E DREJTA E PROCEDURËS PENALE ME VËSHTRIM TË POSAÇËM NË PROCEDURËN PENALE TË KOSOVËS

Transcription

1 Prof. dr. sc. Hajrija Sijerçiq Çoliq Mr. sc. Haris Haliloviq, asistent i lartë E DREJTA E PROCEDURËS PENALE ME VËSHTRIM TË POSAÇËM NË PROCEDURËN PENALE TË KOSOVËS Titulli i origjinalit: KRIVIČNO PROCESNO PRAVO S POSEBNIM OSVRTOM NA KRIVIČNI POSTUPAK KOSOVA Përktheu nga kroatishtja: prof. Mustafë Reçica Prishtinë, 2007

2 PARATHËNIE Libri E Drejta e Procedurës Penale - me vështrim të veçantë në procedurën penale të Kosovës rregullon materien e së Drejtës së Procedurës Penale, duke shqyrtuar dhe analizuar njëkohësisht ligjet pozitive të Kosovës, të cilat e rregullojnë procedurën penale. Këtu, në rend të parë, është Ligji i Përkohshëm i Procedurës Penale si burim themelor i së Drejtës së Procedurës Penale në Kosovë por edhe një varg ligjesh tjera me të cilat, në mënyrë plotësuese, rregullohet sfera e procedurës penale. Teksti të cilin e keni para vetës u është destinuar ne rend të parë studentëve të Fakultetit të Shkencave Kriminalistike në Prishtinë me qëllim të fitimit të njohurive nga sfera e së drejtës së procedurës penale si dhe me qëllim të aftësimit të tyre për kryerjen e atyre punëve që bëjnë pjesë në rrethin e gjerë të profesionit të kriminalistikës. Ky tekst u destinohet gjithashtu edhe të gjithë atyre të cilët në punën e tyre profesionale apo në aftësimin e tyre shkencor kanë çfarëdo lidhje apo iu intereson Procedura Penale dhe e Drejta e Procedurës Penale. Prishtinë, mars 2007 Autorët Vërejtje lidhur me gjininë: Përdorimi brenda këtij teksti i trajtave të përemrit ai / atij, etj. nuk tregon përkatësinë gjinore, por ato përdoren me qëllim të shmangies së përdorimit të gjerë të trajtave ai / ajo ; tij / saj e të ngjashme. 2

3 PËRMBAJTJA: PARATHËNIE 2 PJESA I E DREJTA E PROCEDURËS PENALE DHE PROCEDURA PENALE 8 1. Nocioni i procedurës penale dhe i të drejtës së procedurës penale. Qëllimi i pranueshëm shoqëror i procedurës penale dhe i së drejtës së procedurës penale Procedura penale dhe procedurat tjera ndëshkimore 9 3. E drejta ndërkombëtare mbi të drejtat e njeriut dhe e drejta procedurës penale. 10 PJESA II PARIMET THEMELORE TË SË DREJTËS SË PROCEDURËS PENALE Mbi parimet themelore në përgjithësi Parimi zyrtar (oficiel) i ndjekjes penale Parimi i legalitetit dhe oportunitetit të ndjekjes penale Parimi i akuzimit Parimi kontradiktor Parimi i përcaktimit të së vërtetës materiale Parimi i vlerësimit të lirë të provave Parimi imediat i vlerësimit të provave dhe vënia e tyre në veprim Parimi gojor Parimi i procedurës së të drejtës Parimi i supozimit të pafajësisë dhe in dubio pro reo Parimi ne bis in idem Parimi i përdorimit të gjuhës dhe shkrimit në procedurën penale Parimi i transparencës në procedurën penale 40 PJESA III SUBJEKTET E PROCEDURËS PENALE Subjektet e procedurës penale koncepti dhe klasifikimi Palët koncepti i përgjithshëm. Aftësia procedurale e palëve 43 PJESA IV GJYKATA Mbi gjykatën në përgjithësi Parimet e kryerjes së funksionit gjyqësor Parimi dhe llojet e kompetencave gjyqësore Kompetenca e vërtetë (reale) Kompetenca territoriale (vendore) 47 A) Kompetenca e zakonshme territoriale (vendore) 48 B) Kompetencat e jashtëzakonshme territoriale (vendore) Kompetenca Funksionale Kompetenca personale Vlerësimi i kompetencave dhe konflikti i tyre Përjashtimi i gjyqtarit, gjyqtarit porotë, prokurorit dhe pjesëmarrësve tjerë në 52 procedurë PJESA V PROKURORI Prokurori i autorizuar në procedurën penale Organizimi i prokurorisë dhe parimet specifike Të drejtat dhe detyrat e paditësit në procedurën penale I dëmtuari si paditës dhe paditësi privat 35 PJESA VI I PANDEHURI DHE E DREJTA PËR TU MBROJTUR Nocioni i dyshuar, i fajësuar dhe i pandehur Pozita procedurale e të pandehurit 37 Faqe 3

4 35. E drejta për tu mbrojtur dhe llojet e mbrojtjes Mbrojtësi Llojet e mbrojtjes me anë të mbrojtësit Të drejtat dhe detyrat e mbrojtësit 40 PJESA VII I DËMTUARI NË PROCEDURËN PENALE Nocioni i dëmtuar dhe pozita e tij në procedurën penale Kërkesat pasurore-juridike 43 PJESA VIII OBJEKTI I PROCEDURËS PENALE Mbi objektin e procedurës penale në përgjithësi Objektet sekondare të procedurës penale 44 PJESA IX MASAT PËR SIGURIMIN E PRANISË SË TË PANDEHURIT, PENGIMI I PËRSËRITJES SË VEPRËS PENALE DHE SIGURIMI I ZBATIMIT TË SUKSESSHËM TË PROCEDURËS PENALE Mbi masat për sigurimin e pranisë së të pandehurit, pengimin i përsëritjes së veprës penale dhe mbi sigurimin e zbatimit të suksesshëm të procedurës penale në përgjithësi Ftesa Urdhërarresti Premtimi i të pandehurit se nuk do të braktisë vendqëndrimin Ndalimi për t iu afruar vendit ose personit të caktuar Paraqitja në stacionin policor Dorëzania Arresti shtëpiak Paraburgimi Arresti i përkohshëm dhe mbajtja në polici 53 PJESA X VEPRIMET NË PROCEDURËN PENALE Nocioni veprim në procedurën penale Format dhe mënyrat e veprimit në procedurën penale Vendi i kryerjes së veprimeve në procedurën penale Koha e kryerjes së veprimeve në procedurën penale 57 PJESA XI VENDIMET NË PROCEDURËN PENALE Kuptimi dhe llojet e vendimeve në procedurën penale Forma e prerë dhe zbatimi i aktvendimeve 58 PJESA XII VËRTETIMI I FAKTEVE NË PROCEDURËN PENALE Mbi faktet dhe llojet e fakteve Faktet të cilat nuk vërtetohen në procedurën penale Mënyra e vërtetimit të fakteve në procedurë Mbi provat dhe të provuarit 61 PJESA XIII PROCEDURA PARAPRAKE Mbi procedurën paraprake në përgjithësi 64 PJESA XIV KALLËZIMI PENAL 65 A) Kallëzimi penal nocioni dhe llojet 65 4

5 64. Obligimi për kallëzim të veprës penale Paraqitja e kallëzimit penal 65 B) Detyrat dhe autorizimet e përgjithshme të policisë Obligimi i hetimit të veprave penale Personi i vërtetë ndaj të cilit policia ka ndërmarrë ndonjë veprim Paraqitja e kallëzimit plotësues 68 C) Detyrat dhe autorizimet e përgjithshme të prokurorit publik Veprimi i prokurorit pas marrjes së kallëzimit penal 68 PJESA XV HETIMI Mbi hetimin, specifikat dhe funksionin e tij në përgjithësi Fillimi dhe kohëzgjatja e hetimit Ndërprerja dhe pezullimi i hetimit 71 PJESA XVI VEPRIMET HETIMORE 73 A) Përgjithësisht mbi veprimet hetimore dhe qëllimet e tyre në procedurën penale 73 B) Dëshmia e të pandehurit Përgjithësisht mbi dëshminë e të pandehurit Marrja në pyetje e të pandehurit Papranueshmëria e dëshmisë së të pandehurit Vlera argumentuese e dëshmisë së të pandehurit 75 C) Dëshmitarët dhe ekspertët 75 D) Mundësia e hetimit të jashtëzakonshëm 76 E) Kërkesat e të pandehurit apo të dëmtuarit për mbledhjen e provave 76 F) Kontrolli dhe konfiskimi i përkohshëm Koncepti dhe llojet e kontrollit (bastisjes) Rrethanat për kontroll (bastisje) Baza juridike dhe procedura e kontrollit Kontrolli pa urdhër të gjykatës Papranueshmëria e provave të siguruara përmes kontrollit Konfiskimi i përkohshëm i sendeve (objekteve) 80 G) Inspektimi i vendit të ngjarjes dhe rikonstruktimi i ngjarjes Inspektimi dhe rikonstruktimi i ngjarjes koncepti dhe formalitetet procedurale 82 H) Identifikimi i personave dhe objekteve 83 PJESA XVII MASAT E FSHEHTA DHE TEKNIKE TË VËZHGIMIT DHE HETIMIT Përgjithësisht mbi masat e fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit Llojet e masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit Kushtet ligjore për zbatimin e masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe 86 hetimit 87. Autorizimi për dhënie të urdhrit për zbatimin e masave Shqyrtimi i pranueshmërisë/papranueshmërisë së provave të mbledhura me 92 anë të masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit PJESA XVIII PROVAT Vërejtje të përgjithshme 95 PJESA XIX DËSHMITARËT Nocioni dëshmitar dhe dëshmi Detyra e dëshmitarit dhe sanksionet për shkeljen e saj. Të drejtat e dëshmitarit 97 5

6 92. Përjashtimi dhe lirimi nga obligimi i dhënies së dëshmisë Marrja në pyetje e dëshmitarit Rastet e pavlefshmërisë së dëshmisë së dëshmitarit Vlera argumentuese e dëshmisë së dëshmitarit Dëshmitari bashkëpunues 101 PJESA XX MBROJTJA E DËSHMITARIT TË DËMTUAR Në përgjithësi mbi mbrojtjen e dëshmitarit të dëmtuar dhe dëshmitarit në procedurën penale Masat mbrojtëse ndaj dëshmitarit të dëmtuar 103 PJESA XXI EKSPERTIZA Nocioni ekspert dhe ekspertizë Caktimi i ekspertizës Të drejtat dhe detyrat e ekspertit Procedura e ekspertizës Llojet e ekspertizave të detyrueshme Analizat molekulare dhe gjenetike dhe analiza e ADN Ekspertiza financiare Vlera argumentuese e dëshmisë së ekspertit 112 PJESA XXII PROCEDURA E PADIVE Aktakuza koncepti i saj Ngritja e aktakuzës Kontrolli gjyqësor i aktakuzës Vërtetimi i aktakuzës Hedhja aktakuzës Vlefshmëria e aktakuzës 118 PJESA XXIII SHQYRTIMI GJYQËSOR Koncepti, rëndësia, dhe qëllimi i shqyrtimit gjyqësor Përparësitë për mbajtjen e shqyrtimit kryesor Rrjedha e shqyrtimit kryesor 120 PJESA XXIV 121 AKTGJYKIMI 116. Koncepti, llojet dhe lënda e aktgjykimit. Përpilimi dhe shpallja i aktgjykimit Aktgjykimi me të cilin refuzohet aktakuza Aktgjykimi me të cilin i pandehuri lirohet nga aktakuza Aktgjykimi me të cilin i pandehuri shpallet fajtor 121 PJESA XXV MJETET JURIDIKE Mbi mjetet juridike në përgjithësi Ankesa lidhur me aktgjykimin e shkallës së parë dhe të dytë Ankesa lidhur me aktvendimin Kuptimi dhe rëndësia e mjetit të jashtëzakonshëm juridik Përtëritja e procedurës penale Zvogëlimi i jashtëzakonshëm i dënimit Kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë 127 PJESA XXVI 128 6

7 PROCEDURA E SHKURTUAR, DHËNIA E URDHRIT PENAL DHE PARALALMËRIMI GJYQËSOR Procedura e shkurtuar Procedura e dhënies së urdhrit penal Paralajmërimi gjyqësore 129 PJESA XXVII PROCEDURAT E POSAÇME Llojet e procedurave të posaçme 130 PJESA XXVIII PROCEDURA E DHËNJES SË NDIHMËS JURIDIKE NDËRKOMBËTAR DHE ZBATIMI I MARRËVESHJEVE NDËRKOMBËTARE NË ÇËSHTJE PENALE JURIDIKE. PROCEDURA BARTJES SË PERSONAVE T AKUZUAR DHE TË DËNUAR NË KOMPETENCA TË LEGJISLACIONEV TË HUAJA DHE NGA LEGJISLACIONET E HUAJA NË ATO VENDORE Përgjithësisht për ndihmën penale-juridike ndërkombëtare dhe llojet e ndihmave Ndihma e vogël penale-juridike ndërkombëtare Ekzekutimi i aktgjykimit të jashtëm penal Cedimi i ndjekjes penale shtetit tjetër (të huaj) Procedura e bartjes së personave të akuzuar dhe të dënuar në kompetencë të të 134 shteteve të huaja dhe nga kompetenca e legjislacionit të huaj në atë vendor (ekstradimi) PJESA E XXIX PROCEDURA E KOMPENSIMIT, REHABILITIMIT DHE REALIZIMIT TË TË DREJTAVE TJERA E PERSONAVE TË DËNUAR PAARSYE DHE 135 TË PRIVUAR NGA LIRIA PA BAZË LIGJORE PJESA E XXX PROCEDURA PËR LËSHIMIN E FLETË-ARRESTEVE DHE 138 NJOFTIMEVE PUBLIKE PJESA E XXXI PROCEDURA NGAJ TË MITURVE 139 PJESA E XXXII PROCEDURA NË RASTET E PAPËRGJEGJSHMËRIVE NË KOHËN E KRYERJES SË VEPRËS PENALE 140 SQARIMI I SHKURTESAVE 141 LITERATURA 142 7

8 PJESA I E DREJTA E PROCEDURËS PENALE DHE PROCEDURA PENALE 1. Nocioni i Procedurës Penale dhe të Drejtës së Procedurës Penale Qëllimi i pranueshëm shoqëroror i Procedurës Penale dhe i të Drejtës së Procedurës Penale Në kuadër të sistemit të normave juridike me të cilat rregullohet realizimi i kërkesave penale-juridike të lindura me kryerjen e veprës penale, vërehen tri degë të së drejtës:-e drejta penale (e drejta materiale penale apo e drejta penale në kuptimin e ngushtë të fjalës);- e drejta e procedurës penale( e drejta e procedurës penale apo formale penale); dhe- e drejta e ekzekutimit të sanksioneve penale(e drejta e ekzekutive penale). E drejta penale, e drejta e procedurës penale dhe e drejta e ekzekutimit të sanksioneve penalejuridike janë pjesë e së drejtës penale në kuptimin e gjerë të fjalës. Studimi i konceptit të procedurës penale mbështetet në definimin e procedurës penale si në aspektin e veprimeve procedurale penale të cilat ndërmerren me qëllim të ndriçimit të veprës penale dhe zbulimit të kryesit të saj, ashtu edhe duke u nisur nga marrëdhëniet procedurale penale të cilat zhvillohen ndërmjet subjekteve të procedurës penale. 1 Tërësia e veprimeve procedurale penale të cilën e ndërmarrin subjektet procedurale penale (personat dhe organet kompetente) në rast të ekzistimit të dyshimit se është kryer vepër penale në mënyrë që të realizohet qëllimi i pranueshëm shoqëror i reagimit ndaj kriminalitetit- paraqet procedurën penale. Koncepti i procedurës penale do të mbetej jo i plotë sikur të parashtrohej vetëm nga aspekti i marrëdhënieve procedurale penale. Në të vërtetë, në procedurën penale marrin pjesë organet dhe personat e caktuar kompetent të cilët duke ndërmarr veprime procedurale penale hyjnë në marrëdhënie të llojllojshme procedurale penale. 1 Për shpjegimin e definicionit të Procedurës Penale nga aspekti i veprimeve dhe marrëdhënieve procedurale-penale, shih më hollësisht te V. I. Bayer, 1995, fq

9 Tërësia e marrëdhënieve procedurale-penale të cilat zhvillohen ndërmjet subjekteve procedurale penale në rast të dyshimit se është kryer vepër penale në mënyrë që të arrihet qëllimi i pranueshëm shoqëror i reagimit ndaj kriminalitetit- paraqet procedurën penale. Procedura penale është e rregulluar me akte të posaçme juridike, gjegjësisht me normat e së drejtës të procedurës penale. Prandaj, e drejta e procedurës penale është degë e së drejtës e cila në pikëpamje juridike normon apo rregullon procedurën penale. Duke pasur parasysh definicionet e cekura më lartë mbi procedurën penale mund të përfundohet se e drejta e procedurës penale është degë e së drejtës e cila rregullon të drejtat dhe obligimet e subjekteve procedurale-penale, llojet dhe format e veprimeve proceduralepenale të cilat ndërmerren si dhe formën e marrëdhënieve procedurale penale në të cilën hyjnë subjektet procedurale penale me rastin e ndërmarrjes së veprimeve procedurale penale. Në aspektin e qëllimeve të mirënjohura shoqërore të procedurës penale duhet theksuar se ajo mbështetet në kërkimin e përgjigjes në pyetjet si vijon: - në rastin konkret, a është kryer vepra penale; - personi ndaj të cilit është iniciuar procedura penale, a ka kryer veprën penale; - a është apo nuk është fajtor për veprën që i ngarkohet; dhe - në kuptimin e së drejtës materiale penale a mund të zbatohen sanksionet penale. Në këtë kuptim rregullat e përcaktuara të së drejtës të procedurës penale duhet të garantojnë që askush i pafajshëm të mos dënohet, kurse dënimi apo masa tjetër ndëshkuese t i shqiptohet ekskluzivisht personit i cili e ka kryer veprën penale dhe sipas kushteve të cilat i parasheh Kodi i Përkohshëm Penal dhe ligjet tjera të Kosovës, të cilat rregullojnë veprat penale dhe në bazë të procedurës të zbatuar në mënyrë të drejtë dhe të ligjshme(neni 1 par. 2 KPPK) 2. Procedura penale dhe procedurat tjera ndëshkimore Duke pasur parasysh se veprat e ndëshkueshme ndahen në vepra penale, delikte ekonomike, kundërvajtje dhe masa disiplinore, është pranuar klasifikimi i procedurave ndëshkimore në: - procedurë penale; 9

10 - procedurë ndaj delikteve ekonomike; - procedura e kundërvajtës - procedura disiplinore. Çështjet materiale juridike të cilave u përshkruhen vepra të tjera ndëshkuese (të cilat nuk janë vepra penale) dhe masat apo sanksionet tjera gjegjëse të cilat mund të shqiptohen si dhe çështjet procedurale juridike mbi mënyrën e veprimit në rast të dyshimit se është kryer ndonjë vepër e dënueshme (e cila nuk është vepër penale) janë të rregulluara me ligje të posaçme (p.sh. në ligjet mbi kundërvajtjet apo përgjegjësitë disiplinore të personave) 2. Me analizimin e marrëdhënies ndërmjet procedurës penale dhe procedurave tjera të ndëshkueshme vërehen ngjashmëri dhe dallime. P.sh. ngjashmëritë janë: - parimet procedurale (p.sh. parimi i së vërtetës, transparencës, kontradiktor), - veprimet e argumentimit (p.sh. marrja në pyetje e personave), - shqiptimin e dënimit (p.sh. dënimi në të holla) ose - përcaktueshmërinë juridike duke pasur parasysh se veprat e ndëshkueshme (si dhe veprat penale) janë të rregulluara që më parë dhe janë të përcaktuara kushtet për zbatimin e dënimeve dhe masave tjera. Sa u përket dallimeve ato janë: - në organet dhe trupat kompetente te të cilat kryhet procedura e caktuar ndëshkimore (p.sh. kundërvajtjet i shqyrtojnë gjykatat kompetente për kundërvajtje apo disa organe tjera shtetërore, ndërsa fajësitë disiplinore i shqyrtojnë komisionet disiplinore). Nga aspekti i shkallës së përcaktueshmërisë juridike, procedura penale është e normuar hollësisht në pikëpamje juridike ndërsa veprimet tjera të ndëshkueshme në pikëpamje juridike nuk janë të rregulluara ashtu në mënyrë të hollësishme dhe sipas rregullit janë më të zakonshme dhe më afatshkurtra. 2 Për normat e nxjerra më herët, të cilat nuk janë ndryshuar, shih Rregulloren e UNMIK-ut 1999/24. 10

11 3. E Drejta Ndërkombëtare për të Drejtat e Njeriut dhe e Drejta e Procedurës Penale Për procedurën penale është i lidhur studimi mbi të ekzistuarit e dy tendencave të njohura në suazat e saj siç janë: tendencat e sigurimit të efikasitetit të procedurës penale në luftë kundër kriminalitetit apo që çdo kryes i njohur i veprës penale të kapet dhe dënohet në pajtim me ligjet e së drejtës materiale penale dhe tendencat e mbrojtjes së qytetarëve nga ndjekja dhe dënimi i paarsyeshëm penale, gjegjësisht që çdo person kundër të cilit ngrihet procedurë penale të ketë mundësinë e mbrojtjes 3. Duke pasur në konsideratë ekzistimin e tendencave për procedurë efikase penale dhe mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut në procedurën penale, gjegjësisht pranimin e ndikimit të tyre në rregullimin e procedurës penale dhe lidhur me këtë afirmimin gjegjësisht kufizimin e të drejtave dhe lirive të njeriut. Në këtë kuptim vend i posaçëm u takon deklaratave dhe konventave ndërkombëtare të cilat mund të karakterizohen si dokumente universale dhe regjionale. Nga shumë konventa, deklarata dhe rekomandime ndërkombëtare duhet veçuar posaçërisht dokumentet universale: - Deklarata Universale Mbi të Drejtat e Njeriut (1948); - Marrëveshja Ndërkombëtare Mbi të Drejtat Qytetare dhe Politike (1966) me protokollet plotësuese (1989); - Konventa Mbi të Drejtat e Fëmijës (1989); - Konventa Ndërkombëtare mbi Eliminimin e të Gjitha Llojeve të Diskriminimeve Raciste (1965); - Konventa Kundër Torturës dhe formave tjera të vrazhda johumane apo veprimeve poshtëruese (1984); - Rregullat Minimale Standarde të KB për Sjelljen Ndaj të Burgosurve (1955); - Rregullat Minimale Standarde të KB për Aplikimin e Procedurave Gjyqësore Ndaj të Miturve (1985); - Deklarata Mbi Pavarësinë e Gjyqësisë (1989). Instrumentet me të cilat gjithashtu mbrohen të drejtat dhe liritë themelore të njeriut janë të përmbajtura edhe në dokumentet 3 V. I. Bayer 1995., fq , për mbrojtjen e të drejtave të njeriut në kuadër të legjislacionit penal në Kosovë, shih më hollësisht R. Murati: Protection of Human Rights Under Kosovo's Criminal Code and Criminal Procedure Code. Chicago-Kent Law Review, 80 (2005) 1, str

12 regjionale. Nga këto më të rëndësishmet janë: - Konventa evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut (1950) me protokollet shtesë e cila shpesh karakterizohet si emëruesi më i vogël i përbashkët i mbrojtjes së të drejtave të njeriut në Evropë, si dhe praktika e Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut 4 - Me ndikim të posaçëm janë p.sh. edhe konventa evropiane për pengimin e torturës, veprimit dhe ndëshkimit johuman dhe poshtërues (1987); - Rregullat evropiane për burgjet (1987) apo - Konventa evropiane për realizimin e të drejtave të fëmijës (1995). Në këto dokumente hasim norma të cilat, ndër të tjera kanë të bëjnë me: - Të drejtën për integritet fizik dhe dinjitet njerëzor; - Ndalimin e çdo forme të diskriminimit dhe torturës; - Kushtet e privimit nga liria, gjegjësisht kufizimit të drejtës për liri dhe siguri të individit; - Të drejtën e çdo njeriu për gjykim të drejtë; - Presupozimin e pafajësisë; - Të drejtën për respektimin e jetës private dhe mbrojtjen e banesës dhe shkresave korrespodencave; - Të drejtën për shfrytëzimin e mjeteve juridike kundër vendimit të organit shtetëror; - Ndalimin e gjykimit të sërishëm; - interesin më të mirë të fëmijës si parim themelor ndaj sjelljes me të miturit dhe mbrojtjes së të drejtave të të miturve; - Të drejtat e personave të dënuar dhe trajtimin e personave ndaj të cilëve shqiptohen sanksionet penale; - Të drejtën në rehabilitim dhe kompensim personave të cilët janë dënuar në mënyrë të padrejtë dhe janë privuar nga liria në mënyrë kundërligjore si dhe - Pavarësinë dhe autonominë e funksioneve gjyqësore. 4 Sipas Protokollit të Komisionit Europian për të Drejtata e Njeriu, Nr. 11 (ETS No.155), i cili ka hyrë në fuqi më , është themeluar Gjykata Europiane për të Drejtat e Njeriut, e cila vepron në baza aftgjata. 12

13 PJESA II PARIMET THEMELORE TË SË DREJTËS SË PROCEDURËS PENALE 4. Mbi parimet themelore në përgjithësi Parimet procedurale penale kanë rëndësi të madhe për ta kuptuar të drejtën e procedurës penale dhe zbatimin e saj të drejtë në praktikë. Procedura penale në Kosovë mbështetet në parimet procedurale penale në vijim: - Përcaktimin e së vërtetës materiale; - Prezumimi i pafajësisë; - Parimi in dubio pro reo; - Parimi akuzator; - Parimi i legalitetit me parimin oficiel; - Parimi i oportunitetit; - Parimi i procedurës së drejtë; - Parimi i pavarësisë gjyqësore; - Parimi i vlerësimit të lirë të provave; - Parimi i përdorimit të gjuhës amtare; - Parimi i barazisë së armëve ; - Parimi i transparencës; - Parimi i kompensimit të dëmit dhe rehabilitimit etj 5 Në shpjegimet në vijim do të shqyrtohen dhe analizohen parimet e cekura si dhe parimet tjera procedurale penale. 5. Parimi oficiel dhe ndjekja penale Sipas këtij parimi, funksionin e ndjekjes penale e kryen organi kompetent sipas detyrës zyrtare (lat. ex officio) në interesin publik pavarësisht nga dëshira e personit i cili është i dëmtuar me veprën penale apo të ndonjë personi tjetër i cili do të kishte interes që në lëndën e caktuar të (mos) realizohet funksioni i ndjekjes penale 6. Parimi oficiel ka të bëjë me njërën nga tri funksionet themelore të procedurës penale funksionin e ndjekjes penale. Ky parim nuk është i lidhur vetëm për procedurën e ndjekjes penale sepse shtrihet në tërë procesin e procedurës penale. Duke pasur parasysh se sipas parimit 5 E. Sahiti, R. Murati, E. Kunshtek, 2004., fq H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005, fq

14 oficiel funksioni i ndjekjes penale realizohet për interesin publik ky funksion në pjesën më të madhe të sistemeve juridike i është besuar prokurorisë publike. Për dallim nga parimi oficiel i ndjekjes penale, parimi i dispozicionit të drejtën e ndjekjes penale ia lë vullnetit të personit të dëmtuar i cili këtë ndjekje e realizon përmes padisë private. Në procedurën bashkëkohore penale parimi oficiel është në plan të parë me çka në masën më të madhe të mundshme kufizohet ndjekja me nismën e të dëmtuarit. Interesi i luftimit të kriminalitetit dhe mbrojtjes së shoqërisë nga veprat penale e tejkalon shumëfish interesin e të dëmtuarit dhe dëshirën e tij të cilën do të dëshironte ta shprehë ai në pikëpamje të inicimit të ndjekjes penale. Sipas KPPPK, në esencë është miratuar parimi oficiel meqenëse për numrin më të madh të veprave penale procedurën e inicion sipas detyrës zyrtare prokurori publik. Këtë të drejtë dhe detyrë prokurori publik e ka edhe për veprat penale të cilat ndiqen sipas kërkesës së të dëmtuarit 7. Krahas veprave penale të cilat ndiqen sipas detyrës zyrtare (pjesa dërrmuese e veprave penale) dhe veprave penale të cilat ndiqen sipas kërkesës së palës së dëmtuar (pjesa më e vogël e veprave penale), në pjesën e posaçme të KPPK është paraparë që për disa vepra penale ndjekja iniciohet sipas padisë private (gjithashtu numër më i vogël i veprave penale) 8. Për këtë arsye KPPPK ka paraparë se paditësi i autorizuar për vepra penale të cilat ndiqen sipas detyrës zyrtare është prokurori publik, kurse për veprat të cilat ndiqen sipas padisë private është paditësi privat (Neni 6 par. 2). Duke pasur parasysh se për numrin më të madh të veprave penale ndjekja iniciohet ex officio detyra dhe e drejta themelore e prokurorit publik është hetimi i veprave penale dhe ndjekja penale e kryesve të tyre (Neni 47 par. 1). 6. Parimi i legalitetit dhe oportunitetit të ndjekjes penale Për dallim nga parimi oficiel i ndjekjes penale i cili siç kemi parë 7 D.m.th. për disa vepra penale të parapara me Ligjin Penal (psh: detyrimi, Neni 160 KPPK, kërcënimi, Neni 161 KPPK, fotografimi i paautorizuar dhe fotografimet tjera, Neni 171 KPPK, shpërdorimi Neni 257, fq. 1, 2 dhe 5 KPPK, marrja e pronës së luejtshme, Neni 258 KPPK), prokurori publik e fillon procedurën penale vetëm në bazë të propozimit Pas parashtrimit të propozimit të tillë, dillon ndjekja sipas detyrës zyrtare ( ex officio ) Neni 6 par P.sh: Veprat penale kundër prestigjit dhe dinjitetit (Neni 190 i KPPK). 14

15 garanton ndjekjen penale për interes publik pa marrë parasysh vullnetin e të dëmtuarit, parimi i legalitetit i ndjekjes penale nënkupton se prokurori publik është i detyruar ta fillojë ndjekjen penale nëse janë plotësuar kushtet ligjore, pa marrë parasysh qëndrimin e tij për atë se a është e nevojshme apo jo ndjekja penale. Pra, prokurori publik i cili është bartës i së drejtës së fillimit të procedurës penale sipas detyrës zyrtare, sipas ligjit, është i detyruar që (lat. ex lege) të fillojë ndjekjen penale në të gjitha rastet kur për këtë janë plotësuar kushtet e parapara. Sikurse që sipas parimit oficiel fillimi i procedurës penale nuk varet nga vullneti i të dëmtuarit, ashtu edhe sipas parimit të legalitetit të ndjekjes penale, fillimi i procedurës penale nuk varet nga vullneti i prokurorit publik; pra, kur plotësohen kushtet ligjore fillimi i procedurës penale për prokurorin nuk është vetëm mundësi por edhe obligim apo detyrim 9. Parimi i legalitetit i ndjekjes penale vlen për tërë rrjedhën e procedurës penale sepse prokurori është i detyruar që ta realizojë funksionin e ndjekjes penale gjatë tërë kohës sa për këtë ekzistojnë kushtet ligjore. Në procedurat bashkëkohore penale nuk zbatohet ekskluzivisht parimi i legalitetit. Në të vërtetë, përkundër obligimit që kur të jenë plotësuar kushtet ligjore prokurori ta fillojë procedurën penale dhe të marrë pjesë në procedurë, është paraparë edhe e drejta e tij që sipas parimit të oportunitetit (apo përshtatjes) të ndjekjes penale të mos ndërmerr ndjekjen penale pa marrë parasysh se në rastin konkret janë plotësuar kushtet ligjore për këtë, nëse kjo nuk është në interesin publik. Pra, sipas parimit të oportunitetit ekzistimi i kushteve ligjore për ndjekje penale është parakusht i domosdoshëm juridik për mundësinë e ndjekjes penale, mirëpo edhe atëherë kur ky parakusht ekziston, deri te ndjekja penale vjen vetëm nëse prokurori konsideron se në rastin konkret nga këndvështrimi i interesit publik është oportune apo e përshtatshme inicimi i ndjekjes penale 10. Te parimi i oportunitetit prokurori nuk ka të drejtë në zgjidhje arbitrare midis realizimit të funksionit të ndjekjes penale dhe mosrealizimit të saj, por vetëm të drejtën për vlerësim se duke filluar nga interesi publik, ndjekja penale në rastin konkret nga aspekti i interesit publik a 9 T. Vasiljeviq, 1981, fq V. I. Bayer, 1995, fq

16 është oportune (e përshtatshme) apo jo. 11 Edhe njëri edhe tjetri parim sot janë të pranueshëm. Si përparësi të parimit të legalitetit theksohen: barazia e qytetarëve para ligjit, paanshmëria në realizimin e funksionit të ndjekjes penale, objektiviteti dhe pavarësia e legjislacionit penale dhe përgjithësisht efektet preventive, ndërsa për anët pozitive të parimit të oportunitetit flitet në kuptimin e evitimit të procedurës penale për vepra të lehta penale apo kryes specifik të veprave penale, ekonomiciteti në procedurë dhe lehtësimi për gjyqësinë penale. Sipas KPPPK prokurori publik është i detyruar ta fillojë procedurën penale kur për këtë ekziston dyshimi i bazuar se është kryer vepra penale e cila duhet të ndiqet sipas detyrës zyrtare përveç nëse ky ligj nuk e ka paraparë ndryshe (Neni 6 par. 3). Pra, është pranuar parimi i legalitetit të ndjekjes penale, sepse ekzistimi i dyshimit të bazuar se është kryer vepra penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare, obligon prokurorin publik që ta fillojë ndjekjen penale. Krahas ekzistimit të bazuar se është kryer vepra penale, në rastin konkret nuk guxon të ekzistojnë pengesa ligjore për ndjekje penale (p.sh. vdekja e të fajësuarit apo parashkrimi i ndjekjes penale). Në rastet e parapara me ligj prokurori publik nuk është i detyruar ta fillojë ndjekjen penale ndonëse ekziston dyshimi i bazuar se është kryer vepra penale të cilën duhet ndjekur ex officio dhe nuk ekzistojnë rrethanat të cilat përjashtojnë ndjekjen penale (Neni 6 par. 3). Tërheqja nga parimi i legalitetit të ndjekjes penale dhe zbatimi i parimit të oportunitetit të ndjekjes penale është paraparë për: Veprat penale të cilat ndiqen me pëlqimin paraprak të organit kompetent (Neni 224); Veprat penale të dënueshme me gjobë apo burg deri në 3 vjet, nëse i pandehuri pranon që të sillet udhëzimeve të prokurorit publik dhe i kryen disa obligime (Neni 226); Veprat penale për të cilat ligji penal parasheh se gjykata mund të heqë dorë nga dënimi i kryesit të veprës penale (Neni 227); Veprat penale të dënueshme me gjobë apo me burg deri në një vit për të cilat kryesi shpreh keqardhje dhe pendim të sinqertë, eviton 11 Kështu psh: T. Vasiljeviq, 1981, fq apo M. Grubaç, 2006, fq. 137, i cili konsideron se parimi i oportunietit, prokurorit i jep pushtet shumë të gjerë, të pakrahasueshëm me atë kur ndjekja penale është e bazuar në parimin e legalitetit. Për këtë arsye, sistemet që e njohin parimin e oportunitetit, organet e ndjekjes penale i lidhin për çështjet juridike, deontologjike dhe norma të tjera. 16

17 pasojat e dëmshme apo e kompenson dëmin e shkaktuar (Neni 227); Veprat penale për të cilat është lëshuar ndalesa e inicimit apo vazhdimit të procedurës penale ndaj dëshmitarit bashkëpunues (Neni 300 par. 4, al. 2); Veprat penale ndjekja penale e të cilave mund t i besohet shtetit tjetër sipas kushteve të parapara me ligj (Neni 514); Veprat e lehta penale kryes të të cilave janë personat e mitur (Neni 14, 50 dhe 54 LMK). Ndonëse KPPPK pranon parimin e legalitetit të ndjekjes penale, megjithatë prokurori publik ka të drejtë të tërhiqet nga ndjekja penale nëse konsideron se nuk ekzistojnë kushtet e mëtejme ligjore për ndjekje penale (parimi i mutabilitetit). Kështu prokurori publik mund të tërhiqet nga ndjekja penale deri në momentin e përfundimit të shqyrtimit kryesor në gjykatën e shkallës së parë, kurse në procedurën tek gjykata e lartë vetëm në rastet e parapara me ligj (neni 52). Përkundrazi, sipas parimit të imutabilitetit prokurori nuk mund të tërhiqet nga ndjekja penale por në procedurë mbetet domosdo deri në fund, përderisa nuk nxirret aktvendimi meritor i gjykatës për lëndën e gjykimit. 12 Zbatimi i drejtë i parimit të legalitetit i ndjekjes penale është garantuar ndër të tjera me institutin e paditësit subsidiar. Në të vërtetë, kur prokurori publik nuk e fillon ndjekjen penale apo tërhiqet nga ndjekja penale ai është i detyruar që në afatin kohor prej 8 ditësh ta informojë për këtë të dëmtuarin dhe ta udhëzojë atë se mundet vet të fillojë ndjekjen si paditës subsidiar. I dëmtuari ka të drejtë ta fillojë gjegjësisht ta vazhdojë ndjekjen në afatin kohor prej 8 ditësh nga dita e pranimit të njoftimit nga prokurori publik (neni 6 par. 4 dhe neni 62 par. 1 dhe 2). 7. Parimi akuzator Parimi akuzator apo parimi akuzues (lat. Accusare akuzim) tradicionalisht konsiderohet si njëri ndër parimet themelore në procedurën penale. Ky parim është pranuar me të madhe në procedurat bashkëkohore penale, prandaj kështu edhe në të drejtën e procedurës penale të Kosovës. Sipas këtij parimi, procedura penale fillohet dhe kryhet vetëm sipas kërkesës së paditësit të autorizuar. Pa paditësin 12 M. Grubaç, 2006, fq

18 nuk ka procedurë, jo vetëm me rastin e fillimit të saj por edhe gjatë tërë fazave të procedurës. Paditësi mund të tërhiqet nga kërkesa e tij penale-juridike dhe me atë rast procedura penale ndërpritet. Pranimi i këtij parimi mundëson ndarjen e funksioneve themelore të procedurës penale dhe besimin e tyre subjekteve të ndryshme. Në këtë kuptim, dallohet edhe funksioni i ndjekjes dhe akuzës penale dhe të besuarit e saj paditësit. Duhet theksuar se pa funksionin e ndjekjes penale nuk ka procedurë penale dhe se të besuarit e saj subjektit të posaçëm mundëson instalimin e prokurorisë publike si organ i pavarur. Funksionin e ndjekjes penale prokuroria e realizon duke iniciuar procedurën penale, me paraqitjen e padisë para gjykatës kompetente ndërmarrjen e veprimeve të tjera të nevojshme procedurale penale të parapara me ligj. Funksioni tjetër themelor i procedurës penale është funksioni i aktgjykimit që i besohet gjykatës. Gjykata nuk e inicion fillimin e procedurës penale, dhe as mbajtjen e rrjedhës së saj. Funksioni i gjykatës i përket gjykimit të çështjes konkrete penale. Gjithashtu, konform parimit akuzator gjykata mund shqyrtojë vetëm atë vepër penale dhe vetëm për atë kryes i cili është i përfshirë në kërkesë penalo-juridike të paditësit (i ashtuquajturi identitet objektiv dhe subjektiv midis aktakuzës dhe aktgjykimit). Me ndarjen e funksioneve të ndjekjes penale dhe të aktgjykimit ndahet edhe funksioni i tretë - funksioni i mbrojtjes të cilin e kryen i pandehuri me ndihmën e mbrojtësit. Sipas KPPPK procedura penale fillohet vetëm me kërkesën e paditësit të autorizuar (Neni 6 par. 1). Pra gjykata nuk mund të iniciojë procedurën penale, kurse janë të ndara edhe tri funksione themelore të procedurës penale të cilat u janë besuar subjekteve të veçanta procedurale. Parimi akuzator i mundëson të pandehurit pozitën e palës në procedurë. Për këtë arsye procedura e penale e ka karakterin e kontestit i cili zhvillohet midis dy palëve të barabarta (paditësit të autorizuar dhe të pandehurit) para gjykatës së paanshme (neni 10. par. 1). Pastaj, i pandehuri ka të drejtë në mbrojtje gjatë tërë procedurës penale (Neni 10-14), kurse gjykata mund të udhëheqë procedurën vetëm kundër personit i cili është i përfshirë me aktakuzë dhe vetëm për veprën e paraparë penale (Neni 386. par. 1). 18

19 Parimi akuzator është shprehur edhe në dispozitat procedurale të pezullimit të procedurës penale, gjegjësisht nxjerrjes së aktgjykimit me të cilin aktakuza refuzohet nëse paditësi i autorizuar tërhiqet nga ndjekja penale (Neni ). 8. Parimi kontradiktor Për parimin akuzator është i lidhur edhe parimi kontradiktor, i cili gjithashtu tradicionalisht merret si njëri ndër parimet themelore të procedurës penale. Ky parim shpesh karakterizohet edhe si parim shqyrtues. Në kuptimin përmbajtjesor parimi kontradiktor iu mundëson palëve (paditësit dhe të pandehurit) që para gjykatës t i prezantojnë provat e tyre dhe argumentet për to, si dhe të deklarohen për provat e palës së kundërt para se ta ketë nxjerrë gjykata aktvendimin për objekte e shqyrtimit në procedurë 13. Prandaj, paditësi i autorizuar dhe i pandehuri para gjykatës paraqesin dy teza të kundërta: tezën e akuzës dhe tezën e mbrojtjes, kurse gjykata është e detyruar ti dëgjojë para se ta nxjerrë vendimin lidhur me akuzën penale. Duke iu falënderuar këtij parimi, procedura penale ka formën e kontestit midis palëve të barabarta para gjykatës së paanshme. Mundësia e të pandehurit që në shqyrtimin kryesor të paraqesë tezën e mbrojtjes dhe t'u kundërvihet provave të paditësit të autorizuar ka rëndësi të veçantë për realizimin e së drejtës për mbrojtje dhe për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut. Gjithashtu parimi kontradiktor mundëson realizimin më të plotë të parimit të së vërtetës meqenëse gjykata mund ta gjykoj kontestin vetëm pasi që palët të kenë mundësinë për t i shprehur qëndrimet e veta dhe për t u deklaruar për qëndrimet e palës tjetër, gjegjësisht pasi që të jenë dëgjuar deklaratat e të dy palëve në procedurë dhe të jenë analizuar provat e tyre. Sipas KPPPK, parimi kontradiktor është i pranueshëm. Ky parim sidomos vije në shprehje në shqyrtimin kryesor, ndërsa në procesin hetimor dhe në procedurën e shkallës së dytë është i paraparë në një masë të kufizuar. Kjo është e arsyeshme sepse në seancën kryesore 13 H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005., fq

20 nxjerrët aktgjykimi pasi që të jenë paraqitur drejtpërdrejtë faktet dhe provat e caktuara kontradiktore gojarisht, ndërsa procedura hetimore paraqet veprimin e organeve të caktuara shtetërore me qëllim të vërtetimit të fakteve në bazë të së cilave prokurori publik mund të vlerësoj se a ka vend për aktakuzë apo duhet të ndërpritet hetimi, gjegjësisht procedura e shkallës së dytë shërben për rishqyrtimin e ligjshmërisë dhe rregullsisë së aktgjykimit të shkallës së parë. 9. Parimi i konstatimit të vërtetës materiale Parimi i konstatimit të vërtetës materiale për fajësinë apo pafajësinë e personit kundër të cilit zbatohet procedura penale nuk është vetëm njëri nga parimet më të rëndësishme të procedurës penale por njëkohësisht është edhe njëri ndër qëllimet e procedurës penale. Pra, para nxjerrjes së aktvendimit të obligueshëm gjyqësor duhet të konstatohet e vërteta për atë se në shembullin konkret a është kryer vepër penale dhe se ndaj të pandehurit a mund të zbatohen normat e së drejtës penale materiale mbi shqiptimin e sanksioneve penale që të mund ta realizojë qëllimin dhe kuptimin e vet procedura penale që në bazë të inicimit të procedurës së drejtë ligjore të nxirret aktgjykimi i drejtë për çka është përgjegjëse gjykata 14. Procedura penale duhet të rregullohet ashtu që ky parim të realizohet. Pra, faktet në të cilat mbështetet aktvendimi i gjykatës gjegjësisht faktet në të cilat mbështetet përgjigja në pyetjen se a është kryer vepra penale, kush është kryesi dhe a mund të zbatohen sanksionet penale në kuptim të së drejtës materiale penale duhet të vërtetohen në mënyrë të plotë dhe autentike. Konstatimi i së vërtetës është në interesin publik dhe i dënuar mundet por nuk guxon të jetë vetëm ai i pandehur përgjegjësia penale e të cilit është vërtetuar në mënyrë të plotë dhe të pakontestueshme. Lidhur me këtë, legjislacioni i procedurës penale i Kosovës thekson se gjykata, prokurori publik dhe policia janë të detyruar që t i vërtetojnë saktë dhe në tërësi faktet të cilat janë të rëndësishme për aktvendim të drejtë (Neni 7 par. 1). Ligjvënësi nuk e përcakton konceptin, as karakterin e së vërtetës për nevojat e procedurës penale. Në Teorinë e së Drejtës së Procedurës Penale, sidomos për këto çështje, diskutohet që nga fundi i shek. XIX 14 Spas Nenit 2. KPPPK Dënimin apo cindo sanksion tjetër penal ndaj kryesit të veprës penale mund ta shqiptojë vetëm gjykata kompetente, e paanshme dhe e pavarur në procedurë e cila është inicuar dhe zbatuar në pajtim me këtë Ligj. 20

21 kur për ekzistimin e veprës penale dhe kryesin e saj përfundohej nga aspekti i vlerësimit të lirë të provave (për këtë parim shih shpjegimin në vijim). Pra, çështja e përcaktimit të vërtetës nuk shtrohet në periudhën kohore të procedurës penale të inkuizicionit për shkak se për ato rrethana qëllimi i procedurës penale ka qenë e vërteta formale. Në të vërtetë, në procedurën e inkuizicionit vendimet e gjykatës janë nxjerrë në bazë të provave të caktuara apo numrit të caktuar të provave. Sipas rregullave të parapara më parë të argumentimit dhe pa marrë parasysh a është zhvilluar ngjarja asisoj apo jo në realitet. Kështu që e vërtetë është konsideruar ajo që u ka konvenuar atyre rregullave. Me konceptin e vërtetë materiale është dëshiruar të theksohet se gjykimi deri tek e vërteta duhet të vjen përmes vlerësimit të lirë të provave e jo përmes vlerësimit i cili që në fillim ka qenë i përcaktuar si rregull formale apo ligjore. 15 Për këtë shkak me fjalën e vërteta materiale (si antonim i së vërtetës formale apo me konstatimin e tillë të fakteve i cili është i bazuar në dispozitat ligjore mbi fuqinë e disa provave) karakterizohet vërtetimi i fakteve deri tek të cilat gjyqtari vjen lirisht dhe pa pengesë me anë të rregullave argumentuese. 16 Në literaturë, përmenden dhe shkaqet tjera të përdorimit të nocionit e vërtetë materiale. Kështu p.sh. theksohet se e drejta e procedurës penale i hedhë ato forma të veprimit të cilat do të mund të pamundësonin apo të sillnin në pyetje konstatimin e së vërtetës mbi faktet në të cilat bazohet aktakuza dhe në faktet tjera relevante ligjore 17. Prandaj, parimi i përcaktimit të së vërtetës materiale nga ligjvënësi kërkon që parimisht t i shmanget parashikimit të atyre formave procedurale të cilat do të mund të vështirësonin përcaktimin e së vërtetës në procedurën penale. 18 Në pikëpamje të karakteristikës të së vërtetës e cila vërtetohet në procedurën penale shtrohet pyetja se a është ajo e vërtetë absolute apo relative në raport me atë se si ka ndodhur vërtetë vepra penale në të kaluarën. Lidhur me këtë duhet theksuar se e vërteta absolute nuk arrihet me të vërtetën materiale të procedurës penale e cila ndonëse është shkalla më e lartë e njohjes së saktësisë së argumenteve në 15 I. H. Sijerçiq-Çoliq, 2005., fq B. Pavishiq,.2005, fq V. I. Bayer, 1995, fq G. Tomasheviq, 1998., fq

22 procedurën penale, ajo prapë paraqet vetëm të vërtetën relative deri tek e cila është arritur në bazë të përvojave dhe e cila nuk përjashton mundësinë e njohurisë së kundërt mbi atë se si është zhvilluar në të kaluarën ngjarja e cila ka karakter të veprës penale 19. Me fjalë tjera, e vërteta e cila konstatohet me procedurën penale është e vërtetë subjektive dhe relative sepse konstatimi i saj gjithmonë varet nga personaliteti i gjyqtarit, nga bindjet e tij, njohuritë dhe përvojat e tij por edhe vet mjetet argumentuese me ndihmën e të cilave më së shpeshti konstatohet e vërteta në procedurën penale (dëshmitarët, ekspertët, i pandehuri) janë subjektive. 20 Lidhur me kërkesën që faktet relevante ligjore të vërtetohen në mënyrë të plotë dhe të saktë në procedurën penale, e drejta e procedurës penale i njeh si institute të caktuara procedurale të cilat kontribuojnë që vendimi i gjykatës të jetë i mbështetur në gjendjen e vërtetuar faktike të plotë dhe të vërtetë. Në anën tjetër me të drejtë dhe në mënyrë korrekte përfundohet se parimi i së vërtetës materiale nuk është absolutisht i zbatueshëm në procedurën penale. Në të vërtetë, e drejta e procedurës penale i njeh institutet e caktuara procedurale të cilat garantojnë të drejtat shumë të rëndësishme të njeriut në procedurën penale, qëndrueshmërinë e vendimeve gjyqësore dhe sistemin juridik apo i kontribuojnë ekonomicitetit procedural. Pra, rregullat të cilat të sigurojnë vlerat dhe qëllimet e përmendura mundësojnë edhe njohjen e së vërtetës prandaj edhe shpesh karakterizohen si tërheqje nga parimi i konstatimit të së vërtetës materiale në procedurën penale. Konstatimit të së vërtetës materiale i shërbejnë institutet procedurale në vijim: Është obligim i përgjithshëm i gjykatës, prokurorit publik dhe policisë që në mënyrë të plotë dhe saktë t i vërtetojnë faktet që kanë rëndësi për nxjerrjen e vendimit të drejtë dhe që me kujdes dhe në mënyrë të përkushtuar të analizojnë dhe vërtetojnë, si faktet që e rëndojnë të pandehurin ashtu ato që janë në dobi të tij dhe të gjitha faktet dhe provat që shkojnë në dobi të të pandehurit para fillimit dhe 19 Në këto sqarime, udhëzon T. Vasiljeviq, fq Relativiteti dhe subjektiviteti nuk janë specifikë vetëm e së vërtetës e cila përcaktohet në procedurën penale. Shpesh theksohet se e vërteta është gjithashtu relative edhe për ngjarjet dhe faktet e shkuara për të cilat thuhet se kanë ndodhë në të kaluarën, është gjithashtu relative. 22

23 gjatë procedurës t i lihen në dispozicion mbrojtjes (Neni 7); E drejta e gjykatës, prokurorit dhe organeve tjera që marrin pjesë në procedurën penale që ta vlerësojnë ekzistimin apo jo të fakteve nuk është e lidhur as e limituar me rregullat e posaçme formale argumentuese. Vlerësimi i provave sipas bindjes së lirë (bindja e lirë e gjyqtarit) është theksuar edhe me obligimin e gjykatës që në mënyrën e vet ta vlerësojë çdo provë veç e veç dhe në konstalacion me provat tjera dhe në bazë të veprimit të tillë ta nxjerrë konstatimin se a është vërtetuar ndonjë fakt (neni 387 par. 2). Me këtë dispozitë është përjashtuar vlerësimi ligjor i provave apo vlerësimi i provës e cila që në fillim është përcaktuar me ligj në kuptimin se ligji përcakton vlerat e disa provave; Verifikimi i pranimit të fajësisë (neni 315. par.1 dhe 359, par2-4). Me fjalë tjera, kur i pandehuri pranon fajin sipas të gjitha pikave të aktakuzës, gjyqtari konstaton: - a e kupton i pandehuri karakterin dhe pasojat e pranimit të fajësisë; - a e ka bërë pranimin e fajësisë i pandehuri vullnetarisht pas konsultimeve të mjaftueshme me mbrojtësin; - ose, pranimi i fajësisë, a është i mbështetur me prova. Verifikimi i pranimit të fajësisë së të pandehurit, është pra verifikim i bazueshmërisë në vullnetin e tij. Përndryshe, vetëm pranimi i fajësisë për gjykim nuk është i mjaftueshëm. Është detyrë e gjyqtarit, gjegjësisht kryetarit të trupit gjykues që të sigurojë shqyrtimin e rastit në mënyrë të ndershme dhe të drejtë (Neni 33, par. 2); Krahas iniciativës së palëve dhe mbrojtësve, në shqyrtimin gjyqësor prezantohen edhe provat të cilat trupi gjykues zyrtarisht ka kërkuar që ato të sigurohen nëse ka qenë e nevojshme për zgjidhjen e plotë dhe të drejtë të rastit (Neni 360, par. 3,5); Kundërshtimi i aktgjykimit me ankesë për shkak të vlerësimit jo të plotë/të gabueshëm/ të gjendjes faktike (neni 405). Ankesa lidhur me aktgjykimin, për shkak të konstatimit jo të plotë apo të gabueshëm të gjendjes faktike, mundëson vlerësimin dhe gjykimin kritik të materialit provues të fakteve të konstatuara nga gjykimi i shkallës së parë; Prezantimi i provave në procedurën penale nuk është i lidhur për kurrfarë afati. Me këtë mundësohet konstatimi i plotë dhe i saktë i fakteve relevante juridike. Në këtë kuptim, ligjet pozitive procedurale 23

24 u mundësojnë paraqitjen e provave gjatë procedurës së shkallës së parë dhe palët dhe i dëmtuari, deri në përfundimin e shqyrtimit gjyqësor mund të propozojnë që të bëhet shikimi i fakteve të reja dhe të sigurohen provat e reja (Neni 360. par. 4). Gjithashtu subjektet e autorizuara kanë të drejtë që faktet e reja dhe provat e reja t i paraqesin edhe në procedurën sipas udhëzimit juridik. Kështu në procedurën e ankesës, paraqitja e mjaftueshme e fakteve dhe provave të reja (Neni 401, par. 4). Kurse, faktet dhe provat e reja mund të paraqiten edhe pas aktgjykimit të plotfuqishëm në kuadër të përtëritjes së procedurës si udhëzim i jashtëzakonshëm juridik (Neni 442. par. 1, al, 3). Gjykata gjithashtu është e autorizuar edhe për zgjidhjen e çështjeve paraprake (prejudiciale), pa marrë parasysh se për çështjen e tillë paraprakisht gjykata apo një organ tjetër ka nxjerrë vendim në ndonjë procedurë tjetër (Neni 19). Konstatimit të së vërtetës në procedurën penale i kundërvihen rregullat tjera të cilat përpiqen ta zgjidhin kolizionin e interesave të ndryshme në procedurën penale. Ekzistimi i tyre konfirmon se e vërteta nuk është qëllimi i vetëm apo qëllim ekskluziv i procedurës penale. Rregullat më të rëndësishme procedurale të cilat paraqesin tërheqjen nga parimi i konstatimit të së vërtetës materiale në procedurën penale janë: për shkak të mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të njeriut, në procedurën penale është siguruar e drejta për ta hedhur dëshminë dhe mundësia e dhënies së dëshmisë së rrejshme. E drejta për ta hedhur nënkupton se i pandehuri nuk është i detyruar të deklarohet për rastin, as të përgjigjet në çfarëdo pyetje, si edhe, nëse deklarohet, nuk është i detyruar që ta akuzojë vetën, as ta pranojë fajësinë (Neni 11, par. 2); në interesin e mbrojtjes së të drejtave të personit të akuzuar është edhe parimi i ndalimit të ndryshimit të aktgjykimit në dëm të të pandehurit. Në të vërtetë nëse ankesa është deklaruar vetëm në dobi të të akuzuarit, aktgjykimi nuk guxon të ndryshohet në dëm të tij (neni 417.). Prandaj nxjerrja e vendimit në dëm të të pandehurit nuk është e mundur pa marrë parasysh se në procedurën e ankesës janë vërtetuar faktet të cilat janë në dëm të të pandehurit. Prandaj e vërteta materiale te e cila ka ardhur gjykata me rastin e shqyrtimit të ankesës nuk mund të shprehet përmes vendimit të ri të gjykatës; Parimi ne bis in idem ( jo dy herë për të njëjtën çështje ) apo ndalimi 24

25 i gjykimit të sërishëm për të njëjtën çështje penale gjithashtu paraqet largim nga qëndrimi parimor se në procedurën penale duhet konstatuar e vërteta materiale. Me KPPPK, është paraparë se askush nuk mund të ndjekur, as i dënuar për veprën penale nga e cila është liruar ose është dënuar me vendimin e formës së prerë të gjykatës apo nëse procedura penale është ndërprerë me vendimin e formës së prerë të gjykatës, ose nëse ankesa është refuzuar me vendimin e formës së prerë të gjykatës (neni 4.). Vetëm në kuadër të përtëritjes së procedurës në dobi të personit të gjykuar mund të përjashtohet zbatimi i parimit ne bis in idem; E vërteta materiale në procedurën penale nuk guxon të konstatohet në mënyrën e ndaluar me ligj. P.sh: është e ndaluar dhe e dënueshme detyrimi me dhunë i pranimit të fajësisë apo dhënies së çfarëdo deklarate tjetër nga i pandehuri apo cilido person tjetër i cili merr pjesë në procedurën penale, pra me anë të torturës, dhunës, kërcënimit apo nën ndikimin e barnave ose në çfarëdo mënyre tjetër të ngjashme (neni 11. par. 3). Forma e caktuar e sjelljes është e ndaluar pa marrë parasysh se pranimi i detyrueshëm gjegjësisht deklarata është e vërtetë; shmangie nga parimi i konstatimit të së vërtetës materiale në procedurën penale është identiteti subjektiv dhe objektiv ndërmjet aktgjykimit dhe aktakuzës (neni 386. par. 1). Gjykata shqyrton dhe vendosë për kërkesën penalo-juridike e cila është e cekur në aktakuzë. Nëse në shqyrtimin e përgjithshëm, provat e paraqitura tregojnë se ka ndryshuar gjendja faktike, kurse paditësi i autorizuar nuk e ndryshon aktakuzën e vet, atëherë gjykata do të nxjerrë aktgjykimin, sepse nuk është vërtetuar se i pandehuri ka kryer vepër penale për të cilën akuzohet (neni 390. par. 3). Pa ndryshimin e aktakuzës, gjykata nuk mund ta bazojë aktgjykimin në faktet të cilat janë vërtetuar në shqyrtimin gjyqësor; Përjashtimi dhe lirimi nga obligimi i dëshmisë paraqet mënyrën për zgjidhjen e konfliktit të interesave të kundërt në procedurë: interesit që të konstatohet e vërteta materiale për veprën penale dhe kryesin e saj dhe interesit që e vërteta për disa fakte të ruhet si sekret, gjegjësisht që personave të caktuar t u ofrohet mbrojtja për shkak të lidhjeve të tyre specifike dhe shumë të afërta me familjare dhe për shkak të marrëdhënieve dhe lidhjeve tjera. Ndalesa që si dëshmitarë, të merren në pyetje personat e caktuar (neni 159), gjegjësisht lirimi nga obligimi qytetar për të dëshmuar (neni 160), paraqet shmangie nga parimi i konstatimit të së vërtetës materiale. 25