragrafi 20. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 47

49 edhe ato juridikë në Poloni kanë patur të drejta të plota të zotërojnë tokë bujqësore dhe jobujqësore. Ndryshe nga vendet e tjera të Evropës Juglindore Polonia nuk ka ofruar një reformë për kthimin e pronës. Por, pas Luftës së Dytë Botërore në Poloni, si pasojë e ndryshimeve të kufinjve, më shumë se një milion njerëz u desh të largohen nga territoret polake sepse ato u inkorporuan në Bashkimin Sovjetik. Duke dashur të mbronte interesat e personave të riatdhesuar në Poloni, në 1946, shteti polak u njohu të gjithë këtyre personave të drejtën e kompensimit në natyrë të pronave të paluajtshme të mbetura matanë lumit Bug (që shërbeu si vijë kufitare ndërmjet territoreve të Polonisë dhe Bashkimit Sovjetik). Sipas të drejtës polake, kompensimi në natyrë kishte formën e të drejtës së kreditimit. Kjo e fundit, ishte titulli që i jepte mundësinë këtyre subjekteve që të blinin troje nga shteti ose të paguanin taksë apo tarifë për pasurinë shtetërore që do të merrnin në përdorim të përjetshëm. Gjatë 40 viteve një e drejtë e tillë nuk u bë efektive. Në vitin 1985, legjislatori polak, miratoi Aktin e Administrimit të Tokës, në të cilin rikonfirmoi se e drejta e kreditimit ishte e drejta që i njihej personave që janë riatdhesuar në Poloni si kompensim për pronat e paluajtshme që mbetën matanë lumit Bug. Kjo e drejtë materializohej në titullin përkatës të kreditimit që kishte për bazë vlerën e pronës së mbetur matanë lumit Bug. Legjislacioni polak (Akti i Administrimit të Tokës i vitit 1985) dhe Gjykata Kushtetuese polake, ishin shprehur se e drejta e kredimit, kishte një natyrë të veçantë, si një e drejtë të pavarur e pronës e garantuar edhe nga Kushtetuta Polake, duke i dhënë të drejtë të riatdhesuarve të konkuronin për blerjen e aseteve shtetërore apo duke i njohur të drejtën e përdorimit të përjetshëm të pronës shtetërore pa ndonjë shpërblim. Edhe pas miratimit të këtij ligji, për shkak të mungesës së vullnetit të autoriteteve polake, nuk u morën masa efektive dhe të nevojshme, në praktikë për të realizuar sistemin e të drejtës së kredimit. Madje, në vitin 1990 hynë në fuqi një sërë rregullimesh ligjore që kufizonin sasinë e trojeve pronë shtetërore që mund t`u jepeshin të riatdhesuarve. Thesari i shtetit nuk ishte më në gjendje të përmbushte detyrimin ndaj pretendimeve për kompensim. Për më tepër, këto subjekte ishin përjashtuar nga këto akte edhe nga procesi i ankandeve për pasuritë shtetërore të nxjerra në shitje me anë të disa kritereve kufizuese. Për të adresuar këtë problematikë, shteti polak ndërmorri një ligj të vecantë në dhjetorin e vitit 2003 për kompensimin e pronave të lëna matanë lumit Bug. Ligji parashikonte shuarjen e detyrimeve të shtetit polak ndaj kategorisë së të riatdhesurave që kishin marrë ndonjë lloj prone për kompensim, në bazë të legjislacionit paraardhës, ndërsa atyre që nuk kishin marrë asnjë kompensim ligji parashikonte t`u jepej një kompensim në masën prej 15% të shumës së pretendimit të tyre fillestar, shumë e cila nuk duhej të kalonte tavanin prej sllotësh polakë. 118 Ligji sanksiononte të drejtën e cdo personi pronat e të cilit kishin mbetur matanë lumit Bug të aplikojë pranë guvernatorit të krahinës përkatëse për të fituar të drejtën e tij të kompensimit 119. Vendimi që do merrte guvernatori kishte formën e një vendimi administrativ dhe mund të apelohej pranë Kryetarit të Zyrës për Banim dhe Zhvillim të Qytetit. Afati i fundit për të bërë aplikime të tilla u caktua data 31 Dhjetor Neni 3, pika 2 e ligjit 119 Neni 4 dhe 5 i ligjit, Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 48

50 1.3 Gjermania Parimet themelore në lidhje me çështjet e kthimit dhe kompensimit të pronave në Gjermani u sanksionuan fillimisht në deklaratën e përbashkët të bashkimit të Gjermanisë dhe më pas ligjëvënësi gjerman e trajtoi atë, për herë të parë në Aktin e Pronësisë të datës 29 shtator 1990 dhe e më pas në mënyrë të detajuar në Aktin e 27 shtatorit 1994 Mbi dëmshpërblimin dhe kompensimin. Ligji i pronësisë i shtatorit të vitit 1990, i cili u bë pjesë edhe e Traktatit të Bashkimit të Gjermanisë, sanksionoi rregullin se: "në qoftë se kthimi i pronës është i pamundur për shkak se prona është fituar me mirëbesim nga palët e treta, dëmshpërblimi kryhet nëpërmjet transferimit të një toke, nëse është e mundur, me vlerë të krahasueshme. Nëse kjo është e pamundur, dëmshpërblimi duhet të bëhet në përputhje me dispozitat e Aktit dëmshpërblimit." 120 Akti i dëmshpërblimit dhe kompensimit (EALG) i 27 shtatorit 1994 përbëhej nga dy akte, sipas periudhave kur kishte ndodhur shpronësimi i pronës në ishrdgj: a) akti që rregullon kriteret, mënyrat dhe procedurat e dëmshpërblimit të personave, pasuria e të cilëve është shpronësuar në RDGJ pas vitit 1949 në rastet kur ajo nuk mund të kthehet apo personi pronar i saj preferon të marrë dëmshpërblim 121, si dhe b) akti mbi kompensimin për shpronësimet mbi bazën e akteve ligjore dhe nënligjore apo akteve të tjera të forcave pushtuese ruse, i cili rregullon kompensimin e pronës në periudhën Përllogaritja e kompensimit. Akti i dëmshpërblimit parashikonte se baza për llogaritjen e shumës së dëmshpërblimit është vlera njësi e pronës përpara shpronësimit, data referencë e së cilës është përgjithësisht viti 1935, e shumëzuar me një koeficient rritës të përcaktuar në ligj. Ligji parashikonte se nëse baza e llogaritjes kalon vlerën e 10,000 DEM shuma e dëmshpërblimit do të reduktohej me një të caktuar përqindje, e cila rritej progresivisht në varësi të vlerës së pronës. Kështu, psh përqindja e reduktimit të shumës së kompensimit që përfitohej ishte 30% në qoftë se vlera e kompensimit varionte ndërmjet vlerës nga deri në marka gjermane, reduktimi ishte në masën e 80% në qoftë se vlera e kompensimit rezultonte ndërmjet deri në marka gjermane dhe reduktimi ishte 95% nëse vlera e kompensimit do të kalonte marka gjermane. Ligji parashikonte se nga shuma që do jepej si kompensim për pronën e shpronësuar do të zbritej dëmshpërblimi që ishpronarët kishin marrë gjatë viteve të mëparshme. 122 Forma e parë dhe kryesore e kompensimit, që parashikohej në aktin (ligjin) e dëmshpërblimit ishte ajo nëpërmjet bonove shtetërore të transferueshme, të cilat do të jepen nga pesë këste vjetore dhe që mbajnë interes prej 6% në vit, dhe që mund të tregtohen nga viti Ndërsa, forma e dytë ishte ajo e kompensimit fizik që përllogaritej në të njëjtën mënyrë dhe që zbatohej për të përfituar tokë bujqësore dhe pyje sipas kushteve dhe kritereve specifike të parashikuara nga ligji Cështja Von Maltazan dhe të tjerë kundër Gjermanisë paragrafi Ky seksion është shfuqizuar me ligj të datës 15 shtator 2000, njohur vetëm kompensimin me bonde si formë e vetme kompensimi në Gjermani. 121 Ky akt trajton hollësisht aspekte të: Resolution of Outstanding Property Issues Act / Indemnification Act (Gesetz über die Entschädigung nach dem Gesetz zur Regelung offener Vermögensfragen / Entschädigungsgesetz) 122 Cështja Von Maltazan dhe të tjerë kundër Gjermanisë paragrafi 49 dhe Po aty, paragrafi Po aty, paragrafi 53 dhe 54. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 49

51 Gjykata Kushtetuese Gjermane është shprehur se parimi kryesor që karakterizon skemën e kthimit dhe kompensimit të pronave (në Gjermani) është trajtimi i barabartë i subjekteve. Në ndërtimin e skemës së kompensimit të pronave legjislatori gjerman krahas qëllimit për dëmshpërblimin e subjekteve që humbën pronat e tyre gjatë periudhës komuniste ka marrë në konsideratë edhe disa faktorë të rëndësishëm të interesit publik si: situata financiare e shtetit, detyrimet që i rrjedhin shtetit gjerman nga procesi i ribashkimit, ndryshimi i sistemit ekonomik, politik dhe juridik në Gjermaninë Lindore (ishrdgj). Ky legjislacion ishte shprehje konkrete e angazhimit të dy shteteve gjermane, në deklaratën e bashkimit të Gjermanisë, për gjetjen e një balance të pranueshme shoqërore ndërmjet interesave konkurruese, duke marrë parasysh nevojën për siguri ligjore dhe qartësi dhe duke u angazhuar për të mbrojtur të drejtën e pronës. 125 Disa vite më vonë, duke interpretuar këto dispozita të Traktatit të Bashkimit të Gjermanisë dhe Aktin e Dëmshpërblimit, Gjykata Kushtetuese Federale ka deklaruar se kompensimi nuk është i bazuar në të drejtën e pronës, por në parimet e ndershmërisë, drejtësisë dhe shtetit social. Si pasojë, shteti nuk kishte asnjë detyrim për kompensimin e plotë të saj. 1.4 Çekia. Më 15 Prill 1992, Republika Çeke, tashmë jo më pjesë e Çekosllovakisë, miratoi ligjin mbi kthimin e pronave (CRRA), i cili adresonte padrejtësitë e kryera ndaj të drejtave të pronësisë mbi tokën të ishpronarëve gjatë periudhës së mëparshme komuniste. 126 Legjislacioni cek dhe ai sllovak janë udhëhequr nga parimi i rikthimit të pronës origjinale të personave të përcaktuar. Ligji parashikonte masat e kthimit dhe kompensimit të pronës, të cilat ishin deri në 150 hektarë për tokën jo bujqësore dhe 250 hektarë për tokën bujqësore. Kompensimi ishte një formë alternative e rivendosjes së të drejtës dhe jepej në rastet kur rikthimi i pronës nuk ishte i mundur. Ligji njihte tre forma kompensimi: kompensim në të holla, në letra me vlerë, si dhe kompensimi në natyrë i tokës bujqësore. 127 Ligji parashikonte një alternim të formave të kompensimit në të holla me atë me letra me vlerë. Kompensimi në të holla jepej deri në një vlerë prej kurora çeke, ndërsa kompensimi i pjesës tjetër do të bëhej me letra me vlerë shtetërore. Ligji njihte të drejtën e kompensimit vetëm për ishpronarin e pronës dhe jo për trashëgimtarët e tij ligjorë. Kompensimi për tokën bujqësore rregullohej me ligj të posacëm, i cili parashikonte kompensimin e saj në letra me vlerë vetëm se toka e mëparshme nuk mund të kthehej si dhe shteti nuk kishte mundësi t`i ofronte si kompensim fizik ishpronarit një parcelë të krahasueshme me tokën e tij të mëparshme. 128 Përllogaritja e kompensimit. Legjislacioni çek parashikonte se përllogaritja e kompensimit të pronës së shpronësuar bëhej sipas rregullave të vlerësimit të pronës në datën e hyrjes në fuqi të ligjit. 125 Cështja Von Maltasan dhe të tjerë kundër Gjermanisë paragrafi Czech Republic Restitution Act (CRRA), Law nr.243/1992, April 1992, Coll. of laws. 127 Po aty. 128 The Federal Land Act (FLA), Law On modifying ownership relationships with respect to land and another agricultural properties, 21 may 1991, no.229/1991, Col.of Laws. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 50

52 1.5 Hungaria Ligji hungarez parashikonte një skemë të ndryshme nga shtete e tjera për riparimin e pasojave që i janë shkaktuar personave nga humbja e pronës, duke vendosur kompensimin e pronës si rregull, ndërsa kthimin e saj si përjashtim. 129 Legjislacioni hungarez ka lejuar vetëm kthimin e pronave të kishës. Ligjvënësi hungarez bëri të qartë që nga fillimi se skema e kompensimit sanksiononte vetëm një kompensim të pjesshëm. Qëllimi themelor i legjislatorit polak ishte trajtimi i barabartë i subjekteve që kompensohet në raport me pronën e tyre të shpronësuar. Me synimin kryesor rregullimin e marrëdhënieve të pronësisë, sigurimin e kushteve të zhvillimit të ndërmarrjeve të nevojshme në një ekonomi tregu, bazuar në parimin e sundimit të ligjit dhe duke marrë në konsideratë rëndësinë e bërjes së drejtësisë shoqërore, ligjvënësi hungarez miratoi në vitin 1991 Aktin XXV, si hap i parë për të adresuar rivendosjen e drejtësisë ndaj subjekteve që ishin prekur nga dëmi i shkaktuar në mënyrë të padrejtë nga shteti. Ky ligj u njihte individëve të drejtën e kompensimit të pjesshëm për pronat private të marra nga regjimi komunist pas 8 qershorit të vitit Ndërsa, ligji i dytë i kompensimit të pronës u miratua në vitin Akti XXIV i vitit 1992 njihte të drejtën e kompensimit të pjesshëm edhe për individët të cilët kishin humbur pronat e tyre private nga 1 maj i vitit 1939 deri më 8 qershor të vitit Ky ligj kryesisht rregullonte pasojat e humbjes së pronave të paluajtshme të hebrenjve dhe të majtëve. Format e kompensimit sipas të drejtës hungareze. Kompensimi jepej në dy forma: a) në formën e titujve të kompensimit apo letrave me vlerë për të blerë tokë dhe asete bujqësore. Sipas ligjeve përkatëse, një titull kompensimi konsiderohej një letër me vlerë shtetërore, e transferueshme, vlera nominale e së cilës ishte e barabartë me shumën e kompensimit. Titujt e kompensimit ishin planifikuar të përdoreshin në vlerën e tyre nominale në procesin e privatizimit të pasurive shtetërore, për blerjen e tokës shtetërore dhe banesave në njësitë vendore apo për të financuar pensionin vjetor të jetës. Gjithashtu, ata mund të përdoreshin si garanci shtetërore për të mbuluar marrjen e kredive, si dhe në sferën e sigurimit të jetës Ndërsa letrat me vlerë përfaqësonin obligacione të emetuara nga shteti, të cilat do të mund të shkëmbehen në vlerë nominale vetëm gjatë privatizimit të tokave dhe aseteve bujqësore. Sic shihet, legjislatori hungarez i kishte krijuar mundësi për përdorimin e tyre në një sërë fushash të interesit. Përllogaritja e kompensimit. Kompensimi në formën e letrave me vlerë është përllogaritur sipas një skeme tepër të komplikuar, e cila parashikonte konvertimin e vlerës së pronave të ndryshme në një normë të sheshtë. Në Hungari, vlera e tokës truall dhe ndërtesave përcaktohej në bazë të një skeme të përshkallëzuar kompensimi, e cila merrte parasysh madhësinë e sipërfaqes, vendodhjen e saj në raport me qendrën, ndërsa vlera e tokës bujqësore dhe pyjore është përllogaritur mbi bazën e një formule që merr për bazë vlerën neto kadastrale të produktit të tyre. Këto shpreheshin tradicionalisht në korona ari, e cila përfaqësonte njësinë bazë të konvertimit apo instrumentin standard të vlerësimit të tokës që në vitin 1875, kryesisht për të realizuar sistemin e taksimit mbi tokën. Sipas ligjit hungarez të kompensimit, çdo koronë ari është vlerësuar në masën e 1000 forints për tokën bujqësore dhe 4000 forints për pyjet. Pasi ligji i parë mbi kompensimin hyri në fuqi, ish-pronarëve iu la afat tre muaj për të regjistruar pretendimet e tyre, jo për një parcelë të veçantë të tokës, por për të bërë vlerësimin e secilës parcelë të shpronësuar sipas vlerës së tregut mbi bazën e njësisë bazë së vlerësimit, korona ari. 129 Ligji nr.xxv, 1991, gjendet online Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 51

53 Aktet ligjore hungareze mundësonin një kompensim të pjesshëm, i cili llogaritej duke aplikuar një formulë në shkallë zbritëse. Sipas kësaj formule, jepej kompensim në masën 100% të vlerës nominale të pronës kur vlera e pronës arrinte deri në një maksimum prej HUF (afërsisht 13,000 forints hungarez), duke zbritur në 10% të vlerës nominale prej mbi HUF (përafërsisht 32,500 FF), deri në një tavan të përgjithshëm prej 5 milionë forints. Procedura e kompensimit në Hungari. Për njohjen e të drejtës së kompensimit dhe vlerësimin e saj legjislacioni hungarez ka krijuar një organ administrativ i cili trajton kërkesat e subjekteve nëpërmjet një procedure administrative, ku i konfirmon apo rrëzon kërkesën për kompensim subjektit. Këto vendime mund të bëhen objekt i shqyrtimit gjyqësor. Nga të dhënat, autoriteti shtetëror hungarez i kompensimit ka marrë rreth 1.5 milion vendime, nga të cilat rezultojnë se në formën e titujve për të paguar kompensim në vlernën nominale prej rreth mbi 81 miliardë forints, ndërsa letra me vlerë që përdoren për të blerë ndërmarrjet bujqësore kapin vlerën totale prej 3.7 miliardë forints, në lidhje me asete me vlerë rreth forints.lidhur me çështjen e veçantë të ankandeve të tokës bujqësore të punueshme, autoriteti shtetëror i kompensimit ka kryer rreth 27,000 ankande, të cilat preken një total prej hektarë me vlerë një total prej kurora të arta, ku i është dhënë tokë e punueshme për njerëz në 18 vitet e fundit. 1.6 Bullgaria Procesi i kthimit dhe kompensimit të pronave në Bullgari është rregulluar me ligje të posacme sipas llojit të tokës: truall, truall industrial, tokë bujqësore dhe pyjeve. Ky proces filloi në shkurtin e vitit 1991 me miratimin e ligjit Mbi pronësinë dhe përdorimin e tokës bujqësore. Sipas këtij ligji, rregulli i përgjithshëm ishte se toka bujqësore i kthehej ishpronarit sipas kufinjve të saj të vjetër, për aq sa është e mundur (neni 10/a i ligjit). Ligji parashikonte masën limit të kthimit të tokës bujqësore prej 200 ha, ndërsa në disa rajone të Dobrudjes, ku kishte ndodhur shumica e shpronësimeve të tokave bujqësore gjatë periudhës komuniste, masa e kthimit arrinte deri në 300 ha. Ligji parashikonte se subjektet që kishin patur në pronësi sipërfaqe toke mbi 200 apo 300 ha përfitonin kompensim. Ligji bullgar nuk kishte asnjë limit të sipërm përsa i takon masës së kompensimit të tokës bujqësore. Një ligj i posacëm rregullonte kthimin e pronës së paluajtshme në formën e truallit urban dhe industrial. Ky ligj u miratua në vitin 1992, dhe parashikonte kthimin e truallit drejt personave fizik apo juridik bullgar apo të huaj. Neni 1 i këtij ligji sanksiononte të drejtën e pronarit për kthimin e pronës së shtetëzuar apo shpronësuar nga rregjimi komunist dhe në pamundësi të kthimit fizik, ai parashikonte dhënien e një kompensimi të përshtatshëm sipas vlerës që kishte prona në kohën e shpronësimit. Ndërsa, në vitin 1997 ligjvënësi bullgar sanksionoi kthimin e pronësisë mbi pyjet dhe mbi fondin pyjor. Sipas këtij ligji, të gjitha pyjet e shtetëzuara, si rezultat i ligjit të vititt 1946 do t`i ktheheshin pronarit të vjetër dhe në pamundësi atij do ti jepej kompensim fizik, në të njëjtën masë, në cilësi dhe sasi në një zonë fqinje me pyllin apo tokën e tij pyjore. Një hap i rëndësishëm në procesin e kompensimit të pronës në Bullgari është miratimi, në vitin 1997, nga ligjëvënësi bullgar i një ligj të vecantë që rregullon kompensimin e subjekteve të Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 52

54 shpronësuara (LCONA). Ai njihet si ligji Lucnnikov 130 dhe rregullon kompensimin e pronës së shpronësuar gjatë rregjimit komunist, kur ajo nuk mund të kthehej plotësisht sipas kufinjve të saj të mëparshëm pronarit apo trashëgimtarëve të tij. Për të drejtën bullgare, kompensimi është konsideruar një skenar i dytë, që do të realizohej vetëm kur të gjitha mundësitë për kthimin e tërësishëm të pronës të ishin konsumuar ose kur kompensimi kërkohej me vullnetin e mbajtësit të titullit mbi pronën e mëparshme. 131 Vlera e kompensimit që përcaktonte ligji Luchnikov nuk është korrektuar me vlerën fillestare të pronës së shpronësuar. Por, në përgjithësi vlera reale e tregut e pronës në kohën e miratimit të ligjit të mësipërm është marrë si kriter bazë në përllogaritjen e kompensimit. 132 Format e kompensimit sipas këtij ligji ishin: a) kompensim në pjesë ideale në pasuritë shtetërore ekzistuese. Sipas ligjit, kjo formë kompensimi kishte të bënte me të drejta që i njiheshin pronarit, në pjesë ideale, në pasurinë shtetërore objekt privatizimi dhe që i korrespondojnë vlerës së pronës së shpronësuar në momentin e hyrjes në fuqi të ligjit. b) kompensim me aksione në rastet kur mbi tokën e tyre janë ngritur ndërtesa shtetërore. c) kompensim me letra me vlerë të cilat janë të tregtueshme lirisht në tregjet financiare bullgare. Letrat me vlerë që jepeshin si kompensim për pronën e shpronësuar ishin tre llojesh: a) letra me vlerë që do të mund të përdoreshin në proceset privatizuese të ekonomisë bullgare dhe që ishin të tregtueshme në tregje financiare; b) letra me vlerë, që quheshin zhilishtni dhe që mund të përdoreshin për blerjen e apartamenteve shtetërore. Ato jepeshin: për ishpronarët apartamentet e të cilëve nuk mund të ktheheshin sepse ishin të zëna nga persona të tretë, si dhe për personat e tretë në rastet kur i kthehej banesa pronarit të ligjshëm; dhe c) letra me vlerë, që quheshin poimenni dhe lëshoheshin në bazë të ligjit për kthimin dhe kompensimin e pyjeve dhe tokës pyjore për pronarët që nuk kishin mundësi fizike të merrnin tokën e tyre pyjore sipas kufinjve të mëparshëm dhe as ndonjë mundësi kompensimi fizik pranë saj. 133 Procesi i kompensimit në Bullgari filloi në vitin 1998, ndërsa procesi i shitjes së banesave në bashkinë e Sofjes filloi në vitin 2000 dhe sipas ligjit përkatës 90% e vlerës së banesës mund të blihej me letra me vlerë. Në fakt, në Bullgari, bashki të vecanta kanë lejuar raporte të ndryshme të blerjes së banesave me letra me vlerë. Ofertat shtetërore kanë qënë të pakta duke bërë që vlera e tyre të ulët ndjeshëm. Madje, shumë e rëndë paraqitej situata e personave që kishin mbetur pa shtëpi dhe në këmbim kishin marrë letra me vlerë. Në qershorin e vitit 2006 ligjëvnësi bullgar ndërmori një amendament në ligjin LRNIP, duke shtuar dy dispozita. Amendimi lidhej me personat të cilët nuk kishin shitur ende titujt e tyre të kompensimit (letrat me vlerë). Ai parashikoi se personat që kishin marrë letra me vlerë për blerje shtëpie kishin prioritet në blerjen e shtëpiave në raport me personat e tjerë dhe vlera e tyre është sa vlera nominale e shënuar. Por, një amendim i tillë nuk u shoqërua me një ndryshim në ligjin e organizimit të qeverisjes vendore, 130 Botuar në gazetën zyrtare nr.107/ Directorate General for Internal Policies, EU: Private property issues following the change of political regime in former socialist or communist countries, 2010, faqe Po aty, faqe Po aty faqe 72. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 53

55 i cili ndalonte shitjen e apartamenteve me letra me vlerë. Ndërsa, dispozita tjetër parashikoi të drejtën e mbajtëse të letrave me vlerë për blerjen e shtëpive që në rast se nuk do të blenin shtëpi pranë njësisë përkatëse vendore Ministria e Financave është e detyruar që brenda 3 muajve ti paguajë mbajtësit vlerën në para të letrës me vlerë. Procesi i lëshimit të këtyre instrumenteve kompensim vazhdoi për shumë vite, dhe ishte një burim i vazhdueshëm i akuzave të mashtrimit, skandalet e korrupsionit dhe pakënaqësisë së përgjithshme në shoqëri. Titullarët e instrumenteve të kompensimit ishin të pakënaqur për shkak se ata u trajtuan në mënyrë të barabartë nga ligji. Edhe në Bullgari, një ndër problematikat e kuadrit ligjor ka qënë cështja e trajtimit të pabarabartë të qeramarrësve me pronarët e vjetër. Gjithsesi shteti bullgar, në vitin 2006, arriti të bënte të mundur përdorimin e obligacioneve apo titujve të kompensimit në blerjen e aseteve shtetërore në proceset e privatizimit. 1.7 Rumania Në Rumani, kthimi dhe kompensimi i pronës së paluajtshme të shpronësuar nga rregjimi komunist është rregulluar me ligje të posacme, sipas llojit të vecantë të tokës, konkretisht për tokën bujqësore, jobujqësore dhe ndërtesat. Procesi i kthimit dhe kompensimit të pronës filloi në vitin 1990 duke njohur me ligj kthimin e të drejtave të pronësisë mbi tokën bujqësore në favor të themeluesve të kooperativave bujqësore dhe fermave, në masën kufi prej 0.5 ha për person. Një vit më vonë ligjvënësi rumun, me miratimin e ligjit nr.18/1991 sanksionoi kthimin e tokës bujqësore në masën prej 10 ha për person deri në 100 ha për familje, por jo më pak se 0.5 ha për person edhe në qoftëse ishthemeluesit e kooperativave apo fermave bujqësore kishin dorëzuar më pak se kjo sasi në themelimin e kooperativës bujqësore. Në vitin 1997, me miratimin e ligjit 169/1997, legjislatori rumun vendosi rritjen e masës së kthimit të tokës bujqësore nga 10 ha në 50 ha për person, si dhe gjithashtu kufirin e kthimit të tokës në nivel familjeje nga 100 ha në 200 ha, si njohu edhe kthimin e tokës pyjore në një tavan prej 30 ha. Një ndër kritikat kryesore të këtij ligji ishte se ai nuk u shoqërua me aktet nënligjore të nevojshme për zbatimin e tij. Në vitin 2000 ligjëvënësi rumun miratoi ligjin nr.1/2000 që ndryshonte rregullat e mëparshme, duke reduktuar masën e kthimit të tokës pyjore në 10 ha. Ligji përcaktonte se nëse pretendimi i pronësisë tejkalonte sasinë e tokës së mundshme për tu kthyer në atë moment, ishpronarët fitonin të drejtën të kompensoheshin në para. Për realizimin e kompensimit, vlerësimi i tokës, burimet financiare dhe mënyra se si do të realizohej kjo procedurë do të rregulloheshin në vitin Sipas këtij ligji, fondet e nevojshme për kryerjen e këtyre kompensimeve do të alokoheshin nga buxheti i shtetit drejt prefekturave përkatëse dhe pastaj këto të fundit do të mundësonin procesin e shpërndarjes së tyre drejt ishpronarëve. Por, asnjë masë konkrete nuk u mor dhe kjo procedurë u ndryshua nëpërmjet ligjit 247/2005, i cili unifikoi procedurat e kompensimit të tokës bujqësore me atë jobujqësore. Sipas këtij ligji, të drejtat e kompensimit të fituara në bazë të ligjit nr.18/1991 dhe 1/2000 do të përmbusheshin nga Komisioni Qëndror i Përcaktimit të Kompensimit dhe do të paguheshin ekskluzivisht në aksione ekuivalente nga fondi i pronësisë i krijuar për të mundësuar kompensimin e ishpronarëve. Në vitin 2007, shteti rumun vendosi të lejojë kompensimin në para për shuma të cilat nuk kalonin vlerën e lei apo euro. Për kompensimet që kalonin këtë vlerë, ishpronari kishte të drejtë të zgjidhte të kompensohej për të gjithë shumën në aksione apo në një kombinim të mundshëm në para dhe aksione. Ligji parashikonte se në varësi të shumës sasia e kompensimit të para paguhej në një apo dy këste, në një periudhë deri në 2 vite nga njohja e së drejtës apo lëshimi i titullit. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 54

56 Përsa i takon tokës jobujqësore dhe ndërtesave, në fillim të viteve '90, e vetja mënyrë për të kërkuar kthimin e pronës së shpronësuar në Rumani ishte ajo gjyqësore. Subjektet që ishin shpronësuar pa ndonjë bazë ligjore mund të merrnin pronën e tyre origjinale duke paditur, së pari shtetin, për të marrë një konfirmim se titulli i tyre pronës është ende i vlefshëm dhe për të provuar se shpronësimi i mëparshëm kishte qenë i paligjshëm, dhe së dyti ndaj qiramarrësit, për të marrë pronësinë de facto të ndërtesës. Shumica e padive të tilla rezultuan të suksesshme. Bazuar në Kodin e Procedurës Civile, Prokurori i Përgjithshëm kishte ushtruar ankim në interes të ligjit ndaj vendimeve gjyqësore që kthenin pronën ishpronarëve. Në vitin 1995 Gjykata e Lartë e Drejtësisë, vendosi që në mungesë të një ligji të posacëm, gjykatat nuk mund të vendosnin për kthimin e pronës. Në të njëjtin vit Gjykata Kushtetuese Rumune u shpreh se pronat e shpronësuara pa një titull nuk mund të konsiderohen se kanë kaluar de jure në pronësi të shtetit. Një situatë e tillë, bëri që një numër i madh ankimesh të adresohen drejt GJEDNj, meqënëse Rumania kishte ratifikuar në vitin 1994 KEDNJ. Kritikat e bëra nga Strazburgu dhe nga Komisioni Evropian bënë që shteti rumun në vitin 2003 të ndërmerrte ndryshime në Kodin e Procedurës Civile, duke i hequr të drejtën Prokurorit të Përgjithshëm për të bërë rekurs në interes të ligjit. Në përgjigje ndaj presioneve ndërkombëtare, ankimeve në GJEDNj dhe mungesës së një jurisprudence të qëndrueshme gjyqësore, shteti rumun miratoi ligjin e parë për kthimin e pronës në nëntor Ligji 112/1995 rregulloi mundësinë e zhdëmtimit të ishpronarëve të pronave të cilat u konfiskuan në bazë të Dekretit 92/1950 (me një titull të vlefshëm). Ligji u njohu të drejtën qiramarrësve për të blerë pronat ku ato banonin për një çmim të favorshëm të barabartë me vlerën e librit të kontabilitetit, ndërsa ish-pronarëve ligji u njohu të drejtën për kompensim financiar. Më pas, me ligjin nr.10/2001 ligjëvënësi rumun ndryshoi tërësisht qëndrimin duke vendosur kthimin e pronës si rregull kryesor, ndërsa nëse ajo nuk mund të kthehej parashikohej kompensimi i saj fizik, me shërbime, në të holla apo ndonjë kombinim i tyre. Vlera e kompensimit sipas këtij ligji përfaqësonte vlerën e tregut të pronës në momentin e njohjes së kësaj të drejte. Por, ligjvënësi vendosi një tavan për pagesat e kompensimit të pronës në të holla deri në masën e euro, ndërsa cdo shumë përtej kësaj vlere do të kompensohej apo paguhej në aksione nga fondi i pronësisë. Ky ndryshim solli një situatë shumë kaotike sepse shumë qeramarrës kishin fituar të drejtën e pronësisë mbi banesat ku jetonin. Një situatë e tillë bëri që ligjëvënsi të ndërmerrte një ligj tjetër në vitin 2009, ligji nr.1/2009, i cili trajtonte cështjen e konfliktit ndërmjet të drejtave të pronësisë së ishpronarëve dhe pronarëve të rinj, pra ishqeramarrësve. Ai parashikonte që një pasuri që ishte blerë nga qeramarrësi bazuar në ligjin nr.112/1995 nuk mund ti kthehej më ishpronarit të vjetër, dhe ky i fundit gëzonte të drejtën e kompensimit. Në ato raste kur qeramarrësi kishte blerë shtëpinë me një cmim të ulët dhe e kishte humbur atë (të drejtën e pronësisë) duke iu njohur ishpronarëve të vjetër ai kishte të drejtë të përfitonte kompensim sipas vlerës së tregut të kësaj prone si dhe pagesë shtesë për inflacionin. Pavarësisht, këtyre qasjeve të ndryshme ligjore që janë mbajtur nga ligjvënësi rumun, duke krijuar konflikte dhe pasiguri të shumta juridike ndaj ishpronarëve dhe qeramarrësve, në Rumani efektiviteti i procedurës së kompensimit u shndërrua në një problem tjetër shumë të madh. Nëse kthimi i pronës bujqësore apo jobujqësore është i pamundur atëherë dosja kalon nga Agjencia Kombëtare e Kthimit të Pronave drejt sekretariatit të Komisionit Qëndror të Dhënies së Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 55

57 Kompensimit të pronave (CCEC). Ky komision, duke përdorur vlerësues të pavarur, ka të drejtën të vendosë mbi shumën që do ti jepet si kompensim ishpronarëve. Ishpronari gëzon të drejtën për të zgjedhur llojin e kompensimit, në të holla apo në aksione. Për vlera kompensimi që kalojnë shumën prej euro do të paguhen në aksione nga fondi i pronësisë që do të konvertohen në aksione në momentin kur fondi i kompensimit do të listohej në bursë. Deri në vitin 2009, rezultonte se për tokën bujqësore dhe atë pyjore ishin paraqitur kërkesa për kompensim financiar, nga të cilat ishin kthyer për rishqyrtim dhe plotësim në nivelin vendor, ndërsa prej tyre ishin miratuar. Në vitin 2009, nga një përllogaritje paraprake nga autoritetet rumune rezultonte një vlerë kompensimi apo detyrimi prej 550 milion euro. Për tokën jobujqësore, bazuar në ligjin 10/2001, deri në këtë periudhë ishin paraqitur për shqyrtim kërkesa për kthim dhe kompensim prone. Në fillim të vitit 2009 kërkesat për trajtim ishin Komisioni Qëndror i Kompensimit të Pronave nga viti 2008 deri në vitin 2010, ka patur një ecuri të ngadaltë, duke dhënë rreth vendime për kompensimin e pronës. Nga një përllogaritje paraprake shteti i detyrohet subjekteve të shpronësuara për kompensimin e tokës jobujqësore rreth 1.7 bilion euro që do të paguheshin në të holla apo në aksione nga fondi i kompensimit. E meta kryesore e legjislacionit rumun ishte se ligji nr.247/2005, që rregullon procedurat e kompensimit të pronës nuk sanksiononte asnjë detyrim për ekzekutimin e titujve të kompensimit të pronës. Nëse shteti dështon në pagimin e shumës së kompensimit të miratuar si kompensim financiar, aplikantit i duhet të hapë një proces gjyqësor për të detyruar shtetin për të zbatuar vendimin përkatës. Në vitin 2005, shteti krijoi fondin e pronësisë në mënyrë që të siguronte burime shtesë në realizimin e procesit. Sipas ligjit, fondi i pronësisë konsiderohet një fond i mbyllur, me kohëzgjatje për një periudhë 10 vjecare me mundësi shtyrjeje sipas vendimit të asamblesë së përgjithshme të aksionerëve. Në momentin e krijimit, ky fond përfshinte vlerën e 117 ndërmjarrje shtetërore dhe shumat që do të vinin si rezultat i shitjes së 4% të aksioneve shtetërore që shteti zotëronte në Bankën Tregtare të Rumanisë dhe 3 % të vlerës së aksioneve të Telekomit rumun. Gjithashtu, në këtë fond përfshiheshin edhe të ardhurat që do të vinin nga mërrëdhëniet tregtare me vende të tilla si Nigeria, Siria, Sudani, Kongoja, Koreja e Veriut etj. 2. Legjislacioni shqiptar për kompensimin e pronës në periudhën Legjislacioni shqiptar që rregullon të drejtën e kthimit dhe kompensimit të pronës të shpronësuar nga rregjimi komunist deri në vitin 2004 ka qënë shumë i fragmentarizuar. Ligjëvënësi ka bërë rregullimin juridik të njohjes, kthimit dhe kompensimit të llojeve të ndryshme të pasurive të paluajtshme në ligje të vecanta, duke sanksionuar masa të posacme ligjore për kthimin dhe kompensimin e pronës, lloje të ndryshme kompensimi, procedura dhe organe të posacme që kanë trajtuar kërkesat për kthim dhe kompensim prone. 2.1 Kompensimi i tokës truall. Format e kompensimit të tokës truall. Masa e kompensimit të truallit. Përllogaritja e vlerës së kompensimit të truallit. Kthimi dhe kompensimi i pronës, si mënyra dëmshpërblimi ndaj subjekteve të shpronësuara u parashikua për herë të parë në Shqipëri në vitin 1993, me miratimin e ligjit nr.7698/1993 Për kthimin dhe kompensimin e pronës ishpronarëve. Duke patur si qëllim rivendosjen e drejtësisë ndaj ishpronarëve për marrjen e padrejtë të pronës private nga shteti komunist, ligjvënësi, në Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 56

58 nenin 1 të ligjit, deklaroi njohjen në favorin e ish-pronarëve apo trashëgimtarëve të tyre të së drejtës së pronësisë për pronat e shtetëzuara, të shpronësuara apo të konfiskuara sipas akteve ligjore, nënligjore e vendimeve të gjykatës të dala pas datës 29 nëntor 1944 ose të marra pa të drejtë nga shteti me çdo mënyrë tjetër. Në këtë ligj, nocioni pronë nënkuptonte pasurinë e paluajtshme në formën e tokës truall, ndërtesave dhe cdo gjë tjetër të bashkuar në mënyrë të qëndrueshme me to, si godina banimi, fabrika, dyqane, magazina dhe cdo ngrehinë tjetër. 134 Kompensimi i tokës truall ishte një masë alternative, që merrej në cdo rast kur trojet e ishpronarëve rezultonin të zëna me ndërtime të përhershme, në pronësi të personave të tretë apo shtetit. Ligji sanksiononte dy forma kryesore kompensimi, kompensimin me obligacione shtetërore dhe atë fizik. 135 a) Kompensimi me obligacione shtetërore i tokës truall. Forma e parë e kompensimit për tokën truall që parashikohej në nenin 16/a të ligjit ishte kompensimi me obligacione shtetërore. Obligacionet përfaqësonin tituj apo letra me vlerë që do të përdoren sipas vlerës ekuivalente dhe me përparësi në marrëdhënie me shtetin, si në procesin e privatizimit të objekteve shtetërore e në veprimtari të tjera që kryhen me kredi. Ligji parashikonte se në këto tituj do të pasqyrohej shkaku i emetimit, vlera nominale, garancia për t'u rimbursuar pas periudhës së nënshkrimit dhe e drejta e poseduesit për t'i shkëmbyer (ose shitur) lirisht vetëm në procesin e privatizimit, si dhe detyrimi i shtetit për t`i njohur si mjet pagese në blerjen e pasurisë shtetërore. 136 Këto obligacione, që do të shërbenin për kompensimin e ishpronave në qytet e në fshat, ishte parashikuar të emetoheshin nga Ministria e Financave dhe e Ekonomisë dhe të shpërndaheshin drejt subjekteve të shpronësuar nëpërmjet degëve të thesarit. 137 Një aspekt tjetër, i rëndësishëm i ligjit është përcaktimi i masës së kompensimit, e cila sanksionohej në nenin 5 të tij. Si rregull, masa e kthimit apo e kompensimit për trojet ishte e plotë deri m2, përvec nëse do të përcaktohej ndryshe në ligj. Në rastet kur prona është nga m2 deri m2, masa e kthimit apo kompensimit do të jetë plus 10 për qind, ndërsa për prona mbi m2 plus 1 për qind. Çështja e masës së kthimit dhe kompensimit të pronës, dhe konkretisht fakti nëse shteti ka detyrimin të kthejë apo të kompensojë plotësisht ishpronarët ka qënë pjesë e rishikimit kushtetues që iu bë ligjit për kthimin dhe kompensimin e pronës në vitin 1994 me kërkesë të Shoqatës Pronësi me Drejtësi. Gjykata Kushtetuese ka mbajtur qëndrimin se: nuk kemi të bëjmë aspak me shpronësim të kryer nga shteti aktual demokratik e juridik shqiptar, por, përkundrazi, me ligjin nr.7698, datë "Për kthimin dhe kompensimin e pronave ish-pronarëve" ky shtet, ndonëse nuk ishte dhe as mund të ishte përgjegjës për pronat e shtetëzuara, të konfiskuara, të shpronësuara ose të marra arbitrarisht në çdo mënyrë tjetër nga shteti diktatorial komunist, mori përsipër detyrimin ligjor për të riparuar, brenda mundësive objektive, këto lloje padrejtësish të kryera pas datës e deri në shembjen e shtetit monist Prandaj, Gjykata konkludoi se nuk janë të aplikueshme kërkesat e nenit 27 të ligjit nr.7692, datë "Për të drejtat dhe liritë themelore të njeriut", sepse nuk 134 Neni 2 i ligjit nr.7698/1993 Për kthimin dhe kompensimin e pronave ishpronarëve. 135 Neni 16 i ligjit nr.7698/1993 Për kthimin dhe kompensimin e pronave ishpronarëve. 136 Neni 1, VKM nr. 504, datë Për emetimin e obligacioneve shtetërore për kompensimin e ishpronarëve dhe të përndjekurve politikë. 137 Po aty, neni Vendim i Gjykatës Kushtetuese nr.7/1994, faqe 9. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 57

59 ndodhemi përpara një shpronësimi aktual, i cili kërkon një shpërblim të plotë, por, në rastin konkret, shteti, si person i detyruar, me ligjin përkatës ka përcaktuar, brenda mundësive objektive masat dhe mënyrat e kthimit dhe kompensimit të pronës. Përllogaritja e kompensimit. Për realizimin e qëllimit të tij, kompensimin e pronës, ligji organik për kthimin dhe kompensimin e pronës, në nenin 26 të tij, parashikonte një dispozitë referuese në lidhje me cmimin e truallit. Sipas kësaj dispozite vlera e truallit përcaktohet me ligj të vecantë. Pas rreth 1 viti nga miratimi i ligjit nr.7698/1993, ligjvënësi miratoi ligjin nr.7832/1994 Për cmimin e truallit që kompensohet, i cili kishte për qëllim vendosjen e kritereve për përcaktimin e cmimit të truallit për efekt të kompensimit të truallit të ishpronarëve, si dhe në bazë të këtyre kritereve, ligji sanksiononte drejtëpërdrejt cmimin e trojeve për efekt kompensimi. 139 Për efekt të vlerësimit të truallit për kompensim, trualli ndahej në truall brenda vijave kufizuese të qendrave të banuara dhe truall në zonë turistike. Vlerësimi i truallit që kompensohej bëhej mbi bazën e tre kritereve: numri i popullsisë së qendrës së banuar, vendndodhja e truallit që kompensohej sipas kategorizimit të zonës, si dhe përshtatshmëria inxhinierike e truallit për të mbajtur struktura ndërtimore. Ligji ndiqte dy parime në vlerësimin e truallit, cmimi bazë i truallit përcaktohej drejtëpërdrejt nga ligji, duke u nisur vetëm nga kriteri i parë: numri i popullsisë së qendrës së banuar, ndërsa cmimi përkatës i truallit përcaktohej nga zyrat e Urbanistikës në bashki në bazë të analizës që do i bëhej të tre kritereve të mësipërme të marra së bashku për efekt të klasifikimit të zonave të qyteteve. Kështu, në nenin 4, ligjvënësi përcaktonte cmimin bazë të truallit që kompensohej për të gjitha qytetet e Shqipërisë duke u nisur vetëm nga kriteri i parë, numri i popullsisë, duke sanksionuar se për qendra të banuara me popullsi mbi banorë çmimi bazë i truallit ishte 480 lekë për metër katror, ndërsa për qendra të banuara me popullsi nën banorë çmimi bazë i truallit ishte 320 lekë për metër katror. Për Tiranën cmimi bazë i truallit që kompensohet brenda qendrave të banuara ishte 800 lekë për metër katror. Nga ana tjetër, përcaktimi i cmimit konkret për truallin që kompensohet bëhej në bazë të klasifikimit që i bëhej zonave të qytetit në përputhje me zhvillimin urbanistik të tyre nga zyrat e urbanistikës në bashki, i cili duhej të merrte më pas miratimin e KRRT-së së Rrethit. Kështu, psh qyteti i Tiranës do të ndahej në tre në zona të kategorisë A, B dhe C, ku çmimi i truallit përcaktohej drejtëpërdrejt nga ligji: 1600 lekë/m2 për kategorinë A, 1200 lek/m2 për kategorinë B dhe 800 lek/m2 për kategorinë C. Ndërsa, për qendrat e banuara me popullsi mbi banorë ndaheshin në zona të kategorisë A dhe B, ku çmimi i truallit përcaktohej nga vetë ligji në këto vlera: 720 lek/m2 për kategorinë A dhe 480 lek/m2 për kategorinë B. Për qendrat e banuara me popullsi nën banorë nuk kishte ndarje në zona dhe çmimi i truallit ishte 320 lek/m2. Kur qendrat e banuara ndodheshin pranë rrugëve nacionale, aeroporteve, porteve etj., çmimi i truallit ishte 480 lek/m2. Çmimi për efekt kompensimi i truallit që ndodhet në zonë turistike përcaktohej në bazë të dy kritereve: lloji i turizmit dhe përshtatshmëria inxhinjerike e truallit për të mbajtur struktura ndërtimore. Me propozim të Këshillit Kombëtar të Turizmit dhe miratim të këshillit të rregullimit të territorit të rrethit, Këshilli i Rregullimit të Territorit të Shqipërisë përcakton kufijtë e të gjitha zonave turistike, përfshirë në to dhe trojet brenda vijave kufizuese të qyteteve të zonave përkatëse, dhe bën klasifikimin e tyre në tre kategori: a) zonë e turizmit të nivelit të lartë; 139 Shih, neni 4 dhe 5 i ligjit nr.7832/1994. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 58

60 b) zonë e turizmit të nivelit të mesëm; c) zonë e turizmit masiv. Ligji në përcaktimin e vlerës së truallit turistik ndiqte të njëtat parime me truallin në zona urbane, duke sanksionuar drejtëpërdrejt si cmimin bazë të truallit, ashtu edhe cmimin e këtij trualli në ndarjet që do i bëheshin zonave turistike. Kështu, psh cmimi bazë për truallin që ndodhet në zonën turistike të nivelit të lartë është 3200 lekë për metër katror. Për truallin që ndodhet në zonën turistike të nivelit të mesëm çmimi bazë do të shumëzohet me koeficientin 0.5. Për truallin që ndodhet në zonën turistike masive, çmimi bazë do të shumëzohet me koeficientin Sipas këtij ligji, ndarja apo klasifikimi i qendrave të banuara në zonat turistike ishte kompetencë e zyrave të urbanistikës në bashki. Ligji i ngarkonte këto të fundin me detyrimin që të bëjnë ndarjen e qendrave të banuara që ndodhen brenda zonës turistike në dy zona: A qendra dhe B periferia, ndarje e cila më tej do të merrte edhe miratimin nga këshilli i rregullimit të territorit të rrethit. Për truallin që ndodhet në zonën A do të aplikohej çmimi bazë i truallit sipas llojit të zonës: në zonën turistike të nivelit të lartë cmimi ishte 3200 lekë për metër katror, në zonën turistike të nivelit të mesëm çmimi bazë do të shumëzohej me koeficientin 0.5, si dhe cmimi i truallit që ndodhet në zonën turistike masive, çmimi bazë do të shumëzohej me koeficientin Ndërsa, për truallin që ndodhet në zonën B do të aplikohet koeficienti 0.75 mbi çmimin bazë të truallit. Procedura e kompensimit me obligacione. Ligji nr.7698/1993 parashikonte ngritjen e një organi të posacëm administrativ, kolegjial, i quajtur, Komisionit të Kthimit dhe Kompensimit të Pronave, i cili kishte për kompetencë trajtimin e kërkesave për kthimin dhe kompensimin e pronës. Me kërkesën e subjektit të shpronësuar, ky organ ishte i ngarkuar me ligj të dispononte njohjen e pronës së mëparshme dhe të evidentonte pjesën që ishte e lirë dhe do të kthehej dhe pjesën që për shkaqe ligjore konsiderohej e zënë dhe që do të kompensohej. Bazuar në sipërfaqen e truallit të njohur për kompensim dhe në vlerën e këtij trualli sipas ligjit nr.7832/1994, komisioni ishte i detyruar të bëjë vlerësimin përkatës. 140 Më pas, shpërndarja e obligacioneve, sipas vlerës së kompensimit që përcaktohej në vendimin e Komisionit të Kthimit dhe Kompensimit të Pronave do të bëhej nga degët e thesarit në rrethe, në bashkëpunim me ato të Bankës Kombëtare Tregtare. 141 Fillimi i procesit të shpërndarjes së obligacioneve shtetërore për kompensimin e truallit dhe tokës bujqësore në favor të ishpronarëve ishte parashikuar të fillonte pas përcaktimit të përafërt të vlerës së pasurisë shtetërore që do të shitej dhe asaj që do të kompensohej. Aktet ligjore dhe nënligjore ngarkonin Agjencinë Kombëtare të Privatizimit dhe ministritë e linjës për bërjen e një studimi për vlerësimin e pasurive shtetërore që do të shiteshin në ankande publike apo do të jepeshin si kompensim për subjektet e shpronësuara. Ky studim do të kalonte për miratim në Këshillin e Ministrave brenda datës N/dërsa, nga ana tjetër, Ministria e Bujqësisë dhe Ushqimit, Komiteti Shtetëror i kthimit dhe kompensimit të pronave ish-pronarëve dhe Komiteti i ish-përndjekurve Politikë kishin detyrimin të bënin vlerësimin e pronave që do të kompensohen, dhe të paraqesin në Këshillin e Ministrave studimin përkatës brenda datës Neni 12 i ligjit nr.7832/ Pika 10, paragrafi b i udhëzimit të Këshillit të Ministrave nr.3/1993 Për zbatimin e ligjit për kthimin dhe kompensimin e pronave ishpronarëve. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 59

61 b)kompensimi fizik i tokës truall. Forma e dytë e kompensimit që parashikohej nga ligji ishte kompensimi fizik, i cili në vetvete mund të realizohej në dy mënyra: kompensim me sipërfaqe trojesh ekuivalente pranë qendrave të banuara në përputhje me planet rregullues të përgjithshëm, por jo më shumë se 5000 m2, si dhe me sipërfaqe ekuivalente në zonat turistike, në përputhje me planet rregullues të përgjithshëm, por jo më shumë se 5000 m2. Në realizimin e këtyre dy mënyrave të kompensimit nuk kërkohej ndonjë metodë përllogaritjeje sepse në themel të këtij kompensimi ishte ekuivalenca në masë, pavarësisht faktit se trualli që do të jepej si kompensim ndodhej në qendra urbane apo turistike. Për pjesën tjetër të mbetur të pronës, pra ajo mbi 5000 m2 deri në kufinjtë që parashikonte ligji në nenin 5, ligji parashikonte se kompensimi do të bëhet me obligacione. Ligji nr.7698/1993 nuk rregullonte drejtëpërdrejt për procedurën e kompensimit të tokës truall, por ia delegonte rregullimin e saj Këshillit të Ministrave, i cili duhej të përcaktonte, me vendim, rregulla më të hollësishme për mënyrat dhe afatet e kryerjes së këtyre kompensimeve. Deri në fundin e vitit 1995 dhe fillimin e vitit 1996, nuk u mor asnjë masë në drejtim të kompensimit fizik. Në këtë periudhë, ligjvënësi miratoi ligjin nr.8084, datë Për miratimin me disa shtesa dhe ndryshime të dekretit nr.1359/1996 dhe atij nr.1254/1995 Për kompensimin e ishpronarëve të tokës bujqësore, jobujqësore dhe trojeve të zëna, me troje në zonat turistike dhe në qëndrat e banuara. Ligji përvecse parashikoi një rritje të masës së kompensimit me troje turistike dhe në qëndrat e banuara nga 5000 m2 në m2, duke i njohur të drejtën e kompensimit me troje krahas ishpronarëve të trojeve të zëna edhe ishpronarët të tokave bujqësore dhe jobujqësore, madje kjo e ndarë në dy faza, ai nuk sanksionoi asnjë masë konkrete për vënien në jetë të këtij procesi. Ligji autorizonte Këshillin e Ministrava që brenda datës 31 mars 1996 të marrë masat e nevojshme për nxjerrjen e akteve nënligjore për realizimin sa më shpejt të kompensimit me troje. Në zbatim të këtij ligji Këshilli i Ministrave miratoi vendimin nr.528, datë Për masat për zbatimin fizik të kompensimit me troje në zonat turistike, në zbatim të ligjit nr.8084/1996, i cili parashikonte procedurën e kompensimit me troje turistike apo ekuivalente, duke e ndarë procesin e kompensimit në dy faza (në secilën fazë bëhej një kompensim nga 5000 m2), duke krijuar një komision të posacëm për kompensimin fizik në nivel Këshilli Rrethi, si dhe duke përcaktuar kritere dhe rregulla shumë restriktive mbi dhënien e kompensimit, madje duke aplikuar llotari në dhënien e kompensimit. Ajo cfarë vihet re, ligji nuk parashikonte burimet mbështetëse për realizimin e procesit të kompensimit, por sanksiononte se trojet që do përdoren si kompensim fizik do të caktohen nga organet kompetente në bazë të studimeve urbanistike. Ai nuk përcaktonte asnjë afat kur do të fillonte një proces i tillë kompensimi, duke i lënë subjektet e shpronësuara në një pasiguri të plotë mbi bërjen efektive të së drejtës së njohur me ligj. Një proces kompensim fizik me troje turistike është zhvilluar vetëm në zonën bregdetare të qytetit të Durrësit, për të cilin në Agjencinë e Kthimit dhe Kompensimit të Pronave nuk ka të dhënë të sakta mbi numrin e kompensimeve të bëra. Një proces i tillë është shoqëruar me shumë problematika dhe ndaj zyrtarëve që kanë realizuar procesin e kompensimit fizik në Durrës janë dënuar për korrupsion. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 60

62 2.2 Kompensimi i tokës bujqësore. Format, masa dhe përllogaritja e vlerës së kompensimit të tokës bujqësore. Përvec kompensimit tokës truall, shteti mori përsipër me ligj të vecantë, detyrimin ligjor që të kompensonte edhe tokën bujqësore që i ishte shpronësuar subjekteve të shpronësuara gjatë viteve të regjimit komunsit. Kështu, nëpërmjet ligjit nr.7699/1993 Për kompensimin në vlerë të ishpronarëve të tokës bujqësore, ish-pronarëve, personave fizikë e juridikë, që e kanë pasur tokë bujqësore në pronësi në kohën e daljes së ligjit nr.108, datë "Për reformën agrare" u njihej e drejta e pronësisë për efekt kompensimi. Këto toka, ligjëvënësi, në vitin 1991 i kishte kaluar në pronësi apo në përdorim të familjeve bujqësore. Sipas këtij ligji, tokë bujqësore konsideroheshin të gjitha tokat e përcaktuara në Shqipëri si toka bujqësore, duke përfshirë ullinjtë, pemëtoret, vreshtat dhe tokat që konsideroheshin të tilla në kohën e daljes së ligjit nr. 108, datë Ndërsa, ish-pronarë toke ishin personat ose trashëgimtarët bujqësore të tyre, të cilët gëzonin pronësinë mbi tokën bujqësore në kohën e daljes së ligjit nr.108, datë Kompensimi sipas këtij ligji ishte planifikuar të kryhej me të njëjtat instrumente financiare me të cilat ishin parashikuar të realizohej kompensimi i tokës truall, pra me obligacione shtetërore. Ligji parashikonte se ish-pronari ose trashëgimtarët e tij që kanë marrë tokë bujqësore sipas ligjit nr.7501, datë , përfitojnë kompensim në vlerë për diferencën ndërmjet sipërfaqes së tokës bujqësore që kanë pasur dhe asaj që kanë marrë, pasi të jenë pajisur ligjërisht me aktin e marrjes në dorëzim të tokës bujqësore. Pemëtoret e vreshtat, tokat e të cilave nuk janë regjistruar si tokë bujqësore, por që konsiderohen si të tilla për qëllimet e këtij ligji, pas verifikimit në kadastër, konvertohen në të tilla mbi bazën e koeficientëve të konvertimit që do të miratohen nga Këshilli i Ministrave. Ullishtet vlerësohen për efekt kompensimi me numër rrënjësh. Masa e kompensimit të tokës bujqësore. Ish-pronarët e tokës bujqësore, sipas dispozitave të këtij ligji, përfitojnë kompensim të plotë në vlerë për sipërfaqen deri në 15 ha. Për ish-pronarët që kanë pasur në pronësi mbi 15 ha tokë bujqësore, kompensimi në vlerë për pjesën tjetër të tokës bujqësore bëhet sipas formulës: a) Nga 15 ha deri në 100 ha tokë bujqësore, çdo hektar mbi 15 ha kompensohet me vlerën e 0,1 ha. b) Nga 100 ha deri në 1100 ha tokë bujqësore, çdo hektar mbi 100 ha kompensohet me vlerën e 0,02 ha. c) Për pjesën e sipërfaqes mbi 1100 ha nuk do të ketë kompensim në vlerë shtese. Në asnjë rast shuma maksimale e kompensimit në vlerë nuk duhet të jetë më e madhe se ekuivalenti i një sipërfaqeje prej 43.5 ha. Pavarësisht nga numri i trashëgimtarëve të pronarit, sipërfaqja totale e tokës që atyre u kompensohet në vlerë, do të jetë sipas pikave 1 dhe 2 të këtij neni. Masa në vlerë e kompensimit që do të jepet për ha tokë bujqësore, përcaktohej me ligj të vecantë. 142 Forma e kompensimit të tokës bujqësore. Kompensimi në vlerë do të jepej në formën e obligacioneve shtetërore të emetuara në lekë. Këto obligacione do të jenë lirisht të transferueshme dhe mund t'u shiten personave të tretë, sipas çmimit të vendosur lirisht ndërmjet palëve. Obligacionet shtetërore konsideroheshin tituj të garantuar dhe mbajtësit e tyre gëzojnë të drejtën e parablerjes në blerjen e pronës shtetërore si, objekte industriale, troje ndërtimi, tokë e aksione të ndërmarrjeve shtetërore. Shteti është i detyruar t'i shlyejë këto obligacione përmes 142 Shih, ligji nr.7836, datë Për cmimin e tokës bujqësore për efekt kompensimi, Flet. Zyrt. Nr.8, Fq.394. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 61

63 pasurisë shtetërore deri më Pas këtij afati, për një periudhë 5-vjeçare, shlyerja mund të bëhet edhe me lekë. Por, të gjitha garanci ligjore mbetën utopike. Pavarësisht, se ishkkkp filluan procesin e shqyrtimit të kërkesave për kompensim në vlerë të tokës bujqësore duke bërë përllogaritjet përkatëse sipas ligjit të posacëm për kompensimin në vlerë të tokës bujqësore, asnjë masë nuk u mor në drejtim të dhënies apo shpërndarjes së obligacioneve. Në ndryshimet që pësoi ligji disa vite më vonë ligjëvënësi njohu edhe një formë të re kompensimi të tokës bujqësore, krahas asaj në vlerë. Me këtë ligj, njihej e drejta e kompensimit me troje, në natyrë, të tokës bujqësore, kullotave, livadheve, tokës pyjore dhe pyjeve. Sipas ligjit, në radhën e kompensimit kanë prioritet: 1. Ish-pronarët që kanë patur tokë më afër tokës së përdorur për kompensim. 2. Ish-pronarët që kanë patur tokë më afër llojit të tokës (së vendndodhje) të përdorur për kompensim. 3. Banorët më afër tokës së përdorur për kompensim. 4. Ish-pronarët që kanë pasë disponuar më shumë se 50 hektarë tokë. Sipas dëshirës së ish-pronarit, mund të kalohet nga një radhë prioriteti më i lartë në një radhë prioriteti më të ulët. Ky ligj parashikoi edhe kriteret e kompensimit fizik të tokës bujqësore, kullotave, livadheve, tokës pyjore dhe pyjeve. Sipas këtyre kritereve, ish-pronarët e tokave ose trashëgimtarët e tyre ligjorë; a) nuk duhet të kishin përfituar tokë ose të kishin përfituar jo më shumë se m2 nga ligji nr. 7501, date "Për tokën", ose akte të tjera ligjore e nënligjore. 2. Diferenca që u takon t'u kthehet ose kompensohet në natyrë me sipërfaqe ekuivalente, nuk është më e vogël se sipërfaqja e parcelës njësi për kompensim në bazë të studimeve urbanistike të posaçme për këtë qëllim, por kurdoherë jo më shumë se m2 gjithsej", sipas përcaktimit të bërë në paragrafin e katërt të nenit 1 (të dekretit). Masa e kompensimit do të bëhet sipas përcaktimit të bërë në paragrafin e 3 të nenit 1 të këtij ligji. Vlerësimi i tokës bujqësore për efekt kompensimi. Vlera e kompensimit të tokës bujqësore në ligj përcaktohej në bazë të dy kritereve: kategoria e pjellorisë apo bonitetit të tokës bujqësore dhe madhësia e saj, duke u rritur kjo vlerë sipas cmimeve që përcaktonte vetë ligji. 143 ndërsa në rastin e ullinjve vlerësimi bëhej në bazë të rrënjëve, ku secila rrënjë vlerësohej me 3000 lekë, ndërsa sipërfaqja e zënë nga çdo rrënjë ulliri llogaritej me 60 m2. Procedura e kompensimit të tokës bujqësore. Procedura e kompensimit të tokës bujqësore trajtohej hollësisht në VKM nr.560, datë Për masat për zbatimin e ligjit nr.7699, datë Për kompensimin në vlerë të ishpronarëve të tokës bujqësore. Ky akt parashikonte detyrimin e Komisioneve të Kthimit dhe Kompensimit të Pronave në nivel rrethi, jo vetëm të njihnin të drejtën e kompensimit dhe të përllogaritnin vlerën përkatëse të tokës bujqësore që kompensohej në favorin e ishpronarëve, por edhe të urdhëronin Degët e Thesarit në Rrethe që të kryenin pagesën e obligacioneve përkatëse në përmbushje të së drejtës së kompensimit. 144 Sipas ligjit, shpërndarja e obligacioneve, si tituj kompensimi duhej të ishte e menjëhershme, ndërsa krijimi i mundësive për vënien në jetë të tyre për blerjen e pasurive dhe aseteve shtetërore do të realizohej deri në fund të vitit 1999, duke gëzuar titullarët e këtyre obligacioneve të drejtën e parablerjes në proceset e privatizimit. Subjektet që nuk kishin arritur të materializonin këto të drejta do të mund të kompensoheshin me para. 143 Shih neni 2, 3 dhe 4 i ligjit nr.7836/ Pika 4, a dhe c e VKM nr.560, datë Për masat për zbatimin e ligjit nr.7699, datë Për kompensimin në vlerë të ishpronarëve të tokës bujqësore. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 62

64 2.3 Kompensimi i pyjeve, livadheve dhe kullotave. Në vitin 1995 dhe kryesisht në vitin 1996 ligjëvënësi nëpërmjet ligjit nr.8024/1995 dhe atij 8084/1996 ndërmorri disa ndryshime të rëndësishme në lidhje me njohjen, kthimin dhe kompensimin e pronës të të gjitha llojeve, pra krahas tokës truall dhe tokë bujqësore tashmë ligjëvënësi lejonte njohjen, kthimin dhe kompensimin edhe të tokës pyjore, pyjeve, kullotave dhe livadheve. Sipas këtij ligji, kullotat, livadhet, tokat pyjore dhe pyjet, të cilat provohen me dokumente zyrtare se kanë qenë prona private u kthehen ish-pronarëve dhe trashëgimtarëve të tyre ligjorë sipas gjendjes kadastrale të datës 1 gusht Kur kullotat, livadhet, tokat pyjore dhe pyjet ndodhen brenda vijave kufizuese mbrojtëse të zonave me përparësi zhvillimin e turizmit, të përcaktuara me vendimin e Këshillit të Ministrave nr.88, datë "Për miratimin e zonave që kanë përparësi zhvillimin e turizmit", mbeten shtetërore dhe përdoren vetëm për efekt kompensimi në natyrë, me përjashtim të rasteve kur me vendim të Këshillit të Ministrave miratohen projekte turistike. Ligji parashikonte se kur kullotat, livadhet, tokat pyjore dhe pyjet ndodhen tërësisht ose pjesërisht brenda vijave kufizuese mbrojtëse të zonave me përparësi zhvillimin e turizmit, masa e kompensimit në natyrë me troje bëhet e plotë, por në të gjitha rastet jo më shumë se m2. Kompensimi në natyrë me troje bëhet në bazë të studimeve urbanistike të posaçme. Masa e kthimit ose e kompensimit në natyrë bëhet sipas përcaktimit të bërë në paragrafin e katërt të nenit 1 (të dekretit). Ish-pronarët ose trashëgimtarët ligjorë të kullotave, livadheve, tokave pyjore dhe pyjeve duhet të paraqesin në komisionin e kthimit dhe kompensimit të pronave në rreth dokumentet e pronësisë brenda një viti pas hyrjes në fuqi të ligjeve që kanë objekt trajtimin e kërkesës së tyre për kompensim të kullotave, livadheve dhe pyjeve. 2.4 Ecuria e procesit të kompensimit të pronave në periudhën Shqipëria, si të gjitha vendet e tjera ish komuniste hartoi një legjislacion të posacëm për të adresuar cështjen e pronës së shpronësuar nga rregjimi komunist. Sic është trajtuar në kreun e parë të këtij kapitulli, qëllimi kryesor i shtetit të ri demokratik, që proklamonte mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe sundimin e ligjit, si instrumenti bazë i rregullimit të marrëdhënieve shoqërore, ishte jo vetëm rivendosja e drejtësisë shoqërore ndaj një kategorie të gjërë personash që ishin prekur padrejtësisht nga reformat e shtetit komunist, por njëkohësisht edhe lindja e pronës private mbi tokën, duke stimuluar zhvillimin e ekonomisë së tregut. Fakti, që kjo reformë u ndërmor në gjenezë të tranzicionit ishte tregues pozitiv i arritjes sa më shpejt i këtyre qëllimeve, duke krijuar mundësinë subjekteve të shpronësuar të vinin në jetë ëndrrat e ndërprera shumë vite më parë. Reforma ligjore që adresonte cështjen e pronës së paluajtshme të shpronësuar padrejtësisht gjatë viteve të komunizmit u mbështet në dy instrumente: kthimin e pronës (aty ku është e mundur) dhe kompensimin e saj. Të dy këto mjete dëmshpërblimi u mendua se do të sillnin drejtësi për subjektet e shpronësuara. Adresimi i kësaj cështje në fazën fillestare të ndryshimeve demokratike përbënte një garanci të madhe për subjektet e shpronësuara, për vetë natyrën dhe interesin e procesit, duke synuar në rivendosjen e të drejtës nëpërmjet kthimit të pronës sipas kufinjve të mëparshëm, në shmangien e konflikteve mbi pronësinë dhe mbi të gjitha për realizimin e së drejtës së kompensimit në kushtet kur ekzistonin një numër i konsiderueshëm burimesh apo asetesh shtetërore. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 63

65 Nëse instrumenti i kthimit të pronës përbënte një mënyrë të menjëhershme të rivendosjes së të drejtës së pronësisë mbi pasuritë e paluajtshme, nuk mund të thuhet e njëjta gjë për instrumentin e kompensimit të pronës. Në harkun e një dekade nga momenti i miratimit të legjislacionit për kthimin dhe kompensimin e pronave procesi i kompensimit të pronave në vendin tonë nuk u bë efektiv. Si në dispozitat e ligjit, ashtu edhe në aktet nënligjore të dala për zbatimin e tij, nuk parashikohej ndonjë rregullim i posacëm për ekzekutimin e të drejtës së kompensimit. Në Buletinin nr.1 të Komitetit Shtetëror të Kthimit dhe Kompensimit të Pronave Për përmirësimin dhe unifikimin e punës së KKKP-ve, këto të fundit orientoheshin që në vendimet e tyre të shprehnin vetëm sipërfaqen e tokës truall së njohur për kompensim, me argumentin se procesi i ekzekutimit të tij do të zhvillohej në një fazë të mëvonshme. 145 Sipas këtij dokumenti, kompensimi i tokës truall do të kryhej nëpërmjet një vendimi të dytë, që do të përcaktonte vlerën e obligacioneve që përfitonin subjektet e shpronësuar për truallin e njohur për kompensim apo truallin shtetëror që do i jepej atyre si kompensim fizik. Ky deklarim i këtij Buletini vinte në kundërshtim me ligjin organik dhe aktet nënligjore të dala në zbatim të tij, si VKM nr.301/1993, Udhëzimi nr.3 dhe 13 i vitit 1993, të cilët parashikonin detyrimin e ishkkkp-ve për dhënien e vendimeve të kompensimit dhe më pas shpërndarjen e obligacioneve nga Degët e Thesarit në rrethe. Edhe në procedurën e kompensimit në vlerë të tokës bujqësore ishkkkp-të pranë Këshillave të Rretheve kishin detyrimin të shprehnin në vendim shumën e kompensimit që do të përfitohej në obligacione. Pavarësisht se ishkkkp-të filluan procesin e trajtimit të kërkesave për kompensimin e tokës bujqësore dhe dhënien e titujve apo vendimeve të kompensimit për tokën bujqësore asnjehërë në këmbim të tyre nuk u shpërndanë obligacione. Në këtë periudhë nuk rezulton të jetë nxjerrë asnjë vendim i Këshillit të Ministrave për emetim obligacionesh në funksion të realizimit të procesit të kompensimit në favor të subjekteve të shpronësuar. I vetmi vendim për emetim obligacionesh, i përket tetorit të vitit 1993, ku u emetuan 20 miliardë lekë obligacione 146. Këto tituj u shpërndanë vetëm për kategorinë e të përndjekurve politikë për faktin se në procesin e kompensimit të pronave nuk ishte miratuar ende një cmim toke për efekt kompensimi. 147 Organet kompetente, Degët e Thesarit, asnjëherë nuk shpërndanë obligacione në favorin e subjekteve të shpronësuara dhe asnjë procedurë kompensimi fizik e pronës nuk u zbatua gjatë këtyre viteve për shkak të mungesës së fondeve përkatëse të kompensimit fizik. Autoritetet kishin identifikuar se instrumenti i kompensimit mund të realizohej efektivisht nëpërmjet formave ligjore të parashikuara vetëm nëse do të kryhej më parë një studim analitik që përcaktonte vlerën e pasurive shtetërore në proces privatizimi dhe numrin e kërkesave për kthimin dhe kompensimin e pronës të depozituara në komisionet përkatëse. Vetëm mbi bazën e këtij studimi do të përcaktoheshin pasuritë shtetërore që do të shërbenin si fonde kompensimi dhe më pas do të merreshin masa të mëtejshme për të nxjerrë aktet nënligjore për t`i shpërndarë ato. Asnjëherë nuk u bë një punë planifikuese dhe studimore për të vlerësuar numrin e vendimeve të dhëna apo kërkesave të paraqitura përkundrejt masave të kompensimit të pronës, formave përkatëse dhe burimeve shtetërore të disponueshme për ekzekutimin e këtij kompensimi. Zhvillimet politike, ekonomike dhe shoqërore në Shqipëri gjatë dekadës së parë pas ndryshimeve demokratike, si dhe mbi të gjitha mungesa e vullnetit politik për të mbështetur 145 Buletin nr.1 i Komitetit Shtetëror për Kthimin dhe Kompensimin e Pronave, faqe Pika 4 e VKM nr.504, datë Për emetimin e obligacioneve shteterore për kompensimin e ishpronarëve dhe të perndjekurve politikë. 147 Ligji nr.7832 dhe 7836 u miratuan rreth 8 muaj më vonë, konkretisht në mesin e qershorit të vitit Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 64

66 realisht me masa ligjore dhe burime apo forma realiste kompensimi janë faktorët kryesor që kanë ndikuar në mos bërjen efektive të të drejtës së kompensimit. Pas miratimit të Kushtetutës e deri në vitin 2004 procesi i kthimit të pronës vijoi sipas ligjit ekzistues, ndërsa tek subjektet e shpronësuara ekzistonin premisa për bërjen efektive të së drejtës së kompensimit të njohur përpara shumë viteve. Prandaj, gjatë kësaj periudhe 10 vjecare, autoritetet dështuan plotësisht në arritjen e qëllimit të ligjit, rivendosjen e drejtësisë në favor të subjekteve të shpronësuar nëpërmjet instrumentit të kompensimit, duke i kthyer aspiratat e tyre të ligjshme në iluzore. Në fazën e parë të implementimit të ligjit autoritetet shqiptare i kushtuan vëmendje të madhe procesit të kthimit të pronës duke lënë mënjanë procesin e ekzekutimit të tyre në një fazë të mëvonshme. Legjislacioni shqiptar i kësaj periudhe nuk kishte ndonjë dispozitë të posacme që parashikonte angazhimin prioritar të autoriteteve shtetërore vetëm në cështjet e kthimit të pronës, ashtu sikundër ndodhi në vendet e tjera ish komunsite, si Gjermania, Hungaria, Bullgaria etj. Në Gjermani, legjislatori parashikoi shprehimisht realizimin e pagesës së kompensimit në një datë të mëvonshme, 6 vite pas hyrjes së ligjit në fuqi. Një përcaktim i tillë, u konsiderua nga Gjykata Kushtetuese Gjermane si i pranueshëm, si një kompromis ndërmjet interesit publik dhe interesave të personave privatë që përfiton kompensim. Një gjë e ngjashme ndodhi në Hungari, ku legjislatori në ligjin e kompensimit të pjesshëm të pronave të shpronësuara gjatë rregjimit komunist vendosi ndarjen e procesit të ekzekutimit të së drejtës së kompensimit në faza. Ndërsa legjislacioni shqiptar i kompensimit të pronave nuk vendoste asnjë afat se kur do të realizohej procesi i ekzekutimit të vendimit të kompensimit të pronës, nuk parashikonte burime që do të garantonin përmbushjen e formave të kompensimit apo detyrimet e autoriteteve për të alokuar këto burime. Subjektet e shpronësuara, që kishin fituar të drejtën e kompensimit, ishin tërësisht të pashpresë në rivendosjen e së drejtës dhe në realizimin e interesave të tyre pronësore. Pas rreth mbi 10 viteve nga dalja e ligjit, subjektet e shpronësuara nuk arritën të merrnin drejtësinë e premtuar. Nga njëra anë, ligji për kthimin dhe kompensimin e pronës pranonte që drejtësia shoqërore do të vihej në vend nëpërmjet krijimit të një të drejte të re si ajo e kompensimit, ndërsa nga ata tjetër i kishte hequr asaj efektet e dobishme nëpërmjet pamundësisë së ekzekutimit të saj. Në një situatë të tillë, ata kuptuan se, në një shtet të ri demokratik, që ka ratifikuar me ligj standardet më të larta të së drejtës ndërkombëtare, duhen ndërmarrë të gjitha hapat e nevojshme ligjore që kjo deficencë e ligjit të atakohet, e drejta e tyre të realizohet dhe sistemi të rikthehet në eficencë të plotë. Gjatë periudhës rreth 10 vjecare nga hyrja në fuqi e ligjit, asnjëherë cështja e procedurave të kompensimit të pronës me qëllim ekzekutimin e vendimeve të kompensimit nuk u bë konflikt kushtetues. Madje, në vitin 2002, vetë Gjykata e Lartë, duke analizuar natyrën e të drejtës së kompensimit, u shpreh se kjo e drejtë e subjektit të shpronësuara apo trashëgimtarëve të tij që do të realizohej në një kohë të ardhme, por nuk shkoj përtej këtij konstatimi, duke mos evidentuar si mangësi të ligjit mungesën e burimeve të kompensimit, afateve përkatëse dhe procedurave të realizimit të kësaj të drejte. Në asnjë dispozitë të ligjit për kthimin dhe kompensimin e pronave nuk parashikohej se procesi i kompensimit i përket një faze të dytë, por ai është një instrument dëmshpërblimi që duhet të vihet në jetë me masa ligjore efektive brenda afateve të arsyeshme. Në një shtet demokratik ku e drejta përbën bazën e veprimtarisë së tij, subjektet duhet të kenë të qartë me ligj elemente të tilla, si format e kompensimit, mënyrat e shpërndarjes së tyre, këstet dhe afatet kur do tu mundësohet realizimi i pjesshëm dhe i plotë i kompensimit. Korrigjimi i një situate të tillë erdhi vetëm në vitin 2004, rreth 6 vite pas miratimit të Kushtetutës, duke adresuar pjesërisht me masa ligjore edhe cështjen e kompensimit të pronës. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 65

67 Një element tjetër që u vu re në kuadrin ligjor të kësaj periudhe ishte krijimi i formave të tjera, alternative të kompensimit të ndryshme nga ata të deklaruara në ligjin organik. Me krijimin e formave të reja të kompensimit lindi problemi i përshtatshmërisë së vlerës së kompensimit të pronës të parashikuar në legjislacionin e vitit Shpërbërja e ekonomisë sociale në Shqipëri coi në domosdoshmërinë e privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore dhe aseteve të tyre. Një formë e re kompensimi u evidentua me ligjin nr.8334, datë Për privatizimin e shoqërive tregtare që veprojnë në sektorët jostrategjikë, duke i njohur subjekteve të shpronësuara të drejtën e kompensimit me aksione në privatizimin e këtyre shoqërive. Por, problematika kryesore që u shfaq në këtë periudhë, në vitin 2001, rreth 8 vite nga hyrja në fuqi e ligjit për kthimin dhe kompensimin e pronës dhe 3 vite pas miratimit të Kushtetutës, kishte të bënte me përshtatshmërinë e cmimeve të trojeve për efekt kompensimi që parashikonte ligji i vitit Pyetja që shtrohej në këtë drejtim ishte nëse ishin të përshtatshme cmimet e trojeve për efekt kompensimi që parashikonte legjislacioni i vitit Problematika u shfaq si rrjedhojë e qëndrimit që mbante VKM nr.119, datë Për procedurat e privatizimit me ankand të paketave shtetërore të aksioneve të shoqërive që veprojnë në sektorët jo strategjike, e dalë në bazë të ligjit nr.8334/1998, duke u shprehur se vlerësimi i truallit të ishpronarit, aset i shoqërive tregtare në proces privatizimi do të bazohej në cmimet e shitjes së pronës shtetërore të përcaktuara nga VKM nr.312, datë dhe kjo vlerë do të konvertohej me aksione. Gjykata Kushtetuese, me kërkesë të Avokatit të Popullit, me vendimin nr.26/2001, e konsideroi antikushtetues një deklarim të tillë me argumentin se redukton në mënyrë të ndjeshme të drejtën për kompensim të ish-pronarit. Për Gjykatën, një rregullim i tillë nuk ishte i drejtë, sipas kuptimit të nenit 181 dhe 41 pika 4 e Kushtetutës, sepse dëmtonte interesat e subjekteve të shpronësuara, duke i kufizuar atyre të drejtën për shpërblimin e dëmeve të shkaktuara nga veprimet e paligjshme të organeve shtetërore. Në themel të këtij qëndrimi ishte argumenti se vlera e truallit që kompensohej në formë aksionesh ishte disa herë më e vogël se ajo që është vendosur t i kompensohej nga Komisioni i Kthimit dhe Kompensimit të Pronave. Gjykata u shpreh se çmimet shtetërore për këtë kategori sendesh të paluajtshme, jo vetëm që ishin më të ulta se sa çmimet e tregut, por për më tepër, në këtë dispozitë nuk parashikohej, as konvertimi i kësaj vlere sipas indeksit të rritjes së çmimeve. Gjykata Kushtetuese në qëndrimin e saj pranoi se kërkesat e reja që kushtetutbërësi ka vendosur për tu aplikuar në procesin e kthimit dhe kompensimit të pronës kërkojnë domosdoshmërisht një mënyrë tjetër të përllogaritjes së kompensimit. Për Gjykatën, standardi parësor që garanton kërkesat e nenit 41 të Kushtetutës është kompensimi i subjekteve të shpronësuara me vlerën e tregut. Prandaj, në këtë frymë, kriteret kushtetuese të rregullimit të drejtë dhe shpërblimit të drejtë duhej të gjenin trajtim të posacëm me masa ligjore në ligjin e ri organik që kërkonte Kushtetuta e vitit Legjislacioni aktual i kompensimit të pronave. Masa, forma e kompensimit dhe metodika e përllogaritjes së tij në legjislacionin e vitit Ndryshimi që pësoi legjislacioni shqiptar në fushën e kthimit dhe kompensimit të pronës në vitin 2004 ishte rezultat i detyrimit që i ishte imponuar Kuvendit të Shqipërisë nga Kushtetuta e vendit. Goditja e rëndë që pësoi e drejta e pronës private dhe dimensioni i gjërë i këtij fenomeni në shoqërinë shqiptare kishte sensibilizuar kushtetutbërësin që këtij problemi t`i kushtonte një rëndësi të veçantë. 148 Në fakt, një detyrim i tillë, në dimensionin kushtetues, nuk u parashikua në asnjë nga vendet e Evropës Lindore dhe Juglindore. Kompleksiteti i procesit, numri i madh i 148 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, neni 181. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 66

68 kërkesave të paraqitura dhe ende të patrajtuara për njohjen, kthimin dhe kompensimin e pronës, standardizimi i vendimmarrjes, fragmetarizimi i legjislacionit sipas llojeve të ndryshme të tokës, si dhe në vecanti mospërmbushja e të drejtës së kompensimit të pronës ndaj subjekteve të shpronësuara sipas legjislacionit të mëparshëm ishin arsyet kryesore për bërjen e një rregullimi të ri. Afirmimi i respektimit të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe shtetit të së drejtës kërkonte që ky proces i komplikuar të realizohej duke u udhëhequr nga parime themelore të së drejtës, të tilla si: marrja parasysh e interesit publik përkundrejt rivendosjes së të drejtës së pronës private ndaj subjekteve të shpronësuara dhe përcaktimi i një shpërblimi të drejtë për pronat që do i kompensoheshin këtyre subjekteve, rregulli i drejtë i cështjes së shpronësimeve të ndodhura në periudhën e diktaturës, trajtim i barabartë i subjekteve të shpronësuara etj. 149 Përfshirja në nivelin kushtetues të detyrimit të shtetit për rregullimin e drejtë sipas kërkesave të nenit 41 të cështjeve që lidhen me shpronësimet dhe konfiskimet e kryera nga rregjimi i mëparshëm përbën një hap shumë të rëndësishëm për standardet e reja që duhet të përmbushë legjislacioni për kthimin dhe kompensimin e pronës, si dhe ishte një tregues domethënës i vullnetit të sovranit se një shoqëri demokratike nuk mund të themelohet dhe të prosperojë pa dëmshpërblyer në mënyrë të drejtë subjektet e shpronësuara. Miratimi i ligjit nr.9235, datë Për kthimin dhe kompensimin e pronës përbënte një hap përpara, jo vetëm drejt respektimit të standardeve në trajtimin e kërkesës për njohjen dhe kompensimin e pronës, krijimit të organeve administrative të specializuara të ngarkuara për të shqyrtuar këto kërkesa, rritjen e masës së kthimit dhe kompensimit të pronës 150, koordinimin e veprimtarisë administrative me aktorë të tjerë të fushës së të drejtave të pronësisë mbi tokën, por më kryesorja dukej se ligji ofronte garanci të plota në lidhje me kompensimin e pronës. Standardi kushtetues që i imponohet ligjvënësit në bërjen e rregullimit të ri ligjor është rregullimi i drejtë dhe shpërblimi i drejtë, aspektet bazë të të cilit në procesin e kompensimit materializohen në elementë të tillë si: forma, masa, përllogaritja dhe procedura e shpërblimit të drejtë. Në pamje të parë, në këtë ligj evidentohen një sërë garancish në krahasim me ligjin e mëparshëm si psh forma të zgjeruara të kompensimit dhe burimet mbështetëse të tyre: fondi i kompensimit fizik dhe fondi i kompensimit financiar, rritja e masës së kompensimit të pronës, përllogaritja e kompensimit mbi bazën e një harte vlere të pronës që mbështetej në vlerën e tregut të pronës, rregullimi në nivel ligji i afateve përfundimtare të procesit të kompensimit, procedura e kompensimit nuk adresohet në nivel ligji, por ky i fundit autorizon rregullimin e tyre me vendim të Këshillit të Ministrave në një moment të mëvonshëm pasi fondet përkatëse të jenë të disponueshme. Po sa ishin efektive dhe të zbatueshme këto masa ligjore që proklamoheshin si arritje në ligjin e vitit Cilat ishin masat mbështetëse nënligjore të ndërmarra nga autoritetet shqiptare për të vënë në jetë procesin e ekzekutimit të vendimeve të kompensimit të pronës? Në këtë punim, bëhet një analizë e thelluar e secilit prej këtyre elementëve në kuadrin ligjor të kthimit dhe kompensimit të pronave në harkun e një dekade. 3.1 Format e kompensimit në ligjin nr.9235/2004. Risia kryesore e ligjit të vitit 2004 ishte zgjerimi i formave të kompensimit të pronës, duke krijuar disa forma të reja kompensimi që në dukje përbënin garanci reale për subjektet e 149 Ligji nr.9235, datë Për kthimin dhe kompensimin e pronës, neni 1 pika a. 150 Po aty, neni 6, pika 1 përcakton se: Subjekteve të shpronësuara u njihet e drejta e pronësisë dhe u kthehen pa kufizim pronat e paluajtshme, me përjashtim të tokës bujqësore, e cila kthehet dhe kompensohet deri në 100 ha. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 67

69 shpronësuara. Përvoja e mëparshme kishte treguar se kompensimi me obligacione shtetërore 151 nuk ishte bërë asnjëherë efektiv, jo vetëm në drejtim të emetimit të tyre, por edhe në përfshirjen me përparësi të subjekteve të shpronësuara në privatizimin e aseteve shtetërore. Po ashtu, kompensimi me troje ekuivalente dhe me troje turistike, në mungesë së fondeve shtetërore përkatëse nuk ishte zbatuar. Edhe aty ku ishte zbatuar, sic është rasti i kompensimeve me troje turistike në Durrës, kishte krijuar pakënaqësi të mëdha në radhët e subjekteve të shpronësuara dhe mundësi për abuzime 152, në kushtet e mungesës së kritereve të barabarta të shpërndarjes së kompensimit dhe bazuar një metodikë të drejtë dhe bashkohore vlerësimi mbi të cilën do të përllogaritej respektivisht vlera e pronës që i njihej për kompensim përkundrejt asaj që do të kompensohej. Ligji përcaktonte dy forma kryesore kompensimi, fizik dhe financiar. Për të siguruar efektivitetin e këtyre formave të kompensimit ligji parashikonte krijimin e fondit përkatëse, të kompensimit fizik dhe atij financiar. 153 Në konceptin e kompensimit fizik përfshihej kompensimi me pronë tjetër të paluajtshme të të njëjtit lloj apo të çdo lloji tjetër, me vlerë të barabartë, në pronësi të shtetit, si dhe me pronat shtetërore me vendodhje në zonat që kanë përparësi zhvillimin e turizmit, brenda apo jashtë kufijve të qarkut. Në vlerësimin e ligjvënësit, paraprakisht ishte e nevojshme që të përcaktohej një kuadër i posaçëm rregullator që do të sanksiononte kriteret dhe procedurat mbi bazën e të cilave do të mbushej fondi i kompensimit fizik 154. Në këtë aspekt, ishte e domosdoshme të përcaktohej se cilat kategori tokash do të përbënin fondin e kompensimin fizik, cilat ishin kriteret që do të shërbenin për identifikimin dhe evidentimin e pronave shtetërore, cilat ishin organet shtetërore që kishin në varësi administrimi këto prona dhe cila do të ishte marrëdhënia që do të krijohej ndërmjet këtyre organeve dhe organit të ngarkuar për kryerjen e kompensimit fizik në këtë fazë paraprake verifikimi 155. Pas identifikimit dhe evidentimit të këtij fondi pasurish të paluajtshme shtetërore, me vendim të Këshillit të Ministrave ato do të kalonin në fondin e kompensimit fizik me qëllim shpërndarjen në favor të subjekteve të shpronësuara sipas rregullave dhe kritereve të përcaktuara po nga Këshilli i Ministrave. Fondi i kompensimit fizik përbënte një fond pasurish të paluajtshme, me pronësi shtetërore, që do i viheshin në dispozicion, brenda një afati të caktuar kohor, organeve përkatëse ligjzbatuese nga Këshilli i Ministrave për realizimin e procesit të kompensimit fizik. Këshilli i Ministrave në vitin 2008 përcaktoi një fond pasurish të paluajtshme, tokë bujqësore, pyje dhe kullota dhe objekte shtetërore që kaluan në fondin e kompensimit fizik të pronave 156. Ajo cfarë vihet re në 151 Letra më vlerë që përdoren me përparësi në procesin e privatizimit të aseteve shtetërore. 152 Gjykata e Rrethit Gjyqësor Durrës me vendimin nr.358/2005, ka dënuar për shpërdorim detyre anëtarët e ishkomisionit të Kthimit dhe Kompensimit të Pronave, Bashkia Durrës. 153 Neni 23 dhe 28 i ligjit nr.9235/ Po aty, neni VKM nr.567, datë Për miratimin e kritereve dhe procedurave, për caktimin e pronave, fond pasurie të paluajtshme, për kompensim fizik. 156 VKM nr.868, datë Për krijimin e fondit të kompensimit fizik nga fondi i tokës bujqësore, Flet.Zyrt. nr.138. Fq Sipas këtij akti në fondin e kompensimit fizik kalojnë ha tokë bujqësore, i ndarë sipas qarqeve. VKM nr.1077, datë Për krijimin e fondit të kompensimit fizik nga fondi pyjor dhe kullosor, Flet.Zyrt. nr.129, Fq Sipas këtij akti kalojnë në fondin e kompensimit fizik ha tokë nga fondi pyjor dhe kullosor, i ndarë sipas qarqeve. VKM nr.1232, datë Për krijimin e fondit të kompensimit nga objektet shtetërore, Flet. Zyrt. nr.147, Fq Sipas këtij akti kalojnë në fondin e kompensimit 29 objekte, kryesisht ushtarake. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 68

70 këto akte nënligjore që kalojnë fonde të caktuara pasurish shtetërore drejt fondit të kompensimit fizik të subjekteve të shpronësuara është fakti se vetë autoritetet shtetërore nuk kanë siguri mbi gjendjen juridike shtetërore të këtyre pasurive, domethënë nëse mbi këto pasuri janë fituar të drejta nga persona të tretë privat apo jo, apo nëse ka pretendim pronësie nga subjekte që kanë paraqitur kërkesë në AKKP për kthim dhe kompensim prone. Ky fakt vihet re në pikën e fundit të secilit nga këto akte ku thuhet se detyrë e organeve administrative të kthimit dhe kompensimit të pronave, në bashkëpunimin me një sërë agjencish të tjera publike ishte (dhe është) verifikimi përfundimtar i gjendjes juridike të pronësisë, duke zbritur nga fondi ato prona që rezultojnë me pronar privat. Realizimi i një procesi të tillë verifikimi dhe vlerësimi ka qënë i pamundur, për faktin se organet shtetërore kompetente si ZRPP nuk ka përfunduar procesin e regjistrimit fillestar, SAMT dhe njësite vendore nuk disponojnë të dhëna të sakta, si dhe vetë AKKP kryen një gamë të gjërë veprimtarie 157 dhe ka patur dhe ka një numër të pamjaftueshëm të burimeve njerëzore në nivel lokal dhe qëndror 158. Kjo problematikë ka bërë që të frenohet procesi i kompensimit fizik sipas këtyre fondeve përderisa territori ku ndodhen këto toka të përfshihet në sistemin e regjistrimit të pasurive të paluajtshme sipas ligjit përkatës. Kompensimi financiar apo në vlerë nënkuptonte kompensimin me aksione në shoqëri me kapital shtetëror ose ku shteti është bashkëpronar (aksione që kanë vlerë të barabartë me pronën e paluajtshme), me vlerën e objekteve që dalin në shitje në procesin e privatizimit, si dhe me të holla. Sipas ligjit, Këshilli i Ministrave ngarkohej me detyrimin që për 10 vite radhazi, në ligjin për buxhetin e shtetit, të parashikonte një fond të veçantë për kompensimin në të holla të subjekteve të shpronësuara, fond i cili do të alokohej në fondin e kompensimit financiar. Këtij fondi do t`i shtohej çdo e ardhur që do të realizohej nga shitja me ankand e pasurive shtetërore apo nga ndonjë donator i mundshëm. Nocioni i fondit të kompensimit financiar do të trajtohej më gjërësisht në vitin 2010, kur ligjvënësi vendosi ta konsiderojë atë fond si special 159 në kuptim të ligjit nr.9936, datë "Për menaxhimin e sistemit buxhetor në Republikën e Shqipërisë". Në themel ky ligj kishte për qëllim vendosjen e një rregulli me karakter ekonomiko-financiar që autorizonte mbartjen e fondit financiar të kompensimit në vitin pasardhës buxhetor, në rast se ai nuk përdorej (apo tepronte) gjatë vitit kalendarik. Tashmë, në nivel ligji përmblidheshin edhe burimet nga të cilat do të furnizohej fondi i kompensimit financiar. 160 Duke vlerësuar se procesi i mosekzekutimit të vendimeve për njohjen, kthimin apo kompensimin e pronës kishte marrë përmasa të gjëra, legjislatori bëri një hap përpara duke i dhënë disa garanci ligjore më tepër subjekteve të shpronësuara. Tashmë, vendimi përfundimtar për njohjen, kthimin VKM nr.1696, datë Për krijimin e fondit të kompensimit fizik, nga objekte shtetërore të Albminiera sh.a, dhe të Shërbimit Gjeologjik Shqiptar, Flet. Zyrt.nr.206, Fq Sipas këtij akti kalojnë në fondin e kompensimit fizik 32 objekte. 157 Kjo veprimtari përcaktohet nga ligji nr.9235/2005 dhe VKM nr.566/2006 apo më vonë nga VKM nr.256/2010. Kjo veprimtari konsistonte në: shqyrtim kërkesash për njohje, kthim dhe kompensim prone në kuadër të një procedure komplekse administrative deri në vendimmarrje, përfaqësim pranë gjykatave në kuadër të padive të ngritura për vendimet e mëparshme, trajtim kërkesash të qytetarëve dhe institucioneve të treta, kryerje verifikimesh në kuadër të procedurave të kompensimit të pronës etj. 158 Në varësi të llojit të qarkut numri i punonjësive shkonte nga 4 deri 8 veta, duke përfshirë 2 punonjës mbështetës, 2 apo 3 specialistë jurist, 2 specialistë inxhinier dhe Drejtori Rajonal. 159 Ligji nr.10239, datë , Për krijimin e fondit special të kompensimit të pronave Flet.Zyrt. nr.30, Fq Më parë, burimet me të cilat mbushej fondi i kompensimit të pronave kishin qënë të shpërndara në akte ligjore dhe nënligjore të fushave të ndryshme. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 69

71 dhe kompensimin e pronës konsiderohej si titull ekzekutiv dhe Zyrat e Përmbarimit ishin të ngarkuara për ekzekutimin e tyre, sipas rregullave të Kodit të Procedurës Civile 161. Një garanci shtesë në këtë ligj, ishte fakti se legjislatori parashikonte se ekzekutimi i vendimeve në formën e kompensimit në të holla do të realizohej brenda gjashtëmujorit të parë të vitit përkatës kalendarik. 3.2 Përllogaritja apo vlerësimi i kompensimit të pronës së shpronësuar nga rregjimi komunist në ligjin nr.9235/2004. Duke proklamuar konceptin e shpërblimit të drejtë, Kushtetuta, nuk parashikon formën që mund të marrë ai. Shpërblimi i drejtë, sipas përcaktimit kushtetues të mësipërm për pronat që shpronësohen aktualisht, mund të marrë vetëm formën e shpërblimit financiar 162, ndërsa në kuptimin e ligjit për kthimin dhe kompensimin e pronave, shpërblimi i drejtë mund të marrë formën e kompensimit financiar dhe fizik. Standardi, mbi bazën e të cilit vlerësohet shpërblimi i drejtë për të dy kategoritë e pronave të shpronësuara është vlera e tregut 163. Por, Gjykata Kushtetuese, në mënyrë të vazhdueshme, është shprehur se ligji për kthimin dhe kompensimin e pronës nuk ka në përmbajtjen e tij konceptin e shpronësimit të pronës së pronarëve, por vullnetin e shtetit për të përcaktuar vetë, në bazë të mundësive të tij masat, mënyrat dhe procedurat e kthimit dhe kompensimit të pronës, si dëmshpërblim ndaj veprimeve të padrejta të kryera nga rregjimi komunist. 164 Një bazë e rëndësishme për ndërtimin e skemës së kompensimit në ligjin e vitit 2004 ka qënë respektimi i plotë i kërkesave të nenit 41 të Kushtetutës, dhe vecanërisht i kriterit shpërblim i drejtë. Gjykata Kushtetuese në vendimin nr.26, të vitit 2001, ishte shprehur se kompensimi i pronave të subjekteve të shpronësuara me cmimet e vendosura në vitin 1994 ishte antikushtetues. Ky cmim nuk ishte i përshtatshëm dhe krijonte pabarazi në trajtimin e subjekteve që kompensoheshin sipas cmimeve të vitit 1994 (nëpërmjet formës së aksioneve) me ato që kompensoheshin fizikisht. Nisur nga këto arsye, Gjykata u shpreh se shmangia e kësaj problematike do arrihej vetëm nëse kompensimi do të merrte për bazë vlerën e tregut të pronës apo cmimet e vendosura në vitin 1994 të korrektuara me indeksin e rritjes së cmimeve. Prandaj, ushtrimi i diskrecionit legjislativ në zgjedhjen e një alternative, që garantonte më së miri standardet që kërkojnë nenet 181 dhe 41 i Kushtetutës në mbrojtje të interesave të subjekteve të shpronësuara, duhej të ishte një masë e drejtë dhe proporcionale duke u bazuar në mundësitë reale të shtetit për përmbushjen e këtij detyrimi, konkretisht në identifikimin e formave apo llojeve mundshme të kompensimit dhe burimet mbështetëse të tyre. Në një shtet demokratik, që vepron mbi bazën e së drejtës, ligjvënësi ka përgjegjësinë kushtetuese që deklarimet e tij ligjore të kenë të gjitha garancitë e nevojshme për tu përmbushur në afate të arsyeshme. Ligjvënësi në ligjin e ri pranoi se 161 Neni 1, pika 2 e Ligjit nr.9684, datë Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr.9235, datë Për kthimin dhe kompensimin e pronës të ndryshuar, Flet. Zyrt. Nr.11, Fq Ligji nr. 8561, datë Për shpronësimet dhe marrjen në përdorim të përkohshëm të pasurisë pronë private për interes publik, Flet. Zyrt. Nr.37, faqe Në nenin 4 të këtij ligji thuhet: Shpronësimi dhe marrja në përdorim të përkohshëm të pasurisë pronë private bëhet duke respektuar dhe kompensuar në vlerë, në përputhje me ligjin, të drejtat e të tretëve mbi pasuritë pronë private që shpronësohen, si dhe zhvlerësimin për shkak të shpronësimit të pasurive të tjera pronë private që nuk janë objekt i shpronësimit Po aty, neni 17 pika 2, ndërsa në ligjin nr.9235/2004, neni 13, pika Vendim i Gjykatës Kushtetuese nr.30/2005, faqe 6. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 70

72 masa më e mirë që garanton plotësisht interesat e subjekteve të shpronësuar është kompensimi i tyre me vlerën e tregut. 165 Prandaj, risia tjetër e ligjit ishte se vlera e pronës që kompensohej do të përllogaritej sipas vlerës së tregut, duke evituar praktikën e mëparshme të cmimeve fikse që përcaktoheshin drejtëpërdrejtë nga ligji. Për përcaktimin e vlerës së pronës që kompensohet sipas vlerës së tregut, rast pas rasti, ishte e domosdoshme të ekzistonte një manual metodologjik 166, i cili të përmbante formulat përkatëse mbi të cilat do të përllogaritej kompensimi për lloje të ndryshme pronash, sipas zërave të veçantë kadastral, si tokë truall, tokë bujqësore, pyll, livadh, kullotë etj. Kjo metodologji, pavarësisht apektit të hollësishëm teknik që përmbante, do të miratohej me vendim të Kuvendit, si forma më e lartë e veprimtarisë së udhëheqjes në shtetin e së drejtës 167. Një ndër garancitë që ofron ligji është se subjektet e shpronësuara, për periudhën nga njohja e së drejtës së pronësisë deri në marrjen e shpërblimit në formën e kompensimit financiar, përfitojnë edhe interesin bankar të përllogaritur sipas mesatares vjetore të nxjerrë nga Banka e Shqipërisë 168. Harta e vlerës së pronës përbën një akt të rëndësishëm në procesin e kompensimit të pronës, mbi bazën e të cilin përcaktohet vlera aktuale e tregut të tokës për efekt kompensimi në Republikën e Shqipërisë. Mbi bazën e metodikës së vlerësimit të pronës, nga viti 2005 dhe në vijim, Këshilli i Ministrave përcaktoi hartën e vlerës së pronës në Republikës së Shqipërisë. 169 Në pak vite kohë, në kundërshtim me proklamimin ligjor për kompensim në vlerën e tregut, harta tregoi papërshtatshmëri të cmimeve të tokës me tregun e lirë, duke ia atribuar ato metodikës së vlerësimit të pronës. Në vitin 2012, në ndryshimet që iu bënë ligjit Për kthimin dhe kompensimin e pronës u shfuqizua metodika e vjetër e vlerësimit të pronës dhe Kuvendi i kaloi Këshillit të Ministrave kompetencën e miratimit të një akti të tillë. Metodika aktuale e vlerësimit merr për bazë transaksionet e pronës, të cilat në fakt për pronë truall janë shumë të rralla, duke cuar në një ulje të përgjithshme të vlerës së pronës në krahasim me atë të mëparshme. Një situatë e tillë ka bërë që të ketë pakënaqësi të mëdha në radhët e subjekteve të shpronësuara dhe subjektet që shpronësohen rishtas. Shembull, i kësaj problematike është ngërci i krijuar nga kundërshtitë dhe protestat e banorëve që preken nga shpronësimi për efekt të zgjerimit të bulevardit të ri të Tiranës. Për ta vlera e pronës sipas hartës së vlerës së pronë nuk i përgjigjet tregut dhe nuk mbulon plotësimin e nevojës së tyre për strehim. 3.3 Masa e kompensimit në legjislacionin aktual. Një aspekt tjetër i ligjit të ri të kthimit dhe kompensimit të pronave është angazhimi i ligjvënësit për heqjen e kufijve mbi masat e kthimit dhe kompensimit të pronës, përvec tokës bujqësore, e cila kthehet apo kompensohet deri në 100 ha. Ky proklamim shprehet në nenin 6 të ligjit, ku thuhet: Subjekteve te shpronësuara u njihet e drejta e pronësisë dhe u kthehen pa kufizim pronat e paluajtshme, me përjashtim të tokës bujqësore, e cila kthehet ose kompensohet deri në 100 ha, në rast se subjekti i shpronësuar (trashëgimtarët e tij) nuk kanë përfituar nga zbatimi i ligjit nr.7501, datë "Për tokën". 165 Vendim i Gjykatës Kushtetuese nr.26/ Po aty, neni 13 pika Vendim nr.183, datë Për miratimin e metodikës për vlerësimin e pronës së paluajtshme që do të kompensohet dhe asaj që do të shërbejë për kompensim, Flet. Zyrt. Nr.33, faqe Ligji nr.9235/2004, neni 23, pika Vetëm në vitin 2009 harta e vlerës së pronës ishte e përfunduar për të gjithë territorin e vendit. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 71

73 Shteti shqiptar, në ndryshim nga shumë shtete të Evropës Lindore dhe Juglindore i është përmbajtur parimit të kompensimit të plotë të pronës. 170 Pavarësisht se jurisprudenca e GjEDNj krijoi një bazë të rëndësishme juridike doktrinale për të sensibilizuar shtetet anëtare për t`iu shmangur qëndrimeve ekstreme për kompensimin e plotë të pronës së shpronësuar nga rregjimet e mëparshme dhe për të hartuar një kuadër ligjor me objektiva realiste, të prekshme dhe të realizueshme, një ndryshim i tillë nuk u reflektua asnjëherë në legjislacionin përkatës shqiptar. Mbajtja e një qëndrimi të tillë hyn në marzhin e vlerësimit të Kuvendit, i cili në këtë rast përveç gjykimit politik duhet të mbajë parasysh jo vetëm detyrimin për rivendosjen e së drejtës së pronës private ndaj subjekteve të shpronësuara, por edhe kërkesat e interesit publik, mundësitë reale të shtetit dhe impaktin makroekonomik që mbart shlyerja e një fature të tillë kompensimi në favor të subjekteve të shpronësuara brenda një afati të arsyeshëm kohor. Për ligjvënësin shqiptar, dëmi që pësuan subjektet e shpronësuara nga marrja e padrejtë e pronës gjatë rregjimit komunist duhet të shpërblehet plotësisht, duke e angazhuar shtetin në rivendosjen e të drejtave të pronësisë mbi pronën e mëparshme, apo në pamundësi të saj, kompensimin e plotë të pronës me vlerën e tregut në momentin e njohjes së të drejtës. Qëndrimi politik i vazhdueshëm në akte ligjore dhe nënligjore i shtetit shqiptar ka qënë se burimet e kompensimit janë të mjaftueshme për të përballuar detyrimin që ka shteti ndaj subjekteve të shpronësuar Procedurat e kompensimit të pronës. Rregullimi me ligj i procedurës së ekzekutimit apo trajtimit të vendimeve që njohin një të drejtë kompensimi përbën një element tjetër kryesor të legjislacionit mbi kompensimin e pronës së shpronësuar nga rregjimi komunist. Detyrë themelore e legjislatorit në rregullimin e cështjes së kompensimit të pronës është që e drejta materiale, civile e kompensimit të pronës e njohur me ligj, të bëhet efektive në favor të subjekteve të shpronësuara nëpërmjet procedurave të drejta, të shpejta dhe transparente brenda afateve të arsyeshme kohore. Për ligjëvënësin procesi i ekzekutimit të vendimit të kompensimit të pronës do të kryhej nëpërmjet një procedure të posaçme administrative. Kjo nënkuptonte që jo vetëm subjektet e shpronësuara, prona e të cilëve ishte njohur për kompensim, sipas ligjit të mëparshëm (nr.7698/1993), do të riaplikonin për ekzekutimin e vendimit të tyre, por edhe ato subjekte, prona e të cilëve trajtohej në bazë të dispozitave të ligjit të ri do të riparaqisnin kërkesë të posacme për kompensim pranë të njëjtit autoritet administrativ. Ajo cfarë vihet re në ligjin e vitit 2004 është se ligjvënësi ka ndarë procesin e trajtimit të kërkesës për kthim prone nga ai i kompensimit të pronës, në dy procedura të vecanta administrative. Kjo evidentohet qartësisht në nenin 15, pika a të ligjit, ku thuhet se: AKKP përfundon brenda afatit ligjor shqyrtimin e kërkesave të subjekteve të shpronësuara për njohjen, kthimin e njohjen e së drejtës së kompensimit, ndërsa në pikën e të po këtij neni ligjvënësi vendos detyrimin e AKKP: të pranojë për shqyrtim dhe vlerësim të gjitha kërkesat për përfitimin e së drejtës së njohur për kompensim, sipas këtij ligji dhe akteve nënligjore në fuqi.. Nëse i referohemi legjislacionit për kthimin dhe kompensimin e pronës do të vëmë re legjislatori i ka kushtuar vëmendje vetëm rregullimit të ekzekutimit të vendimeve në formën e kompensimit financiar të pronës, ndërsa nuk kemi asnjë rregullim të posacëm për ekzekutimin e vendimeve në format e tjera të parashikuara nga ligji. Deklarimi që bën neni 23, pika 3 e ligjit nr.9235/2004, ku thuhet se: Këshilli i Ministrave miraton fondin e pronave pasuri të paluajtshme shtetërore që 170 Strategjia ndërsektoriale Reforma në fushën e të drejtave të pronësisë, fq Po aty. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 72

74 vihen në dispozicion për kompensim fizik, sipas shkronjave "a", "a/1" dhe "b" të nenit 11 të këtij ligji, si dhe mënyrat e vendosjes së këtij fondi në dispozicion të Agjencisë së Kthimit dhe Kompensimit të Pronave. përbën vetëm një detyrim për Këshillin e Ministrave për të krijuar fondet përkatëse të kompensimit dhe transferuar ata në drejtim organit kompetent shtetëror. Në ligj vihet re një vakum për sa i takon procedurave të ekzekutimit të vendimeve në formën e kompensimit fizik. Pavarësisht se në vitin 2008 dhe në vijim AKKP iu vunë në dispozicion fonde të caktuara të pasurive të paluajtshme, kjo e fundit e ka patur dhe ka të pamundur të procedojë me shpërndarjen e fondit, jo vetëm për shkak të pamundësisë së verifikimit të pronësisë së fondit por edhe për shkak të vakumit ligjor për sa i takon procedurave të ekzekutimit të vendimeve në formën e kompensimit fizik. Për sa i takon procedurave të kompensimit financiar ligjëvënësi nuk ka rregulluar vetë kriteret dhe procedurat e trajtimit të vendimeve që përfitojnë kompensim financiar, por ia ka deleguar këtë të drejtë Këshillit të Ministrave. Kjo vihet re si në nenin 17, pika 3 të ligjit nr.9235/2004 Për kthimin dhe kompensimin e pronës të ndryshuar, ku thuhet se: Ekzekutimi i vendimit për kompensim financiar kryhet brenda 6 mujorit të parë të çdo viti financiar. Këshilli i Ministrave përcakton rregullat dhe kriteret për trajtimin e vendimeve të kompensimit financiar, ashtu edhe në nenin 5 të ligjit nr.10239/2010 Për fondin special të kompensimit të pronave, ku thuhet se: Subjektet e shpronësuara, të cilave u është njohur e drejta për kompensim, në përputhje me ligjin nr.9235, datë "Për kthimin dhe kompensimin e pronës", të ndryshuar, përfitojnë kompensim nga fondi i kompensimit në masën dhe sipas mënyrës së përcaktuar me vendim të Këshillit të Ministrave.. Sipas nenit 17 të ligjit, subjektet e shpronësuara, të cilët janë titullarë të një vendimi kompensimi kanë detyrimin të paraqesin pranë AKKP një kërkesë të vecantë për ekzekutimin e këtij vendimi, kërkesë e cila do të shqyrtohet brenda një afati 3 mujor. 172 Por, problematika kryesore qëndron në faktin se ligji nuk parashikon vetë asnjë afat se kur mund të paraqitet një kërkesë e tillë për ekzekutimin e të drejtës së kompensimit. Prandaj, një kërkesë për kompensim financiar do të mund të depozitohet pranë AKKP vetëm me hyrjen në fuqi të aktit nënligjor që përcakton rregullat dhe kriteret e trajtimit të vendimeve për kompensim financiar. Ligji krijon premisën për subjektet e shpronësuara se i gjithë procesi i kompensimit financiar do të mbështetet në mënyrë të përvitshme me fonde në të holla dhe do të përfundojë brenda vitit 2014, ndërsa nuk ka asnjë parashikim konkret mbi sasinë e burimeve në të holla që do të shërbejnë për realizimin e procesit, duke ia lënë atë në diskrecion të Kuvendit. 173 Të njëjtën qasje legjislatori ka ndjekur edhe në vendosjen e detyrimit të Këshillit të Ministrave që deri në një periudhë të caktuar të vendosë në dispozicion të AKKP fond të caktuar pasurish shtetërore që do të shërbejnë për kompensim fizik, ndërsa nuk është ndërmarrë asnjëherë ndonjë rregullim ligjor apo nënligjor për shpërndarjen e fondit të kompensimit fizik. Pavarësisht se afat ligjor është shtyrë vazhdimisht nga ligjëvënësi, në fondin e pasurive shtetërore që i kanë kaluar AKKP nuk është shtuar asnjë fond tjetër përvec atyre që janë vënë në dispozicion në vitin Ligji nuk parashikon asnjë rregullim të posacëm për të bërë efektive ekzekutimin e vendimeve të dhëna për kompensimin e pronës. Ligji nuk parashikon asnjë mjet juridik që i vihet në dispozicion 172 Po aty, neni 17 pika Ligji nr.9235/2004 Për njohjen, kthimin dhe kompensimin e pronës, neni 23 pika 2. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 73

75 subjektit të shpronësuar për të kërkuar ekzekutimin e vendimit, si rezultat i veprimeve apo mosveprimeve të organit kompetent, por në mënyrë të përgjithshme, në nenin 18 të tij parashikon të drejtën e subjektit të shpronësuara dhe Avokatit të Shtetit për të bërë ankim në rrugë gjyqësore ndaj vendimeve të AKKP. Gjatë këtyre viteve një numër i madh kërkesash janë adresuar pranë AKKP dhe kjo e fundit ka qënë në pamundësi të ekzekutimit të tyre, fillimisht me argumentin e mungesës së hartës së vlerës së pronës që do të shërbejë për kompensim dhe më tej, kryesisht, për shkak të mungesës së fondeve për kompensim fizik dhe financiar. Gjatë këtyre viteve janë realizuar disa procese kompensimi financiar 174, ndërsa pothuajse asgjë nuk është bërë në drejtim të kompensimit fizik. Procedura e kompensimit financiar është karakterizuar nga rregulla shumë restriktive dhe vetëm një numër i vogël subjektesh janë trajtuar me kompensim financiar. Sipas akteve nënligjore deri në vitin 2011, kompensohej deri në 200 m2 të sipërfaqes truall së njohur për kompensim, duke lënë jashtë kësaj skeme kompensimin e llojeve të tjera të tokës. Sipas rregullave dhe kritereve mbi kompensimin financiar subjekteve u jepej kompensim vetëm subjekteve shpronësuara të cilët kishin një vendim mbi kompensimin e të gjithë pronës, pra nuk kishin përfituar kthim prone me të njëjtin vendim, apo me çdo vendim tjetër për të njëjtin subjekt të shpronësuar. Përjashtoheshin nga lista e kompensimit subjektet e shpronësuara që kishin marrë tokë bujqësore sipas ligjit nr.7501/1991. Subjektet e pasukseshëm në vitin paraardhës, sipas kësaj skeme kompensimi kanë detyrimin të aplikojnë në vitin pasardhës. Kriteri bazë që përdoret në dhënien e kompensimit apo ekzekutimit të vendimit është radha kronologjike nisur nga numri dhe data e dhënies së vendimit për kompensimin e prinës. Në vitin 2011 dhe në vijim, qeveria vendosi rritjen e masës së kompensimit duke aplikuar një skemë të përshkallëzuar, ku subjektet përfitojnë a) ekuivalentin e 200 metrave katrorë në lidhje me pronat deri 1,500 metra katrorë; b) ekuivalentin e 300 metrave katrorë në lidhje me pronat midis 1,500 dhe 3,000 metra katrorë; c) ekuivalentin e 400 metrave katrorë në lidhje me pronat midis 3,000 dhe 5,000 metra katrorë; d) ekuivalentin e 500 metrave katrorë në lidhje me pronat midis 5,000 dhe 10,000 metra katrorë; e) ekuivalentin e 600 metrave katrorë në lidhje me pronat mbi 10,000 metra katrorë. Ashtu sikundër rezulton këto të dhënat e mëposhtme gjatë këtyre viteve, fondi në të holla në dispozicion të procesit ka qënë shumë i vogël dhe rrjedhimisht numri i subjekteve të shpronësuara që janë kompensuar shumë i vogël. Nr Viti Akti nënligjor Fondi në dispozicion Numri i aplikimeve Numri i përfituesve Shtrirja Territoriale Vendim i KShKKP 200 milion Tiranë VKM nr.758/ milion Tiranë dhe Kavajë VKM nr.566/ milion Tiranë,Kavajë, Berat, Korcë, Dibër, Kukës dhe Vlorë VKM nr.1343/ milion Në të gjithë vendin VKM nr.487/ miliard Në të gjithë vendin VKM nr.192/ milion Në të gjithë vendin VKM nr.768/ milion Në të gjithë vendin VKM nr.599/ milion Në të gjithë vendin 174 VKM nr.758/2006; nr.566/2007; nr.1343/2008; nr.478/2009; nr.192/2011. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 74

76 3.5 Ecuria e procesit të kompensimit të pronës në periudhën Ligji i vitit 2004, pavarësisht se rregulloi aspekte të vecanta të procesit të kompensimit të pronës, të tilla si: format e kompensimit dhe burimet mbështetëse të tyre (fondi i kompensimit fizik dhe fondi i kompensimit financiar), masa e kompensimit të pronës së mëparshme, mënyra e përllogaritjes së kompensimit, afatet përfundimtare të procesit të kompensimit nuk arriti të adresonte me masa konkrete problemin e ekzekutimit të vendimit të kompensimit të pronës. Dështimi i efekteve të ligjit në praktikë i dedikohet mbi të gjitha mungesës së efikasitetit të formave të kompensimit dhe rrjedhimisht edhe procedurave të ekzekutimit të vendimeve të kompensimit. Në harkon kohor të një dekade pothuajse të gjitha format e kompensimit që parashikonte ligji nuk u bënë efektive, përvec asaj të kompensimit financiar. Mungesa e burimeve të kompensimit në formën e: a) pronave të paluajtshme të shtetit, të cdo lloji, me shtrirje territorial brenda qarkut, jashtë tij apo në zonat që kanë përparësi turizmin; b) aksioneve të shoqërive me kapital shtetëror në proces privatizimi; c) objekteve shtetërore në process privatizimi, apo pasiguria e burimeve (fondeve) të vëna në dispozicion bëri që të mos ndërmerret asnjë veprim për ekzekutimin e vendimeve të kompensimit. Në fondin e kompensimit fizik të pronave, që nga viti 2008, nuk ka kaluar asnjë fond tjetër pasurish të paluajtshme, pavarësisht se afati përfundimtar brenda të cilit duhet të përfundojë procesi i kalimit të tyre është shtyrë disa herë. Në fondin e kompensimit fizik kalojnë vetëm ato pasuri të paluajtshme të cilat nuk janë shitur, pasi kanë kaluar të gjitha procedurat e privatizimit nga agjencitë përkatëse shtetërore 175. Mosrealizimi i detyrimeve ligjore nga organet kompetente shtetërore për kalimin e të ardhurave nga privatizimet në fondin e kompensimit të pronave përbën një tjetër problematikë të kësaj fushe. Parimi i transparencës kërkon që autoritetet shtetërore të bëjnë publike të dhënat që lidhen me veprimtarinë e tyre. Subjekteve të shpronësura duhet tu jepet mundësia të njihen me të dhënat që kanë të bëjnë me vetë ata apo me interesat e tyre. A kalojnë në fondin e kompensimit të pronave të ardhurat e realizuara nga shitja me ankand e pasurive shtetërore, për të cilat nuk ka vendim të dhënë nga komisionet e kthimit dhe kompensimit të pronave, respektivisht në masën 65 për qind të vlerës së shitjes për objektet dhe 100 për qind të vlerës së shitjes për truallin 176? Pse nuk bëhet publike të dhënat konkrete në lidhje me vlerat në të holla që i korrespondojnë secilit burim të parashikuar nga ligji dhe që duhet të kalojnë në mënyrë të vazhdueshme në fondin e kompensimit financiar? Sa e zbaton këtë detyrim Ministria e Financave dhe Drejtoria e Administrimit dhe Shitjes së Pronës Publike? Praktika ka treguar se nga procesi i gjërë i privatizimeve që ka përfshirë ekonominë shqiptare (asetet apo pasuritë publike) asnjë e ardhur nuk është kaluar në fondin e kompensimit financiar VKM Nr.428, datë Per kriteret e vleresimit te prones shteterore, qe privatizohet, apo transformohet, dhe per proceduren e shitjes, Në Kapitullin III, pika 18, thuhet: Për rastet kur nuk është realizuar shitja, veprohet, si më poshtë vijon: a) Objektet ndërtimore, të cilat i kanë kaluar të gjitha fazat e shitjes, kthehen në Ministrinë e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës, e cila ia dërgon Agjencisë së Kthimit dhe Kompensimit të Pronave për t'i kaluar në fond kompensimi fizik për subjektet e shpronësuara Neni 3, pika 1/b, Ligji nr.10239/ Deri në muajin tetor 2011 kam ushtruar funksionin e Përgjegjësit të Sektorit të Vlerësimit dhe Shpërndarjes së Kompensimeve, në AKKP. Pavarësisht kërkesave të shpeshta që iu janë adresuar Këshillit të Ministrave, Ministrisë së Financave, asaj të Ekonomisë, të Drejtësisë dhe Drejtorisë së Administrimit të Pronës Publike gjatë 2 viteve të fundit, nga këto institucione nuk është marrë asnjë përgjigje. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 75

77 Ashtu sikundër paraqitet në tabelën e mësipërme, e vetmja formë kompensimi, për të cilën janë alokuar burime (të holla) pothuajse në mënyrë të përvitshme dhe për të cilën ka patur procedura për trajtimin e vendimeve është ajo e kompensimit financiar. Por, përvec faktit se burimet kanë qënë të pamjaftueshme, vihet re se edhe rregullat me të cilat është trajtuar ekzekutimi i vendimeve të kompensimit kanë qënë shumë restriktive, kufizuese dhe diskriminuese. 178 Në ligjin për buxhetin e shtetit në mënyrë të përvishme janë parashikuar shumë pak fonde në të holla, me të cilat kanë arritur të marrin kompensim të pjesshëm, kryesisht deri në 200 m2, më pak se 700 vendime përfituese, ndërkohë që numri i vendimeve që njohin të drejtën e kompensimit flitet se i kalon Autoritetet shtetërore nuk kanë asnjë plan afatmesëm për procesin e ekzekutimit të vendimeve nëpërmjet formës së kompensimit në të holla, dhe konkretisht mbi shumën në të holla që do të alokohet në mënyrë të përvitshme në fondin special të kompensimit të pronave. Prandaj, rritja e fondeve në të holla që parashikohen në ligjin për buxhetin e shtetit, vënia në eficencë e formave të tjera të kompensimit të parashikuara në ligjin organik, si dhe gjetja e formave të reja të kompensimit përbën një domosdoshmëri për efikasitetin e procesit të kompensimit. Në ligjin e kthimit dhe kompensimit të pronës nuk gjendet asnjë dispozitë ligjore që respekton të drejtën e subjekteve të shpronësuara për një ankim efektiv në sistemin e brendshëm ligjor ndaj veprimeve arbitrare apo mosveprimeve të organeve të shtetit në procesin e kompensimit. Një situatë e tillë nuk mund të thuhet se është një harresë apo gabim në ushtrimin e dikrecionit legjislativ, por mbi të gjitha tregon mungesën e seriozitetit dhe vullnetit politik për të përmbushur ekzekutimin e vendimeve për kompensimin e pronës dhe për të garantuar efektivisht burimet e kompensimit sipas formave të parashikuara në ligj. Po, sa është në përputhje me parimet dhe standardet kushtetuese procedura e kompensimit financiar? Sikundër u trajtua më lart e vetmja formë efektive kompensimi në vendin tonë është ajo e kompensimit financiar. Sipas ligjit nr.9235/2004, ligjëvënësi ka vendosur vetëm afatet e përfundimit të procesit të kompensimit, fundi i vitit 2014, dhe detyrimin e Këshillit të Ministrave për të alokuar një fond financiar (pa dhënë sasinë) në mënyrë të përvitshme, ndërsa kriteret dhe mënyra e realizimit të procesit të kompensimit ia lënë në kompencë Këshillit të Ministrave. Në Shqipëri dispozitat e ligjit Për kthimin dhe kompensimin e pronës janë bërë shumë shpesh objekt i rishikimit kushtetues, por asnjëherë nuk është adresuar kushtetueshmëria e procedurave të kompensimit përpara Gjykatës Kushtetuese. Përgjigja e kësaj pyetjeje gjendet nëse i referohemi jurisprudencës kushtetuese të Lituanisë dhe Hungarisë. E investuar për këtë çështje, Gjykata Kushtetuese e Lituanisë shprehet se: dispozitat ligjore që i japin Këshillit të Ministrave kompetencën për të vendosur mbi procedurën, kushtet dhe rregullat mbi periodicitetin e shpërndarjes së kompensimit, pa përcaktuar saktësisht me ligj kriteret dhe afatet e realizimit të kompensimit është në konflikt me Kushtetutën, me parimin e ndarjes së pushteteve, shtetin e së drejtës dhe sundimin e ligjit. 180 Gjykata Kushtetuese e Lituanisë, në këtë gjykim, mbajti qëndimin se është detyrë e shtetit të caktojë dhe alokojë fonde të mjaftueshme dhe të përmbushë detyrimet e tij, sipas kritereve dhe afateve të caktuara nga ligji. Sipas Gjykatës, është detyrë e ligjvënësit që kriteret dhe afatet e 178 Ky aspekt do të trajtohet më hollësisht më poshtë në kuadrin e vlerësimit të legjislacionit të kompensimit të pronës në Shqipëri nga GEDNJ në rastin e ankimeve që janë paraqitur ndaj Shqipërisë. 179 Shifër e marrë nga AKKP në periudhën 2011, në bazë të një vlerësimi të përafërt të bërë nga AKKP. 180 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese të Lituanisë nr.19/02, datë , (LTU ). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 76

78 vendosura të jenë në përputhje me standarde të tilla si: qartësia, besueshmëria, siguria juridike dhe mbrojtja e pritshmërive të ligjshme (LTU V.19/ ). Respektimi i këtyre standardeve në legjislacionin për kthimin dhe kompensimin e pronës do të thotë se kushtet në të cilat do të kryhet pagesa e kompensimit nuk duhet të mungojnë, afatet brenda të cilave do të kryhet dhënia e kompensimit nuk duhet të jenë tepër të gjata, si dhe këto afate nuk mund të shtyhen në mënyrë të paarsyeshme përderisa mungesa e tyre apo zgjatja e paarsyeshme e tyre cënon institutin e kompensimit të pronës dhe rrjedhimisht shkel të drejtën themelore për pronë dhe të drejta të tjera kushtetuese të personave, si dhe minon besimin e qytetarëve tek shteti. 181 Në një situatë të ngjashme, Gjykata Kushtetuese e Hungarisë 182 e investuar me kërkesë me objekt antikushtetuetshmërinë e ligjit që lidhej me ndarjen në faza të realizimit të kompensimit ka rrëzuar kërkesën si të paargumentuar dhe të pabazuar, përderisa shtrirja e procesit në kohë dhe vetë përmbajtja e tij janë përcaktuar paraprakisht në mënyrë të qartë nga ligjvënësi (HCC 16/1991). Një aspekt tjetër që ka ndikuar dhe ndikon negativisht në përmbushjen e procesit të kompensimit të subjekteve të shpronësuar është fakti se ligjvënësi i ka ngarkuar AKKP-së detyrimin për realizimin e një procesi tjetër, që lidhet me kompensimin apo shpërblimin e pasurive private që shpronësohen nga procesi i legalizimit të ndërtimeve informale. 183 Kjo rrit në mënyrë të pajustifikuar ngarkesën e punës dhe nuk i shërben përmbushjes së qëllimit kryesor, për të cilin është krijuar kjo agjenci. 181 Po aty, pjesa II e vendimit, paragrafi Vendim i Gjykatës Kushtetuese të Hungarisë, AB 16/1991, 952/A/1991, Në nenin 15/1, pika 2 të ligjit nr.9482, datë thuhet se: Zyrat rajonale të Agjencisë së Kthimit dhe Kompensimit të Pronave kompensojnë subjektet brenda 3 muajve, në përputhje me vendimin e Këshillit të Ministrave për shpërblimin e pronarëve., Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 77

79 KREU III LEGJISLACIONI DHE PROCESI I KOMPENSIMIT TË PRONËS SË SHPRONËSUAR NGA RREGJIMI KOMUNIST NË VENDET E EVROPËS LINDORE DHE JUGLINDORE NË VËSHTRIM TË STANDARDEVE TË MBROJTJES SË PRONËS NË KEDNJ 1. Aspektet e kompensimit të pronës përballë GJEDNJ. Suksesi i reformës ligjore të kompensimit të pronës së shpronësuar nga regjimi komunist është themelor për standardet e reja të shteteve demokratike, që në piedestalin e vlerave dhe parimeve themelore kanë vënë mbrojtjen e lirive dhe të drejtave themelore të njeriut dhe respektimin e shtetit të së drejtës. Në Rezolutën 1096 (1996), Këshilli i Evropës, një organizatë shumë e rëndësishme politike në nivel evropian, i kishte bërë të qartë shteteve ishkomuniste, jo vetëm rëndësinë që kishte ndërmarrja e një reforme të tillë ligjore për vlerat e reja të shtetit demokratik, por ishte shprehur se rreziku i dështimit të saj do ishte një kërcënim serioz për shtetin e së drejtës, të drejtat e njeriut dhe vetë demokracinë. 184 Kthimi dhe kompensimi i pronave ishte një reformë komplekse. Detyra kryesore e legjislatorit, bazuar në parimet e reja të shtetit demokratik, ishte që ndreqja e padrejtësive të së kaluarës të mos sillte padrejtësi të reja, si në drejtim të kategorive shoqërore që do prekeshin nga kjo reformë, ashtu edhe në mënyrën e trajtimit të subjekteve të shpronësuara, sidomos në formën e kompensimit. Ashtu sikundër do të analizohet më poshtë, vendosja e drejtësisë shoqërore nëpërmjet instrumentit të kompensimit, si formë e dëmshpërblimit, në të vërtetë, nuk pati të njëjtën efektshmëri si kthimi fizik i pronës. Pothuajse në të gjitha shtetet e EJG, kufizimet e ndryshme që karakterizuan zgjidhjen ligjore që i dhanë shtetet EJG cështjes së kompensimit të pronës dhe ecuria e procesit të kompensimit të pronës krijuan pakënaqësi në radhët e subjekteve të shpronësuara. Në shumicën e shteteve ishkomuniste, aplikimi i këtyre dy instrumente të dëmshpërblimit, kthimit dhe kompensimit, krijoi pabarazi në trajtimin e subjekteve. Shumica e shteteve ishkomuniste i dhanë prioritet kthimit të pronës së mëparshme, ndërsa dëmshpërblimi në formën e kompensimit u karakterizua nga kufizime të shumta, si në masë (në raport me pronën e mëparshme), në formë, në mënyrën e përllogaritjes së vlerës së kompensimit, si dhe në kohën e dhënies së tij. Në të gjitha skemat e kompensimit që u adoptuan nga vendet Evropës Lindore dhe Juglindore forma të tilla kompensimi si: obligacione, aksione, bono etj përfaqësuan vetëm një kompensim virtual të pronës së mëparshme. Ato ishin instrumente që do të viheshin në funksion në të ardhmen, pa ndonjë ndikim thelbësor nga vullneti i titullarit dhe pa ndonjë garanci nga shteti në vënien në ekzekutim të tyre. 185 Në shumë vende të EJG ecuria e procesit të dhënies së këtyre titujve, e shfrytëzimit të tyre sipas qëllimit të përdorimit apo e tregtimit apo të tyre në tregun e lirë u karakterizua nga problematika të shumta si: numri i vogël dhe jo atraktiv i aseteve 184 Shih Rezoluta 1096(1996) e Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës Mbi masat për cmontimin e trashëgimisë së sistemit totalitar komunist, pika Vënia në përdorim e këtyre instrumenteve ishte e pasigurtë sepse varej nga koha që pasuri të caktuara do të dilnin në privatizim, nga kufizime të caktuara që mund të ishin vendos me ligj në raportin e blerjes së këtyre pasurive me letra me vlerë dhe para, nga vullneti i pronarit për të marrë pjesë në ankand etj. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 78

80 shtetërore të nxjerra në shitje, vonesa dhe burokraci në bërjen efektive të këtyre titujve, luhatje të shumta tregut të shitblerjes së këtyre titujve në raport me vlerën nominale të tyre etj. Nga ana tjetër, ideuesit e skemave të kompensimit të pronave nuk e panë të arsyeshme të mbështeten gjithmonë në vlerën aktuale të tregut të pronës, prandaj ata sanksionuan një formulë të caktuar kompensimi, e cila ishte shumë herë më e ulët nga vlera e tregut. Në konteksin e vështirësive të mëdha financiare të tranzicionit, inflacioni i menjëhershëm i monedhës, luhatja e cmimeve të pasurive të paluajtshme bënë që qeveritë të tregohen skeptike dhe të matura për të mos marrë përsipër detyrime të mëdha dhe të pamundura për tu përmbushur. Në fakt, duke u angazhuar që të përballojnë më pak se vlera e vërtetë e pronës, këto skema moralisht përcuan një padrejtësi të përjetshme ndaj subjekteve të shpronësuara. Prandaj, pothuajse në shumicën e shteteve të EJG, kompensimi nëpërmjet këtyre formave ishte shumë herë më i ulët se sa vlera reale e pronës së shpronësuar, duke mos garantuar rivendosjen e drejtësisë në të njëjtën masë si instrumenti i kthimit të pronës. Përvec këtyre aspekteve, që i përkasin mënyrës së zgjidhjes që vendosën ti japin shtetet e ndryshme të EJL, kompensimit të pronës, procesi i kompensimit të pronës në disa vende u karakterizua nga një ecuri shumë e ngadaltë, procedura burokratike dhe rregulla shumë restriktive të ekzekutimit të vendimeve të kompensimit. Vonesat e shumta në bërjen efektive të së drejtës së kompensimit nëpërmjet procedurave të shpejta dhe transparente kanë sjellë implikime në të drejtat dhe liritë themelore të njeriut të garantuara në sistemin e brendshëm ligjor dhe në të drejtën ndërkombëtare. Të gjitha këto arsye shërbyen që legjislacioni i kompensimit dhe veprimet e autoriteteve në zbatim të tij të adresohen për shkelje të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, jo vetëm në Gjykatat Kushtetuese të këtyre vendeve, por të kalojë kufijtë e sistemit të brendshëm ligjor, duke u përballur me mbrojtjen që ofron KEDNJ. 2. Roli i GJEDNJ në mbikqyrjen e zbatimit të dispozitave të Konventës në legjislacionin dhe praktikat e shteteve anëtare. Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore (KEDNJ) u hartua në kuadër të Këshillit të Evropës, një organizatë ndërkombëtare e formuar pas Luftës së Dytë Botërore, në rrjedhën e përpjekjen të pasluftës për unifikimin e Evropës. Si reagim ndaj shkeljeve të rënda të të drejtave të njeriut që ndodhën gjatë Luftës së Dytë Botërore, Konventa Evropiane u themelua me një objekt dhe qëllim të veçantë të shpallur në preambulën e saj: për të siguruar në mënyrë universale dhe efektive njohjen dhe respektimin e të drejtave të shpallura në Deklaratën Universale e të Drejtave të Njeriut. 186 Konventa përfaqëson një garanci të përgjithshme të parimeve themelore që sanksionohen në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut në kontekstin evropian. Për të garantuar këtë katalog të drejtash dhe lirish civile dhe politike, Konventa krijoi një mekanizëm të posacëm për zbatimin e detyrimeve të pranuara nga shtetet kontraktuese, Gjykatën Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut. Në krahasim me shumicën e Traktateve të tjera ndërkombëtare dhe rajonale të të drejtave të njeriut, ky sistem ka dëshmuar një zbatim shumë efektiv të këtyre të drejtave sepse garanton si të drejtën e ankimit të një shteti palë ndaj një shteti tjetër, ashtu edhe ankimet individuale ndaj shteteve. Suksesi i mekanizmit që ndërton Konventa qëndron në dy plane. 186 Preambula e KEDNJ, paragrafi i dytë. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 79

81 Së pari, Konventa i njeh mundësinë cdo personi, që i janë shkelur të drejtat e sanksionuara (nga Konventës Evropiane), të kërkojë të rivendosë të drejtën e tij të shkelur dhe kur është e përshtatshme, të përfitojë një kompensim financiar për dëmin e pësuar, pranë GjEDNj, pasi të ketë shteruar të gjitha mjetet ligjore në sistemin e brendshëm. 187 Në interpretim të ngushtë të Konventës, efekti substancial detyrues i pjesës operative të vendimit të gjykatës është i kufizuar në fushën e veprimit të tij, duke krijuar të drejta dhe detyrime vetëm për palët në gjykim 188 (ratione personae), duke patur efekte nga momenti i dhënies së tij (ratione temporis) dhe vetëm për ato fakte dhe rrethana që ai i referohet (ratione materiae). Së dyti, në një këndvështrim të gjërë, jurisprudenca e Gjykatës kalon përtej caqeve të mësipërme, duke qëndruar mbi sistemin ligjor të cdo shteti anëtar. Ky rol mbikombëtar i jurisprudencës së Gjykatës, lidhet me efektet e nenin 1 të Konventës, i cili i detyron shtetet anëtare të respektojnë të drejtat dhe liritë themelore të përcaktuara në kreun I të saj, si dhe jurisprudencën e saj që materializon kuptimin dhe themelin e këtyre të drejtave. Kështu që vendimet e Gjykatës, dhe në përgjithësi jurisprudenca e saj, shërbejnë jo vetëm për të zgjidhur ankimet individuale, por edhe për të interpretuar, mbikqyrur dhe zhvilluar rregullat e sanksionuara nga Konventa, duke kontribuar kështu në respektimin e detyrimeve që kanë ndërmarrë Palët Kontraktuese. 189 Gjykata ka theksuar se ankimet individuale janë lënda apo objekti mbi të cilin Gjykata shpreh argumentet juridike në interpretim të dispozitave konkrete të Konventës, duke ndikuar kështu me qëndrimet e saj në rendin e brendshëm ligjor të shteteve anëtare. Prandaj, jurisprudenca e Gjykatës ka një natyrë erga omnes, pra një efekt normativ në orientimin dhe drejtimin e palëve të tjera kontraktuese. Nga ana tjetër, parimi res judicata i krijon palëve kontraktuese, autoriteteve vendase (legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore) detyrimin që të njohin jurisprudencën e Gjykatës dhe të veprojnë në përputhje me qëndrimet e saj në raste të ngjashme. Gjykata në disa vendime ka shprehur qëndrimin se: "me ratifikimin e Konventës Shtetet Kontraktuese kanë marrë zotimin për të siguruar që legjislacioni i brendshëm të jetë në përputhje me të." Që në lindjen e Konventës të dy këto aspekte kanë patur një evoluim radikal. Hapi i parë i rëndësishëm në këtë drejtim ishte miratimi i Protokollit nr.11 në maj të vitit 1994, i cili reformoi rrënjësisht mekanizmin e kontrollit të përcaktuar nga Konventa në vitin Miratimi i këtij protokolli erdhi si përgjigje ndaj fluksit të madh të kërkesave të depozituara pranë GJEDNJ, në periudhën kur një sërë vendesh ishkomuniste të EJG sapo kishin ratifikuar Konventën. Qëllimi i Protokollit nr.11, që hyri në fuqi më 1 nëntor 1998, ishte lehtësimi i sistemit të mëparshëm të kontrollit të Konventës, shkurtimi i kohëzgjatjes së procedurave dhe përforcimi i karakterit gjyqësor të këtij sistemi. Për arritjen e këtij qëllimi, efekti kryesor i Protokollit nr.11 ishte zëvendësimi i dy organeve mbikëqyrëse, me kohë të pjesshme, të krijuara nga Konventa në vitin 1950, si: Komisioni Evropian dhe Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut, me një gjykatë të vetme, me kohë të plotë në gjendje të kryejë të gjitha funksionet e tyre të mëparshme. Sipas këtij protokolli, një individ që ankohet për shkeljen e një të drejte do të kishte qasje të drejtpërdrejtë në Gjykatë. Ky protokoll kishte një ndikim të drejtëpërdrejtë jo vetëm në formatimin e 187 Neni 35 i KEDNJ. 188 Neni 46 i Konventës thekson se:"palët e Larta Kontraktuese marrin përsipër të respektojnë vendimin e formës së prerë të Gjykatës në çdo çështje ku ato janë palë." 189 Këtë qëndrim ka mbajtur GJEDNJ në cështjen Irlanda kundër Mbretërisë së Bashkuar. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 80

82 Gjykatës 190, në evoluimin e sistemit të filtrimit të cështjeve, në shpejtimin e procedurave të dhënies së vendimeve, por edhe në përmirësimin e sistemit të ekzekutimit të vendimeve, duke ia ngarkuar mbikqyrjen e këtij ekzekutimit Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës. 191 Pavarësisht, ndikimit pozitiv që pati protokolli 11 shtesë i Konventës në funksionimin e Gjykatës dhe garantimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut në nivel evropian, nevoja për të rritur efikasitetin e punës së saj (Gjykatës) u bë përsëri një kërkesë e kohës. Në 13 majin e vitit 2004 u miratua protokolli 14 shtesë i Konventës 192, i cili adresonte jo vetëm ndryshime të mëtejshme strukturore 193 dhe përmbajtësore që do të ndikonin si në mekanizimin e kontrollit të Konventës, ashtu edhe në përmirësimin e ekzekutimit të vendimeve të Gjykatës 194. Miratimi i protokollit nr.14 shtesë të Konventës, reformoi rolin e GJEDNJ në sistemin e brendshëm ligjor të shteteve anëtare. Tashmë, ajo braktisi rolin e saj si një super hallkë e sistemit të brendshëm që shqyrton ankimet individuale drejt një roli quasi kushtetues. Në fakt, që në vitin 1995 në cështjen Loizidou kundër Turqisë, Gjykata ishte shprehur se përfaqësonte: një instrument kushtetues të rendit publik evropian." 195 Të njëjtin qëndrim Gjykata e rikonfirmoi edhe në vitin 2005 në cështjen Kompania Ajrore Bosfor Airlines kundër Irlandës. 196 Miratimi i këtij protokolli, shënoi një avancim të mëtejshëm të rolit të Gjykatës, nga një mekanizëm që mbronte në nivel individual të drejtat dhe liritë themelore të individit, drejt një mekanizmi detyrues që u impononte shteteve anëtare marrjen e masave të përgjithshme me qëllim që të përputhin sistemet e tyre të brendshme ligjore me standardet që kërkon Konventa. Kjo u konfirmua edhe në Rekomandimin (2004)5 Mbi verifikimin e pajtueshmërisë së projektligjeve, ligjeve ekzistuese dhe praktikave administrative me standardet e KEDNJ, e adoptuar më 12 Maj 2004, në të cilin Komiteti i Ministrave u kërkonte shteteve anëtare që të përputhin standardet kombëtare me ato të Konventës, nën dritën e jurisprudencës së GJEDNJ. 197 Në fakt, që në dokumentet e fazës përgatitore të Konventës, Gjykata ishte menduar të kishte në kompetencë shpalljen e pavlefshme të vendimeve të autoriteteve të brendshme administrative dhe gjyqësore, si dhe të legjislacionit ku ato bazoheshin, por shtetet anëtare e kishin kundërshtuar këtë qasje kushtetuese apo mbikombëtare të Gjykatës. 198 Që në fillim të veprimtarisë së saj, Gjykata ka mbajtur qëndrimin se vendimet e saja mund të krijojnë detyrimin që një shtet anëtar të amendojë legjislacionin e tij në qoftë shkelja e të drejtës së aplikantit buron nga legjislacioni. 190 Protokolli 11 shtesë i Konventës, në nenet 20 dhe në vijim rregullon edhe përbërjen e Gjykatës, numrin e gjyqtarëve, mënyrën e zgjedhjes së tyre, ndarjen e Gjykatës në Komitete me tre Gjyqtarë, Dhoma me shtatë Gjyqtarë dhe Dhoma e Madhe me 17 gjyqtarë, si dhe kompetencat respective në shqyrtimin e ankimeve dhe mënyrën e trajtimit të apelimeve. 191 Shih ndryshimet që protokolli 11 i bën nenit 46 të Konventës. 192 Ky protokoll hyri në fuqi më 1 qershor 2010 si rezultat i vonesave të shumta në ratifikimin e tij nga Duma Ruse. 193 Duke i dhënë kompetenca një gjyqtari të vetëm në filtrimin e ankimeve, si dhe në rritjen e rolit të Kominitetit të Gjyqtarëve. 194 Kjo vihet re në ndryshimet që pësoi neni 46 i Konventës me miratimin e protokollit 14 shtesë. 195 Cështja Loizidou kundër Turqisë, parag Cështja Kompania Ajrore Bosfor Airlines kundër Irlandës, aplik / Shih Rekomandimin e Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës (2004)5 Mbi verifikimin e pajtueshmërisë së projektligjeve, ligjeve ekzistuese dhe praktikave administrative me standardet e KEDNJ, e adoptuar më 12 Maj Council of Europe, Collected Edition of the Travaux Preparatoire of the European Convention on Human Rights 45 (1975). On nullifying effects of the judgments of the Inter-American Court of Human Rights,1212. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 81

83 Mosveprimi i shtetit në këtë drejtim do të krijonte kushtet që shkelja të vazhdojë në raste të tjera. 199 Miratimi i Protokollit 14 i hapi rrugën aplikimit të procedurës së Gjykimit Pilot. Pavarësisht se kjo e fundit nuk rezulton e shprehur formalisht në këtë protokoll, Komiteti i Ministrave gjatë diskutimeve për miratimin e Protokollit 14, në 12 maj 2004 nëpërmjet Rezolutës Mbi Gjykimet që shfaqin një problem sistemik 200, autorizoi Gjykatën të aplikonte procedurën e Gjykimit Pilot, kur identifikonte shkelje sistemike dhe të përsëritura të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Qëllimi kryesor i procedurës së gjykimit pilot është lehtësimi i zgjidhjes më të shpejtë dhe më efektive të një situate jofunksionale që cënon mbrojtjen e të drejtës që garantohet nga Konventa në rendin juridik kombëtar. Gjithashtu, nëpërmjet kësaj procedure synohet të nxitet shteti i paditur për të zgjidhur një numër të madh çështjesh individuale që lindin nga i njëjti problem strukturor në nivel të brendshëm, duke zbatuar kështu parimin e subsidiaritetit që fuqizon sistemin e Konventës. 201 Në procedurën e Gjykimit Pilot, vlerësimi i Gjykatës në lidhje me situatën në shqyrtim shkon përtej interesit individual të ankuesit. Detyrë e Gjykatës është që sa më parë të jetë e mundur të hetojë shkaqet që kanë shkaktuar problemin strukturor dhe të ekzaminojë cështjen në këndvështrimin e masave të përgjithshme që duhen marrë me qëllim mbrojtjen e interesave të personave të tjerë që mund të preken. 202 Gjykata ka detyrimin të hetojë nëse shkelja e konstatuar ka ardhur nga veprimet apo mosveprimet e shtetit anëtar. Edhe në qoftë se shkelja ka ardhur si rezultat i ndonjë akti administrativ të një autoriteti të brendshëm apo të ndonjë vendimi gjyqësor, shteti përgjegjës është i detyruar të hetojë nëse një dispozitë abstrakte e ligjit ka qënë apo jo burimi i shkeljes së të drejtës individuale të aplikantit. 203 Sipas Fyrnus, edhe në rastet kur shkeljet burojnë nga aktet diskrecionare të autoriteteve administrative apo gjyqësore kombëtare, në kushtet kur legjislacioni nuk është baza e shkeljes shteti anëtar ka detyrimin të eleminojë shkelje të tilla në raste të ngjashme. 204 Prandaj, detyrë e Gjykatës është të analizojë dhe përcaktojë nëse shkelja e pretenduar e të drejtave individuale të mbrojtura nga Konventa ka ardhur si rezultat i gjendjes që ka krijuar ligji apo praktikat administrative. Si rrjedhim, Gjykata krahas masave në drejtim të rivendosjes së të drejtës individuale të shkelur, në mënyrë rutinore udhëzon shtetet anëtare se si legjislacioni i brendshëm dhe praktikat administrative duhet të ndryshojnë në mënyrë që të përputhen me dispozitat e Konventës. 205 Miratimi i Protokollit 14 shtesë të Konventës përbën një hap të rëndësishëm edhe në drejtim të ekzekutimit të vendimeve të Gjykatës. Tashmë, Komiteti i Ministrave do të kishte një qasje 199 Frowein, J., The Binding Force of ECHR Judgments and its Limits, in: Human Rights, Democracy and the Rule of Law Liber Amirocum Luzius Wildhaber, faqe 261 dhe Committee of Ministers, Resolution Res (2004)3 On judgments revealing an underlying systemic problem, 12 May Cështja Maria Atanasiu dhe të tjerë, paragrafi Wolkenberg dhe të tjerë kundër Polonësisë, aplik /99, paragrafi 35, Olaru dhe të tjerë kundër Moldavisë, paragrafi 54, Maria Atanasiau dhe të tjerë kundër Rumanisë, paragrafi Fyrnus, M., Beyond Dispute: International Judicial Institutions as Lawmakers, Expanding Competences by Judicial Lawmaking: The Pilot Judgment Procedure of the European Court of Human Rights, German Law Journal, vol 12,05, faqe 1235, (2011). 204 Po aty, faqe Ashtu sikundër do të analizohet më poshtë ky rol i Gjykatës ka ardhur duke u fuqizuar në vite dhe sidomos me miratimin e protokolleve 11 dhe 14 shtesë të Konventës. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 82

84 proaktive në mbikqyrjen e ekzekutimit të vendimeve të Gjykatës nga ana e shteteve anëtare, sidomos për vendimet që identifikonin probleme sistemike dhe komplekse në sistemin e brendshëm ligjor dhe në ato vendime që kërkonin marrjen e masave emergjente për të parandaluar shkelje të mëtejshme të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. 206 Detyra kryesore e këtij organi është që për çdo cështje apo grup cështjesh të ngjashme të shqyrtojë masat përmirësuese të sugjeruara nga shtetet, të diskutojë këto masa gjatë takimeve të veçanta të të drejtave të njeriut me delegatë nga të gjitha vendet anëtare dhe të miratojë një rezolutë përfundimtare, pasi të ketë krijuar bindjen se gjykimi në fjalë është në përputhje me vendimin e Gjykatës. Prandaj, roli i Komitetit të Ministrave në drejtim të ekzekutimit të vendimeve të Gjykatës qëndron në dy aspekte kryesore, së pari, në asistimin e shteteve anëtare në identifikimin e përshtatshmërisë së masave që kërkon Gjykata (në mënyrë që të implementohen në legjislacionin e brendshëm) dhe, së dyti, ai përbën një instrument presioni në drejtim të zbatimit të vendimeve të Gjykatës për shtetet anëtare. 3. Procesi i kompensimit të pronës në vendet e EJG në vështrim të nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës. Legjislacioni i kompensimit, si dhe ecuria e procesit të kompensimit në vendet e EJG janë adresuar përpara GJEDNJ për shkelje të nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës. Ankuesit kanë pretenduar se legjislacioni i kompensimit, aspekte të vecanta të tij, dhe veprimet e autoriteteve në bazë dhe për zbatim të tij, i kanë privuar ata nga gëzimi i qetë i pronës së tyre. Nga ana tjetër, shumica e shteteve të EJG në rregullimin e procesit të kthimit dhe të kompensimit të pronës e panë të arsyeshme t`i japin prioritet instrumentit të kthimit të pronës duke pranuar kthimin e plotë të pronës së mëparshme, ndërsa nuk bënë të njëjtën gjë për instrumentin e kompensimit. Për këtë të fundit ata vendosën kufizime si: në masë ashtu edhe në mënyrën e përllogaritjes së vlerës së kompensimit duke e justifikuar atë me pamundësinë e shtetit për të përballuar një kompensim të plotë me vlerën e tregut. Kjo zgjidhje u bë objekt rishikimi, si nga Gjykatat Kushtetuese të vendeve përkatëse, ashtu edhe nga GJEDNJ, me argumentin se shkel nenin 14 të Konventës në lidhje me nenin 1 të protokollit shtesë të saj. Gjykata në jurisprudencën e saj ka pranuar se një ndërhyrje në të drejtën për pronë, duhet të plotësojë këto kritere: të përcaktohet me ligj, si dhe të jetë proporcionale me interesin publik të cilit ajo i shërben. Gjykata ka krijuar një standard në shqyrtimin e ankimeve që lidhen me këtë nen, duke u fokusuar, së pari, në shqyrtimin e këtyre kritereve në përmbajtjen dhe efektet e legjislacionit të kontestuar, dhe së dyti, në veprimet apo mosveprimet e shtetit në realizimin e detyrimeve që i imponon Konventa. 3.1 Legjitimiteti i skemave të kompensimit. Qasja e Gjykatës mbi veprimin ratione temporis dhe ratione materiae të dispozitave të Konventës duhet të shihet e lidhur ngushtë me faktin se shumica e shteteve e kishin adresuar me ligj cështjen e humbjes pa të drejtë të pronës. Pamundësia e saj për të kërkuar kthimin apo kompensimin e pronës së shpronësuar nuk do të thotë se legjislacioni i hartuar nga një shtet anëtar është ipso facto i papranueshëm me qëllimet e Konventës. 207 Përkundrazi, Gjykata në 206 Këshilli i Evropës 2011b. 207 Sweeney, J., The European Court of Human Rights in the Post-Cold War Era: Universality in Transition, Routledge, faqe 103, (2012). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 83

85 gjitha rastet jo vetëm ka shprehur një qëndrim pozitiv mbi ligjshmërinë e një reformë të tillë, por edhe ka theksuar se Konventa u imponon shteteve detyrime pozitive duke marrë në kohë dhe në vazhdimësi masa për të adresuar interesin e përgjithshëm që synojnë të arrijnë. Cështja e parë që u bë objekt shqyrtimi nga Gjykata, që lidhej me legjislacionin e kthimit dhe kompensimit të pronave ishte Zvolský dhe Zvolská kundër Republikës Çeke. 208 Gjykata duke u shprehur mbi ligjshmërinë e Ligjit të Tokës të vitit 1991, theksoi se shteti gëzon një hapësirë të gjerë vlerësimi në zbatimin e politikave sociale dhe ekonomike, e sidomos në rastet e ndryshimit të sistemit politik. Për Gjykatën qëllimi kryesor i këtij legjislacioni ishte: ndreqja e shkeljeve të të drejtave të pronës që kanë ndodhur gjatë rregjimit komunist të cilat konsiderohen të dëmshme për rregjimin demokratik, prandaj Ligji Cek i vitit 1991 nuk mund të konsiderohej si i paligjshëm, sepse i shërbente interesit publik. 209 Gjykata ka shprehur qëndrimin se legjislatori duhet të jetë i kujdesshëm në përmbajtjen e legjislacionit në mënyrë që ndreqja e padrejtësive të kaluara të mos shkaktojë padrejtësi të reja. Prandaj, legjislatori duhet të marrë parasysh rrethanat e vecanta të cdo rasti. Në cështjen Pincova dhe Pinc kundër Republikës Ceke, Gjykata shkoj përtej deklarimeve të mëparshme duke u shprehur se shteti demokratik, me të drejtë, mori përsipër përgjegjësinë për kthimin apo kompensimin e pronës, edhe pse të drejtat e njeriut nuk kërkojnë një gjë të tillë. Në këtë cështje Gjykata theksoi se Ligji Për Tokën kishte si synim të zvogëlonte efektet e shkeljeve të të drejtave të pronësisë të ndodhura gjatë regjimit komunist dhe, si rezultat, ishte e mendimit se qëllimi i përgjithshëm i Ligjit Për Tokën ishte interesi i publikut. Në cështjen Velikovi dhe të tjerë kundër Bullgarisë, Gjykata ka qenë edhe më e qartë në mbështetjen e saj për qëllimet e ligjshme të ligjit bullgar të vitit 1992 Për Kthimin e Pronësisë së pasurive të paluajtshme të shtetëzuara. Ajo u shpreh se: nuk ka dyshim se Ligji i Kthimit të Pronave, i cili detyronte shtetin të rikthente pronën që kishte shpronësuar pa kompensim gjatë regjimit komunist, ndjek një qëllim të rëndësishëm në interes të publikut, përkatësisht vendosjen e drejtësisë dhe respektimin e shtetit të së drejtës. 210 Po në këtë vendim, Gjykata u shpreh se: Është e qartë se kompensimi i viktimave të këtyre shpronësimeve arbitrare përbën një hap të rëndësishëm në rivendosjen e demokracisë në Bullgari, pas disa dekadave të sundimit totalitar Madje edhe në cështjen Jahn dhe të tjerë kundër Gjermanisë, Gjykata theksoi se legjislacioni i ndërmarrë nga shteti gjerman për të ndrequr efektet e Ligjit Modrov, pavarësisht se kjo ndreqje u bë pa paguar kompensim kishte një qëllim të ligjshëm, drejtësinë sociale. Pavarësisht se në shumë cështje Gjykata ka gjetur shkelje të nenit 1 të Protokollit shtesë, për shkak të mosrespektimit të parimit të proporcionalitetit, si në drejtim të përshtatshmërisë së masës ligjore, ashtu edhe si rezultat i mosveprimeve nga ana e autoriteteve për të bërë efektive të drejtat e njohura, ajo në asnjë rast nuk është shprehur kundër ligjshmërisë së programeve të kthimit dhe kompensimit të pronës, si një mjet i politikës publike në një demokraci në tranzicion. 208 Cështja Zvolský and Zvolská kundër Republikës Ceke (2002) ECHR, Po aty, paragrafi Velikovi dhe të tjerë kundër Bullgarisë, parag. 211 Velikovi dhe të tjerë kundër Bullgarisë parag.170. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 84

86 3.2 Proporcionaliteti i skemave të kompensimit të pronës. Proporcionaliteti është parim bazë i së drejtës, i cili është materializuar në vlerën e racionalitetit të së drejtës, atë të drejtësisë dhe barazisë. Ai shpreh marrëdhënien e balancuar dhe të përshtatshme ndërmjet situatës apo fenomenit shoqëror dhe veprimit që duhet të ndërmerret nga autoritetet, duke patur si qëllim kryesor t`i vendosë kufij hapësirës së vlerësimit që gëzon shteti në arritjen e qëllimeve të ligjshme, duke garantuar kështu të drejtat themelore dhe njëkohësisht duke shmangur arbitraritetin në ushtrimin e së drejtës. GJEDNJ në mënyrë të vazhdueshme është shprehur se parimi i proporcionalitetit është themelor në vlerësimin e të drejtës së një individi në raport me interesin e përgjithshëm të shoqërisë. Testi i proporcionalitetit përbën instrumentin bazë, nëpërmjet të cilit Gjykata vlerëson nëse autoritetet kombëtare kanë tejkaluar apo jo lirinë e tyre të vlerësimit, duke i krijuar shqetësim apo barrë të tepërt individëve. Çështja e proporcionalitetit ka një rëndësi të madhe në praktikën gjyqësore që lidhet me ankimet për shkeljen e të drejtës për pronë. Gjykata është shprehur se kërkesa për të arritur këtë ekuilibër reflektohet edhe në strukturën e nenit 1 të protokollit nr.1, si një e tërë. Në vlerësim të Gjykatës, si ndërhyrja, ashtu edhe mosveprimi në respektimin e pasurisë duhet të arrijnë një ekuilibër të drejtë midis kërkesave të interesit të përgjithshëm të komunitetit dhe kërkesës për mbrojtjen e të drejtave themelore të individit. 212 Parimi i proporcionalitetit është përdorur nga Gjykata si një test, jo vetëm për të shqyrtuar masat ligjore që rregullojnë raportin ndërmjet viktimave të rregjimit të mëparshëm dhe pronarëve aktualë, por edhe për të vlerësuar pajtueshmërinë e legjislacionit të kompensimit dhe veprimet e autoriteteve shtetërore, në bazë dhe për zbatim të tij, me standardet e Konventës. Në vlerësimin e pajtueshmërisë së legjislacionit të kompensimit me nenin 1 të protokollit nr.1, Gjykata bën një ekzaminim të përgjithshëm të interesave të ndryshme, shikon përtej asaj që duket dhe heton realitetet e situatës së ankuar. Ky vlerësim mund të përfshijë, jo vetëm kushtet (kryesisht kufizimet) e kompensimit në legjislacionin e kontestuar, por edhe sjelljen e palëve, duke përfshirë mjetet e përdorura nga ana e shtetit dhe zbatimin e tyre. Në këtë kontekst, pasiguria, qoftë legjislative, administrative apo që rrjedh nga praktikat e aplikuara nga autoritetet përbën një faktor që merret parasysh në vlerësimin e sjelljes së shtetit. Prandaj, testi i proporcionalitetit është përdorur nga Gjykata, si në drejtim të shqyrtimit të masës ligjore në aspektin material, ashtu edhe në verifikimin nëse ligji dhe veprimet e autoriteteve në zbatim të tij, në një cështje konkrete, garantojnë apo jo respektimin e të drejtave procedurale që mbrohen nga Konventa 213. Gjykata në jurisprudencën e saj ka shprehur gjithnjë qëndrimin se përcaktimi i përmbajtjes së ligjit është atribut i shtetit anëtar dhe hyn brenda hapësirës së vlerësimit që gëzon secili shtet për të rregulluar cështje që i konsideron se përbëjnë interes publik. Kjo hapësirë vlerësimi është më e gjërë sidomos në kontekstin e reformave të tilla ekonomike dhe shoqërore që synojnë të arrijnë drejtësi më të madhe shoqërore. 214 Qëndrimi i Gjykatës ka qënë i qartë: përderisa Konventa nuk garanton të drejtën e kthimit të pronës, dhe një e drejtë e tillë është shprehje e vullnetit të shtetit të ri demokratik, ky i fundit gëzon një hapësirë të gjërë vlerësimi në përcaktimin e masës së kthimit dhe kompensimit të pronës në raport me pronën e shpronësuar. Ashtu sikundër do të 212 Cështja Sporrong dhe Lonnroth, cituar më sipër, fq. 26, Sluysmans, J dhe De Graff, R.L, Land reform in the case law of the European Court of Human Rights, Lessons for South-Africa, held in Conference on Land Divided: Land and South African Society in 2013, in Comparative Perspective, University of Cape Town, March 2013, faqe 11, (2013). 214 Cështja Ish-Mbreti i Greqisë dhe të tjerë kundër Greqisë, aplikimi nr /94, paragrafi 87. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 85

87 analizohet më poshtë, pothuajse në asnjë rast Gjykata nuk ka kontestuar elementët material të ligjit të kompensimit, si masa, forma apo mënyra e përllogaritjes së kompensimit të pronës së shpronësuar. Gjykata ka qënë shumë e rezervuar për të përcaktuar se cfarë nënkupton një kompensim i arsyeshëm, në kontekstin e ndryshimit të rregjimit politik dhe ekonomik 215. Për Gjykatën, neni 1 i Protokollit shtesë nuk vendos kufizime mbi lirinë e Shteteve Kontraktuese për të përcaktuar objektin e kthimit të pronës dhe për të përzgjedhur, se në çfarë kushtesh bien dakord t u kthejnë të drejtat e pronës ish-pronarëve. 216 Në aspektin material, objekt shqyrtimi nga Gjykata është bërë edhe qëndrimi i shtetit mbi mënyrën e trajtimit të subjekteve në shpërndarjen e të drejtave në legjislacionin e kthimit dhe kompensimit të pronës. Gjykata duke vlerësuar proporcionalitetin e një mase ligjore në drejtim të trajtimit të barabartë të subjekteve, është shprehur se ajo kërkon një justifikim objektiv dhe të arsyeshëm për një trajtim jo të barabartë. Gjykata ka bërë të qartë se ekziston një dallim ndërmjet trajtimit të ndryshëm të subjekteve dhe diskriminimit të tyre. Në vlerësimin e saj një trajtim i ndryshëm nuk është domosdoshmërisht diskriminues, me kushtin që të ketë një bazë të arsyeshme dhe objektive. 217 Për Gjykatën, vetëm një trajtim diskriminues i subjekteve në shpërndarjen e të drejtave dhe interesave pronësore passjell cënimin e të drejtës për pronë të mbrojtur në nenin 1 të protokollit shtesë. Gjykata në jurisprudencën e saj ka bërë të qartë se pretendimi për shkelje të nenit 14 të Konventës nuk mund të jetë autonom, i shkëputur nga të drejtat e tjera të mbrojtura nga Konventa. Nga ana tjetër, Gjykata ka bërë të qartë se edhe pse neni 1 i protokollit nr.1 nuk përmban kërkesa të qarta procedurale, për të vlerësuar proporcionalitetin e ndërhyrjes, ajo vlerëson shkallën e mbrojtjes nga arbitrariteti që është ofruar në garantimin e të drejtave procedurale dhe në përmbushjen e detyrimeve pozitive që Konventa i vendos shteteve anëtare. 218 Gjykata ka shprehur qëndrimin që pasi një zgjidhje ligjore të miratohet nga një shtet anëtar ajo duhet zbatuar në një shkallë të arsyeshme të qartësisë dhe konsistencës në mënyrë që të shmangen, sa të jetë e mundur, pasiguritë ligjore dhe pasiguria e personave që preken nga masat e marra për zbatimin e kësaj zgjidhje. Për të arritur këtë qëllim, cdo shtet anëtar duhet të pajiset me një arsenal të duhur dhe të mjaftueshëm ligjor për të siguruar respektimin e detyrimeve pozitive që i vendos Konventa. 219 Kështu që shteti ka detyrimin të marrë masa të përshtatshme për të parandaluar edhe shkeljen e së drejtës për pronë. Gjykata duke shqyrtuar çështjen e proporcionalitetit është shprehur se parimi i ligjshmërisë në nenin 1 të protokollit nr.1, kërkon që shtetet jo vetëm të respektojnë dhe zbatojnë, në mënyrë të parashikueshme dhe të qëndrueshme, ligjet që ata kanë miratuar, por gjithashtu, si rrjedhojë e kësaj detyre, të sigurojnë kushtet ligjore dhe praktike për zbatimin e tyre. Detyrë e autoriteteve është jo vetëm heqja e papajtueshmërive ndërmjet ligjit dhe praktikës shtetërore, që pengon ushtrimin efektiv të së drejtës për pronë, por edhe marrja e masave që sigurojnë përmbushjen në kohën e duhur, në mënyrë të përshtatshme dhe të 215 Ndërsa nuk ka hezituar të argmentojë kuptimin e kompensimit të përshtatshëm apo shpërblimit të drejtë në kontekstin e një shpronësimi aktual. 216 Cështja Jantner kundër Slovakisë, aplikimi nr /97, vendimi dt. 4 mars 2003, paragrafi Në lidhje me këtë aspekt Gjykata ka një jurisprudencë të pasur. Ashtu sikundër do të trajtohet më poshtë Gjykata ka mbështetur qëndrimin e legjislatorit gjerman, hungarez etj, duke argumentuar shkaqet e arsyeshme që kanë detyruar legjislatorin (në këto vende) për trajtimin e ndryshëm të subjekteve të shpronësuara nëpërmjet instrumentit të kthimit dhe kompensimit. 218 Cështja Sporrong and Lönnroth kundër Suedisë, aplikimet nr. 7151/75, 7152/75, vendimi shtator 1982, par Cështja Bronioëski kundër Polonisë. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 86

88 qëndrueshme të premtimeve legjislative. Në vlerësim të Gjykatës, kjo është një cështje shumë e rëndësishme në mbrojtje të interesit publik dhe të interesave e të drejtave të personave privatë. Një vend të vecantë jurisprudenca e Gjykatës i ka kushtuar analizës së detyrimeve procedurale, që ekzistojnë në bazë të nenit 1 të Protokollit shtesë. Gjykata ka bërë të qartë se, mosrespektimi i detyrimeve procedurale (si nga ligji, ashtu edhe nga veprimet e autoriteteve në zbatimin e tij) kualifikohet si shkelje e rregullit të parë që sanksionon paragrafi i parë i nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës, mbi gëzimin e qetë të pronës. 220 Në jurisprudencën e saj, Gjykata është shprehur se nuk ekziston një ekuilibër i drejtë në rast se ankuesit nuk i vihen në dispozicion mjete të mjaftueshme ligjore për të mbrojtur veten kundër ndërhyrjes në pasurinë e tij (neni 13 i Konventës) ose në rast se procedurat përkatëse kombëtare marrin një kohë tepër të gjatë (neni 6 i Konventës). 221 Në këto raste, ankuesve nuk u cënohet vetëm e drejta për pronë, por si rezultat i këtyre mangësive procedurale, që synojnë të garantojnë të drejtën materiale (për pronë), kemi cënimin edhe të së drejtës për një proces të rregullt ligjor 222 dhe/ose të drejtës për një ankim efektiv 223. Gjykata është shprehur se neni 6&1 i Konventës kërkon që një cështje të përmbyllet brenda një kohe të arsyeshme. Në vlerësim të Gjykatës, nëse veprimet apo masat e autoriteteve për realizimin e të drejtave të subjekteve marrin një kohë të gjatë, një gjë e tillë është e papërshtatshme dhe rrjedhimisht jo proporcionale. Në kushtet kur interesi pronësor për kompensimin e pronës së shpronësuar ka mbetur iluzor për shumë vite, më mungesë të masave adekuate për ekzekutimin e tij, duhet theksuar se kjo mospërmbushje detyrimi konsiderohet një shpronësim de facto, brenda kuptimit që i ka dhënë GJEDNJ këtij nocioni. Ky i fundit, sipas GJEDNJ, nuk është një heqje formale e titullit të pronësisë, por një ndërhyrje në sferën e interesave pronësore të mbrojtura me ligj. Në vlerësim të GJEDNJ mosveprimi nga ana e shtetit për realizimin e drejtës së kompensimit të njohur dhe mbrojtur nga Konventa brenda nocionit të së drejtës për pronë private ka cënuar ekuilibrin e drejtë ndërmjet kërkesave të interesit të përgjithshëm të komunitetit dhe kërkesave të mbrojtjes së të drejtave themelore të individit duke i shkaktuar një numri të madh personash një barrë joproporcionale dhe të tepërt. Nga ana tjetër, Gjykata është shprehur se neni 13 i Konventës shpreh drejtëpërdrejt detyrimin e shtetit, të parashikuar në nenin 1 të Konventës për të mbrojtur të drejtën e pronës, para së gjithash, brenda sistemit të brendshëm ligjor. Gjykata kërkon që shtetet të ofrojnë një mjet ligjor në sistemin e brendshëm për trajtimin e një ankese (sipas Konventës) për dhënien e kompensimit të përshtatshëm. Konventa i jep Gjykatës të drejtën për të përcaktuar nëse mjetet në dispozicion të ankuesit, të parashikuara në ligj, për paraqitjen e një ankesë në lidhje me kohëzgjatjen e 220 Jean-François, Akandji-Kombe, Positive Obligations under the European Convention on Human Rights: A guide to the implementation of the European Convention on Human Rights, Human rights handbooks, No. 7, faqe 55, (2007). 221 Sluysmans, J dhe De Graff, R.L, Land reform in the case law of the European Court of Human Rights, Lessons for South-Africa, held in Conference on Land Divided: Land and South African Society in 2013, in Comparative Perspective, University of Cape Town, March 2013, faqe 11, (2013). 222 Neni 6, pika 1 e Konventës, sanksionon: Cdo person ka të drejtë që cështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e krijuar me ligj, e cila do të vendosë qoftë për mosmarrëveshjet me karakter civil 223 Neni 13 i KEDNJ-së, i cili shprehimisht përcakton se: Cdo person të cilit janë shkelur të drejtat dhe liritë e njohura në këtë Konventë, ka të drejtë të paraqesë një ankim efektiv përpara një instance kombëtare, edhe kur kjo shkelje ka qënë kryer nga persona që veprojnë brenda ushtrimit të funksioneve të tyre zyrtare. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 87

89 procedurës janë apo jo "efektive" si në drejtim të parandalimit të shkeljes së pretenduar, ashtu edhe për të garantuar kompensim të përshtatshëm për çfarëdo shkelje të ndodhur. 224 Në mënyrë të përmbledhur në këtë punim analizohet jurisprudenca kushtetuese e disa vendeve të Evropës Lindore dhe Juglindore dhe ajo e GJEDNj, si në drejtim të përmbajtjes së legjislacionit të kompensimit të pronës, ashtu edhe në drejtim të respektimit të detyrimeve pozitive, që u imponon neni 1 i protokollit shtesë të Konventës autoriteteve shtetërore. Ashtu sic do të analizohet më poshtë, shkelja e nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës, në disa raste, ka ardhur si rezultat i zgjidhjeve ligjore, të cilat në vlerësim të Gjykatës kanë krijuar një gjendje joproporcionale në shpërndarjen e të drejtave dhe detyrimeve, duke i imponuar subjekteve të shpronësuara një barrë të tepërt. Ndërsa në shumicën e rasteve shkelja e këtij neni është rrjedhojë e mospërmbushjes së detyrimeve pozitive nga ana e autoriteteve shtetërore për të bërë efektive deklarimet ligjore dhe rrjedhimisht të drejtat individuale të subjekteve në një kohë të arsyeshme. Qëllimi kryesor i bërjes së një analize të tillë është, nga njëra anë, evidentimi dhe shqyrtimi i praktikave që kanë ndjekur këto shtete në krijimin e skemave të kompensimit apo masat korrigjuese që ato kanë ndërmarrë në rastet kur janë evidentuar problematika që kanë cuar në shkelje të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Nga ana tjetër, studimi i praktikave më të mira të shteteve të Evropës Lindore dhe Juglindore përbën një udhërrëfyes për kthimin në eficencë të skemës ligjore shqiptare të kompensimit të pronave Legjislacioni polak mbi kompensimin e pronës në vështrim të nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës. Problematika që ka shfaqur legjislacioni polak i kompensimit të pronës është trajtuar nga Gjykata në cështjen Broniëski kundër Polonisë. Nga rrethanat e cështjes, rezultonte se trashëgimlënësja e kërkuesit kishte fituar të drejtën e kompensimit për pronën e lënë matanë lumit Bug, e cila llogaritej në shumën prej slloti të vjetra apo në zlloti të reja polake. Ndërkohë që kërkuesi kishte marrë vetëm 2% të kësaj vlere në formën e të drejtës për përdorim të përjetshëm të një ndërtese të vogël që e ëma e kishte marrë nga shteti (përkundrejt të drejtës së kreditimit apo kompensimit), ligji i vitit 2004 parashikoi shuarjen e detyrimeve të shtetit polak ndaj kërkuesit dhe të riatdhesurave të tjerë që kishin marrë ndonjë lloj prone për kompensim, në bazë të legjislacionit paraardhës, ndërsa atyre që nuk kishin marrë asnjë ligji parashikonte tu jepej një kompensim në masën prej 15% të shumës së pretendimit të tyre fillestar, shumë e cila nuk duhej të kalonte tavanin prej sllotësh polakë. Në këtë cështje, Gjykata kishte për të vlerësuar nëse legjislacioni polak i vitit 2004, që parashikonte shuarjen e të drejtës së kompensimit për ato subjekte që kishin përfituar më parë kompensim dhe reduktimin e masës së kompensimit të pronës për ato subjekte që nuk kishin përfituar asnjëherë kompensim, prish apo jo balancën e drejtë që kërkon neni 1 i protokollit shtesë të Konventës. Ndërsa për format e kompensimit që parashikonte ligji polak nuk ishte paraqitur asnjëherë ankesë, as përpara Gjykatës Kushtetuese Polake dhe as para GJEDNJ, themeli i cështjes konsistonte në dy aspekte: a) refuzimi i shtetit për të përmbushur të drejtën e kompensimit, ndaj një kategorie që kishte përfituar kompensim më parë, si dhe b) caktimi i një mase tjetër kompensimi, disa herë më të vogël se ajo fillestare. 224 Cështja Kudla kundër Polonisë, aplikimi nr /96, vendimi i GJEDNJ 26 Tetor 2000, paragrafi 153. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 88

90 Në këtë cështje, Gjykata konstatoi se ankuesi gëzonte të drejtën e kompensimit sipas legjislacionit polak në datën e hyrjes në fuqi të protokollit shtesë, e drejtë e cila i vijoi edhe në datën e depozitimit të ankimit në Gjykatë. Nisur nga ky fakt, Gjykata u shpreh mbi aplikueshmërinë e Konventës ratione materiae. Në këtë drejtim, ajo ritheksoi se parimi bazë në veprimin ratione materiae të Konventës është se nëse një shtet kontraktues që ka ratifikuar Konventën miraton legjislacion për kthimin dhe kompensimin e pronës së shpronësuar nga rregjimi i mëparshëm, një legjislacion i tillë mund të konsiderohet se gjeneron një të drejtë të re të mbrojtur nga neni 1 i protokollit nr.1 shtesë. Nga ana tjetër, Gjykata u shpreh se e njëjta gjë mund të thuhet edhe për rregullimet ligjore në fushën e kthimit dhe kompensimit të pronës që janë bërë përpara ratifikimit të Konventës, në qoftëse një legjislacion i tillë ka mbetur në fuqi pas ratifikimit të Konventës. 225 Në këtë cështje, Gjykata konstatoi se ankuesit kishin përjetuar pasiguri të madhe, si rezultat i vonesave të pajustifikueshme për një kohë të gjatë në veprimin e autoriteteve shtetërore për realizimin e së drejtës, gjendje e cila ishte e papranueshme me detyrimet që i ngarkohen shtetit nga neni 1 protokolli shtesë i Konventës. Për më tepër, situata e aplikantëve ishte përkeqësuar në vitin 2004 kur legjislatori e konsideroi të shuar detyrimin për atë kategori që kishte përfituar kompensim. Në këtë cështje, Gjykata u shpreh se respektimi i të drejtave të shpallura nga Konventa dhe parimi i ligjshmërisë në nenin 1 të protokollit nr.1, kërkojnë që shtetet jo vetëm të respektojnë dhe zbatojnë, në mënyrë të parashikueshme dhe të qëndrueshme, ligjet që ata kanë miratuar, por gjithashtu, si rrjedhojë e kësaj detyre, të sigurojnë kushtet ligjore dhe praktike për zbatimin e tyre. Prandaj, në vlerësim të Gjykatës ishte detyrë e autoriteteve polake, jo vetëm për të hequr papajtueshmërinë ekzistuese ndërmjet ligjit dhe praktikës shtetërore, e cila kishte penguar ushtrimin efektiv të së drejtës së aplikantit të pronës, por edhe marrja e masave që sigurojnë përmbushjen në kohën e duhur, në mënyrë të përshtatshme dhe të qëndrueshme të premtimeve legjislative. 226 Për sa i takon, përmbajtjes së legjislacionit të vitit 2004 dhe kufizimeve që parashikonte ai ndaj të drejtave të fituara më parë, ajo u shpreh se kufizimet që i ishin vendosur me ligj të drejtës së kreditimit i kishin vënë titullarët e këtyre të drejtave në një situatë paradoksale, duke pamundësuar realizimin në praktikë të kësaj të drejte, duke u shndërruar atë në një të drejtë iluzore dhe thjesht në një mashtrim. 227 Aspekti më i rëndësishëm që u vu në themel të interpretimit të Gjykatës në cështjen Bronioëski kundër Polonisë ishte: a lejon Konventa që një të drejte të caktuar të njohur nga legjislacioni i mëparshëm, që ka qënë në fuqi në kohën e ratifikimit të saj, t`i vendosen kufizime, duke përkeqësuar pozitat juridike dhe pritshmëritë e ligjshme të subjekteve të caktuar? Në përgjigje të kësaj pyetjeje Gjykata u shpreh se shkaqe të tilla si: reforma radikale e sistemit politik dhe ekonomik të vendit, si dhe gjendja e financave të vendit, mund të justifikojnë vendosjen e kufizimeve të rrepta për kompensimin e paditësve. Ajo pranoi se neni 1 i protokollit shtesë i njeh shtetit të drejtën të shpronësojë pronën, duke përfshirë edhe titujt e kompensimit të njohur me ligj, si dhe të reduktojë, madje ndjeshëm, nivelin e kompensimit në skema të tilla ligjore. Sidomos kjo mund të ndodhë në situatat kur titujt e kompensimit nuk rrjedhin nga një shpronësim aktual i pronës private që i atribuohet veprimeve 225 Po aty paragrafi 125. Këtë qëndrim Gjykata e ka rikonfirmuar edhe në vendimin Von Matlazan dhe të tjerë kundër Gjermanisë, paragrafi 74/d dhe Cështja Broniowski kundër Polonisë, paragrafi Po aty, paragrafi 173. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 89

91 të shtetit përgjegjës, por ka për qëllim të zvogëlojë efektet e humbjes së pronës në të kaluarën, veprim që nuk i atribuohet këtij shteti. Ajo cfarë kërkon neni 1 i protokollit shtesë është që shuma e kompensimit që jepet për marrjen e pronës nga shteti duhet të jetë e lidhur në mënyrë të arsyeshme me vlerën e saj. 228 Gjykata mbajti qëndrimin se në situata të tilla që përfshijnë: hartimin e skemave ligjore të gjëra, por me kontradita, që kanë një ndikim të rëndësishëm për ekonominë e vendit, autoritet kombëtare duhet të kenë diskrecion të konsiderueshëm në zgjedhjen, jo vetëm të masave që sigurojnë respektimin e të drejtës për pronë apo rregullimin e marrëdhënieve pronësore në vend, por edhe kohës së nevojshme për implementimin e tyre. Zgjedhja e këtyre masave domosdoshmërisht mund të përfshijë marrjen e vendimeve që kufizojnë shumën e kompensimit që jepet për marrjen e pronës në një nivel më të ulët se sa vlera e tregut e pronës. Balancimi i të drejtave në fjalë, si dhe fitimet dhe humbjet e personave të ndryshëm që preken nga procesi i transformimit të sistemit ekonomik dhe ligjor të shtetit është një ushtrim shumë i vështirë. Në rrethana të tilla, shteti gëzon një hapësirë të gjerë vlerësimi. Në këtë vendim, Gjykata theksoi se nuk i përket asaj të shprehet në mënyrë abstrakte se cili është niveli i kompensimit që lidhet në mënyrë të arsyeshme me vlerën e pronës. 229 Gjithsesi, praktika polake përbën rastin kur Gjykata u shpreh se, hapësira e vlerësimit që gëzon shteti, megjithëse e konsiderueshme, nuk mund të jetë e pakufizuar, dhe se ushtrimi i diskrecionit legjislativ, madje edhe në kontekstin e reformës më të ndërlikuar të shtetit, nuk mund të sjellë pasoja në kundërshtim me standardet e Konventës. Pikërisht në rastin konkret, nisur nga fakti se familja e aplikantit kishte marrë vetëm 2 % të shumës së kompensimit në bazë të legjislacionit përkatës përpara hyrjes në fuqi të Konventës, Gjykata nuk gjeti arsye bindëse se një shumë e tillë, në dukje e papërfillshme, të bëhet shkak për t`ia hequr atij mundësinë për të përfituar, të paktën një pjesë nga e drejta e tij në mënyrë të barabartë me subjektet e tjerë pronat e të cilëve kishin mbetur matanë lumit Bug. Gjykata, duke u shprehur për shuarjen e të drejtës së kompensimit apo kreditimit që parashikonte ligji i janarit 2004, dhe faktit që subjekti kishte marrë kompensim të pjesshëm, u fokusua tek koncepti i proporcionalitetit dhe i balancës së drejtë. Gjykata arriti në konkluzionin se ligji i kishte vendosur këtyre subjekteve një shteqësim të tepërt dhe joproporcional, i cili nuk mund të justifikohej në emër të interesit të përgjithshëm publik. Në vlerësim të Gjykatës kompensimi i pronave të shpronësuara duhet të kryhet duke marrë për bazë një shumë që lidhet në mënyrë të arsyeshme me pronën e shpronësuar. Në këtë vendim, Gjykata deklaroi se: shteti i paditur duhet të sigurojë, përmes masave përkatëse ligjore dhe praktikave administrative zbatimin e së drejtës për pronë të ankuesve ose t'i pajiste ata me një dëmshpërblim ekuivalent në përputhje me parimet e mbrojtjes së të drejtës për pronë sipas nenit 1 të protokollit nr.1 shtesë të Konventës. Por, Gjykata u rezervua të shprehet në lidhje me faktin nëse kufijtë që vendoste ligji i vitit 2004 përbëjnë apo jo një kompensim të përshtatshëm. Nëse GjEDNJ u tregua e rezervuar në lidhje me këto masa kompensimi, ndërhyrja erdhi nga Gjykata Kushtetuese Polake, (teksa cështja ishte në shqyrtim në GJEDNJ) e cila në dhjetorin e vitit 2004 i shpalli antikushtetuese si dispozitat e ligjit që i mohonin subjekteve që kishin marrë kompensim të pjesshëm të drejtën për të marrë 228 Po aty, paragrafi Po aty. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 90

92 kompensim të mëtejshëm, ashtu edhe dispozitat që kufizonin të drejtën e subjekteve për të marrë kompensim mbi kufirin e zllots. Boshllëku legjislativ që krijoi vendimi i Gjykatës Kushtetuese Polake, u plotësua nga ligjvënësi polak në korrik të vitit 2005 me miratimin e ligjit Për realizimin e së drejtës për kompensim të pronës së braktisur përtej kufijve të tanishëm të Republikës së Polonisë, ligj i cili hyri në fuqi më 7 tetor Ligji vendosi një tavan ligjor për kompensim në lidhje me pronën e braktisur matanë lumit Bug, i cili ishte 20% e vlerës së pronës së mëparshme. Në bazë të nenit 13 të tij, kompensimi për pronat e mbetura matanë lumit Bug do kryhej nëpërmjet dy formave të ndryshme, në varësi të zgjedhjes së aplikantit: a) kompensim me vlerën e indeksuar të pronës origjinale (në masën 20%) në blerjen e pasurisë shtetërore nëpërmjet procedurave të ankandit, ose b) pagesa në të holla (në masën 20%) të siguruara nga Fondi i Kompensimit. Shteti polak miratoi rregulla të posacme për administrimin e fondit special të kompensimit në Dhjetor të vitit Në prill 2006 u arrit një marrëveshje mbi kushtet e pagesës së kompensimit ndërmjet Ministrisë së Financave dhe Bankës Kombëtare të Pronave. Në fillim të korrikut të vitit 2007, Fondi i Kompensimit kishte euro në dispozicion të saj. Në fillim të vitit 2008 në sistemin e përpunimit të të dhënave për transferimin e informacionit mbi kërkesat individuale nga regjistrat lokalë në regjistrin qendror të mbajtura nga Ministria e Financave në Bankën Kombëtare të Pronave pagesa e kompensimit u bë plotësisht operacionale. 230 Në gusht të vitit 2007, Ministria e Financave krijoi një faqe të veçantë interneti për të shpërndarë informacion mbi zbatimin e Aktit të korrikut Sipas të dhënave, deri në fund të korrikut 2009 Banka Kombëtare kishte bërë pagesa për kompensimin e pretenduesve që korrespondon afërsisht me PLN (rreth euro). Nga subjekte që pretendojnë kompensim, rreth prej tyre kishin arritur të përfitojnë nga skema e re e kompensimit deri në fund të vitit Nga ana tjetër, pas hyrjes në fuqi të Aktit të korrikut 2005, mundësitë për kompensim përmes ankandeve të tokës shtetërore u përmirësuan. Numri i ankandeve për pasuritë shtetërore u rrit ndjeshëm, duke bërë të mundur që subjektet të finalizonin shitje me ankand gjatë viteve Vlera totale prej pretendimeve takuar gjatë kësaj periudhe arriti në EUR. Në mbledhjen e 30 shtatorit 2009, Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës miratoi Rezolutën DH(2009)89 Mbi ekzekutimin e vendimit të GJEDNJ Bronioëski kundër Polonisë. 231 në të cilën konkludoi se shteti polak: ka ekzekutuar pagesën e shumës që është vendosur në zgjidhjen me pajtim të cështjes dhe me këtë rast ka arritur të korrigjojë plotësisht pasojat e shkeljes së Konventës në drejtim të ankuesit, dhe se masat e përgjithshme ligjore do të parandalojnë shkelje të ngjashme në të ardhme. Prandaj, Polonia ka përmbushur detyrimet që i burojnë nga neni 46 pika 1 e Konventës Shih në sitin e vendimit: Rezoluta e Komitetit të Ministrave DH(2009)89 Mbi ekzekutimin e vendimit të GJEDNJ Bronioëski kundër Polonisë, Po aty, konkluzionet e Rezolutës, Kapitulli III. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 91

93 3.2.2 Legjislacioni hungarez i kompensimit të pronave në vështrim të jurisprudencës kushtetuese hungareze, KNDCP dhe GjEDNJ. Në Hungari, zgjedhja që bëri ligjvënësi hungarez duke pranuar vetëm kompensimin e pronës dhe përjashtimisht duke lejuar kthimin e pronës ndaj institucionit të Kishës, u mbrojt nga Gjykata Kushtetuese Hungareze. Kjo Gjykatë shprehu qëndrimin se procesi i kthimit dhe kompensimit të pronave ka natyrën e dëmshpërblimit dhe si i tillë ai nuk bazohet mbi të drejtën për pronë. Gjykata Kushtetuese shprehu pikëpamjen se ligjëvënësi gëzonte një hapësirë të gjërë vlerësimi në rregullimin e mënyrës, shtrirjes dhe masës së kompensimit. Ligjvënësi hungarez, për riparimin e pasojave të marrjes pa të drejtë të pronës nga rregjimi i mëparshëm ndaj ishpronarëve, zgjodhi alternativën e kompensimit të pjesshëm, i cili në ligjin e kompensimit u përkufizua si shpërblimi i dëmit në një masë të caktuar, të pjesshme, si dhe një ndalim i rikthimit të pronës në favor të ishpronarëve të mëparshëm. 233 Në vështrim të kësaj gjykate, arsyet që e kanë detyruar legjislatorin hungarez të sanksionojë me ligj një kompensim të pjesshëm gjenden të shprehura në vetë ligjin e parë të kompensimit nr.xxv/1991, ku thuhej se një pronë e shpronësuar nuk mund të kthehet në formën e saj origjinale për shkak se: a) ajo mund të ketë pësuar ndryshime të mëdha nga pronarët e saj aktual që e kanë fituar atë (në mirëbesim) b) ish pronarët kanë vdekur ose nuk do të mund të ushtrojnë të drejtat dhe detyrimet e tyre përkatëse, si dhe c) për shkak të kapaciteteve kufizuara të shtetit. 234 Legjislatori hungarez sanksionoi në ligjin e kompensimit ndarjen në faza të dhënies së letrave me vlerë për ishpronarët. Në vitin 1991, subjektet e shpronësuara kërkuan në Gjykatën Kushtetuese antikushtetuetshmërinë e ligjit të kompensimit, duke argumentuar se ndarja në faza e dhënies së titujve të kompensimit cënon të drejtën për pronë dhe parimin e sigurisë juridike të subjekteve përfitues. Gjykata i rrëzoi këto pretendime si të paargumentuara dhe të pabazuara, duke u shprehur se shtrirja e procesit në kohë dhe vetë përmbajtja e tij janë përcaktuar paraprakisht në mënyrë të qartë nga ligjvënësi. 235 Legjislacioni hungarez parashikonte kompensimin e subjekteve të shpronësuara në letra me vlerë, të cilat mund të tregtoheshin lirisht në tregun e lirë. Por, letrat me vlerë në Hungari pothuajse asnjëherë nuk janë tregtuar me vlerën e tyre reale nominale, madje edhe në ato raste kur ato janë përdorur për të blerë asete shtetërore apo aksione në tregun e tyre janë përfshirë masivisht persona të tretë, të cilët kishin fituar të drejta mbi këto tituj. Ishpronarët mund të merrnin si rezultat i shitjes së tyre në tregun e lirë vetëm gjysmën e vlerës së tyre nominale për shkak të ecurisë së ngadaltë të procesit të privatizimit të aseteve shtetërore. 236 Kjo problematikë që shfaqi ecuria e procesit të kompensimit në Hungari u bë objekt shqyrtimi në vitin 1993, nga Komiteti i të Drejtave të Njeriut i Kombeve të Bashkuara bazuar në Konventën Ndërkombëtare mbi të Drejtat Civile dhe Politike. Ankuesi, z.ivan Somers, një shtetas australian me origjinë hungareze, pretendonte përpara Komitetit të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara se shteti hungarez, duke mos kthyer në natyrë pronën e shpronësuar, kishte vepruar në shkelje të neneve 14, 18, 19, 21, 22, 24 dhe 26 të Konventës, e cila kishte hyrë në fuqi në Hungari në Czepek, Working Paper Held in Round table: Property restitution/compensation: General measures to comply ëith European court jugdements. ëëë.coe.int/t/dghl/monitoring/execution/source/.../pres_czepek.pdf. 234 Ligji nr.xxv/1991 Mbi kompensimin e pjesshëm të pronës. 235 Hungarian Constitutional Court, AB 16/1991, tërheq 15 Mars Mihályi,P., A kárpótlás, Állami Privatizációs és Vagyonkezelő Rt. Budapest, Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 92

94 dhjetor Sipas tij, duke refuzuar kthimin e pronës në favor të kompensimit monetar, në një vlerë rreth 2 % të vlerës aktuale të tregut të pronës së konfiskuar, ligji i ri i jepte efekt të vazhdueshëm të këtyre shpronësimeve. Ankuesi kërkoi përpara këtij organi kthimin e pronës apo në pamundësi kompensimin në vlerën e tregut të saj. 238 Komiteti i Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara doli në konkluzionin se: ligji hungarez në nenin 7, sanksiononte se individëve që i ishte njohur e drejta e kompensimit në formën e letrave me vlerë mund të merrnin vlerën e plotë nominale të tyre vetëm për kryerjen e pagesës së vlerës së pasurive shtetërore të blera nëpërmjet ankandit. Kjo nënkuptonte se nëse titullari i tyre dëshironte të blinte pasuritë shtetërore, ai kishte mundësinë t`i merrte atyre vlerën e plotë nominale që kishte përfituar si kompensim. Gjithashtu, nëse ai do të vendoste të investonte në kompani apo ndërmarrje shtetërore që privatizoheshin ai mund t`i merrte atyre vlerën e plotë nominale. Vetëm nëse titullari i tyre do të vendoste ti shiste këto tituj në tregun e lirë sepse ai nuk ishte i interesuar në blerjen e ndonjë pasurie, përvec apartamentit të tij të mëparshëm, ai do të merrte një vlerë më të vogël se vlera nominale e letrave me vlerë. 239 Prandaj, në gjykim të Komisionit kriteret e kompensimit që sanksionte ligji hungarez nr.xxv/1991 ishin objektive dhe të arsyeshme. 240 Një pretendim tjetër i z.somers ishte se ligji hungarez i kompensimit të pronave krijonte pabarazi në trajtimin e subjekteve. Ankuesi pretendonte se ligji kishte natyrë diskriminuese për ishpronarët sepse jo vetëm që i njihte poseduesve të banesave shtetërore të drejtën e parablerjes së shtëpive ku ata jetonin, që në fakt kishin qënë prona të ishpronarëve, por atyre u jepej mundësia t`i blinin këto shtëpi nëpërmjet letrave me vlerë që ishin hedhur në qarkullim dhe që tregtoheshin poshtë vlerës së tyre nominale. Prandaj, ankuesi pretendoi se legjislacioni hungarez e vendoste atë në një pozitë më të keqe se personat që qëndronin në shtëpinë e tij si qiramarrës. 241 Komiteti i të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara shprehu qëndrimin se ankuesi vinte përballë dy kategori shoqërore pa marrë parasysh dallimin thelbësor që ekziston ndërmjet tyre, kategorinë e qeramarrësve të banesave, të cilët mund ta privatizojnë atë edhe me letra me vlerë dhe ata që nuk janë as posedues dhe as qeramarrës në banesa shtetërore. Mosmarrja parasysh nga ana e autoriteteve shtetërore e këtyre diferencave mund të conte në pabarazi në trajtimin e tyre sipas nenit 26 të Konventës. Cështja e pabarazisë mund të ngrihej sipas nenit 26 të Konventës nëse ligji hungarez do t`i trajtonte qiramarrësit e banesave shtetërore në një mënyrë tjetër. Prandaj, Komiteti konkludoi se legjislacioni i kompensimit dhe ai i privatizimit në Hungari nuk diskriminon ishpronarët. 242 Gjithashtu, në vitin 1993, në Komisionin Evropian të të Drejtave të Njeriut, bazuar në KEDNJ është adresuar cështja Szechenyi kundër Hungarisë 243, në të cilën ankuesi pretendonte se atij dhe familjes së tij gjatë viteve të rregjimit komunist në Hungari i ishte shpronësuar një sipërfaqe toke, ndërsa një gjë e tillë nuk i kishte ndodhur personave të tjerë. Duke mos lejuar kthimin e pronës, legjislacioni hungarez kishte krijuar jo vetëm pabarazi, por edhe një shkelje vijuese të së 237 Cështja Somers dhe të tjerë kundër Hungarisë paragrafi Po aty paragrafi Cështja Ivan Somers dhe të tjerë kundër Hungarisë, paragrafi 9.6 i vendimit. 240 Po aty paragrafi Cështja Ivan Somers dhe të tjerë kundër Hungarisë, paragrafi Po aty, paragrafi 7.7 i vendimit. 243 Cështja Schenezei kundër Hungarisë, aplikimi nr.21344/93. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 93

95 drejtës për pronë të parashikuara në nenin 14 dhe në nenin 1 protokolli nr.1 të Konventës. Krahas kësaj, ankuesi pretendoi se në legjislacionin hungarez të kompensimit evidentohet mungesa e ndonjë lidhjeje ndërmjet vlerës nominale të kompensimit dhe të vlerës së tregut të ishpronës së tij, gjë e cila rrjedhimisht ka bërë që të ketë një shkelje vijuese të të drejtës së tij për pronë sipas Konventës. Këto ankesa, Komisioni i rrëzoi me argumentin se Konventa rregullon vetëm ato fakte që ndodhin pas hyrjes së saj në fuqi dhe jo faktet (shpronësimet) që kanë ndodhur rreth viteve 1945 para hyrjes në fuqi të Konventës dhe të Protokolleve nr. 1 dhe nr. 4. Për sa i takon vijueshmërisë së shkeljes, Komisioni u shpreh se shpronësimet që ndodhën në vitin 1945 ishin të menjëhershme dhe si të tilla ato nuk janë shkelje të vazhdueshme. Nisur nga ky arsyetim Komisioni u shpreh se ai nuk ishte kompetent ratione temporis për trajtimin e një kërkese të tillë. Ndërsa përsa i takon refuzimit të autoriteteve për kthimin fizik të së drejtës së pronës Komisioni u shpreh se neni 1 protokolli 1 i Konventës nuk garanton të drejtën e rikthimit të pronës apo forma të tjera të dëmshpërblimit, të cilat në vetvete nuk përbëjnë shkelje të Konventës, duke rrëzuar me këtë arsyetim ratione materiae kërkesën Legjislacioni gjerman i kompensimit të pronave në vështrim të jurisprudencës kushtetuese gjermane dhe GJEDNJ. Legjislacioni gjerman i kthimit dhe kompensimit të pronave, që në gjenezën e tij, është bërë objekt i rishikimit kushtetues disa herë me pretendimin se ai krijonte pabarazi në trajtimin e subjekteve të shpronësuara. Ligji parashikonte kthimin e pronës së shpronësuar sipas kufinjve të mëparshëm nëse ajo fizikisht rezultonte e lirë dhe kompensimin e pjesshëm të asaj që nuk mund të kthehej. Subjektet u ankuan se ligji krijonte pabarazi në trajtimin e tyre me pretendimin se instrumentet e saj, kthimi i pronës nënkuptonte një dëmshpërblim që i jepej subjektit të shpronësuar me vlerën e tregut, ndërsa kompensimi si instrument jo vetëm që ishte i pjesshëm, por edhe jepej sipas një vlerësimi që nuk merrte për bazë vlerën e tregut të pronës. Subjektet u ankuan edhe se ligji gjerman krijonte pabarazi edhe për faktin se kthimi i pronës në ligjin gjerman parashikohej si një masë e menjëhershme e dëmshpërblimit, ndërsa kompensimi i pronës do të kryhej në një kohë të mëvonshme, gjë e cila nuk i vinte subjektet në të njëjtat pozita juridike. Sa më sipër, subjektet e shpronësuara pretendonin se këto elemente që viheshin re në legjislacionin gjerman, jo vetëm krijonin pabarazi në trajtimin e subjekteve, por rrjedhimisht cënonin edhe të drejtën për pronë të subjekteve që përfitonin kompensim. Gjykata Kushtetuese Gjermane në vendimin e 23 prillit të vitit 1991, duke interpretuar ligjin mbi kthimin dhe kompensimin e pronës përballë standardeve të Kushtetutës Gjermane u shpreh se shteti gjerman u përball me një situatë të vështirë ekonomike në landet e reja, e cila mund të kërkonte shuma kolosale për të riparuar pasojat e padrejtësive të shkaktuara nga rregjimi i mëparshëm. Në këtë vendim, Gjykata Kushtetuese konstatoi se rregullat e vendosura në Deklaratën e Bashkimit të Gjermanisë nuk parashikonin asnjë kriter në lidhje me shumën e kompensimit apo dëmshpërblimit që do t`u jepet subjekteve të shpronësuara. Gjykata u shpreh se nuk kishte asnjë parim në Kushtetutën Gjermane që kërkon dëmshpërblim të plotë për shpronësimet në rastin konkret, si dhe nuk kishte detyrim kushtetues që i vihej ligjvënësit për të siguruar dëmshpërblim apo kompensim në të njëjtën vlerë me atë të kthimit Cështja Szechenyi kundër Hungarisë, aplikimi nr / Cështja Von Maltazan e të tjerë kundër Gjermanisë, paragrafi 18. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 94

96 Në përfundim, Gjykata konkludoi se në rregullimin e këtyre pasojave shteti gjerman nuk ka asnjë detyrim kushtetues të ofrojë një riparim në vlerë të njëjtë nëpërmjet formës së kompensimit, ashtu sic ndodh në rastet e kthimit të pronës. Por, megjithatë në rregullimin me ligj të kompensimit të pronës së shpronësuar, legjislatori ka detyrimin të zbatojë parimin e barazisë së trajtimit të subjekteve të së njëjtës kategori në përputhje me nenin 3 paragrafi 1 të Kushtetutës gjermane Disa vite më vonë, kjo cështje përsëri u bë objekt shqyrtimi nga Gjykata Kushtetuese gjermane në vendimin e 22 nëntorit Kjo gjykatë në këtë vendim u shpreh se ka arsye të justifikuara në trajtimin e ndryshëm të personave që përfitojnë kthimin e pronës së shpronësuar nga ato që marrin kompensim. Për, Gjykatën qëllimi i kthimit të pronës ishte vendosja e marrëdhënieve të reja pronësore në landet e reja gjermane, ndërsa dhënia e një kompensimi duhet të merrte parasysh mundësitë financiare të shtetit, si dhe mjetet e tjera të mundshme mbi bazën e të cilave ishte vlerësuar të realizohej kompensimi i pronës së shpronësuar. Meqënëse bashkimi i Gjermanisë u realizua në një periudhë të shpejtë, duke cuar në një rritje të menjëhershme të cmimit të pronave, rimbursimi apo kompensimi i pronës sipas vlerës së tregut të saj nuk mund të përballohej nga buxheti i shtetit. Për më tepër, edhe personat prona e të cilëve është kthyer nuk kanë marrë plotësisht vlerën e saj, nisur nga kushtet e pronës, si dhe koha e kaluar. Nga ana tjetër, Gjykata Kushtetuese Gjermane u shpreh edhe mbi faktin se legjislatori kishte parashikuar ndarjen e procesit të kompensimit në faza, ndryshe nga kthimi i pronës që ishte një masë me efekte të menjëhershme. Përcaktimi ligjor për të realizuar pagesën e kompensimit në një datë të mëvonshme u konsiderua i arsyeshëm dhe rrjedhimisht i pranueshëm nga kjo Gjykatë, me argumentin se ajo përbënte një kompromis ndërmjet interesit publik dhe interesave të personave privatë që përfiton kompensim. 247 Pretendimet e ankuesve, për pabarazi dhe diskriminim, ndaj ligjit gjerman të kthimit dhe kompensimit, që rrjedhimisht con në shkeljen e të drejtës për pronë të mbrojtur nga Konventa, u adresuan edhe përpara GjEDNj. Në cështjen Von Maltazan dhe të tjerë kundër Gjermanisë ankuesit kundërshtuan kushtetutshmërinë e ligjeve të miratuara pas ribashkimit të Gjermanisë, duke pretenduar shkeljen nga legjislacioni gjerman të nenit 14 në lidhje me nenin 1 të protokollit shtesë të Konventës. Ata shpresonin të siguronin ose kthimin e pronave të tyre, ose kompensimin ose dëmshpërblimin e barabartë me vlerën reale të pronës. Ankuesit kishin besim se ligjet që rregullonin kthimin dhe kompensimin e pronës në Gjermani do të ndryshonin në avantazhin e tyre, duke i garantuar subjekteve që kanë të drejtën e kompensimit një shpërblim të barabartë me vlerën reale të pronës. Për GJEDNJ, kjo pritshmëri e tyre nuk mund të konsiderohet si një formë pritshmërie legjitime për qëllime të Nenit 1 të Protokollit shtesë. Për Gjykatën, pritshmëritë e ligjshme duhet të jenë të një natyre konkrete, të bazohen në ndonjë dispozitë ligjore ose të kenë një bazë të fortë në jurisprudencën e brendshme. Në rastin në fjalë, as Deklarata e Përbashkët e Bashkimit të Gjermanisë dhe as vendimi i Gjykatës Kushtetuese Gjermane në lidhje me reformën e tokës nuk i kishte dhënë ankuesve ndonjë të drejtë që tejkalonte ato të parashikuara nga ligji përkatës. Për pasojë, në vlerësim të Gjykatës, as ligjet në fjalë dhe as vendimet e Gjykatës Federale Kushtetuese nuk përbënin ndërhyrje me gëzimin paqësor të pronave të tyre Po aty paragrafi Po aty paragrafi Po aty paragrafi 113. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 95

97 3.2.4 Problematika bullgare e kompensimit të pronës në vështrim të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës. Problematika bullgare që adresohet përpara GJEDNj në kuadër të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës lidhet me mosekzekutimin nga ana e autoriteteve shtetërore të vendimeve që njohin të drejtën e kompensimit të pronës. Në Bullgari, kjo problematikë u shfaq si në drejtim të kategorisë së subjekteve të shpronësuar, të cilëve në bazë të ligjit iu njoh e drejta e kompensimit sipas formave që parashikonte ligji bullgar, ashtu edhe ndaj shtetasve bullgar, të cilët gjatë viteve të rregjimit komunist kishin blerë nga shteti ndërtesa, që i ishin shpronësuar ish pronarëve, dhe sipas ligjit përfitonin kompensim në obligacione për blerjen e banesave për strehim. Në Bullgari, ashtu si në shumicën e shteteve të Evropës Lindore dhe Juglindore njëra nga mënyrat kryesore të kompensimit të pronës ka qënë ajo me letrave me vlerë, të cilat ishin planifikuar të përdoren nga titullarët e tyre për blerjen e aseteve shtetërore në fusha të ndryshme, si: banesa shtetërore, tokë bujqësore, ndërmarrje shtetërore në proces privatizimi etj. Tregu i këtyre letrave me vlerë është luhatur në varësi të përparësisë apo kufizimeve që i ka vendosur ligji në përdorimin e këtyre instrumenteve në procesin e privatizimit, si dhe në varësi të numrit, llojit të aseteve shtetërore të nxjerra në shitje. Analiza e këtyre elementëve përbën një faktor themelor në vështrim të Gjykatës, për të vlerësuar rolin e shtetit, si palë e detyruar në marrëdhënien e detyrimit për të mundësuar, jo vetëm për dhënien e titujve të kompensimit (obligacioneve), por edhe për krijimin e mundësive për vënien në eficencë të tyre në procesin e privatizimit të aseteve shtetërore. Në këto raste, Gjykata në analizën e saj, e shikon ndërhyrjen në të drejtën e pronës duke aplikuar kriteret që përcakton fjalia e dytë e nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës, kryesisht duke zbatuar testin e proporcionalitetit. Për të dalë në konkluzion, Gjykata vlerëson si veprimin apo mosveprimin e shtetit, ashtu dhe sjelljen e kërkuesit në raport me barrën që i është vendosur subjekteve. Rasti më tipik për sa i takon kësaj problematike, të evidentuar nga Gjykata si shkelje e nenit 1 të protokollit nr.1 shtesë të Konventës, janë cështjet që janë adresuar nga shtetasit bullgar, të cilët gjatë viteve të rregjimit komunist kishin blerë nga shteti ndërtesa, që i ishin shpronësuar ish pronarëve. Ligjvënësi bullgar, në vitin 1992, vendosi që këto banesa duhet t`i ktheheshin ishpronarëve të tyre. Në cështjen Velikovi dhe të tjerë kundër Bullgarisë, Gjykata konstatoi se pas miratimit të ligjit në vitin 1992 personave që kishin blerë nga shteti banesa iu vu një barrë e tepërt, sepse ky ligj nuk parashikonte kompensim për këtë kategori. Kjo problematikë u rregullua nga ligjvënësi bullgar në vitin 1996, në amendimet që pësoi ligji pas vendimit të Gjykatës Kushtetuese Bullgare që shfuqizoi dispozitat e mëparshme. Në këtë ligj u sanksionua kompensimi në vlerë të plotë me para i këtyre subjekteve në mënyrë që ato të garantonin të drejtën e tyre për strehim. Në të vërtetë, asnjëherë nuk u ndërmorr ndonjë masë e tillë. 249 Në vitin 2000, në një rregullim me karakter prapaveprues shteti bullgar i shfuqizoi këto dispozita ligjore, duke i shkaktuar kësaj kategorie një ndërhyrje në të drejtën e pronës private dhe duke sanksionuar një skemë tjetër kompensimi, atë nëpërmjet bondeve apo obligacioneve. Gjykata konstatoi se pas vitit 2000, kompensimi me letra me vlerë ka qenë i papërshtatshëm dhe nuk ka qënë i mjaftueshëm, si në funksion të kohëzgjatjes së procedurave për realizimin e kompensimit, ashtu dhe nga fakti se për disa vjet shuma që mund të merrej në tregun e tyre nuk 249 Cështja Velikovi dhe të tjerë kundër Bullgarisë, paragrafi 148. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 96

98 kishte kaluar 15-25% të vlerës së banesës së tyre. Problematika bullgare e adresuar përpara GJEDNJ mbart një natyrë të vecantë, sepse lidhet me mbrojtjen e personave të tretë, të cilët kishin fituar të drejta pronësie mbi banesat e ishpronarëve dhe jo drejtëpërdrejtë me kompensimin e ishpronarëve. Gjithsesi, qëndrimi i Gjykatës ishte i qartë se personave të tretë që kishin blerë banesa në kohën e rregjimit komunist në Bullgari iu ngarkua një shqetësim i tepërt, si rezultat i mungesës së efektivitetit të kësaj forme kompensimi, rrjedhojë e veprimeve dhe mosveprimeve të shtetit bullgar, duke i mohuar realizimin e të drejtës për strehim, pra blerjen e një banese të re, nëpërmjet obligacioneve të dhëna për këtë qëllim. Pikërisht, masat ligjore që kufizonin të drejtën e parablerjes së shtëpive shtetërore ndaj personave të tretë që i ishin dhënë tituj kompensimi në formën e obligacioneve, si dhe mosveprimi i autoriteteve bullgare për plotësuar nevojat për banim të këtyre personave për një kohë relativisht të gjatë, bënë që vlera e këtyre titujve në tregun e lirë të zhvleftësohet dhe këto subjekte të mos arrijnë të plotësojnë nevojat e tyre për banim, duke cuar kështu në shkelje të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës. Nga ana tjetër, në Bullgari, që në vitin 1992 dhe në vijim, një sërë titujsh kompensimi (në formën e vendimeve) iu njohën edhe ishpronarëve nga ana e Komisioneve të Pronave. Vonesa në ekzekutimin e këtyre vendimeve bëri që një numër i madh pretendimesh ndaj autoriteteve bullgare të adresohen pranë GJEDNJ. 250 Gjykata rikonfirmoi parimin se një vonesë e gjatë dhe e paarsyeshme nga ana e autoriteteve për ekzekutimin e të drejtës së kompensimit sillte një ndërhyrje në të drejtën për pronë, të parashikuar nga fjalia e parë e paragrafit të parë të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës. Gjykata, në të gjitha cështjet e adresuara ndaj Bullgarisë, konstatoi se ndërhyrja në të drejtën për pronë ishte e ligjshme, meqënëse legjislatori nuk kishte përcaktuar afate të posacme në dhënien e kompensimit në legjislacionin përkatës. Në vlerësim të Gjykatës një situatë e tillë mund të justifikohej si nevojë e interesit publik apo mbrojtjes së të drejtave të të tjerëve. Gjykata pranoi si të arsyeshme ndarjen e procesit të kompensimit në faza deri në ekzekutimin e vendimit, me argumentin se në kuadër të një procesi kompleks autoritetet e kishin të nevojshme të vlerësonin pretendimet e shumta të pronësisë të paraqitura nga ishpronarët dhe në secilën nga këto faza ishte e nevojshme të merreshin masa teknike. 251 Gjithsesi, në cdo ankim të paraqitur, Gjykata aplikoi testin e proporcionalitetit, duke vlerësuar ndikimin që kishte patur një vonesë e tillë tek aplikanti. Në cështjen Popov kundër Bullgarisë, Gjykata kishte për të ekzaminuar nëse një vonesë prej 13 vitesh në bërjen efektive të së drejtës së kompensimit përbënte apo jo shkelje të nenit 6&1 dhe nenit 1 të protokollit shtesë. Aplikanti kishte përfituar kompensim në letra me vlerë (bonde) në vitin 2005 për një parcelë toke, për të cilën pritshmëritë e ligjshme i kishin lindur që me njohjen e të drejtës për kompensim në vitin 1992, ndërsa nuk kishte marrë ende kompensim për parcelën tjetër. 252 Gjykata vëreu se kalimi i një afati prej 12 apo 13 vitesh nga momenti i njohjes së të drejtës përbënte një periudhë tepër të gjatë kohore, në të cilën aplikuesi u la në një gjendje pasigurie në realizimin e interesave pronësore dhe rrjedhimisht ai u privua në gëzimin e qetë të pasurisë së tij. Në këtë cështje, Gjykata u shpreh se pavarësisht se ngjarja kishte ndodhur në 250 Cështja Popov kundër Bullgarisë, paragrafi Po aty, paragrafi Po aty, paragrafi 118. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 97

99 kushtet e një tranzicioni social dhe ekonomik autoritetet nuk mund të mos vlerësonin pretendimet e shumta të palëve të interesuara që ishin adresuar madje edhe përpara GJEDNj. 253 Ndërsa, në cështjen Zagornichova kundër Bullgarisë ajo nuk e gjeti në shkelje të nenit 6&1 të Konventës dhe të nenit 1 të protokollit shtesë të saj, veprimin e autoriteteve në shpërndarjen e letrave me vlerë të kompensimit pavarësisht se kishin kaluar rreth 7 vite nga momenti i lindjes së të drejtës së kompensimit dhe dhënies së titullit përkatës. 254 Gjykata u shpreh se një vonesë e tillë nuk ishte e paarsyeshme për faktin se në secilën nga fazat e kompensimit autoritetet duhej domosdoshmërisht të ndërmerrnin disa masa teknike. Gjykata, pavarësisht se procedura e kompensimit ishte zhvilluar në tre faza: në vitin 1996 dhe 1999 ishte dhënë vendimi për njohjen e së drejtës së kompensimit, në vitin 2001 ishte dhënë vendimi për përcaktimin e llojit të kompensimin të pronës, tokës bujqësore, ndërsa në vitin 2003 ishte bërë ekzekutimi i vendimit të kompensimit, konkludoi se nuk kishte pasur periudha të gjata të pasivitetit nga ana e autoriteteve bullgare. 255 Në Bullgari, legjislacioni i kompensimit të ishpronarëve nuk kishte afate të qarta se kur do të bëhej efektive e drejta e kompensimit të pronës. Në vlerësim të Gjykatës kjo nuk përbënte shkelje të parimit të sigurisë juridike, si element i kriterit të ligjshmërisë që duhet të plotësojë një masë ligjore që ndërhyn në të drejtën për prone private. Ajo e argumentoi se për legjislatorin bullgar ishte e pamundur të parashikoheshin afate të qarta ligjore në lidhje me ekzekutimin e së drejtës së kompensimit për shkak të kompleksitetit të procesit dhe numrit të madh pretendimeve. Gjykata e vlerësoi të drejtë zgjidhjen që i kishte dhënë legjislatori bullgar procesit të kompensimit të pronës, duke parashikuar vënien në ekzekutim të së drejtës së kompensimit në një fazë të dytë. Pikërisht, kjo erdhi në vitin 1997 me miratimin nga ligjvënësi bullgar të ligjit Luchnikov, i cili rregullonte posacërisht procesin e kompensimit të pronës. Ashtu sikundër u theksua më sipër, pothuajse në të gjitha cështjet e shqyrtuara ndaj Bullgarisë, Gjykata vlerësoi si faktor determinues që cënon ekuilibrin e drejtë që kërkon neni 1 i protokollit shtesë të arrihet, vonesat e pajustifikuara dhe të gjata në ekzekutimin e vendimeve. Vendimet e Gjykatës kanë patur një ndikim të rëndësishëm në procesin e ekzekutimit të vendimeve në Bullgari. Që nga viti 2006, pavarësisht problematikave të shumta që kanë karakterizuar proceset e privatizimit të aseteve shtetërore, skema ligjore e kompensimit të ishpronarëve në Bullgari ka qënë e suksesshme dhe ish pronarët kanë arritur të materializojnë të drejtat e tyre Problematika lituaneze e kompensimit të pronës në vështrim të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës. Ashtu sikundër problematika bullgare e kompensimit të pronës edhe në Lituani procesi i ekzekutimit të vendimeve të kompensimit përbën një plagë të sistemit ligjor lituanez. Një gjë e tillë u evidentua fillimisht nga GJEDNj, në cështjen Jasiuniene kundër Lituanisë, kur një shtetase lituaneze u ankua pranë Gjykatës për shkelje të nenit 6&1 dhe 1 të protokollit nr.1 shtesë të 253 Cështja Kehaya dhe të tjerë kundër Bullgarisë, aplikimi nr /99 dhe / 01, parag. 65, vendimi 12 janar 2006, dhe mutatis mutandis, Velikovi dhe të tjerë kundër Bullgarisë, aplikimet no /98, 45437/99, 48014/99, 48380/99, 51362/99, 53367/99, / 00, / 01 dhe 194 / 02, parag. 172, vendimi i 15 Mars Cështja Zagornichova kundër Bullgarisë, aplikimi nr.26471/ Po aty. 256 Directorate General for Internal Policies, EU: Private propertu issues following the change of political regime in former socialist or communist countries, faqe 73, (2010). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 98

100 Konventës, si rezultat i dështimit të autoriteteve për një kohë të gjatë në ekzekutimin e vendimit të kompensimit të pronës që ishte dhënë në favorin e saj. Gjykata duke analizuar rastin në fjalë u shpreh se mosekzekutimi i vendimit të datës 3 prill 1996, që i njihte ankueses të drejtën e kompensimit, deri në një afat kohor të specifikuar si 30 qershor 1996, si edhe më pas, deri 2 qershor 1999 mund t`i atribuohej kërkueses në funksion të refuzimeve të saj ndaj ofertave të ndryshme të kompensimit të bëra nga shteti. Kjo gjë kishte bërë që autoritetet të mos ishin në gjendje të finalizonin çështjen e kompensimit të pronës, pa miratimin paraprak të ankuesit, siç kërkohej nga neni 18 i ligjit për kthimin e pronës në Lituani. Por, Gjykata nuk e gjeti të justifikuar mosekzekutimin e vendimit të datës 3 prill 1996 pas ndryshimeve që pësoi ligji më 2 qershor Moszbatimi i vendimit të datës 3 prill 1996 u pengua vetëm nga kërkesa e ekzekutivit për të verifikuar edhe njëherë titullin që njihte të drejtën e kompensimit në favorin e aplikuesit, duke i vendosur madje asaj detyrime të caktuara për paraqitjen e një sërë dokumentacionesh që provonin atë, duke vonuar kështu ekzekutimin e vendimit. Gjykata konstatoi se kjo situatë ishte e papranueshme nga pikëpamja e nenit 6 1 të Konventës për shkak se vendimi i gjykatës së 3 prill 1996, mbetej i vlefshëm në vendosjen e detyrimeve ndaj ekzekutivit dhe jo ndaj aplikantit. 258 Në këtë kuadër, duke dështuar të marrin masat e nevojshme në përputhje me vendimin e datës 3 prill 1996, autoritetet lituaneze privuan dispozitat e nenit 6 1 të Konventës nga efektet e tyre të dobishme. Nga ana tjetër, ankuesja pretendoi se dështimi i autoriteteve për të ekzekutuar vendimin e 3 datës prill 1996 ishte në shkelje të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës. Gjykata ritheksoi se një pretendim mund të përbëjë "pronë" sipas kuptimit të nenit 1 të protokollit nr.1 të Konventës, nëse ajo është e vendosur në mënyrë të mjaftueshme që të jetë e zbatueshme. Gjykata konstatoi se vendimi i datës 3 prill 1996 kishte vendosur mbi autoritetet detyrimin që t`i jepnin ankuesit kompensim në tokë ose të holla bazuar mbi vlerën e pronën së saj të mëparshme në përputhje me legjislacionin mbi kthimin e të drejtave pronësore. 259 Prandaj, Gjykata konsideroi se vendimi, i cili asnjëherë nuk ishte revokuar, i jepte ankuesit një pretendim të zbatueshëm që përbënte një "zotërim" brenda kuptimit të nenit 1 të protokollit nr.1. Në përfundim, Gjykata konkludoi se pamundësia e aplikantes për të vënë në ekzekutim vendimin përbënte një ndërhyrje në të drejtën e saj për respektimin e pasurisë, siç përcaktohet në fjalinë e parë të paragrafit të parë të nenit 1 të protokollit nr Pas rreth 10 vitesh më vonë, në deklaratën e 10 dhjetorit 2013, Gjykata shprehu shqetësimin se skema lituaneze e kompensimit të pronës vijon të vuajë problematikën e mosekzekutimit të vendimeve për kompensimin e pronës. 261 Kjo problematikë u evidentua së fundmi në cështjen Nekvedavičius kundër Lituanisë 262, në të cilën ankuesi kishte kërkuar kthimin apo kompensimi e një toke me dy shtëpi në qendër të qytetit të Kaunas, në Lituani. Pronat ishin shtetëzuar pas pushtimit sovjetik në vitet 1940, duke i kaluar në pronësi personave të tretë në vitin Pasi Lituania rifitoi pavarësinë në vitin 1990, z.nekvedavičius filloi procedurat për të rifituar 257 Cështja Jasiuniene kundër Lituanisë, paragrafi Po aty, paragrafi Po aty paragrafi Po aty, paragrafi Cështja Nekvedavičius kundër Lituanisë, aplikimi nr.1471/05. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 99

101 pronësinë. Të gjitha përpjekjet e tij të bëra në rrugë administrative apo civile ishin të pasuksesshme për të siguruar rikthimin e pronës së vjetër. Në nëntorin e vitit 2001 në favorin e tij u dha një vendim për kompensimin e pronës së mëparshme, vendim i cili nuk u vu asnjëherë në ekzekutim. Bazuar në nenin 6 1 dhe neni 1 i protokollit nr.1 të Konventës, z. Nekvedavičius u ankua se vendimi i gjykatës së nëntorit të vitit 2001 që i urdhëronte autoritetet për të rivendosur tij drejtat të pronësisë për tokën nuk ishte zbatuar dhe autoritetet lituaneze kishin dështuar t`i sigurojnë atij një kompensim ekuivalent, ankim i cili u pranua nga Gjykata me të njëjtin arsyetim si mësipërm Legjislacioni rumun i kompensimit të pronës në vështrim të jurisprudencës së GJEDNJ. Në Rumani, legjislacioni i kompensimit dhe ecuria e procesit të kompensimit janë adresuar disa herë përpara GJEDNj për shkelje të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës. Për herë të parë, Gjykata ka shqyrtuar një ankim në lidhje me cështjen e kompensimit të pronës, në vitin 1995, në cështjen Brumarescu kundër Rumanisë. Në këtë cështje, Gjykata vëreu se ankuesi ishte privuar nga e drejta e pronësisë për më shumë se katër vjet pa iu paguar një kompensim sipas vlerës së vërtetë të pronës dhe se përpjekjet e tij për të rimarrë pronësinë nuk kishin patur sukses. 263 Në këtë cështje, Gjykata u shpreh se edhe pse marrja e pronës ishte bërë në përmbushje të interesit publik, standardi i ekuilibrit të drejtë që kërkon neni 1 i protokollit nr.1 ishte prishur, duke i shkaktuar ankuesit një barrë individuale dhe të tepërt, gjë e cila kishte cuar në një shkelje të këtij neni të Konventës. Problematikat e legjislacionit rumun të kompensimit të pronave GJEDNJ i ka shprehur në vijim në disa vendime radhazi, quasi pilot, që janë dhënë kundër Rumanisë. 264 Në cështjen Viasu kundër Rumanisë, 265 ankuesi bazuar në ligjin e pronësisë me nr.1/2000 kishte kërkuar kompensimin e pjesës së mbetur të tokës (sepse pjesa tjetër ishte rikthyer), e cila ishte në pronësi të një kompanie shtetërore. Në qershorin e vitit 2000, organi kompetent, Bashkia, e kishte informuar ankuesin se kërkesa e tij për kompensim ishte pranuar, por nuk kishte mundësi të realizonte kompensimin e saj. Kërkesat e tij të vazhdueshme për kompensimin e sipërfaqes së tokës ishin rrëzuar me argumentin se asnjë rregullim ligjor nuk ishte bërë deri në ato momente në lidhje me mënyrat e dhënies së kompensimit sipas ligjit të mësipërm. Deri në momentin e paraqitjes së kërkesës në Gjykatë ankuesi nuk kishte marrë kompensim për pronën e shpronësuar. Në vështrim të Gjykatës, bazuar në nenin 1 të protokollit nr.1, të Konventës, ankuesi kishte një interes pronësor, i cili kishte një bazë të mjaftueshme në legjislacionin rumun, që ishte i sigurtë, përfundimtar dhe i zbatueshëm brenda konceptit zotërime. Gjykata u shpreh se autoritetet rumune, me sjelljen e tyre, nuk i kishin dhënë mundësinë ankuesit, për disa vite me rradhë, për të siguruar zbatimin e vendimit në favorin e tij. Gjykata konstatoi që koha në dispozicion të autoriteteve për të rivendosur të drejtat e ankuesit për pagimin e kompensimit, kishte prishur ekuilibrin e drejtë ndërmjet interesit të përgjithshëm të komunitetit dhe të drejtës së aplikantit për gëzim paqësor të pronës private, duke i vendosur atij një barrë të joproporcionale dhe të tepërt. 263 Cështja Brumarescu kundër Rumanisë. 264 Cështja Viasu kundër Rumanisë, apl nr.75951/01, vend 9 Dhjetorit 2008, cështja Faimblat kundër Rumanisë, apl. nr.23066/02, vend i 13 Janarit 2009, cështja Katz kundër Rumanisë, apl nr.29739/03, vendimi i 20 Janarit Cështja Viasu kundër Rumanisë, aplikimi nr /01, vendimi i 9 dhjetorit Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 100

102 Gjykata konkludoi se problematika e dështimit të autoriteteve në zbatimin e vendimeve vinte si rrjedhojë e shumë ndryshimeve ligjore në fushën e kthimit dhe kompensimit të pronave dhe mungesës së efektivitetit të masave në zbatimin e deklarimeve ligjore. Disa vite më vonë, në cështjen Matache dhe të tjerë kundër Rumanisë 266, ankuesit kishin kërkuar nga autoritetet rumune vënien në ekzekutim të vendimit të formës së prerë të Gjykatës së Brailas, të datës 23 maj 2002, i cili u njohu të drejtën e kompensimit për shkak të shtetëzimit në vitin 1949 të një mulliri dhe një tokë ngjitur me të. Pavarësisht, përpjekjeve të shumta të aplikantëve vendimi nuk ishte zbatuar. Ankuesit pretendonin se dështimi për të zbatuar vendimin e 23 majit 2002 kishte shkelur të drejtën e tyre për akses në gjykatë dhe të drejtën për respektimin e pasurisë së tyre. Gjykata vlerësoi në mënyrë të veçantë që një barrë joproporcionale ishin vendosur mbi aplikantët sepse për më shumë se katër vjet pas njohjes së të drejtës së kompensimit, ata nuk kishin marrë ende pagesën dhe nuk kishin asnjë garanci se do ta merrnin atë në një të ardhme të afërt. Problematika rumune kulmoi me vendimin pilot, Maria Atanasiu dhe të tjerë kundër Rumanisë, në të cilin aplikuesit, bazuar në ligjin për kthimin dhe kompensimin e pronës kishin siguruar një vendim gjykate që u njihte të drejtën e kthimit të shtatë banesave dhe kompensimin e një banese të tetë. Për këtë të fundit, Gjykata e Lartë e Kasacionit dhe Drejtësisë më 11 mars 2005 deklaroi kërkimin e aplikantëve për rikthimin e posedimit të papranueshëm, me arsyetimin se ata duhet të kishin zbatuar procedurat e kthimit ose kompensimit sipas ligjit nr.10/2001. Pasi nuk kishin marrë asnjë përgjigje brenda afatit ligjor nga Këshilli Bashkiak i Bukureshtit aplikuesit iu drejtuan përsëri Gjykatës së Kasacionit, e cila më 18 prill 2005 urdhëroi Këshillin për të dhënë një vendim për kompensimin e pronës. Ankuesi i tjetër, znj Solon, pretendoi përpara GJEDNJ paaftësinë e shtetit për të përmbushur të drejtën e kompensimit në bazë të ligjit nr.10/2001 për dëmin e shkaktuar për shkak të shtetëzimit të një sipërfaqe toke, e cila mbahej në përdorim nga ana e Universitetit të Krajovës. Gjykata e Kasacionit të Rumanisë në një vendim të formës së prerë të datës 30 mars 2006, vendosi që znj. Solon kishte të drejtën e kompensimit në shumën e kërkuar për pronën e shpronësuar. Aplikuesit mbështetur në nenin 6&1 të Konventës pretenduan se shteti rumun kishte shkelur të drejtën për një proces të rregullt ligjor. Për Gjykatën, kohëzgjatja e procedurës për kthimin ose kompensimin e pronës ishte rrjedhojë e joefikasitetit të mekanizmit të kompensimit, gjë e cila përbënte një disfunksion të legjislacionit rumun në këtë drejtim. Kjo kishte cuar në mbi 150 shkelje në raste të këtij lloji dhe disa qindra raste të ngjashme qëndronin në pritje përpara Gjykatës. Gjykata, në këtë cështje, përsëriti qëndrimin se ankuesit gëzonin të drejtën për kompensim, e cila përbënte një interes pronësor të sanksionuar në ligjin rumun dhe të mbrojtur nga nocioni i "zotërimeve" sipas nenit 1 të protokollit nr.1. Gjykata vlerësoi se nevoja për të arritur një ekuilibër të drejtë ndërmjet interesit të përgjithshëm dhe mbrojtjes së të drejtave themelore të individit të aplikuara në një kontekst kompleks reformash ekonomike, juridike dhe politike të shtetit nuk duhet të vijnë në kundërshtim me Konventën. Mungesa e zbatimit të vendimeve përfundimtare gjyqësore që urdhërojnë autoritetet për të dhënë një vendim mbi kërkesën e parashtruar nga znj. Atanasiu dhe znj. Poenaru dhe mosdhënia e shumës së kompensimit në favor të znj.solon, i kishte shkaktuar atyre pasiguri të thellë dhe gjithashtu i kishte vendosur një barrë 266 Cështja Matache dhe të tjerë kundër Rumanisë, aplikimi nr /02, vendimi i 19 Tetorit Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 101

103 joproporcionale dhe të tepërt, gjë e cila ishte në kundërshtim me të drejtën për gëzimin paqësor të pronës së tyre. Duke analizuar pretendimin e ankuesve se autoritetet rumune, me veprimet dhe mosveprimet e tyre, kishin shkelur dispozitat e Konventës, në vendimin Maria Atanasiu dhe të tjerë kundër Rumanisë, Gjykata konstatoi se shkelja rezultonte nga një problem i përgjithshëm, një defekt në funksionimin e ligjit vendor dhe praktikës përkatëse, të shkaktuar nga dështimi i autoriteteve për të ngritur një mekanizëm efektiv për të zbatuar të drejtat pronësore të njohura. Gjykata pranoi se krijimi i një kornize legjislative që kishte për qëllim riparimin e pasojave të së kaluarës ndaj marrjes së padrejtë të pronës kishte hasur vështirësi dhe vonesa, të cilat i atribuohen një konteksti kompleks, të mbushur me ndjeshmëri sociale, gjatë fazës së tranzicionit të Rumanisë drejt demokracisë dhe shtetit të së drejtës. 267 Por, dështimi i autoriteteve administrative për t'iu përgjigjur pretendimeve të kthimit të pronave të paraqitura nën Ligjet nr.112/1995 dhe 10/2001 e kombinuar me mungesën e një mjeti efektiv gjatë periudhës së lartpërmendur, i kishte imponuar një barrë të tepërt dhe kishte cënuar esencën e të drejtës së tyre për akses në gjykatë, të mbrojtur nga neni 6 paragrafi 1 i Konventës. Në këtë vendim, Gjykata bëri një interpretim edhe të nenit 1 të protokollit nr.1 të Konventës, duke u shprehur se ai nuk garanton të drejtën për fitimin e pronës as për rikthimin e saj, si dhe ai nuk i imponon kufizime shteteve kontraktuese për të përcaktuar qëllimin e kthimit të pronave dhe për të zgjedhur kushtet në të cilat ata bien dakord për të rivendosur të drejtat e pronës e ishpronarëve. 268 Nga ana tjetër, neni 1 i protokollit nr.1 kërkon që çdo ndërhyrje nga autoriteti publik me respektimin e pasurisë duhet të jetë i ligjshëm. Parimi i ligjshmërisë presupozon se dispozitat e aplikueshme të ligjit duhet të jenë mjaft të kuptueshme, të sakta dhe të parashikueshme në zbatimin e tyre. Për më tepër, çdo ndërhyrje me gëzimin e një të drejte ose lirie të njohur nga Konventa duhet të ndjekë një qëllim të ligjshëm. Në të njëjtën mënyrë, në rastet që përfshijnë detyrime pozitive, duhet të kenë një justifikim legjitim për mosveprim të shtetit. Parimi i ekuilibrit të drejtë, i gjendur në nenin 1 të protokollit nr.1 presupozon ekzistencën e një interesi të përgjithshëm të komunitetit. Nocioni interes publik është domosdoshmërisht i gjerë dhe zakonisht përfshin shqyrtimin e çështjeve politike, ekonomike dhe sociale apo, në veçanti, vendime për miratimin e ligjeve me karakter shpronësues ose dhënien e kompensimit të financuar me fonde publike për pronën e shpronësuar. Për Gjykatën shtetet në mënyrë të natyrshme kanë një liri të gjërë vlerësimi në zbatimin e politikave sociale dhe ekonomike, përveç nëse se gjykimi i tyre është haptazi pa baza të arsyeshme. Si ndërhyrja në respektimin e pasurisë, ashtu edhe mosveprimi për realizimin e një të drejte duhet të arrijnë një ekuilibër të drejtë ndërmjet kërkesave të interesit të përgjithshëm të komunitetit dhe kërkesave të mbrojtjes së të drejtave themelore të individit. Në veçanti, duhet të ketë një marrëdhënie të arsyeshme të proporcionalitetit midis mjeteve të përdorura dhe qëllimit që kërkohet të realizohet nga ndonjë prej masave të zbatuara nga ana e shtetit, duke përfshirë edhe masat që e privojnë një person nga pasuria e tij. Gjykata rikonfirmoi se është mekanizmi që ka për detyrë të verifikojë nëse për arsye të veprimit ose mosveprimit të shtetit personi në fjalë kishte për të mbartur një barrë joproporcionale dhe të tepërt. Ky verifikim përfshin jo vetëm kushtet e duhura për kompensim, sjelljen e palëve, duke përfshirë mjeteve të përdorura nga shteti 267 Cështja Maria Atanasiu dhe të tjerë kundër Rumanisë, paragrafi Po aty, 164 Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 102

104 dhe zbatimin e tyre. Gjykata risolli në vëmendje parimin se kur një çështje në interes të përgjithshëm është në rrezik, është detyrë e autoriteteve publike për të vepruar në kohën e duhur, në mënyrë të duhur dhe të vazhdueshme. Gjykata konstatoi se pasiguria, ajo legjislative, administrative apo ajo që rrjedh nga praktikat e aplikuara nga autoritetet ishte faktori themelor që kishte cuar në zhvleftësimin e dispozitave të Konventës nga cdo efekt mbrojtës. Për Gjykatën, një ndër vështirësitë kryesore të realizimit të procesit të kompensimit në Rumani ishte fakti se ky shtet, me miratimin e ligjit të posaçëm për kthimin dhe kompensimin e pronave, ndryshe nga shtetet e tjera zgjodhi parimin e kompensimit të plotë për pronat e shpronësuara gjatë epokës komuniste. 269 Kështu, në rastin e pronave që ishin shpronësuar rreth gjashtëdhjetë vjet më parë, kur prona nuk mund të kthehej, legjislacioni rumun sanksionoi një pagesë kompensimi të barabartë me vlerën aktuale të tregut të pronës. Ushtrimi i diskrecionit legjislativ në këtë mënyrë nga shteti rumun përpara disa vitesh e kishte vënë atë në një situatë të pamundur për realizimin në praktikë të interesave pronësore të njohura me ligj në rastin e shpronësimeve të ndodhura gjatë kohës së rregjimit komunist. Gjykata, në këtë cëshje, rikonfirmoi parimin se neni 1 i protokollit nr.1 nuk garanton të drejtën e kompensimit të plotë të pronës në të gjitha rrethanat. Në jurisprudencën e saj ajo është shprehur se kompensimi i pjesshëm nuk e bën marrjen e pronës së një personi të gabuar në çdo rast, sepse, në veçanti, objektivat legjitime të interesit publik, të tilla si ato që ndiqen në kuadër të reformave ekonomike ose masave për të arritur drejtësi më të madhe sociale mund të kërkojnë një kompensim më pak se vlera e plotë e tregut. 270 Në këtë vendim, ashtu sikundër edhe në cështjen Bronioëski kundër Polonisë, Gjykata bëri një interpretim shumë të gjërë të nocionit të shpronësimit, duke u shpreh se nevoja për shpronësim mund të prekë edhe të drejtën e kompensimit. 271 Gjykata mbajti qëndrimin se: në bazë të nenit 1 të protokollit nr.1 shteti ka të drejtë të shpronësojë pronën, përfshirë edhe të drejtën e kompensimit të njohur nga legjislacioni, dhe për të reduktuar, madje ndjeshëm, nivelet e kompensimit sipas skemave legjislative. 272 Në vështrim të Gjykatës, neni 1 i protokollit nr.1 kërkon që shuma e kompensimit të dhënë për pronën e shpronësuar nga shteti të jetë e lidhur në mënyrë të arsyeshme me vlerën e saj, ndërsa mungesa totale e kompensimit mund të justifikohet në bazë të nenit 1 të protokollit nr.1 vetëm në raste përjashtimore. 273 Në cështjen Bronioëski dhe në Ëolkenberg, Gjykata shprehimisht pranoi se reforma radikale e sistemit politik dhe ekonomik të Polonisë, si dhe gjendja e financave të saj, mund të justifikojnë kufizime të rrepta të së drejtës së kompensimit. 274 Propozimit të shtetit rumun për ndryshimin e ligjit të kompensimit, duke ndjekur praktikën polake që parashikonte vendosjen e një tavani kufizues për vlerën e kompensimit, Gjykata iu përgjigj pozitivisht. Ajo u shpreh se: praktikat e mira dhe rregullimet legjislative të shteteve të tjera nënshkruese të Konventës, të cilat janë në përputhje me parimet e parashtruara në Konventë dhe protokollet e saj mund të jenë një burim frymëzimi për shtetin rumun. Vendosja e një rregullimi ligjor që garanton rregulla të qarta, të thjeshta dhe të parashikueshme në skemën 269 Po aty, paragrafi Po aty, paragrafi 174 dhe Intepretim të njëjtë Gjykata shprehu edhe në cështjen Bronioëski kundër Polonisë, paragrafi Po aty paragrafi Po aty paragrafi Po aty, paragrafi 176. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 103

105 e kompensimit është e domosdoshme për tu ndjekur. 275 Gjithashtu, Gjykata u shpreh se: vendosja e një kufiri mbi shumën që do jepej si kompensim subjekteve të shpronësuara dhe ndarja e kësaj shume në këste gjatë një periudhë më të gjatë mund të ndihmojë gjithashtu për të arritur një ekuilibër të drejtë ndërmjet interesave të ish-pronarëve dhe të interesit të përgjithshëm të komunitetit. 276 Në këtë vendim, Gjykata u shpreh edhe për pabarazinë e mundshme që do të krijonte ligji i ri i kompensimit të pronës, duke marrë për bazë faktin se në mesin e procesit do të aplikoheshin rregulla dhe kritere të reja kompensimi. Ajo u shpreh se në fazat e ndryshimeve themelore të sistemit të një vendi si psh: kalimi nga një regjim totalitar në një formë demokratike të qeverisjes, reformimi i strukturës politike, ligjore dhe ekonomike të shtetit, ka bërë që këto të fundit në mënyrë të pashmangshme të miratojnë legjislacion që rregullon fushën ekonomike dhe sociale në një shkallë të gjerë. Legjislacioni i kthimit dhe kompensimit të pronës, veçanërisht zbatimi brenda këtij legjislacioni i një programi reformash sociale dhe ekonomike, vështirë se arrin të bëjë një drejtësi të plotë, sepse në rrethana të ndryshme gjendet një numër shumë i madh individësh të ndryshëm. 277 Gjithsesi, shtetet anëtare, konkretisht parlamentet përkatëse, nëpërmjet vendimeve politike kanë detyrimin që duke vlerësuar përparësitë dhe mangësitë që gjenden në alternativat e ndryshme legjislative në dispozicion të marrin masat e duhura për të moslejuar shkeljen e të drejtave themelore të njeriut. Për Gjykatën, balancimi i interesave që përballen, si dhe fitimet dhe humbjet e personave të ndryshëm që preken nga procesi i transformimit të ekonomisë së shtetit dhe sistemit ligjor përbën një ushtrim shumë të vështirë. Në rrethana të tilla, autoritetet kombëtare gëzojnë një hapësirë të konsiderueshme vlerësimi në përzgjedhjen, jo vetëm të masave për rregullimin e marrëdhënieve të pronësisë, por edhe të kohës së përshtatshme për zbatimin e tyre. Megjithatë, kjo liri vlerësimi edhe pse e konsiderueshme, nuk është e pakufizuar, sepse ushtrimi i gjykimit të shtetit, madje edhe në kontekstin e reformës më të ndërlikuar të shtetit, nuk mund të sjellë pasoja në kundërshtim me standardet e Konventës. 278 Ky arsyetim i Gjykatës shërbeu si udhërrëfyes në hartimin e ligjit të kompensimit të pronës në Rumani, duke e sjellë skemën rumune të kompensimit në pajtueshmëri me dispozitat e Konventës Ndikimi i vendimit pilot në përmirësimin e skemës rumune të kompensimit të pronave. Shteti rumun, bazuar në masat e përgjithshme të adresuara nga vendimi pilot i GJEDNJ miratoi më 16 maj të vitit 2013 ligjin nr.165/2013 Mbi përfundimin e procesit të kthimit fizik dhe llojeve të kompensimit për pasuritë e paluajtshme të shpronësuara gjatë rregjimit komunist. Ligji i ri rumun u bazua mbi praktikën polake të kompensimit të pronave duke adoptuar të njëjtat forma kompensimi. Në themel të skemës së re të kompensimit qëndronte rishikimi i rregullave të kompensimit të pronës, duke ndryshuar, mënyrën e vlerësimit të pronës. Sipas të ligjit të ri kompensimi i pronës do të kryhet duke u mbështetur në një sistem vlerësimi me pikë. Ky sistem do të përdoret për të gjitha llojet e pronave, ndërsa në rastet e tokës bujqësore dhe pyjore kjo 275 Cështja Maria Atanasiu dhe të tjerë kundër Rumanisë, paragrafi Po aty. 277 Po aty, paragrafi Po aty, paragrafi 173. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 104

106 formë do të përdoret vetëm nëse nuk është i mundur të realizohet kompensimi në natyrë nga fondi përkatës i tokave në nivelin lokal. Sipas skemës së re rumune të kompensimit, për të përcaktuar numrin e pikëve për secilin ishpronar autoritetet ngarkohen të përllogarisin vlerën e pronës së mëparshme, duke u bazuar në një skeme reference, të quajtur shkalla noteriale e vlerësimit të pronës, e vlefshme në datën e hyrjes në fuqi të ligjit. Secila pikë ka vlerën nominale 1 ron. Pikët që jepen për kompensim do të mund të përdoren në procesin e privatizimit të pasurive shtetërore ose do të kompensohen në para. Ligji parashikon detyrimin e shtetit që nga 1 janari i vitit 2016 t`i krijojë mundësitë ishpronarëve që t`i përdorin titujt e kompensimit me pikë në procesin e privatizimit të aseteve shtetërore, pa paguar ndonjë tarifë, si dhe duke u regjistruar më parë pranë autoritetit të ankandeve. Ligji parashikon të drejtën e ishpronarit për të kërkuar kompensim në para për titullin e kompensimit me pikë në rast se deri më 1 janar 2017 ai ka marrë pjesë në dy ankande në të cilat ka rezultuar i pasuksesshëm. Në këto raste kompensimi në para do t`i jepet brenda një periudhe prej shtatë vitesh. Një ndër kritikat kryesore të ligjit është ndryshimi i standardeve dhe rregullave në mesin e procesit të kthimit dhe kompensimit të pronës. Ligji parashikon standarde të reja të vlerësimit të pronës. Nëse ligji i mëparshëm kërkonte që kompensimi i pronës së shpronësuar të bëhej me vlerën e tregut të pronës sepse ky rregull kishte për qëllim trajtimin e barabartë të subjekteve (atij që i kthehej prona me atë që do t`i kompensohej ajo), tashmë me ligjin e ri kompensimi i pronës do të kryhet sipas një shkalle apo tabele noteriale, e cila do të përcaktohet në momentin e hyrjes në fuqi të ligjit. Ndër kritikat kryesore të adresuara ndaj ligjit nga Komiteti i Ministrave për Monitorimin e Ekzekutimit të vendimeve është se ligji nuk sqaron lidhjen e arsyeshme ndërmjet shkallës noteriale të vlerësimit të pronës me vlerën e tregut të pronës, standard të cilin ka njohur dhe njeh legjislatori rumun. Gjithashtu, ligji nuk merr parasysh treguesit e inflacionit nga data e lëshimit të titullit të kompensimit në favor të ishpronarit deri në ditën që ato bëhen efektive në vlerën e tyre të plotë. GJEDNJ, në deklaratën për shtyp të 29 prillit 2014 njoftoi rrëzimin e ankimeve Preda dhe të tjerë kundër Rumanisë, duke certifikuar skemën e re rumune e kompensimit të pronave se përmbush standardet e kërkuara nga neni 6 dhe 1 protokolli 1 i protokollit shtesë të Konventës. Në vlerësim të Gjykatës, garancitë e ofruara në ligjin nr.165/2013, në parim, përbëjnë një kuadër të arrirë, gjithpërfshirës dhe efektiv që korrigjon të gjitha shkeljet e pretenduara të së drejtës për pronë. 279 Në praktikën rumune konstatohet se ushtrimi i diskrecionit legjislativ në një mënyrë të caktuar që rezultonte me kosto shumë të lartë dhe të papërballueshme për shtetin kishte cuar në pamundësinë e ekzekutimit të vendimeve dhe në bërjen e një skeme restriktive të kompensimit të pronës. Ndjekja e praktikave të mira (asaj polake) në marrjen e masave korrektuese për të sjellë në eficencë sistemin ligjor ndihmoi legjislatorin rumun për të arritur një ekuilibër të drejtë ndërmjet interesave të ish-pronarëve dhe të interesit të përgjithshëm të komunitetit. 4. Konkluzione Respektimi i shtetit të së drejtës, mbrojta e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe vecanërisht mbrojtja e pronës private përbëjnë një ndër treguesit kryesor të sistemit ekonomik 279 Deklaratë e GJEDNJ, 123 (2014), datë , faqe 3. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 105

107 dhe vlerave themelore të shoqërisë në një shtet demokratik. Një nivel i ulët i mbrojtjes së të drejtës për pronë private ishte tipik në periudhën e rregjimit komunist, por me ndryshimet demokratike prona private u bë një faktor themelor në tranzicionin drejt një ekonomie të lirë tregu. Që nga momenti kur vendet ish komuniste vendosën të ndërtojnë një sistem ekonomik me bazë shumëllojshmërinë e pronës, një vend i rëndësishëm iu kushtua reformave të kalimit të pronës nga shteti drejt personave privatë nëpërmjet proceseve privatizuese dhe kthimit apo kompensimit të pronës së shpronësuar nga rregjimi i mëparshëm komunist. Pikërisht, në këtë periudhë ata kishin mundësinë që ushtrimi i diskrecionit legjislativ në krijimin e një të drejte të re, si ajo e kompensimit të materializohej nëpërmjet një sërë formash të përshtatshme në kushtet e desocializimit të ekonomisë shtetërore. Në shumicën e shteteve të Evropës Lindore dhe Juglindore njëra nga mënyrat e kompensimit të pronës ka qënë ajo me obligacione shtetërore, të cilat ishin planifikuar të përdoren nga titullarët e tyre për blerjen e aseteve shtetërore në fusha të ndryshme, si: banesa shtetërore, tokë bujqësore, ndërmarrje shtetërore në proces privatizimi etj. Në shumë shtete format dhe procedurat e kompensimit patën sukses të plotë dhe treguan se drejtësia e premtuar u arrit të vihej në vend nëpërmjet masave dhe instrumenteve ligjore të përshtatshme. Kjo dëshmonte më së miri se cfarë rëndësie kishte për këto shtete që aspironin ndërtimin e demokracie funksionale respektimi i parimit të sundimit të ligjit dhe i të drejtës për pronë private. Por, në shumicën e shteteve dhënia e dëmshpërblimit në formën e kompensimit me obligacione apo letra me vlerë nuk ishte krejtësisht i suksesshëm. Vlera e tyre është luhatur në varësi të përparësisë apo kufizimeve që i ka vendosur ligji përdorimit të këtyre instrumenteve në procesin e privatizimit, si dhe në varësi të numrit, llojit të aseteve shtetërore të nxjerra në shitje. Analiza e këtyre faktorëve përbën një element themelor në vështrim të Gjykatës, për të vlerësuar rolin e shtetit, si palë e detyruar, për të dalë në konkluzionin se këto veprime apo mosveprime të shtetit, si dhe sjellja e kërkuesit cënojnë parimin e proporcionalitetit, duke i shkaktuar subjekteve të prekur një barrë të tepërt. Gjithsesi, pavarësisht pakënaqësisë së shprehur nga subjektet e shpronësuar se ato nuk arritën, në disa raste, të marrin vlerën e plotë nominale të tyre në tregun e lirë, Gjykata rrëzoi ankimet me argumentin se ankuesit nuk pritën procesin e privatizimit të pasurive shtetërore. Vetëm në rastin e Bullgarisë, Gjykata, konsideroi kompensimin në letra me vlerë të qeramarrësve në banesat e ishpronarëve si të papërshtatshëm, sepse këto instrumente nuk i garantonin atyre të drejtën për strehim. Gjithashtu, ajo cfarë vihet re në shumicën e tyre është se ligji i kompensimit të pronës përfaqësoi një masë kompromisi ndërmjet interesit publik dhe mbrojtjes së të drejtës për pronë të personave privatë. Nisur nga ky këndvështrim, shtetet u mbështetën në argumentin se nuk mund të barazohej një shpronësim i ndodhur shumë vite më parë me shpronësimin aktual të pronës sepse rritja e menjëhershme e cmimit të tyre nuk mund të përballohej nga buxheti i shtetit. Prandaj, shumica e shteteve pranuan se dëmshpërblimi në formën e kompensimit për pronën e shpronësuar nga rregjimi komunist duhet të bazohej në vlerën e pronës në momentin e shpronësimit të konvertuar me indeksin e rritjes së cmimeve, disa të tjerë vlerësuan se kompensimi duhet të merrte për bazë vlerën e pronës në momentin e hyrjes në fuqi të ligjit apo disa të tjerë ndërtuan formula të posacme kompensimi (si Hungaria). Edhe në vende të tilla si Polonia që mori përsipër realizimin e kompensimit të pronës mbi bazën e vlerës aktuale të tregut të pronës, realizimi i objektivave të shtetit bënte të pamundur një kompensim të plotë të pronës së shpronësuar nga rregjimi komunist. Ky shkak e detyroi ligjvënësin të pranonte një Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 106

108 kompensim të pjesshëm të pronës, duke ndryshuar rregullat dhe kriteret e ligjit të mëparshëm polake. Vetëm, ato shtete, si Shqipëria dhe Rumania, që pranuan kompensim të plotë të pronës në vlerën e tregut i zhveshën nga efektet e dobishme parimet dhe të drejtat kushtetuese si: drejtësia shoqërore, mbrojtja e pronës private dhe shteti i së drejtës. Në një sërë vendimesh radhazi GJEDNj testoi efikasitetin e legjislacionit dhe vuri re probleme sistemike në drejtim të procedurave të ekzekutimit të të drejtave të kompensimit sepse autoritetet e kishin të pamundur të mbanin deklarimet ligjore dhe rrjedhimisht i kishin kthyer ato në iluzore. Në shumicën e këtyre skemave vihet re se shtetet nuk morën përsipër kompensimin në masë të plotë të pronës së shpronësuar. Për to, rivendosja e drejtësisë shoqërore nënkuptonte një kompensim apo dëmshpërblim të pjesshëm. Vendosja e objektivave realist në lidhje me masën e kompensimit ishte një tjetër element i rëndësishëm në vendimarrjen e ligjvënësit. Ky qëndrim u mbështet edhe nga Gjykata teksa interpretonte përshtatshmërinë e këtyre rregullimeve ligjore me dispozitat e Konventës. Ajo u shpreh se pavarësisht se e drejta për kompensim, në ndryshim nga e drejta e kthimit të pronës, gjendet e formuluar dhe e mbrojtur, si në sistemin e brendshëm të një shteti demokratik, ashtu edhe në të drejtën ndërkombëtare, neni 1 i protokollit nr.1 shtesë të Konventës nuk garanton një kompensim të plotë në të gjitha rrethanat. Në vlerësim të Gjykatës, në kuadrin e tranzicionit drejt një rregjimi demokratik, hartimi i një skeme të gjërë e gjithpërfshirëse, por edhe me kontradikta të mundshme, që rregullon të drejta pronësore dhe që ka një impakt mbi vendin në tërësi mund të përfshijë vendime që kufizojnë masën dhe përllogaritjen e kompensimit. 280 Nga ana tjetër, një test i vështirë u shfaq përpara Gjykatës kur dy nga shtetet e EJG si Polonia dhe Rumania u përballën me nevojën e ndryshimit të ligjit të kompensimit në mesin e procesit. Pamundësia për të mbajtur deklarimet ligjore në ekzekutimin e të drejtës së kompensimit sipas formave të njohura nga ligji i mëparshëm për shkak të mungesës së burimeve përkatëse financiare apo fizike kishte cuar në shkeljen e një sërë dispozitash të Konventës. Gjykata kishte për të vlerësuar nëse ndryshimet ligjore në sferën e të drejtave të fituara (të drejtën e kompensimit) cënojnë apo jo balancën e drejtë ndërmjet interesit publik dhe të drejtave private, që neni 1 i protokollit shtesë kërkon të arrihet në një masë ligjore që ndërhyn në të drejtën për pronë. Gjykata, si në praktikën polake, ashtu edhe në atë rumune vlerësoi se interesat e përgjithshme të shoqërisë justifikojnë që shteti të ndërhyjë për të hequr nga sistemi ligjor dispozitat jofunksionale dhe të korrigjojë praktikat ekstra ligjore. Për të neni 1 i protokollit shtesë i njeh shtetit të drejtën të shpronësojë pronën, duke përfshirë edhe titujt e kompensimit të njohur me ligj, si dhe të reduktojë, madje ndjeshëm, nivelin e kompensimit në skema të tilla ligjore. Një aspekt tjetër i rëndësishëm i legjislacionit të kthimit dhe kompensimit të pronave në vendet e Evropës Lindore dhe Juglindore ishte rregullimi i procedurave të kompensimit, duke i siguruar garanci ligjore subjekteve të shpronësuara në realizimin efektiv të së drejtës së tyre, në vendosjen e afateve të arsyeshme në ekzekutimin e vendimeve, në shmangien e burokracive dhe kostove të tepërta për subjektet e shpronësuara. Shumica e shteteve vlerësuan se parimi i shtetit të së drejtës, siguria juridike, garantimi i pritshmërive të ligjshme, si dhe kërkesa për qartësi dhe besueshmëri e legjislacionit fton për një rregullim të këtyre procedurave në nivelin më të lartë të garancisë, sic është ligji. Gjithsesi, Gjykata në jurisprudencën e saj shprehu qëndrimin se në fillimin e procesit të kthimit dhe kompensimit të pronës nuk ishte e domosdoshme që ligji për kompensimin e pronës të parashikojë afate për ekzekutimin e të drejtës së kompensimit. Në 280 Cështja Vistins dhe Perepjolkins kundër Letonisë, paragrafi 85. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 107

109 vlerësimin e saj mospërcaktimi i një afati ligjor për ekzekutimit të vendimit të kompensimit të pronës është shprehje e interesit publik. Ajo e argumentoi se, në fillimin e procesit, për legjislatorin bullgar ishte e pamundur të parashikoheshin afate të qarta ligjore në lidhje me ekzekutimin e së drejtës për shkak të kompeksitetit të procesit dhe numrit të madh pretendimeve. Gjykata e vlerësoi të drejtë zgjidhjen që i kishte dhënë legjislatori bullgar procesit të kompensimit të pronës, duke parashikuar vënien në ekzekutim të së drejtës së kompensimit në një fazë të dytë. Por, në vlerësim të Gjykatës kalimi i një afati të gjatë dhe paarsyeshëm në kushtet e mosmarrjes së masave të duhura për vënien në jetë të një të drejtë të njohur përbën padyshim një shkelje të së drejtës për proces të rregullt ligjor dhe të së drejtës për pronë. Në Rumani, ashtu si edhe në Shqipëri, dispozitat që rregullin procedurën e ekzekutimit të vendimit nuk bënë asnjëherë objekt i kontrollit kushtetues deri në momentin që u paraqitën për shqyrtim përpara GJEDNj. Gjykata, në cështjen Strain dhe të tjerë kundër Rumanisë u shpreh se rregulla dhe procedura të tilla që i lihen në kompetencë Këshillit të Ministrave për tu miratuar në të ardhmen nuk mund të konsiderohen si kompensim. 281 Një qëndrim të ngjashëm Gjykata shprehu në cështjen Ramadhi ndaj skemës shqiptare të kompensimit të pronave. Ajo theksoi se nuk ekziston ndonjë dispozitë në legjislacionin e brendshëm që rregullon ekzekutimin e vendimeve të Komisionit, nuk ka ndonjë afat ligjor për ankimimin e vendimeve të Komisionit para gjykatave të brendshme, si dhe nuk ka as ndonjë mjet specifik për ekzekutimin e tyre. 282 Pavarësisht se në shumicën e shteteve ishkomuniste, ligji, në aspektin moral nuk arriti të vendoste drejtësi të plotë ndaj subjekteve të shpronësuara, ai u bë efektiv. Respektimi i ligjit në këto vende ishte treguesi më i mirë për të vlerësuar, në një epokë të re, dedikimin e shteteve të reja demokratike ndaj të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe shtetit të së drejtës. Realizimi me sukses i kësaj reforme në këto shtete tregoi seriozitetin e shtetit të së drejtës dhe i hapi rrugë reformave të tjera demokratike. Një gjë krejtësisht e kundërt ndodhi në Rumani dhe Shqipëri ku deklarimet ligjore për kompensim të plotë, në vlerën aktuale të tregut të pronës u kthyen tërësisht iluzore. Këto shtete dëshmuan mungesën e seriozitetit ligjvënësit për tu angazhuar në bërjen efektive të formave të kompensimit. Në këto vende procesi i kthimit dhe kompensimit të pronave përbën një sfidë për të drejtat e njeriut dhe shtetin e së drejtës. 281 Cështja Strain dhe të tjerë kundër Rumanisë, paragrafi Cështja Ramadhi dhe të tjerë kundër Shqipërisë, paragrafi 50. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 108

110 KREU IV LEGJISLACIONI DHE PROCESI I KOMPENSIMIT TË PRONËS SË SHPRONËSUAR NGA RREGJIMI KOMUNIST NË SHQIPËRI NË VËSHTRIM TË NENIT 1 TË PROTOKOLLIT SHTESË TË KONVENTËS. 1. Legjislacioni shqiptar mbi kompensimin e pronës në vështrim të nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës. Ashtu sikundër ndodhi pothuajse me të gjitha shtetet e Evropës Lindore dhe Juglindore, 283 skema shqiptare e kompensimit të pronave, që sanksionohej në legjislacionin e kthimit dhe kompensimit të pronave dhe veprimet e autoriteteve në bazë dhe për zbatim të saj, u adresuan përpara GJEDNj. Shkuarja përtej një identifikimi të thjeshtë të vendimeve dhe praktikave të veçanta të gabuara drejt evidentimit të problemeve sistemike në legjislacionin apo praktikat e brendshme ligjore apo administrative, u shfaq edhe në qëndrimet që ka mbajtur Gjykata në ankimet që janë paraqitur kundër Shqipërisë bazuar në nenin 1 të Protokollit nr.1 shtesë (dhe nenet 6&1 dhe 13) të Konventës. Shkelja e nenit 1 të protokollit nr.1 shtesë të Konventës në të gjitha rastet e konstatuara nga Gjykata ndaj Shqipërisë ka qënë rrjedhojë e drejtëpërdrejtë e pamundësisë së ekzekutimit të së drejtës së kompensimit të njohur me vendime administrative apo gjyqësore nga autoritetet shqiptare. Gjykata, në të gjitha cështjet e shqyrtuara ndaj Shqipërisë, ka rikonfirmuar qëndrimin se pretendimet e ankuesve që mbështeteshin në vendime administrative apo gjyqësore që u njihnin në bazë të ligjit të kthimit dhe kompensimit të pronës të drejtën e kompensimit, konsiderohen asete apo pasuri në kuptim të nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës. 284 Në cështjen Beshiri kundër Shqipërisë, Gjykata konstatoi se autoritetet kishin një detyrim sipas vendimit të Gjykatës së Apelit të datës 11 prill 2001 për t u ofruar ankuesve një formë kompensimi në vend të kthimit në natyrë të dy parcelave të tokës. Për pasojë, ankuesit kishin pretendime të zbatueshme që buronin nga vendimi në fjalë. 285 Në cështjen Ramadhi dhe të tjerë kundër Shqipërisë, ankuesit gëzonin një pretendim për kompensim në natyrë dhe vlerë monetare bazuar në vendimin e 7 qershorit 1995 dhe 20 shtatorit 1996 të Komisionit të Pronave. Nëse analizojmë jurisprudencën e Gjykatës ndaj Shqipërisë, që lidhet me procesin e kompensimit të pronës, vëmë re dy arsye kryesore që kanë cuar në prishjen e balancës së drejtë ndërmjet kërkesës për mbrojtjen e interesit publik dhe respektimin e të drejtave të personave privat, që kërkon neni 1 i Protokollit shtesë të Konventës. Së pari, mungesa e mjeteve efektive që garantojnë ekzekutimin e vendimeve të kompensimit. Gjykata në jurisprudencën e saj ndaj Shqipërisë në trajtimin e konceptit mjete efektive është ndalur si në efikasitetin e formave të kompensimit që parashikon legjislacioni shqiptar, ashtu edhe në verifikimin nëse legjislacionin shqiptar i kompensimit rregullon procedurën e 283 Vendimi i parë, në të cilin Gjykata aplikoi procedurën pilot pas miratimit të protokollit nr.14 shtesë të Konventës dhe Rezolutës (Res(2004)3) dhe Rekomandimit Rec(2004)6) të Komitetit të Ministrave të Këshillit të Europës, të miratuara në 12 maj 2004 ka qënë cështja Bronioëski dhe të tjerë kundër Polonisë ku adresohet shkelja e të drejtës për pronë nga legjislacioni polak i kompensimit të pronës. 284 Beshiri dhe të tjerë kundër Shqipëri, parag. 99 dhe cështja Nuri dhe të tjerë kundër Shqipërisë, paragrafi Po aty paragrafi 100. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 109

111 ekzekutimit të vendimeve dhe garanton apo jo të drejtën për tu ankuar ndaj veprimeve apo mosveprimeve të autoriteteve shtetërore. Efikasiteti i formave të kompensimit në sistemin e brendshëm, nga njëra anë, përbën kushtin e parë për të garantuar të drejtat pronësore në formën e titujve të kompensimit. Nga ana tjetër, rregullimi i procedurave të ekzekutimit të vendimeve të kompensimit, të drejtës për tu ankuar në legjislacionin përkatës është themelor për zgjidhjen e problematikës së kompensimit në sistemin e brendshëm ligjor shqiptar. Që në cështjen Beshiri dhe të tjerë kundër Shqipërisë, ankuesit kanë pretenduar mungesën e efektivitetit të mjeteve juridike në legjislacionin për kthimin dhe kompensimin e pronës në raport me standardet që sanksionon neni 13 i Konventës. Gjykata vazhdimisht është shprehur se rregulli i shterimit të mjeteve juridike të brendshme, referuar nenit 35 1 të Konventës, detyron ankuesit të shterojnë mjetet juridike që në sistemin ligjor vendas janë normalisht në dispozicion dhe të mjaftueshme për t i mundësuar ata të sigurojnë rivendosjen e së drejtës së shkelur. Mjetet juridike duhet të jenë mjaftueshmërisht të besueshme, si në praktikë dhe në teori. Pa këtë garanci, të cilën është përgjegjësi e shtetit ta sigurojë, këto mjete nuk do të mund të shterohen sipas nevojave dhe do të mbeten jo efektive 286. Gjykata doli në konkluzionin se mjetet juridike në legjislacionin që rregullon kompensimin e pronës ishin të pamjaftueshme për vënien në vend të shkeljes së pretenduar. 287 Në vendimin Ramadhi dhe të tjerë kundër Shqipërisë, Gjykata bëri një analizë më të gjërë të efektivitetit të procedurave të ekzekutimit të vendimeve në lidhje me themelin e pretendimeve të ankuesit. Ajo rikonfirmoi se: legjislacioni për kthimin dhe kompensimin e pronës nuk adresonte mjete juridike efektive për të realizuar të drejtën e kompensimit. Ajo u shpreh se në të drejtën e brendshme që rregullon kthimin dhe kompensimin e pronës nuk ka asnjë dispozitë që rregullon ekzekutimin e vendimeve të Komisionit, nuk parashikohet as ndonjë afat ligjor për ankimimin e vendimeve të Komisionit para gjykatave të brendshme, si dhe nuk ka asnjë mjet specifik për ekzekutimin e tyre. 288 Gjykata, vëreu se ligji për kthimin dhe kompensimin e pronave i njihte të drejtën e përcaktimit të formës dhe mënyrës së përshtatshme të kompensimit Këshillit të Ministrave, i cili përcakton rregullat e detajuara dhe metodat për këtë kompensim, por deri në momentin e daljes së këtij vendimi asnjë masë e tillë nuk ishte miratuar. 289 Nisur nga ky konstatim ajo bëri një analizë të thelluar të nenit Sipas saj, neni 13 garanton disponueshmërinë në nivel kombëtar të mjeteve që mundësojnë zbatimin e thelbit (substancës) të të drejtave dhe lirive të Konventës në çdo formë që ato mund të kërkojnë mbrojtje nga sistemi i brendshëm ligjor i një vendi. Efekti i këtij neni kërkon parashikimin e një mjeti të brendshëm, i cili lejon autoritetin kombëtar kompetent, për të përcaktuar njëkohësisht si thelbin e ankimit për shkeljen respektive të Konventës, ashtu dhe sigurimin e një mjeti të përshtatshëm ankimues për të mundësuar rivendosjen e së drejtës edhe pse palët kontraktuese i lejojnë vetes një lloj diskrecioni, përsa i përket mënyrës me anë të së cilës ato sigurojnë pajtueshmërinë me detyrimet në kuadër të këtij neni. Gjykata shprehet se mjeti i kërkuar në kuadër të nenit 13 duhet të jetë efektiv, si në praktikë, ashtu dhe në kuptimin ligjor, veçanërisht në kuptimin që ushtrimi i tij të mos pengohet në mënyrë të pajustifikueshme 286 Cështja Beshiri dhe të tjerë ndaj Shqipërisë, paragrafi Po aty, paragrafi Po aty, paragrafi Po aty parag Cështja Ramadhi dhe të tjerë kundër Shqipërisë, parag 48. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 110

112 nga veprimet ose mosveprimet e autoriteteve të shtetit respektiv. Gjykata, vëreu se, pavarësisht nëse vendimi përfundimtar për t u ekzekutuar merr formën e një vendimi gjykate ose vendimi të një autoriteti administrativ, legjislacioni i brendshëm dhe Konventa parashikojnë që ai duhet të ekzekutohet. 291 Nisur nga këto principe, ai konstatoi se asnjë masë nuk ishte ndërmarrë për të ekzekutuar vendimet e Komisionit në favor të ankuesve. Në vlerësim të Gjykatës, mosmarrja e masave të nevojshme për të siguruar mjetet për ekzekutimin e vendimeve të komisionit, kishte cuar në privimin e ankuesve nga e drejta e tyre për një mjet të brendshëm efekiv, i cili do t u mundësonte sigurimin e zbatimit të së drejtës së tyre civile të kompensimit. 292 Nisur, nga ky konkluzion, Gjykata i kërkoi shtetit shqiptar që në legjislacionin e brendshëm që rregullon ekzekutimin e vendimeve të kompensimit të pronës të adaptojë një mjet juridik që siguron një korrigjim të vërtetë dhe efektiv të shkeljeve të identifikuara të Konventës. Në vlerësim të Gjykatës, përcaktimi i mjetit të duhur, nënkupton që shteti duhet, inter alia, të caktojë organin kompetent, të përcaktojë rregullat procedurale, të sigurojë zbatimin e këtyre rregullave në praktikë dhe të evitojë të gjitha pengesat për dhënien e kompensimit sipas ligjit të kthimit dhe kompensimit të pronës. 293 Ndërsa një analizë më të zgjeruar të nocionit mjete juridike efektive, sipas kuptimit të nenit 13 të Konventës, e gjejmë në vendimin pilot Manushaqe Puto dhe të tjerë kundër Shqipërisë. Në këtë vendim, Gjykata i bëri një analizë në detaj nocionit mjete juridike në legjislacionin shqiptar të kompensimit të pronës, duke e identifikuar atë me masat e ndërmarra dhe në vecanti me format e kompensimit që parashikonte ky legjislacion. Qëllimi kryesor i Gjykatës ishte për ti bërë të qartë shtetit shqiptar se problematika e ekzekutimit të vendimeve të kompensimit lidhej, mbi të gjitha, me joefikasitetin e formave të kompensimit. Gjykata, konstatoi se: a) kompensimi në natyrë i parashikuar nga nenit 16, pika a dhe b i ligjit të mëparshëm, si dhe neni 11, pika a, a/1 dhe b të ligjit aktual nuk ishte adresuar asnjëherë me masa ligjore dhe nënligjore, si dhe asnjë kompensim i tillë nuk ishte dhënë, si e tillë kjo formë kompensimi nuk përbënte një mjet ligjor efektiv; b) kompensimi me anë të aksioneve shtetërore dhe të ardhurave nga procesi i privatizimit, sipas nenit 11, pika c dhe ç të ligjit nuk ishte aplikuar asnjëherë. c) ligji aktual nuk rregullonte mënyrën se si do të realizohej kompensimi me obligacione shtetërore që parashikohej në nenin 16 pika a të ligjit të mëparshëm, element i domosdoshëm ky në kushtet kur Gjykata e Lartë, me vendimin e 24 marsit 2005, kishte disponuar se dispozitat e ligjit aktual nuk kanë efekt prapaveprues; d) kompensimi financiar, si forma e vetme e kompensimit e aplikuar gjatë viteve kishte patur shumë kufizime. Sipas kësaj skeme, e drejta për të përfituar kompensim u njihej vetëm subjekteve që kishin një vendim për kompensim tërësor të pronës dhe nuk kishin përfituar kthim prone me të njëjtin vendim apo me vendim tjetër, duke ndjekur kriterin e radhës kronologjike nisur nga data më e hershme e dhënies së vendimit. Madje, skema parashikonte edhe kufizime në lidhje me masën dhe llojin e kompensimit. Sipas saj, kompensimi jepej vetëm për tokën truall deri në masën 200 m2, pavarësisht madhësisë së sipërfaqes së truallit të njohur për kompensim. 291 Po aty, parag Po aty, parag Cështja Ramadhi dhe të tjerë kundër Shqipërisë, paragrafi 94. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 111

113 Gjykata në vlerësimin e saj për efektivitetin e procesit të kompensimit financiar nxorri një sërë problematikash të mëdha që e bënin skemën e kompensimit të adoptuar në vitet jo efektive në themelin e saj. Për Gjykatën aplikimi i skemës së kompensimit financiar kishte krijuar jo vetëm pabarazi dhe pasiguri në realizimin e të drejtës civile të kompensimit të pronës, por në këtë skemë procedurat e tepërta që i ngarkoheshin subjekteve dhe mungesa e vlerësimit të kamatë vonesave në përllogaritjen e kompensimit ishin një barrë e tepërt që cënonte balancën e drejtë ndërmjet kërkesave të mbrojtjes së interesit të përgjithshëm të komunitetit dhe mbrojtjes së të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Së pari, kompensimi financiar në një shumë të barabartë me vlerën prej 200 metra katrorë, pavarësisht sipërfaqes së parcelës së tokës të njohur për qëllim kompensimi, nuk garantonte barazi efektive të trajtimit të ankuesve. Një veprim i tillë përbënte shkelje të parimit të barazisë së trajtimit të subjekteve, sipas të cilit personat, situatat e të cilëve janë mjaft të ndryshme, duhet të trajtohen ndryshe. Së dyti, nëse ankuesit do të kishin aplikuar dhe do të ishin kompensuar në lidhje me 200 metra katrorë, e drejta e tyre për zbatimin e pjesës tjetër të vendimeve të tyre do të ishte e pasigurt. Gjykata e ilustroi këtë me ankimin nr.46684/07, Ahmatas dhe të tjerë, sipas të cilit kishin marrë kompensim financiar në vitet e mëparshme, por nuk kishin asnjë siguri se kur do të merrej pjesa tjetër. Së treti, Gjykata konstatoi se kuadri ligjor i detyronte ankuesit e pasuksesshëm për të riaplikuar për kompensim financiar në vitin pasardhës. Ajo u shpreh se barra për të respektuar një vendim të formës së prerë kundër shtetit qëndronte kryesisht tek autoritetet shtetërore, të cilat duhet të përdorin të gjitha mjetet e disponueshme në sistemin e brendshëm ligjor, me qëllim përshpejtimin e zbatimit, duke parandaluar kështu shkeljet e Konventës. Shteti ka detyrimin të organizojë sistemin e tij ligjor, në mënyrë të tillë që të jetë i aftë të menaxhojë infrastrukturën teknike dhe logjistike për të garantuar që skema e kompensimit të jetë në çdo kohë efektive dhe e shpejtë. 294 Së katërti, duke qënë se ekzekutimi i vendimit datonte shumë vite pas njohjes së të drejtës, Gjykata theksoi se nuk do të ishte efektive nëse dhënia e kompensimit financiar nuk do të merrte parasysh dëmin jomonetar të shkaktuar si rezultat i moszbatimit tejet të zgjatur, gjë e cila nuk rezultonte në praktikën e ndjekur nga autoritetet shqiptare. 295 Nisur nga kjo analizë ajo nxori përfundimin se kompensimi financiar nuk është efektiv dhe si rrjedhim aplikuesit nuk kanë pasur mjet të brendshëm ligjor efektiv që të mundësonte kompensim të mjaftueshëm dhe të përshtatshëm për shkak të moszbatimit të zgjatur të vendimeve të Komisionit që jepnin kompensim. 296 Së dyti, kohëzgjatja dhe vonesat në procedurën e ekzekutimit të vendimeve të kompensimit përbëjnë një tjetër aspekt që cënon balancën e drejtë që kërkon neni 1 i Protokollit shtesë të Konventës. Që në cështjen Beshiri ndaj Shqipërisë, Gjykata konstatoi se pas shpalljes së vendimit në vitin 2001, autoritetet neglizhuan t u ofronin ankuesve ndonjë opsion të përshtatshëm për kompensim, në pajtim me vendimin e formës së prerë të gjykatës. 297 Në vështrim të Gjykatës, neglizhenca e autoriteteve në marrjen e masave të nevojshme për të ekzekutuar vendimin e datës 11 prill 2001, i kishte zhveshur dispozitat e nenit 6 1 të Konventës 294 Po aty, paragrafi Po aty, paragrafi Po aty, paragrafi Po aty 64. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 112

114 nga të gjitha efektet e dobishme, 298 si dhe cuar në prishjen e balancës së drejtë që kërkon neni 1 i Protokollit shtesë të Konventës. Në vendimin e parë quasi pilot Ramadhi ndaj Shqipërisë, Gjykata bëri një analizë të thelluar të kuptimit të neni 6.1 të Konventës. Ajo u shpreh se, në fushën civile të tij, neni 6 aplikohet vetëm kur ekziston një mosmarrëveshje mbi një të drejtë, që konsiderohet, të paktën, mbi baza të vërtetueshme, si e njohur në të drejtën e brendshme, e drejtë, e cila duhet të jetë e vërtetë dhe serioze. Në vështrim të Gjykatës, ajo mund të mos jetë e lidhur vetëm me ekzistencën aktuale të një të drejte, por dhe me qëllimin dhe mënyrën e ushtrimit të saj. Për më tepër, rezultati i procedimeve duhet të jetë drejtpërdrejt vendimtar për të drejtën civile në fjalë. 299 Duke dashur të sqarojë këto elementë, ajo analizoi natyrën e të drejtës së kompensimit të pronës, si dhe të mosmarrëveshjes që lind si rezultat i mospërmbushjes së saj. Në këtë këndvështrim, Gjykata, u shpreh se mosmarrëveshja lidhur me të drejtën e kompensimit, e cila për nga natyra është një e drejtë civile, është një mosmarrëveshjeje ndërmjet shtetit dhe ankuesit, për të përcaktuar të drejtën e tij të pronësisë. Nëpërmjet, vendimeve të Komisionit kompetent për çështjen në fjalë, shteti u njohu të drejtën e kompensimit ankuesve. Pavarësisht se legjislacioni i brendshëm nuk përcaktonte kohën se kur këto vendime do të bëheshin përfundimtare (do të merrnin formë të prerë), Gjykata vëreu se për më shumë se 12 vjet, themeli i këtyre vendimeve nuk u kundërshtua para ndonjë gjykate dhe ligjërisht, asgjë nuk pengonte ekzekutimin e tyre të menjëhershëm. Si pasojë, Gjykata i konsideroi të drejtat që burojnë prej këtyre vendimeve si të formës së prerë dhe të ekzekutueshme. Përveç kësaj, të drejtat që buronin prej këtyre vendimeve dhe procedurat vijuese të ekzekutimit ishin të lidhura ngushtësisht me njëri-tjetrin (efikasiteti i të parit varet në fund të fundit nga suksesi i të fundit). 300 Në vijim të interpretimit, Gjykata u shpreh se neni 6 i siguron kujtdo të drejtën për t iu drejtuar një gjykate për çdo lloj pretendimi lidhur me të drejtat dhe detyrimet e tij civile. Prandaj, në këtë nen mishërohet e drejta për gjykim, në të cilin aksesi në gjykatë përbën vetëm një aspekt të tij. Ajo evidentoi se ankimi në fjalë nuk kishte lindur si rezultat i ndonjë pengese për të filluar procedimet për njohjen e të drejtave të tyre të pronësisë sipas ligjit për kthimin dhe kompensimin e pronës, por për vënien në ekzekutim të së drejtës së fituar. Në këndvështrim të Gjykatës, e drejta e aksesit në gjykatë përfshin jo vetëm të drejtën për të filluar një proces, por dhe të drejtën për të siguruar një zgjidhje të mosmarrëveshjes nga një gjykatë. Në gjykimin e saj, përcaktimi i të drejtave civile, si ajo e kompensimit, korrespondon me kohën kur e drejta e njohur bëhet realisht efektive, pavarësisht nga forma e autoritetit për ta ekzekutuar. 2. Qëndrime të GJEDNJ ndaj problematikës shqiptare të kompensimit të pronës. Gjykata, që në vendimin e dytë që ka dhënë ndaj Shqipërisë 301 e në vijim në mënyrë të vazhdueshme ka shprehur shqetësimin se, në mënyrë të përsëritur, kishte identifikuar keqfunksionim të përhapur dhe sistemik në ligjin apo praktikën e shtetit shqiptar për sa i takon ekzekutimit të vendimeve të kompensimit të pronës në favorin e subjekteve të shpronësuar. 302 Në të gjitha vendimet, Gjykata ka konstatuar se burimi i shkeljeve të Konventës nuk janë veprimet 298 Po aty, paragrafi Cështja Ramadhi dhe të tjerë kundër Shqipërisë, parag Po aty, parag Cështja Ramadhi dhe të tjerë kundër Shqipërisë. 302 Cështjet Driza, Hamzaraj, Nuri, Vrioni kundër Shqipërisë. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 113

115 apo masat e autoriteteve publike, por gjendja që krijon vakumi ligjor i legjislacionit për kthimin dhe kompensimin e pronës. 303 Ajo, bazuar në nenin 46 të Konventës, i bëri të ditur shtetit shqiptar se është i detyruar të përzgjedhë masa të përgjithshme dhe/ose kur është e përshtatshme masa të veçanta që duhet të adoptohen nga legjislacioni i brendshëm, për t i dhënë fund shkeljes së konstatuar dhe mënjanimit sa të jetë e mundur të efekteve të saj 304. Përzgjedhja e masave që shteti duhet të ndërmarrë, bazuar në Rezolutën e Komitetit të Ministrave (2004)3 dhe Rekomandimin (2006)4, është objekt monitorimi nga Komiteti i Ministrave. 305 Që në cështjet Ramadhi dhe të tjerë kundër Shqipërisë, ankime të paraqitura në vitin 2002, Gjykata, konkludoi që plotësimi i vakumit ligjor konsistonte në: a) bërjen e hartave për vlerësimin e pronës; b) përcaktimin e një fondi të përshtatshëm, si për ankuesit të cilëve u është dhënë e drejta të marrin kompensim në natyrë, ashtu edhe për ata që është dhënë e drejta të marrin kompensim në vlerë; c) përcaktimin e procedurave të shpërndarjes së këtyre fondeve. 306 Në vlerësim të Gjykatës, marrja e masave të mësipërme ishte një cështje urgjente. 307 Të njëjtin qëndrim, Gjykata përsëriti në cështjen Driza 308, Nuri 309, Hamzaraj 310 dhe Vrioni kundër Shqipërisë dhe Italisë 311 ku rikonstatoi dështimin e autoriteteve shqiptare në ekzekutimin e vendimeve të kompensimit të pronës. Pas dhënies nga Gjykata të pesë vendimeve ndaj Shqipërisë 312, Komiteti i Ministrave i Këshillit të Evropës, sipas nenit 54 të Konventës, në cilësinë e autoritetit monitorues në ekzekutimin e vendimeve të Gjykatës i urdhëroi autoritetet shqiptare të angazhohen seriozisht në hartimin e një plani veprimi që do të sigurojë korrigjim përfundimtar dhe të qëndrueshëm të shkeljeve të konstatuara. Prandaj, Komiteti i Ministrave vlerësoi se autoritetet shqiptare në mënyrë urgjente duhet të paraqisnin një plan konkret veprimi mbi zgjidhjen e çështjeve të pronësisë mbi tokën dhe kryesisht për ekzekutimin e vendimeve të formës së prerë. Në këtë kuadër, autoritetet shqiptare hartuan një dokument, i cili u miratua nëpërmjet Memorandumit CH/Inf/DH(2010)20, të 25 majit 2010 të Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës dhe më pas me VKM nr.350, datë Ky plan parashikonte dy skema kompensimi, skemën kalimtare dhe atë përfundimtare. Skema përfundimtare parashikonte një tërësi veprimtarish të detajuara që do të ndërmerreshin paraprakisht me qëllim identifikimin, evidentimin, vlerësimin dhe projektimin në hartë digjitale të çdo vendimi të dhënë për kompensimin e pronës, deri në përcaktimin e saktë të një fature të përgjithshme financiare. Me përfundimin e kësaj pune paraprake skema definitive e kompensimit do të miratohej me ligj brenda muajit nëntor të vitit Cështja Ramadhi dhe të tjerë kundër Shqipërisë, parag Po aty, paragrafi Po aty. 306 Po aty, paragrafi 93 dhe Po aty. 308 Cështja Driza kundër Shqipërisë, paragrafi 125 dhe Cështja Nuri kundër Shqipërisë, paragrafi Cështja Hamzaraj kundër Shqipërisë, paragrafi Cështja Vrioni dhe të tjerë kundër Shqipërisë dhe Italisë, paragrafi Cështjet Driza, Beshiri, Rramadhi, Hamzaraj dhe Nuri kundër Shqipërisë. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 114

116 Plani rregullonte edhe procedurat e ekzekutimit të vendimeve të kompensimit, duke sanksionuar dy forma kompensimi, kompensimi financiar dhe ai fizik. 313 Kjo skemë parashikonte që kompensimi për subjektet e shpronësuara të jepej në masën 100% të pronës së shpronësuar sipas vlerës së tregut, kompensim i cili do të jepej në këste të barabarta. Në mungesë të të dhënave të sakta mbi vendimet e dhëna në vite, për efekt të evidentimit të cdo vendimi të dhënë në vite, si dhe të atyre vendimeve që janë nënshtruar rishikimit gjyqësor, kjo skemë parashikonte detyrimin e subjekteve të shpronësuara për të aplikuar pranë AKKP, brenda një periudhe 6 mujore nga hyrja në fuqi e saj. Skema parashikonte që shteti të gëzonte diskrecion, në caktimin e llojit të kompensimit që do të përfitojë subjekti për çdo këst kompensimi në varësi të fondit fizik apo financiar që ka në dispozicion AKKP në momentin kur trajton një subjekt të caktuar. Sipas kësaj skeme, kompensimi do të kryhet automatikisht nga shteti dhe subjektet nuk do të kenë të drejtë të kërkojnë kompensim në njërën apo tjetrën formë. Në rast se subjekti refuzon të pranojë kompensimin e dhënë, skema parashikonte humbjen e së drejtës për kompensim për atë këst. 314 Skema parashikonte përparësinë e aplikimit të kompensimit fizik në raport me atë financiar. Kompensimi fizik parashikohej të kryhej duke marrë parasysh kriterin kronologjik, sipas zonave kadastrale, në të cilat fondi fizik i kompensimit është në dispozicion. Fillimisht, kompensimi fizik kryhej brenda qarkut ku ndodhet prona e kompensuar dhe nëse nuk ishte e mundur kompensimi fizik, ai do të jepej sa më afër qarkut ku ndodhet prona e kompensuar. Përcaktimi i këtij fondi do të përfundojë brenda fundit të vitit 2018, ndërkohë deri në bërjen efektive të fondit për kompensim fizik sistematik, do të shpërndahet fondi fizik që kohë pas kohe do të jetë gjendje. Ky dokument pranon se skema e plotë e kompensimit do të finalizohej brenda vitit 2013, ndërsa procesi i përfundimit të shqyrtimit administrativ të kërkesave do të përmbyllej në fundin e vitit Në Memorandumin CH/Inf/DH (2010)20, të datës 25 maj 2010 të Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës për masat strategjike për situatën e pronave në Shqipëri autoritetet shqiptare u angazuan edhe për krijimin e një skeme tranzitore kompensimi, që vendoste kritere më të drejta nga ato të mëparshme. 315 Kjo skemë kishte për qëllim të garantonte vijueshmërinë e procesit të kompensimit të pronës deri në miratimin e skemës definitive, e cila do të ishte funksionale në janar të vitit Madje, deri në këtë moment besohej se shteti shqiptar do të kishte informacion për numrin e subjekteve që kërkojnë kompensim dhe një faturë totale financiare për këtë proces. 317 Në vitin 2012, plani i veprimit u bë pjesë edhe e Strategjinë Ndërsektoriale Reforma në Fushën e të Drejtave të Pronësisë VKM nr.350/2011, skema definitive, pikat Pika 7 e VKM nr.350/ Skemë e cila u miratua me VKM nr.192, datë Për përcaktimin e rregullave dhe të kritereve për shpërndarjen e fondit të kompensimit, pronarëve, në të holla, për vitin VKM nr.350, datë Për miratimin e planit të veprimit për zgjidhjen e problematikës së çështjeve të pronësisë, e identifikuar në Memorandumin e Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës, Flet. Zyrt 67, faqe Po aty, pika 1.2, parag VKM nr.405, datë Për miratimin e strategjisë ndërsektoriale, Reforma në fushën e të drejtave të pronësisë , si dhe planit të veprimit të saj. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 115

117 Por, plani i veprimit nuk specifikonte burimet financiare apo fizike dhe agjencitë përgjegjëse që ngarkoheshin të alokonin këto burime, duke e bërë atë jo të besueshëm dhe jo realist 319. Madje, ky plan nuk identifikonte as burimet e fondeve sa i takon infrastrukturës së nevojshme për krijimin e bazës së të dhënave digjitale 320. Pavarësisht se plani i veprimit kishte mangësitë e veta, ai nxorri në pah se zgjidhja e problematikës së kompensimit të pronës brenda afateve të arsyeshme është e lidhur ngushtësisht me seriozitetin e duhur institucional në bërjen e një pune paraprake analitike në lidhje me dy aspekte kryesore: vlerësimin e tërësisë së vendimeve të dhëna në vite dhe kërkesat në proces trajtimi deri në përcaktimin e një treguesi final dhe përcaktimin e burimeve financiare dhe fizike. Në mungesë të këtyre dy treguesve plani i veprimit do të mbetej iluzor dhe nuk do të siguronte ndreqjen e problematikës së konstatuar. Pikërisht, këto problematika u evidentuan edhe nga Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës, i cili në vendimin e 6 qershorit 2012 u shpreh se autoritetet shqiptare nuk kishin bërë progres konkret në krijimin e një liste të vendimeve të formës së prerë, për të finalizuar hartën e vlerës së tokës, për të llogaritur koston e ekzekutimit të vendimeve që të mundësohej përcaktimi i burimeve të nevojshme, përdorimi i mekanizimit të ekzekutimit përfundimtar dhe ekzekutimi i vendimeve në fjalë Fakti që, përsëri në vitin 2012 dhe në vitin 2013 qeveria shqiptare vijoi procesin e kompensimit në të holla të pronës, sipas të njëjtës skemë tranzitore të mëparshme, është tregues i qartë i mosangazhimit për të zgjidhur definisht dhe në mënyrë të drejtë dhe serioze problemin e kompensimit të pronës. 322 Mungesa e vullnetit politik për të bërë eficente format e shpallura të kompensimit dhe për të garantuar burimet mbështetëse të tyre, si: asete shtetërore, toka shtetërore që kalojnë në fondin e kompensimit. Neglizhenca e autoriteteve për marrjen e masave të përshtatshme për zgjidhjen e problematikës së ekzekutimit të vendimeve përfundimtare të formës së prerë që njohin të drejtën e kompensimit pas një sërë vendimesh të marra ndaj Shqipërisë detyroi Gjykatën të aplikojë procedurën e gjykimit pilot në cështjen e radhës Manushaqe Puto dhe të tjerë ndaj Shqipërisë. Në vlerësim të Gjykatës, korrigjimi i problematikës së konstatuar në sistemin e brendshëm ligjor kërkon marrjen e këtyre masave të përgjithshme: a) identifikimin tërësor të vendimeve të kompensimit me qëllim përcaktimin e vlerës së detyrimit që shteti ka marrë përsipër ligjërisht, 323 b) masa serioze në drejtim të alokimit të burimeve që mbështesin format e kompensimit të pranuara ligjërisht, apo edhe krijimin e formave të reja të kompensimit, 324 c) rishikimin e hartës së vlerës së tokës duke e përditësuar atë me zhvillimet e tregut, 325 d) mbi bazën e këtyre të dhënave, krijimin e një skeme të re kompensimi sipas formave të kompensimit, që garanton transparencë, shmangien e procedurave burokratike, trajtim të 319 VKM nr.350, datë Për miratimin e planit të veprimit për zgjidhjen e problematikës së çështjeve të pronësisë, e identifikuar në Memorandumin e Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës, Flet. Zyrt 67, faqe Po aty, pika 1.2 Skema definitive thuhet: Burimi i fondeve pritet të përcaktohet së shpejti. 321 Cështja Manushaqe Puto dhe të tjerë kundër Shqipërisë, paragrafi VKM nr.768, datë Për përcaktimin e rregullave dhe të kritereve për shpërndarjen e fondit të kompensimit, pronarëve, në të holla, për vitin 2012, Flet. Zyrt. 148, faqe Cështja Manushaqe Puto dhe të tjerë kundër Shqipërisë, paragrafi 111 dhe Po aty, paragrafi Po aty. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 116

118 barabartë, afate të arsyeshme të dhënies së kompensimit të njohura paraprakisht, njohje të dëmit jomonetar për vonesat në ekzekutim etj. 326 Po, cili është ndikimi i këtyre masave të përgjithshme në kthimin në eficencë të procesit të kompensimit. Sa është i mundur aplikimi i formave të tjera të kompensimit që parashikon ligji, përvec kompensimit në të holla, për zgjidhjen e këtij problemi? Sa është i mundur përdorimi i të ardhurave që vijnë nga procesi i legalizimit të banesave për kompensimin e subjekteve të shpronësuara? A është i mundshëm një rishikim i mënyrës së përllogaritjes së kompensimit? 3. Diskutime mbi ndikimin e masave të përgjithshme në reformimin e skemës së kompensimit të pronave në Shqipëri. Rikthimi në efikasitet i sistemit të brendshëm ligjor mbi kompensimin e pronës kërkon hartimin e një plani veprimi serioz, të ndryshëm nga ai i paraqitur në vitin 2010, duke detajuar masat e mësipërme në veprimtari konkrete që duhen realizuar në afate të arsyeshme kohore, duke specifikuar burimet mbështetëse për kompensimin e pronës. Në fakt, dhënia e vendimit pilot përkoi me fundin e një mandati politik dhe marrjen e drejtimit politik të shtetit nga një maxhorance e re. Gjatë vitit elektoral 2013 autoritetet nuk kishin marrë asnjë masë nga të mësipërmet dhe nuk kishin hartuar asnjë një plan veprimi. Prandaj, me të drejtë autoritetet shqiptare i kërkuan Gjykatës shtyrjen e afatit për marrjen e masave të përgjithshme me 1 vit kohë, kërkesë e cila nuk u pranua nga Gjykata. Fakti që Gjykata ka rrëzuar kërkesën dhe vijon me trajtimin e ankimeve të tjera tregon se përpjekjet e qeverisë janë të pamjaftueshme dhe aspak premtuese. Po, cili është ndikimi i këtyre masave në kthimin në eficencë të sistemit të brendshëm ligjor për ekzekutimin e vendimeve për kompensimin e pronës? Puna paraprake në evidentimin e cdo vendimi të dhënë për kompensimin e pronës. Në themel të problematikës shqiptare të kompensimit të pronave ka qënë mungesa e të dhënave mbi vendimet e marra në vite në lidhje me pronën e kthyer apo atë të njohur për kompensim. Në fakt, një detyrim i tillë, i është ngarkuar autoriteteve kompetente nga kuadri ligjor dhe nënligjor (rregullore mbi organizimin dhe funksionimin e AKKP), por për shkak të vështirësisë së procesit dhe numrit të kufizuar të punonjësve të AKKP në raport me veprimtaritë e saj nuk është bërë asgjë në këtë drejtim. Gjykata vlerësoi se një skemë e drejtë kompensimi kërkon paraprakisht një përllogaritje dhe analizë të faturës së përgjithshme të kompensimit, si dhe të implikimeve financiare të mekanizmit të kompensimit. Ajo nxirret mbi bazën e të dhënave të sakta që duhet të reflektojnë edhe ndryshimet e bëra me anë të rishikimit gjyqësor. Prandaj, autoritetet duhet të angazhoheshin në mënyrë urgjente për vlerësimin e faturës së kompensimit, duke analizuar cdo vendim administrativ apo gjyqësor njeh të drejtën e kompensimit të pronës. Një analizë e tillë kërkon kohë dhe angazhim serioz nga një staf i kualifikuar, në kushtet kur të dhënat përkatëse nuk gjenden lehtësisht pranë organeve përkatëse administrative apo gjyqësore, për shkak të problemeve të shumta që kanë shoqëruar tranzicionin e gjatë shqiptar. 327 Një faktor tjetër që vështirëson procesin e analizës është edhe fakti që procesi i njohjes, kthimit dhe kompensimit të pronës vijon të jetë i 326 Po aty, paragrafi Shumë arkiva të ishkkkp-ve dhe të gjykatave janë djegur apo shkatërruar gjatë vitit Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 117

119 hapur. 328 Ҫdo kërkesë e pranuar dhe ende e pashqyrtuar, si dhe çdo e drejtë për të paraqitur kërkesë të re që rivendoset në afat nëpërmjet gjykatës ndikon në përcaktimin e saktë të faturës së përgjithshme financiare. Për të bërë një vlerësim të saktë të kësaj situate, 329 në tërësi, është e domosdoshme që të ketë një qëndrim të ri të ligjvënësit, duke i dhënë fund rivendosjes gjyqësore të së drejtës për të paraqitur kërkesë të re në organin administrativ brenda një afati të arsyeshëm. Ky qëndrim është plotësisht i justifikueshëm, sepse mbështetet jo vetëm në argumentin se procesi i njohjes, kthimit dhe kompensimit të pronës është i përkohshëm, por edhe në parime të rëndësishme të shtetit të së drejtës si: interesi publik, siguria juridike duke mos u cënuar aspak drejtësia shoqërore dhe të drejtat e subjekteve të shpronësuara. 330 Në këtë drejtim duhet një angazhim serioz i autoriteteve shqiptare, duke mbështetur procesin me burime të mjaftueshme njerëzore dhe materiale dhe të garantohet bashkërendimi midis institucioneve të ndryshme, me synim shkëmbimin e informacionit. 331 Bërja efektive e formave aktuale të kompensimit dhe zgjerimi i tyre me forma alternative. Krahas evidentimit të faturës financiare të kompensimit, autoritetet duhet të vënë në eficencë të gjitha format e kompensimit që parashikon neni 11 apo edhe të paraqesin forma të reja kompensimi. Gjykata është shprehur se nuk i përket asaj të caktojë llojin e formave të tjera që mund të kryhet kompensimi i pronës, sepse ajo është një kompetencë ekskluzive e ligjvënësit në varësi të mundësive reale të shtetit. Gjykata identifikoi se një burim i mundshëm për të rritur të ardhurat në fondin e kompensimit të subjekteve të shpronësuara duhet të jetë rritja e kostove të procesit të legalizimit. 332 Po, cila është në fakt gjendja aktuale e të ardhurave në fondin e kompensimit financiar të pronave që administrohet nga AKKP? Cilat janë efektet e ndryshimeve ligjore të sapo miratuara? Sa ky proces i vecantë ka arritur të jetë i suksesshëm dhe eficent në marrjen e shpërblimit nga ana e subjekteve të shpronësuara si rezultat i shpronësimit të sipërfaqes së tokës? Të gjitha këto pyetje janë një shqetësim tjetër për subjektet e shpronësuara, që megjithëse kanë kaluar shumë vite nga momenti i humbjes së posedimit, si dhe i humbjes de jure të pronësisë nuk kanë arritur të marrin më tepër se 57% të vlerës së pronës së shpronësuar për efekt legalizimi dhe nuk kanë asnjë siguri se kur do të marrin pjesën e mbetur. Skema e legalizimit mbi pagesën e truallit që kryejnë ndërtuesit informal, deri tani, nuk ka qënë eficente në shlyerjen e plotë të detyrimit ndaj ishpronarëve që janë shpronësuar për shkak të efekteve të ligjit të legalizimeve. Masat e marra aktualisht, pavarësisht se përmirësuan skemën e përllogaritjes së truallit për efekt legalizimi, duke shmangur vlerësimin e njëjtë të truallit në qytete të ndryshme, kanë sjellë një reduktim të kostos të legalizimit, gjë e cila vjen në kundërshtim me rekomandimin e GJEDNJ. Nga ana tjetërm një ecuria e ngadaltë e procesit të legalizimit ka ndikuar negativisht në mbledhjen e të ardhurave. Nga ana tjetër, një burim të ardhurash në fondin e kompensimit të pronave sipas ligjit për fondin special të kompensimit të pronave janë të ardhurat që sigurohen nga privatizimet e aseteve 328 Neni 17 pika 1 e ligjit parashikon se e drejta e paraqitjes së kërkesave të reja për njohjen, kthimin apo kompensimin e pronës ka përfunduar më , por subjekteve që për shkaqe të përligjura nuk kanë paraqitur kërkesë iu njihet e drejta rivendosin në afat këtë të drejtë në rrugë gjyqësore. 329 Cilat janë llojet e tokave që duhen kompensuar, sa është sipërfaqja e përgjithshme e tyre, kush janë subjektet përfitues dhe sa është fatura e përgjithshme financiare që shteti i detyrohet subjekteve të shpronësuara, 330 Kujtoj se procesi i njohjes, kthimit dhe kompensimit të pronave ka filluar që në vitin 1993, pra ka rreth 20 vite, ndërkohë që vetë procesi ka karakter të përkohshëm. Ky karakter i përkohshëm vihet re në çdo rregullim ligjor që i është bërë periodikisht kësaj fushe. 331 Cështja Manushaqe Puto dhe të tjerë kundër Shqipërisë, paragrafi Po aty, paragrafi 115. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 118

120 shtetërore, ku përfshihen ndërmarrje, ndërtesa, dyqane dhe troje shtetërore. A kalojnë në fondin e kompensimit të pronave të ardhurat e realizuara nga shitja me ankand e pasurive shtetërore, për të cilat nuk ka vendim të dhënë nga komisionet e kthimit dhe kompensimit të pronave, respektivisht në masën 65 për qind të vlerës së shitjes për objektet dhe 100 për qind të vlerës së shitjes për truallin 333? Cila është lista e pasurive në proces privatizimi dhe cili është niveli i të ardhurave që pritet të sigurohet? Pse nuk bëhet publike të dhënat konkrete në lidhje me vlerat në të holla që i korrespondojnë secilit burim të parashikuar nga ligji dhe që duhet të kalojnë në mënyrë të vazhdueshme në fondin e kompensimit financiar? Sa e zbaton këtë detyrim Ministria e Financave dhe Drejtoria e Administrimit dhe Shitjes së Pronës Publike? Praktika ka treguar se nga procesi i gjërë i privatizimeve që ka përfshirë ekonominë shqiptare (asetet apo pasuritë publike) asnjë e ardhur nuk është kaluar në fondin e kompensimit financiar. 334 Parimi i transparencës kërkon që autoritetet shtetërore të bëjnë publike të dhënat që lidhen me veprimtarinë e tyre. Subjekteve të shpronësura duhet tu jepet mundësia të njihen me të dhënat që kanë të bëjnë me vetë ata apo me interesat e tyre. Po, cila është problematika e fondit të kompensimit fizik? Në fondin e kompensimit fizik të pronave, që nga viti 2008, nuk ka kaluar asnjë fond tjetër pasurish të paluajtshme, pavarësisht se afati përfundimtar brenda të cilit duhet të përfundojë procesi i kalimit të tyre është shtyrë disa herë. Madje, së fundmi, në janarin e vitit 2014 qeveria mori vendim për heqjen nga fondi fizik të 18 ha tokë bujqësore. Ndërsa në mënyrë të vazhdueshme, nga Ministria e Brendshme, propozohen një sërë vendimesh për kalimin në pronësi apo në përdorim të njësive të qeverisjes vendore të një sërë tokash me qëllim plotësimin e funskioneve të veta nga këto njësi administrative, nuk ka asnjë përpjekje për shtimin e fondeve për kompensimin fizik të subjekteve të shpronësuar. Në fondin e kompensimit fizik kalojnë vetëm ato pasuri të paluajtshme të cilat nuk janë shitur, pasi kanë kaluar të gjitha procedurat e privatizimit nga agjencitë përkatëse shtetërore. 335 Po, a ka në të vërtetë fonde të tjera shtetërore të lira që mund të përdoren për kompensimin fizik të subjekteve të shpronësuara? Cili është numri dhe vlera e ndërmarrjeve shtetërore ende të paprivatizuara dhe ç`pjesë të faturës financiare mbulojnë ato? Mundësitë reale për vënien në eficencë të këtyre formave janë shumë të vogla pas një periudhe rreth 20 vjecare nga fillimi i procesit të privatizimit masiv të ekonomisë. Nxjerrja e treguesve statistikor në lidhje me këto burime, pra mbi asetet shtetërore të paprivatizuara, mbi gjendjen apo shpërndarjen e tyre sipas sektorëve, planifikimi i privatizimit të tyre drejt subjekteve të shpronësuara janë një detyrë emergjente e qeverisë shqiptare. Gjykata, në vendimin pilot, kërkon bërjen transparente të fondeve dhe mundësive të shtetit në drejtim të përcaktimit të llojeve të kompensimit sepse një gjë e tillë garanton rritjen e besimit të publikut Neni 3, pika 1/b, Ligji nr.10239/ Deri në muajin tetor 2011 kam ushtruar funksionin e Përgjegjësit të Sektorit të Vlerësimit dhe Shpërndarjes së Kompensimeve, në AKKP. Pavarësisht kërkesave të shpeshta që iu janë adresuar Këshillit të Ministrave, Ministrisë së Financave, asaj të Ekonomisë, të Drejtësisë dhe Drejtorisë së Administrimit të Pronës Publike gjatë 2 viteve të fundit, nga këto institucione nuk është marrë asnjë përgjigje. 335 VKM Nr.428, datë Per kriteret e vleresimit te prones shteterore, qe privatizohet, apo transformohet, dhe per proceduren e shitjes, Në Kapitullin III, pika 18, thuhet: Për rastet kur nuk është realizuar shitja, veprohet, si më poshtë vijon: a) Objektet ndërtimore, të cilat i kanë kaluar të gjitha fazat e shitjes, kthehen në Ministrinë e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës, e cila ia dërgon Agjencisë së Kthimit dhe Kompensimit të Pronave për t'i kaluar në fond kompensimi fizik për subjektet e shpronësuara Shih paragrafët 113 dhe 114 të cështjes Manushaqe Puto dhe të tjerë kundër Shqipërisë. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 119

121 Sa është i mundur aplikimi i formave të tjera të kompensimit që parashikon ligji, përvec kompensimit në të holla, për zgjidhjen e këtij problemi? Autoritetet shtetërore gëzojnë një diskrecion të gjërë legjislastiv për të krijuar edhe forma të reja më të përshtatshme, në kushtet kur format klasike të kompensimit nuk janë të mjaftueshme për shlyerjen e detyrimit ndaj subjekteve të shpronësuara. Kështu, psh autoritetet mund të angazhohen të përmbushin të drejtën për kompensim, krahas asaj për strehim të një kategorie në nevojë, duke ndërtuar apartamente banimi për qëllime kompensimi të subjekteve të shpronësuar apo të gjejnë forma të tjera të përshtatshme. Rishikimi i masës së kompensimit në legjislacionin e kthimit dhe kompensimit të pronës. Një ndër aspektet që mund të krijojë një debat juridik pas fazës së vlerësimit të faturës financiare të kompensimit të pronave përballë mundësive reale të shtetit është mundësia e rishikimit të nivelit të kompensimit të pronës. Gjykata në vendimin pilot është shprehur se një skemë e drejtë kompensimi do të ndërtohet vetëm mbi bazën e treguesve konkret si: fatura financiare dhe burimet e mundshme të kompensimit. Raporti ndërmjet këtyre dy treguesve do të jetë vendimtar për marrjen e një angazhimi ligjor. Por, të ndodhur në rrethanat kur ligji shqiptar i ka njohur të drejtën e kompensimit të plotë (deri në 100 ha për tokën bujqësore) dhe sipas vlerës së tregut, a mund të ndërmerren masa ligjore që i ndryshojnë situatën apo të drejtat e fituara subjekteve të shpronësuara në kushtet kur fatura e kompensimit mund të jetë shumë e lartë? A mund të rishikohet niveli i kompensimit, duke aplikuar standarde dhe rregulla të reja kompensimi? A mund të ndodhë kjo në kushtet kur procesi ka filluar dhe ka rreth 7 vite që subjektet kanë marrë kompensim me vlerë të plotë e përllogaritur me vlerën e tregut, madje disa cështje kanë gjetur zgjidhje mbi këto parime pranë GJEDNJ? Cili është qëndrimi i Gjykatës në lidhje me këtë problematikë? Në vendimin pilot dhënë ndaj Shqipërisë, Gjykata çmoi se shkalla e problemit është aq e madhe saqë masat konkrete për zgjidhjen e saj të plotë dhe praktike, do të jenë më të efektshme dhe sensibilizuese nëse do t i nënshtroheshin diskutimeve të gjera publike, me qëllim grumbullimin e një perceptimi të gjerë rreth nivelit të kompensimit që shteti pritet të paguajë realisht dhe formave të ndryshme të kompensimit A përbën ky deklarim i Gjykatës një mundësi për rishikim të nivelit të kompensimit? Gjykata me këtë deklarim ka synuar që t`i bëjë të ditur autoriteteve se ata mund të zgjedhin forma të ndryshme kompensimi duke i krijuar vetes mundësinë që të shlyejë detyrimin me një sërë alternativash dhe në masa dhe nivele të caktuara në secilën nga këto lloje. Në të njëjtin vendim, Gjykata kërkoi edhe përditësimin e hartave të vlerës me qëllim reflektimin e kritereve sa më trasparente dhe shpjeguese duke marrë për bazë luhatjet e tregut dhe nuk mund të flitet për një rishikim të nivelit të kompensimit, duke ndryshuar standardet e pranuara. Po, a mund të aplikohet në Shqipëri praktika e re rumune e kompensimit të pronës? Po, sepse ashtu sikundër në Shqipëri edhe në Rumani një ndër vështirësitë kryesore të realizimit të procesit të kompensimit në Rumani ishte fakti se ky shtet, me miratimin e ligjit të posaçëm për kthimin dhe kompensimin e pronave, ndryshe nga shtetet e tjera, zgjodhi parimin e kompensimit të plotë ndaj pronave të shpronësuara gjatë epokës komuniste. 338 Kështu, në rastin e pronave që ishin shpronësuar rreth gjashtëdhjetë vjet më parë, kur prona nuk mund të kthehej, legjislacioni rumun 337 Cështja Manushaqe Puto dhe të tjerë kundër Shqipërisë paragrafi Po aty, paragrafi 220. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 120

122 sanksionoi një pagesë kompensimi të barabartë me vlerën aktuale të tregut të pronës. Ushtrimi i diskrecionit legjislativ në këtë mënyrë nga shteti rumun përpara disa vitesh e kishte vënë atë në një situatë të pamundur për realizimin në praktikë të interesave pronësore të njohura me ligj në rastin e shpronësimeve të ndodhura gjatë kohës së rregjimit komunist. Gjykata u shpreh se praktikat e mira dhe rregullimet legjislative të shteteve të tjera nënshkruese të Konventës, të cilat janë në përputhje me parimet e parashtruara në Konventë dhe protokollet e saj mund të jenë një burim frymëzimi për shtetin... Vendosja e një kufiri mbi shumën që do jepet si kompensim subjekteve të shpronësuara dhe ndarja e kësaj shume në këste gjatë një periudhë më të gjatë mund të ndihmojë për të arritur një ekuilibër të drejtë ndërmjet interesave të ishpronarëve dhe të interesit të përgjithshëm të komunitetit. 339 Prandaj, pavarësisht se legjislacioni i kthimit dhe kompensimit të pronës në Shqipëri është miratuar përpara ratifikimit të Konventës dhe ka vijuar edhe pas ratifikimit të saj, madje, duke rritur edhe masën e të drejtave që njihen subjekteve të shpronësuar, kjo nuk e pengon shtetin në vendosjen e kufizimeve të rrepta mbi të drejtën e kompensimit, nëse ky detyrim ka një kosto të papërballueshme dhe një situatë rrezikon të sjellë shkelje në vijimësi të Konventës. Gjykata është shprehur se shtetet anëtare, konkretisht parlamentet përkatëse, nëpërmjet vendimeve politike kanë detyrimin që duke vlerësuar përparësitë dhe mangësitë që gjenden në alternativat e ndryshme legjislative në dispozicion të marrin masat e duhura për të moslejuar shkeljen e të drejtave themelore të njeriut. Në përmbushjen e këtij detyrimi, shteti në bazë të nenit 1 të protokollit shtesë ka të drejtë të shpronësojë pronën, përfshirë edhe të drejtën e kompensimit të njohur nga legjislacioni, dhe për të reduktuar, madje ndjeshëm, nivelet e kompensimit sipas skemave legjislative. 340 Për Gjykatën ajo cfarë kërkon neni 1 i protokollit nr.1 është që shuma e kompensimit të dhënë për pronën e shpronësuar nga shteti të jetë e lidhur në mënyrë të arsyeshme me vlerën e saj. 341 Kjo me arsyen se neni 1 i protokollit nr.1 shtesë të Konventës nuk garanton një kompensim të plotë në të gjitha rrethanat. Rrethana të tilla si: arritja e objektivave legjitime të shtetit, reformat ekonomike apo masat ligjore që adaptohen për të arritur drejtësi më të madhe sociale mund të kërkojnë një kompensim më të vogël se vlera e tregut. Prandaj, kompensimi jo i plotë mund të jetë i nevojshëm atëherë kur prona private merret për të realizuar reforma thelbësore në sistemin kushtetues të një vendi apo në kontekstin e ndryshimit të rregjimit politik dhe ekonomik. 342 Në vlerësim të Gjykatës, në kuadrin e tranzicionit drejt një rregjimi demokratik, hartimi i një skeme të gjërë e gjithpërfshirëse, por edhe me kontradikta të mundshme, që rregullon të drejta pronësore dhe që ka një impakt mbi vendin në tërësi mund të përfshijë vendime që kufizojnë masën dhe përllogaritjen e kompensimit. 343 Prandaj, vlerësimi i shkallës së problemit, nga nxjerrja e vlerës së detyrimit mbi një bazë tërësisht treguese dhe nevoja për një zgjidhje të plotë dhe praktike mund të cojnë në një reduktim të nivelit të kompensimit që shteti pritet të paguajë realisht subjekteve të shpronësuara apo formave të kompensimit që mund të përdoren. A e cënon parimin e barazisë së trajtimit të subjekteve një ndryshim i mundshëm i nivelit të kompensimit? Gjykata në jurisprudencën e saj është shprehur edhe për efektet që do të krijonte 339 Cështja Maria Atanasiu dhe të tjerë kundër Rumanisë, paragrafi Po aty paragrafi Po aty paragrafi Cështja Ish-Mbreti i Greqisë dhe të tjerë kundër Greqisë, aplikimi nr /94, paragrafi Cështja Vistins dhe Perepjolkins kundër Letonisë, paragrafi 85. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 121

123 një ndryshim i mundshëm i nivelit të kompensimit në lidhje shkeljen e parimit të barazisë. Gjykata ka mbajtur qëndrimin se në fazat e ndryshimeve themelore të sistemit të një vendi si psh kalimi nga një regjim totalitar në një formë demokratike të qeverisjes, reformimi i strukturës politike, ligjore dhe ekonomike të shtetit, ka bërë që këto të fundit në mënyrë të pashmangshme të miratojnë legjislacion që rregullon fushën ekonomike dhe sociale në një shkallë të gjerë. Legjislacioni i kthimit dhe kompensimit të pronës, veçanërisht zbatimi brenda këtij legjislacioni i një programi reformash sociale dhe ekonomike, vështirë se arrin të bëjë një drejtësi të plotë, sepse në rrethana të ndryshme gjendet një numër shumë i madh individësh të ndryshëm. 344 Mbi modalitetet e skemës së kompensimit. Pasja e një informacioni të saktë mbi detyrimin e shtetit ndaj subjekteve të shpronësuara, si dhe evidentimi i burimeve të kompensimit janë baza e një vendimmarrjeje legjislative për caktimin e nivelit të kompensimit që do t`u jepet subjekteve të shpronësuara. Por, autoritetet janë shprehur se konstatojnë mangësi dokumentacioni në burimet arkivore që disponohen nga AKKP dhe organet gjyqësore. Ky fakt e bën të domosdoshme vendosjen me ligj të një procedure aplikimi pranë AKKP në një afat të caktuar kohor për paraqitjen e cdo vendimi të dhënë në rrugë administrative apo gjyqësore për njohjen e pronës për efekt kompensimi. Kjo nuk përbën një kërkesë të tepërt ndaj subjekteve të shpronësuara, nisur nga gjendja në të cilën ndodhet sistemi i ekzekutimit të vendimeve. Kjo procedurë do t`i mundësonte autoriteteve marrjen e një informacioni të plotë mbi numrin e vendimeve, sipërfaqet përkatëse të njohura për kompensim dhe nxjerrjen e vlerës së faturës së kompensimit. Mbi këto tregues do të ndërtohet skema e kompensimit e cila, në vlerësim të Gjykatës, duhet të ketë modalitete të ndryshme nga ato aktuale, duke shmangur procedurat burokratike të aplikimit të përvitshëm dhe duke rritur transparencën, komunikimin me publikun dhe subjektet e shpronësuara, duke garantuar edhe të drejtën e subjekteve që vendimet e autoriteteve t`i nënshtrohen rishikimit gjyqësor. 345 Pjesë e modaliteteve duhet të jetë vendosja e një afati të caktuar, të arsyeshëm për realizimin e të gjithë procesit, afate optimal në shpërndarjen e kësteve të vecanta të kompensimit, sipas disponiblitetit të fondeve të kompensimit, me rregulla të drejta dhe transparente shpërndarjeje, e drejta e autoriteteve apo e subjektit për zgjedhjen apo jo të një forme kompensimi, njohja e dëmit jopasuror etj. 4. Konkluzione Legjislacioni i kthimit dhe kompensimit të pronave ngjalli aspiratën e subjekteve të shpronësuara për të marrë një dëmshpërblim ndaj humbjes së padrejtë të pronës gjatë rregjimit komunist. Në vlerësimin e legjislatorit dëmshpërblimi do të vihej në jetë nëpërmjet dy instrumenteve: kthimit të pronës dhe kompensimit të saj. Aplikimi i kthimit të pronës, pavarësisht se ishte mënyra më efektive e mundshme e dëmshpërblimit, u konsiderua jo praktike nga shumë shtete të EJG sepse do të vinte në rrezik të drejta të fituara nga persona të tretë dhe rrjedhimisht do të përbënte një kërcënim për të drejtat e tjera të njeriut. Kompensimi, si formë dëmshpërblimi u konsiderua më pak shqetësuese sepse nuk do të krijonte konflikt ndërmjet kategorive të ndryshme shoqërore. Kjo e drejtë ishte shprehje e vullnetit të ligjvënësit për t`i ofruar subjekteve të shpronësuara një të drejtë të re, të ndryshme nga ajo e mëparshmja, sipas mundësive reale të shtetit, mundësi të cilat manifestoheshin si forma të vecanta kompensimi, mënyrë vlerësimi dhe procedura ekzekutimi në 344 Cështja Maria Atanasiu dhe të tjerë kundër Rumanisë, paragrafi Cështja Manushaqe Puto dhe të tjerë kundër Shqipërisë, paragrafi Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 122

124 ligjin përkatës. Kompensimi rezultoi në një sfidë të madhe, jo vetëm për ekonominë e shtetit, vecanërisht për ekonomitë e pastabilizuara të vendeve në tranzicion që aspirojnë të ndërtojnë një ekonomi të lirë tregu, por edhe për shtetin e së drejtës dhe sundimin e ligjit. Praktika tregoi se disa nga shtetet EJG si Shqipëria dhe Rumania nuk arritën dhe nuk po arrijnë të përmbushin në kohë detyrimin e marrë përsipër me ligj për kompensimin e subjekteve të shpronësuara, duke cënuar kështu pritshmëritë e tyre të ligjshme. Për një periudhë mbi 20 vjecare autoritetet u njohën subjekteve të shpronësuar të drejta civile për kompensimin e pronës, por ato dështuan plotësisht në dhënien e kompensimit. Ligjet kryesore që adresuan cështjen e kompensimit të pronës së shpronësuar dështuan në dhënien e efekteve të dobishme në procedurën e kompensimit të pronës dhe të ekzekutimit të vendimeve përkatëse. Format e kompensimit mbetën tërësisht iluzore për shkak të apatisë së institucioneve shtetërore. Krijimi i fondeve përkatëse nuk u shoqërua me masa konkrete dhe një vullnet serioz për krijimin e burimeve mbështetëse të tyre. Vonesat në bërjen e hartës së vlerës së pronës, për mbi 5 vite nga momenti i miratimit të ligjit, ishte një tregues tjetër i mungesës së vullnetit për t`i dhënë një zgjidhje të përshtatshme procesit të kompensimit të pronës. Mungesa e procedurave të ekzekutimit të vendimeve të kompensimit, si dhe mosadresimi i të drejtës për ankim në rast të arbitraritetit shtetëror në cëshjet e kompensimit u identifikua nga GJEDNj si një aspekt tjetër i disfunksionit të sistemit ligjor mbi kompensimin e pronës. Për Gjykatën, ekzekutimi i së drejtës së kompensimit, si një komponent shumë i rëndësishëm jo vetëm i procesit të rregullt ligjor, por edhe i aplikimit të mjeteve juridike efektive u konsiderua në mënyrë të vazhdueshme një sfidë e sistemit ligjor shqiptar. Mosmarrja e masave për vite me rradhë për të riparuar këto problematika të konstatuara bëri që drejtësia e premtuar dhe garancitë ligjore, të zhveshen praktikisht nga efektet e dobishme. GJEDNJ konstatoi se mangësitë e legjislacionin e kompensimit të pronës qëndrojnë jo vetëm tek masat, llojet e procedurat e kompensimit, por mbi të gjitha tek dështimi i vazhdueshëm i sistemit ligjor të brendshëm për të garantuar të drejtat themelore të njeriut. Një situatë e tillë, ka bërë që një numër i madh subjektesh të shpronësuara të ndihen thellësisht të shqetësuar për shkak të mungesës së veprimit të autoriteteve në realizimin e të drejtave dhe interesave të tyre pronësore. Shteti shqiptar, duke mos ndërtuar një sistem të brendshëm ligjor që garanton realizimin e pritshmërive të ligjshme, padrejtësitë e mëparshme, shkeljen e të drejtave themelore po i përcon nëpërmjet shkeljeve të reja të edhe pas ndryshimeve demokratike. Nisur nga problematikat e konstatuara GJEDNj i kërkon Shqipërisë ndryshimin e menjëhershëm të skemës aktuale të kompensimit të pronave duke ndërmarrë një reformë ligjore dhe institucionale që ka për qëllim të arrijë një ekuilibër të drejtë ndërmjet interesave të ishpronarëve dhe të interesit të përgjithshëm të komunitetit. Një reformë ligjore, në një fushë të caktuar, konsiderohet efektive, nëse integron qëllimet dhe orientimet madhore të saj me sistemet e organizimit të burimeve (njerëzore, materiale dhe financiare) përfshirë përmbajtjet dhe veprimtaritë që duhet të ndërmerren. Autoritetet shtetërore pranojnë se burimet shtetërore janë të mjaftueshme për kompensimin e plotë dhe nuk ka rrethana objektive që të pengojë kompensimin e plotë të subjekteve të shpronësuara që kanë aplikuar 346. Prandaj faktori kryesor për t`i dhënë zgjidhje çështjes së të drejtave të pronësisë 347 mbi tokën mbetet vullneti politik, i materializuar në kërkesën e fortë të ligjvënësit për bërë një rregullim të hollësishëm, të drejtë, jodiskriminues, të barabartë që mundëson realizimin eficent në praktikë të çdo të drejte të fituar apo çdo 346 Po aty, Parag. 1, Fq Për sa i takon kompensimit të pronës. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 123

125 premtimi të bërë. Por, përpara se të bëhet një rregullim i tillë, i përket Këshillit të Ministrave dhe organeve të tjera ligjzbatuese të fushës të tregojnë vullnet serioz në ndërmarrjen e hapave konkrete në kuadër të një plani të mirëdetajuar për vlerësimin në detaj të situatës. Një analizë e tillë do i shërbente hartimit të një skeme përfundimtare kompensimi, e cila do të ishte plotësisht e realizueshme në afate kohore optimale. Për Shqipërinë, zgjidhja e çështjes së pronësisë mbi tokën përbën një ndër sfidat më të mëdha për shtetin e së drejtës dhe një kusht të domosdoshëm për integrimin në Bashkimin Evropian. Pa një demokraci funksionale nuk mund të aspirojmë të bëhemi pjesë e familjes së madhe evropiane. 5. Rekomandime Duke dashur që ky punim të kontribuonte sado pak në zgjidhjen e çështjes së kompensimit të pronës, më poshtë në mënyrë të përmbledhur jepen këto rekomandime: Së pari, krijimi i një skeme të drejtë kompensimi duhet të niset nga identifikimi, evidentimi, analiza dhe studimi i të gjithë treguesve statistikor të vendimeve të dhëna ndër vite, që janë pjesë e arkivës së AKKP-së apo që ndodhen të arkivuara në organe të tjera si Zyrat e Arkivës në rrethe, gjykata (në rast se vendimi i ishkkkp ka ndryshuar në rrugë gjyqësore), ZVRPP-të në rrethe (nëse vendimi që ka trajtuar pronën ka disponuar kthim prone dhe është dërguar për rregjistrim) apo edhe vetë subjekti në rastet kur arkivat e ndodhura pranë bashkive apo këshillave të rrethit kanë pësuar dëmtime në vite (dhe që njihen si të tilla). Kjo është një punë voluminoze, që kërkon kohë dhe burime njerëzore të kualifikuara dhe me eksperiencë në fushën e kthimit dhe kompensimit të pronave për të gjykuar drejtë mbi disponimin përfundimtar të çdo vendimi administrativ apo gjyqësor, ku përfshihet lloji i pronës që njihet, kthehet apo kompensohet (pra, zëri kadastral), sipërfaqja e përgjithshme dhe ajo respektive që kthehet dhe kompensohet, vendodhja e kësaj pasurie, pasqyrimi i këtyre të dhënave në një hartë digjitale, si dhe përcaktimi i vlerës përkatëse të pronës referuar metodikës së vlerësimit të saj. Së dyti, paralelisht, një punë evidentuese dhe studimore duhet të ndërmerret për të vlerësuar se sa janë mundësitë reale për të garantuar me burime format e kompensimit të parashikuara në ligj, të cilat nuk janë vënë asnjëherë në eficencë. Duke qënë se qëndrimi i autoriteteve në mënyrë të vazhdueshme ka qënë se burimet e kompensimit (sipas formave aktuale të kompensimit) janë të mjaftueshme është e nevojshme që të ndërmerren ndryshime ligjore në dispozitat ekzistuese, duke vendosur masa të rrepta ligjore, kritere dhe afate për kalimin e të ardhurave apo pasurive shtetërore drejt fondeve të kompensimit përkatës, si masa ndëshkuese ndaj titullarëve në rast mosplotësimi të detyrimeve. Përvec kësaj, është e domosdoshme burimet e kompensimit. GjEDNj ka identifikuar si burim të mundshëm kompensimi të ardhurat që administrohen nga procesi i legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale. Kjo kërkon domosdoshmërisht përshpejtimin e ritmeve të procesit, si dhe rishikimin e politikave mbi cmimin e shitjes së tokës dhe mënyrat e instrumentet e blerjes së saj në legjislacionin për legalizimin. Së treti, në koherencë me qëndrimin që mban legjislatori në ligjin aktual ku parashikohet ndarja e procesit të kthimit nga ai i kompensimit të pronës në dy procedura më vehte, pra procedura e ekzekutimit të vihet në jetë në një fazë të dytë, do të jetë më funksionale, më praktike dhe më e kuptueshme nga subjektet e ligjit që ky aspekt të rregullohet me ligj të posacëm. Një argument shtesë për hartimin e një ligji të ri është fakti se në ligjin aktual gjatë viteve të fundit është ndërhyrë në mënyrë të vazhdueshme, si në dispozitat materiale ashtu edhe në ato procedurale, duke shtyrë afate pothuajse në mënyrë të përvitshme. Prandaj, rekomandohet hartimi i një ligji të Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 124

126 ri që rregullon procesin e kompensimit të pronës dhe të ekzekutimit të vendimeve të kompensimit. Së katërti, rekomandohet të ndryshohet ligji duke e mbyllur përfundimisht procesin e paraqitjes së kërkesave të reja të kthim prone. Ky qëndrim është plotësisht i justifikueshëm, sepse mbështetet jo vetëm në argumentin se procesi i njohjes, kthimit dhe kompensimit të pronës është i përkohshëm, por edhe në parime të rëndësishme të shtetit të së drejtës si: interesi publik, siguria juridike duke mos u cënuar aspak drejtësia shoqërore dhe të drejtat e subjekteve të shpronësuara. Së pesti, nisur nga problematikat dhe kompleksiteti i procesit të kompensimit, konkretisht nga mungesa e të dhënave, dokumenteve hartografike dhe vendimeve administrative apo gjyqësore në arkivat e AKKP-së, Gjykatave etj është e nevojshme që ligji i ri të parashikojë një procedurë aplikimi për kompensim, e cila të realizohet brenda një afati të arsyeshëm. Subjektit duhet t`i vendoset detyrimi të paraqesë titullin përkatës ku mbështet pretendimin, si dhe cdo akt tjetër të mëvonshëm, administrativ apo gjyqësor që ka ndikuar në rritjen apo zvogëlimin e sipërfaqes së kompensuar. Qëllimi i këtij aplikimi është administrimi i tërësisë së vendimeve që janë dhënë në favorin e subjekteve të shpronësuara, në mënyrë që të llogaritet në mënyrë të saktë fatura financiare e kompensimit. Së gjashti, zgjerimi i formave të kompensimit është një rekomandim tjetër, që adresohet edhe nga GJEDNj. Së shtati, ndërtimi i një skeme kompensimi që parashikon trajtimin e vendimeve me këste të barabarta brenda afateve të caktuara kohore në varësi të fondit përkatës (fizik, financiar apo lloj tjetër) që ka në dispozicion AKKP. Kompensimi duhet të kryhet automatikisht nga shteti dhe subjektet nuk do të kenë të drejtë të kërkojnë kompensim në njërën apo tjetrën formë. Në rast se subjekti refuzon të pranojë kompensimin e dhënë, skema parashikonte humbjen e së drejtës për kompensim për atë këst. Së teti, ndryshimi i strukturës së AKKP, pra zgjerimi i Drejtorisë së Kompensimit të Pronës me sektorë të posacëm, rritja e numrit të punonjësve të AKKP-së dhe heqja e strukturave paralele si Drejtoria e Koordinimit në Ministrinë e Drejtësisë do i shërbente ecurisë së procesit. Së fundmi, nëse konstatohet një faturë e lartë financiare për realizimin e kompensimit dhe mundësi pakta të shtetit për shlyerjen e saj në afate optimale, rekomandohet një ndërhyrje në skemën e kompensimit duke aplikuar modelin rumun. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 125

127 KAPITULLI I DYTË KOMPENSIMI I PRONËS SË SHPRONËSUAR NGA LEGALIZIMI, URBANIZIMI DHE INTEGRIMI I NDËRTIMEVE INFORMALE DHE IMPLIKIMET E TIJ MBI TË DREJTAT DHE LIRITË THEMELORE TË NJERIUT Në këtë kapitull shqyrtohet legjislacioni dhe procesi i kompensimit të pronës sipas reformës së legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale në Shqipëri në vështrim të standardeve të që ka sanksionuar Kushtetuta e Shqipërisë, KEDNj dhe jurisprudenca e GjEDNjsë. Punimi ka fokus të vecantë bërjen e një analize mbi gjendjen në të cilën i ka vendosur kuadri ligjor i legalizimeve pronarët e ligjshëm dhe implikimet e saj me dispozitat e Konventës. Për një analizë të plotë dhe të gjithanshme, në këtë kapitull shqyrtohen shkaqet që cuan në lindjen e reformës ligjore të legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale dhe arsyet që justifikojnë lindjen e kësaj reforme sipas të drejtës ndërkombëtare dhe vecanërisht, KEDNJ dhe Kartës Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut. Një rëndësi të vecantë në këtë kapitull i kushtohet qëndrimit të legjislatorit mbi mënyrën se si është rregulluar cështja e kompensimit të pronës, masa, mënyra dhe kriteret e kompensimit të pronarëve të ligjshëm dhe garancitë e nevojshme procedurale që i ofrohen atyre jo vetëm për realizimin e të drejtës së kompensimit, por edhe për mbrojtjen e interesave të tyre nga veprimet arbitrare të organeve shtetërore. Qëllimi kryesor i kësaj analize është për të vlerësuar gjendjen reale në të cilën i ka vendosur legjislatori pronarët e ligjshëm në gëzimin e interesave apo të drejtave të tyre pronësore. Në përfundim bëhet një analizë e detajuar e standardeve të mbrojtjes së pronës që kërkon Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Konventa Evropiane për të drejtat dhe liritë themelore të njeriut dhe vecanërisht jurisprudenca e GJEDNJ. Qëllimi kryesor i këtij shqyrtimi është për të vlerësuar se sa kanë gjetur implementim në legjislacionin e brendshëm të legalizimit këto standarde të mbrojtjes së pronës dhe për të evidentuar problematikat konkrete që vihen re në këtë legjislacion. Në këtë kapitull, dilet në konkluzionin se shmangia, që vihet re në ligjin e legalizimeve, nga standardet e sanksionuara nga Kushtetuta, KEDNJ dhe GjEDNJ që garantojnë respektimin e kërkesave të parimit të proporcionalitetit, sa herë që ndërmerret një politikë shpronësuese ndaj pronës private, si dhe dështimi i gjetjes së një barazpeshe të drejtë në këtë ligj ndërmjet interesit të përgjithshëm të komunitetit dhe kërkesave për mbrojtje të së drejtës për pronë private ka krijuar një gjendje pasigurie në lidhje me realizimin e të drejtës civile të kompensimit të pronarëve të ligjshëm, gjë e cila konsiderohet si shkelje e së drejtës për pronë të parashikuar nga neni 1 i protokollit shtesë së KEDNj-së 348. Nëse nuk do të merren masa të menjëhershme ligjore, skema e kompensimit të ligjit të legalizimeve do të përbëjë dështimin e dytë të rëndë të shtetit shqiptar përballë standardeve të KEDNJ, dhe me një ndikim të madh negativ për proceset integruese. Si rezultat i kësaj analize punimi ofron edhe rekomandimet përkatëse për të cuar në parametrat e kërkuar skemën e kompensimit të pronës në legjislacionin e legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale. 348 Përmbledhje e vendimeve të GjEDNj, faqe 5, parag.1. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 126

128 KREU I SI JUSTIFIKOHET LINDJA E REFORMËS SË LEGALIZIMIT, URBANIZIMIT DHE INTEGRIMIT TË NDËRTIMEVE INFORMALE 1. Shkaqet që çuan në lindjen dhe përhapjen e fenomenit të ndërtimeve pa leje në Shqipëri. Me rënien e diktaturës komuniste Shqipëria, si të gjitha vendet e tjera të Evropës Juglindore, filloi rrugëtimin drejt materializimit të aspiratës për krijimin e një shoqërie demokratike dhe zhvillimin e ekonomisë së tregut. Realizimi i këtij qëllimi, në periudhën e tranzicionit, u parashikua të vihej në jetë nëpërmjet një procesi transformimi rrënjësor kushtetues dhe ligjor, duke patur si objektiv kryesor, ndër të tjera edhe, reformimin e sistemit të pronësisë dhe lindjen e të drejtës së pronës private. Prandaj, në përmbushje të këtij objektivi dhe bazuar në parimet dhe vlerat e reja të shtetit të ri demokratik 349, një sërë reformash ligjore u ndërmorrën në fushën e privatizimit të tokës, banesave dhe aseteve të tjera shtetërore. Por, që në gjenezë të demokracisë, persona të caktuar në përmbushje të nevojës për strehim ngritën në toka publike dhe private struktura ndërtimore pa leje të autoriteteve publike në qendra të rëndësishme urbane të vendit. Lindja dhe përhapja e këtij fenomeni, jo vetëm që goditi drejtëpërdrejtë instrumentet ligjorë dhe institucionale që ishin parashikuar të lindnin dhe mbronin pronën private 350, por edhe cënoi rëndë dy nga elementët e themelit të shtetit të së drejtës, sundimin e ligjit dhe pronën private. Për të bërë një analizë të plotë mbi arsyet që justifikuan legalizimin e ndërtimeve informale duhet të shqyrtojmë fillimisht shkaqet kryesore që kanë ndikuar në lindjen dhe përhapjen e fenomenit të ndërtimeve informale. Së pari, në procesin e trasformimit rrënjësor të sistemit ekonomik dhe ligjor shteti demokratik nuk i kushtoi rëndësi politikave publike në fushën e migrimit të brendshëm dhe fenomenit të ndërtimeve pa leje. Përpara zhvillimeve demokratike kontrolli rigoroz i shtetit në migrimin e popullsisë ishte pjesë e rëndësishme e ekonomisë së planifikuar. Kjo ekonomi kishte mundësuar një shpërndarje artificiale dhe joeficente të popullsisë. Tashmë, me ardhjen e demokracisë dhe lindjen e një sistemi të ri ekonomik shteti nuk ishte më përgjegjës për t`i siguruar individit punë dhe strehim 351. Në kuadrin e tregut të lirë kërkesa e popullsisë për sa më shumë burime, të mira materiale e shërbime çoi në lëvizjen e popullsisë drejt zonave urbane. Mosmarrja në kohë e masave ndaj fenomenit të rrezikshëm të ndërtimeve pa leje shpeshherë u justifikua me të drejtën e lëvizjes së lirë të qytetarëve (De Ëaal 2004). Lëvizja e lirë e njerëzve në kërkim të punës, kushteve dhe shanseve më të mira të jetesës u konsiderua si një e drejtë themelore e njeriut Në nenin 2 të ligjit nr.7491/1991 Për dispozita kryesore kushtetuese, thuhej: drejtësia dhe përkrahja shoqërore janë parimet bazë të shtetit, i cili ka për detyrë t`i respektojë dhe t`i mbrojë ato. 350 Një sërë ligjesh kishin për qëllim desocioalizimin e ekonomisë shtetërore dhe kalimin e saj drejt subjekteve private. Ligji nr.7501/1991, Ligji nr.7512/1991, Ligji nr.7652/1992, Ligji nr.7693/1993, Ligji nr.7698/1993 etj. 351 Në rendin e ri kushtetues këto dy të drejta u përfshinë në objektivat social të shtetit, neni 59 i Kushtetutës aktuale. 352 Ligji nr.7491/1991 Për dispozitat kryesore kushtetuese, dhe Kushtetuta aktuale mbajnë të njëjtin qëndrim. Konkretisht në neni 38, pika 1 të Kushtetutës thuhet: Kushdo ka të drejtë të zgjedhë vendbanimin, si dhe të lëvizë lirisht në çdo pjesë të territorit të shtetit. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 127

129 Politikat e privatizimit të banesave, si dhe programet e vecanta të strehimit 353 që realizoheshin nga institucionet publike nuk rezultuan të mjaftueshme për të përmbushur kërkesat e qytetarëve për strehim. Ligji nr.8030, datë Për kontributin e shtetit për familjet e pastreha jo vetëm që nuk rezultoi i suksesshëm në adresimin e cështjes së strehimit të personave që mbeteshin të pastrehë si rezultat i zbatimit të ligjit nr.7652/1992, por ai linte jashtë fushës së veprimit të tij një sërë familjesh në nevojë. 354 Procesi i zëvendësimit të këtyre instrumenteve dhe implementimit të mekanizmave më të përshtatshëm, më të zgjeruar dhe të orientuar nga tregu i lirë, që marrin përsipër mbështjen e grupeve vulnerabël të shoqërisë ishte shumë i ngadaltë. Një rregullim më gjithëpërfshirës i cështjes së strehimit erdhi pas rreth 10 vitesh nga miratimi i ligjit të mëparshëm. Ligjëvënësi në ligjin nr.9232, datë Për programet sociale për strehimin e banorëve të zonave urbane, 355 përcaktoi rregullat dhe procedurat administrative për mënyrat e sigurimit, të shpërndarjes, të administrimit dhe të planifikimit të programeve sociale për strehimin, me qëllim krijimin e mundësive për strehim të përshtatshëm dhe të përballueshëm, duke u mbështetur ne aftësitë pagese te familjeve që kanë nevojë për strehim dhe për ndihmën e shtetit. 356 Por, ligji nuk shtrinte efektet e tij në Komunat e vendit, duke e lënë të pahur për një rregullim të mëvonshëm me ligj cështjen e strehimit në këto njësi administrative. 357 Parimi themelor që karakterizon ligjin është se cëshja e strehimit, si një e drejtë sociale, i është lënë në dorë të tregut të lirë privat, ndërsa shteti angazhohet të mbështesë kategoritë në nevojë, që nuk përballojnë ofertën e tregut, nëpërmjet tre llojeve të programeve të veçanta të strehimit: 1. programe të banesave sociale me qira; 2. programe të banesave me kosto të ulët; 3. programe të pajisjes së truallit me infrastrukturë. 358 Pavarësisht se përmirësimet ligjore erdhën shumë vonë në kohë, në raport me zhvillimet dhe nevojat shoqërore, ato nuk rezultuan të efektshme, duke i hapur rrugë kështu procesit të informalizimit të tregut urban të banesave. 359 Së dyti, kuadri ligjor i trashëguar mbi planifikimin, menaxhimin dhe kontrollin e territorit dhe ligji i ri i miratuar në vitin 1993 nuk arritën t`i jepnin përgjigje kërkesave dhe nevojave të reja ekonomike dhe shoqërore të popullsisë për strehim dhe aktivitete ekonomiko-shoqërore. 360 Mungesa e planeve rregulluese të qyteteve, vonesat në miratimin e tyre apo papërshtatshmëria e tyre me realiatitetin ekonomiko-shoqëror të zonave urbane i hapi rrugë informalitetit në ndërtime. Së treti, ecuria e ngadaltë e reformave të privatizimit ishte një tjetër shkak i lindjes dhe 353 Ligji nr.8030, datë Për kontributin e shtetit për familjet e pastreha, botuar në Fletoren Zyrtare nr.24, faqe Konkretisht, sipas nenit 12 të ligjit nr.8030/1995 Për kontributin e shtetit për familjet e pastreha jashtë skemës së kontributit shtetëror liheshin familjet, anëtarët e të cilës kishin përfituar nga zbatimi i ligjit nr.7501/1991 Për tokën, që kishin blerë truall nga shteti përpara datës 01 janar 1996, që ushtronin veprimtari ekonomike dhe ishin subjekt i taksës së vlerës së shtuar, subjektet që kishin një kapital (para në qarkullim, tokë, mall, ndërtime etj.) me vlerë më të madhe se dy herë sa vlera e banesës që do t'i takonte familjes së tij nga Enti Kombëtar i Banesave, subjektet që kishin në në pronësi banesë jo më të vogël se normat e strehimit të familjes së tij të pastrehë, apo atyre që i është ofruar shtëpi nga pushteti lokal ose pronari, por nuk ka pranuar ta marrë, megjithëse ka qenë brenda sipërfaqeve të normuara të strehimit e vazhdon të qendrojë në shtëpi prone private. 355 Shih Ligji nr.9232, datë Për programet sociale për strehimin e banorëve të zonave urbane, botuar në Fletoren Zyrtare nr.38, faqe Po aty, neni 1, pika Po aty, neni 1, pika Po aty, neni 3 i ligjit nr.9232/ Gabriel, B. Informal Settlement in SEE, A Regional Approach, faqe 2, (2007). 360 Ligji nr.7693, datë Për urbanistikën, botuar në Fletoren Zyrtare nr. 5, faqe 306; dhe ligji nr.8405, datë Për urbanistikën, botuar në Fletoren Zyrtare nr.23, faqe 897. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 128

130 i përhapjes së fenomenit të ndërtimeve pa leje në Shqipëri. Fenomeni i ndërtimeve pa leje lindi në hapat e parë të zhvillimeve demokratike, në periudhën kur shteti dhe individët kishin pak njohuri mbi rëndësinë e mbrojtjes të drejtës së pronësisë private e publike mbi tokën dhe në kushtet kur mekanizmat institucionalë që ishin krijuar për të lindur dhe rregjistruar këto të drejta nuk siguronin dhënien në një kohë të arsyeshme të titujve të pronësisë dhe identifikimin e saktë të kufijve të pronës. Në këtë periudhë, toka shtetërore në proces privatizimi u pushtua masivisht nga individë të ndryshëm, të cilët zhvilluan me iniciativën e tyre ndërtesa, struktura banimi dhe shërbimi pa lejen e organeve kompetente dhe pa asnjë kriter urbanistik. Në kuadrin ligjor shqiptar të vitit 1993, në rregullimin e cështjes së kthimit dhe kompensimit të pronës ndeshim konceptin e ndërtimeve pa leje në tokën që është objekt kërkimi nga subjektet e shpronësuara. Ligji sanksiononte kthimin e pronës drejt subjektit të shpronësuar, jo vetëm nëse mbi të kishte ndërtime pa leje, por edhe nëse mund të ishte dhënë leje ndërtimi, por që ende nuk ishte zbatuar. Madje edhe nëse si rezultat i kësaj leje ndërtimi ishte në kuotën +0.0, toka konsiderohej e lirë dhe ajo i duhej kthyer subjektit të shpronësuar përkundrejt pagimit të vlerës që kishte shpenzuar personi i tretë ndërtues. 361 Prandaj, ecuria e ngadaltë e reformave të privatizimit të tokës dhe vecanërisht e procesit të kthimit dhe kompensimit të pronave ishte një ndër shkaqet kryesore të përhapjes së fenomenit të ndërtimeve pa leje. Së katërti, një aspekt tjetër, që ka patur një ndikim negativ në përhapjen e këtij fenomeni ishte vakumi që ekzistonte në legjislacionin penal përsa i takon ndërtimeve pa leje. 362 Deri në vitin 2008 Kodi Penal sanksiononte vetëm kundravatjen penale të pushtimit të tokës dhe nuk njihte ndërtimin e paligjshëm, si vepër penale. Në legjislacionin e kohës kjo e fundit kategorizohej vetëm si kundravajtje administrative. 363 Së fundmi, faktor tjetër që ka patur një ndikim të madh në përhapjen e fenomenit të ndërtimeve pa leje ka qënë gjendja që ka karakterizuar Shqipërinë pas trazirave të vitit 1997 dhe në vijim, periudhë në të cilën shteti dhe institucionet publike ishin të pafuqishëm për të ushtruar funksionet e tyre kushtetuese dhe ligjore në mbrojtje të jetës, shëndetit dhe në vecanti të pasurisë së individit. Pikërisht, në këtë periudhë vihet re lëvizja më e madhe e popullsisë drejt qendrave urbane të rëndësishme të vendit, në kërkim jo vetëm të shërbimeve publike, si arsimi, shëndetësia, siguria publike etj, por edhe të mundësive për të siguruar jetesën. Si rezultat i këtyre faktorëve, Shqipëria u karakterizua nga përhapja e vendbanimeve informale, të cilat cuan në rritjen e nivelit të konfliktit social, varfërisë, përjashtimit social dhe pasigurisë së pronës. Por, duke qënë se këto struktura ishin ndërtuar në shkelje të së drejtës së pronësisë mbi tokën, si dhe në kundërshtim me rregullat e planifikimit dhe zhvillimit të territorit për autoritetet ishte e paqartë se cfarë qëndrimi duhej mbajtur ndaj tyre. Marrja e një vendimi nga autoritet shtetërore mbi fatin e ndërtimeve informale ishte e lidhur ngushtësisht me ndikimin që do të kishte kjo vendimmarrje në jetën private dhe familjare të poseduesve të ndërtimeve informale, me kushtet e mëvonshme të jetesës së tyre, me tensionin social që do të krijohej si rezultat i kësaj vendimmarrjeje. Pikërisht këto elementë përfshihen brenda fushës së të drejtës për respektimin e jetës familjare, private dhe të shtëpisë së një individi, që garantohen në një sërë dokumentesh 361 Udhëzim nr.3/1993 i Këshillit të Ministrave. 362 Shih neni 200 i Kodit Penal përcakton: Pushtimi i tokës përbën kundravajtje penale dhe dënohet me gjobë ose me burgim gjer në dy vjet., neni 5, pika 14 e ligjit nr.7752, datë thekson: Zënia arbitrare e truallit për ndërtim dënohet me gjobë deri në lekë, me prishjen e objektit dhe kthimin e truallit në gjendjen e mëparshme me shpenzimet e kundërvajtësit Shih më lart. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 129

131 juridike ndërkombëtare, ku shteti ynë është palë. Prandaj, pikëpyetja kryesore që lindi ishte nëse kërkon apo jo mbrojtje e drejta për strehim e ndërtuesve informalë, të cilët jetonin për disa vite në ndërtime të paligjshme? Për t`i dhënë përgjigje kësaj pyetje është e domosdoshme të analizohet koncepti i të drejtës për respektimin e shtëpisë, raporti që krijon kjo e drejtë me të drejtat e tjera njeriut, statusi juridik i të drejtës për strehim në të drejtën ndërkombëtare, si dhe detyrimet që u ngarkohen shteteve nga këto dokumente në realizimin e kësaj të drejte. Kjo analizë do të fokusohet kryesisht në jurisprudencën e GJEDNJ. 2. Strehimi, një cështje ndërsektoriale. E drejta për një strehim të përshtatshëm kategorizohet brenda taksonomisë së të drejtave sociale dhe përbën një derivat të së drejtës për standarde të përshtatshëm jetese. Si një e drejtë sociale, strehimi plotëson nevojat fizike të individit për të qënë i sigurtë dhe i shëndetshëm. Strehimi ka një ndikim të drejtpërdrejtë në shëndetin e njerëzve, madje ai kushtëzon qasjen e tyre në shërbimet shëndetësore. Mungesa e strehimit ka një ndikim të drejtëpërdrejtë në plotësimin e disa elementëve themelorë jetikë për individin si: gatimi, ngrohja, ndricimi, pastrimi, larja, fjetja etj. Pamundësia për të realizuar këto nevoja shpie në një rrezik të lartë për sëmundshmëri, dhe madje pasiguria, vetmia dhe dëshpërimi kanë një impakt të madh shëndetësor. Strehimi plotëson nevojat psikologjike, duke siguruar ndjenjën e hapësirës personale dhe privatësisë. Mungesa e strehimit thellon pabarazinë në shumë aspekte të jetës njerëzore, godet dinjitetin njerëzor në atë që sjellja e përditshme në përmbushje të nevojave dhe kërkesave bazike bëhet jo vetëm shumë e vështirë, por edhe e paligjshme. 364 Strehimi plotëson nevojat sociale duke ofruar një hapësirë të përbashkët për familjen njerëzore, si njësia themelore e shoqërisë. Mungesa e strehimit dhe kushtet e papërshtashme të jetesës pengojnë zhvillimin arsimor, mundësitë për trajnime profesionale dhe punësim të individëve. Në shumë shoqëri, strehimi gjithashtu plotëson nevojat ekonomike, duke funksionuar si një qendër për prodhimin tregtar. 365 Nisur nga fakti që nevojat njerëzore përcaktojnë të drejtat e njeriut, strehimi ka një rol kritik në gëzimin e të drejtave të tjera themelore të njeriut. Në mungesë të një adrese fikse, tek e cila mund të kontaktohen, individët e kanë pothuajse të pamundur të ushtrojnë të drejtat dhe liritë e tij politike dhe civile. Madje, e drejta e tij për tu mos u cënuar arbitrarisht në jetën e tij familjare dhe private kthehet në utopike në mungesë të një strehimi dhe rriten gjasat që personi i pastrehë të jetë viktimë apo edhe subjekt i krimeve të ndryshme. Prandaj, strehimi konsiderohet si një parakusht për gëzimin e të drejtave civile dhe politike. Rrjedhimisht, e drejta për strehim nuk është një e drejtë autonome, por ajo ndërvepron ngushtësisht si me të drejtat e tjera me karakter ekonomik, social dhe kulturor, ashtu edhe me të drejtat civile dhe politike. Deri më tani, eficenca që ka kjo e drejtë dhe gama që përfshin ajo është konsideruar e pamjaftueshme dhe kjo i dedikohet klasifikimit të saj si e drejtë sociale. Ashtu sikundër do të analizohet më poshtë, strehimi është më tepër një pretendim dhe më pak një e drejtë, gjë që nënkupton se ajo është e pakuptueshme pa një rol aktiv të shtetit. 366 Por, jurisprudenca e të drejtës ndërkombëtare dhe vecanërisht ajo e GJEDNJ ka dhënë një kontribut të rëndësishëm duke përcaktuar rastet në të cilat shteti ka detyrimin që të luajë një rol proaktiv, për të mos ta lënë strehimin si një objektiv social, por të anagazhohet ta përmbushë atë si e një e drejtë. 364 Gatimi, kryerja e nevoja personale, larja, fjetja në ambjente publike janë zakonisht të ndaluara 365 Fox, The meaning of Home: A Chimerical Concept or a Legal Challenge?, Journal of Law and Society, Vol 29, nr.4, faqe , (2002). 366 Shih Marks, , faqe 438. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 130

132 3. Statusi i të drejtës për strehim në dokumentet juridike të Kombeve të Bashkuara. E drejta për strehim është parashikuar për herë të parë në të drejtën ndërkombëtare në Deklaratën Universale të Kombeve të Bashkuara. Kjo Deklaratë në nenin 25 (1) sanksionon të drejtën e cdo personi për një nivel jetese të mjaftueshëm për shëndetin dhe mirëqenien e tij dhe të familjes së tij, duke përfshirë, mes tjerash, edhe strehimin. Rreth dy dekada më vonë, kjo e drejtë u parashikua edhe në Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore. Neni 11(1) i kësaj Konvente i ngarkon Shteteve anëtare detyrimin që t`i njohin cdo personi të drejtën për një nivel jetese të mjaftueshëm për vete dhe familjen e tij. 367 Përmbajtja e të drejtës për strehim në KNDESK dhe shpjegimet e shumta dhe të vazhdueshme të Komitetit OKB-së mbi të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore 368 mbi detyrimet që i lindin shteteve në kuadër të Neni 11 (1 ) ka bërë që kjo Konventë të pranohet si një nga burimet më të rëndësishme juridike të kësaj të drejte. 369 CESCR është shprehur se, ashtu sikundër për cdo të drejtë sociale dhe ekonomike, shtetet anëtare, bazuar në nenin 2 (1) të kësaj Konvente, kanë detyrimin të ndërmarrin masa, në mënyrë individuale apo nëpërmjet ndihmës dhe bashkëpunimit me komunitetin ndërkombëtar, të karakterit ekonomik dhe teknik, në maksimumin e kapaciteteve burimore me qëllimin për të arritur në mënyrë progresive realizimin e plotë të të drejtave të parashikuara nga Konventa me të gjitha mjetet e mundshme, duke përfshirë vecanërisht adaptimin e masave ligjore. 370 Komiteti për të Drejtat Ekonomike Sociale dhe Kulturore ka identifikuar katër nivele të përshkallëzuara detyrimesh që i ngarkohen shteteve anëtare përsa i takon të drejtës për strehim të përshtatshëm, të cilat konkretisht janë: respektimi, mbrojtja, promovimi dhe realizimi i saj. Së pari, minimalisht, shteti dhe organet e tij kanë detyrimin negativ që të mos aplikojnë masa ligjore, politika apo praktika që përkeqësojnë gjendjen ekzistuese të strehimit në vendet e tyre. Shtetet duhet të frenohen nga politikat apo praktikat e dëbimeve arbitrare ose me forcë të personave nga shtëpitë e tyre. Së dyti, shteti duhet të luajë një rol aktiv në parandalimin e shkeljeve të së drejtës për strehim nga subjektet private. Për të arritur këtë qëllim shteti ka detyrimin që të sigurojë mjetet e nevojshme juridike për dëmshpërblimin në rast të shkeljes së kësaj të drejte nga e pronarët, zhvilluesit e pronës apo aktorët të tjerë socialë. Së treti, shteti ka detyrimin për të promovuar cështjen e strehimit dhe të drejtën e strehimit me anë të politikave, legjislacionit dhe praktikës, të cilat do të çojnë gradualisht në eliminimin e të pastrehëve. Në përmbushje të detyrimeve që rrjedhin nga promovimi i të drejtës për strehim autoritetet duhet të kenë një dokument strategjik, i cili duhet të përfshijë diskutimet dhe konsultimet me të gjitha grupet e interesit. Së fundmi, detyrimi për të përmbushur të drejtën për strehim përfshin një sërë 367 Kjo Konventë është ratifikuar nga Shqipëria me anë të ligjit nr.7511, datë Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në paktin ndërkombëtar për të drejtat ekonomike, shoqërore dhe kulturore, botuar në Fletoren Zyrtare nr.6, faqe Si mekanizmi monitorues i zbatimit të kësaj të drejte nga shtetet anëtare. 369 UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights: General Comment 4. The right to adequate housing (Article 11 (1), of 1991 (United Nations: Document E/ E/1992/23). General Comment 7. The right to adequate housing forced evictions (Article 11.1 of the Covenant), of 1997 (United Nations: Document E/1998/22, annex IV) 370 KDESK në Raportin ka sqaruar se detyrimi që u ngarkohet shteteve anëtare për të realizuar në mënyrë progresive të drejtat e parashikuara në Konventë nuk nënkupton se realizimi i këtyre të drejtave është I lidhur me arritjen nga ana e shtetit të një zhvillimi ekonomik. KDESK ka theksuar se ky nuk është qëllimi i dispozitës. Dispozita u kërkon shteteve anëtare që pavarësisht nivelit të mirëqënies kombëtare të marrin masa të menjëhershme për të përmbushur të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore. Kjo dispozitë interpretohet se i lejuar shtetet për të shtyrë një kohë të pacaktuar përpjekjet për të siguruar gëzimin e të drejtave të parashikuara nga Konventa. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 131

133 masash në politikat e rishpërndarjes ekonomike që lidhen me sigurimin e strehimit publik, dhënien e subvencioneve për strehim dhe monitorimin e niveleve të qirasë. 371 Nga ana tjetër, KDESK ka elaboruar se cfarë përfshin koncepti i një strehimi të përshtatshëm. Së pari, një strehim i përshtatshëm përfshin elemente të tilla si: siguria ligjore e zotërimit (vendqëndrimit apo strehimit) dhe disponueshmëria e shërbimeve, objekteve dhe infrastrukturës. Këto elemente përfshijnë aksesin në burime natyrore dhe të zakonshme, ujë të pijshëm, energji elektrike, shërbim shëndetësor, mjete për ruajtjen e ushqimit, si dhe hedhjen e mbeturinave. Së dyti, një strehim i përshtatshëm, gjithashtu, përfshin komponentë të tillë si: përballueshmëria ekonomike dhe banueshmëria. Përballueshmëria ekonomike kërkon që kostot e strehimit të mbahen në një nivel të atillë që nuk cënojnë nevojat themelore të familjeve apo individëve në nevojë, ndërsa banueshmëria i referohet kërkesave të sigurisë së strehimit dhe mbrojtjes së banorëve nga kërcënimet për shëndetin e tyre të shkaktuara nga moti apo rreziqet strukturore. KDESK thekson se një vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet nevojave të grupeve shoqërore vulnerabël, si të moshuarit, fëmijët, personat e paaftë fizikisht, viktimat e fatkeqësive natyrore dhe grupeve të tjera. Së fundmi, një kujdes i posacëm duhet ti kushtohet përshtatshmërisë kulturore në fushën e strehimit, sepse kjo e lidhet me shprehjen e identitetit kulturor dhe diversitetin e strehimit. 372 Përveç KNDSEK shumë instrumente të tjera ndërkombëtare sanksionojnë të drejtën për strehim. Shumica e tyre mbrojnë nevojat e banimit të grupeve të caktuara shoqërore si fëmijët, punëtorët emigrantë, njerëz indigjene, me aftësi të kufizuara dhe grupeve të tjera në nevojë. Instrumente të tjera si: Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racor dhe Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit kundër Grave kanë synuar të forcojnë zbatimin e parimit të barazisë dhe mosdiskriminimit në gëzimin e të drejtave të strehimit nga këto grupe të pafavorizuara. 4. E drejta për respektimin e shtëpisë në dokumentet juridike të Këshillit të Evropës. Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut, duke promovuar një gamë të gjërë të drejtash themelore në shumë fusha, ka përfshirë nën nenin 8 (1) të saj edhe të drejtën për respektimin e shtëpisë. Ky nen i Konvetës i njeh cdo personi të drejtën e respektimit të jetës së tij private dhe familjare, vendbanimit dhe korrespondencës së tij. Gjithashtu, e drejta për strehim, më vonë, 373 ka gjetur mbrojtje edhe në Kartën Evropiane për të Drejtat Sociale, e cila në nenin 16 të saj, sanksionon: Me synimin që të sigurohen kushtet e nevojshme për zhvillimin e plotë të familjes, që është një njësi themelore e shoqërisë, Palët angazhohen të nxisin mbrojtjen ekonomike, ligjore dhe sociale të jetës së familjes me mjete të tilla si përfitime familjare dhe sociale, rregullime fiskale, dhënia e shtëpive për familje, përfitime për të martuarit rishtas dhe mjete të tjera të përshtatëshme." UN Committee on Economic and Cultural Rights:General Comment 372 UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights: General Comment 4. The right to adequate housing (Article 11 (1)), of 1991 (United Nations: Document E/ E/1992/23), para Karta Sociale Evropiane është një dokument juridik i Këshillit të Evropës i miratuar në vitin 1961 dhe i ndryshuar më pas në vitin 1996, qëllimi kryesor i së cilës ishte forcimi i të drejtave dhe lirive themelore të njeriut që parashikoheshin në KEDNJ nëpërmjet mbrojtjes së të drejtave ekonomike dhe sociale. 374 Ligji nr.8960, datë Për ratifikimin e Kartës Sociale Evropiane, të ndryshuar, botuar në Fletoren Zyrtare nr.75, faqe2087. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 132

134 Duke u fokusuar në analizën e dispozitave të Konventës vihet re se neni 8 i saj ka për qëllim të mbrojë katër fusha të autonomisë personale, të cilat kanë një lidhje të ngushtë dhe ndërveprojnë me njëra tjetrën. Në fakt, KEDNJ nuk e shpreh të drejtën për respektimin e shtëpisë si një e drejtë më vete. Megjithatë, ajo përfshin dispozita të të drejtave civile dhe politike të interpretuara nga GJEDNJ, si një bazë për zhvillimin e të drejtave të strehimit. GJEDNJ, në jurisprudencën e saj është shprehur se e drejta për respektimin e shtëpisë, në kuadër të KEDNJ, gjen mbrojtje në nenin 8 (respektimin e jetës private, jetën familjare dhe shtëpisë) dhe nenin 1 të protokollit nr.1 të Konventës (mbrojtja e pronës). 375 Nisur nga formulimi i nenit 8 të Konventës, qëllimi kryesor i tij është respektimi i të drejtës ekzistuese për strehim, ndërsa ata që nuk kanë shtëpi formalisht nuk gëzojnë mbrojtje nga ky nen. 376 Por, për të përcaktuar natyrën e së drejtës për respektimin e shtëpisë fillimisht është themelore të sqarohet se cfarë kuptohet me nocionin shtëpi në jurisprudencën e GJEDNJ. 4.1 Koncepti i shtëpisë sipas jurisprudencës së GjEDNj dhe lidhja e saj me pronën. Gjykata në jurisprudencën e saj është shprehur se koncepti strehim apo shtëpi është autonom dhe nuk varet nga klasifikimi që bën ligji vendas. Shtëpi është një term i gjerë duke pasur parasysh se fjala domicille ka një konotacion të gjerë. Që vendimin e parë Gilloë kundër Mbreterisë së Bashkuar në përcaktimin e të drejtës së të paditurit, për të respektuar shtëpinë e tij, GJEDNJ ka bërë një analizë të thelluar të nocionit shtëpi. Gjykata është ndalur në verifikimin nëse ka ekzistuar një lidhje e mjaftueshme dhe vazhdueshme e aplikantit me vendbanimin apo shtëpinë e tij të supozuar. Gjykata është shprehur se mjaftueshmëria e kësaj lidhjeje mund të zvogëlohet (nga periudha e gjatë e mungesës në atë shtëpi apo krijimi i një tjetër shtëpie) ose forcohet (nga periudhat gjata të banimit, pronësia mbi banesën, prania e sendeve personale, qëllimi për të marrë qëndrim të përhershëm, lidhjet emocionale) 377, ndërsa vazhdimësia e lidhjes nuk ka asnjë ndikim nëse pamundësia për të gëzuar të drejtën për strehim është shkaktuar nga shteti. Të njëjtën qasje Gjykata ka përdorur edhe në cështjet Oneryeldiz kundër Turqisë dhe Jordanova dhe të tjerë kundër Bullgarisë, në të cilat ajo u shpreh se meqënëse ankuesit dhe familjet e tyre duke jetuar në shtëpitë e improvizuara për shumë vite, kishin krijuar një lidhje të mjaftueshme dhe të qëndrueshme, duke i kthyer ato vendbanime në shtëpitë e tyre, pavarësisht nëse ato ishin zënë në mënyrë të ligjshme apo të paligjshme. Nëse aplikantët do të dëboheshin nga vendbanimet e tyre dhe të komunitetit, shtëpia dhe jeta e tyre private dhe familjare, do të ndikohej negativisht. 378 Në cështjen Moreno Gómez kundër Spanjës, GJEDNJ analizoi konceptin e shtëpisë në lidhje me jetën private. Ajo u shpreh se shtëpia është ai vend apo hapësirë e përcaktuar fizikisht, ku zhvillohet jeta private dhe familjare. Nisur nga ky përkufizim vendimtar në përcaktimin nëse një vend konsiderohet apo jo shtëpi nuk është forma, por funksioni që kryen ai (vend). 375 Gjithashtu edhe Neni 3 (ndalimi i torturës ose trajtimit çnjerëzor ose degradues), Neni 6 (e drejta për gjykim të drejtë) dhe nenin 14 (ndalimi i diskriminimit) janë interpretuar nga GJEDNJ në kontekstin e strehimit. 376 Koh, E., Human Rights As Indivisible Rights: The Protection of Socio-economic Demands under ECHR, Buyse, A., Strings Attached: The Concept of Home" in the Case Law of the European Court of Human Rights», European Human Rights Law Review No. 3 (2006), faqe Cështja Jordanova dhe të tjerë kundër Bullgarisë, paragrafi 145. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 133

135 Gjykata në jurisprudencën e saj është shprehur se koncepti i shtëpisë përfshin shtëpitë ekzistuese 379, tokën 380, por jo zonën ku personi dhe familja e tij kanë jetuar dhe kanë patur rrënjët, në kushtet kur ato nuk jetojnë më në atë vend. 381 Koncepti shtëpi, sipas GJEDNJ nënkupton, jo vetëm banesat tradicionale, por edhe ndër të tjera, karvanët dhe vendqëndrimet jofikse, shtëpitë e dyta, shtëpitë e pushimit, ambjentet tregtare në mungesë të një dallim të qartë ndërmjet zyrës së dikujt dhe banesës private ose midis aktiviteteve private dhe të biznesit, zyrat e një kompanie të regjistruar, degët apo ndërtesat e tjera të biznesit. Shembuj të tjerë janë pushtimi i një shtëpie, në qoftë se kjo ka zgjatur për periudha të rëndësishme dhe në bazë vjetore, një dhomë e pushtuar nga aplikanti në një ndërtesë që posedohet nga qiramarrësit, dhe garazhdi apo kopshti si pjesë e pronës apo e të drejtës së qirasë. Jurisprudenca e Gjykatës ka treguar se ligjshmëria e qëndrimit në vendbanim nuk është vendimtare për të përcaktuar nocionin shtëpi. Kjo me arsyen se për Gjykatën gjendja faktike e aplikantit është më e rëndësishme se statusi ligjor i banesës. 382 Si konkluzion, GJEDNj në disa raste ka pranuar se ndërtimet e paligjshme në një tokë të pushtuar që i shërbejnë aplikantit për strehim kualifikohen si zotërime dhe rrjedhimisht shtëpi. Gjykata ka mbajtur qëndrimin se ka një mbivendosje domethënëse ndërmjet konceptit shtëpi sipas nenit 8 të KEDNJ dhe pronë sipas nenit 1 të Protokollit shtesë. Shtëpia mund të gjendet se ekziston edhe në rast se aplikanti nuk gëzon ndonjë të drejtë apo interes në të drejtën reale të pronësisë. 383 Kjo me arsyen se prona përfshin atë gamë të drejtash që specifikojnë lidhjen ligjore të personave me zotërimet (pasurinë) e tyre, pavarësisht faktit nëse ato janë marrëdhënie fizike apo jo. Fusha e veprimit të nenit 1 të protokollit shtesë është zgjeruar në mënyrë konstante duke përfshirë edhe marrëdhëniet që lindin jo vetëm mbi asetet, por edhe të mirat jomateriale dhe marrëdhëniet kontraktuale. Rrjedhimisht, një interpretim i gjërë i të drejtës për pronë shtrin efektet edhe mbi vendbanimin e personit, dhe rasti më i shpeshtë në jurisprudencën e GJEDNJ është jo vetëm mbrojtja dhe siguria e qeramarrësve, por edhe e personave që jetojnë për një kohë të gjatë në ndërtime të paligjshme. 384 Ky interpretim tregon se ekziston një mbivendosje ndërmjet konceptit të së drejtës për strehim dhe të drejtës për pronë në lidhje me sendet e paluajtshme. Pavarësisht, lidhjes ndërmjet këtyre dy të drejtave, nuk mund të flitet për një njehsim të tyre, sepse ato nuk janë përdorur në mënyrë kumulative. Natyra e tyre specifike i dedikohet klasifikimit të tyre, respektivisht si një civile (private) dhe si një e drejtë sociale (Adams, 2009). Ashtu sikundër do të analizohet më poshtë, jurisprudenca e GjEDNJ vërteton se e drejta për strehim nuk është vetëm një e drejtë e karakterit social, por ajo përfshin aspekte të rëndësishme civile në themelin e saj. Jurisprudenca e Gjykatës ka treguar se politikat e strehimit në vendet anëtare të Këshillit Evropës kanë një karakter quasi civil, duke u lidhur ngushtësisht me nenin 1 të protokollit shtesë të Konventës. Prandaj, në shumicën e rasteve ndërhyrja në të drejtën për strehim ka sjellë edhe cënimin e të drejtës për pronë të parashikuar nga neni 1 i protokollit shtesë të Konventës. 379 Cështja Loizidou v. Turkey, 18 December 1996, para. 66, Reports 1996-VI. 380 Cështja Buckley kundër Mbretësisë së Bashkuar 381 Cështja Loizidou kundër Turqisë, vendimi 18 Dhjetor 1996, para. 66, 382 Buyse, A., Strings Attached, cituar më sipër, faqe Cështja Prokopovich kundër Rusisë aplikimi nr /00, parag , vendimi i 18 Nëntorit 2004, dhe cështja Khamidov kundër Rusisë, aplikimi nr /01, parag 128, vendimi i 15 Nëntorit Shih cështja Oneryeldiz kundër Turqisë, cështja Jordanova dhe të tjerë kundër Bullgarisë. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 134

136 4.2 Detyrimet pozitive në kuadër të nenit 8 dhe nenit 1 të protokollit shtesë. GJEDNJ ka theksuar që neni 8 i KEDNJ, në asnjë mënyrë, nuk mbulon dëshirat e individëve apo kërkesat e tyre kolektive për të patur një strehim të përshtatshëm të garantuar nga shteti, në të gjitha rrethanat. Në cështjen Chapman kundër Britanisë së Madhe, Gjykata është shprehur se: neni 8 i Konventës nuk njeh të drejtën që cdo personi duhet t`i ofrohet një shtëpi nga shteti. Edhe jurisprudenca e saj ka pranuar se nuk ekziston një e drejtë e tillë. Ndërsa është një dëshirë e pamohueshme që cdo qënie njerëzore të ketë një vend ku ai apo ajo të jetojnë me dinjitet dhe në të cilën të mund të kontaktohet, ka për fat të keq në shtetet anëtare shumë persona që nuk kanë shtëpi. Nëse shteti siguron fonde për t`i mundësuar cdo person një shtëpi është një vendim i natyrës politike dhe jo juridike Në këtë cështje, Gjykata u shpreh se pavarësisht evolucionit të madh që ka në të drejtën ndërkombëtare në lidhje me nenin 8 (2) të Konventës, ai nuk mund të interpretohet se i vendos shteteve anëtare një detyrim të tillë pozitiv kaq të gjërë në fushën e politikave të përgjithshme sociale. 386 Por, Gjykata në jurisprudencën e saj ka mbajtur qëndrimin se neni 8, së bashku me nenin 1 të protokollit shtesë i ngarkojnë shteteve anëtare detyrime pozitive, si përsa i takon mbrojtjes së personave nga ndërhyrjet arbitrare ndaj shtëpive të tyre, ashtu edhe në drejtim të politikave të strehimit që duhet të ndërmarrin autoritetet publike, në raste të vecanta. Si rrjedhim, GjEDNJ ka kufizuar kompetencat e saj vetëm në rishikimin e cështjeve apo aspekteve teknike të tilla si: ndërhyrja në të drejtën për strehim dhe fitimi i të drejtës për strehim. 387 Në cështjen Marzari kundër Italisë, aplikanti, një person i paaftë fizikisht u ankua se autoritetet vendore kishin dështuar në ofrimin e një strehimi të përshtatshëm. Atij, në fakt i ishte ofruar një apartament me qira, por ai pretendonte se apartamenti i mëparshëm, nga i cili ishte nxjerrë, nuk ishte më i përshtatshëm për kushtet dhe jetesën e tij si person i paaftë. Gjykata në këtë cështje theksoi se pavarësisht se neni 8 nuk garanton të drejtën për të pasur të zgjidhur cështjen e strehimit nga autoritetet shtetërore, refuzimi i autoriteteve për t`i ofruar mbështetje një personi të tillë që vuan nga një sëmundje e vështirë mund të lindë në disa rrethana për shkak të ndikimit që ka refuzimi i përmbushjes së saj në jetën private dhe individuale të tij. 388 Gjykata theksoi se qëllimi kryesor i nenit 8 është që të mbrojë individin nga ndërhyrja arbitrare e autoriteteve publike. Sipas Gjykatës, kjo dispozitë thjesht nuk e detyron shtetin të përmbahet nga një ndërhyrje e tillë, por përvec këtij detyrimi negativ, shtetit mund t`i lindin detyrime pozitive përsa i takon respektimit të së drejtës për jetë private dhe strehim. Për Gjykatën, një shtet ka detyrime të këtij lloji nëse ekziston një lidhje e drejtëpërdrejtë dhe e menjëhershme ndërmjet masave të kërkuara nga kërkuesi dhe jetës private të këtij të fundit. 389 Gjithsesi, Gjykata në këtë cështje konstatoi se autoritetet jo vetëm që i kishin dhënë aplikuesit një banesë me qera, por kishin marrë përsipër ta përshtatnin atë në përputhje me nevojat e aplikantit. Prandaj, Gjykata e rrëzoi kërkesën, me argumentin se neni 8 nuk i vendos asnjë detyrim pozitiv autoriteteve për t`i garantuar aplikantit një banesë specifike. 385 Cështja Chapman kundër Mbretësisë së Bashkuar, aplikimi nr.27238/95, vendimi 18 janar 2001, paragrafi Po aty, paragrafi Sarigiannidis, M.,Pervou, J., Adequate Housing: Seeking Justificiability Through the Right to Property, International Human Rights and Constitutional Studies, Vol 1, Nr.1, faqe 31, (2013). 388 Cështja Marzari kundër Italisë, vendimi 4 maj 1999, paragrafi Po aty, paragrafi 179. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 135

137 Gjykata, ka interpretuar të drejtën për respektimin e shtëpisë në kuadër të së drejtës për gëzimin paqësor të pronës në cështjen James dhe të tjerë k. Mbretërisë së Bashkuar. 390 Ajo u shpreh se shoqëritë moderne e konsiderojnë strehimin e popullsisë si një nevojë parësore sociale, rregullimi i të cilit nuk mundet plotësisht të lihet në dorë të tregut të lirë. Hapësira e vlerësimit që gëzon një shtet anëtar për të gjeneruar legjislacion që synon vendosjen e një drejtësie më të madhe shoqërore në sferën e strehimit është mjaft e gjerë, madje edhe kur një legjislacioni i tillë ndërhyn në marrëdhëniet kontraktuale ndërmjet palëve private ekzistuese, pavarësisht se ai nuk sjell asnjë përfitim të drejtpërdrejtë për shtetin apo komunitetin në përgjithësi. 391 Elementi më i rëndësishëm i këtij gjykimi ishte deklarimi i Gjykatës se krijimi politikave të strehimit përbën një nga detyrimet pozitive të mbrojtjes së pronës. Në raste të mëvonshme, GjEDNj është shprehur se një shtet me politika joefikase strehimit duhet t`i rishikojë ato brenda një afati të caktuar kohor. 392 Në cështjen Scollo kundër Italisë, GjEDNj pranoi se mungesa e strehimit përbënte një problem global. Duke interpretuar të drejtën për respektimin e shtëpisë, ajo shprehu detyrimin pozitiv që KEDNJ i ngarkon vendeve anëtare për të ndërmarrë politika efektive të strehimit, në kuadër të nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës. 393 Gjykata arriti në përfundimin se mungesa e politikave të strehimit përbënte një shkelje të së drejtës së pronës. Nisur nga fakt, ajo nuk lejoi ndryshimin e marrëdhënies së qirasë dhe ndaloi dëbimin me forcë të qeramarrësve Mbrojtja e të drejtës për strehim me mjetet e ndërhyrjes në të drejtat civile. Në jurisprudencën e GJEDNJ ka patur disa cështje ku nevoja për mbrojtjen e të drejtës për strehim ka tejkaluar garancitë për mbrojtjen e pronës të parashikuar nga neni 1 i protokollit shtesë të Konventës. Në këto cështje, Gjykata ka dëshmuar ndjeshmëri sociale duke dalur në mbështetje të zgjidhjeve që parashikojnë mbrojtjen e të drejtës për strehim të grupeve në nevojë, qeramarrësve apo ndërtuesve të paligjshëm, zakonisht në dëm të shtetit apo pronarëve privatë. Neni 1 i protokollit shtesë të Konventës u lejon shteteve anëtare që të ndërmarrin ligje që ato i cmojnë të nevojshme në mbrojtje të interesit publik në përgjithësi apo kategorive të vecanta shoqërore në vecanti, jo vetëm për të rregulluar përdorimin e pronës, por edhe për të privuar, nëse është e domosdoshme, pronarët e ligjshëm nga e drejta për pronë në rastet kur ekziston një interes publik, në kushtet e parashikuara nga ligji dhe nga parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare. Gjykata në jurisprudencën e saj ështe shprehur se shtetet mund të ndërhyjnë në të drejtën për pronë private në mënyrë që të përmirësojnë politikat e strehimit me synimin që të përfitojë shoqëria në përgjithësi apo grupe të vecanta shoqërore. Për Gjykatën, eliminimi i padrejtësive sociale është funksioni themelor i ligjvënësit demokratik. Për më tepër, shoqëritë moderne i konsiderojnë cështjet e strehimit të popullsisë si nevoja primare sociale, rregullimi i të cilave nuk mund t`i lihet krejtësisht në dorë tregut të lirë. Hapësira e vlerësimit që gëzon shteti është kaq e gjërë sa që përfshin marrjen e masave ligjore që kanë për qëllim arritjen e një drejtësie më të madhe shoqërore në fushën e strehimit të popullsisë, pavarësisht se ky legjislacion ndërhyn në të 390 Cështja James dhe të tjerë kundër Mbretërisë së Bashkuar, Në këtë cështje, nisur nga arsyet e mësipërme, Gjykata u shpreh se qëllimi i ndjekur nga legjislacioni që reformonte elemente të marrëdhënies së qirasë ishte legjitim. 392 Cështja Olaru dhe të tjerët kundër Moldavisë, Cështja Scollo kundër Italisë, Po aty, paragrafi 47. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 136

138 drejtat kontraktuale ndërmjet palëve private dhe pavarësisht faktit se shteti apo shoqëria në përgjithësi nuk kanë ndonjë interes të gjërë. 395 Pyetja kryesore që lind në këtë këndvështrim është se në cfarë mase shtetet anëtare mund të ndërhyjnë në të drejtën për pronë private në mënyrë që të përmirësojnë politikat e strehimit me synimin që të përfitojë shoqëria në përgjithësi apo grupe të vecanta shoqërore. Në vlerësim të Gjykatës shtetet kanë një hapësirë të konsiderueshme vlerësimi në fushën e politikave të strehimit. Në një numër të madh cështjesh Gjykata ka shprehur qëndrimin se në fusha të tilla si strehimi, i cili luan një rol të rëndësishëm në politikat ekonomike dhe sociale në shoqëritë moderne, Gjykata respekton qëndrimin e legjislatorit, për aq sa ai është në përputhje me interesin publik, përderisa ky qëndrim nuk është haptazi i pabazuar. 396 Në jurisprudencën e saj këtë qëndrim Gjykata e ka mbajtur jo vetëm në marrëdhënien apo konfliktin ndërmjet pronarëve dhe qeramarrëve 397, por edhe ndërmjet pronarëve dhe ndërtuesve të paligjshëm. Pavarësisht se objektivi i saj ka qënë dhe mbetet mbrojtja e pronës, si një e drejtë themelore e njeriut, ka pasur rrethana të vecanta që kanë detyruar Gjykatën të zgjidhë konfliktin në favorin e qeramarrësve apo zaptuesve të tokës. Nevoja për mbrojtjen e të drejtës për strehim, duke mbajtur në nivele të arsyeshme cmimet e qerasë, duke penguar dëbimin nga shtëpia të qeramarrësve përbën një numër të konsiderueshëm cështjesh në jurisprudencën e Gjykatës. Konventa në paragrafin e dytë të nenit 1 të protokollit shtesë u lejon shteteve anëtare që të ndërmarrin ligje që kontrollojnë rregjimin e përdorimin e pronës, qoftë duke ndërhyrë në marrëdhëniet kontraktore në mbrojtje të interesit të përgjithshëm shoqëror apo të grupeve të vecanta shoqërore. Argumenti kryesor që ka përdorur Gjykata në mbështetje të kategorisë së qeramarrësve ishte se: vendosja e një kontrolli mbi qeratë kishte për qëllim shpërndarjen e drejtë të burimeve të strehimit në një vend ku toka në dispozicion për ndërtim nuk plotësonte nevojat e popullsisë, mbrojtjen sociale të qeramarrësve, parandalimin e kthimit në të pastrehë të kategorie të gjërë personash, si dhe mbrojtjen e dinjitetit e qeramarrësve të varfër GJEDNJ në cështjen Velosa Barreto kundër Portugalisë i mohoi aplikantit të drejtën për të përdorur shtëpinë e tij të trashëguar, nisur nga fakti se qeramarrësit që jetonin në të ishin në një nevojë të madhe. 399 Vendimi konsiderohet si nga të paktët ku Gjykata ka marrë në konsideratë cështje të politikave të strehimit duke mbështetur tërësisht qëndrimin e KSEK në lidhje me nevojën për një siguri të zotërimeve (qeramarrësve). Një cështje tjetër ku Gjykata shprehet mbi prioritetin e të drejtës për strehim në raport me të drejtën për pronë është cështja Spadea dhe Scalobrino kundër Italisë. 400 Kjo është e para cështje në serinë e cështjeve të shqyrtuara nga Gjykata në lidhje me traditën e gjatë italiane të ndërhyrjes së legjislacionit në të drejtën e qerasë së banesave me qëllimin për t`i kontrolluar ato. Metodat që ka përdorur legjislacioni italian në këtë drejtim ishin ngrirja e cmimit të qerasë, shtyrja me ligj e marrëdhënies së qerasë, konkretisht e afateve të pagimit të saj, si dhe ndalimi i dëbimit të qeramarrësve. Cështja Spadea dhe Scalobrino kundër Italisë lidhet me një cift që bleu dy apartamente ngjitur me njëri tjetrin me qëllimin për të jetuar aty. Apartamentet në fjalë iu dhanë me qera dy grave të moshuara me të 395 Cështja James dhe të tjerë kundër Mbretërisë së Bashkuar, parag Cështja James dhe të tjerë kundër Mbretërisë së Bashkuar, parag Shih cështjen Radanovic kundër Kroacisë. 398 Cështja Hutten-Czapska kundër Polonisë, paragrafi 178, dhe cështja Ghigo kundër Maltës, paragrafi Cështja Velosa Barreto kundër Portugalisë. 400 Cështja Spadeo dhe Scalobrino kundër Italisë, vendimi i 28 shtatorit Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 137

139 ardhura të pakta, të cilat më vonë refuzuan të lirojnë banesat kur u njoftuan nga pronarët. Përpjekjet për t`i nxjerrë ato jashtë nga shtëpia u penguan ligjërisht, duke i dhënë mbrojtje qeramarrësve ndaj dëbimit nga shtëpia. Vetëm pas 6 vitesh aplikantët fituan posedimin mbi njërën nga apartamentet, jo për faktin se autoritetet ndërmorën masa për lirimin e banesave, por sepse qeramarrësja ndërroi jetë. Ndërkohë aplikantët kishin qënë të detyruar të blenin një apartament tjetër dhe pretendonin që situata e tyre e dëshpëruar ishte shkaktuar nga një politikë e gabuar strehimi e shtetit. Gjykata konstatoi se legjislacioni, duke penguar dëbimin, përbënte një kontroll të përdorimit të pronës. Ajo vuri se se legjislacioni në fjalë ishte nxitur nga nevoja për të rregulluar një numër të madh marrëdhëniesh qeraje që përfundonin në atë periudhë dhe nga shqetësimi që t`i mundësonte qeramarrësve të prekur shtëpi të reja të përshtatshme (pranueshme) apo t`i ruante shtëpitë e subvencionuara. 401 Shoqëria italiane në atë periudhë vuante nga mungesa e konsiderueshme e banesave dhe padyshim që do kishte lindur një tension i madh social nëse të gjitha dëbimet do të ishin ndërmarrë në të njëjtën kohë. Prandaj, shteti italian vendosi të shtyjë apo të pezullojë me ligj ekzekutimin e vendimeve të gjykatave italiane për lirimin e banesave. Ndërsa po vinte në balancë interesat ndërmjet pronarëve dhe qeramarrësve, duke vlerësuar edhe vështirësinë që u vunë pronarët duke u detyruar të blinin një banesë të re, ajo u shpreh se legjislacioni, jo vetëm kishte një qëllim të ligjshëm, por njëkohësisht ishte proporcional në ushtrimin e diskrecionit legjislativ në politikat e strehimit. Ky rast tregon se Gjykata kishte ndjeshmërinë të pranonte kufizime radikale ndaj të drejtës së pronës në kuadër të mbrojtjes së interesave që mbështeten në nenin 8 të KEDNJ, sepse këto kufizime i shërbenin qëllimeve të këtij neni. Në jurisprudencën e Gjykatës mbrojtja e të drejtës për strehim trajtohet edhe në cështjen Pincova dhe Pinc ndaj Republikës Ceke. Në këtë cështje, vihen përballë interesat e pronarëve të vjetër të pronës me pronarët e rinj të saj. Shtëpia në fjalë i ishte konfiskuar në vitin 1948 pronarëve të ligjshëm dhe ajo i ishte shitur në vitin 1967 pronarëve aktualë. Këto të fundit kishin jetuar në këtë shtëpi, me qera, që nga viti Me hyrjen në fuqi, në vitin 1992, të ligjit për kthimin e pronës pronarët ishin të detyruar ti kthenin shtëpinë pronarëve të ligjshëm, ndërsa ato duhet të merrnin vlerën e pronës që kishin paguar në vitin Aplikantët u ankuan se ata ishin privuar nga e drejta e pronës për faktin se ata kishin blerë shtëpinë në mirëbesim dhe në përputhje me legjislacionin e kohës, ndërsa nuk kishin marrë një kompensim të përshtatshëm. Gjykata theksoi se qëllimi i legjislacionit të kthimit të pronës ishte zbutja e pasojave që kishte pasur dhunimi i pronës gjatë viteve të rregjimit komunist ishte i ligjshëm dhe madje përfaqësonte një mjet për të ruajtuar ligjshmërinë e transaksioneve ligjore dhe zhvillimit ekonomik dhe shoqëror të vendit. 402 Gjykata në këtë vendim u shpreh se zbutja e pasojave të padrejtësive të mëparshme nuk mund të shkaktonte padrejtësi të reja. Legjislatori cek, për të realizuar këtë qëllim, kishte detyrimin të vlerësonte rrethanat e vecanta të cdo rasti, në mënyrë që personave që fituan të drejta pronësie në mirëbesim të mos i binte barra e përgjegjësisë që i takonte shtetit, që i kishte konfiskuar ato. 403 Gjykata u shpreh se cmimi që ishte kthyer pronarëve të rinj rreth 30 vjet nga koha e blerjes së pronës nuk ishte i lidhur në mënyrë të arsyeshme me vlerën e saj. Për më tepër, aplikantët kishin jetuar në këtë shtëpi për një periudhë prej 42 vjetësh, 28 prej të cilave si pronar i saj, si rrjedhim ata ishin në një situatë tepër të vështirë për të siguruar të drejtën e strehimit. Gjykata duke konkluduar u shpreh se kompensimi që iu dha aplikantëve nuk merrte parasysh situatën e tyre 401 Po aty, paragrafi Cështja Pincova dhe Pinc kundër Republikës Ceke, vendimi 5 Nëntor 2002, paragrafi Po aty. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 138

140 personale dhe shoqërore dhe atyre nuk iu dha ndonjë shumë për dëmin moral që i ishte shkaktuar atyre si rezultat i privimit nga prona. Nga ana tjetër, ata nuk kishin përfituar rimbursimin e kostove të mirëmbajtjes së shtëpisë pavarësisht se kishte kaluar një periudhë 7 vite e gjysëm. 404 I njëjti qëndrim, në mbrojtje të së drejtës për strehim është mbajtur nga Gjykata edhe në cështjen Brumarescu kundër Rumanisë 405, Strain dhe të tjerë kundër Rumanisë 406 dhe Velikovi dhe të tjerë kundër Bullgarisë 407, themeli i të cilave është i njëjtë me rastin e mësipërm. 408 Në të gjitha këto cështje Gjykata ka vlerësuar se rrethanat e vecanta justifikonin mbrojtjen e të drejtës për strehim të pronarëve aktualë. Shkatërrimi i shtëpisë apo vendanimeve nga ana e autoriteteve shtetërore, që janë toleruar për një kohë të gjatë, përbën një tjetër shkelje që përfshihet brenda sferës së veprimit të nenit 8(2) të Konventës. Në cështjen Akdivar dhe të tjerë kundër Turqisë Gjykata konstatoi se forcat e sigurisë ishin përgjegjëse për djegjen e shtëpive të aplikantëve dhe djegja e këtyre shtëpive bëri që aplikantët të linin fshatin dhe të lëviznin diku tjetër. Në këtë cështje, Gjykata shprehu se nuk kishte asnjë dyshim se djegja e shtëpive të aplikantëve ishte e qëllimshme përbën një ndërhyrje serioze në të drejtën për respektimin e jetës së tyre familjare dhe shtëpive të tyre sipas nenit 8 të Konventës, si dhe njëkohësisht një ndërhyrje në të drejtën e pronës private, sipas nenit 1 të protokollit shtesë të saj. 409 Gjykata ka gjetur shkelje të këtyre të drejtave në një sërë cështjesh të tjera ndaj Turqisë. 410 Në cështjen Allard kundër Suedisë autoritetet publike prishën shtëpinë e aplikantit që jo vetëm që ishte ndërtuar pa leje, por edhe pa marrë më parë pëlqimin nga bashkëpronarëve të tjerë të tokës. 411 Në këtë cështje, Gjykata pranoi që shteti mund të kërkojë që një shtëpi e ndërtuar në mënyrë të paligjshme të prishet, edhe pse ky veprim, nuk ka ndonjë dobi të dukshme për komunitetin. Gjykata vlerësoi se përfitimi kryesor i komunitetit ishte ruajtja e funksionimit të sistemit të pronësisë. Sidoqoftë, Gjykata u shpreh se në ato rrethana të veçanta, shteti mund dhe duhet të zgjedhë një masë më pak represive, e cila mund të ndërhyjë në mënyrë më pak të drejtpërdrejtë në të drejtat e individëve (për strehim). 412 Prandaj, ajo konkludoi se autoritetet, duke e lënë të pastrehë aplikantin, dështuan të vendosnin një ekuilibër të drejtë ndërmjet interesave të aplikantit dhe ato të bashkëpronarëve të tjerë. Gjykata në një sërë cështjesh ka mbrojtur të drejtën për strehim të kategorive vulnerabël, sidomos përkatësisë rome. Në cështjen Moldovan dhe të tjerë kundër Rumanisë 413, Gjykata konstatoi shkelje serioze të një natyre të vazhdueshme të nenit 8 të Konventës. Gjykata arriti në konkluzionin se ishte e qartë nga provat e paraqitura nga ankuesit dhe nga vendimi i gjykatës civile që autoritetet policore ishin përfshirë në djegjen e shtëpive të komunitetit rom. Duke qënë të detyruar të largoheshin nga fshati dhe shtëpitë e tyre, aplikantët ishin të detyruar 404 Po aty, paragrafi Cështja Brumarescu kundër Rumanisë, vendimi 28 Tetor 1999 dhe 23 Janar Cështja Strain dhe të tjerë kundër Rumanisë, vendimi 21 Korrikut Cështja Velikovi dhe të tjerë kundër Bullgarisë, vendimi 9 Korrikut Këto cështje janë trajtuar në kapitullin e parë të këtij punimi. 409 Cështja Akdivar dhe të tjerë kundër Turqisë, vendimi 16 shtator 1996, paragrafi Cështja Mentes dhe të tjerë kundër Turqisë, vendimi 28 nëntor 1997, cështja Selcuk kundër Turqisë, vendimi 24 prill 1998, cështja Dulas kundër Turqisë, vendimi 30 janar 2001, cështja Orhan kundër Turqisë, vendimi 18 Qershor Cështja Allard kundër Suedisë, aplikimi nr.35179/97, vendimi 24 qershor Po aty. 413 Cështja Moldovan dhe të tjerë kundër Rumanisë, vendimi i 12 Korrikutt Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 139

141 të jetonin dhe ende sot disa vazhdojnë të jetojnë, në kushte skandaloze dhe të papërshtashme, duke lëvizur vazhdimisht në vende të ndryshme, në kushte jashtëzakonisht të mbipopulluara. Nisur nga pasojat e drejtëpërdrejta të veprimeve të autoriteteve policore mbi të drejtat e ankuesve, Gjykata vlerësoi se autoritetet ishin përgjegjëse në lidhje me kushtet e mëvonshme të jetesës së aplikantëve. Nuk kishte asnjë dyshim se cështja e kushteve të jetesës së aplikantëve ra brenda fushës së të drejtës së tyre për respektimin e jetës familjare dhe private, si dhe të shtëpive të tyre. Prandaj, nenin 8 ishte qartësisht i aplikueshëm në këto rrethana. 414 Në cështjen Jordanova dhe të tjerë kundër Bullgarisë, Gjykata u shpreh kundër veprimeve të Bashkisë së Sofjes për të hequr ndërtimet informale rome të njohura si "Batalova Vodenitsa". Ajo shprehu qëndrimin se meqënëse kërkuesit kishin jetuar me familjet e tyre në shtëpitë e improvizuara për shumë vite, ato shtëpi ishin bërë shtëpitë e tyre, pavarësisht nëse ato ishin zënë në mënyrë të ligjshme apo të paligjshme. Nëse aplikantët do të dëboheshin nga vendbanimet e tyre dhe të komunitetit, shtëpia dhe jeta e tyre private dhe familjare, do të ndikohej negativisht. Gjykata konsideroi se ishte e ligjshme që autoritetet të vepronin për të hequr aplikantët që kishin zënë tokën komunale në mënyrë të paligjshme. Megjithatë, për disa dekada, autoritetet kishin toleruar vendbanimet e paligjshme rome në Batalova Vodenitsa. Kjo u kishte lejuar aplikantëve krijimin e lidhjeve të forta me vendin dhe ndërtimin e një jete komunitare atje. Pavarësisht nga më lart, shteti nuk kishte asnjë detyrim në bazë të Konventës për tu siguruar strehim për të aplikantëve. Megjithatë, detyrimi për të siguruar strehim për individët që përbëjnë grupe vulnerabël dhe janë në kushte vështira mund të rrjedhë nga neni 8 i Konventës në raste të veçanta. Gjykata vuri në dukje, se në bazë të ligjit përkatës të kohës, autoritetet komunale nuk kishin të nevojshme të merrnin në konsideratë parimin e proporcionalitetit në rast të një largimi të mundshëm të banorëve që jetonin në banesat informale apo kishin interesa të ndryshme të përfshira. Gjykata e gjeti këtë qasje në vetvete me probleme sepse dështoi në respektimin e parimit të proporcionalitetit. Gjykata vuri në dukje, se qeveria nuk kishte treguar se masat alternative për trajtimin e këtyre problemeve, të tilla si: legalizimi i banesave kur është e mundur, ndërtimi i rrjetit të kanalizimit publik dhe furnizimit me ujë apo ofrimi i ndihmës për të gjetur strehim alternativ ku dëbimi ishte i nevojshëm, të ishin studiuar seriozisht nga autoritetet përkatëse. Prandaj, pohimi i shtetit se largimi i kërkuesit ishte zgjidhja e duhur është dobësuar dhe nuk ishte më një masë proporcionale. Përveç kësaj, para se të shpallnin urdhrin e largimit, autoritetet nuk kishin konsideruar rrezikun se aplikantët do të ktheheshin në të pastrehë nëse do të hiqeshin, dhe në vend të kësaj kishin deklaruar se rreziku ishte i parëndësishëm. Gjykata, gjithashtu, theksoi se, në kuptim të nenit 8 të Konventës, specifikat e ankuesve si një grup vulnerabël social, si dhe nevojat e tyre të veçanta, duhej të merreshin parasysh në vlerësimin e proporcionalitetit, të cilën autoritetet kombëtare ishin të detyruar për ta ndërmarrë, por nuk e kishin bërë. Gjykata arriti në përfundimin se urdhri i largimit i vitit 2005 ishte bazuar në ligj dhe ishte shqyrtuar sipas procedurave rishikuese, por asnjëra prej të cilave nuk kishte vlerësuar që urdhri duhet të ishte në proporcion me qëllimin që do të arrihet. Prandaj, do të konsiderohet një shkelje e nenit 8, në qoftë se urdhri i largimit do të ishte ekzekutuar. Padyshim, nevoja për mbrojtjen e të drejtës për strehim, në raste të vecanta, mund të kërkojë shpronësimin e pronarëve privatë. Gjykata, në mënyrë të vazhdueshme ka nënvizuar se nocioni i interesit publik është domosdoshmërisht i gjërë. Në cështjen Edëard kundër Maltës Gjykata deklaroi se: "Në veçanti, sfera të tilla si strehimi i popullsisë, të cilën e shoqëritë moderne e 414 Shih faqen e internetit: Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 140

142 konsiderojnë një nevojë parësore sociale dhe e cila luan një rol qendror në politikat ekonomike të shteteve kontraktuese, shpesh mund të kërkojnë një ndërhyrje nga shteti. Në këtë sferë, vendimet nëse dhe nëse po kur, mund t`i lihen plotësisht në dorë të tregut të lirë apo mund të jenë objekt i kontrollit shtetëror, ashtu sikundër zgjedhja e masave për sigurimin e nevojave për strehim të komunitetit dhe koha e zbatimit të tyre, domosdoshmërisht përfshin shqyrtimin e çështjeve komplekse sociale, ekonomike dhe politike. 415 Duke e konsideruar të natyrshme diskrecionin e gjërë që gëzon legjislatori në zbatimin e politikave sociale dhe ekonomike, Gjykata në shumë raste ka deklaruar se ajo do të respektojë vendimin e legjislatorit se çfarë është në interes publik, përderisa ushtrimi i këtij diskrecioni të jetë haptazi pa një bazë të arsyeshme. 416 Në këtë kontekst, në jurisprudencën e saj Gjykata është shprehur se ndërtimi i ndërtimeve pa leje në shkelje të rregulloreve të brendshme urbanistike, kur tolerohet nga autoritetet shtetërore, mund të çojë, në rrethana të caktuara, në lindjen e interesave pronësore që janë të një natyre të mjaftueshme dhe që janë të njohur në mënyrë të mjaftueshme se përbëjnë një interes thelbësor brenda nocionit "pronë" në kuptim të rregullit të përcaktuar në fjalinë e parë të nenit 1 të Protokollit nr Në cështjen Allard kundër Suedisë, Gjykata pranoi që shteti mund të kërkojë që një shtëpi e ndërtuar në mënyrë të paligjshme të prishet, edhe pse ky veprim, nuk ka ndonjë dobi të dukshme për komunitetin. Gjykata vlerësoi se përfitimi kryesor i komunitetit ishte ruajtja e funksionimit të sistemit të pronësisë. Sidoqoftë, në këtë cështje Gjykata u shpreh se në ato rrethana të veçanta, shteti mund dhe duhet të zgjedhë një masë më pak represive, e cila mund të ndërhyjë në mënyrë më pak të drejtpërdrejtë në të drejtat e individëve (për strehim). 418 Prandaj, në kërkim të një zgjidhje për konfliktin e interesave ndërmjet pronarëve të ligjshëm dhe poseduesve informalë, ndërtimet e paligjshme, të të cilëve kanë qenë toleruar për shumë vite nga autoritetet, shteti shqiptar ka një hapësirë të madhe vlerësimi. 419 Në një situatë të ngjashme u vunë autoritetet kroate ndërsa po vinin në balancë të drejtat e pronarëve të ligjshëm me ato të pushtuesve të përkohshëm të tokës, të cilët ishin refugjatë apo persona të zhvendosur. 420 Në vlerësim të Gjykatës, trajtimi i kësaj problematike në aspektin social ishte një cështje shumë sensitive, sepe autoritetet kroate në njërën anë kishin detyrimin të garantonin pronën private të pronarëve të ligjshëm dhe në anën tjetër të respektonin të drejtën për strehim, si një e drejtë sociale e refugjatëve, të dyja këto kategori vulnerabël. Gjykata mbajti qëndrimin se shteti kroat gëzonte një hapësirë të gjërë vlerësimi për të rregulluar këtë marrëdhënie. Sidoqoftë, shteti në ushtrimin e diskrecionit të tij nuk mund të vendosë standarde të ndryshme nga ato të përcaktuara nga Konventa. 421 Në balancimin e të drejtave të pronarëve me interesat e zaptuesve të tokës shteti duhet të marrë në konsideratë problemet sociale, tensionet dhe shqetësimet në rendin publik që do të sillte dëbimi i grupeve vulnerabël apo personave me nevoja shoqërore. Gjykata ka mbajtur 415 Cështja Hutten Czapska kundër Polonisë, parag dhe cështja Ghigo kundër Maltës, aplikimi nr /05, vendimi i 26 shtator 2006, parag Cështja Immobiliare Saffi kundër Italy, aplikimi nr /93, paragrafi 49, ECHR 1999-V, mutatis mutandis, cështja Bronioëski kundër Polonisë, parag Cështja Oneryeldiz kundër Turqisë, cështja Jordanova dhe të Tjerë kundër Bullgarisë 418 Cështja Allard kundër Suedisë, aplikimi nr.35179/97, vendimi 24 qershor 2003, paragrafi 419 Velaers, J. Comments on the Law of the Republic of Albania On Legalization, Urban Planning and Integration of Unuathorised Buildings, (2007) faqe 9, paragrafi Cështja Radanovic kundër Kroacisë, vendimi 21 Dhjetor 2006, parag Cështja Bronioëski kundër Polonisë, aplikimi nr.31443/96, paragrafi 182. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 141

143 qëndrimin se dëbimi i njëkohshëm i një numri të madh të qiramarrësve padyshim do të kishte çuar në tensione të konsiderueshme shoqërore dhe do të kishte rrezikuar rendin publik në vend. Me këtë arsyetim, Gjykata është shprehur se legjislacioni i kundërshtuar kishte një qëllim legjitim në interes të përgjithshëm, gjë e cila justifikonte vendosjen e kontrollit mbi përdorimin e pronës, ashtu siç kërkohet nga paragrafi i dytë i nenit Gjykata në lidhje me raportin ndërmjet pronarëve të ligjshëm dhe qeramarrësve, është shprehur se në parim, sistemi i pezullimit të përkohshëm të zbatimit të vendimeve gjyqësore që pengonte qeradhënësit në marrjen e pronës së tyre nuk është objekt kritike, duke pasur parasysh diskrecionin që u lejon autoriteteve shtetërore paragrafi i dytë i nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës. Megjithatë, një sistem i tillë mbart me vete rrezikun që tu imponohet pronarëve një barrë e tepërt në drejtim të mundësisë së tyre për të disponuar me pasuritë e tyre dhe rrjedhimisht duhet tu sigurojë disa garanci procedurale në mënyrë që funksionimi i këtij sistemi dhe ndikimi i tij në të drejtat e pronarëve të mos jetë arbitrar dhe i paparashikueshëm. 423 Prandaj, meqënëse mbrojtja e interesit publik, pra të drejtës për respektimin e shtëpisë të poseduesve informal justifikon privimin nga prona të pronarëve të ligjshëm, këtyre të fundit duhet tu sigurohet jo vetëm një kompensim i drejtë, por edhe garanci të mjaftueshme procedurale për të mbrojtur në mënyrë efektive të drejtat e tyre. 5. E drejta për respektimin e shtëpisë në dokumentet juridike të BE-së. Në cështjen e strehimit, rajoni evropian është ndikuar fuqimisht nga pikëpamja politike, ekonomike dhe shoqërore nga Bashkimi Evropian. Ky ndikim ka ardhur në rritje që nga globalizimi, i cili inkurajoi lëvizjen e lirë të kapitalit dhe të sipërmarrjeve, duke bërë që shumë struktura urbane të ndryshojnë për shkak të migrimit masiv nga brenda dhe jashtë Evropës. Deri në vitin 2010, cështja e strehimit nuk ishte e përfshirë brenda sferës së kompetencave të BE-së, duke qënë thjesht një kompetencë kombëtare. Por, gradualisht u identifikua se cështja e strehimit kishte lidhje komplekse me politika të tilla të BE-së: si normat e ndërtimit, konservimi i energjisë, konkurrenca, politikat e konsumit, politikat financiare, përfshirja sociale, të drejtat sociale dhe ekonomike, statistikat, fondet strukturore etj. Cështja e strehimit zuri një vend të rëndësishëm, madje u vu si kusht, edhe në memorandumet e përbashkëta për anëtarësim të BE të vendeve evropiane aspirante. 424 Me rritjen e emigracionit drejt vendeve të BE-së, migrimit të brendshëm dhe me rritjen e nevojës për strehim për shkak të numrit të familjeve të pastreha në Evropë forcimi i të drejtave për strehim mbetej i rëndësie parësore. Traktati i Lisbonës, dhe konkretisht Karta e Drejtave Themelore të Njeriut, përbën dokumentin juridik më të rëndësishëm, i cili angazhon shtetet anëtare të BE-së të luftojnë mospërfshirjen sociale dhe varfërinë, duke njohur dhe respektuar të drejtën për ndihmë sociale dhe për strehim për të gjitha ata që nuk kanë burime të mjaftueshme për të siguruar ekzistencën e tyre. 425 Për të realizuar këtë qëllim shtetet kanë detyrimin, jo vetëm që të adresojnë me legjislacion të posacëm cështjet e 422 Cështja Immobiliare Saffi kundër Italisë, vendimi 28 Korrikut Po aty, paragrafi Shih Komunikata Finale, Meeting of European Housing Ministers, Padua, 2003 at website: Shih neni 34, pika 3 e Kartës Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 142

144 strehimit për grubet vulnerabël shoqërore, por edhe të marrin masa efektive për të siguruar që legjislacioni të zbatohet Deklarata e Vjenës, promotor i lindjes së reformës së legalizimit të ndërtimeve informale. Deklarata e Vjenës mbi Vendbanimet Informale në Evropën Juglindore, në tetor 2004 shënoi gurin e themelit për lindjen e reformës së legalizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale. 427 Kjo Deklaratë ishte produkt i sensibilitetit të Bashkimit Evropian 428 dhe Kombeve të Bashkuara 429 dhe vecanërisht e vetë shteteve të Evropës Juglindore për t`i dhënë zgjidhje ligjore pozitive fenomenit të ndërtimeve pa leje. Fillimisht, Deklarata vë theksin në rrezikun e madh që ka fenomeni i ndërtimeve pa leje për zhvillimin ekonomik dhe shoqëror të vendit. Pikërisht, në objektivin e këtij dokumenti sanksionohet se ndërtimet pa leje janë vendbanime të njerëzve, të cilat për një sërë arsyesh nuk plotësojnë kërkesat ligjore, që lidhen me ndërtimin e tyre pa respektuar të drejtat e pronësisë mbi tokën, kalimin e tyre, apo kanë cënuar rregullat urbanistike të ndërtimit dhe planifikimit të territorit, ekzistojnë në këto vende dhe janë një kërcënim serioz i zhvillimit ekonomik, pavarësisht vecantive që paraqiten në secilin vend 430. Angazhimet e materializuara në Deklaratën e Vjenës ishin shprehje konkrete e parimeve dhe vlerave që karakterizojnë familjen e përbashkët evropiane, vlera që sanksionohen në Kartën Evropiane për Liritë e të Drejtave Themelore të Njeriut. 431 Së pari, këto angazhime ishin shprehje e e respektimit të nenin 34, pika 1, të Traktatit të Bashkimit Evropian, i cili proklamon luftën ndaj mospërfshirjes sociale dhe varfërisë, duke njohur dhe respektuar të drejtën për ndihmë sociale dhe për strehim për të gjitha ata që nuk kanë burime të mjaftueshme për të siguruar ekzistencën e tyre. Traktati kërkon prej shteteve anëtare që realizimi i objektivave të mësipërm të kryhet në përputhje me rregullat e caktuara nga ligji i Komunitetit, si dhe duke respektuar ligjet dhe përvojat kombëtare. Shtetet Evropës Juglindore konsideruan se pabarazia sociale që ekziston në fushën e strehimit dhe mundësitë e pabarabarta në kushtet e jetesës të një kategorie shoqërore që kanë ngritur ndërtime pa leje duhet të shihen si një pengesë për zhvillimin ekonomik dhe shoqëror dhe vecanërisht për atë urban. Prandaj, e drejta e strehimit dhe politikat e strehimit, duhet të shihen 426 Po aty. 427 Objektivi i Deklaratës shpehet në pikën 1 faqe 2 të këtij dokumenti. 428 Në kuadrin e nismës për Paktin e Stabilitetit 429 Në kuadrin e Programit Habitat. 430 Po aty. 431 Neni 17, parag. 1: Secili ka të drejtë të posedojë, të përdorë, të disponojë atë që posedon dhe që ka fituar në mënyrë të ligjshme. Askush nuk duhet të privohet nga prona e tij apo e saj, përveç në rastet e interesit public dhe në rastet dhe kushtet e përcaktuara me ligj përkundrejt shpërblimit të drejtë që paguhet në mënyrë të menjëhershme. Përdorimi i pronës mund të rregullohet me ligj nëse një gjë e tillë është e domosdoshme për interesin e përgjithshëm.. Neni 34, parag. 3: Për të luftuar mospërfshirjen sociale dhe varfërinë Bashkimi Evropian njeh dhe respekton të drejtën për ndihmë sociale dhe për strehim me qëllim që të sigurojë ekzistencë të arsyeshme për të gjithë ata që nuk kanë burime të mjaftueshme në pajtim me rregullat e përcaktuara nga ligji komunitar, si dhe nga ligjet dhe praktikat kombëtare.. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 143

145 në një këndvështrim më të gjërë se sa kuptimi i tyre kushtetues dhe ligjor, 432 për vetë faktin se eksiston një marrëdhënie komplekse ndërmjet strehimit dhe aspekteve të tjera të jetës njerëzore. Si rrjedhim shtetet nënshkruese të Deklaratës së Vjenës vendosën që ligjërimi i ndërtimeve informale duhet të konsiderohet një politikë strehimi sui generis, që duhej domosdoshmërisht të ndërmerrej për të vendosur barazi sociale dhe për të përmirësuar standardet e jetesës për grupet në nevojë. 433 Prandaj, qasja kryesore ishte që ndërtimet informale të konsiderohen një mekanizëm efektiv në akumulimin e të mirave materiale për një kategori personash të pastrehë, në mënyrë që kësaj kategorie t`i krijohet akses dhe mundësi të barabarta në të drejta apo burime, kërkesë themelore kjo për të mbështetur një jetë më të mirë. Së dyti, respektimi i një drejtës për strehim duhet parë i lidhur ngushtë, jo vetëm me nenin 34 të Kartës Evropiane të Lirive e të Drejtave Themelore të Njeriut, por edhe me nenin 17 të saj dhe nenin 1 të Protokollit të shtesë të Konventës Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut, të cilat në unison sanksionojnë mbrojtjen e pronës. 434 Secila nga këto dispozita proklamon të drejtën e cdo personi fizik ose juridik për të gëzuar në mënyrë të qetë pasurinë e tij. Jurisprudenca e GJEDNj, ka mbajtur qëndrimin se një banesë e ndërtuar pa leje, në të cilën poseduesi ka jetuar me të afërmit e tij përfaqëson një interes të konsiderueshëm ekonomik, dhe ky interes kur ekziston për një periudhë të gjatë kohore përfshihet në konceptin zotërime brenda kuptimit të rregullit të parë të përcaktuar në fjalinë e parë të nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës. 435 Së treti, angazhimet e ndërmarra nga shtetet nënshkruese të Deklaratës së Vjenës ishin e shprehje konkrete e parimit të mirëqeverisjes, si një ndër parimet bazë të shtetit të së drejtës, i cili merr kuptim kur implementimi i detyrimeve që sanksionohen në shumë dokumente ligjore ndërkombëtare bëhet maksimalisht efektiv, vecanërisht në ofrimin e mundësive për qytetarët për të patur një banesë të përshtatshme dhe për të siguruar që kushtet e banimit të banorëve rezidentë vijnë duke u përmirësuar. 436 Së fundmi, një element tjetër shumë i rëndësishëm i identifikuar nga shtetet nënshkruese të Deklaratës së Vjenës ishte fakti se përfshirja e ndërtuesve informalë në jetën shoqërore të vendit, si dhe integrimi ekonomik dhe urban i ndërtimeve informale në strukturën e qyteteve përbënte një hap shumë kyc jo vetëm për zhvillimin e vendit, por edhe për integrimin e tyre në BE. 437 Me ndërmarrjen e këtij hapi shtetet shprehnin vullnet të plotë se respektonin vlerën evropiane të gjithpërfshirjes dhe luftës ndaj varfërisë shoqërore, si dhe kërkonin t`i jepnin fund arbitrariteteve mbi territorin dhe të rivendosnin sundimin e ligjit. Deklarata e Vjenës përvecse adreson cështjen e ndërmarrjes së një reforme të plotë legalizimi, si domosdoshmëri për garantimin nga shteti të integrimit në shoqëri të një komuniteti të madh banorësh që kanë ndërtuar pa leje, në emër të ofrimit të mundësive për qytetarët për të patur një banesë të përshtatshme, fton shtetet e Evropës Juglindore për respektimin e të drejtës për pronë të 432 E drejta e strehimit përfshihet në kapitullin e objektivave socialë të shtetit (pothuajse në shumicën e shteteve evropiane), ku shteti ka detyrimin që nëpërmjet programeve të strehimit që detajohen hollësisht në ligj (në Shqipëri politikat e strehimit rregullohen në mënyrë të hollësishme në Ligjin nr. 9232/2004) të mbështesë kategoritë dhe shtresat në nevojë. 433 Shih, teksti i Deklaratës së Vjenës, faqe 1, pika III. 434 Shih aneksin e Deklaratës së Vjenës, mbi bazën juridike ndërkombëtare ku mbështeten angazhimet e shteteve nënshkruese, faqe Cështja Oneryeldiz kundër Turqisë, aplikimi nr.48939/99, vendimi i 30 nëntorit 2004, paragrafi Shih Deklarata e Vjenës, faqe 1, pika V. 437 Deklarata e Vjenës Mbi ndërtimet informale në Vendet e Evropës Juglindore, pika 6, (2004). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 144

146 garantuar nga neni 17 i Kartës Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore. Ky problem kërkon një zgjidhje të kujdesshme nga ana e legjislatorëve të vendeve ku ndërtimet informale janë ngritur mbi pronën private. Mbrojtja e interesave të ndërtuesit informalë duhet të vihet në balancë me mbrojtjen e pronës private të pronarëve të ligjshëm nëpërmjet masave ligjore adekuate që respektojnë standardet e pranuara ndërkombëtarisht, si dhe ligjet dhe përvojat kombëtare. 6. Konkluzione Zhvillimet ekonomike, shoqërore dhe politike që karakterizuan Shqipërinë në fazën e tranzicionit favorizuan një lëvizje të madhe të popullsisë drejt zonave urbane të vendit dhe rrjedhimisht ndërtimin e strukturave të banimit në shkelje të së drejtës së pronësisë mbi tokën dhe pa asnjë kriter urbanistik. Përhapja e fenomenit të ndërtimeve informale ishte përgjegjësi e drejtëpërdrejtë e institucioneve shtetërore. Ky fenomen preku rëndë jo vetëm pronën publike, por edhe atë private. Përballë një situate të tillë, të toleruar për shumë vite me rradhë, autoritetet shqiptare u vunë përballë dilemës se cfarë vendimi duhej marrë ndaj ndërtimeve informale dhe a justifikohej, në bazë të së drejtës ndërkombëtare, një ndërhyrje e shtetit në ligjërimin e ndërtimeve informale që ishin kryer në shkelje të së drejtës për pronë dhe rregullave të përdorimit të pronës. 438 E drejta ndërkombëtare, dhe vecanërisht e drejta dhe jurisprudenca evropiane sensibilizoi autoritetet shqiptare se për shoqëritë moderne dhe demokratike çështjet që lidhen me strehimin e popullsisë, konsiderohen si nevoja primare sociale, të cilat duhen marrë në mbrojtje. Plotësimi i këtyre nevojave bëhet në emër të parimit të mbështetjes apo përkrahjes shoqërore duke synuar për të garantuar mirëqënie për shtresat në nevojë. 439 Prandaj, reforma e legalizimit duhet të ndërmerret për të: a) integruar në shoqëri një komunitet të madh banorësh që kanë ndërtuar pa leje, në mënyrë që t`i ofrohet mundësia këtyre banorëve për të patur një banesë të përshtatshme, b) ndaluar ndërtimet pa leje në të ardhmen, c) stabilizuar rregjimin juridik mbi të drejtat e pronësisë mbi tokën dhe për të vendosur stabilitetin e marrëdhënieve ekonomiko-shoqërore, duke evituar konfliktin social ndërmjet personave privatë, d) mbrojtur apo ligjëruar dhe për të vënë në qarkullim civil kapitalin e investuar në fushën e ndërtimeve Të gjjtha këto faktorë përfshihen brenda sferës së interesit publik për të cilin shteti është përgjegjës për ta trajtuar me legjislacion dhe rrjedhimisht justikojnë nxjerrjen e legjislacionit për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje. 440 Prandaj, qëllimi që ka legjislacioni i legalizimit justifikon, sipas nenit 41 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë dhe nenit 1 të protokollit shtesë të KEDNJ, ndërhyrjen në të drejtën e pronësisë mbi tokën të pronarëve të ligjshëm. 438 Deklarata e Vjenes mbi Ndërtimet Informale, Pika 5, fq 2, (2004). 439 Ligji nr.9232, datë Për programet sociale për strehimin e banorëve të zonave urbane. 440 Por, me ndryshimet që pësoi ligji i legalizimit në vitin 2006, objekt i legalizimit do të ishin edhe një sërë ndërtesash që kishin funksion ekonomik, duke e vënë kështu në pikëpyetje qëllimin e ndërhyrjes. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 145

147 KREU II KOMPENSIMI I PRONARËVE TË LIGJSHËM NË LEGJISLACIONIN E LEGALIZIMIT URBANIZIMIT DHE INTEGRIMIT TË NDËRTIMEVE INFORMALE Duke qënë se në kreun e parë të këtij kapitulli u argumentua se legalizimi i ndërtimeve informale në tokën e pronarëve privatë ndjek një qëllim të ligjshëm në interesin publik dhe konkretisht justifikon mbrojtjen e të drejtës për strehim të një kategorie të gjërë personash që kanë ndërtuar pa leje dhe që i zotërojnë për një periudhë disa vjecare si rezultat i neglizhencës së autoriteteve publike është e domosdoshme të analizohet mbrojtja që i ofron legjislacioni interesave pronësore të pronarëve të ligjshëm. Neni 1 i protokollit shtesë të KEDNJ dhe neni 41 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë kërkojnë që ndërhyrja në të drejtën e pronësisë mbi tokën të pronarëve të ligjshëm të kryhet duke i garantuar, subjekteve që preken, pronarëve të ligjshëm jo vetëm një shpërblim apo kompensim të drejtë, por duhet të jetë i pajisur me garancitë e nevojshme procedurale, jo vetëm në marrjen e këtij shpërblimi, por edhe për të siguruar cdo dëm të mundshëm që u vjen atyre nga një kufizim i tillë. Prandaj, respektimi i këtyre garancive nga legjislacioni i legalizimit është themelor për respektimin e të drejtave themelore të njeriut dhe parimit të sundimit të ligjit. Në vijim, analizohet legjislacioni i legalizimit të ndërtimeve informale përsa i takon aspekteve të tilla si: mënyra e trajtimit të pronarëve të ligjshëm në raport me ndërtuesit informal, masa, mënyra dhe procedurat përkatëse të ekzekutimit të së drejtës së kompensimit në favorin e pronarëve të ligjshëm. 1. Lindja e reformës së legalizimit të ndërtimeve pa leje. Në fundin e tetorit të vitit 2004, për herë të parë, nëpërmjet ligjit nr.9304, datë Për legalizimin dhe urbanizimin e zonave informale, në formën e një programi të plotë, 441 u adresua cështja e legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve pa leje në zhvillimin ekonomik dhe urban të vendit. Në përmbushje të qëllimit të tij, ligjvënësi sanksionoi rregullin se ndërtimet pa leje në zonën informale legalizohen, duke respektuar në çdo rast procedurat e përcaktuara ne legjislacionin për urbanistikën 442. Por, arritja e këtij qëllimi kërkonte mjete sa më të përshtatshme ligjore për të vendosur në balancë interesat e kategorive të ndryshme shoqërore, nga njëra anë, të atyre që përfitonin nga ky proces dhe nga ana tjetër subjekteve që prekeshin nga efektet e ligjit. Ligji përcaktonte se: Legalizimi është pajisja me dokumentin e lejes se legalizimit... pas zgjidhjes së pronësisë mbi parcelën ndërtimore. 443 Elementi kryesor i kësaj reforme ligjore ishte zgjidhja e problemit të kalimit të pronësisë mbi parcelën ndërtimore nga pronarët e ligjshëm drejt ndërtuesve informal, duke respektuar garancitë kushtetuese të mbrojtjes së pronës. Por, përpara se të shqyrtohen këto aspekte është e domosdoshme të analizohet se kush janë subjektet që preken nga efektet e këtij ligji. 1.1 Subjektet që preken nga efektet e ligjit të legalizimit. Dimensioni i gjërë i ndërtimeve pa leje në Shqipëri kishte sjellë implikime si tokën, pronë publike ashtu edhe atë pronë private. Prandaj, në kategorinë e pronarëve të ligjshëm, pronat e të 441 Një program i pjesshëm legalizimi i shtesave pa leje në ndërtime kishte filluar që në muajin prill të vitit 2004 me hyrjen në fuqi të ligjit nr.9209/2004 Për legalizimin e shtesave pa leje. 442 Neni 4 i ligjit nr.9304/ Neni 3 pika 4 e ligjit nr.9304/2004. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 146

148 cilëve preken nga ndërtimet informale që legalizohen hyjnë shteti, si dhe personat fizikë apo juridikë që kanë fituar dhe gëzojnë të drejta pronësie mbi këto toka. Shteti, si subjekt i së drejtës civile, është mbajtës i së drejtës së pronësisë mbi tokën. 444 Këtë të drejtë ai e ushtron mbi dy kategori të vecanta pronash të paluajtshme, mbi pronën publike dhe mbi atë jopublike 445. Ligji i vjetër i legalizimeve lejonte kalimin e pronësisë nga shteti drejt ndërtuesit informal vetëm në rastin kur parcela ndërtimore ishte ndërtuar mbi pronën e paluajtshme jopublike të shtetit 446. Në këto raste, kalimi i pronësisë së parcelës ndërtimore tek pronari i banesës bëhej duke përdorur instrumentet e të drejtës civile, si kontrata e shitjes. Madje, ligji u krijonte një hapësirë të caktuar veprimi ndërtuesve informalë, duke u lejuar mundësinë e zgjedhjes ndërmjet një pagese të menjëhershme apo me këste, apo edhe formën e qerasë për truallin pronë jopublike të shtetit mbi të cilin ishte ngritur ndërtimi pa leje. Në analizë të dispozitave të ligjit, mjafton lidhja e një kontrate shitjeje, me pagesë të menjëhershme apo edhe me këste, apo edhe qeraje ndërmjet ndërtuesit informalë dhe shtetit për të vijuar procedurën e legalizimit. Përmbushja e detyrimeve në të ardhmen nga ndërtuesit informalë në raport me shtetin, si në kontratën e shitjes me këste, ashtu edhe në atë të qerasë do ishte objekt i ndjekjes në vazhdimësi nga organet shtetërore brenda rregullimeve ligjore të së drejtës së detyrimeve 447. Nga ana tjetër, një numër i madh ndërtimesh informale kanë prekur pronën private. Po kush janë kryesisht pronarët privatë, pronat e të cilëve preken nga procesi i legalizimit? Duke qënë se kjo reformë ndodhi në vazhdën e proceseve privatizuese mbi tokën një numër i madh subjektesh janë kryesisht personat, që kanë përfituar të drejta pronësie mbi tokën nëpërmjet procesit të kthimit dhe kompensimit të pronave, si dhe personat që kanë përfituar tokë bujqësore nga ligji për tokën. Nëse i referohemi të dhënave të marra nga AKKP dhe ALUIZNI, deri më tani, rezulton se janë shpronësuar si rezultat i procedurës së legalizimit 862 parcela toke në pronësi private, duke u njohur rreth 4816 bashkëpronarëve të drejtën e kompensimit mbi një sipërfaqe të përgjithshme prej m2, në vlerën e përgjithshme prej lekë. Nga të verifikimi i origjinës së titujve të pronësisë së tyre, rezulton se toka që i përket këtyre subjekteve është fituar në pronësi nëpërmjet procesit të kthimit dhe kompensimit të pronave. 448 Prandaj, në shumicën e rasteve, pronarët e ligjshëm që preken nga procesi i legalizimit të ndërtimeve informale, janë njëkohësisht edhe subjekte të shpronësuara në kuptim të ligjit për kthimin dhe kompensimin e pronës. 1.2 Natyra juridike e kalimit të së drejtës së pronësisë mbi parcelën ndërtimore në ligjin nr.9304, datë Për legalizimin dhe urbanizimin e zonave informale. Në përballjen e interesave ndërmjet pronarit të ligjshëm dhe ndërtuesit informal ligji i vjetër i kishte dhënë rëndësi të madhe vullnetit të palëve. Sipas ligjit: Kur sipërfaqja e zënë nga ndërtimet është pronë private, legalizimi i banesës bëhet pas kalimit të pronësisë mbi sipërfaqen e zënë nga pronari te ndërtuesi i banesës, në përputhje me dispozitat e Kodit Civil. Në rastet kur ky kalim nuk realizohet, pronari i sipërfaqes së zënë nga ndërtimet kompensohet në përputhje me ligjin nr.9235, datë Për kthimin dhe kompensimin e pronës. Në këtë 444 Kodi Civil, neni 152, paragrafi Ligji nr. 8743, datë Për pronat e paluajtshme publike të shtetit, neni 3 dhe Neni 10 pika 1 e ligjit nr.9304/ Neni 9 pika 3 e ligjit nr.9304/2004: Mënyra dhe afati i shlyerjes se detyrimeve financiare, te përcaktuara ne aktet ligjore ne fuqi dhe formulari i legalizimit përcaktohen me vendim te Këshillit te Ministrave Burimi i të dhënave AKKP, ALUIZNI. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 147

149 rast, kalimi i pronësisë së parcelës ndërtimore te ndërtuesi i banesës bëhet sipas përcaktimit të pikës 1 të këtij neni. 449 Sic shihet, për arritjen e qëllimit të tij, ligjvënësi kishte ndërtuar një marrëdhënie juridike që kishte në themel përshkallëzimin e masave dhe instrumenteve në raport me situatat e krijuara. Mbi të gjitha, ligji stimulonte arritjen e një marrëveshje civile për kalimin e të drejtave të pronësisë mbi sipërfaqen e zënë nga pronari i ligjshëm drejt ndërtuesit informal. Kalimi i pronësisë mbi parcelën ndërtimore në favor të ndërtuesit të paligjshëm do të arrihej vetëm nëse ky i fundit do të shlyente detyrimin në të holla për truallin e zënë ndaj pronarit të ligjshëm. Si i tillë, ligji nuk zhveshte në mënyrë të menjëhershme nga e drejta e pronësisë mbi tokën pronarin e ligjshëm. Ky ligj sanksiononte humbjen e detyrueshme të zotësisë për të poseduar tokën nga pronari i ligjshëm vetëm nëse ndërmjet këtij të fundit dhe ndërtuesit informal nuk do të arrihej një marrëveshje juridike civile. Ligji nuk parashikonte ndonjë afat kohor që mund t`i nevojitej subjekteve të tij për të bërë marrëveshje. Në rastet kur palët nuk arrijnë një marrëveshje me njëritjetrin, atëherë ligji sanksionon zhveshjen e pronarit të ligjshëm nga e drejta e pronësisë mbi sipërfaqen e tokës, duke i njohur atij të drejtën e kompensimit, në përputhje me standardet që parashikon ligji për kthimin dhe kompensimin e pronës. Shpronësimi, në ligjin e vjetër, si masë e përshtatshme me karakter detyrues vendoset ndaj pronarëve të ligjshëm pa përcaktuar me qartësi dhe siguri të mjaftueshme se si do të veprohej për përmbushjen e të drejtës së kompensimit, cila do të ishte procedura konkrete e shpronësimit, cili do të ishte organi shtetëror që do realizonte procesin e kompensimit. Ligji, me një dispozitë referuese, parashikonte se në mungesë të marrëveshjes, kalimi i pronësisë se parcelës ndërtimore tek ndërtuesi i banesës bëhet sipas procedurës së vendosur për pronën jopublike të paluajtshme të shtetit 450, duke mos adresuar vetë asnjë masë konkrete për mbrojtjen e interesave kushtetuese dhe ligjore të pronarëve ligjshëm. Kjo gjendje që krijonte ligji, në funksion të realizimit të qëllimit të tij, tregonte se për ligjvënësin kishte rëndësi vetëm humbja e së drejtës së pronësisë mbi tokën nga pronarët e ligjshëm dhe jo pasojat apo efektet që sjell kjo humbje për këto subjekte. Kjo gjendje ligjore favorizon dukshëm ndërtuesit informalë në kurriz të pronarëve të ligjshëm. Madje, ligjvënësi parashikonte disa alternativa veprimi që u jepen ndërtuesve informalë për të realizuar shlyerjen e detyrimit. Ligji parashikonte mundësinë e shlyerjes së menjëhershme të vlerës së pronës, si dhe shlyerjen me këste të saj, duke i deleguar Këshillit të Ministrave të drejtën për të përcaktuar në mënyrat e pagesës, të ndarjes së kësteve, të afateve dhe kushteve lehtësuese për ndërtuesit informalë. 451 Gjithsesi, një aspekt i rëndësishëm i ligjit është vendosja e një kriteri unik për garantimin e interesave ekonomike të shtetit dhe të pronarëve të ligjshëm. Për ligjvënësin, pagesa e truallit nga ndërtuesi informal dhe kompensimi i pronarëve të ligjshëm do të bëhet sipas vlerës së tregut në castin e kryerjes së legalizimit, duke ndjekur kriteret që përcakton metodika e vlerësimit të pasurive të paluajtshme. 452 Ligji nuk përcaktonte shprehimisht nëse pronarit të ligjshëm do i njiheshin interesat nga momenti i shpronësimit deri në marrjen e shpërblimit. 449 Ligji nr.9304/2004, neni 10 pika Po aty, neni 10, pika 2, paragrafi i dytë. 451 Ligji parashikon edhe mundësinë juridike për marrjen me qera për një periudhë të caktuar të pronës së zënë, e cila në fakt nuk ka kuptim të trajtohet si një formë e njëanshme veprimi për pasuritë e paluajtshme pronë private. 452 Ligji 9304/2004, përsa i takon përllogaritjes së vlerës së sipërfaqes së tokës në nenin 10, pika 1 shprehet: Vlerësimi i pronës bëhet sipas vlerës së tregut në çastin e kryerjes së legalizimit. Vlera e kësaj prone përcaktohet në përputhje me metodologjinë e propozuar nga Komiteti Shtetëror i Kthimit dhe Kompensimit të Pronave me vendim të Kuvendit.. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 148

150 2. Ligji Për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve informale i vitit Ligji i vitit 2004 nuk dha efekte e dëshiruara. Kjo sepse hyrja e ligjit në fuqi përkoi me hapjen e fushatës elektorale të vitit Në zgjedhjet e vitit 2005, pak muaj pas miratimit të ligjit për legalizimin, në tribunat elektorale çështja e legalizimeve u bë çështja më e mprehtë dhe e rëndësishme. Çështja e reformës së legalizimit u kthye në kalin e betejës politike për pushtet në zgjedhjet elektorale të vitit 2005, duke e lidhur suksesin e një reforme të tillë me procesin e zhvillimit ekonomik të vendit dhe integrimin e tij në Bashkimin Evropian. Qeveria e re dalë pas zgjedhjeve të vitit 2005 kishte premtuar një program gjithëpërfshirës për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje, si dhe një sërë kushtet lehtësuese për kategorinë e ndërtuesve informalë. Në prillin e vitit 2006, në përputhje me këto premtime, ligjvënësi miratoi një ligj të ri legalizimi që kishte në themel: a) zgjerimin e shtrirjes së efekteve të ligjit dhe kalimin nga koncepti zonë informale në një sërë territoresh të tjera; b) ndryshimin e qasjes ligjore nga urbanizim pastaj legalizim, në të kundërtën e saj; c) vendosjen e afateve të reja ligjore të depozitimit të kërkesave, duke përfshirë edhe një sërë ndërtimesh të tjera të paligjshme që ishin kryer ndërkohë, dhe aspekti që është në qendër të kësaj teme d) ndryshimin e procedurave të kalimit të pronësisë mbi truallin privat mbi të cilin ishin ngritur ndërtime informale, duke imponuar vetëm alternativën e shpronësimit. Për ligjvënësin, arritja e një marrëveshjeje me vullnet të lirë, si hap i parë, që qëndronte në themel të procesit të kalimit të pronësisë nga pronari i ligjshëm drejt ndërtuesit informal nuk përbënte zgjidhjen e duhur. Në vlerësimin e ligjvënësit, në një situatë të tillë jonormale të cënimit të pronës, ishte e pamundur të gjenin zbatim të plotë parimet e përgjithshme të së drejtës civile, prandaj një gjendje e tillë konfliktuale, impononte një ndërhyrje më aktive të shtetit në rregullimin e gjendjes së paligjshmërisë, shpronësimin e pronarëve të ligjshëm. Duke qënë se qëllimi kryesor i ligjit, legalizimi i ndërtimeve pa leje në favor të poseduesve të ndërtimeve informale, nuk mund të realizohet plotësisht pa shpronësuar pronën private, ligjvënësi ka detyrimin kushtetues, të jetë i kujdesshëm në adaptimin e masave të përshtatshme ligjore që vendosin një ekuilibër të drejtë ndërmjet interesave të kundërta të dy kategorive shoqërore, poseduesve të ndërtimeve informale dhe pronarëve të ligjshëm. 453 Gjykata Kushtetuese në jurisprudencën e saj është shprehur se respektimi i parimeve: të drejtësisë, shtetit social dhe proporcionalitetit përbëjnë kufijtë kushtetues të hapësirës së vlerësimit së ligjvënësit në ndërhyrjen në pronën private 454 dhe rrjedhimisht në gjetjen e një zgjidhje të arsyeshme që mbron sa interesat e poseduesve të ndërtimeve informale, aq edhe respektimin e së drejtës së pronës të pronarëve të ligjshëm. Nëse ndërhyrja në të drejtën në pronën private të pronarëve të ligjshëm justifikohet se ndjek një qëllim të ligjshëm në respekt të parimit të drejtësisë dhe shtetit social, atëherë është e domosdoshme që personave që preken t`u ofrohet një kompensim i drejtë dhe garancitë procedurale përkatëse. Kjo është kërkesë buron nga 453 Vendimi nr.35/2007 i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, mendimi kundër. 454 Vendim i Gykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë nr.30, datë Përmbledhje e vendimeve të Gjykatës Kushtetuese, viti 2005, fq.254. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 149

151 neni 1 i protokollit shtesë të Konventës dhe nenet 17 dhe 41 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, të cilët nën unison sanksionojnë respektimin e parimit të ligjshmërisë dhe të sigurisë juridike në privimin e subjekteve nga prona private. Prandaj, respektimi i këtyre parimeve kërkon që jo vetëm veprimtaria e organeve administrative në përmbushje të misionit të tyre të kryhet në etapa dhe afate të caktuara kohore, por gjithashtu, edhe pronarët e ligjshëm, interesat pronësore të të cilëve preken nga efektet e ligjit, duhet të kenë të qartë paraprakisht pasojat që u sjell ligji në lidhje me humbjen e pronës, afatet e procedurat e realizimit të së drejtës së kompensimit të pronës dhe të kenë të garantuara mjetet efektive të mbrojtjes ndaj arbitraritetit të organeve të administratës publike. 2.1 Rregjimi juridik i kalimit të së drejtës së pronësisë mbi tokën nga pronari i ligjshëm drejt ndërtuesit informal në ligjin e vitit Në ligjin e ri, rëndësia e përcaktimit të një rregullimi të drejtë sa i takon kalimit të së drejtës së pronësisë mbi tokën nga pronarët e ligjshëm drejt ndërtuesve informalë mbetej themelore. Në ndryshim nga ligji i mëparshëm, ligji i ri kishte si objekt të tij, krahas legalizimit, urbanizimit, integrimit të ndërtimeve pa leje dhe zonave informale edhe kalimin e pronësisë së parcelës ndërtimore 455. Për ligjvënësin, realizimi i qëllimit të kësaj reforme kërkonte shpronësimin e pronarëve të ligjshëm, pra kalimin e detyrueshëm të pronësisë mbi parcelën ndërtimore drejt ndërtuesit informal. Ligji, de jure, i zhvesh pronarët e ligjshëm nga e drejta e pronësisë mbi tokën, duke i njohur atyre të drejtën e shpërblimit mbi sipërfaqen e tokës që shpronësohet. 456 Përjashtim specifik nga gjendja juridike e shpronësimit bëhet për ato subjekte që posedojnë objektin pa leje dhe kanë realizuar kontratën noteriale të kalimit të pronësisë së parcelës ndërtimore me pronarin e ligjshëm. 457 Ligji krijon një gjendje juridike shpronësimi për pronarët e ligjshëm, ndërsa ligjëron pozitën e posedimit të ndërtuesve të objekteve informale, duke u krijuar premisa për kalimin në pronësi të tokës, sipas disa kushteve dhe kritereve procedurale e materiale. Pavarësisht se kanë humbur posedimin e tokës para shumë vitesh, ligji shpall humbjen e së drejtës së pronësisë mbi pronën e prekur nga ndërtimet e objekteve informale pa u kryer më parë shpronësimi. Derisa të verifikohet ligjshmëria e gjithë kërkesave për legalizim që kanë prekur pronën private dhe të realizohen procedurat që kërkon ligji, askush nga pronarët e ligjshëm nuk e ka të qartë se sa do të jetë sipërfaqja e tokës që shpronësohet, sa do të mbetet pas këtyre procedurave dhe ku ndodhet pjesa e mbetur nga prona e tërë. Një gjë e tillë varet nga numri i ndërtimeve të kryera në tokën pronë private dhe rrjedhimisht nga numri i kërkesave për legalizim, nga sipërfaqet që kanë zënë ato në raport me kërkesat e ligjit etj. Regjimi juridik që vendoste neni 15 i ligjit, për kalimin e pronësisë së parcelës ndërtimore sanksiononte regjistrimin në regjistrat e pasurive të paluajtshme të pronave që legalizohen, sipas të dhënave të lejes së legalizimit. Kjo nënkupton faktin se marrja e një dokumenti administrativ nga ALUIZNI, lejes së legalizimit, shndërron në pronar personat që kanë ndërtuar pa leje në 455 Neni 1, pika 2, ku shprehimisht thuhet: Ky ligj ka për objekt:..2. Kalimin e pronësisë së parcelës ndërtimore ku janë ngritur ndërtime pa leje., si dhe neni 15 pika 2,3, 4 dhe 5 parashikon kalimin e pronësisë në mënyrë të detyrueshme në favor të poseduesit informal përkundrejt të drejtës për shpërblim të pronarit të ligjshëm. 456 Në nenin 15, pika 2 shprehimisht thuhet: Në rast se parcela ndërtimore e legalizuar figuron në regjistrat e pronave të paluajtshme në emër të subjekteve private, atëherë me regjistrimin e lejes së legalizimit, subjektit privat i lind e drejta për shpërblim në natyrë ose në lekë Po aty, neni 16. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 150

152 pronën e pronarit të ligjshëm. Ndërsa, me regjistrimin e lejes së legalizimit në ZRPP, subjektit privat, pronarit legjitim të tokës, i lind e drejta e kompensimit 458. Sipas ligjit, ndërtuesi informal është kthyer në pronar të ligjshëm të parcelës ndërtimore me lëshimin e titullit të pronësisë, lejes së legalizimit, ndërsa me regjistrimin e saj në ZRPP në favor të ndërtuesit informal, për pronarin legjitim fillojnë procedurat e shpronësimit për sipërfaqen e tokës së zënë nga ndërtimet informale. Prandaj, ajo cfarë vihet re në ligjin e legalizimeve të vitit 2006 është se ligjvënësi sanksionon privimin nga prona të pronarëve të ligjshëm pa u kryer më parë shpronësimi. Ky shpronësim, në kuptim të ligjit, vjen pas procedurës që kryen ZRPP për rregjistrimin e lejes së legalizimit të dhënë nga ALUIZNI në favor të ndërtuesit informal dhe dërgimit (po nga ZRPP) në Këshillin e Ministrave të të dhënave për cdo pasuri private që preket nga rregjistrimi i kësaj leje, dhe më pas vendimit që merr ky i fundit për shpërblimin e pronarëve të ligjshëm. Kjo situatë difektoze e ligjit, do të ndreqej vetëm në mesin e vitit Krijimi i një marrëdhënie të drejtë në procedurat e kalimit të pronësisë, ku paraprakisht duhej të zhvishej pronari i ligjshëm nga e drejta e pronësisë mbi tokën dhe pastaj të realizohej kalimi i pronësisë në favor të ndërtuesit informal ishte një ndër synimet kryesore të këtij amendimi ligjor. Për këtë qëllim, ndryshimi i ligjit preku dispozitat që rregullonin procedurat e legalizimit dhe ato të kalimit të pronësisë mbi parcelën ndërtimore. Ligji i ngarkoi ALUIZNI-t përgjegjësinë, që gjatë procedurës së verifikimit dhe shqyrtimit të kërkesës për legalizimin e ndërtimit informal të identifikojë në ZRPP, rastet kur pronësia e truallit ku ngrihej ky ndërtim ishte e rregjistruar në emër të subjekteve privat 460. Për të gjitha rastet kur toka kishte pronar të ligjshëm, ALUIZNI-t i ngarkohet detyrimi për të dërguar në Këshillin e Ministrave, për vendimmarrje, materialin me të dhënat për çdo pronar të ligjshëm dhe për sipërfaqet takuese 461. Është ky i fundit që merr vendim për shpërblimin e pronarëve të ligjshëm, konkretisht për sipërfaqet që janë prekur nga ndërtimet informale 462. Pas realizimit të një procedure të tillë, i jepej mundësia e ALUIZNI-t të propozonte në Këshillin e Ministrave vendimin për miratimin e kalimit në pronësi të poseduesve të objekteve informale të parcelës ndërtimore Masa dhe procedura e kompensimit të pronarëve të ligjshëm sipas ligjit nr.9482/2006. Nëse amendimi i ligjit në vitin 2008 rregulloi raportin ndërmjet momentit të humbjes së pronësisë nga pronarët e ligjshëm dhe fitimit të kësaj pronësie nga ndërtuesit informal, asgjë nuk ndryshoi për sa i takon procedurës së kompensimit të pronës. Nëse analizojmë dispozitat e ligjit të legalizimit vëmë re se ai nuk rregullon vetë kriteret, masën apo mënyrën e shpërblimit të pronarëve privatë të shpronësuar. Ky ligj, në nenin 15.5 të tij, referon tek ligji nr.9235 datë Mbi kthimin dhe kompensimin e pronës, i cili do të zbatohet në lidhje me kompensimin e pronarëve të ligjshëm të parcelave ndërtimore. Në ligjin e legalizimit gjejmë të shprehur vetëm rregullin se në cdo rast sipërfaqja e parcelës ndërtimore konsiderohet si truall, 458 Në nenin 15 pika 2 të këtij ligji, përcaktohet se: Në rast se parcela ndërtimore e legalizuar figuron në regjistrat e pronave të paluajtshme në emër të subjekteve private, atëherë me regjistrimin e lejes së legalizimit, subjektit privat i lind e drejta për shpërblim në natyrë ose në lekë Ligji nr..9895, datë Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr.9482/2004 të ndryshuar. 460 Neni 10, pika c, e ligjit nr.9895/2008 Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr.9482/ Po aty, pika d. 462 Po aty, neni Po aty, neni 14 pika 1. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 151

153 pavarësisht nga lloji i saj, ndërsa përllogaritja e vlerës së saj bëhet nga AKKP bazuar në metodikën e vlerësimit të pronës së paluajtshme, e cila merr për bazë vlerën e tregut të pronës. 464 Për sa i takon procedurës së kompensimit, ligji i legalizimit në nenin 15/1, pika 2, ngarkon Zyrat Rajonale të Agjencisë së Kthimit dhe Kompensimit të Pronave për kompensimin e subjekteve brenda 3 muajve, në përputhje me vendimin e Këshillit të Ministrave për shpërblimin e pronarëve që përcakton të dhënat për cdo pronar që preket, sipërfaqet takuese dhe shumën përkatëse të kompensimit. Në ligjin e legalizimit gjejmë të përcaktuar jo vetëm procedurat dhe afatet e shpërblimit të pronarëve të ligjshëm, por edhe procedurat dhe afatet që i vihen në dispozicion autoriteteve shtetërore për kryerjen e veprimeve administrative deri në nxjerrjen e aktit të shpronësimit. Ligji 465 ngarkon ALUIZNI-n me detyrimin ligjor të depozitimit më datën 1 tetor 2008 në Këshillin e Ministrave të listës së parë të pronarëve të ligjshëm, pronat e të cilëve shpronësohen si rezultat efekteve të ligjit. Pastaj, një procedurë e tillë do të kryhet në vijimësi, në mënyrë të përmuajshme, duke dërguar në Këshillin e Ministrave listat e radhës me pronarët e pasurive, pronë private që shpronësohen, deri në ezaurimin e kërkesave për legalizim në tokë me pronar privat. Nga ana tjetër, ligji vendos detyrimin e Këshillit të Ministrave për t`u shprehur me vendim për shpronësimin e pronarëve të ligjshëm brenda 30 ditëve nga data e dorëzimit të listave të dërguara nga ALUIZNI. 466 Zyrat Rajonale të AKKP-së kompensojnë brenda 3 muajve pronarët e ligjshëm në përputhje me vendimin e Këshillit të Ministrave. Sipas ligjit, secili nga pronarët e ligjshëm ka të drejtë të përfitojë shpërblimin për shpronësimin e tokës që legalizohet në favorin e ndërtuesit informal brenda një afati 3 mujor nga hyrja në fuqi e aktit të shpronësimit, VKM-së përkatëse. Ajo cfarë vihet re në ligjin e legalizimit është se ai vendos në kompetencë të AKKP-së realizimin e procesit të kompensimit të pronarëve të ligjshëm. Në fakt, është i paqartë qëllimi i legjislatorit për vendosjen në kompetencë të AKKP-së të procesit të kompensimit të pronarëve të ligjshëm. Në pamje të parë ekzistojnë dy arsye që e kanë detyruar legjislatorin të mbajë një qëndrim të tillë. Së pari, në momentin kur u hartua ligji i legalizimit (viti 2006) AKKP ishte organi i ngarkuar me ligj për bërjen e hartës së vlerës së pronës dhe rrjedhimisht përcaktimin e cmimeve të tokës, sipas metodikës së përllogaritjes së vlerës së tokës në Republikën e Shqipërisë, hartë e cila nuk kishte përfunduar. Mënyra e formulimit të pikës 4 dhe 5 të nenit 15 të ligjit të legalizimit të vitit 2006 lë të kuptohet se VKM e shpronësimit të pronarëve të ligjshëm përcakton pronarët që preken dhe sipërfaqet përkatëse që shpronësohen, por jo vlerën e shpërblimit, e cila do të përllogaritej më pas nga Komisioni i Kthimit dhe Kompensimit të Pronave në qark. 467 Ndryshe nuk mund të interpretohet qëndrimi që mban legjislatori në pikën 5 të këtij neni, kur pas daljes së vendimit të Këshillit të Ministrave për shpronësim (pika 4 e ligjit), ngarkon Komisionin e 464 Neni 13 i ligjit nr.9235, datë Për kthimin dhe kompensimin e pronës, të ndryshuar. 465 Ndryshimet ligjore të vitit 2008 në ligjin e legalizimit. 466 Neni 15/1, pika 1 e ligjit nr.9482/2006 të ndryshuar. 467 Neni 15 pika 4 dhe 5 e ligjit nr.9482/2006, shprehimisht përcaktojnë: 4.Këshilli i Ministrave, brenda 30 ditëve nga afati i dorëzimit të listës nga Zyra Qendrore e Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme, merr vendim për shpërblimin e pronarëve dhe sipërfaqet takuese. Komisionet e kthimit dhe kompensimit të pronave në qarqe kompensojnë subjektet në përputhje me vendimin e Këshillit të Ministrave brenda 3 muajve. 5. Komisioni i kthimit dhe kompensimit të pronave në qark, për efekt të përllogaritjes së sipërfaqes që kompensohet, e trajton atë si truall në përputhje me metodikën për vlerësimin e pronës së paluajtshme që kompensohet dhe asaj që do të shërbejë për kompensim, sipas ligjit 9235, datë "Për kthimin dhe kompensimin e pronës", të ndryshuar.. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 152

154 mësipërm, që për efekt të përllogaritjes së sipërfaqes që kompensohet, të trajtojë atë si truall në përputhje me metodikën për vlerësimin e pronës së paluajtshme që kompensohet dhe asaj që do të shërbejë për kompensim. Por, miratimi i hartës së vlerës së pronës për të gjithë vendin në vitin 2007 dhe në vijim, bëri që vendimi i Këshillit të Ministrave për shpronësimin e pronarëve të ligjshëm të ketë të gjitha elementët e nevojshëm, sipas kërkesave të nenit 21 të ligjit për shpronësimet për interes publik 468, duke humbur kështu funksionin ligjor që ishte parashikuar për AKKP në procesin e vlerësimit të pronës që shpronësohet. Prandaj, arsyeja e parë se AKKP, ka si funksion përllogaritjen e vlerës së pronës që shpronësohet ashtu sic parashikon ligji, nuk duket bindëse. ALUIZNI e ka tërësisht të mundur që konform të dhënave teknike për sipërfaqet që preken apo shpronësohen të bëjë vlerësimet përkatëse bazuar në hartën e vlerës së pronës të miratuar me vendim të Këshillit të Ministrave dhe më tej të propozojë në Këshillin e Ministrave aktin e shpronësimit. Nga ana tjetër, arsyeja më bindëse është se AKKP ka një eksperiencë në procesin e kompensimit të pronës, sepse objekt i ligjit të saj organik është kompensimi i pronës së paluajtshme të shpronësuar nga regjimi i mëparshëm komunist. Për këtë qëllim, AKKP sipas ligjit të saj organik administron një fond të posacëm në të holla për kompensimin e pronarëve, i cili është konsideruar me ligj si fond special, në të cilin do të mund të mblidhen të ardhurat që realizohen nga arkëtimi i pagesave të parcelave ndërtimore. 2.3 Burimet e financimit të kompensimit të truallit të pronarëve të ligjshëm sipas legjislacionit të legalizimit Një aspekt themelor për efektivitetin e reformës së legalizimit është përcaktimi i burimeve të financimit për kompensimin e truallit që u shpronësohet pronarëve të ligjshëm. Duke qënë se pronarët e ligjshëm do të kompensohen për truallin e shpronësuar sipas vlerës së tregut, natyrshëm lind pyetja se cfarë parashikonte ligji në lidhje me cmimin e blerjes së truallit nga ndërtuesit informalë? Nga njëra anë, interesi i përgjithshëm shoqëror kërkon minimalisht një balancë financiare ndërmjet të ardhurave që do të mblidhen nga shitja e truallit ndërtuesve informalë me shpenzimet që do të kryhen për kompensimin e pronarëve të ligjshëm, duke mos alokuar fonde shtesë buxhetore për realizimin e procesit. Nga ana tjetër, interesi i pronarëve të ligjshëm dhe interesi shoqëror në përgjithësi kërkon që cmimi i blerjes së truallit nga ana e ndërtuesve informalë të jetë sipas cmimit të tregut, si e mundësia më e mirë për të garantuar përmbushjen e detyrimit nga shteti për kompensimin e truallit të shpronësuar në kohë të arsyeshme pa cënuar buxhetin e shtetit. Ligjvënësi në nenin 17 të ligjit kishte kategorizuar përcaktimin e cmimit të truallit nisur nga destinacioni i ndërtimit informal, destinacion i cili përcaktohej në vetdeklarim dhe kontrollohej gjatë verifikimit në terren nga organet e qeverisjes vendore. Çmimi i truallit të parcelës ndërtimore, për ndërtimet pa leje me destinacion strehimi, përcaktohet drejtëpërsëdrejti nga ligji, ndërsa kur objekti pa leje ka destinacion social-ekonomik apo shfrytëzohet sipas këtij destinacioni, çmimi i truallit për metër katror paguhet sipas vlerës së tregut në çastin e kalimit të 468 Shih neni 21 i ligjit nr.8561, datë Për shpronësimet dhe marrjen në përdorim të përkohshëm të pasurisë pronë private, për interes publik. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 153

155 pronësisë. Në rastet kur objekti pa leje ka destinacion të përzier strehimi dhe veprimtarie socialekonomike, çmimi i shitjes së truallit paguhet sipas çmimit të përcaktuar për shitje trualli për metër katror për banim, shumëzuar me koeficientin e shfrytëzimit të ndërtesës për destinacion social-ekonomik. Kriteri kryesor që kishte ligji në përcaktimin e cmimit të truallit ishte vendodhja e ndërtimit informal në raport me vijën ndërtimore të qendrave urbane, duke rregulluar edhe rastet e shtesave pa leje në ndërtime me leje brenda vijave të verdha. Ligjvënësi nuk ka ndjekur kriterin e blerjes së truallit me cmimin e tregut. Një gjë e tillë sanksionohej në ligj përjashtimisht vetëm për ndërtime me sipërfaqe mbi 300 m2 brenda vijës së verdhë dhe ato mbi 500 m2 jashtë vijës së verdhë, si dhe për ato me destinacion social ekonomik. Cmimet e shitjes së truallit përcaktohen me tavane nisur nga sipërfaqja e ndërtimeve informale dhe paraqiten të përmbledhura në tabelën e mëposhtme: Për ndërtime jashtë vijës së verdhë Për sipërfaqe deri në Cmimi Për ndërtime brenda vijës së verdhë Për sipërfaqe deri në Cmimi Për sipërfaqet e trojeve, të zëna me shtesa anësore pa leje në ndërtime me leje brenda vijave të verdha Për sipërfaqe deri në Cmimi 100 m² 100 mijë lekë 100 m² 200 mijë lekë 50 m² 100 mijë lekë 200 m² 150 mijë lekë 200 m² 300 mijë lekë 75 m2 200 mijë lekë 300 m² 200 mijë lekë 300 m² 400 mijë lekë 100 m2 400 mijë lekë 400 m² 300 mijë lekë mbi 300 m² sipas vlerës së tregut në çastin e kalimit të pronësisë. mbi 100 m2 sipas vlerës së tregut në çastin e kalimit të pronësisë. mbi 500 m² sipas vlerës së tregut në çastin e kalimit të pronësisë. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 154

156 Në këndvështrimin e eficencës ekonomike në përmbushjen e deklarimeve ligjore për kompensimin e pronarëve të ligjshëm ky rregullim ligjor nuk dukej aspak premtues. Problematikat e tij shfaqeshin në disa drejtime kryesore, së pari, cmimet që përcaktonte ligji për shitjen e truallit të zënë nga ndërtimet informale ishin shumë herë më të ulta krahasuar me ato të hartës së vlerës së pronës. Së dyti, vendosja e cmimeve të tilla krijonte pabarazi të thella ndërmjet subjekteve që kanë ndërtuar në qytete të ndryshme. Një rregullim i tillë barazon cmimin e shitjes së një trualli në Kukës me atë në Tiranë apo në qytete të tjera. Së treti, ligjvënësi i lejonte ndërtuesit informal mundësinë që të kryejë pagesën me bono privatizimi deri në 70% të vlerës së truallit, për ndërtime informale që zënë një sipërfaqe trualli deri në 500 m2 jashtë vijës së verdhë dhe mbi 300 m2 brenda vijës së verdhë, gjë e cila ka një ndikim negativ në të ardhurat që sigurohen. Së katërti, krahas këtyre lehtësirave ligji u lejonte ndërtuesve informalë mundësinë e deklarimit të paaftësisë paguese financiare dhe shlyerjen e pagesës së truallit me 2 këste, të cilat mund të shlyeshin deri në 4 vjet. Një situatë e tillë favorizonte dukshëm ndërtuesit informalë dhe cënonte premisat e pronarit të ligjshëm për kompensimin e plotë të truallit të shpronësuar në një kohë të arsyeshme. Në ndërtimin e kësaj marrëdhënie ligjore dukej qartazi që ligjvënësi nuk kishte vlerësuar dhe analizuar si duhet raportin ekonomik kosto eficencë, i cili ka sjellë pasoja për shtetin në mosmbajtjen e angazhimeve ligjore dhe ka patur ndikim të drejtëpërdrejtë në dëm të interesave të pronarëve të ligjshëm. 3. Ligji nr.10239/2010 për fondin special të kompensimit të pronave dhe efektet e tij në procesin e shpërblimit të pronarëve të ligjshëm. Miratimi i ligjit nr.10239/2010 Për fondin special të kompensimit të pronave, ashtu sic proklamohet në nenin 1 të këtij ligji, kishte tre qëllim kryesore: a) përcaktimin e fondit të kompensimit të pronave, b) përcaktimin e burimeve të krijimit të tij, si dhe c) përcaktimin e rregullave për administrimin e tij. 469 Nëse i analizojmë me rradhë secilën nga këto qëllime do të vëmë re se, së pari, nocionin e fondit të kompensimit financiar të pronave e gjejmë të shprehur më herët (që në vitin 2004) në legjislacionin tonë, konkretisht në nenin 23 të ligjit nr.9235/2004 Për kthimin dhe kompensimin e pronave, me qëllimin e alokimit të fondeve të posacme nga burimet e përcaktuara me ligj për kompensimin e subjekteve të shpronësuar. Ajo cfarë është karakteristike për këtë rregullim ligjor është se në nenin 2 të këtij ligji, ligjvënësi pasi pranon ekzistencën e tij të mëparshme, e shpall atë si fond special 470 në kuptim të ligjit nr.9936, datë "Për menaxhimin e sistemit buxhetor në Republikën e Shqipërisë". Qëllimi i kësaj dispozite ishte vendosja e një rregulli me karakter ekonomiko-financiar që autorizonte mbartjen e fondit financiar të kompensimit në vitin pasardhës buxhetor, në rast se ai nuk përdorej (apo tepronte) gjatë vitit kalendarik. 471 Prandaj, kjo përbën një risi dhe një aspekt pozitiv në krijimin e një fondi kompensimi të posacëm që nuk i nënshtrohet rregullave të përgjithshme të sistemit buxhetor. 469 Shih neni 1 i ligjit nr.10239/2010 Për krijimin e fondit special të kompensimit të pronave. 470 Shih, Ligji nr.10239, datë , Për krijimin e fondit special të kompensimit të pronave Flet.Zyrt. nr.30, Fq Shih neni 4, pika 3 e ligjit të mësipërm. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 155

157 Qëllimi i dytë i shprehur i këtij ligji ishte përcaktimi i burimeve të financimit të fondit të kompensimit. Tashmë, në nivel ligji përmblidheshin në një kuadër unik ligjor edhe burimet nga të cilat do të furnizohej fondi i kompensimit financiar, burime të cilat më parë kishin qënë të shpërndara në akte ligjore dhe nënligjore të fushave të ndryshme. 472 Burimet e financimit të fondit të kompensimit të pronave përcaktohen në nenin 3 të ligjit dhe janë respektivisht: a) të ardhurat nga Buxheti i Shtetit për kompensimin e subjekteve të shpronësuara, sipas ligjit nr. 9235, datë "Për kthimin dhe kompensimin e pronës", të ndryshuar; b) të ardhurat e realizuara nga shitja me ankand e pasurive shtetërore, për të cilat nuk ka vendim të dhënë nga komisionet e kthimit dhe kompensimit të pronave, në masën 65 për qind të vlerës së shitjes për objektet dhe 100 për qind të vlerës së shitjes për truallin; c) të ardhurat e arkëtuara nga transferimi i pronësisë së parcelës ndërtimore, sipas ligjit nr. 9482, datë "Për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje", të ndryshuar; d) të ardhura të tjera që, sipas ligjeve të veçanta apo akteve nënligjore, kalojnë për llogari të fondit të kompensimit të pronave. Pavarësisht se një risi e tij (e këtij ligji) ishte ngritja në nivel ligji e detyrimeve të organeve të ndryshme shtetërore që mbledhin të ardhura nga shitja e pasurive pronë publike për t`i kaluar në fondin e kompensimit të pronave, një gjë e tillë nuk kishte asnjë efekt për pronarët e ligjshëm, pronat e të cilëve shpronësohen si rezultat i legalizimit të ndërtimeve informale. Kjo sepse burim i të ardhurave në këtë fond për financimin e pagesës së shpronësimit të pronarëve të ligjshëm, sipas ligjit nr.10239/2010, ishin vetëm të ardhurat e arkëtuara nga transferimi i pronësisë së parcelës ndërtimore, sipas ligjit nr. 9482, datë "Për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje" dhe jo të ardhurat nga burimet e tjera. 473 Qëllimi i tretë i këtij ligji ishte përcaktimi i rregullave mbi mënyrën e administrimit dhe shpërndarjen e këtij fondi, si dhe të organit që do të ngarkohet të realizojë atë. 474 Ajo cfarë është më e rëndësishmja ligji për fondin special të kompensimit të pronave ndërhyn drejtëpërdrejtë në procedurat e kompensimit. Qëndrimi që mban legjislatori në nenin nenin 5 pika 2 të këtij ligji, në të cilin shprehet se: Pronarët, të cilëve u është njohur e drejta për shpërblim në përputhje me ligjin e legalizimeve, përfitojnë kompensim nga fondi i kompensimit, në varësi të të ardhurave të arkëtuara nga transferimi i pronësisë së parcelave ndërtimore., ndikon drejtëpërdrejtë në mënyrën, masën dhe afatet të kompensimit të pronarëve të ligjshëm. Por, ndikim kryesor mbi procedurat e kompensimit ka neni 6 i këtij ligji, në të cilin ligjvënësi rregullon shpërndarjen e fondit drejt subjekteve përfituese. Ligji autorizon Këshillin e Ministrave, që me propozimin e ministrit të Financave, të miratojë shumën në dispozicion të pronarëve të ligjshëm dhe afatet e shtrirjes kohore të përfitimit të kësaj shume në bazë të të ardhurave të arkëtuara nga transferimi i parcelës ndërtimore. Me këtë dispozitë, ligji lë kuptohet se jo cdo e ardhur nga transferimi i parcelës ndërtimore kalon në fondin e kompensimit, nisur nga fakti se një pjesë e konsiderueshme toke ka qënë në pronësi të shtetit. Prandaj, ministri i financave si autoriteti më i lartë i drejtimit të financave të vendit vlerëson gjendjen e buxhetit dhe propozon kalimin në fondin e kompensimit të një pjesë apo të të gjithë të ardhurave të grumbulluara dhe i propozon Këshillit të Ministrave miratimin e kalimit të tyre. Krahas, miratimit të fondit, ligji i ka dhënë të drejtën Këshillit të Ministrave të përcaktojë shtrirjen kohore të përfitimit të shumës së 472 Shih VKM nr.1638/2008, 428/ Neni 3 pika 1/c e ligjit nr.10239/ Po aty, neni 4, pika 1. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 156

158 kompensimit për pronarët e ligjshëm. Në zbatim të nenit 6 të ligjit 10239/2010 Për fondin special të kompensimit të pronave, Këshilli i Ministrave, jo me propozim të ministrit të financave, sic thuhet në ligj, por me propozim të ministrit të Drejtësisë ka nxjerrë vendimin për përcaktimin e procedurave të shpërndarjes së fondit të kompensimit të pronarëve që preken nga ndërtimet informale. 475 Ligji për fondin special të kompensimit të pronave dhe VKM nr.383/2010 e kushtëzojnë procesin e kompensimit të pronarëve të ligjshëm me të ardhurat e transferuara në fondin e kompensimit, duke mundësuar një kompensim proporcional të pronarëve të ligjshëm, sa herë që kalojnë të ardhura në këtë fond. Kjo përcaktohet në pikën 11 të VKM nr.383/2010, e cila thekson se: Me hyrjen në fuqi të këtij vendimi, AKKP-ja realizon ndarjen e fondit aktual të kompensimit të pronave në vlerë proporcionale me masën përkatëse të parashikuar në listat bashkëlidhur vendimeve, të miratuara deri më tani.". Madje, kjo procedurë kryhet për çdo fond që i kalon AKKP-së sipas ligjit nr , datë "Për krijimin e fondit special të kompensimit të pronave", dhe në zbatim të vendimeve të Këshillit të Ministrave, ku përcaktohet shpërblimi i pronarëve të pasurive të paluajtshme, pronë private, që preken nga ndërtimet informale. 476 Ligji për fondin special të kompensimit të pronave përcakton se në bazë të shumës që transferohet në fondin special të kompensimit të pronave AKKP ka detyrimin të njoftojë publikisht në media dhe/ose nëpërmjet faqes së saj zyrtare listën e personave që përfitojnë nga fondi i kompensimit të pronave për periudhën përkatëse. 477 Subjektet përfituese, në emër dhe për llogari të tyre, hapin një llogari bankare në njërën nga bankat e nivelit të dytë dhe vërtetimin e lëshuar nga banka e dërgojnë pranë AKKP, e cila ia bashkëlidh dosjes së aplikimit. AKKP, sipas fondit të vënë në dispozicion, shpërndan vlerën e kompensimit për pronarët e ligjshëm, nëpërmjet derdhjes së shumës në depozitën bankare, të hapur për këtë qëllim nga subjekti përfitues. 478 Ndërsa VKM nr.383/2010 ngarkon subjektet përfituese, pronarët e ligjshëm me detyrimin që të paraqiten në AKKP, të rregjistrojnë kërkesën për marrjen e kompensimit nëpërmjet një procedure administrative 479, duke paguar madje edhe tarifën përkatëse. 480 Një procedim i tillë administrative zgjat mbi 3 muaj 481 nga data e rregjistrimit të kërkesës. 475 VKM nr.383/2010 Për përcaktimin e procedurave të shpërndarjes së fondit të kompensimit në vlerë për pronarët e pasurive të paluajtshme, pronë private, që preken nga ndërtimet informale. 476 Pika 5 e VKM nr.383/ Po aty, neni 6, pika Po aty, neni 6, pika Pika 2 e VKM-së së mësipërme përcakton: Në njoftimin publik duhet të përcaktohen: a) gjeneralitetet e përfituesit; b) periudha kohore e paraqitjes së kërkesës, c) dokumentacioni i nevojshëm shoqërues i kërkesës; ç) vlera e tarifës së shërbimit; d) detyrimi për subjektet përfituese për të hapur, në emër dhe për llogari të tyre, një llogari bankare në njërën nga bankat e nivelit të dytë Pika 6 e VKM-së së mësipërme përcakton: Subjekti apo përfaqësuesi me prokurë i tij, brenda afatit të përcaktuar në njoftimin publik, ka detyrimin të paraqesë pranë zyrës së AKKP-së, dokumentacionin e mëposhtëm: a)kërkesën për kompensimin e pronës sipas formatit tip; b)dëshminë e trashëgimisë për të gjithë trashëgimtarët e ligjshëm të subjektit përfitues, sipas radhës së trashëgimtarëve, në përputhje me përcaktimet e Kodit Civil. c)prokurën e posaçme, të nënshkruar nga të gjitha subjektet që përfitojnë kompensim, ku si tagër i nevojshëm të jetë edhe e drejta për të tërhequr vlerën financiare, në emër të tyre; ç)vërtetimin e lëshuar nga banka e nivelit të dytë për hapjen e llogarisë bankare në emër dhe për llogari të subjektit përfitues, ku përcaktohet edhe numri i llogarisë bankare ku do të transferohet vlera financiare e përfituar; d)fotokopjen e dokumentit të identifikimit, si dhe certifikatën familjare të kërkuesit; dh)mandatpagesën, që vërteton pagimin e tarifës së shërbimit Sipas ndryshimeve që ka pësuar VKM nr.383/2010, shih afatet në VKM nr.792/2010, pika 8 dhe 9. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 157

159 Procesi i legalizimit dhe rrjedhimit ai i shpronësimit dhe shpërblimit të pronarëve të ligjshëm kanë filluar që në vitin Kështu që vendime shpronësimi kanë dalë dhe vijojnë të dalin si rezultat i këtij procesi, por të ardhurat e transferuara në fondin e kompensimit nga viti 2010 dhe në vijim nuk kanë arritur të shlyejnë detyrimin as për pronarët e shpronësuar rreth 6 vite më përpara. Ndryshimi i pikës 11 të VKM nr.383/2010: AKKP-ja realizon ndarjen e fondit të kompensimit të pronave në vlerë proporcionale me masën përkatëse të parashikuar në listat bashkëlidhur vendimeve të Këshillit të Ministrave, që përcaktojnë shpërblimin e pronarëve për pasuri, të cilat preken nga ndërtimet informale, deri në të njëjtën masë të përfituar nga subjektet e kompensuara më parë." ishte një tregues i qartë i mungesës së fondeve dhe dështimit në ekzekutimin e vendimeve të shpronësimit. Miratimi i ligjit për fondin special të kompensimit të pronave ka përkeqësuar pozitën e pronarëve të ligjshëm, duke krijuar një gjendje pasigurie në lidhje me ekzekutimin e vendimeve të shpronësimit. Problematikat kryesore që vihen re në skemën e kompensimit që sanksionon ligji për fondin special të kompensimit të pronave dhe VKM nr.383/2010 janë si më poshtë: a) aplikimi për kompensim i ngarkohet si detyrim, madje edhe me kosto, pronarit të ligjshëm, b) aplikimi për kompensim bëhet jo pas miratimit të aktit të shpronësimit, por pas kalimit të të ardhurave nga ALUIZNI drejt AKKP, moment i papërcaktuar, i cili njoftohet nga AKKP; c) masa e kompensimit apo shpërblimit është në varësi të të ardhurave të kaluara në fond në raport me vlerën apo shumën e përgjithshme të shpronësimit. Si rrjedhim, nuk ka asnjë siguri mbi masën e kompensimit për secilin këst dhe afatet përkatëse të likujdimit të këstit; d) nuk ka asnjë siguri mbi likujdimin plotësisht të detyrimit në favor të pronarit të ligjshëm; e) nuk aplikohet në praktikë dhënia e interesave për vonesën në dhënin e kompensimit. Këto dispozita ligjore duke ndikuar mbi procedurën e kompensimit të pronarëve të ligjshëm, krijojnë një kolizion me ligjin organik të legalizimit dhe aktet nënligjore në zbatim të tij, të cilët sanksionojnë shpërblimin e plotë të pronarëve të ligjshëm brenda një afati 3 mujor nga data e hyrjes në fuqi të vendimit përkatës të shpronësimit të miratuar nga Këshilli i Ministrave. Rregullimi që bën ligji për fondin special të kompensimit të pronave lë të kuptohet se kompensimi i pronës do të merret me këste, por nuk përcakton saktësisht se cila është masa e secilit këst, cilat janë afatet kohore të shtrirjes së këtyre kësteve deri në shlyerjen e plotë të detyrimit. Ky ligj, në nenin 6 të tij, ia delegon Këshillit të Ministrave rregullimin e hollësishëm të kësaj cështjeje. Sipas këtij neni, Këshilli i Ministrave ka detyrimin që të përcaktojë me vendim të posacëm, pas propozimit të ministrit të Financave dhe në bazë të të ardhurave të arkëtuara nga transferimi i parcelës ndërtimore shumën në dispozicion të pronarëve të ligjshëm dhe afatet e shtrirjes kohore të përfitimit të kësaj shume. Ndërsa një qëndrim të ndryshëm gjejmë në ligjin organik dhe aktet nënligjore të legalizimit të ndërtimeve informale, të cilat përcaktojnë dhënien e shpërblimit në favor të pronarëve të ligjshëm në mënyrë të plotë brenda një afati taksativ tre mujor. Nëse do të analizojmë me hollësi përmbajtjen e vendimit të Këshillit të Ministrave nr.383/2010 në raport me nenin 6 të ligjit Për fondin special të kompensimit të pronave, do të konstatojmë Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 158

160 se ky vendim i Këshillit të Ministrave është antikushtetues sepse nuk plotëson kriteret që parashikon Kushtetuta në nenin 118 të saj. Sipas Kushtetutës, ligji duhet të parashikojë nxjerrjen e akteve nënligjore, të përcaktojë organin kompetent, cështjet që duhen rregulluar, si dhe parimet bazë mbi të cilat nxirren këto akte. Nisur nga vetë emërtimi i këtij akti nënligjor kuptojmë se ai nuk është i kërkuar nga ligji dhe nuk rregullon asnjë nga cështjet që kërkon neni 6/1 i ligjit. Akti nënligjor që kërkon ligji në pikën 6/1 të tij është akt i Këshillit të Ministrave, me karakter financiar. Kjo është arsyeja përse ligjvënësi ka parashikuar lënien në kompetencë funksionale, vetiake që aktin propozues ta nxjerrë Ministri i Financave dhe jo Ministri i Drejtësisë, ashtu sic rezulton nga akti nënligjor i mësipërm. 482 Në gjykim të ligjvënësit, funksionaliteti i procesit të kompensimit të rregulluar me këtë ligj ka nevojë vetëm për një akt të tillë, sepse përcaktimi i procedurave të tjera rrjedh drejtëpërdrejt nga ligji dhe nuk është i nevojshëm një rregullim tjetër më i hollësishëm. Ligji nuk shpreh nevojën, as delegon kompetencën tek Këshilli i Ministrave për cështje që lidhen me përcaktimin e procedurave të shpërndarjes së fondit. Nga ana tjetër, në përmbajtje të këtij vendimi të Këshillit të Ministrave nuk gjejmë të rregulluar ato elementë që kërkon ligji në nenin 6/1, shumën që transferohet në fondin e kompensimit të pronave për tu vënë në dispozicion pronarëve të ligjshëm dhe as afatet e shtrirjes së përfitimit të kësaj shume. Nëse analizojmë vendimin e mësipërm, në pikën 5 dhe 11, do të konstatojmë se rregullimi i tyre de facto i delegohet AKKP-së sa herë që në fondin e kompensimit të pronave transferohen të ardhura nga arkëtimet nga shitja e parcelave ndërtimore. 483 Si rrjedhim, pavarësisht se në kuptimin formalo juridik ekziston një akt nënligjor që duhet të rregullojë marrëdhënien, në kuptimin material-funksional ai nuk rregullon cështjen dhe ia delegon atë AKKP-së, që të shprehet rast pas rasti. Ky nëndelegim kompetence që bën ky akt është një tjetër shkelje e Kushtetutës, respektivisht e nenit 118 pika 3 të saj Ecuria e procesit të kompensimit të pronës. Realizimi i reformës së legalizimit kërkon domosdoshmërisht shpronësimin e pronarëve të ligjshëm. Në funksion të kësaj reforme, Këshilli i Ministrave gjatë 3 viteve të para nga momenti i fillimit procesit të shpronësimeve ka miratuar 5 vendime të tilla. 485 Në secilin nga këto vendime 482 VKM nr.383, datë Për përcaktimin e procedurave të shpërndarjes së fondit të kompensimit në vlerë për pronarët e pasurive të paluajtshme, pronë private, që preken nga ndërtimet informale, sa i takon bazueshmërisë në kuadrin kushtetues dhe ligjor dhe në inciativën e organit propozues shprehet: Në mbështetje të nenit 100 të Kushtetutës, të neneve 6 e 8 të ligjit nr.10239, datë "Për krijimin e fondit special të kompensimit të pronave", të nenit 15/1 të ligjit nr.9482, datë "Për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje", të ndryshuar, dhe të ligjit nr.9235, datë "Për kthimin dhe kompensimin e pronës", të ndryshuar, me propozimin e Ministrit të Drejtësisë, Këshilli i Ministrave Shih pikat 11 dhe 5 të VKM nr.383/2010: ndarja e fondit aktual të kompensimit të pronave në vlerë proporcionale me masën përkatëse të parashikuar në listat bashkëlidhur vendimeve, të miratuara deri më tani, kryhet për çdo fond që i kalon AKKP-së sipas ligjit nr , datë "Për krijimin e fondit special të kompensimit të pronave", dhe në zbatim të vendimeve të Këshillit të Ministrave, ku përcaktohet shpërblimi i pronarëve të pasurive të paluajtshme, pronë private, që preken nga ndërtimet informale. 484 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenin 118, pika 3 të saj shprehet: Organi i autorizuar me ligj për të nxjerrë akte nënligjore, siç specifikohet në paragrafin 2 të këtij neni, nuk mund t ia delegojë kompetencën e tij një organi tjetër Të dhëna konkrete jepen në tabelën e mëposhtme. Këshilli i Ministrave në periudhën ka miratuar 5 vendime. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 159

161 përcaktohen të dhëna për truallin që shpronësohet, gjeneralitetet e pronarëve, sipërfaqja që shpronësohet, vlera e tregut të pronës sipas hartës së vlerës, si dhe shuma totale e kompensimit të pronës. Garancia kushtetuese e mbrojtjes së pronës private për kompensimin në vlerë të plotë për truallin që shpronësohet gjen reflektim në secilin nga këto vendime. 486 Në fakt, ecuria e kësaj reforme nuk përputhet aspak me deklarimet ligjore për sa i takon periodicitetit të vendimeve që duhet të merreshin për shpronësimin e pronarëve të ligjshëm. Deri në shtatorin e vitit 2010, të gjitha (pesë) vendimet e Këshillit të Ministrave që përcaktonin shpërblimin e pronarëve kishin mbetur të pazbatuara, pavarësisht detyrimit të AKKP-së për kompensimin e plotë të pronës së prekur nga ndërtimet informale, brenda afatit ligjor 3 mujor nga hyrja e tyre në fuqi. Ligji organik i legalizimit të ndërtimeve informale parashikonte detyrimin e AKKP-së për kompensimin e truallit brenda një afati 3 mujor, por nuk shprehet mbi mënyrën se si do veprohet për shpërndarjen e tyre nga AKKP dhe për tërheqjen e tyre nga subjektet. Në ligj nuk rregullohet as mënyra se si do të operohej nga AKKP me fondin e kompensimit të pronave, meqënëse ai tashmë do të përballonte dy kategori përfituese (që në fakt janë të njëjtët subjekte): subjektet e shpronësuara dhe pronarët e ligjshëm. Rregullimi i detajuar i administrimit dhe shpërndarjes së tij drejt subjekteve përfituese ishte dhe mbetet i një rëndësie themelore për ecurinë e procesit. Vendime të Këshillit të Ministrave të miratuara deri më tani për shpronësimin dhe shpërblimin e pronarëve të pronave private që preken nga ndërtimet informale Nr. Nr. vend Data e vendimit Sipërfaqja e përgjithshme e pronës e shpronësuar në m2 Vlera në total e pronës në lek Masa e kompens imit sipas VKM Qytetet në të cilat kryhet ky shpronësim , , 24 E plotë Tiranë, Shkodër, Vlorë dhe Elbasan. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 160 Shpërbli mi në përqindje 56.98% , E plotë Tiranë, Shkodër dhe Elbasan % , , 68 E plotë Tiranë, Elbasan, Gjirokastër dhe Kukës , ,10 E plotë Tiranë, Elbasan, , ,8 E plotë 56.98% Korçë dhe Fier % Tiranë, Elbasan, Fier, Berat, Shkodër, 56.98% Gjirokastër, Dibër, Lezhë dhe Durrës. 486 Në pikën 2, të VKM nr.1453/2008, VKM nr.1655/2008, VKM nr.616/2009, VKM nr.1039/2009, VKM nr.389/2010, shprehimisht thuhet: Pronarët e pasurive të paluajtshme, për sipërfaqen e zënë nga ndërtimet informale, të shpërblehen në vlerë të plotë, sipas masës përkatëse, që paraqitet në listën, që i bashkëlidhet këtij vendimi, për sipërfaqen.

162 E plotë E plotë Tiranë, Gjirokastër, Lezhë, Elbasan, Korçë, Durrës, Fier, Berat dhe Shkodër. Tiranë,Elbasan, Shkodër, Durrës, Korçë, Berat, Kukës, Dibër, Vlorë dhe Gjirokastër ,4 E plotë Tiranë, Durrës, Dibër, Vlorë dhe E plotë Elbasan. Durrës, Elbasan, Fier Kukës, Shkodër, Tiranë dhe Vlorë ,4 E plotë Shkodër, Durrës, Vlorë, Elbasan Berat dhe Tiranë , ,13 E plotë Shkodër, Vlorë, Durrës, Tiranë, Korçë, Berat, Kukës e Elbasan E plotë Durrës, Vlorë, Korçë, Elbasan e Tiranë Me këste Shkodër, Berat, Elbasan, Lezhë, Korçë, Fier, Vlorë e Tiranë % 56.98% 56.98% 56.98% 56.98% 56.98% 56.98% Me këste Shkodër, Durrës, Elbasan, Dibër, Vlorë e Tiranë Totali ,36 Ashtu sikundër konstatohet më lart, deri në shtatorin e vitit 2010, ishin miratuar 5 vendime për shpronësimin e pronarëve dhe fondi i transferuar nga ALUIZNI drejt AKKP mbulonte vetëm 21.87% të vlerës së plotë të kompensimit për cdo pronar, prona e të cilit ishte shpronësuar me vendim të Këshillit të Ministrave. Në marsin e 2011, nisur nga të ardhurat e transferuara nga ALUIZNI drejt fondit special të kompensimit të pronave AKKP shpalli këstin e dytë të kompensimit për këto 5 vendime të shpronësimit të pronarëve, duke përcaktuar atë në masën 15.05% të vlerës së përgjithshme të kompensimit. 487 Në dhjetorin e vitit 2011 nga të ardhurat e transferuara në fondin e kompensimit u shpall dhe u realizua kompensimi në masën prej 10.06% për 7 vendime të Këshillit të Ministrave të miratuara deri në atë periudhë. Gjithsejt, për Më datë kur u shpall nga AKKP kësti i dytë i kompensimit, ishin në fuqi vetëm 4 vendime shpronësimi. Këshilli i Ministrave kishte miratuar vendimin nr. 120 më datë por nuk kishte hyrë ende në fuqi. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 161

163 vendime të Këshillit të Ministrave do të mund të përballohej kompensimi me të ardhurat e kaluara në fondin special të kompensimit të pronave në masën prej % të vlerës së përgjithshme të tyre. Deri në janarin e vitit 2013 ishin miratuar 9 vendime të Këshillit të Ministrave për shpronësimin e pronarëve. Pamundësia financiare për të përballuar shlyerjen e plotë të detyrimit për kompensimin e truallit shprehet qartësisht në amendimin e mëvonshëm 488 që iu bë nenit 11, të VKM nr.383/2010, ku u sanksionua se: "AKKP-ja realizon ndarjen e fondit të kompensimit të pronave në vlerë proporcionale me masën përkatëse të parashikuar në listat bashkëlidhur vendimeve të Këshillit të Ministrave, që përcaktojnë shpërblimin e pronarëve për pasuri, të cilat preken nga ndërtimet informale, deri në të njëjtën masë të përfituar nga subjektet e kompensuara më parë.". Sipas këtij parashikimi, duke qënë se procesi i kompensimit kishte filluar në vitin 2010, cdo kalim të ardhurash në fondin e kompensimit të pronave nuk do të shkonte për llogari të këstit të radhës për pronarët e shpronësuar që në vitin 2008 dhe në vijim, por për kompensimin e pronarëve të ligjshëm të shpronësuar rishtazi, të cilët do të përfitonin deri në të njëjtën masë sa c`kishin përfituar të parët. Në pamundësi financiare për të kaluar të ardhura të tjera, drejt fondit të kompensimit të pronës, Këshilli i Ministrave ndërmorri ndryshimet e radhës në janarin e vitit 2013 në VKM nr.383/2010. Këto ndryshime kishin për qëllim të adresonin cështjen se cfarë do të bëhej me fondin e mbetur që dispononte AKKP si rezultat i mosaplikimit të pronarëve të ligjshëm për tërheqjen e kompensimit. Sipas këtij amendimi pjesa e fondit, e mbetur pa u shpërndarë, si pasojë e mosaplikimit të subjekteve përkatëse, shpërndahet nga AKKP-ja në vlerë proporcionale, për këstet e mbetura të subjekteve që kanë përfituar të drejtën e shpërblimit më parë në kohë. Fillimisht, nëse pjesa e mbetur e fondit është e mjaftueshme, AKKP-ja procedon me shpërndarjen deri në masën e plotë të shpërblimit për subjektet, të cilëve u ka lindur e drejta e kompensimit njëkohësisht dhe më parë në kohë, krahasuar me subjektet e tjera, referuar datës së vendimit të Këshillit të Ministrave, që përcakton shpërblimin e pronarëve për pasuri të cilat preken nga ndërtimet informale. Në këtë mënyrë vijohet deri në shpërndarjen e vlerës së plotë të shpërblimit për të gjitha subjektet që e kanë përfituar këtë të drejtë me vendime të Këshillit të Ministrave, që përcaktojnë shpërblimin e pronarëve për pasuri të cilat preken nga ndërtimet informale.". Qëllimi kryesor i këtij amendimi, në prag zgjedhjesh elektorale, ishte krijimi i një imazhi pozitiv për ecurinë e procesit tek pronarët e ligjshëm dhe tek aktorët e brendshëm e të jashtëm që monitojnë sistemin e të drejtave të pronësisë në Shqipëri. Si rezultat i këtij ndryshimi, AKKP pas procesit të përllogaritjes shpalli këstin e radhës (të katërt) në masën 10% të shumës totale të kompensimit, duke e cuar atë në masën e 56.98% të vlerës së përgjithshme të kompensimit vetëm për subjektet që kishin aplikuar për kompensim dhe shpronësimi i tyre ishte miratuar në njërin nga 9 vendimet e Këshillit të Ministrave të miratuara nga viti Gjatë vitit 2013 dhe deri më tani janë miratuar edhe 5 vendime të tjera për shpërblimin e pronarëve të ligjshëm që shpronësohen dhe kompensimi i tyre është i varur nga të ardhurat që 488 VKM nr.792, datë Për disa shtesa dhe ndryshime në vendimin nr.383, datë të Këshillit të Ministrave Për përcaktimin e procedurave të shpërndarjes së fondit të kompensimit në vlerë për pronarët e pasurive të paluatjshme, pronë private, që preken nga ndërtimet informale, botuar në Flet. Zyrt.135, faqe7424. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 162

164 ALUIZNI do të mbledhë nga shitja e truallit ndërtuesve informal që do t`i kalohen AKKP-së. Deri më tani asnjë nga këto vendime nuk ka marrë shpërblimin përkatës, ndërkohë që nuk ka asnjë siguri se cfarë do të bëhet në mungesë të fondeve për subjektet që ende nuk kanë paraqitur kërkesë dhe që janë shpronësuar që në vitin 2008 dhe në vijim dhe as nuk dihet se cfarë do të bëhet me pjesën e mbetur të kompensimit për subjektet që kanë marrë rreth 57% të vlerës. 5. Ndryshimet e ligjit të legalizimit të vitit 2014 dhe efektet e tyre në kompensimin e pronarëve të ligjshëm. Një ndër premtimet kryesore elektorale në zgjedhjet e vitit 2013 ishte përmirësimi i ritmeve të procesit të legalizimit të ndërtimeve informale, si dhe legalizimi falas. Përshpejtimi i ritmeve të punës është një domosdoshmëri për përmbylljen në afate optimale të një procesi të përkohshëm, duke krijuar garanci në tregun e pasurive të paluajtshme dhe duke i dhënë një stimul të fortë zhvillimit ekonomik. Nga ana tjetër, premtimi për legalizim falas ishte qasje radikale që shkonte kundër interesave të përgjithshme shoqërore, interesave të pronarëve të ligjshëm dhe madje binte ndesh me deklarimin e GJEDNj në vendimin pilot Manushaqe Puto kundër Shqipërisë 489. Gjithsesi, me marrjen e pushtetit maxhoranca e kuptoi se premtimi i bërë në fushatë elektorale ishte tërësisht utopik dhe i pamundur për tu realizuar. Në qershorin e vitit 2014 hynë në fuqi ndryshimet e reja ligjore, të cilat prekën edhe procesin e kompensimit të pronës. Në qëndrimin e ri të legjislatorit në riformulimin e nenit 15/1 vihet re se nuk parashikohen më afate si në drejtim të realizimit të procesit të kompensimit apo shpërblimit të pronarëve të ligjshëm, ashtu edhe në lidhje me procedurat administrative për shpronësimin e pronarëve të ligjshëm dhe nxjerrjen e akteve përkatëse nga Këshilli i Ministrave. Neni 15/1 pika 1, duke sanksionuar se: Kur parcela ndërtimore e objektit pa leje është e regjistruar në Zyrën e Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme, në emër të subjekteve pronarë joposedues të ndërtimit, masa dhe vlera e kompensimit mbi sipërfaqet takuese pronë private që preken nga objekti miratohet me vendim të Këshillit të Ministrave., e ka lënë të hapur këtë process, të pakushtëzuar me afate, ashtu sikundër përcaktohej në rregullimin e mëparshëm. Me anë të një dispozite referuese, në nenin 15/1, pika 3 thuhet se shpërndarja e fondit të kompensimit kryhet në përputhje me ligjin nr , datë , "Për krijimin e fondit special të kompensimit të pronave", të ndryshuar.". Nga ana tjetër, legjislatori mban të njëjtin qëndrim si më parë, përsa i takon përllogaritjes së masës së kompensimit, duke e konsideruar sipërfaqjen e tokës si truall dhe çmimin e tij e lidh me vlerën e pronës të miratuar me vendim të Këshillit të Ministrave. Prandaj, ndryshimet e reja në ligjin e legalizimeve nuk duket se kanë efekte përmirësuese për sa i takon dhënies së shpërblimit apo kompensimit për tokën e shpronësuar ndaj pronarëve të ligjshëm. Gjithcka varet nga ecuria e procesit të legalizimit dhe nga të ardhurat që sigurohen nga ky proces. Nga ana tjetër, ndryshimet e reja prekën edhe nenin 17 dhe vijues të ligjit. Tashmë cmimet e shitjes së truallit nuk përcaktoheshin drejtpërdrejt nga ligji, por ky i fundit autorizon Këshillin e Ministrave të përcaktojë cmimin e shitjes së parcelës ndërtimore për ndërtimet pa leje me funksion banimi dhe të përzier, kategoritë e subjekteve që përfitojnë falje të pagesës, përqindjet e përdorimit të bonove të privatizimit, rregullat e hollësishme për mënyrën dhe llogaritjen e 489 Shih cështja Manushaqe Puto dhe të tjerë kundër Shqipërisë, paragrafi 115. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 163

165 afateve të pagimit e reduktimin e pagesës së vlerës së parcelës ndërtimore. 490 Sipas këtij vendimi, cmimi i shitjes së parcelës ndërtimore për ndërtimet pa leje me funksion banimi, përfshirë dhe shtesat anësore dhe/ose në lartësi në ndërtime me leje, llogaritet si përqindje mbi vlerën e pronës, sipas llojit "tokë truall", të miratuar me vendim të Këshillit të Ministrave. 491 Për ndërtimet pa leje me funksion banimi, çmimi i shitjes për një metër katror është 50% e vlerës së përcaktuar për pasurinë "tokë truall", në njësinë administrative dhe zonën kadastrale përkatëse. 492 Për ndërtimet pa leje të ndërtuara brenda territorit administrativ të komunave, kur çmimi për metër katror është më i vogël se 400 (katërqind) lekë apo më i madh se (një mijë e pesëqind) lekë, çmimi që do të aplikohet për shitjen e parcelës ndërtimore do të jetë në këto vlera kufi, ndërsa për ndërtimet pa leje, të ndërtuara brenda territorit administrativ të bashkive, kur çmimi për metër katror është më i vogël se 500 (pesëqind) lekë apo më i madh se (dy mijë) lekë, çmimi që do të aplikohet për shitjen e parcelës ndërtimore do të jetë në këto vlera kufi. Për shtesat anësore dhe/ose në lartësi në ndërtime me leje, me funksion banimi, pavarësisht nga territori ku ato janë ngritur, kur çmimi për metër katror është më i vogël se (një mijë) lekë apo më i madh se (tre mijë) lekë, çmimi që do të aplikohet për sipërfaqen përkatëse do të jetë në këto vlera kufi. Për ndërtimet pa leje me funksion të përzier (banim dhe social-ekonomik), çmimi i shitjes së parcelës ndërtimore llogaritet në raport me sipërfaqen e ndërtimit pa leje. 493 Sipërfaqja e parcelës ndërtimore që shfrytëzohet për funksion social-ekonomik, shitet sipas vlerës së pronës, të llojit "tokë truall", të miratuar me vendim të Këshillit të Ministrave, ndërsa sipërfaqja e parcelës ndërtimore që shfrytëzohet për banim, shitet sipas çmimit që përcaktuar sipas rregullave të mësipërme. 494 Ky vendim u ofroi kushte lehtësuese disa kategorive të poseduesve të ndërtimeve informale në nevojë. Në rastet kur posedues të ndërtimeve pa leje, janë persona që kanë statusin e invalidit paraplegjik dhe/ose tetraplegjik kalimi i parcelës ndërtimore në favorin e tyre bëhet falas. Në rastin kur një anatër i familjes së poseduesit të ndërtimit të pa leje ka statusin e paraplegjikut apo tetraplegjikut detyrimi financiar për parcelën ndërtimore zbritet në masën 50%. Ndërsa në rastet kur poseduesit e ndërtimeve pa leje janë subjekte të ndihmës ekonomike ato përfitojnë një zbritje në masën 30% nga vlera e parcelës ndërtimore. Vendimi lejon mundësinë e shlyerjes së detyrimit në mënyrë të menjëhershme apo me këste, për ndërtimet pa leje me funksion banimi, ndërsa kushtëzon pagesën e menjëhershme të vlerës së parcelës ndërtimore në rast se ajo ka funksion social-ekonomik. Në rast se detyrimi brenda 45 (dyzet e pesë) ditëve nga data e njoftimit me shkrim përfitohet zbritje prej 20% nga vlera e mbetur e detyrimit, pavarësisht nga funksioni i ndërtimit pa leje. Vendimi ndryshon edhe mënyrën e mëparshme të bërjes së pagesës, duke lejuar përdorimin e bonove të privatizimit deri në masën 50% të vlerës së parcelës ndërtimore, ndërsa pjesa tjetër paguhet me lekë. Ky vendim parashikon vendosjen e disa masave kufizuese apo lehtësuese për poseduesit e ndërtimeve pa leje. Në rast se poseduesi i ndërtimit pa leje nuk e shlyen plotësisht detyrimin financiar për 490 Neni 17 i ligjit nr.50/2014 Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr.8492, 491 VKM nr. 488, datë Për përcaktimin e çmimit favorizues të shitjes së parcelës ndërtimore për ndërtimet pa leje me funksion banimi dhe të përzier, të subjekteve që përfitojnë falje të pagesës, si dhe të mënyrës e afateve të pagesës. 492 Po aty, Seksioni I, pika Po aty, Seksioni I, pika Po aty, Seksioni I, pika 3. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 164

166 parcelën ndërtimore brenda një afati një vjecar nga data e njoftimit vendimi parashikon rregjistrimin e hipotekës ligjore mbi pronën. Vendimi parashikon një zbritje të detyrimit në masën 10% të vlerës së mbetur të parcelës ndërtimore në rast se poseduesi i ndërtimit informal dëshmon se, brenda një viti nga data e njoftimit mbi pagesën e parcelës ndërtimore, ka kryer rregullisht shlyerjen e detyrimeve të furnizimit me energji elektrike. Vendimi, nëpërmjet një dispozite tranzitore, lejon aplikimin e çmimeve, mënyrave dhe afateve reja të përcaktuara në këtë vendim për detyrimet e parcelës ndërtimore, të llogaritura, por të pashlyera nga poseduesit deri në datën e hyrjes në fuqi të këtij vendimi. Nëse analizojmë këto ndryshime ligjore do të vëmë se ato, së pari, janë të fokusuara tërësisht drejt kategorisë së ndërtuesve informal dhe si rrjedhim ato nuk sjellin asnjë përmirësim të dukshëm në drejtim të procesit të kompensimit të pronave ndaj pronarëve të ligjshëm. Garancitë e ofruara në ligjin e mëparshëm për kompensimin e pronarëve të ligjshëm brenda një afati tre mujor tashmë nuk i gjejmë të shprehura në rregullimin e ri ligjor. Së dyti, një hap pozitiv ishte jo vetëm ndryshimi i skemës së pagimit të vlerës së parcelës ndërtimore, duke eliminiuar pabarazitë që viheshin re në skemën e mëparshme, por edhe kryerja e pagesës së parcelës ndërtimore në një raport të arsyeshëm me vlerën e tregut. Duke qënë se shumica e ndërtimeve informale janë në zona urbane, madje në qytete të rëndësishme të vendit, rregullimi i ri i pagesës së cmimeve të truallit të parcelës ndërtimore për efekt legalizimi parashikohet të sjellë një rritje të të ardhurave. Nga ana tjetër, ndryshimi i mënyrës së pagesës nëpërmjet intrumentit të bonove të privatizimit, duke parashikuar një ulje të përdorimit të tyre në masën 20% të pagesës së truallit do të ketë efekte pozitive në të ardhurat që do të administrohen. Së treti, ndryshimet e reja kërkojnë që likujdimi i vlerës së truallit të parcelës ndërtimore të realizohet brenda një viti, ndryshe nga rregullimi i mëparshëm që i krijonte mundësinë poseduesve të ndërtimeve informale të realizonin pagesat deri në një periudhë katër vjecare. Së fundmi, një aspekt tjetër që nuk është premtues në realizimin e kompensimit të pronarëve të ligjshëm, në krahasim me ligjin e mëparshëm, është qëndrimi i legjislatorit në nenin 32 të ligjit, i cili përcakton shpërndarjen e të ardhurave të arkëtuara nga legalizimi i ndërtimeve pa leje. Sipas këtij neni, 70 për qind e të ardhurave të arkëtuara nga kalimi i së drejtës së pronësisë të parcelës ndërtimore do të kalojnë në fondin e kompensimit të pronave, sipas përcaktimeve të ligjit nr datë , "Për krijimin e fondit special të kompensimit të pronave", të ndryshuar, ndërsa 30 për qind e tyre do t`i kalojnë në Buxhetit të Shtetit, për përballimin e shpenzimeve të tarifës së shërbimit, për evidentimin në terren dhe përgatitjen e dokumentacionit për legalizimin e ndërtimeve pa leje me funksion banimi. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 165

167 KREU III LEGJISLACIONI DHE PROCESI I KOMPENSIMIT TË PRONËS SË SHPRONËSUAR NGA LEGALIZIMI I NDËRTIMEVE INFORMALE NË VËSHTRIM TË STANDARDEVE KUSHTETUESE DHE KEDNJ TË MBROJTJES SË PRONËS Shqipëria, si të gjitha vendet e tjera të Evropës Juglindore ka ndërmarrë gjatë këtyre viteve një sërë reformash ligjore që kanë synuar t`i japin zgjidhje problematikave ekonomiko-shoqërore me të cilat është përballur. Një ndër problemet më të mprehta për shoqërinë shqiptare gjatë këtyre viteve të fundit ka qënë dhe mbetet fenomeni i ndërtimeve pa leje. Mbrojtja e të drejtës së çdo banori për të patur strehim dhe standarde të përshtatshme jetese, si një objektiv i rëndësishëm social në shtetin demokratik 495, frenimi i ndërtimeve pa leje në të ardhmen, shmangia e konflikteve sociale, integrimi në tregun e pasurive të paluajtshme të trojeve dhe ndërtesave informale të ngritura mbi këto troje ishin një sërë faktorësh që sensibilizuan ligjvënësin të ndërmerrte këtë rregullim ligjor 496. Në krahasim me vendet e tjera të Evropës Juglindore fenomeni i ndërtimeve pa leje në Shqipëri kishte cënuar rëndë pronën private. Prandaj, reforma ligjore nuk do të ishte një masë unilaterale për kalimin e pronësisë mbi tokën nga shteti drejt ndërtuesve informalë, por do të merrte parasysh edhe kërkesat për respektimin e pasurisë së pronarëve të ligjshëm. 497 Ligjëvënësi kishte detyrimin për të harmonizuar interesat dhe të drejtat e dy kategorive të ndryshme shoqërore. 498 Ky ishte një test i vështirë për legjislatorin në vlerësimin e përshtatshmërisë së masave ligjore në zgjidhjen e problemit. Zgjidhja që ofroi ligjvënësi, nën disa kushte procedurale dhe materiale, 495 Kjo e drejtë sanksionohet në nenin 59 pika 1/dh, ku përcaktohen objektivat socialë të shtetit, sipas të cilëve shteti, brenda kompetencave kushtetuese dhe mjeteve që disponon, si dhe në plotësim të nismës dhe përgjegjësisë private synon plotësimin e nevojave të shtetasve për strehim. Një e drejtë e tillë nuk mund të realizohet drejtëpërdrejtë në rrugë gjyqësore por është ligji që vendos masën dhe kushtet se si do të realizohen këto objektiva. Në zbatim të kësaj dispozite kushtetuese, është miratuar ligji nr.9232/2004, i cili cëshjen e strehimit ia ka lënë në dorë të tregut të lirë privat, ndërsa shteti mbështet kategoritë në nevojë, që nuk përballojnë ofertën e tregut, me progame të veçanta strehimi. Ky ligj parashikon tre lloje programesh strehimi: 1.programe të banesave sociale me qira; 2.programe të banesave me kosto të ulët; 3.programe të pajisjes së truallit me infrastrukturë. Gjithashtu, kjo e drejtë sanksionohet edhe në nenin 34 pika 3 të Kartës Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut, ku thuhet: Për të luftuar mospërfshirjen sociale dhe varfërinë Bashkimi Evropian njeh dhe respekton të drejtën për ndihmë sociale dhe për strehim me qëllim që të sigurojë ekzistencë të arsyeshme për të gjithë ata që nuk kanë burime të mjaftueshme në pajtim me rregullat e përcaktuara nga ligji komunitar, si dhe nga ligjet dhe praktikat kombëtare., si dhe në nenin 8 të KEDNJ. 496 Në shtatorin e vitit 2004, në Vjenë, u organizua një takim i përbashkët me përfaqësues në nivel ministror nga vendet e Evropës Juglindore për çështjet e ndërtimeve pa leje, me iniciativën e Bashkimit Evropian në kuadrin e nismës për Paktin e Stabilitetit. Në këtë takim, përfaqësuesit e këtyre vendeve më 28 shtator 2004 nënshkruan Deklaratën mbi Politikat dhe Programet Kombëtare dhe Rajonale mbi Ndërtimet Informale në Vendet e Evropës Juglindore. Këto objektiva janë të shprehura në pikën 5, fq 2 të kësaj deklarate. 497 Ligji nr.9482/2006, në nenin 1 pika 2 ka si objekt të tij, krahas legalizimit, urbanizimit, integrimit të ndërtimeve pa leje dhe zonave informale edhe kalimin e pronësisë së parcelës ndërtimore. Neni 15 pika 2,3, 4 dhe 5 parashikon kalimin e pronësisë në mënyrë të detyrueshme në favor të poseduesit informal përkundrejt të drejtës për shpërblim të pronarit të ligjshëm. 498 Kjo është një kërkesë kushtetuese e parashikuar në nenin 41 dhe 17 të saj, si nga KEDNJ, që i imponon ligjvënësit detyrimin që masa ligjore që rregullon kalimin e pronësisë në favorin e shtetit dhe më tej tek ndërtuesi informal, duke zhveshur nga prona private pronarin e ligjshëm duhet njëkohësisht t`i garantojë pronarit të ligjshëm kompensimin e drejtë, brenda në një kohë të arsyeshme. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 166

168 ishte ligjërimi i pushtimit të paligjshëm të tokës dhe ndërtimeve pa leje mbi të, si dhe transferimi i detyrueshëm i të drejtës së pronësisë mbi tokën dhe ndërtesën drejt ndërtuesit të paligjshëm, duke zhveshur de jure pronarët e ligjshëm nga e drejta e pronësisë mbi tokën përkundrejt kompensimit 499. Në këtë kre bëhet një analizë e detajuar e standardeve të mbrojtjes së pronës që kërkon Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Konventa Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut dhe vecanërisht jurisprudenca e GJEDNJ. Qëllimi kryesor i këtij shqyrtimi është për të vlerësuar se sa kanë gjetur implementim në legjislacionin e brendshëm të legalizimit këto standarde të mbrojtjes së pronës dhe për të evidentuar problematikat konkrete që vihen re në këtë legjislacion. Si rezultat i kësaj analize punimi ofron edhe rekomandimet përkatëse për të cuar në parametrat e kërkuar skemën e kompensimit të pronës në legjislacionin e legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të ndërtimeve informale. 1. Kufizueshmëria e të drejtës për pronë private në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë. Kushtetuta shpall se drejta e pronës private është e garantuar, por kjo garanci nuk është absolute. Pavarësisht se e drejta e pronës private listohet në katalogun e lirive dhe të drejtave kushtetuese në grupimin e te drejtave vetjake, ajo nuk mund të absolutizohet si e drejtë tërësisht individuale pasi ka karakter të rëndësishëm social. Ajo influencon drejtëpërsëdrejti në mirëqënien e përgjithshme shoqërore dhe rrjedhimisht duhet të jetë e kufizueshme. Interesi publik apo funksioni shoqëror i pronës është një koncept kushtetues që justifikon kufizimin e jashtëm që i është vendosur të drejtës për pronë nëpërmjet ligjit 500. Në shtetin e së drejtës, ndërhyrjes së shtetit ndaj pronës private duhet t`i vendosen kufij në nivelin kushtetues që garantojnë individin në respektimin e plotë të kësaj prone. Kufizimi i një të drejte themelore, si ajo për pronë, nëpërmjet ligjit është shprehje e të drejtës dhe detyrimit që gëzon ligjvënësi, që në emër të një qëllimi të ligjshëm në interesin publik, t`i përgjigjet dinamikës së zhvillimit të vendit, si dhe realizimit të reformave që kërkon koha. Nëse analizojmë nenin 41 të Kushtetutës arrijmë në konkluzionin se kriteret e kushtetuetshmërisë së një politike shpronësimi, që përbëjnë njëkohësisht edhe kritere kufizuese ndaj të drejtës së pronës private, janë: a) shpronësimi duhet të parashikohet nga ligji; b) të ndërmerret për interes publik apo në mbrojtje të të drejtave të personave të tjerë; c) ekzistenca e një shpërblimi të drejtë Fillimisht Ligji nr.9304/2004 dhe më pas ligji nr.9482/2006 ka sanksionuar legalizimin, urbanizimin, integrimin e ndërtimeve informale në Republikën e Shqipërisë 500 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, neni 41 pika 3 sanksionon se: Ligji mund të parashikojë shpronësime ose kufizime në ushtrimin e të drejtës së pronës vetëm për interesa publikë dhe neni 17: 1. Kufizime të të drejtave dhe lirive të parashikuara në këtë Kushtetutë mund të vendosen vetëm me ligj për një interes publik ose për mbrojtjen e të drejtave të të tjerëve. Kufizimi duhet të jetë në përpjesëtim me gjendjen që e ka diktuar atë. 2. Këto kufizime nuk mund të cenojnë thelbin e lirive dhe të të drejtave dhe në asnjë rast nuk mund të tejkalojnë kufizimet e parashikuara në Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut Neni 41 pika 2 dhe 3 e Kushtetutës. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 167

169 Krahas këtyre kritereve të posacme të shprehura në nenin 41 të Kushtetutës ku elaborohet njohja, mbrojtja dhe njëkohësisht kufizueshmëria e drejtës së pronës private si e një drejtë vetiake, sovrani në nenin 17 të saj ka parashikuar edhe kritere të tjera që domosdoshmërisht duhen patur parasysh kur ndërmerren veprime kufizuese ndaj të drejtave dhe lirive themelore të individit, e rrjedhimisht të drejtës për pronë private. Kjo dispozitë mund të konsiderohet se e thërret drejtpërsëdrejti aktin ndërkombëtar KEDNJ, për t u bërë pjesë integrale e tij dhë për t u zbatuar në të njëjtin nivel sa edhe Kushtetuta e vendit. Konkretisht, kjo dispozitë me karakter gjithpërfshirës i imponon ligjvënësit që sa herë që ndërhyn në sferën e lirive dhe të drejtave të njeriut, në respektim të kritereve të mësipërme duhet të vlerësojë detyrimisht edhe: c) parimin e proporcionalitetit, si dhe d) standardet që sanksionon KEDNj dhe mutatis mutandis jurisprudenca përkatëse në lidhje me vendosjen e kufizimeve mbi të drejtat themelore të njeriut. 502 Edhe pse ligji i legalizimeve kaloi në procesin e rishikimit kushtetues, Gjykata Kushtetuese në vendimin e saj i kushtoi rëndësi vetëm aspektit formal të kufizimit të së drejtës për pronë, si një e drejtë themelore. Gjykata Kushtetuese në vlerësimin e kushtetuetshmërisë së ligjit të legalizimeve iu shmang shqyrtimit të përmbajtjes së ligjit në raport me elementët e një parimi të rëndësishëm kushtetues, si ai i proporcionalitetit, i cili duhet të kihet parasysh sa herë që ndërmerren masa kufizuese mbi të drejta themelore 503. Gjykata Kushtetuese ka një rol më shumë se kontrolli teknik i përpuethshmërisë së ligjeve me Kushtetutën. Ajo duhet të ketë ndjeshmërinë politike e sociale për të gjykuar nëse deklarimet kushtetuese gjejnë zbatim të plotë në masat ligjore 504. Respektimi i parimit kushtetues të proporcionalitetit përbën një kushtëzim sine qua non, jo vetëm për ligjvënësin, por edhe Gjykatën Kushtetuese në procesin e kontrollit kushtetues sa herë që shqyrtohen masa me karakter kufizues ndaj të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Vlerësimi i parimit të proporcionalitetit dhe elementëve të tij përbërës si: domosdoshmëria e ndërhyrjes, përshtatshmëria apo arsyeshmëria e saj, si dhe barra që shkakton masa ligjore tek subjektet që preken, në vështrim të standardeve kushtetuese dhe të së drejtës dhe jurisprudencës së GJEDNJ do e kishin orientuar Gjykatën në një qëndrim krejtësisht të ndryshëm. 1.1 Ligji, si instrumenti i vetëm i kufizimit të së drejtës për pronë private. Nëse analizojmë nenin 17 të Kushtetutës do të arrijmë në konkluzionin se cdo kufizim i të drejtave dhe lirive themelore të njeriut kryhet vetëm me ligj. Në të njëjtin qëndrim arrihet nëse konsiderojmë edhe dispozitën e posacme kushtetuese, nenin 41 pika 3, që rikonfirmon kufizueshmërinë e të drejtës për pronë private nëpërmjet ligjit. Vendosja e kësaj rezerve ligjore përbën padyshim, aspektin themelor të këtij neni sepse është garancia maksimale që i sigurohet mbrojtjes së pronës private. Ajo na lejon të kuptojmë se vetëm ligji është plotësisht i aftë për të vendosur rregulla që lidhen me të drejtat dhe liritë e qytetarëve. Pyetja e parë që shfaqet në këtë rast është se, cfarë do të kuptohet me ligj. Kushtetuta ka përcaktuar ligjin si burim parësor të së drejtës, në kuadrin e sistemit normativ të Republikës së 502 Neni 17 pika 2 e Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë. 503 Gjykata Kushtetuese në vendimin nr.35/2007 kufizimin e të drejtës për pronë private e sheh të lidhur vetëm me tre elementë juridikë që duhet të respektojë një masë e tillë ligjore, si ligjshmëria e ndërhyrjes, interesi publik dhe shpërblimi i drejtë, duke iu shmangur aplikimit të parimit të proporcionalitetit dhe standardeve të KEDNJ-së. 504 Nuni, A. E drejta e Biznesit, Tiranë, faqe 66, (2012). Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 168

170 Shqipërisë dhe, ia atribuon nxjerrjen e tij si një kompetencë ekskluzive, Kuvendit. Megjithatë, ajo nuk bën ndonjë dallim të dukshëm në hierarkinë e normave midis ligjeve të miratuara me shumicë të cilësuar, me shumicë absolute, apo me shumicë të zakonshme parlamentare. Kjo na bën të mendojmë se, kufizimet mund të bëhen vetëm me ligj, pavarësisht nëse është ligj i përforcuar në bazë të nenit 82/1 të Kushtetutës, apo i një ligj i zakonshëm. Për të ofruar garancitë maksimale ndaj pronës private dhe për të shmangur arbitraritetin shtetëror, në ushtrimin e të drejtës për të marrë veprime kufizuese 505 mbi pronën private ligjvënësi ka rregulluar me ligj të posacëm kushtet apo shkaqet objektive kur mund të justifikohet dhe pranohet shpronësimi nën rregjimin juridik kushtetues, si dhe procedurën përkatëse të shpronësimit. Nevoja e kryerjes së shpronësimeve vjen si domosdoshmëri e zhvillimit ekonomik dhe shoqëror të vendit, pra përdorimit dhe shfrytëzimit të saj në të mirë të interesit të përgjithshëm shoqëror. E drejta për pronë private nuk është një e drejtë absolute, ajo është objekt i kufizimit në kushtet kur përcaktohet se mund të shfrytëzohet për interes publik, duke gjetur balancën e arsyeshme ndërmjet interesit privat dhe atij shoqëror. Balanca nuk anon drejt veprimit të individit, por është ligji që vendos gjendjen juridike, që shpreh kushtet e jetës shoqërore në një moment të caktuar. Është pikërisht ky ligj që rregullon më në detaj konceptin kushtetues të shpronësimit për interes publik. Prandaj, ligji i shpronësimeve, i karakterizuar nga një natyrë sa materiale aq edhe proceduriale, ka për qëllim vendosjen e kritereve dhe përcaktimin e shkaqeve dhe rregullave objektive në ndërmarrjen e zbatimin e një politike dhe procedure shpronësimi, duke e mos e lënë atë në diskrecion të plotë të vullnetit të këtyre organeve të shtetit, por duke i vendosur këtyre autoriteteve kufizime në shfaqjen e vullnetit të tyre, duke e ushtruar këtë vullnet vetëm në bazë të rregullave, kritereve e procedurave ligjore. Këto rregulla që përcaktohen në këtë akt ligjor përbëjnë dhe materializojnë garancitë kushtetuese për pronarët e ligjshëm në marrëdhëniet e tyre me organet e shtetit. 1.2 Interesi publik në marrjen e veprimeve kufizuese ndaj pronës private. Cfarë duhet kuptuar me interes publik në ndërmarrjen e veprimeve kufizuese ndaj pronës private ka qënë vazhdimisht objekt i debateve shkencore në fushën e së drejtës. Ky aspekt është trajtuar dhe analizuar edhe në jurisprudencën tonë kushtetuese në momentin kur ligji i legalizimit u bë objekt rishikimi kushtetues. Për të vlerësuar kushtetuetshmërinë e ligjit, Gjykata Kushtetuese duhej të interpretonte se cfarë kuptohej me interes publik apo funksion shoqëror të pronës? A ka të drejtë ligjvënësi të ndërmarrë veprime kufizuese ndaj pronës private përtej shkaqeve që parashikon ligji i posacëm i shpronësimeve? A ka të drejtë ligjëvënësi të përcaktojë procedura të tjera shpronësimi, të ndryshme nga ato që sanksionon ligji i shpronësimeve? Cili është statusi juridik i ligjit të shpronësimeve në raport me ligjin e legalizimeve? Në analizë të kuadrit kushtetues dhe ligjor, nga njëra anë, ekzistenca e ligjit për shpronësimin për interes publik dhe konkretisht përcaktimi në nenin 8 të tij të shkaqeve 506 kur lejohet të 505 Ligji 8651/1999 parashikon dy lloje veprimesh kufizuese që mund të ndërmerren ndaj pronës private e kategorisë pasurisë e paluajtshme: a) shpronësimi masa më radikale që nënkupton humbjen e të drejtës së pronës private, dhe b) marrja në përdorim të përkohshëm të saj. 506 Neni 8, i ligjit nr.8651/1999, përcakton se në funksion të interesit publik, shpronësimi mund të bëhet për këto shkaqe: a) Për realizimin e detyrimeve të shtetit që rrjedhin nga traktatet dhe konventat ndërkombëtare shumëpalëshe; b) Për realizimin e programeve, të projekteve dhe investimeve, të parashikuara në marrëveshje ndërkombëtare me shtrirje në territorin e disa shteteve, ku shteti ynë është pale; c) Për realizimin e projekteve dhe të Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 169

171 ndërmerret një procedurë shpronësimi, duket sikur e kufizon funksionin social apo interesin publik të pronës. Në këtë frymë paraqitet edhe deklarimi që bën ligjvënësi në nenin 2 të ligjit: E drejta e shpronësimit.ushtrohet për një interes publik që nuk mund të realizohet ose të mbrohet në mënyrë tjetër, veçse për shkaqe dhe në respektim të procedurave të përcaktuara shprehimisht në këtë ligj, në atë masë sa është e domosdoshme për realizimin e qëllimit të shpronësimit dhe në çdo rast kundrejt një shpërblimi të drejtë.. Nëse analizojmë elementët që sanksionon kjo dispozitë arrijmë në konkluzionin se shteti e ushtron të drejtën kushtetuese dhe ligjore të shpronësimit, kur nuk mund të realizohet në një mënyrë tjetër, dhe vetëm për: (i) (ii) (iii) (iv) shkaqe të përcaktuara shprehimisht në ligjin e posaçëm të shpronësimeve; në respektim të procedurave të përcaktuara shprehimisht në ligjin e shpronësimeve; në atë masë sa është e domosdoshme për realizimin e qëllimit të shpronësimit dhe në çdo rast kundrejt një shpërblimi të drejtë. Secili nga elementët e mësipërm janë shprehje e hollësishme e respektimit të parimeve të rëndësishme kushtetuese si: parimi i ligjshmërisë dhe ai i sigurisë juridike, të cilët kërkojnë qartësinë e legjislacionit në parashikimin e veprimeve dhe procedurave që do të ndërmerren nga autoritetet publike për realizimin e shpronësimit dhe për pasojat apo efektet që do i vijnë subjekteve që preken nga shpronësimi, parimi i proporcionalitetit dhe parimi i shpërblimit të drejtë 507 që do të trajtohen më poshtë. Nga ana tjetër, doktrina kushtetuese ka pranuar se koncepti i interesit publik është një nocion i papërcaktuar ligjor. 508 Jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese ka pranuar se: lista e çështjeve me interes publik nuk mund të jetë kurrsesi shterruese, pasi interesi publik duhet kuptuar në sensin relativ, në vartësi të situatave të ndryshme që krijohen. 509 Padyshim interesi publik duhet të shihet i lidhur ngushtë me nevojat e momentit në varësi të një sërë rrethanash politike, ekonomike e shoqërore. Kushtetuta ia ka lënë ligjvënësit diskrecionin për të vlerësuar të mirën e përgjithshme duke zbatuar apo konkretizuar politika të caktuara për përmirësimin e qeverisjes dhe zhvillimin e vendit në tërësi. Është detyra dhe përgjegjësia themelore e tij t`i përgjigjet në mënyrë të vazhdueshme, me realizëm, sa më shpejt dhe sa më drejtë, edhe prioriteteve apo problemeve të ndryshme të vendit. 510 Është e vështirë të radhiten në mënyrë shteruese shkaqet që investimeve, që paraqesin interes ose shtrirje territoriale kombëtare ose vendore në fushën e transporteve të çdo lloji, të energjetikës, të telekomunikacionit, të veprave ujore të çdo lloji, në shërbim dhe interes të publikut; ç) Për realizimin e projekteve dhe investimeve kombëtare ose vendore, në funksion të ruajtjes së mjedisit, të shëndetit, kulturës dhe arsimit publik, si dhe të infrastrukturës, në shërbim dhe interes të publikut; d) Për realizimin e programeve dhe investimeve në fushën e mbrojtjes kombëtare; dh) Për mbrojtjen e monumenteve dhe objekteve të paluajtshme të karakterit arkeologjik, historik, kulturor e shkencor, kur këto qëllime, për vetë natyrën e këtyre objekteve, nuk mund të realizohen nga pronari privat për shkak të pamundësisë objektive apo të qëndrimit subjektiv të tij, me pasojë rrezikimin real të mosrealizimit, dëmtimit ose të pengimit të funksionimit të tyre; e) Për mbrojtjen e objekteve të luajtshme me vlerë historike, arkeologjike, kulturore ose shkencore në rastet kur, edhe me realizimin e detyrimeve të organeve kompetente sipas ligjit, këto objekte rrezikohen të dëmtohen ose të zhduken; ë) Për rastet kur objekte të luajtshme e të paluajtshme, për shkaqe objektive ose forcë madhore, krijojnë rrezik të përhershëm për sigurinë dhe shëndetin publik, në atë shkallë që me gjithë ndihmën e shtetit, këto rreziqe nuk mund të parandalohen nga pronari i tyre. 507 Në literaturën juridike parimi i shpërblimit të drejtë trajtohet si derivat i parimit të proporcionalitetit. 508 Sadushi, S., E drejta administrative 2, Tiranë, 2008, fq Vendim i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë nr.18, datë Përmbledhje e vendimeve të Gjykatës Kushtetuese, viti 2003, fq Vendime të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë 2002, Tiranë 2007, vendimi nr.19/2007. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 170

172 përbëjnë interes publik ose arsye publike që mund të justifikojnë ndërhyrjen në të drejtën për pronë. Kjo sepse shkaqet që justifikojnë ndërmarrjen e politike shpronësimi janë rrethana të nevojës së përditshme së veprimtarisë së shtetit në ushtrimin e interesit publik nëpërmjet diskrecionit legjislativ. Prandaj, interesi publik në marrjen e veprime kufizuese ndaj pronës private duhet parë domosdoshmërisht më gjërë, përtej shkaqeve shteruese të përcaktuara në ligjin e posacëm të shpronësimeve. Një element tjetër, shumë i rëndësishëm, i kësaj marrëdhënie është sanksionimi me ligj i një procedure shpronësimi, pra i një tërësie hapash apo veprimesh që duhen realizuar brenda afateve të caktuara. Parimi i ligjshmërisë dhe ai i sigurisë juridike kërkojnë që cdo masë ligjore që ndërhyn në të drejta themelore në përmbajtjen e tyre duhet të jenë të qartë, të përcaktueshëm dhe të kuptueshëm. Rezultati që synohet duhet të jetë i pritshëm dhe pasojat të parashikueshme për subjektet që iu drejtohet ligji në tërësi, ose në dispozita të vecanta të tij. Pikërsisht, këto kërkesa përmbushen nga ligji nr.8561/1999, i cili nga neni 10 deri në nenin 24 parashikon tërësinë e hapave që ndiqen për realizimin e një procedure shpronësimi. Por, në rrethana të caktuara në përmbushje të një qëllimi të ligjshëm në interesin publik mund të jetë e nevojshme ndjekja e një procedure të vecantë shpronësimi, mjafton që një procedurë e tillë të jetë e rregulluar në aspektin formalo-juridik me ligj dhe të plotësojë kërkesat e sigurisë juridike të përmendura më sipër. 1.3 Proporcionaliteti, parim i rëndësishëm kushtetues në kufizimin e të drejtës për pronë private. Thelbi i së drejtës dhe efektet e saj, në aspektin historik dhe si realitet shoqëror, konsiston në ndërtimin e një marrëdhënieje të balancuar dhe racionale ndërmjet vlerave dhe interesave në konflikt, të cilat mund të bashkëekzistojnë, t`i harmonizojë ato në mënyrë që të sigurojë stabilitetin shoqëror dhe të drejtat individuale, por gjithashtu të garantojë ligjshmërinë dhe funksionalitetin e autoriteteve që ushtrojnë pushtetin shtetëror. Qëllimi i një kushtetute demokratike është ndërtimi i një marrëdhënieje të arsyeshme ndërmjet realiteteve të ndryshme që bashkëekzistojnë, duke vënë në balancë të drejtë interesin individual me atë publik. E drejta që të jetë eficente duhet të jetë e përshtatshme me realitetin shoqëror, ekonomik e politik. Dinamika e këtyre faktorëve imponon ndërmarrjen e modifikimeve dhe ndryshimeve në rendin e normave ligjore. Marrëdhënia e përshtatshme ndërmjet realitetit që sanksionon e drejta dhe atij që imponojnë rrethanat shoqërore shpreh parimin e proporcionalitetit. Proporcionaliteti është parim bazë i së drejtës, i cili është materializuar në Kushtetutën tonë në vlerën e racionalitetit të së drejtës, atë të drejtësisë dhe barazisë dhe që shpreh marrëdhënien e balancuar dhe të përshtatshme ndërmjet situatës apo fenomenit shoqëror dhe veprimit që duhet të ndërmerret, duke i vendosur kufij autoritetit të shtetit në arritjen e qëllimeve të ligjshme, duke garantuar kështu të drejtat themelore dhe njëkohësisht duke shmangur arbitraritetin në ushtrimin e së drejtës. Prandaj, proporcionaliteti nuk mund të shihet i ndarë nga parime të tjera të rëndësishme të së drejtës si parimi i ligjshmërisë, i drejtësisë dhe ai i barazisë. Në kufizimin e të drejtës për pronë private, proporcionaliteti nënkupton një marrëdhënie të ndërtuar në mënyrë të drejtë ndërmjet realitetit shoqëror, që në vlerësim të ligjvënësit imponon nevojën e rregullimeve të caktuara ligjore që prekin sferën e të drejtës për pronë private, qëllimit Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 171

173 të ligjshëm që kërkohet të arrihet duke ndërhyrë në pronën private dhe përshtatshmërisë së masave ligjore të adoptuara. Prandaj, baraspeshimi i ndërhyrjes me gjendjen që e ka diktuar atë e imponon ligjvënësin të zbatojë mjete të tilla ligjore të cilat duhet të jenë efektive, domethënë të zgjedhura në mënyrë të tillë që të jenë të përshtatshme për realizimin e synimeve që kërkohet të arrihet. 511 Jurisprudenca kushtetuese ka rolin kryesor në analizën e nocionit juridik të proporcionalitetit që aplikohet në rastet e kufizimit të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Sipas kësaj jurisprudence një ndërhyrje në të drejtat themelore të njeriut konsiderohet proporcionale nëse ajo respekton në mënyrë kumulative tre kushte kryesore: kushtin e domosdoshmërisë së ndërhyrjes, dobishmërisë dhe përshtatshmërisë së saj dhe të përpjestueshmërisë apo barazpeshimit ndërmjet interesit publik që dikton kufizimin me të drejtat që kufizohen. 512 Kushti i parë është ai i interesit detyrues, pra një kufizim ndaj një të drejte themelore është bërë i domosdoshëm. Në këtë rast, kufizimi i të drejtave të njeriut duhet të jetë në atë masë, sa të përmbushë interesat publike e qeverisëse. Përdorimi i këtyre mjeteve kufizuese duhet të jetë i domosdoshëm, c`ka do të thotë se synimi nuk mund të arrihet me mjete të tjera alternative. Standardi i domosdoshmërisë në ligjin e shpronësimeve shprehet në përcaktimin që bën neni 2 pika 2: E drejta e shpronësimit dhe e marrjes në përdorim të përkohshëm të pasurisë pronë private ushtrohet për një interes publik që nuk mund të realizohet ose të mbrohet në mënyrë tjetër. 513 Pamunësia e realizimit dhe mbrojtjes së interesit publik në mënyrë tjetër do të thotë se interesi publik objektivisht nuk mund të realizohet ose mund të realizohet me shumë vështirësi apo me kosto shumë më të larta se vlera e vetë sendit që do të jetë objekt i shpronësimit. 514 Ndërsa, standardi që ka pranuar Gjykata Kushtetuese Federale Gjermane është që prona private nuk mund të shpronësohet përderisa përpjekja për ta blerë atë në treg të lirë nuk ka dështuar. 515 Kjo e fundit e aplikon testin e domosdoshmërisë në mënyrë fleksibile, si një kërkesë që duhet të plotësojë standardin e racionalitetit. Në librin e tij, Coban sugjeron që të njëjtat kërkesa rigoroze duhet të adoptohen edhe nga GJEDNj në raste analoge 516. Kushti i dytë që duhet të plotësojë një masë kufizuese ligjore është kushti i dobishmërisë apo përshtatshmërisë. Ky kusht nënkupton që shfrytëzimi i pronës private në interes publik ka një dobi shumë të madhe në krahasim me shfrytëzimin e saj nga pronari privat. Rastet apo shkaqet, kur prona private ka dobishmëri më të madhe të shfrytëzohet për interes publik jepen shprehimisht në nenin 8 të ligjit nr.8561/1999. Kushti i tretë është kushti i barazpeshimit, që do të thotë se dëmi që i shkaktohet titullarit të së drejtës nuk duhet të jetë më i madh se kontributi që jep kufizimi i kësaj të drejte në favor të interesit publik. Respektimi i këtij kushti kërkon që ndërhyrja e ligjvënësit për kufizimin e një të drejte themelore të bëhet me mjete të përshtatshme që i përgjigjen synimit që kërkohet të arrihet. 517 Kërkesa e racionalitetit të së drejtës i imponon ligjvënësit gjetjen e mjeteve të përshtatshme. Kjo do të thotë se ligjvënësi nga tërësia e masave të mundshme ka zgjedhur masën apo kufizimin më të arsyeshëm, i cili shtrihet deri në atë masë sa 511 Përmbledhje e vendimeve të Gjykatës Kushtetuese, 512 Vendim i Gjykatës Kushtetuese nr.18, datë , faqe 9. dhe nr.2, datë , parag Ligji nr.8561, datë Për shpronësimet dhe marrjen në përdorim të përkohshëm të pasurisë pronë private për interes publik, neni 2, pika Skrame, O., Komentar i Kodit Civil të Republikës së Shqipërisë, Vëllimi i Parë, 2011, Onufri, faqe Currie, D., Kushtetuta e Republikës Federale Gjermane, faqe Coban, A. Protection of Property Rights ëithin the ECHR, Ashgate, 2009, USA, faqe Vendim i Gjykatës Kushtetuese nr.10/2008 dhe 4/2011. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 172

174 është e domosdoshme për realizimin e interesit publik. 518 Pjesë e rëndësishme e kushtit të barazpeshimit në ndërhyrjen apo kufizimin e të drejtës për pronë private është respektimi i parimit të shpërblimit të drejtë dhe elementëve të tilla si: masa e shpërblimit, mënyra e përllogaritja e vlerës së shpërblimit, koha e dhënies së tij, etj, aspekte që trajtohen në vijim. 1.4 Shpërblimi i drejtë. Një ndër kriteret më të rëndësishme që duhet zbatuar në rastet e zhveshjes së personit nga prona e tij private është dhënia e një shpërblimi të drejtë. Shpronësimi aktual i pronës në shoqëritë perëndimore është i bazuar në parimin se kompensimi duhet të paguhet në masë të atillë që situata financiare e pronarit të mbetet e njëjtë edhe pas shpronësimit (Viitanen 2002). Standardi i pranueshëm ka qënë vlera e tregut për shkak se mund të përcaktohet më lehtë dhe objektivisht se sa vlera që mund t`i japin pronarët pronës së tyre. Megjithatë, rregullat ligjore në detaje mund të ndryshojnë në disa vende (Jackson 2004). Shqipëria pranon rregullat e shoqërive perëndimore duke marrë çmimin e tregut si indikator në rastin e shpronësimeve për interes publik. Nocioni i shpërblimit të drejtë gjen sanksionim jo vetëm në nenin 41 pika 1 të Kushtetutës së vendit, por atë e shpreh edhe Kodi Civil në nenin 190 ku adresohet një nga mënyrat e fitimit të pronësisë mbi sendet nga shteti, ajo me anë të shpronësimit: Sendet mund të shpronësohen vetëm për interesa publikë dhe vetëm kundrejt një shpërblimi të drejtë. Gjithashtu, ligji nr.8561, që përcakton rregulla si me karakter material, ashtu edhe procedural për sa i takon shpronësimit të pronës private, në nenin 2 pika 2 rikonfirmon konceptin e shpërblimit të drejtë si një element të domosdoshëm në garantimin e të drejtës për pronë private ndaj subjektit që shpronësohet. Në konceptin e shpërblimit të drejtë, sipas këtij ligji, përfshihen këto elementë: a) shpërblimi jepet bazuar në vlerën e tregut të pronës së shpronësuar (neni 17 pika 2 e ligjit) b) në masë të njëjtë me vlerën e plotë të tij (neni 19 i ligjit); c) brenda një afati të caktuar nga akti i shpronësimit, por jo më vonë se 3 muaj nga mbarimi i këtij afati (neni 21 në lidhje me nenin 23 të ligjit) d) jepet kompensim për vlerën e zhvlerësimit të pronës në rastet kur shpronësimi për interes publik shoqërohet me zhvlerësimin e pjesës së pronës që nuk është shpronësuar ose të pronës që ndodhet pranë asaj që shpronësohet (neni 18 i ligjit) Neni 17 i ligjit sanksionon kompensimin e pronës së shpronësuar bazuar në vlerën e tregut të saj, duke marrë parasysh një sërë faktorësh që ndikojnë në përcaktimin e kësaj vlere. Sipas kësaj dispozite: Në vlerësimin e pasurive pronë private që shpronësohen, të pasurive të tjera që zhvlerësohen apo të të drejtave të të tretëve që duhet të kompensohen për shkak të shpronësimit, sipas natyrës së tyre, merren parasysh vlera fillestare e tyre, amortizimi, destinacioni, vendndodhja e objektit, indekset e ndryshimit të çmimeve të tregut dhe të monedhës.. Ndërsa në pikën 3 të këtij neni, ligjvënësi i lë në kompetencë Këshillit të Ministrave caktimin e kritereve të tjera teknike të vlerësimit dhe të përllogaritjes së masës të shpërblimit të pasurive pronë private që shpronësohen. Në vendimin nr.138/2000 Për kriteret teknike të vlerësimit dhe të përllogaritjes së masës së shpërblimit të pasurive pronë private që shpronësohen, të pasurive që zhvlerësohen dhe të të drejtave të personave të tretë, për interes publik përcaktohet 518 Shih, neni 2 pika 2 e ligjit nr.8561/1999. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 173

175 se: Vlerësimi për truallin të përcaktohet si mesatare e shitblerjeve që ka zyra e regjistrimit të pasurive të paluajtshme (ZRPP). Mesatarja e shitblerjeve të përcaktohet bazuar në rajonin e interesuar ku realizohet shpronësimi për interes publik. Periudha kohore e llogaritjes së mesatares të mos rezultojë më e largët se 3 mujori paraardhës, duke filluar nga data që bëhet kërkesa.. ZRPP-ja detyrohet që deklarimin e mesatares së shitblerjes ta realizojë brenda 5 ditëve nga paraqitja zyrtare e kërkesës, prej subjekteve të interesuar për shpronësim për interes publik. Ndërsa, në rastet kur në rajonin e interesuar për shpronësime për interesa publike mungojnë treguesit e shitblerjes, vlerësimi të përcaktohet me metodën e krahasimit të drejtpërdrejtë, me shitblerjet e rajoneve të tjera, sipas disa kritereve të caktuar. Pas rreth shtatë vitesh, Këshilli i Ministrave me vendimin nr.872, datë Për disa ndryshime dhe shtesa në vendimin nr.138, datë të Këshillit të Ministrave "Për kriteret teknike të vlerësimit dhe përllogaritjes së masës së shpërblimit të pasurive, që shpronësohen, të pasurive, që zhvlerësohen dhe të të drejtave të personave të tretë, për interes publik" ka sanksionuar se vlerësimi për truallin përcaktohet: sipas çmimeve të miratuara, me vendim të Këshillit të Ministrave, për trojet urbane, brenda vijës së verdhë, trojet në qytete dhe komuna, në zbatim të ligjit nr.9235, datë "Për kthimin dhe kompensimin e pronës", të ndryshuar. Në rastet kur mungojnë çmimet e miratuara për zonat përkatëse, vlerësimi për truallin përcaktohet si mesatare e shitblerjeve, që ka zyra e regjistrimit të pasurive të paluajtshme (ZRPP). 519 Ndërsa, vlerësimi për tokën bujqësore, tokën pyjore, kullotat dhe livadhet përcaktohet: sipas çmimeve të miratuara me vendim të Këshillit të Ministrave, në zbatim të ligjit nr.9235, datë "Për kthimin dhe kompensimin e pronës", të ndryshuar. Në rastet kur mungojnë çmimet e miratuara për zonat përkatëse, vlerësimi për tokën bujqësore, tokën pyjore, kullotat dhe livadhet përcaktohet si mesatare e shitblerjeve, që ka zyra e regjistrimit të pasurive të paluajtshme (ZRPP). Vlerësimi për bimët drufrutorë, pyjet dhe fidanishtet e përhershme përcaktohet si mesatare e shitblerjeve, që ka ZRPP-ja.". 520 Në ligjin nr.9235/2004 Për kthimin dhe kompensimin e pronës, në nenin 13, pika 2 thuhet se: Vlera e pronës qe kompensohet, sipas këtij ligji, përcaktohet ne baze te vlerës se tregut, ne përputhje me metodologjinë e propozuar nga Komiteti Shtetëror i Kthimit dhe Kompensimit te Pronave, miratuar me vendim te Kuvendit.. Në nenin 19, ligjvënësi konfirmon se mbi bazën e vlerës që, rezulton nga vlerësimi përfundimtar i objekteve që shpronësohen, përllogaritet masa e shpërblimit përkatës, në masë të njëjtë me vlerën e plotë të tij. Ndërsa në nenin 21 të këtij ligji përcaktohet se në vendimin e Këshillit të Ministrave që vendos për shpronësimin e pronës private duhet të përcaktohet detyrimisht edhe afati dhe mënyra e kryerjes së pagesës së kompensimit. Ligjvënësi në nenin 23 ka sanksionuar detyrimin e organeve shtetërore të kryejnë pagesën e kompensimit brenda afatit të caktuar nga akti i shpronësimit, por jo më vonë se 3 muaj nga mbarimi i këtij afati. 519 VKM nr.872, datë Për disa ndryshime dhe shtesa në vendimin nr.138, datë të Këshillit të Ministrave "Për kriteret teknike të vlerësimit dhe përllogaritjes së masës së shpërblimit të pasurive, që shpronësohen, të pasurive, që zhvlerësohen dhe të të drejtave të personave të tretë, për interes publik", botuar në Fletoren Zyrtare nr. 176, faqe 5464, pika Po aty, pika 5. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 174

176 2. Kufizueshmëria e të drejtës për pronë private sipas nenit 1 të protokollit shtesë të Konventës. Konventa Evropiane e Lirive dhe të Drejtave të Njeriut në nenin 1 të protokollit shtesë pranon se një person mund të privohet nga prona e tij vetëm për një interes publik dhe sipas kushteve të përcaktuara nga ligji dhe nga parimet e të drejtës ndërkombëtare.. Gjykata në praktikën e saj përvec dy kritereve si: interesi publik dhe kushtet e përcaktuara nga ligji ka zhvilluar edhe kritere të tjera që ndërhyrja në të drejtën e pronës private të jetë legjitime, si: pagimi i një kompensimi për marrjen e pronës dhe balancimi i interesit privat me ato publike apo prova e proporcionalitetit. Prandaj, sipas jurisprudencës së Gjykatës, ndërhyrja në të drejtën e pronës lejohet vetëm nëse plotësohen në mënyrë kumulative kriteret e mësipërme. 2.1 Legjitimiteti i ndërhyrjes në të drejtën për pronë private sipas GJEDNJ. Në vlerësim të jurisprudencës së GjEDNJ, kriteri i parë që duhet të përmbushë një ndërhyrje apo kufizim në të drejtën për pronë private është që ajo të realizohet në përputhje me kërkesat e vendosura nga ligji kombëtar, pavarësisht faktit nëse ajo bëhet me ligj në kuptimin formalojuridik apo me akt tjetër që respekton kërkesat ligjore për ndërhyrjen në pronën private. Për Gjykatën, element shumë i rëndësishëm i legjitimitetit të ndërhyrjes në pronën private është jo vetëm respektimi i kërkesave të ligjit kombëtar, por edhe që ky ligj të përmbushë standarde të caktuara. Në kuptim të këtyre standardeve, kërkohet që ligji duhet të jetë mjaftueshmërisht i saktë, pasojat që ai sjell të jenë qartësisht të parashikueshme dhe të ketë garanci procedurale të përshtatshme për të vënë në vend dëmin që shkakton kufizimi apo shpronësimi. 521 Në fakt, verifikimin e këtij kriteri, pra standardet e ligjit, Gjykata i trajton në mënyrë të detajuar kur analizon proporcionalitetin e ndërhyrjes. 522 Kjo me argumentin se kriteri i legjitimitetit të ndërhyrjes të artikuluar nga Gjykata është më tepër procedural sesa material. 523 Gjithsesi, në cështjen Strain dhe të tjerë kundër Rumanisë, Gjykata konstatoi se ligji rumun nuk përcaktonte me qartësi dhe siguri të mjaftueshme pasojat e humbjes së të drejtës për pronë të individëve për shitjen e pasurive të tyre nga ana e shtetit në favor të palëve të treta që vepronin në mirëbesim 524. Ligji nuk kishte asnjë indikacion nëse pronarët e ligjshëm do të kompensohen në rrethanat që sanksiononte ligji apo si do të veprohej. Në këtë ligj, shteti rumun nuk kishte përmendur ndonjë rrethanë të jashtëzakonshme që justifikonte mosdhënien e kompensimit të aplikantëve 525. Për Gjykatën, këto elemente ishin në shkelje të kërkesës së sigurisë juridike, pjesë e kriterit të legjitimitetit të ndërhyrjes në të drejtën për pronë private që duhet të përmbushë cdo akt ligjor që nxirret nga shtetet anëtare. 2.2 Interesi publik në ndërhyrjen në të drejtën pronë private sipas GJEDNj. Kriteri i dytë që duhet të përmbushë një masë ligjore që privon një person nga pasuria e tij është që ajo duhet të ndjekë, si në parim, ashtu dhe në fakt, një qëllim të ligjshëm në interes të 521 Cështja James dhe të tjerë kundër Mbretërisë së Bashkuar, aplikimi nr. 8793/79, vendimi 21 Shkurtit Christoffersen, J., Fair Balance: A Study of Proportionality, Subsidiarity and Primarity in the ECHR, Martinus Nijhoff Publishers, Hollandë, 2009, faqe Craig, P., Formal and Substantive Conceptions of the Rule of Law: An Analytical Frameëork, (1997), faqe Cështja Strain dhe të tjerë kundër Rumanisë, aplikimi nr.57001/00, vendimi 21 Korrik 2005, parag 46 dhe Po aty, paragrafët Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 175

177 publikut. Gjykata nuk është shumë strikte për sa i takon asaj se cfarë mund të quhet qëllim i ligjshëm i një politike shpronësimi dhe çfarë qëndron jashtë këtij koncepti. 526 Ajo vazhdimisht është shprehur se nocioni i interesit publik është domosdoshmërisht i gjerë. Në vlerësim të Gjyktaës, në veçanti, vendimet për të nxjerrë ligje që kanë të bëjnë me shpronësimin e pronës zakonisht përfshijnë shqyrtimin e çështjeve politike, ekonomike dhe sociale. Për shkak të njohurive të drejtpërdrejta mbi shoqëritë e tyre dhe nevojave që u lindin atyre, autoritetet kombëtare janë, në parim, të vendosura më mirë se Gjykata për të vlerësuar atë që është në interes të komunitetit të tyre. Sipas sistemit të mbrojtjes të themeluar nga Konventa, autoritetet kombëtare kanë detyrimin për të bërë vlerësimin fillestar të dy elementëve: a) ekzistencën e një problemi që përbën interes publik që justifikon marrjen e masës së privimit nga prona, si dhe b) veprimet korrigjuese apo kompensuese që do të ndërmerren. Gjykata, si pjesë rendit juridik ndërkombëtar është shprehur se ka vështirësi në vlerësimin e ekuilibrit ndërmjet promovimit dhe mbrojtjes të standardit evropian të të drejtave të njeriut, nga njëra anë, dhe respektimit të interesave publik në vendimmarrjet e kombëtare, nga ana tjetër, si dhe respektimin e parimit të demokracisë, si pjesë e idealit të Këshillit të Evropës. 527 Prandaj, në vlerësimin e Gjykatës, ajo që konsiderohet se i shërben interesit të publikut nga qeveritë demokratike ose legjislativi duhet të ketë autoritet më të madh se konsideratat e Gjykatës. 528 Ajo ka gjetur të natyrshme që legjislatori duhet të gëzojë një liri vlerësimi në zbatimin e politikave sociale dhe ekonomike. Në këtë këndvështrim, ajo është shprehur se do të respektojë vendimin e autoriteteve kombëtare për atë që është në interes të publikut, përveç nëse gjykimi i këtyre autoriteteve është haptazi pa një bazë të arsyeshme. 529 Në jurisprudencën e saj, Gjykatës i është dashur të analizojë nocionin e interesit publik edhe në kontektin e reformave ligjore që kanë ndërhyrë në të drejtën e pronës private me qëllim për të mbrojtur interesat e një pale tjetër private. Gjykata ka shprehur qëndrimin se privimi i pronës i realizuar për asnjë arsye tjetër përvecse për të sjellë një përfitim privat në favor të një pale private nuk mund të jetë në interes të publikut. Megjithatë, transferimi i detyrueshëm i pronës nga një individ tek një tjetër, në varësi të rrethanave, mund të përbëjë një mjet të ligjshëm për promovimin e interesit publik. Këtë pikëpamje Gjykata e ka argumentuar me faktin se asnjë parim i përbashkët nuk mund të identifikohet në Kushtetutë, legjislacion dhe praktikën gjyqësore të shteteve kontraktuese që të përjashtojë nga sfera e interesit publik transferimin e detyrueshëm të pronës ndërmjet palëve private. 530 Gjykata ka mbajtur qëndrimin se shprehja në interes të publikut nuk nënkupton se prona transferuar duhet të vihet në përdorim për publikun e gjerë, apo 526 Sluysmans, J dhe De Graff, R.L, Land reform in the case law of the European Court of Human Rights, Lessons for South-Africa, held in Conference on Land Divided: Land and South African Society in 2013, in Comparative Perspective, University of Cape Town, March 2013, faqe Preambula e KEDNJ shpreh se qëllimi i saj (Konventës) është: arritja e një uniteti më të madh ndërmjet anëtarëve të saj dhe (se Konventa është) mënyra më e mirë për ruajtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, në mbështetje të një demokracie efektive politike, si kuptimi dhe respektimi i përbashkët i të drejtave dhe lirive të njeriut mbi të cilat ata varen. 528 McHarg, A., Reconciling Human Rights and the Public Interest: Conceptual Problems and Doctrinal Uncertainty in the Jurisprudence of the European Court of Human Rights, The Modern Law Review, Vol. 62, No. 5 (Sep., 1999), Blackwel, f Cështja James dhe të tjerë kundër Mbretërisë së Bashkuar, paragrafi 63, shih cështja Lithgow kundër Mbretërisë së Bashkuar, paragrafi Po aty, paragrafi 40. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 176

178 komuniteti në përgjithësi ose një pjesë e konsiderueshme e tij duhet të përfitojnë direkt nga ky privim. Gjykata në mënyrë të vazhdueshme është shprehur se marrja e pronës në zbatim të një politike të llogaritur për të përmirësuar drejtësinë sociale brenda komunitetit konsiderohet si në interes të publikut. Në veçanti, drejtësia e një sistemi ligjor që rregullon të drejtat kontraktuale apo pronësore të palëve private është një çështje e shqetësimit publik dhe masat ligjore për këtë arsye kanë për qëllim të vendosin drejtësi shoqërore i shërbejnë interesit të publikut, edhe në qoftë se ato përfshijnë transferimin e detyrueshëm të pronës nga një individ në tjetrin. 531 Me këtë arsyetim, Gjykata, në një sërë cështjesh, është shprehur se reforma e qerasë nuk ka qënë ipso facto në shkelje të nenit 1 të protokollit shtesë, për shkak se i shërben interesit publik. Ashtu sikundër është argumentuar në Kreun e Parë të këtij kapitulli, në mbrojtjen e të drejtës për strehim të kategorive të vecanta shoqërore, Gjykata ka pranuar argumentin se ndërhyrja e legjislatorit për kontrollin e qirasë kishte për qëllim shpërndarjen dhe përdorimin e burimeve të strehimit në një vend ku toka në dispozicion për ndërtimin nuk përmbushte nevojat për strehim. Këto masa, të zbatuara me qëllim për të siguruar mbrojtjen sociale të qiramarrësve, parandalimin e të pastrehëve, si dhe në mbrojtjen e dinjitetit të qiramarrësve në nevojë nuk mund të shiheshin jashtë interesit publik. Nga ana tjetër, Gjykata është shprehur se ndërtimi i objekteve pa leje në shkelje të rregulloreve të brendshme urbanistike, kur tolerohet nga autoritetet shtetërore, mund të çojë, në rrethana të caktuara, në lindjen e interesave pronësore, që janë të një natyre të qëndrueshme dhe që janë të njohur në mënyrë të mjaftueshme të përbëjnë një interes thelbësor, dhe rrjedhimisht pronë në kuptimin e rregullit të përcaktuar në fjalinë e parë të nenit 1 të Protokollit shtesë të Konventës. 532 Gjykata është shprehur se autoritetet në marrjen e një vendimi për zgjidhjen e një problematike të mprehtë shoqërore apo shqetësimi publik duhet të vlerësojnë rëndësinë e mbrojtjes së të drejtës për strehim (të aplikantëve), si dhe tensionet dhe shqetësimin për rendin publik që mund të lindte si rezultat i dëbimit të grupeve të mëdha të personave në nevojë sociale. Gjithashtu, nuk mund të lihet pa marrë parasysh edhe rëndësia që ka stabilizimi i rregjimit juridik mbi të drejtat e pronësisë mbi tokën dhe mbrojtja e kapitalit të investuar në ndërtimet informale në zhvillimin ekonomik dhe shoqëror të vendit. 533 Në cështjen Manastiret e Shenjta kundër Greqisë, Gjykata edhe pse shprehu dyshime se qëllimi i vërtetë i reformës ligjore që shpronësoi, krahas të tjerëve edhe, Manastirin e Shenjtë nga tokat që nuk i kishte në zotërim me tituj pronësie ishte dhënia fund e shitjeve të paligjshme, cënimit të pronës, braktisjes së saj, si dhe zhvillimit të pakontrolluar të territorit, ajo vendosi se qëllimi i saj i shërbente interesit publik. 534 Në vlerësim të Gjykatës, masa (alternative) të tilla si: legalizimi i banesave, kur është e mundur, ndërtimi i rrjetit të kanalizimit publik dhe furnizimi me ujë apo ofrimi i ndihmës për të gjetur strehim alternativ ku dëbimi është i nevojshëm janë opsione që duhen studiuar seriozisht nga autoritetet përkatëse. Si rrjedhim, ushtrimi i diskrecionit ligjor në mbrojtje të ndërtimeve informale nuk mund të shihet jashtë nocionit të interesit publik. 531 Cështja James dhe të tjerë kundër Mbretërisë së Bashkuar, paragrafi Shih në Kreun e Parë të këtij Kapitulli, cështjet Oneryeldiz kundër Turqisë, Jordanova dhe të tjerë kundër Bullgarisë. 533 De Soto, H., The Mystery of Capital: Why Capitalism Triumphs in the West and Fails Everywhere Else, 2000, Basic Books. New York. 534 Cështja Manastiret e Shenjta kundër Greqisë, aplikimi nr.13092/87 dhe 13984/88, vendimi i GJEDNJ 9 Dhjet. 1994,par. 84. Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 177

179 2.3 Proporcionaliteti i ndërhyrjes në të drejtën për pronë private. Parimi i proporcionalitetit, në kuptimin e alter ego-s të parimit të mbrojtjes efektive të dispozitave të Konventës, ka pasur një ndikim të rëndësishëm në jurisprudencën e GJEDNJ, duke synuar të përcaktojë marrëdhëniet midis koncepteve, normave, interesave dhe të drejtave që mishëron Konventa. 535 Në përcaktimin nëse një ndërhyrje tek e drejta për pronë private është apo jo proporcionale Gjykata analizon elementë të tillë si: arsyet që justifikojnë ndërhyrjen në kontekstin përkatës, ndikimin që sjell kjo ndërhyrje në personat që preken, duke u ndalur vecanërisht në masën dhe kushtet e kompensimit, si dhe garantimin e të drejtave procedurale për personat që preken. Gjykata në jurisprudencën e saj në lidhje me arsyet që justifikojnë ndërhyrjen në një të drejtë themelore është shprehur se, së pari, njohja e problematikave lokale është atribut i autoriteteve kombëtare dhe së dyti, vlerësimi objektiv i qëllimeve të politikave konkurruese, me të cilin janë të ngarkuar autoritetet kombëtare, është një proces i vështirë. Fraza të ndryshme janë përdorur nga Gjykata për të shprehur idenë se të drejtat që shpall Konventa duhet të kenë përparësi në raport me legjislacionin e brendshëm, duke i ngarkuar shtetit barrën për të justifikuar ndërhyrjen. Në këtë konteks, autoritetet kanë detyrimin për të provuar përpara Gjykatës se kufizimi në një të drejtë themelore është bërë i domosdoshëm, arsyet që justifikojnë ndërhyrjen përbëjnë një nevojë shoqërore imperative dhe këto arsye janë "relevante dhe të mjaftueshme". Në parim, proporcionaliteti kufizon diskrecionin e autoriteteve kombëtare, ndërsa rrethanat e veçanta të çështjeve të caktuar që karakterizojnë një vend në një periudhë të caktuar, mund ta zgjerojnë atë në praktikë. Ashtu sikundër u trajtua në kapitullin e parë, testi i proporcionalitetit përdoret nga Gjykata, si në drejtim të shqyrtimit të masës ligjore në aspektin material, ashtu edhe në verifikimin nëse ligji dhe veprimet e autoriteteve në zbatim të tij, në një cështje konkrete, garantojnë apo jo 535 Eissen, M., The Principle of Proportionality in the Case-Law of the European Court of Human Rights in R.St.J. Macdonald, faqe , si dhe J. McBride, Proportionality and the European Convention on Human Rights in E. Ellis (ed.), The Principle of Proportionality in the Laws of Europe (Oxford: Hart Publishing, 1999) faqe Bledar Abdurrahmani, Instituti i Studimeve Evropiane, Universiteti i Tiranës Faqe 178