NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË

Size: px
Start display at page:

Download "NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË"

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË DIZERTACION Në kërkim të gradës shkencore Doktor i shkencave ekonomike PUNOI Megi MARKU UDHËHEQËS SHKENCOR Prof.Dr. Tonin KOLA

2 Copyright Megi Marku, 2017 Përmbajtja e këtij punimi është plotësisht autentike. Të drejtat e rezervuara. 2

3 DEKLARATË STATUORE Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky studim është punuar prej meje, nuk është paraqitur asnjëherë para ndonjë institucioni tjetër arsimor për vlerësim dhe nuk është botuar asnjëherë. Deklaroj gjithashtu që sipas rregullave akademike dhe etike, kam cituar dhe referuar të gjitha materialet që nuk janë punë origjinale e imja. Megi Marku 3

4 MIRËNJOHJE DHE FALENDERIME Për të arritur në përfundim të tezës sime më është dashur të përshkoj një rrugë të gjatë e të vështirë e cila pa mbështetjen e disa personave do të kishte qenë pothuajse e pamundur. Së pari dua të falenderoj profesor Tonin Kola, mentorin tim, i cili me idetë, sugjerimet, orientimet, vërejtjet dhe inkurajimin e tij ka bërë të mundur realizimin e këtij punimi. Së dyti dua të falenderoj profesorët dhe profesoreshat e departamentit të Ekonomiksit në Fakultetin e Ekonomisë të cilët më kanë inkurajuar gjatë kësaj periudhe 5 vjeçare të studimeve të mia pranë Shkollës Doktorale. Falenderimi i fundit, por më i rëndësishmi, shkon për familjen dhe njerëzit e mi të dashur pa mbështetjen e të cilëve unë nuk do të mund ta realizoja kurrë këtë dizertacion. 4

5 ABSTRAKTI Në raportin e saj të vitit 2006 në lidhje me pasuritë e kombeve, Banka Botërore zbuloi që kapitali i prodhuar dhe burimet natyrore përbënin diku rreth 20%-40% të pasurisë së përgjithshme, ndërkohë që pjesa tjetër konsistonte në pasurinë e paprekshme dhe jomateriale. Kjo e fundit, jo vetëm që përfaqëson përbërësin kryesor të pasurisë kombëtare, por edhe burimin më të rëndësishëm të konkurrueshmërisë dhe të zhvillimit të qëndrueshëm. Vlerësimi i kësaj pasurie, e cila nga vetë natyra e saj është e vështirë për tu matur, bëhet nëpërmjet dy kapitaleve: kapitalit human dhe kapitalit institucional. Sipas një artikulli të publikuar në 2007 nga Ronald Bailey 1, pasuria jomateriale ishte ndër faktorët kryesorë që shpjegonte arsyen që emigrantët ishin më produktivë në ato vende që e kishin me tepricë këtë pasuri (si SHBA apo Zvicra p.sh) se sa në ato vende që e kishin me pakicë atë apo dhe në terma negativë ( Nigeria apo Kongo). Nisur nga ky konstatim si dhe nga fakti që vitet e fundit kësaj pasurie po i kushtohet gjithnjë e më shumë rëndësi nga ekonomistët në mbarë botën, u realizua ky studim shkencor, qëllimi kryesor i së cilit është të analizojë impaktin e elementëve të pasurisë jomateriale në zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik të Shqipërisë dhe të vendeve të rajonit. 1 The secrets of intangible wealth 5

6 ABSTRACT In its 2006 report regarding the wealth of nations, the World Bank revealed that manufactured capital and natural resources accounted for around 20%-40% of total assets, while the rest consisted of intangible wealth. This latter not only represents the main component of national wealth, but represent also the most important source of competitiveness and sustainable development. The evaluation of this kind of wealth, which by its very nature is difficult to be measured, is made through two capitals: human capital and institutional capital. According to an article published by Ronald Bailey in 2007, rich countries are largely rich because of their population's skills and the quality of institutions supporting economic activity. Based on this affirmation and given the fact that in the last years intangible wealth has become a very discussed topic by the economists, I have undertaken this research the main goal of which is to analyse the impact of intangible wealth elements on the economic sustainable development of Albania and the Region countries. 6

7 LISTA E AKRONIMEVE BB Banka Botërore GDP Gross National Product FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar WEF World Economic Forum OBSH Organizata Botërore e Shëndetësisë PBB Produkti i Brëndshëm Bruto OKB Organizata e Kombeve të Bashkuara IZHH Indeksi i Zhvillimit Human ISL Indeksi i Sundimit të Ligjit IHD Investimet e Huaja Direkte OECD - Organization for Economic Cooperation and Development UNESCO - United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization ICRG - International Country Risk Guide FHI - Freedom House Index WJP World Justice Project CPI Corruption Perception Index 7

8 LISTA E FIGURAVE Figura 1 - Përbërja e pasurisë totale Figura 2 - Përbërja e pasurisë së Shqipërisë (vlera mesatare/frymë gjatë periudhës ) Figura 3 Kurba e Kuznets Figura 4 Pasuria e kombeve sipas tre kendvështrimeve LISTA E TABELAVE Tabela 1 Indeksi i zhvillimit human për Shqipërinë për periudhën Tabela 2- Indeksi i zhvillimit human për 20 vendet e rajonit me të cilat do të krahasohet Shqipëria Tabela 3- Tendenca e remitancave përgjatë viteve Tabela 4 Vlera absolute dhe relative e remitancave, invstimeve të huaja dhe eksporteve gjatë periudhës Tabela 5 Vlera absolute e remitancave, konsumit total dhe shpenzimeve për arsim gjatë periudhës Tabela 6 Testimi i lidhjes konsum-remitanca nëpërmjet modeleve ekonometrike Tabela 7 Testimi i lidhjes shpenzime për arsim-remitanca nëpërmjet modeleve ekonometrike Tabela 8- Vlera absolute e remitancave, të ardhurave kombëtare dhe kursimit kombëtar bruto gjatë periudhës Tabela 9 Testimi i lidhjes të ardhura kombëtare-remitanca nëpërmjet modeleve ekonometrike Tabela 10 Testimi i lidhjes kursim kombëtar bruto-remitanca nëpërmjet modeleve ekonometrike Tabela 11 Faktorët e indeksit të sundimit të ligjit në Shqipëri për periudhën Tabela 12 Renditja e Shqipërisë në rang global Tabela 13 - Renditja e Shqipërisë në krahasim me vendet e rajonit për periudhën Tabela 14 Shqipëria dhe vendet e rajonit për periudhën Tabela 15 Renditja e Shqipërisë në krahasim me vendet e të njëjtit grup të ardhurash Tabela 16 Pasuria jomateriale në terma absolutë dhe relativë për Shqipërinë dhe vendet e rajonit të Europës Lindore dhe Azisë Qëndrore Tabela 17 Statistika e studentit t dhe vlera p për secilin prej variablave të modelit Tabela 18 Korrelacioni midis variablave të modelit LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 1 Indeksi i zhvillimin human për rajonin e Europës Lindore dhe Azisë Qëndrore Grafiku 2 Tendenca e remitancave në Shqipëri Grafiku 3 Ecuria përgjatë viteve e secilit prej faktorëve për Shqipërinë Grafiku 4 Pasuria jomateriale si pjesë e pasurisë totale për vendet e rajonit Grafiku 5 Pasuria jomateriale për frymë për vendet e rajonit

9 Përmbajtja ABSTRAKTI... 5 ABSTRACT... 6 LISTA E AKRONIMEVE... 7 LISTA E FIGURAVE... 8 LISTA E TABELAVE... 8 LISTA E GRAFIKËVE... 8 HYRJE Qëllimi i studimit Objektivat e projektit të kërkimit Risia e hulumtimit Struktura e punimit KAPITULLI I KONTEKSTI I ANALIZËS STUDIMORE DHE RISHIKIMI I LITERATURËS - RËNDËSIA E PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM EKONOMIK TË SHQIPËRISË KONTEKSTI I ANALIZËS STUDIMORE Rëndësia e pasurisë jomateriale në botë dhe në Shqipëri Rritja ekonomike dhe zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik ANALIZA E LITERATURËS SË SHQYRTUAR Pasuria e kombeve e parë në tre këndvështrime të ndryshme Literatura e shqyrtuar në lidhje me faktorët e pasurisë jomateriale KAPITULLI II KAPITALI HUMAN SI NJË NGA DY GRUPET E FAKTORËVE PËRBËRËS SË PASURISË JOMATERIALE KUADRI TEORIK I KAPITALIT HUMAN RËNDËSIA E KAPITALIT HUMAN NË RRITJEN EKONOMIKE RËNDËSIA E INVESTIMIT NË ARSIMIMIN E KAPITALIT NJERËZOR PËR ZHVILLIM EKONOMIK ANALIZË KRAHASIMORE E SHQIPËRISË ME VENDET E RAJONIT Indeksi i kapitalit human Matja e kapitalit human nëpërmjet indeksit të zhvillim human

10 2.4.3 Analiza krahasimore e Shqipërisë me vendet e rajonit PËRMBYLLJE KAPITULLI III REMITANCAT DHE RËNDËSIA E TYRE SI NJË NGA TRE VARIABLAT PËRCAKTUESE TË PASURISË JOMATERIALE KONCEPTI TEORIK I REMITANCAVE ROLI I REMITANCAVE NË ZHVILLIMIN MIKROEKONOMIK DHE MAKROEKONOMIK TË VENDIT PËRQASJA OPTIMISTE DHE PËRQASJA PESIMISTE Përqasja optimiste Përqasja pesimiste Impakti i remitancave mbi zhvillimin e përgjithshëm në nivel mikroekonomik dhe makroekonomik REMITANCAT NË SHQIPËRI Tendenca e remitancave gjatë periudhës Remitancat, investimet e huaja direkte dhe eksportet Remitancat dhe impakti i tyre në konsum e arsim Remitancat dhe impakti i tyre në të ardhurat dhe kursimet kombëtare REMITANCAT SOCIALE DHE NDIKIMI I TYRE NË ZHVILLIM EFEKTI I MIGRIMIT NË PASURINË JOMATERIALE Emigrimi i trurit në Shqipëri Konvertimi i migrimit të trurit në një avantazh për vendin Përmbyllje KAPITULLI IV KAPITALI INSTITUCIONAL DHE RËNDËSIA E TIJ NË ZHVILLIMIN E VENDIT RISHIKIMI I LITERATURËS DHE KONTEKSTI STRUKTUROR NË LIDHJE ME KAPITALIN INSTITUCIONAL RËNDËSIA E EFIÇENCËS INSTITUCIONALE NË ZHVILLIMIN E VENDIT MATJA E KAPITALIT INSTITUCIONAL Mënyrat e ndryshme të matjes së kapitalit institucional Indeksi i sundimit të ligjit si vlerësues i efiçencës së kapitalit institucional ANALIZË KRAHASUESE NË LIDHJE ME INDEKSIN E SUNDIMIT TË LIGJIT Analiza krahasuese në lidhje me vendet e rajonit Analiza krahasimore e Shqipërisë në lidhje me vendet e të njëjtit grup të ardhurash

11 4.5 Përmbyllje KAPITULLI V ANALIZA KRAHASIMORE DHE SASIORE E PASURISË JOMATERIALE TË SHQIPËRISË METODOLOGJIA PROBLEMATIKA NË LIDHJE ME GJETJEN E TREGUESIT TË DUHUR PËR MATJEN E ZHVILLIMIT DHE MANGËSIRA TË TJERA TË HULUMTIMIT ANALIZË KRAHASIMORE E SHQIPËRISË ME VENDET E RAJONIT ANALIZA SASIORE E HULUMTIMIT Baza e të dhënave Variablat e studiuara Hipotezat kryesore dhe testimi i tyre Nënhipotezat dhe testimi i tyre Përmbyllje KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME I. Konkluzionet dhe rekomandimet në lidhje me analizën krahasimore të Shqipërisë me vendet e rajonit përsa i përket cilësisë së kapitalit human II. Konkluzionet dhe rekomandimet në lidhje me analizën sasiore të remitancave në agregatët kryesorë mikroekonomikë dhe makroekonomikë të Shqipërisë III. Konkluzionet dhe rekomandimet në lidhje me analizën krahasimore të Shqipërisë me vendet e rajonit përsa i përket cilësisë së kapitalit institucional IV. Konkluzionet dhe rekomandimet në lidhje me analizën krahasimore dhe analizën sasiore të pasurisë jomateriale të Shqipërisë BIBLOGRAFIA

12 HYRJE QËLLIMI I STUDIMIT Qëllimi i këtij hulumtimi është të identifikojë elementët e pasurisë jomateriale dhe të bëjë një analizë të gjendjes së kësaj pasurie në vendin tonë duke e krahasuar me vendet e rajonit dhe vendet e të njëjtit grup të ardhurash. Gjithashtu studimi në fjalë ngre hipotezën që këta faktorë kanë një rëndësi statistikisht të konsiderueshme në rritjen ekonomike, mirëqenien dhe zhvillimin e qëndrueshëm të Shqipërisë dhe si të tillë duhet t iu jepet vëmendja e munguar. Ekuacioni që përbën pikënisjen e këtij studimi është si më poshtë: R = A *S α S*F α F* L α L R paraqet pjesën jomateriale të pasurisë e cila nga vetë përcaktimi dhe natyra e saj është e vështirë për tu matur, por ekspertët e BB kanë konkluduar që janë dy faktorë kryesorë që e përbëjnë atë; kapitali human dhe kapitali institucional. Kapitali human sipas këtij ekuacioni përcaktohet dhe vlerësohet nëpërmjet dy variablave; remitancat dhe vitet e arsimimit, ndërkohë që kapitali institucional matet nëpërmjet indeksit të sundimit të ligjit. Hulumtimi në fjalë do të përmbajë tre kapituj kushtuar rëndësisë së secilit prej dy faktorëve të mësipërm (kapitalit human dhe kapitalit institucional) në zhvillimin e qëndrueshëm, si dhe problematikave në lidhje me vlerësimin dhe matjen e tyre. Gjithashtu teza synon të zhvillojë analizë krahasuese në lidhje me secilin prej faktorëve të sipërpërmendur për Shqipërinë me vendet e rajonit dhe me vendet e të njëjtit grup të ardhurash. Ndërkaq në kapitullin e fundit do të paraqitet një model ekonometrik i cili është realizuar për të testuar hipotezën që secili prej tre variablave të modelit, është i rëndësishëm në zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik të Shqipërisë. Mënyra më e mirë për vlerësimin dhe problematikat e këtij të fundit do të diskutohen dhe do të analizohen në kapitullin e parë. 12

13 OBJEKTIVAT E PROJEKTIT TË KËRKIMIT Punimi do të realizohet përmes arritjes së objektivave të mëposhtme: Identifikimi i faktorëve socio-ekonomikë që përbëjnë pasurinë jomateriale. Përcaktimi i mënyrës më të mirë për matjen e kapitalit human. Analizë krahasimore e indeksit të zhvillimit të kapitalit human së Shqipërisë me vendet e rajonit. Analizimi i remitancave me avantazhet dhe problematikat e tyre dhe si paraqitet situata në lidhje me të ardhmen e tyre në Shqipëri. Analizë sasiore në lidhje me impaktin e remitancave mbi agregatë të ndryshëm makroekonomikë të Shqipërisë. Vlerësimi dhe matja e efiçencës institucionale dhe e zbatueshmërisë së ligjit. Analizë krahasimore e indeksit të sundimit të ligjit në Shqipëri në krahasim me vendet e rajonit dhe vendet e të njëjtit grup të ardhurash. Analizë krahasimore e gjendjes së pasurisë jomateriale së Shqipërisë me vendet e rajonit. Analizë sasiore në lidhje me impaktin e komponentëve të pasurisë jomateriale në zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik të vendeve të rajonit, përfshirë dhe Shqipërinë. RISIA E HULUMTIMIT Ky kërkim shkencor synon të prezantojë konceptin e pasurisë jomateriale dhe të sqarojë rëndësinë e elementëve të saj në zhvillim, në mënyrë që tu jepet dhe tu kushtohet vëmendja e duhur nga instancat dhe organet vendimarrëse. Sipas përkufizimit të Bankës Botërore pasuria jomateriale përfshin dy lloj kapitalesh; kapitalin human dhe kapitalin institucional. Kapitali human, matet kryesisht nëpërmjet viteve të arsimit, kështu që cilësia e arsimit në formëzimin e një kapitali produktiv human është thelbësore. Ndërkaq kapitali institucional, matet nëpërmjet indeksit të sundimit të ligjit, duke na bërë të kuptojmë që një shtet demokratik, i sigurt dhe i fuqishëm ka nevojë për një sistem ligjor efiçent. Punimi në fjalë mund të konsiderohet risi, sepse 13

14 trajton për herë të parë një temë të tillë (patrajtuar deri më sot në Shqipëri, pasurinë jomateriale) dhe sepse koha e kryerjes së hulumtimin përkon me periudhën e ndërrmarrjes së reformave në arsim e në drejtësi, reforma të cilat kanë impakt të drejtëpërdrejtë respektivisht mbi kapitalin human dhe mbi atë institucional. STRUKTURA E PUNIMIT Hulumtimi përbëhet nga pesë kapituj të ndarë në çështjet e nënçështjet përkatëse. Çdo kapitull analizon secilin prej elementëve të pasurisë jomateriale nëpërmjet analizës cilësore, sasiore dhe krahasimore. Kapitulli i parë merret me studimit e kontekstit të analizës studimore dhe me shqyrtimin e literaturës. Ky kapitull përbëhet nga dy pjesë kryesore. Pjesa e parë shqyrton kontekstin studimor duke paraqitur një tablo të përgjithshme të asaj çka konsiderohet si pasuri jomateriale dhe analizon në mënyrë të përgjithshme përbërjen e pasurisë së Shqipërisë. Ndërkaq pjesa e dytë e këtij kapitulli merret me analizën e literaturës ekzistuese në lidhje me pasurinë jomateriale dhe faktorëve të saj. Kjo pjesë e shqyrton pasurinë nën tre këndvështrime; atë të Adam Smith, të Bankës Botërore dhe të Thomas Piketty. Gjithashtu analizohet në mënyrë të sintetizuar literatura në lidhje me kapitalin human, kapitalin institucional dhe remitancat. Kapitulli i dytë i kushtohet kapitalit human dhe kryesisht arsimit, si variabli i parë përcaktues i pasurisë jomateriale. Pjesa e parë e kapitullit analizon në mënyrë të detajuar kuadrin teorik të kapitalit human dhe literaturën përkatëse. Pjesa e dytë e kapitullit merret me rëndësinë e kapitalit human në rritjen ekonomike, ndërkohë që pjesa e tretë shqyrton rëndësinë e investimit në arsim për rritje ekonomike. Pjesa e katërt lidhet me përcaktimin e mënyrës më të mirë për të matur kapitalin human dhe me analizën krahasimore të kapitalit human të Shqipërisë me vendet e rajonit. Kapitulli i tretë analizon remitancat si variabli i dytë përcaktues i pasurisë jomateriale. Pjesa e parë e kapitullit, ashtu si dhe në kapitullin paraardhës, merret me shqyrtimin e literaturës dhe të kuadrit teorik. Pjesa e dytë sheh rëndësinë e remitancave në zhvillimin mikroekonomik dhe makroekonomik të vendit nën këndvështrimin pesimist dhe optimist. Pjesa e tretë e këtij kapitulli analizon nëpërmjet modeleve ekonometrike impaktin e remitancave mbi agregatët kryesorë 14

15 makroekonomikë të Shqipërisë. Në këtë kapitull gjithashtu i është kushtuar vëmendje rëndësisë së remitancave sociale si dhe efektit të emigrimit të trurit mbi zhvillimin ekonomik të vendit. Kapitulli i katërt lidhet me variablin e tretë përcaktues të pasurisë jomateriale, kapitalin institucional. Pjesa e parë shqyrton literaturën në lidhje me kapitalin institucional, duke i bërë një analizë më të detajuar se sa ajo e paraqitur në kapitullin e parë. Pjesa e dytë sheh rëndësinë e efiçencës institucionale mbi zhvillimin e vendit. Pjesa e tretë dhe e katërt trajton mënyrat e ndryshme të matjes së këtij kapitali, duke përzgjedhur më të mirën e mundshme dhe duke bërë më pas bëhet një analizë krahasimore të indeksit të sundimit të ligjit në Shqipëri me vendet e rajonit dhe vendet e të njëjtit grup të ardhurash. Kapitulli i pestë trajton metodologjinë e përdorur në këtë kërkim shkencor, duke analizuar hipotezat e ngritura, të dhënat dhe variablat e marrë në studim. Pjesa e parë e këtij kapitulli paraqet analizën krahasimore të pasurisë jomateriale në Shqipëri me pasurinë jomateriale të vendeve të rajonit, kurse pjesa e dytë paraqet analizën sasiore nëpërmjet modeleve ekonometrike për të testuar hipotezat e ngritura. Pjesa e fundit e punimit, (e cila nuk është konsideruar si një kapitull më vete) paraqet konluzionet e arritura gjatë këtij punimi shkencor dhe jep rekomandime e sugjerime për përmirësimin e situatës. 15

16 KAPITULLI I KONTEKSTI I ANALIZËS STUDIMORE DHE RISHIKIMI I LITERATURËS - RËNDËSIA E PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM EKONOMIK TË SHQIPËRISË 1.1 KONTEKSTI I ANALIZËS STUDIMORE Rëndësia e pasurisë jomateriale në botë dhe në Shqipëri Qëllimi kryesor i këtij kapitulli është analizimi i pasurisë jomateriale dhe rëndësia e saj në rritjen dhe zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik, si dhe paraqitja e literaturës së shqyrtuar për realizimin e këtij punimi shkencor. Pjesa e parë e kapitullit kërkon të paraqesë se si është e formuar pasuria e shteteve, duke e vënë theksin tek pasuria e Shqipërisë. Një nga çështjet që ngjall debat të madh sa herë që ngrihet për diskutim ka të bëjë me gjetjen e një shpjegimi të logjikshëm se pse disa nga vendet e botës pavarësisht që nuk kanë pasuri të mëdha janë shumë të pasura dhe pse disa të tjera, edhe pse janë bekuar nga natyra me pasuri të shumta, vazhdojnë të jenë të ekstremisht të varfëra. Arsyet e listuara gjatë viteve kanë qenë të ndryshme në shumëllojshmërinë e tyre. Pjesa më e madhe e kanë justifikuar pyetjen e bërë, por vitet e fundit listës ekzistuese i është shtuar dhe një teori e re e cila duket sikur i lë disi në hije teoritë ekzistuese. Kjo teori e gjeneruar nga një studim i realizuar nga Banka Botërore del në konkluzionin se vendimtare për ndarjen e shteteve në të pasur dhe të varfër është ajo që cilësohet si pasuri jomateriale dhe që konsiston në elementë të tillë si kapitali human, efiçenca e ligjit dhe e institucioneve, apo mirëqeverisja. Për të bërë një përqasje më të mirë të këtij termi mjafton t i 16

17 referohemi figurës së mëposhtme e cila identifikon dhe paraqet elementët që përbëjnë pasurinë në tërësi. Figura 1 - Përbërja e pasurisë totale Pasuria Totale Kapitali i prodhuar Kapitali Natyral Kapitali Jomaterial Asetet e huaja neto Makineritë, paisjet, strukturat Tokat joprodhu ese Nënpro duktet e naftës Tokat prodhu ese Zonat e mbrojtu ra Pyjet Kapitali human Kapitali institucional Asetet totale - Borxhi Burimi Banka Botërore Nga skema e mësipërme vihet re që në tërësi pasuria e një vendi përbëhet nga tre lloj kapitalesh; kapitali i prodhuar, kapitali natyror dhe kapitali jomaterial, si dhe nga asetet e huaja neto. Konteksti i studimit të këtij kërkimi shkencor do të fokusohet pikërisht tek kapitali jomaterial duke qenë se ai përbën dhe pjesën më të madhe të pasurisë në tërësi (60%-80% të pasurisë totale). Pasuria jomateriale e kombeve ka pasur një trend rrites me kalimin e kohës, rritje që i atribuohet kryesisht rritjes së popullsisë, e cila duke qenë se përkthehet në një kapital human potencial ka ndikim të drejtëpërdrejtë mbi pasurinë jomateriale të përgjithshme dhe individuale. Shkëmbimi i mendimeve, njohurive dhe ideve është një proçes që mund të rrisë inventarin e paprekshëm të dikujt. Kështu nëse dy individë shkëmbejnë me njëri-tjetrin nga një ide apo nga një paketë njohurish, në fund ata do të rezultojnë me dy ide apo paketa njohurish në total sepse do të mbartin njohuritë e veta dhe njohuritë e përfituara 2. Ndërkaq nëse bëhët fjalë për shkëmbim 2 Askari. M.Y. (2016). A theory of equality and intangible wealth. International Journal of Business and Management Studies. ISSN: :: 05(01):

18 material, njëri prej tyre do të përfundojë ose në situatën fillestare ose më keq se më parë, duke krijuar në këtë rast një situatë pareto inefiçente. Pasuria jomateriale është e trashëgueshme nga brezi në brez duke bërë të mundur rritjen e vlerës së saj me kalimin e viteve. Në ekonominë e re mjetet e prodhimit janë të dominuara kryesisht nga teknologjia, aftësitë dhe njohuritë e qytetarëve, të cilat janë një faktor kyç për proçesin e prodhimit, për rritjen ekonomike dhe për zhvillimin në përgjithësi. Ata inpute që dikur konsideroheshin si baza e prodhimin (toka dhe kapitali), tashmë nuk kanë asnjë vlerë pa përfshirjen e kapitalit jomaterial në proçesin e prodhimit. Kryesisht në një pjesë të madhe të studimeve termi kapital jomaterial është përdorur në një kuptim të ngushtë të lidhur vetëm me firmat dhe organizatat, por studimi i Bankës Botërore e sheh këtë term në një këndvështrim më makroekonomik. Kapitali jomaterial sipas BB është ai kapital i cili nuk është as natyror e as i prodhuar, e si pasojë ai domosdshmërisht përfshin kapitalin human i cili përbëhet nga shuma e njohurive, dijeve dhe aftësive, dhe kapitalin institucional e social, i cili përbëhet nga efiçenca institucionale dhe nga shkalla e besimit dhe e bashkpunimit të njerëzve në një shoqëri. Sipas raportit të Bankës Botërore, rreth 85% e vendeve të marra në studim mbi 50% të pasurisë totale e kanë të përbërë nga jomaterialja. Gati 80% e pasurisë së vendeve të zhvilluara dhe 60% e pasurisë së vendeve në zhvillim përbëhet pikërisht nga ky lloj kapitali. Këto të dhëna theksojnë dhe njëherë faktin që kapitali human dhe kapitale të tjera jomateriale luajnë një rol thelbësor në zhvillimin ekonomik. 3 Vende të tilla si SHBA apo Zvicra, të cilat zënë ndër vendet e para në listën e vendeve më të pasura në botë, nuk janë të pasura vetëm për shkak të pasurive natyrore, por janë të pasura sepse burimet e tyre natyrore vlejnë më shumë në këto shtete se sa do të vlenin në shtete të tjera. Kështu nëse pasuritë natyrore të SHBA-së si pyjet, tokat pjellore apo mineralet e ndryshme kombinohen me teknologjinë e avancuar, me forcën punëtore të përgatitur e me një organizim efiçent ato kthehen në pasuri të shumëfishuara e të vlefshme. Gjithashtu nëse këto pasuri natyrore gjenden në ato shtete ku mbizotëron ligji, ku administrate publike dhe qeveria nuk janë 3 World Bank (2005). Where is the wealth of Nations:Measuring Capital for the 21st century. Washington D.C 18

19 të korruptuara dhe bëjnë efektivisht punën e tyre, dhe ku qytetarët kanë besim në shtetin e tyre, atëherë vlera e pasurisë së atij shteti shtohet. Nga studimi i Bankës Botërore gjithashtu rezultoi se kishte dhe vende të tilla si Republika e Kongos, Nigeria, Algjeria, Siria, dhe Gaboni të cilat kishin pasuri jomateriale në terma negativë, pasojë kjo e nivelit të lartë korrupsionit në qeveritë e tyre apo e sistemit arsimor të pazhvilluar. Në fakt të gjithë këto vende janë zotëruese të burimeve të naftës, çka do të thotë që pasuritë e tyre natyrore janë shumë të mëdha, por fakti që këto burime natyrore gjenden në mjedise e në vende të cilat nuk dinë t i shfrytëzojnë ato në mënyrë produktive, bën që vlera e tyre reale të jetë shumë e vogël. Qeveritë e vendeve të lartpërmendura kryesisht janë qeveri diktatoriale të cilat e kanë përqëndruar pushtetin dhe pasurinë në duart e tyre, duke i lënë kombet që drejtojnë tepër të varfëra. 4 Përsa i përket Shqipërisë vlera mesatare e kësaj pasurie në periudhën (viti 2005 është viti i fundit për të cilin janë të disponueshme të dhënat në lidhje me ndryshimin e pasurisë së kombeve) arrin në dollarë për frymë duke përbërë kështu rreth 72% të pasurisë totale, ndërkohë që kapitali i prodhuar dhe ai natyror së bashku përbëjnë rreth 28%, me një përqindje individuale gati të barabartë mes tyre. Figura e mëposhtme paraqet se si është e përbërë pasuria totale në Shqipëri gjatë periudhës Figura 2 - Përbërja e pasurisë së Shqipërisë (vlera mesatare/frymë gjatë periudhës ) Kapitali natyror 14% Kapitali i prodhuar 14% Kapitali jomaterial 71% Asetet e huaja neto -1% Burimi Banka Botërore (Përpunim i autorit) 4 Bailey.R. (2007). The secret of intangible wealth. 19

20 Nga figura 2 dallohet qartazi që kapitali jomaterial përbën pjesën më të madhe të pasurisë në tërësi, pasuar nga kapitali i prodhuar e ai natyror, ndërkohë që asetet e huaja kanë një përqindje aspak të konsiderueshme në totalin e pasurisë së Shqipërisë. Shkaku për këtë të fundit është i lidhur me përqindjen e lartë të borxhit që ka Shqipëria, duke qenë se asetet e huaja neto shprehin diferencën midis aseteve totale dhe borxhit. Në fakt nga të dhënat e publikuara të Bankës Botërore, vlera e aseteve të huaja neto për fymë ishte negative në vitin 2000 dhe 2005, respektivisht -386 dollarë dhe -371 dollarë për frymë Rritja ekonomike dhe zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik Zhvillimi lidhet me proçesin e përmirësimit të cilësisë së jetës. Ai është shkaktar i rritjes së nivelit të jetesës nëpërmjet rritjes së të ardhurave dhe si pasojë rritjes së konsumit, i rritjes së vetrespektit të individëve nëpërmjet krijimit të sistemeve sociale, dhe i rritjes së burimeve natyrore nga të cilat varet vazhdimësia ekonomike dhe sociale. Zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik lidhet me rritjen e vazhdueshme ekonomike, si dhe efiçencën e stabilitetin makroekonomik. Ai karakterizohet nga një rritje në përdorimin efiçent të burimeve dhe nga një reduktim i shpërdorimit të tyre. Shoqëritë e zhvilluara nuk janë më në kërkim të rritjes ekonomike duke qenë se këtë të fundit e kanë arritur që në epokën industriale. Tashmë këto shtete prodhojnë shumë më tepër se sa nevojitet për të plotësuar nevojat e konsumatorëve të tyre, si pasojë ata janë në kërkim të arritjes së zhvillimit të qëndrueshëm. Nga ana tjetër vendet në zhvillim (ku bën pjesë edhe Shqipëria) janë ende në fazën e rritjes ekonomike dhe plotësimit të nevojave ekonomike, por ata duhet të jenë më të prirura drejt zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik sepse nëpërmjet tij mund të arrihet zhvillimi i përgjithshëm human duke mbajtur të qëndrueshëm aftësinë e sistemit natyror për vazhduar prodhimin. Rritja ekonomike lidhet me rritjen e vlerës së të mirave dhe shërbimeve që ofron një ekonomi, pra rritja ekonomike është rritja e normës së GDP-së së një vendi. Po të nisemi nga përkufizimi i të dy termave konstatohet se rritja është diçka e matshme dhe e fokusuar thjesht në produktin e brendshëm që prodhon një ekonomi, ndërkohë që zhvillimi është një koncept më i gjërë i cili e 20

21 përfshin dhe rritjen. Kjo e fundit mund të konsiderohet një kusht i nevojshëm, por jo i mjaftueshëm për zhvillim. Ekzistojnë disa faktorë materialë e jomaterialë që ndikojnë rritjen dhe zhvillimin ekonomik. Duke qenë se rritja është një koncept më i matshëm se sa zhvillimi atëherë faktorët materialë, të tillë si konsumi, investimet, shpenzimet qeveritare dhe eksportet janë të lidhura në mënyrë të drejtpërdrejtë me rritjen. Si pasojë rritja e këtyre agregatëve ekonomikë do të kishte një impakt të rëndësishëm në rritjen ekonomike të vendit, duke bërë të mundur dhe arritjen e zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik në terma afatgjatë. Faktorët jomaterialë nga ana tjetër janë të paprekshëm e më të vështirë për tu matur, por kanë ndikim domethënës mbi zhvillimin e qëndrueshëm. Këta faktorë, për të cilët do të zhvillohet dhe studimi në fjalë, duke u nisur nga ekuacioni i Bankës Botërore janë grupuar në faktorë të kapitalit human dhe faktorë të kapitalit institucional. Rritja ekonomike nuk i merr parasysh ekonominë informale, shpërndarjen e të ardhurave, zhvillimin e kapitalit human apo dimensione të tjera sociale e institucionale, ndërkohë që këto të fundit përbëjnë diferenca të konsiderueshme në dallimin midis vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim. Duke pasur në konsideratë dallimet midis këtyre dy koncepteve (rritjes dhe zhvillimit) mund të konkludohet se shtetet duhet të jenë të fokusuara më shumë tek zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik se sa thjesht tek rritja ekonomike. 1.2 ANALIZA E LITERATURËS SË SHQYRTUAR Pasuria e kombeve e parë në tre këndvështrime të ndryshme Pasuria sipas Adam Smith Botimi më ndërkombëtarisht i njohur e i pranuar në lidhje me pasurinë e shteteve është ai i Adam Smith The wealth of Nations. Ky libër i botuar në 1776 e përcaktonte pasurinë si prodhimin 21

22 vjetor të tokës dhe të punës në një shoqëri. Pasuria sipas Smith-it është faktori i vetëm i rëndësishëm në një shoqëri njerëzore. Duke qenë se ajo shërben për të përmbushur nevojat e pafundme njerëzore, këta të fundit janë të prirur që të fitojnë gjithmonë e më shumë pasuri. Madje qëllimi kryesor i njerëzve është që të përdorin çdo mënyrë për të rritur pasurinë e tyre dhe si pasojë atë pagëzohen me termin Njeriu Ekonomik (Smith, 1776). Në përcaktimin që Smith i bën shkencës së ekonomiksit (shkenca e pasurisë), pasuria vlerësohet si kryesore prej tij dhe qenia njerëzore si dytësore. Ky mbivlerësim i pasurisë dedukton që njerëzit duhet të sakrifikohen për hir të saj duke qenë se ata punojnë për të dhe jo e anasjellta. Burimi kryesor i pasurisë janë pagat dhe specializimi është çelësi për rritjen e pasurisë. Smith ishte ithtar i idesë që vendet e pasura ishin të tilla sepse ato kishin praktikuar ndarjen e punës në disa detyra dhe njerëzit mund të kontribuonin në rritjen e pasurisë së një vendi duke u specializuar për një punë të caktuar dhe jo duke bërë disa punë njëkohësisht sepse kjo e fundit do të rezultonte në joproduktivitet. Konkurrueshmëria e vendeve nëpërmjet avantazheve absolute është një teori e Adam Smith, sipas së cilit specializimi i punës duhej të bëhej me qëllim që produktet e përfituara prej këtij specializimi të tregtoheshin jashtë kufinjve të një vendi. Pra Smith arrinte në konkluzionin që specializimi i punës dhe zhvillimi i tregtisë së jashtmë janë pikërisht ata që bëjnë ndarjen midis vendeve të pasura dhe vendeve të varfëra. Ndërkohë që ndarja e njerëzve në të varfër e të pasur bëhet në varësi të faktit se sa mallra ata mund të blejnë me paratë që zotërojnë. Sipas tij paraja në vetvete nuk ka ndonjë vlerë. Ajo merr vlerë në varësi të punës që mund të blejë sepse vlera e vërtete e çdo gjëje për Smith-in ishte puna. Kështu kur një person paguan për mallin ai realisht paguan punën e bërë për të krijuar atë mall. Fakti që disa punë paguajnë më shumë se të tjerat lidhet me një sërë arsyesh të ndryshme, por kryesisht ka të bëjë me vështirësinë e punës, me niveline e ekspertizës që kërkohet për atë punë si dhe me kërkesën e ofertën e punës, pra pasuria e një vendi lidhet me punën dhe pagën e paguar. Sipas Smith pasuria e vërtetë e një kombi lidhet me vlerën e mallrave dhe shërbimeve që një vend prodhon, pra ai në një farë mënyre ishte shpikësi i konceptit të GDP (produktit të brëndshëm bruto). Kështu për të rritur pasurinë nuk është e nevojshme magazinimi dhe ruajtja e metaleve (deri në atë kohë si pasuri konsiderohej vetëm ari dhe metale të tjera të vlefshme), por rritja e produktivitetit dhe zgjerimi i tregtisë (Smith, 1776). Pavarësisht se Smith ka qenë partizan i konceptit të vetërregullimit të tregjeve (dora e padukshme), ai asnjëherë nuk e ka 22

23 mënjanuar plotësisht rolin e qeverisë në ekonomi. Sipas tij roli i shtetit lidhet me drejtësinë, mbrojtjen, krijimin dhe mirëmbajtjen e punëve publike, të cilat kontribuojnë në përmirësimin e tregtisë, arsimit dhe mbajtjen e dinjitetit të sovranit, aktivitete të cilat duhet të financohen nga një taksim i drejtë dhe i qartë. Adam Smith e konsideronte pasurinë si të vetmen mënyrë për të plotësuar nevojat gjithmonë e në rritje të njerëzve. Teoria e tij është mbështetur nga një pjesë e madhe e ekonomistëve duke qenë se ai është konsideruar si babai i ekonomisë. Por ka pasur dhe shumë të tjerë që nuk kanë ndarë të njëjtat mendime si Smith në lidhje me pasurinë e kombeve. Kritikat për teorinë e tij janë bërë në lidhje me disa arsye. E para lidhet me faktin që në përcaktimin e tij për pasurinë Smith merrte në konsideratë vetëm pasurinë materiale, produktet e prodhuara nga toka dhe puna, ndërkohë që linte pa përfshirë shërbimet dhe pasurinë e paprekshme e cila shërben për të përmbushur nevojat e njerëzve ashtu si dhe pasuria materiale. Së dyti sipas Smith njerëzit ishin në shërbim të pasurisë dhe ata duhet të sakrifikoheshin për ta rritur gjithmonë e më shumë atë. Ndërkohë që pasuria duhet konsideruar si mjet i njerëzimit i cili shërben për të përmirësuar jetën e këtij të fundit. Së treti ekonomistët e kritikojnë teorinë e Smith-it në lidhje me faktin që sipas tij pagat ishin i vetmi mjet për krijimin dhe rritjen e pasurisë. Këta ekonomistë mbështesin tezën që pasuria krijohet nëpërmjet kapitalit natyror, kapitalit fizik dhe kapitalit human. Madje ky i fundit konsiderohet si burimi më i rëndësishëm prandaj nuk duhen parë vetëm në aspektin e një Qenie Ekonomike që do me çdo kusht të sigurojë pasuri. Ekzistojnë aspekte të tjera si vetëvlerësimi, dashuria, shoqëria, respekti e besimi të cilat kanë vlerë më të madhe se sa pasuria materiale Pasuria sipas Bankës Botërore Ekzistojnë disa studime dhe raporte të Bankës Botërore në lidhje me pasurinë dhe zhvillimin e vendeve, por dy ndër më të rëndësishmet e saj, qëllimi i të cilave është pikërisht analizimi i pasurisë së kombeve dhe gjetja e mënyrës më të mirë për matjen e saj janë: Expanding the 23

24 measure of wealth: Indicators of Environmentally Sustainable Development publikuar në 1997 dhe Where is the wealth of Nations?: Measuring Capital for 21st century publikuar në Në raportin e vitit 1997 autorët theksojnë rëndësinë e kapitalit të prodhuar dhe atij natyror si komponentë të rëndësishëm të pasurisë, por ata vënë re që mënyra e organizmit të individëve dhe të shoqërisë janë faktori më i rëndësishëm përcaktues i pasurisë së kombeve. Vlerësimet e mëparshme të pasurisë merrnin në konsideratë vetëm kapitalin natyror dhe të prodhuar, por studiues dhe raporte të ndryshëm të Bankës Botërore 6 në vlerësimet e mëvonshme filluan të merrnin në konsideratë dhe një faktor të ri; burimet humane. Roli i njerëzve është i rëndësishëm në përcaktimin e natyrës dhe normës së rritjes ekonomike (Banka Boterore, 1997). Burimet humane sipas studimit në fjalë përbëhen nga kapitali human, puna dhe kapitali social, ku ky i fundit është më i vështiri për tu vlerësuar dhe për tu matur. Këto burime në vitin 1994 përbënin 79% të të gjithë pasurisë së SHBA-së, ndërkohë që kapitali i prodhuar përbënte 15% dhe ai natyror vetëm 6%. Në vendet me të ardhura të ulta përpjesa e secilit prej tre burimeve të pasurisë ishte; 59% burimet humane, 20% kapitali natyror dhe 21% kapitali i prodhuar. Gjetja e treguesve për matjen e kapitalit social është e vështirë duke qenë se ai konsiderohet pjesë e kapitalit jomaterial, por studime të shumta empirike kanë nxjerrë disa indekse të tilla si numri i shoqatave në një shtet, pjesmarrja në to, besimi në sindikata, pjesmarrja në vendimarrje, liria politike dhe civile, përqindja e popullsisë e përfshirë në lëvizje separatiste, indeksi i korrupsionit, indeksi i inefiçencës së qeverisë, indeksi i demokracisë, mobiliteti social, përqindja e vrasjeve dhe vetvrasjeve, cilësia e burokracisë, të burgosurit për banorë etj. 7 Studimi i vitit 2005 i Bankës Botërore jep një tablo të përgjithshme të pasurisë së shteteve duke e copëzuar atë në disa përbërës; kapitali i prodhuar, burimet natyrore dhe kapitali jomaterial. Qëllimi kryesor i këtij studimi është që të analizojë pasurinë e pjesës më të madhe të vendeve të botës dhe të gjejë shkakun kryesor pse disa vende janë të pasura dhe disa të tjera të varfëra. 5 Hamilton, Kirk; Ruta, Giovanni; Bolt, Katharine; Markandya, Anil; Pedroso-Galinato, Suzette; Silva, Patricia; Ordoubadi, M. Saeed; Lange, Glenn-Marie; Tajibaeva, Liaila. (2005). Where is the wealth of nations? : measuring capital for the 21st century. Washington DC ; World Bank 6 Monitoring Environmental Progress (Banka Botërore 1995) dhe Sustainability and the wealth of nations (Serageldin 1996). 7 The OECD measurement of social capital project and question databank 24

25 Punimi në fjalë është versioni më i plotë dhe më i vonshëm në lidhje me pasurinë e kombeve dhe është vazhdim i raportit të 1997, Expanding the measure of wealth. Analizimi i pasurisë realizuar nga BB në 2005 pohon se pjesa dominuese e pasurisë së përgjithshme në mbarë botën përbëhet nga pasuria jomateriale ku kjo e fundit përfshin në vetvete kapitalin human dhe kapitalin institucional. Kështu vendet e pasura janë të tilla për shkak të aftësive të popullsisë së tyre dhe cilësisë së institucioneve që mbështesin mbarëvajtjen e aktivitetit ekonomik (World Bank, 2005). Madje me rritjen e të ardhurave pjesa e kapitalit natyror në pasurinë e përgjithshme vjen duke rënë ndërkohë që pjesa jomateriale vjen duke u rritur. Nga studimi vihet re që sa më i pasur bëhet një shtet aq më shumë rritet raporti i kapitalit të prodhuar dhe atij jomaterial në krahasim me atë natyror. Vihet re që në këtë botim në vend të termit kapital social përdoret si term kapitali institucional. Indeksi që mat këtë të fundit përfshin në vetvete dhe aspekte të kapitalit social duke e bërë termin e kapitalit institucional më gjithpërfshirës. Duke marrë në konsideratë rëndësinë e kësaj pasurie, kapitulli i shtatë 8 i këtij botimi të BB analizon përbërjen e kapitalit jomaterial në të cilin përfshihen të gjitha ato aktive që nuk janë llogaritur si pjesë e kapitalit natyror dhe atij të prodhuar. Në këtë kapitull gjithashtu është testuar edhe modeli ekonometrik i cili kërkon të japë shpjegime për faktorët që ndikojnë pasurinë jomateriale. Nëpërmjet të dhënave të marra nga 120 vende të botës është arritur në konkluzionin që kapitali human dhe kapitali institucional janë shpjegueset kryesore të pasurisë jomateriale në masën 89% Pasuria sipas Thomas Piketty Në vitin 2013 Thomas Piketty, autor dhe ekonomist francez boton librin e tij Kapitali në shekullin e XXI. Libri në fjalë kishte si subjekt të tij pasurinë dhe shpëndarjen e saj, duke marrë në konsideratë të dhëna në lidhje me të që nga shekulli i XVIII. Kryesisht autori është bazuar vetëm në kontinentin europian dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Teza bazë e autorit lidhet me hipotezën që nëse rritja e kapitalit në kohë është më e madhe se sa rritja ekonomike atëherë 8 Explaining the Intangible Capital Residual: The Role of Human Capital and Institutions 25

26 do të gjenerohet akumulim pasurie dhe pabarazi në shpërndarje. Kjo e fundit në fakt është arsye kryesore e krijimit të varfërisë. Hipoteza e autorit në fakt bie ndesh me hipotezën e Kuznets 9 sipas së cilës me zhvillimin e ekonomisë pabarazia ekonomike në fillim do të vijë duke u rritur deri sa të arrijë kulmin e saj dhe më pas do të bjerë. Figura 3 Kurba e Kuznets Pabarazia sipas Piketty është pasojë e kapitalizmit dhe ndryshe nga Adam Smith ai mendon se nevojitet ndërhyrja e shtetit që të bëhet rishpërndarja e të ardhurave, përndryshe sistemi demokratik i krijuar është i kërcënuar. Gjatë shekullit të XVIII dhe XIX pasuria ishte kryesisht e përqëndruar në duart e elitës, të cilët e kishin përfituar këtë pasuri si pasojë e trashëgimisë, por Luftërat Botërore dhe Depresioni i Madh e ndryshuan këtë fakt duke qenë se periudha u shoqërua me masa të forta qeveritare me qëllimin stabilizimin. Kështu taksat e larta, inflacioni, falimentimet apo shkatërrimi i familjeve të pasura ndikuan në një rishpërndarje të pasurisë dhe në një ngushtim të gapit midis të pasurve dhe të varfërve. Gjithsesi në shekullin në të cilin po jetojmë duket se situata në lidhje me përqëndrimin e pasurisë sipas Piketty është më keq se më parë. Në fakt në vitin 2016, 62 njerëzit më të pasur në botë zotërojnë të njëjtën sasi pasurie sa 50% e popullsisë së botës. Pra përqëndrimi i pasurisë ka arritur në terma alarmues. 9 Teorema e Kuznets e hedhur si hipotezë nga Simon Kuznets më 1955 sipas së cilës me zhvillimin ekonomik pabarazia në fillim rritet dhe më pas bie. 26

27 Problemi i kësaj pabarazie sipas Piketty qëndron pikërisht në lidhjen kapital-pasuri. Kjo e fundit rritet më shpejt se sa rritja ekonomike, (pra r > g, ku r shpreh kthimin nga pasuria dhe g shpreh normën e rritjes). Një rritje e ngadaltë ekonomike do të rrisë pasurinë dhe si pasojë pabarazinë, ndërkohë që një rritje më e shpejtë ekonomike do të zvoglojë rëndësinë e pasurisë dhe përqëndrimin e saj në elitën më të pasur. Kështu në këtë rast për tu shmangur nga rikthimi drejt pasurisë së trashëgueshme do të nevojitej një rritje e shpejtë dhe e fuqishme ekonomike, kryesisht e shkaktuar prej teknologjisë apo rritjes së popullsisë (bazuar në modelet e rritjes). Por rritja ekonomike duke qenë se varet nga faktorë ekzogjenë nuk mund të imponohet dhe si pasojë nuk mund të jetë një mjet i manovrueshëm nga qeveria për uljen e pabarazisë. Ajo që propozon Piketty lidhet me vendosjen e taksave globale nga ana e qeverisë në lidhje me të ardhurat dhe me pasurinë. Pabarazia sipas tij do të mund të reduktohej nëse do të vendosej një taksë pasurie vjetore deri në 2% dhe një taksë progresive mbi të ardhurat deri në 80% (Piketty T., 2013). Në një artikull të tij të vitit 2013 Thomas Piketty së bashku me Gabriel Zucman kanë bërë një studim në lidhje me raportin pasuri-të ardhura për vendet e pasura gjatë periudhës Në studimin në fjalë, (ashtu dhe si në studimin Kapitali në shekullin e XXI ), kapitali konsiderohet si pasuri, dhe kjo e fundit përbëhet nga kapitali i prodhuar, kapitali natyror, kapitali jomaterial dhe asetet financiare (Piketty & Zucman, 2014). Skema e përbërjes së pasurisë është e njëjtë me atë të publikuar nga Banka Botërore. Ndryshimi është që nëse pasuria jomateriale e BB përbëhet nga kapitali human dhe efiçenca institucionale, pasuria jomateriale e Piketty përbëhet nga sektori i kërkim-zhvillimit, nga pronësia intelektuale dhe nga produktet jo të prekshme si patentat e liçencat. Ndryshimi në këtë klasifikim rrjedh mbi të gjitha nga fakti që Piketty vendos një shenjë barazie midis kapitalit dhe pasurisë, fakt që përbën dhe shënjestrën e shumë kritikave. Në fakt hulumtimi i Piketty ashtu siç ka shumë mbështetës ka dhe kritikues të shumtë. Ndër përkrahësit e tij më të shquar mund të përmendim Robert Solow dhe Branko Milanović. Sipas Solow, Piketty ka dhënë një kontribut shumë të rëndësishëm në lidhje me një çështje të vjetër, sipas së cilës për sa kohë qe norma e kthimit do të jetë më e madhe se sa norma e rritjes ekonomike atëherë pasuria dhe të ardhurat e të pasurve do të rriten më shpejt se sa të ardhurat nga puna. Ndërkohë që sipas Milanović, ekonomist pranë Bankës Botërore botimi i Piketty ishte një nga librat vendimtarë në lidhje me mendimin ekonomik. 27

28 Kritika të tjera kanë qenë të lidhura me përmbajtjen, me metodologjinë, me zgjidhjen e problemit dhe me konceptet kryesore. Kështu sipas Martin Wolf (Wolf, 2014) Piketty flet shumë për pabarazinë por asnjëherë nuk shpjegon arsyet e saj, ndërsa (Gissurarson, 2014) mendon që Piketty sulmon të pasurit me ideologjinë e tij. Sipas Gissurarson nuk ka asgjë të keqe në faktin që të pasurit të pasurohen më shumë përsa kohë që të varfërit nuk varfërohen më shumë. (Acemoglu & Robinson, 2015) kanë kritika në lidhje me metodologjinë e Piketty sepse sipas tyre pabarazia varet më shumë nga faktorë institucionalë se sa nga diferenca midis normës së kthimit dhe rritjes. Ndërkohë që shumë janë studiesit që kritikojnë konceptin e Piketty për pasurinë. Sipas Stefan Homburd pasuria nuk mund të barazohet me kapitalin, sepse përveç kapitalit të prodhuar pasuria përbëhet dhe nga toka e burimet e tjera natyrore dhe rritja e të ardhurave nga pasuria reflekton rritjen e rentës së tokës dhe jo të kapitalit të prodhuar (S.Homburg, 2015).Pohim ky që mbështetet dhe nga (Stiglitz, 2015). Fondi Monetar Ndërkombëtar nga ana tjetër ka probleme me faktin që hipoteza e Piketty, sipas së cilës një normë kthimi më e madhe se sa rritja ekonomike do të gjenerojë akumulim kapitali, nuk mbështetet nga të dhëna të mjaftueshme empirike. Ky problem ngrihet prej FMN-ja sepse ekonomisti i tyre Carlos Goès ka dalë në konkluzionin që në 75% të shteteve të studiuara prej Piketty ndodh pikërisht e kundërta e asaj që pohohet në Kapitali në shekullin e njëzet e një (Góes, 2016). Ndërkaq ekonomisti David Harvey përveç se e kritikon Piketty në lidhje me përkufizimin e kapitalit, ka kritika dhe për zgjidhjen utopike që jep ai në lidhje me problemin e pabarazisë (Harvey, 2014) Përmbledhje për pasurinë sipas konceptit dhe këndëvështrimit të autorëvë të mësipërm Më sipër pamë tre këndvështrime të ndryshme në tre periudha të ndryshme në lidhje me pasurinë e kombeve. Këndvështrimi i parë ishte ai Adam Smith, i cilësuar si babai i ekonomisë, i cili ka bërë studimin e parë të plotë në lidhje me pasurinë e kombeve. Sipas tij pasuria e një vendi përbëhet nga puna dhe kapitali natyror ndërkohë që kapitali jomaterial nuk është e pjesë e këndvështrimit të tij. Në fakt në vitin 1776 kur është botuar Pasuria e Kombeve nuk ekzistonte as koncepti i kapitalit jomaterial dhe madje as koncepti i kapitalit human. Puna përfshinte aftësitë 28

29 e njeriut të cilat duhet të përdoreshin me qëllim rritjen e pasurisë sepse sipas Smith njeriu ishte në funksion të pasurisë dhe jo e anasjellta. Ky pohim në fakt ishte dhe një nga çështjet për të cilat Smith është kritikuar më shumë. Këndvështrimi i Bankës Botërore në 1997 përveç kapitalit të prodhuar dhe atij natyror, bën pjesë të pasurisë dhe kapitalin human, kapitalin social dhe punën. Pra fillon të shtohet koncepti i jomateriales si pjesë e pasurisë së një vendi, duke e analizuar këtë të fundit dhe duke dalë në konkluzionin që jomaterialet (kapitali human, social dhe puna) kishin pjesën më të madhe në përbërjen e pasurisë. Ndërkohë që në 2005 ndërrmerret një tjetër analizë në lidhje me pasurinë po nga BB dhe studiohet akoma më shumë koncepti i jomateriales. Në këtë raport pasuria jomateriale testohet nëpërmjet një modeli i cili konkludon që janë kapitali human dhe kapitali institucional ata që e përcaktojnë këtë lloj pasurie. Këndvështrimi i Piketty në 2013 e barazon pasurinë me kapitalin, fakt shumë i kritikuar nga studiues të shumtë. Duke vënë këtë shenjë barazie midis të dyjave ai e shikon pasurinë si të përbërë nga kapitali i prodhuar, kapitali natyror dhe kapitali jomaterial, ku ky i fundit përbëhet nga kërkim-zhvillimi, pronësia intelektuale, patentat e liçencat. Pra më shumë si jomaterial nga ana e Piketty, konsiderohet thjesht kapitali në nivel mikro (organizate) se sa pasuria e një vendi. Figura 4 Pasuria e kombeve sipas tre kendvështrimeve Pasuria sipas Adam Smith Kapitali natyror Puna Pasuria sipas Bankës Botërore Kapitali natyror Kapitali i prodhuar Pasuria jomateriale Pasuria sipas Piketty Kapitali natyror Kapitali i prodhuar Kapitali jomaterial Burimi : Autori 29

30 1.2.2 Literatura e shqyrtuar në lidhje me faktorët e pasurisë jomateriale Studime të tjera në lidhje me kapitalin jomaterial Vitet e fundit është bërë një studim nga Mahmoud Yousef Askari në lidhje me shpërndarjen e pasurisë jomateriale. Sipas autorit kohët e fundit me avancimet dhe risitë që janë bërë në teknologji e në njohuri ka ndryshuar koncepti i pasurisë dhe mënyra e krijimit dhe shpërndarjes së saj. Në këtë koncept të ri duhet përfshirë dhe nocioni i pasurisë jomateriale, e cila përcaktohet si tërësia e njohurive dhe aftësive që nënshtetasit e një vendi marrin nga nivelet e ndryshme të arsimimit (Askari, 2013). Kështu njohuritë e qytetarëve duhet të konsiderohen si pasuri dhe kjo e fundit do të duhet të ripërcaktohet bashkë me formën e saj jomateriale. Gjithashtu është e rëndësishme që shoqëria të kuptojë që në një ekonomi të bazuar mbi njohuritë këto të fundit duhen të konsiderohen si një nga faktorët kyç krijues të pasurisë. Mekanizmi i shpërndarjes së pasurisë duhet të rihartohet për të krijuar një shpërndarje indirekte të pasurisë së prekshme nëpërmjet lehtësimit të barabartë dhe të drejtpërdrejtë të arritjes së pasurisë së paprekshme (Askari, 2013). Sipas autorit është e rëndësishme për një shoqëri të miratojë një 'mekanizëm të padëmshëm të barazisë, ku trajtimi i drejtë i disave nuk ndodh në kurriz të të tjerëve dhe lumturia e disa segmenteve nuk duhet të shkaktojë mjerim të segmenteve të tjera shoqërore. Problemet sociale nuk duhet të zgjidhen duke u shkaktuar dëm të tjerëve ose duke krijuar probleme të mëtejshme sociale. Autori argumenton se qeveritë duhet të lehtësojnë shpërndarjen e barabartë të pasurisë së paprekshme (e cila sipas tij konsiston vetëm në nivelin e njohurive) për të gjithë qytetarët të cilët janë të gatshëm dhe në gjendje për të marrë pjesë në shpërndarjen e pasurisë (institucion akademik) duke pretenduar pjesën e tyre të pasurisë së paprekshme. Kjo arrihet duke hequr barrierat financiare nga institucionet akademike dhe duke u dhënë shanse të barabarta qytetarëve që duan të marrin dije. Në qoftë se individëve të një shoqërie iu jepen mundësi të barabarta për arsimim atëherë do të krijohet një konkurrencë e drejtë ekonomike dhe shoqërore midis këtyre individëve e cila si pasojë do të ndikojë në mënyrë indirekte shpërndarjen e pasurisë (Askari, 2013). Punimi në fjalë propozon që qytetarët duhet të nënshkruajnë një kontratë sociale që do të garantojë shanse të barabarta për të gjithë qytetarët e gatshëm për të hyrë në institucionet 30

31 akademike kombëtare. Vlera e pasurisë së paprekshme shpeshherë është bërë objekt debati duke qenë se kjo lloj pasurie është tejet e vështirë për tu vlerësuar e për tu matur, por Askari ka realizuar një mënyrë personale të llogaritjes së kësaj vlere. Sipas tij vlera e pasurisë jomateriale është e barazvlefshme me vlerën e të ardhurave të përfituara kur përdoren njohuritë. Kështu për të bërë një punë të caktuar një individi i nevojiten njohuritë dhe aftësitë e duhura në mënyrë që të gjenerojë të ardhura. Njohuritë janë pasuri e paprekshme, por paratë e përfituara prej vënies në përdorim të tyre janë pasuri materiale. Pra pasuria jomateriale mund të përdoret për të gjeneruar të ardhura dhe si pasojë ajo ka një vlerë që mund të matet. Sipas autorit vlera e pasurisë së paprekshme të një qytetari është e barabartë me shumën e parave që duhet të investohet në një investim cfarëdo (p.sh bono thesari) në mënyrë që të gjenerojë të njëjtën sasi parash të fituara nga qytetari nëpërmjet përdorimit të pasurisë së tij jomateriale. Kështu nëse rroga vjetore e individit do të ishte $ dhe ai do t i investonte këto para në një investim me normë kthimi 3% atëherë vlera e pasurisë së tij së paprekshme do të ishte $. Pra vlera e pasurisë së paprekshme = e ardhura vjetore/norma e kthimit. Një tjetër punim i konsultuar është ai i (Roth & Thum, 2010). Ky raport i publikuar në 2010 paraqet një analizë së të dhënave panel për 15 vende të BE-së nga viti 1995 deri në 2005 dhe del në konkluzionin që ekziston një lidhje e rëndësishme pozitive midis investimit në kapitalin jomaterial dhe rritjes ekonomike, të vlerësuar kryesisht nëpërmjet rritjes së produktivitetit të punës. Kështu ky i fundit do të rritet me 6.7% në vit nëse merret në konsideratë kontributi i jomaterialeve në buxhetin e shtetit. Nga 15 vendet e BE-së shteti që investon më shumë në kapital jomaterial është Luksemburgu. Autorët gjithashtu kanë dalë në përfundimin që barazimi i kapitalit jomaterial vetëm me shpenzimet në fushën e kërkim-zhvillimit nuk është i saktë dhe i mjaftueshëm, prandaj duhet zgjeruar gama e këtij kapitali duke përfshirë dhe aspekte mjedisorë, shëndetësorë, socialë dhe arsimorë të kapitalit (Roth & Thum, 2010). Në punimin e (Corradol, Hulten, & Sichel, 2006) pohohet që nëse modelit standart neoklasik të rritjes i shtoheshin dhe faktorë të kapitalit jomaterial atëherë outputi për njësi pune rritej me 10% deri 20% më shumë. Sipas autorëve çelësi i rritjes ekonomike të SHBA vitet e fundit i atribuohet zgjerimit dhe rritjes së njohurive teknologjike në të gjitha format e tyre (investimet në kërkim zhvillim, kompetencat njerëzore, teknologjitë e trupëzuara etj). Fakti që kapitali jomaterial, dhe kryesisht dija, është një motor i rëndësishëm i rritjes ekonomike nuk është 31

32 suprizues. Por ajo që mund të konsiderohet si një suprizë e keqe është lënia pas dore dhe mosdhënia e rëndësisë së duhur këtij kapitali. Nëse punimi në fjalë është kryesisht i fokusuar tek kapitali dhe rritja ekonomike e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, ai që vijon merret me ndikimin e këtij kapitali në shtetet Europiane. (Lasinio, Iommi, & Manzocchi, 2011) sigurojnë evidenca në lidhje me shpërndarjen e investimeve jomateriale midis vendeve të BE dhe investigon rolin e kapitalit jomaterial si një burim rritjeje. Kështu kapitali jomaterial ka qenë një burim rritjeje për vendet e Europës dhe për këtë arsye ai nuk mund të përjashtohet nga llogaritë kombëtare. Kapitali jomaterial është ndarë në tre grupe; kapitali organizacional, kapitali i krijuar si pasojë e aktiviteteve të kërkimit dhe të zhvillimit, dhe kapitali human. Studimi del në konkluzionin që përfshirja e kapitalit jomaterial si një faktor prodhimi ndihmon në shpjegimin e burimeve të rritjes afatgjatë. Produktiviteti i punës, i cili në periudhën afatgjatë zakonisht shihet si i lidhur me pagat dhe standardet e jetesës së fuqisë punëtore, është nxitur nga akumulimi i kapitalit paprekshëm. Si pasojë investimi në aktivet jo-materiale është një motor i rritjes së mirëqenies sociale (Lasinio, Iommi, & Manzocchi, 2011). Sipas vlerësimeve të autorëve, në vitet e fundit, të paprekshmet kanë qenë një burim i rëndësishëm i rritjes në të gjithë vendet evropiane prandaj ato duhet të përfshihen në llogaritjet kombëtare Indeksi i sundimit të ligjit dhe punime të tjera në lidhje me kapitalin institucional Kapitali institucional sipas Bankës Botërore është një nga dy kapitalet ndikues dhe përbërës (së bashku me kapitalin human) të pasurisë jomateriale. Si pasojë literatura e konsultuar në lidhje me të ka qenë e konsiderueshme. Problemi kryesor me të ka qenë të kuptohej dhe të analizohej rëndësia e tij në zhvillimin ekonomik dhe më pas të përcaktohej mënyra më e mirë e mundshme për matjen e tij. Gjerësisht literatura në lidhje me këtë kapital është trajtuar në kapitullin e katërt ndërkohë që në këtë pjesë do të përmenden autorët kryesorë dhe punimet e konsultuara. Autorë të shumtë kanë hulumtuar në lidhje me këtë lloj kapitali. Kështu në studimin e vitit 1991, autori i ka përcaktuar institucionet si kufizimet e ideuara dhe të hartuara nga njerëzit me qëllim strukturimin e ndërveprimit politik, ekonomik dhe social (North, 1991). Nga ana tjetër Daron 32

33 Acemoglu në bashkëpunim me autorë të tjerë në artikullin e tyre e konsiderojnë institucionin si konglomerat të institucioneve ekonomike, pushtetit politik dhe institucioneve politike (Acemoglu, Johnson, & Robinson, 2005). Një tjetër punim i viteve të fundit është ai i Benedique Paul i cili thekson rolin e pamohueshëm të kapitalit institucional mbi rritjen ekonomike dhe zhvillimin e qëndrueshëm, dhe për më tepër pohon lidhjen e ndërsjelltë të këtij kapitali me kapitalin human duke i konsideruar të dy si përcaktues të zhvillimit ekonomik (Benedique, 2009). Autorë të tjerë të cilët kanë dhënë përkufizimet e tyre në lidhje me këtë lloj kapitali kanë qenë përkatësisht (Bresser & Millonig, 2003) dhe (Platje, 2008) ku të parët e kanë parë kapitalin institucional si avantazh konkurrues ndërkohë që i dyti e ka parë si një faktor të zhvillimit të qëndrueshëm. Pjesa më e madhe e njerëzve sot jetojnë në shoqëri të cilat kanë dështuar në krijimin e institucioneve të forta e të qëndrueshme. Si pasojë individët në këto shoqëri më tëpër zbatojnë dhe përdorin mekanizmat informale se sa ato institucionale. Mund të flitet për përmirësim institucional në këto vende në momentin që individët do të mbështesin dijen lokale dhe institucionet arsimore, dhe të shmangin mënyrat e vjetra joformale të të ndërvepruarit. Vetëm kur të arrihet kjo gjë do të mund të arrihen sfidat e zhvillimit për këto vende (Shirley, 2003). Ekziston një numër i shumtë punimesh të bëra nga autorë të ndryshëm të cilët e kanë parë kapitalin institucional nga perspektiva makroekonomike dhe mikroekonomike. Kështu nga perspektiva makroekonomike kapitali institucional do të përkufizohet si superioriteti që rrjedh nga institucionet kombëtare ekonomike e politike dhe i cili konsiderohet si avantazh konkurrues apo superior që përfitohet nga disa ekonomi të caktuara (Haley, 1998), (Wolsink, 1999), (Brunell, 2005), (Schneider, 2010), (Hallsmith & Lietar, 2011). Ndërkohë që këndëvështrimi mikroekonomik e përcakton kapitalin institucional si input që mund të krijojë përfitime ekonomike (Oliver, 1997), (Lounsbury & Glynn, 2001), ( (Child & Marinova, 2014), (Reihlen, Smets, & Veit, 2010), (Schultz, 1968), (Picciotto, 1996) apo si tërësia e rregullave, sjelljeve dhe marrëveshjeve, të shkruara e të pashkruara, të vendosuara nga organizata dhe në të cilat kjo e fundit mbështetet (Hoff & Sen, 2005), (Hall & Soskice, 2003), (Platje, 2008), (Leicht, McMullan, & Harrison, 2012). Matja dhe vlerësimi i kapitalit institucional është bazuar tërësisht mbi indeksin e prodhuar nga World Justice Project. Indeksi i sundimit të ligjit (indeksi vlerësues i kapitalit institucional) është 33

34 mjaft vlefshëm sepse nëpërmjet tij është matur shkalla e zbatimit të ligjit dhe e funksionimit të institucioneve për 97 vende të botës ku përfshihet dhe vendi ynë. Ky indeks është përdorur dhe nga Banka Botërore për vlerësimiet e saj të kapitalit institucional. Raportet e studiuara kanë qenë të periudhës ( (Agrast, Botero, & Ponce, 2010, 2011), (Agrast, Botero, Martinez, Ponce, & Pratt, , 2014, 2015) Literatura e rishikuar në lidhje me kapitalin human, arsimimin dhe remitancat Kapitali human me dy faktorët përbërës të tij, arsimin dhe remitancat përbën kapitullin e dytë dhe të tretë të këtij hulumtimi. Literatura bazë e konsultuar për to ka qenë në lidhje me impaktin e kapitalit human në zhvillim, rëndësinë e investimit në arsim dhe rëndësinë e remitancave në zhvillimin makroekonomik dhe mikroekonomik. Në secilin prej dy kapitujve të sipërpërmendur është bërë dhe rishqyrtimi më i detajuar i literaturës përkatëse. Në lidhje me përcaktimin e përkufizimit të kapitalit human janë parë këndvështrime të ekonomistëve, sociologëve e psikologëve në mënyrë që të realizohet një kuptueshmëri sa më e plotë për këtë lloj kapitali. Kështu janë analizuar pikëpamjet e (Becker, 1962), (Bowles & Gintis, 1975), (Gardner, 1983), (Lundvall, 2004), (Nelson & Phelps, 1966), (Pulic, 2008), dhe (Schultz, 1961). Ndërkaq rëndësia e kapitalit human në rritjen ekonomike jepet nëpërmjet modeleve të rritjes së (Romer, 1990) dhe (Lucas, 1988). Nëpërmjet ekuacionit Mincerian të pagave (Mincer, 1975), është analizuar rëndësia e të investuarit në arsim për rritje ekonomike. Sipas këtij ekuacioni pagat do të rriteshin me një përqindje të caktuar, përkatësisht β1 dhe β2 për çdo rritje me një vit të shkollimit dhe të përvojës së punës. Në shumicën e vendeve të botës vlerat e koefiçientit β1 variojnë nga 0.05 në 0.15 me një vlerësim më të madh për gratë sesa për burrat. Analiza e remitancave është bërë nëpërmjet konsultimit të një literature të shumëllojshme e cila është rishikuar më gjerë në pjesën e parë të kapitullit të tretë. Në këtë pjesë është paraqitur kuadri teorik i konceptit të tyre duke u bazuar në autorë të tillë si (Regmi & Tisdell, 2010), (Cotula & Toulmin, 2004), (Adams. R & Page, 2003), (Alfieri, Havinga, & Hvidsten, 2005) dhe (Glystos, 1997), të cilët në përgjithësi i kanë përkufizuar remitancat si transferta monetare dhe 34

35 jomonetare nga emigrantët të cilat konsiderohen si të ardhura për familjet përfituese, mund të investohen dhe shërbejnë si matës të ndikimit ekonomik të emigracionit. Ndërkaq autorë të tjerë si (Adams. R & Page, 2003), (Levitt, 1998), (Massey, 1993), (Oucho & Muchras, 1983) dhe (Taylor, 1999) janë marrë me studimin dhe përkufizimin e remitancave nëpërmjet impaktit pozitiv që kanë ato në zhvillimin rural. Në të njëjtin kapitull është analizuar dhe roli i tyre mbi zhvillimin e përgjithshëm ku një pjesë e autorëve kanë pasur një këndvështrim pozitiv në lidhje me këtë impakt ndërkohë që një pjesë tjetër kanë qenë më pesimistë. Kështu (Aggarwal, Demirgüç-Kunt, & Pería, 2010), (Ratha, 2013), (Solimano, 2003), (Banka Boterore, 2006), (Giuliano & Ruiz-Arranz1, 2005), (Guzmán, Morrison, & Sjöblom, 2006), (Adams, 2004) dhe (Yaseen, 2012) kanë pasur një këndvështrim optimist në lidhje me impaktin e remitancave në zhvillimin rajonal e të përgjithshëm, në nivel mikroekonomik dhe makroekonomik. Ndërkaq autorë të tjerë si (Barajas, Chami, Ebeke, & Tapsoba, 2012), (Chami & Fullenkamp, 2013), (Stratan, Chistruga, Clipa, Fala, & Septelici, 2013), (El-Sakka & McNabb, 1999), (Haas, 2007), (Chami, Fullenkamp, & Jahjah, 2003), dhe (J.P.Azam & Gubert, 2006) janë më konservatorë në pikpamjet e tyre sepse një pjese e mirë e autorëve të sipërpërmendur mendojnë që përfitimi i remitancave nga familjet për një kohë të gjatë nxit dembelizëm, papunësi, rritje të konsumizmit, mungesë investimesh, dobësim të sektorit vendas, inflacion, apo dhe dobësim të cilësisë së institucioneve Analizimi më i detajuar i kësaj literature gjendet në kapitullin e tretë. 35

36 KAPITULLI II KAPITALI HUMAN SI NJË NGA DY GRUPET E FAKTORËVE PËRBËRËS SË PASURISË JOMATERIALE. 2.1 KUADRI TEORIK I KAPITALIT HUMAN Qëllimi i kapitullit të dytë dhe të tretë është të analizojë kapitalin human si një nga dy elementët përcaktues të pasurisë jomateriale. Kapitulli i dytë do të fokusohet më tepër tek analiza e variablit të arsimit dhe tek rëndësia e këtij të fundit në rritjen ekonomike. Gjithashtu nëpërmjet këtij kapitulli do të shqyrtohen pikëpamjet e ekonomistëve të ndryshëm në lidhje me kapitalin human, do të shihen problematikat në lidhje me vlerësimin dhe matjen e tij dhe nëpërmjet indeksit të kapitalit human do të analizohet gjëndja e Shqipërisë në krahasim me vendet e rajonit. Ndërkaq kapitulli i tretë do të studiojë dhe do të analizojë rolin e remitancave si variablin e dytë përcaktues të kapitalit human. Një vend në mënyrë që të jetë i suksesshëm ka nevojë që të ketë njerëz të talentuar dhe të aftë. Në fakt, e ardhmja e një vendi është e lidhur pikërisht me burimet e saj njerëzore. Duke pasur parasysh se rrallësia e talenteve po bëhet gjithnjë e më problematike, atëherë është e nevojshme gjetja e një zgjidhjeje për të parandaluar problemin në fjalë. Investimi në burimet njerëzore është esencial nga perspektiva individuale, nga perspektiva sociale dhe nga perspektiva ekonomike duke qenë se burimet natyrore janë të kufizuara përballë nevojave të pafundme dhe në rritje të popullsisë. Kapitali njerëzor i një shteti, domethënë talenti dhe aftësitë e popullit të tij të cilat mund të përdoren në mënyrë produktive, mund të jetë burimi më i rëndësishëm në periudhë 36

37 afatgjatë se çdo burim tjetër dhe si rrjedhojë tek ai duhet të investohet në mënyrë efikase për të nxjerrë përfitime për palët e interesuara, dhe për ekonominë në përgjithësi. Gjithashtu pavarësisht nga normat e larta të papunësisë në disa prej vendeve të botës, ekziston dhe problemi në lidhje me mungesën e talenteve, problem i cili nëse nuk trajtohet për një kohë të gjatë do të ndikojë drejtpërdrejt në parandalimin e zhvillimit ekonomik. Sfida në lidhje me kapitalin njerëzor është thelbësore për stabilitetin në periudhën afatshkurtër, dhe për rritjen ekonomike dhe prosperitetin në periudhën afagjatë. Kapitali njerëzor mund të konsiderohet si arma më e fortë dhe më konkurruese që shtetet kanë ndaj njëri-tjetrit. Shoqëria moderne mund të perceptohet si një shoqëri e cila është e bazuar gjerësisht në përfshirjen e shkencës dhe njohurive teknologjike në çdo aspekt të jetës dhe institucioneve shoqërore. Në mesin e shekullit të XX shoqëria dhe ekonomia funksiononin kryesisht përmes përdorimit të burimeve fizike dhe punës fizike. Për këtë arsye, këto koncepte janë hasur shpesh në teoritë ekonomike, politike dhe sociologjike. Por në shoqëritë moderne është vërejtur një rënie e rëndësisë së këtyre koncepteve si faktorët bazë të prodhimit dhe të krijimit të vlerës. Megjithëse deri në periudhat e mëvonshme këta faktorë (burime fizike) ishin përcaktuesit e pronës dhe të punës, sot përkufizimi i pronës dhe i punës është zgjeruar duke përfshirë elementet e jomateriales. Pra, karakteristikat tradicionale të punës dhe pronës nuk mungojnë, por dija si komponent jomaterial iu është shtuar atyre. Teoritë moderne të inovacionit e shohin krijimin e njohurive në një këndëvështrim më të gjerë. Sipas tyre, risia nuk është thjesht e lidhur me zbulimin, por lidhet kryesisht me proçesin e të mësuarit. Ky i fundit në shumicën e rasteve nuk ka të bëjë me zbulimin e metodave të reja teknike ose parimeve shkencore, por me kombinimin e të dyjave në mënyrë që të krijojnë njohuri të reja që mund të përdoret në industri të ndryshme dhe në të gjithë ekonominë (Lundvall, 2004). Gjithashtu shkëmbimi (blerja dhe shitja) e mallrave të ndërmjetëm nga firmat shpesh përfshin dhe shkëmbimin e informacionit apo krijimin e njohurive të reja që mund të përfitohen. Në ekonominë e tanishme, aktiviteti kryesor nuk është i lidhur direkt me prodhimin e mallrave dhe shërbimeve, por me krijimin e njohurive, të cilat pastaj mund të përdoren në prodhim. Sipas (Lundvall, 2004) në qoftë se në shkencën e ekonomisë koncepti i kapitalit është i përcaktuar nga materialet, makineritë, ndërtesat apo paratë që janë përdorur për të krijuar vlerë, koncepti i diturisë është e lidhur direkt me kapitalin intelektual. Ky i fundit përfshin njohuritë që janë 37

38 transformuar në vlerë të tregut, pra kapitali intelektual nga pikëpamja ekonomike përfshin vetëm ato njohuri të cilat mund të përkthehen në përfitime për konsumatorët. Ashtu siç nuk mund të konsiderohen si kapital paratë të cilat nuk krijojnë vlerë, ashtu nuk mund të konsiderohen si kapital intelektual njohuritë që nuk plotësojnë të njëjtin funksion. Duke pasur parasysh se ofruesit më të mëdhenj të dijes janë njerëzit, atëherë, bazuar në logjikën e përmendur më lart mund të konkludohet se vetëm ata punonjës që dinë se si ti përdorin njohuritë për të krijuar vlerë të shtuar për veten e tyre, për kompanitë ku ata janë të punësuar apo për shoqërinë, mund të konsiderohen si kapital njerëzor. Nëse pranohet që në shekullin e 21-të të punësuarit janë çelësi i suksesit dhe se në kohët e sotme dituria ka të njëjtin rol që kishte më parë toka dhe kapitali, atëherë mund t i atribuohen meritat përkatëse këtij burimi. Përfundimi i të sipërpërmendurës është që kapitali njerëzor nuk është më një kosto për ekonominë, por një investim (Pulic, 2008). Një nga idetë kryesore të ekonomisë të punës është se punëtorët konsiderohen si një formë e kapitalit në të cilin çdo punonjës i vetëm është një investim individual nga firma. Kapitali njerëzor ka të bëjë me tërësinë e aftësive dhe karakteristikave të një punonjësi, të cilat shërbejnë për të rritur produktivitetin e tij. Ky përkufizim është i plotë dhe i pranuar nga shumica e studiuesve të ekonomisë dhe ekonomiksit të punës në përgjithësi. Megjithatë, ekzistojnë dhe pikëpamje të tjera, një pjesë e cilave janë të ngjashme me përkufizimin e mësipërm, ndërsa pjesa tjetër janë të ndryshme. Kështu sipas (Becker, 1962), kapitali njerëzor është i lidhur drejtpërsedrejti me proçesin e prodhimit dhe rrit produktivitetin e punonjësve. Sipas këtij këndvështrimi, edhe pse roli i kapitalit njerëzor në lidhje me proçesin e prodhimit është shumë kompleks për shkak të produktivitetit të punës, ai mund të rritet ose duke kryer punën në mënyrën e duhur, ose nëpërmjet organizimit efikas, ose nëpërmjet situatave të tjera. Ai mund të përcaktohet nga një objekt i unifikuar i shënuar me h i cili përfaqëson tërësinë e njohurive apo të aftësive dhe që është drejtpërdrejt pjesë e funksionit të prodhimit. (Gardner, 1983) i cili e ka studiuar teorinë e inteligjencës së shumëfishtë në dallim nga Becker mendon që kapitali njerëzor nuk është një-dimensional, prandaj nuk është i përbërë vetëm nga njohuritë ose aftësitë. Nga pikëpamja e Gardener-it njohuritë apo talentet janë 38

39 shumëdimensionale. Ky pohim justifikohet përmes shembullit të shumë gjenive të cilët ishin plotësisht të paaftë në disa fusha të jetës. Nga këndvështrimi i (Schultz, 1961) dhe (Nelson & Phelps, 1966) kapitali njerëzor lidhet me aftësinë e njerëzve për tu përshtatur. Në situata kur ka mosbalancim apo ndryshime mjedisore të parët që duhet të të përshtaten janë punonjësit. Kapitali njerëzor sipas (Bowles & Gintis, 1975) është aftësia për të punuar në organizata, për t'iu bindur urdhrave, pra në një mënyrë më konçize kapitali njerëzor është aftësia për t'iu përshtatur jetës në shoqërinë kapitaliste. Bowles-Gintis mendonin se shkollat duhet t i mësojnë individëve ideologjitë e duhura për të përballuar jetën. Pikëpamja e fundit në lidhje me kapitalin njerëzor është ajo e (Spence, 1973), i cili mendon se aspektet e matshme të kapitalit njerëzor janë më shumë të lidhura me aftësitë se sa me tiparet thelbësore, megjithëse të dy janë të përfshirë në proçesin e prodhimit. Pavarësisht dallimeve që kanë këto pesë këndvështrime, tre të parët mbështesin idenë se kapitali njerëzor duhet të vlerësohet në treg për aq kohë sa ai rrit fitimet e firmës. Në fakt, shumica e ekonomistëve në punimet e tyre trajtojnë konceptin e kapitalit njerëzor të bazuar në tri pikëpamjet e para; të Becker-it, të Gardener-it dhe të Shultz e Nelson-Phelps. Ndërkohë pikpamjet e Bowles-Gintis dhe Spence në një moment mund të konsiderohen të ngjashme duke qenë se të dyja e konsiderojnë kapitalin njerëzor si një investim që rrit fitimet e firmës. Sipas këtyre këndvështrimeve, firmat duhet tu paguajnë punëtorëve të arsimuar paga më të larta, duke qenë se ata do të jenë më të dobishëm për kompaninë ngaqë do të zbatojnë më mirë urdhërat e eprorëve. 2.2 RËNDËSIA E KAPITALIT HUMAN NË RRITJEN EKONOMIKE Dy prej modeleve më të njohura në makroekonomi që tregojnë lidhjen midis kapitalit njerëzor dhe rritjes ekonomike, janë përkatësisht modeli i (Lucas, 1988) dhe modeli i (Romer, 1990). Në modelin e parë lidhja paraqitet në këtë formë: y = Ak α (uh) 1-α (hα) γ 39

40 ku kapitali njerëzor përfaqësohet nga simboli h dhe prodhimi përfaqësohet nga y. Simboli k është përdorur për të përcaktuar kapitalin fizik, ndërsa simboli u dhe simbol hα janë përdorur përkatësisht për kohën e punës dhe kapitalin mesatar njerëzor në një ekonomi. Sipas modelit të Lucas-it, rritja e prodhimit varet nga rritja e kapitalit fizik dhe rritja e kapitalit njerëzor, ku norma e rritjes së këtij të fundit është e barabartë me δ (1-u); 1-u është koha e nevojshme për të krijuar kapitalin njerëzor dhe δ është norma maksimale e rritjes së kapitalit njerëzor. Në momentin kur arrihet gjendja e qëndrueshme (steady state) kapitali njerëzor dhe prodhimi rriten me të njëjtin ritëm. Ndryshimet në normat e rritjes midis tyre përcaktohen vetëm nga norma δ dhe nga vlerat që ata marrin. Ndërkohë në vitin 1990 u propozua një tjetër funksion prodhimi shumë-dimensional për ekonominë nga Romer: Y = Hy α L β 0 A X(i) 1-α-β di Modeli i mësipërm mbështet idenë se prodhimi rritet me rritjen e kapitalit njerëzor (Hy L), ku ky i fundit është i ndarë në dy grupe, kapitali njerëzor i cili nuk është i punësuar në sektorin e kërkim-zhvillimit (Hy) dhe puna (L). Prodhimi gjithashtu ka lidhje të drejtpërdrejtë edhe me kapitalin natyror (X(i)) ku (i) përfaqëson inputet specifike të përdorura në prodhimin e Y. Në modelin e Romer një rol thelbësor në rritjen e prodhimit luan edhe teknologjia (A), e cila shpie në një rritje të kapitalit. Në momentin kur arrihet gjendja e qëndrueshme, ritmet e rritjes barazojnë normën e progresit teknologjik, duke u përfituar kështu një model linear ku rritja varet tërësisht nga rritja e kapitalit human. Të dy modelet e mësipërme, pavarësisht që janë kryer në kohë të ndryshme dhe nga studiues të ndryshëm tregojnë se kapitali human ka një rol të rëndësishëm në rritjen ekonomike. Në modelin e parë ky kapital ndikon drejtpërdrejt rritjen e prodhimit dhe si pasojë ka ndikim indirekt mbi rritjen, ndërsa në modelin e dytë ndikimi i këtij kapitali është në rritjen ekonomike. 2.3 RËNDËSIA E INVESTIMIT NË ARSIMIMIN E KAPITALIT NJERËZOR PËR ZHVILLIM EKONOMIK 40

41 Që nga fillimi i këtij shekulli, ekonomistët janë përpjekur për të vlerësuar përfitimet ekonomike që individi dhe shoqëria marrin nga arsimimi. Ata kanë supozuar se sa më shumë vite arsim të ketë individi, aq më të mëdha do të jetë përfitimet e tij dhe aq më shumë do të kontribuojë në rritjen ekonomike të vendit. (Harbison & Myers, 1964) arritën në përfundimin se arsimi është njëkohësisht pikënisja dhe lulëzimi i zhvillimit ekonomik. Është vënë re se punonjësit që kanë studiuar për shumë vite kanë arritur të fitojnë vlerësime dhe referenca nga punëdhënësit duke u mundësuar atyre fitime më të mëdha. Gjithashtu një krahasim i pagave të individëve me nivele të ndryshme arsimore të shpie në konkluzionin se ata me më shumë vite arsim janë njëkohësisht ata që kanë pagat më të larta. Kjo ide është dhënë në mënyrë të qartë në ekuacionin Mincerian të pagave. (Mincer, 1975) tregoi se në qoftë se kostoja e ndjekjes së një viti shtesë shkollimi do të jetë e barabartë me koston oportune të kohës së studentëve dhe në qoftë se rritjet proporcionale të fitimeve do të jenë konstante, atëherë logaritmi i fitimit do të jetë i lidhur në mënyrë lineare me vitet e shkollimit të individit. Pra, pagat do të rriten me një përqindje të caktuar, përkatësisht β1 dhe ß2 për çdo rritje të një viti të shkollimit dhe përvojës së punës, ndërsa pjerrësia e kësaj marrëdhënieje mund të interpretohet si norma e kthimit të investimit në arsim. Analitikisht, ky ekuacion do të jetë si më poshtë: ln Wi = β0 + β1si + β2xi + β3xi 2 + εi ku Wi përfaqëson pagën, Si janë vitet e shkollës, Xi janë vitet e përvojës të individit dhe Xi 2 janë vitet e përvojës në katror. Ndërkohë β1, β2 dhe β3 janë koefiçientët e variablave të përmendura më lart, β0 përfaqëson interceptin dhe εi është gabimi. Modeli i Mincer-it është mjaft interesant dhe i aplikueshëm në çdo vend, pavarësisht modelit arsimor, sepse koefiçienti që përfaqëson kohën e kaluar në shkollë është përcaktues për këtë model. Ky ekuacion i vlerësuar me metodën e katrorëve më të vegjël është përdorur në shumicën e vendeve të botës dhe vlerat β1 variojnë nga 0.05 në 0.15 me një vlerësim më të madh për gratë sesa për burrat. Deri më tani ky punim është diskutuar për kthimet monetare që rrjedhin nga investimi në arsim në nivel individual, por thelbi i tij lidhet me përfitimet ekonomike që shoqëria në tërësi merr si pasojë e arsimimit të kapitalit njerëzor. Në përfundim mund të thuhet se modeli i sipërpërmendur nxjerr në pah idenë se arsimi ka një rol të rëndësishëm në rritjen ekonomike. Ekzistojnë dhe modele të tjera që kanë vërejtur ndikimin 41

42 pozitiv të edukimit mbi përparimin teknologjik dhe rrjedhimisht në rritjen ekonomike. Duke u nisur dhe nga fakti që përmbushja e arsimit bazë është një nga 8 objektivat e mijëvjeçarit atëherë vëmendja që i duhet dhënë këtij faktori është domosdoshmërisht e rëndësishme. 2.4 ANALIZË KRAHASIMORE E SHQIPËRISË ME VENDET E RAJONIT Indeksi i kapitalit human Deri më tani ka qenë nënkuptuar në heshtje një ekuivalencë midis kapitalit human dhe viteve të shkollimit, por matja e këtij kapitalit nuk është kaq e thjeshtë dhe nuk mund të bëhet vetëm me anë të një variabli të tillë si arsimi duke qenë se ka edhe faktorë të tjerë që ndikojnë në përcaktimin e kapitalit human. Për këtë arsye Forumi Ekonomik Botëror ka bërë një studim në lidhje me faktorët që ndikojnë dhe formëzojnë kapitalin human. Tradicionalisht kapitali human është parë thjesht si një funksion i arsimimit dhe i eksperiencës, por vitet e fundit, shëndeti (mendor dhe fizik), është konsideruar si një komponent i rëndësishëm i kapitalit human. Nga kjo mund të konkludohet se vlera e kapitalit human varet nga konteksti ekonomik, social dhe fizik i një shoqërie, sepse ky kontekst përcakton se si janë vlerësuar atributet specifike që një person zotëron. Pra, ky indeks i krijuar nga WEF bazohet në katër shtylla kryesore, tri prej të cilave janë thelbësore për përcaktimin e kapitalit human (arsimi, shëndeti dhe punësimi). Shtylla e katërt përbëhet prej atyre faktorëve të cilat kthejnë në përfitime ekonomike tri shtyllat e mësipërme. Ky indeks është krijuar duke marrë parasysh të kaluarën e vendeve në lidhje me kapitalin human dhe faktorët që kanë ndikuar atë. Ai është rezultat i politikave dhe praktikave të ndryshme që do të ndikojnë brezat e rinj dhe do të përcaktojnë fuqinë punëtore të ardhmen. Mungesa e planeve afatgjata rreth fuqisë punëtore mund të ketë pasoja në kapitalin human të një vendi, pasoja të cilat mund të ndikojnë negativisht në rritjen dhe produktivitetin e vendit. Prandaj, ky indeks është i domosdoshëm për planifikimin afatgjatë. Indeksi i kapitalit human gjithashtu merr parasysh ciklin e jetës së individit duke pasur parasysh se investimet e bëra për individët në fëmijëri mund të japin rezultate pozitive në krijimin e një fuqie punëtore të shëndetshme. Organizata Botërore e Shëndetësisë ka arritur në përfundimin se fëmijëria e hershme është ajo që përcakton cilësinë e pjesës tjetër të jetës. Një pjesë e madhe e problemeve shëndetësore me të cilat ballafaqohet individi, si problemet e shëndetit mendor, 42

43 obeziteti, sëmundjet e zemrës, analfabetizmi, apo kriminaliteti i kanë rrënjët në fëmijëri. Prandaj ky indeks përfshin tregues në lidhje me cilësinë e fëmijërisë dhe për më tepër ai tregon se si përkthehen investimet e bëra në fëmijëri në krijimin e një fuqie punëtore efiçente. Gjithashtu indeksi merr në konsideratë shëndetin dhe produktivitetin e pjesës më të vjetër të popullsisë. Ai merr vlera nga 1 në -1 me një mesatare zero dhe devijim standart 1. Sa më pranë 1 të jetë indeksi aq më e favorshme paraqitet situata në lidhje me kapitalin human të një vendi dhe sa më pranë -1 të jetë vlera e tij, aq më shumë përmirësime duhet të bejë vendi në mënyrë që të ketë një kapital human produktiv për të ardhmen. Grupi i parë i faktorëve është i lidhur me arsimin dhe përfshin disa nga dimensionet e tij. Faktori i parë ka të bëjë me qasjen e popullatës në shkollë dhe ai matet nëpërmjet treguesve të tillë si norma e popullsisë që është regjistruar në shkollë fillore, në shkollë të mesme dhe në universitet, si dhe hendeku mes femrave e meshkujve që ndjekin studimet. Përkundër faktit se treguesit e përmendur tregojnë se sa e ekspozuar është popullsia e një vendi ndaj të mësuarit, ata nuk mund të masin cilësinë e njohurive dhe mënyrën se si këto njohuri i seviren individëve. Për këtë arsye faktori i dytë i këtij grupi lidhet me cilësinë e arsimit dhe matet nëpërmjet qasjes së internetit në shkolla, cilësisë së sistemit arsimor, cilësisë së menaxhimit të shkollës, dhe cilësisë së institucioneve shkencore. Dimensioni ose faktori i tretë është niveli arsimor. Treguesit e këtij faktori shërbejnë për të treguar se ç përqindje e popullsisë është diplomuar dhe ç përqindje ka përfunduar studimet universitare. Grupi i dytë është i lidhur me shëndetin dhe mirëqenien dhe nëpërmjet treguesve të tij është treguar se si faktorë të ndryshëm të tillë si zhvillimi social, kulturor dhe mjedisor kanë ndikuar kapitalin human. Ai përfshin treguesit e zhvillimit të hershëm që paracaktojnë shëndetin e fuqisë punëtore në të ardhmen, si dhe treguesit e sëmundjeve të transmetueshme dhe jo të transmetueshme që prekin produktivitetin dhe kapacitetin e kapitalit human të tanishëm. Një përcaktues i rëndësishëm i kapitalit human është mbijetesa e popullsisë së vendit. Një jetëgjatësi më e madhe është e barazvlefshme me më shumë vite produktive. Gjithashtu ky është një tregues pozitiv për shëndetin dhe kushtet e mira të jetesës së popullsisë. Ky faktor është matur me vitet mesatare të jetës, dhe hendekun e vdekshmërisë foshnjore ndërmjet femrave dhe meshkujve në aspektin e mbijetesës. 43

44 Shëndeti fizik me treguesit e tij, përbëjnë faktorin e dytë të këtij grupi. Ai është studiuar si për fëmijët si për të rriturit. Vitet e para të jetës së fëmijës janë shumë të rëndësishme sepse kequshqyerja dhe sëmundjet e ndryshme gjatë kësaj periudhe mund të pengojnë zhvillimin fizik dhe mendor duke bërë që individi të humbasë mundësinë e arritjes së produktivitetit të mundshëm gjatë moshës madhore. Treguesit e hershme të zhvillimit janë të lidhura me indekse të tilla si gjatësia-për-moshë (kur fëmijët nën 5 vjeç janë më të shkurtër se sa gjatësia mesatare) dhe pesha-për-moshë (kur fëmijët nën 5 vjeç peshojnë më pak se sa pesha mesatare). Të dy këto probleme shkaktohen si pasojë e kequshqyerjes ose e mosushqyerjes. Lidhur me vlerësimin e shëndetit tek të rriturit janë marrë tregues të tilla si diferenca midis jetëgjatësisë mesatare dhe viteve që një person mendon që do të jetojë në shëndet të plotë. Si variabël matës është përdorur dhe numri i personave nën 60 vjeç që vdesin çdo vit si pasojë e sëmundjeve jo të transmetueshme. Faktet tregojnë që çdo vit rreth 36 milionë njerëz vdesin nga sëmundje të tilla si kanceri, diabeti, depresioni, sëmundjet e zemrës dhe sëmundjet e mushkërive. Një e katërta e këtyre njerëzve janë nën 60 vjeç. Gjithashtu shihet se çfarë ndikimi kanë sëmundjeve ngjitëse të tilla si HIV, malaria, tuberkulozi dhe sëmundjet jo të transmetueshme në biznes. Obeziteti është një tjetër tregues që është marrë për të vlerësuar shëndetin e të rriturve sepse më shumë se gjysma e popullsisë botërore vdesin nga të qenurit mbi peshë se sa nën peshë. Njerëzit mbipeshë nuk janë produktive në punë, duke ndikuar drejtpërdrejt në kapitalin human të një vendi. Mirëqenia është elementi i tretë në këtë të dytë të faktorëve që ndikojnë në kapitalin human. OBSH ka vlerësuar se sëmundjet mendore i kushtojnë shtetit 3% deri 4% të PBB-së vjetore. Depresioni i quajtur si sëmundja e shekullit është përcaktuar në mbarë botën si shkaku kryesor i paaftësisë për punë. Treguesi për këtë sëmundje është përcaktuar në varësi të numrit të njerëzve të cilët kanë pretenduar se janë në depresion apo shumë të stresuar. Elementi i fundit i këtij grupi është lidhur me shërbimet dhe vlerëson cilësinë dhe qasjen e shërbimit shëndetësor. Ai matet me anë të qasjes në kujdesin shëndetësor, cilësisë së shërbimit, objektet sanitare, dhe higjienës së ujit. Fuqia punëtore dhe punësimi përbëjnë grupin e tretë të faktorëve. Pavarësisht se nuk ka një standard të unifikuar ndërkombëtar për të matur aftësitë, talentin dhe përvojën, indeksi i kapitalit human është i bazuar në një serë matësish agregatë cilësore dhe sasiore që lehtësojnë vlerësimin e fuqisë punëtore. Pjesëmarrja faktori i parë i këtij grupi vlerëson se sa shumë njerëz janë në 44

45 gjendje të marrin pjesë në fuqinë punëtore, duke mos lënë jashtë këtij vlerësimi pjesëmarrjen e grupeve të margjinalizuara të shoqërisë të tilla si gratë, të rinjtë dhe personat mbi 65 vjeç. Një tjetër tregues në lidhje me këtë faktor është hendeku apo dallimi midis burrave dhe grave që marrin pjesë në fuqinë punëtore. Treguesi i fundit vlerëson nëse talentet e një vendi janë në gjendje për të arritur rezultate ekonomike të tilla si rritja e prodhimit, gjenerimin e njohurive të reja apo krijimin e inovacionit. Trajnimi si një faktor i tretë përfaqësohet nga dy tregues; investimet e bëra nga kompanitë në trajnimin e punonjësve të tyre dhe numri i kurseve trajnuese të specializuara që janë në dispozicion. Grupi i fundit i faktorëve është i lidhur me mjedisin dhe shqyrton nëse kapitali human është i shpërndarë në mënyrë efikase apo pengesat e mjedisit nuk lejojnë përdorimin e të gjithë kapitalit duke penguar zhvillimin e këtij të fundit. Infrastruktura dhe transporti janë faktorë kontribues për kapitalin human, duke qenë se lehtësojnë zhvillimin e tij, bëjnë të mundur ndërlidhjen e industrive me komunitetin dhe lehtësojnë aksesin e punëtorëve në qendrat e punës. Gjithashtu teknologjia përmes pajisjeve si kompjuterat, celularët apo çdo mjeti tjetër mundëson dhe lehtëson komunikimin, i cili është një nga faktorët kryesorë për kryerjen e biznesit. Faktori i dytë i këtij grupi të fundit është bashkëpunimi. Shkëmbimi i informacionit dhe përvojës ndihmon në zhvillimin e kapitalit human dhe në krijimin e risive. Një tjetër faktor që ka mjaft efekt në kapitalin human është kuadri ligjor. Lehtësia e të bërit biznes në një vend apo mjedisi ligjor brenda të cilit ndodh punësimi ose vetëpunësimi, janë çështje që trajtohen nga ky faktor. Gjithashtu një rëndësi e madhe i është dhënë mbrojtjes së pronës fizike dhe intelektuale, për shkak se nëpërmjet ligjeve që kontrollojnë këto dy lloj pronash janë të mbrojtura njohuritë, si aktive jomateriale, dhe të gjitha asetet fizike që lidhen me to. Faktori i fundit i përfshirë në këtë grup është mobiliteti social. Kalimi nga një klasë më e ulët sociale drejt një klase më të lartë sociale mund të shërbejë si një nxitje për individët që të investojnë në veten e tyre. Është vërejtur se në ato vende ku statusi social është një atribut i fituar në lindje dhe jo një vlerë që mund të arrihen gjatë jetës, iniciativat për investime në kapitalin human janë të kufizuara. 45

46 Gjithsesi pavarësisht faktit që ky indeks është shumë kompleks dhe do të ishte shumë i përshtatshëm për vlerësimin e duhur të kapitalit human në Shqipëri, ai nuk mund të përdoret qoftë në analizën krahasimore qoftë në modelin ekonometrik për disa arsye. Së pari duke qenë se analiza krahasimore si për kapitalin human si për kapitalin institucional do të realizohet për një periudhë kohore atëherë indeksi i mësipërm nuk mund të përdoret sepse fillesat e tij datojnë jo më herët se viti Në këtë rast pra do të kishim mungesë të dhënash për vitet e mëparshme. Gjithashtu periudhat kohore nuk janë të barabarta sepse ky indeks është realizuar për periudhën , 2015 dhe Së dyti shumë prej treguesve që përdoren për matjen e kapitalit human (të tillë si cilësia e sistemit arsimor, matja e talenteve, lëvizshmëria sociale, cilësia e shërbimit shëndetësor, higjena e ujit etj) janë të vështira dhe të pamundura për tu matur dhe për të gjetur të dhëna, fakt ky që penalizon modelin ekonometrik. Së treti, duke filluar nga viti 2015 struktura e faktorëve dhe mënyra e llogaritjes së këtij indeksi ka ndryshuar duke e bërë të pamundur krahasimin midis periudhave kohore. Struktura e re nuk fokusohet më shumë tek faktorët ndikues se sa tek ndarja sipas grupmoshave të kapitalit human dhe problematikave së secilës prej tyre. Kështu ndarja e re merr në konsideratë 5 grupmosha; nën 15 vjeç, vjeç, vjeç, vjeç, mbi 65 vjeç, dhe dy faktorë thelbësorë të kapitalit human; arsimimi dhe punësimi. Në varësi të grupmoshave dhe treguesve për secilin faktor bëhet dhe vlerësimi i indeksit të përgjithshëm të kapitalit human. Përsa i takon Shqipërisë në vitin renditja botërore sipas këtij indeksi e klasifikonte në vendin e 72 midis 122 vende, ku pikëzimin më të lartë e kishte marrë për faktorët e arsimimit (0.136) dhe më të ultin për mjedisin e përgjithshëm si mbështetës të kapitalit human (-0.874). Problematikat kryesore në lidhje me mjedisin kishin të bënin me moszhvillimin e grupeve të biznesit, bashkpunimin e biznesit me sektorin e kërkim-zhvillimit, të drejtat e autorit dhe të pronës, mobilitetin social dhe cilësinë e transportit vendas. Ndërkohë që për tregues të tillë si impakti i biznesit mbi sëmundjet jo të transmetueshme, depresioni, përmbushja e arsimit fillor e nëntëvjeçar, apo lidhja e pagës me produktivitetin, renditja është shumë më e mirë. Kështu në vitin Shqipëria është renditur e para përsa i takon impaktit të biznesit mbi sëmundjet jo të transmetueshme të tilla si kanceri, diabeti, depresioni, sëmundjet e zemrës dhe sëmundjet e mushkërive World Economic Forum. ( ) Human Capital Report 46

47 Forumi Ekonomik Botëror në vitin 2015 e rendit Shqipërinë të 66-tën nga 124 shtete. Grupet më të favorizuara të kapitalit human në lidhje me arsimimin dhe punësimin sipas kësaj renditjeje janë shtetasit nën 15 vjeç (83.56 pikë nga 100) dhe grupmosha vjeç (68.27 pikë nga 100). Ndërkohë që situata më kritike paraqitet për personat e moshës mbi 65 vjeç, kryesisht pensionistët. Problemet më të mëdha me grupin e parë (nën 15 vjeç) lidhen me cilësinë e arsimit nëntëvjeçar (4.27 pikë nga maksimumi prej 7 pikësh) dhe me përqindjen e nxënësve që ndjekin arsimin e mesëm (65%). Përqindja e studentëve që vazhdojnë arsimin profesional dhe pjesmarrja në forcën punëtore janë indekset që kanë marrë më pak pikë në lidhje me grupmoshën vjeç. Kështu shkollën profesionale e ndjekin vetëm 15.7% të të gjithë gjimnazistëve dhe studentëve të kësaj grupmoshe. Përsa i përket punëzënies vetëm 36.7% e personave të aftë për punë realisht punojnë. Si pasojë e një punëzënie të ulët, norma e papunësisë afatgjatë nga ana tjetër është vlerësuar me 61.5%. Në personat e grupmoshës vjeç vihet re që interesi i tyre për arsimin universitar është jashtëzakonisht shumë i ulët. Rreth 1.4% e tyre vazhdojnë universitetin apo kualifikime pasuniversitare, duke e renditur Shqipërinë të 121-tën nga 124 vende. Gjithashtu në këtë grupmoshë është e vështirë gjetja e punonjësve shumë të kualifikuar (16.7%) duke qenë se pjesa më e madhe e tyre (88.4%) ka kualifikim të mesëm. Kompleksiteti ekonomik i cili ka të bëjë me kompleksitetin e produkteve që eksportohen vlerësohet me pikë për Shqipërinë duke e renditur atë në vend të 74. Pikët më të larta në lidhje me këtë tregues ishin 2.235, ndërsa më të ulëtat Ekonomitë më komplekse janë ato që eksportojnë makineri dhe kimikate, ndërkohë që ekonomi të thjeshta konsiderohen ato që eksportojnë lëndë të para dhe produkte bujqësore. Grupmosha vjeç karakterizohet nga norma të ulta të pjesmarrjes në forcën e punës apo të mbarimit të gjimnazit e studimeve universitare. Më problematikja nga të sapopërmendurat është pjesmarrja në forcën e punës për personat e kësaj grupmoshe (vetëm 30%) duke e renditur Shqipërinë në vendin e parafundit. Përsa i takon personave të moshës mbi 65 vjeç ata karakterizohen nga norma të ulëta të mbarimit të shkollës dhe pjesmarrjes në forcën punëtore World Economic Forum. (2015) Human Capital Report 47

48 Në vitin 2016 Shqipëria renditet e 70 nga 130 vende. Në pamje të parë duket sikur ka pasur një rënie të pozicionit të mëparshëm, por duke qenë se lëvizshmëria nga njëri vit në tjetrin është ulur me 4 pikë dhe nga ana tjetër numri i shteteve të klasifikuara është rritur me 6 vende mund të deduktohet që Shqipëria ka pësur një përmirësim në lidhje me vlerësimin e kapitalit human. Ky pohim mbështetet dhe nga indeksi i përgjithshëm i kapitalit human i cili nga 67.2 që ka qenë në 2015 është rritur në në 2016, pra në vitin 2015 Shqipëria përdorte 67.2% të potencialit të kapitalit human, ndërkohë që në 2016 përdor 68.23% të këtij kapitali. Vendet e klasifikuara të parat përdorin rreth 85% të kapitalit human. Grupmosha nën 15 vjeç vazhdon të jetë më e mirë klasifikuara nisur dhe nga fakti që kjo grupmoshë nuk ka akses në tregun e punës dhe si pasojë ka më pak probleme. Më e ekspozuara ndaj problemeve është grupmosha nga vjeç Matja e kapitalit human nëpërmjet indeksit të zhvillim human. Indeksi i kapitalit human pavarësisht se është shumë kompleks dhe deri tani sipas mendimit pesonal vlerëson më së miri kapitalin human të një vendi, ka mangësirat e sipërpërmendura të cilat e bëjnë të pamundur përdorimin e tij në këtë hulumtim. Për këtë arsye si matës i kapitalit human do të përdoret indeksi i zhvillimit human (IZHH). Ky index është krijuar në vitin 1990 nga ekonomistët Mahbub ul Haq dhe Amartya Sen dhe që prej vitit 1993 përdoret prej OKB-së për të vlerësuar zhvillimin e jetës në vende të ndryshme. Ai përbëhet prej tre variablash; pritshmëria e jetës, arsimimi dhe të ardhurat për frymë. Një vend mund të konsiderohet që ka zhvillim human të lartë kur jetëgjatësia është e madhe, niveli arsimor është i lartë, produkti bruto për frymë është i lartë, dhe norma e inflacionit dhe e fertilitetit është e ulët. Kryesisht deri para viteve 90 mendohej që kusht kryesor për zhvillimin ishte vetëm rritja ekonomike, fakt që ka rezultuar i pavërtetë deri tani. Indeksi i zhvillimit human është krijuar pikërisht për të theksuar rëndësinë e njerëzve dhe aftësitë e tyre në zhvillimin e përgjithshëm. Si aseti më i çmuar për arritjen e zhvillimit, kapitalit human, në mënyrë që të jetë produktiv duhet t i sigurohen disa kushte të caktuara të tilla si; të ardhura të larta për frymë për të përballuar një jetesë të përshtatshme, rritja e jetgjatësisë në mënyrë që të jenë efektivë në një 13 World Economic Forum. (2016) Human Capital Report 48

49 periudhë afatgjatë dhe një arsimim cilësor në mënyrë që të jenë të kualifikuar dhe efiçentë. Meqenëse ky indeks dhe komponentët e tij lidhen në mënyrë të drejtpërdrejtë me zhvillimin dhe duke qenë se rezultati final i kësaj teze është pikërisht impakti i të paprekshmeve në zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik, atëherë ky indeks do të përdoret qoftë për kryerjen e analizës krahasimore të kapitalit human, qoftë si variabël në modelin ekonometrik përfundimtar Analiza krahasimore e Shqipërisë me vendet e rajonit Synimi i kësaj pjese është të krahasojë Shqipërinë me vendet e të njëjtit grup interesi përsa i takon indeksit të kapitalit human në mënyrë që të ekzistojë një tablo e qartë në lidhje me këtë çështje. Vendet e rajonit që do të analizohen do të jenë: Polonia, Kroacia, Turqia, Bullgaria, Republika Çeke, Estonia, Kazakistani, Kirgikistani, Rusia, Rumania, Ukraina, Gjeorgjia, Hungaria, Moldavia, Maqedonia, Serbia, Uzbekistani, Bosnje-Hercegovina, Sllovenia dhe Bjellorusia. Është marrë i njëjti bllok vendesh si në rastin e indeksit të sundimit të ligjit në mënyrë që analiza të jetë sa më korrekte dhe e saktë. Tabela 1 Indeksi i zhvillimit human për Shqipërinë për periudhën Viti Indeksi i Pritshëmëria e Vitet mesatare të Vitet e pritura të Të ardhurat për Renditja e përgjithshëm jetës në lindje shkollimit shkollimit frymë përgjithshme / / / / /188 Burimi- United Nations Development Programme Tabela 1 paraqet situatën e Shqipërisë për periudhën në lidhje me vlerësimin e indeksit të përgjithshëm të zhvillimit human, dhe të secilit prej katër komponentëve të tij; pritshmëria e jetës në lindje, vitet mesatare të shkollimit, vitet e pritura të shkollimit dhe të ardhurat për frymë. Vihet re një trend pozitiv në lidhje me këtë indeks. Analiza është bërë për periudhën kohore për dy arsye. Së pari sepse të dhënat para vitit 2010 janë për 49

50 periudha 5 vjeçare, pra do të kishim asimetri në lidhje me analizimin e të dhënave. Së dyti modeli ekonometrik do të zhvillohet për këtë seri kohore. Nga viti 2010 në vitin 2014 ky indeks ka patur një rritje prej 1.52%. Rritja më e madhe ka ndodhur në vitin 2011 kur indeksi i zhvillimit human është rritur me pikë në krahasim me vitin paraardhës. Përsa i përket renditjes së përgjithshme, në vitin 2010 Shqipëria u rendit e 64 nga 188 vende. Në vitin 2011 dhe në vitin 2012 shihet një përkeqësim i situatës duke qenë se numri i vendeve të klasifikuara është rritur me 17 vende ndërkohë që pozicionimi i Shqipërisë është rritur vetëm me 6 vende. Kemi një përkeqësim të dukshëm në 2013 ku Shqipëria ka humbur gati 15 pozicione në renditje duke kaluar në vend të 95, ndërkohë që situata në 2014 ka filluar të ketë përmirësime duke e renditur Shqipërinë në vend të 85 nga 188 vende të marra në studim. Pritshmëria e jetës në lindje ka pasur një hov gjatë këtij 5 vjeçari duke treguar një optimizëm nga ana e shqiptarëve. Vitet mesatare janë rritur nga 76.9 vite në 2010 në 77.8 vite në 2014, pra ky indeks është rritur mesatarisht me 1 vit gjatë kësaj periudhe. Rritje ka pasur dhe përsa i përket viteve mesatare të shkollimit, pavarësisht që masa e saj është relativisht shumë e ulët (vetëm 2.2%). I vetmi indeks që duket i pandryshuar gjatë kësaj periudhe lidhet me vitet e pritura të shkollimit (11.8 vjet përgjatë gjithë periudhës së marrë në studim). Nga kjo e fundit mund të konkludohet se pjesa më e madhe e shqiptarëve janë të prirur të kryejnë të plotë vetem ciklin e arsimit të mesëm. Tabela 2- Indeksi i zhvillimit human për 20 vendet e rajonit me të cilat do të krahasohet Shqipëria. Vendi Indeksi Shqipëri Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Poloni Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Kroaci Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë

51 Turqi Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Bullgari Indeksi i përgjithshëm Republika Çeke Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Estoni Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Kazakistan Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Kirgistan Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Rusi Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Rumani Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Ukrainë Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit

52 Të ardhurat për frymë Gjeorgji Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Hungari Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Moldavi Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Maqedoni Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Serbi Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Uzbekistan Indeksi i përgjithshëm Bosnje- Hercegovinë Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Slloveni Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Bjellorusi Indeksi i përgjithshëm Pritshëmëria e jetës në lindje Vitet mesatare të shkollimit

53 Burimi: United Nations Development Programme Vitet e pritura të shkollimit Të ardhurat për frymë Nëse analizohet indeksi i përgjithshëm i zhvillimit human shihet që ky indeks ka pasur një tendencë rritëse gjatë periudhës Ato që kanë ndikuar drejtpërsëdrejti në rritjen e përgjithshme të indeksit janë të ardhurat për frymë të cilat janë rritur me 7.5% gjatë këtij katër vjeçari, dhe pritshmëria e jetës në lindje që është rritur me 0.9 vite. Ndërkaq përsa i takon viteve të arsimimit ata kanë mbetur praktikisht njësoj përgjatë kësaj periudhe. Vitet e pritura të arsimit për një shqiptar me një nivel mesatar jetese janë 11.8 vite, pra supozohet që të mbarohet i gjithë cikli i plotë i arsimit parauniversitar. Ndërkohë që realisht vitet mesatare të shkollimit janë 9.1 deri në 9.3 vite, çka domethënë që një pjesë e konsiderueshme e popullsisë mbarojnë vetëm arsimin nëntëvjeçar. Në lidhje me klasifikimin e Shqipërisë me vendet e rajonit mund të konstatohet që janë lënë pas vetëm Kirgistani, Moldavia, Bosnje-Hercegovina dhe Uzbekistani. Kjo sjell një renditje të Shqipërisë në vend të 17 nga 21 vende të rajonit me të cilat ajo krahasohet. Pra situata e përgjithshme në lidhje me indeksin e zhvillimit të kapitalit human nuk paraqitet pozitive për Shqipërinë përsa kohë që ajo qëndron në 5 vendet e fundit të klasifikimit. E para në klasifikimin rajonal renditet Sllovenia me një indeks të përgjithshëm prej 0.88 pikësh, ndërsa në vend të 21 gjendet Kirgikistani me pikë. Pritshmërinë më të gjatë të jetës në lindje e ka Sllovenia me 80.4 vite dhe më të ultën e ka Uzbeksitani me 68.4 vite. Shqipëria klasifikohet e treta në lidhje me këtë faktor. Arsimimi me dy faktorët vlerësues të tij; vitet mesatare të arsimit dhe vitet e pritura të arsimit e rendisin Shqipërinë në vend të 19 për faktorin e parë dhe në vend të fundit për faktorin e dytë, duke dalë në konkluzionin që shqiptarët nuk e konsiderojnë arsimin si faktorin kyç për formimin e tyre profesional e të përgjithshëm kështu që dhe pritshmëritë e tyre janë më të ulta se vendet e tjera të rajonit. Ndërkohë që 20 vendet e tjera e konsiderojnë arsimimin si një faktor kyç për zhvillim dhe për këtë arsye pritshmëritë e tyre për kohëzgjatjen e tij variojnë nga 11 vjet deri në 16.8 vite (Sllovenia). Të ardhurat për frymë janë faktori i tretë përcaktues i indeksit të zhvillimit të kapitalit human. Në grupin e vendeve të rajonit me të cilat krahasohet Shqipëria të ardhurat për frymë variojnë nga dollarë në vit për Kirgikistanin deri në dollarë në vit për Slloveninë. Shqipëria 53

54 renditet e 16 nga 21 vendet në lidhje me të ardhurat për frymë me një mesatare vjetore prej dollarë, çka domethënë që të ardhurat mujore për frymë variojnë rreth dollarë në muaj. Duke u nisur nga renditja rajonale mund të deduktohet që niveli i jetesës në Shqipëri është shumë i ulët në krahasim me vende të tilla si Maqedoni, Serbi, Slloveni e Rumani. Grafikisht tendenca gjatë periudhës e Shqipërisë dhe vendeve të rajonit është si më poshtë. Grafiku 1 Indeksi i zhvillimin human për rajonin e Europës Lindore dhe Azisë Qëndrore Burimi: United Nations Development Programme Nga grafiku mund të shikohet që vendet me indeksin më të lartë në rajon në lidhje me zhvillimin e kapitalit human e ka Sllovenia me një indeks prej 88%, e pasuar nga Republika Çeke me 87% dhe Estonia me 86%. Vihet re një prirje pozitive e vendeve me kalimin e viteve në lidhje me zhvillimin e kapitalit human. 2.5 PËRMBYLLJE Kapitali human është konsideruar një faktor kyç për rritjen ekonomike të një vendi dhe si pasojë ndikimi i tij prek dhe zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik. Synimi i këtij kapitulli ashtu siç u bë e qartë dhe në fillim të tij ishte që të tregonte rëndësinë e kapitalit human dhe arsimit në rritjen ekonomike. Gjithashtu të gjente një mënyrë adekuate për ta 54

55 vlerësuar këtë kapital, si dhe të analizonte kapitalin human të Shqipërisë në lidhje me vendet e rajonit. Rëndësia e kapitalit human në rritjen ekonomike është treguar nga ekonomistë e studiues të shumtë, por modelet e Lucas-it dhe Romer-it janë ato që e kanë analizuar më qartë rolin konkret të këtij kapitali në proçesin e rritjes. Modeli i parë nxirrte në pah dobishmërinë e kapitalit human në rritjen e prodhimit, ndërsa i dyti e lidhte direkt funksionin e kapitalit njerëzor me rritjen ekonomike. Përsa i takon rëndësisë së arsimit në rritjen ekonomike u përdor modeli Mincerian i pagave sipas së cilit pagat do të rriteshin me një përqindje të caktuar, përkatësisht β1 dhe ß2 për çdo rritje të një viti shkollimi dhe përvoje pune. Vlerësimi i këtij kapitali, kryesisht është bërë nëpërmjet viteve të arsimit dhe viteve të eksperiencës, por këto të dyja kanë rezultuar të pamjaftueshme për një vlerësim kuptimplotë të tij. Për këtë arsye janë krijuar indekse më komplekse për matjen e kapitalit human. Në këtë punim u zgjodh të përdorej indeksi i zhvillimit human i cili vlerësonte jo vetëm nivelin arsimor të individit, por edhe të ardhurat për frymë apo pritshmërinë e jetës. Shqipëria paraqiste një situatë mesatarisht jo të kënaqshme në krahasim me vendet e rajonit përsa i takonte indeksit të zhvillit human, duke u renditur në vendet e fundit për disa prej elementëve të tij. 55

56 KAPITULLI III REMITANCAT DHE RËNDËSIA E TYRE SI NJË NGA TRE VARIABLAT PËRCAKTUESE TË PASURISË JOMATERIALE 3.1 KONCEPTI TEORIK I REMITANCAVE Remitancat janë një ndër subjektet më të trajtuara nga literatura ekonomike, për vetë faktin që ato pasqyrojnë lidhjen që ekziston midis emigrimit dhe zhvillimit. Ekzistojnë studime dhe publikime të ndryshme në lidhje me remitancat dhe marrëdhënien e tyre me migrimin, rritjen ekonomike, varfërinë, pabarazinë dhe agregatë të tjerë ekonomikë. Në kapitullin e parë ndër të tjera u prezantuan dhe faktorët materialë e jo materialë që ndikonin zhvillimin e një vendi. Faktorët materialë kishin të bënin me shpenzimet e konsumatorëve (konsumi), shpenzimet e firmave (investimet), shpenzimet qeveritare dhe shpenzimet e huaja (eksportet neto). Faktorët jomaterialë u grupuan në kapital human dhe në kapital institucional. Remitancat në këtë studim janë konsideruar si element i kapitalit human, por ato kanë ndikim në të gjithë faktorët materialë të sipërpërmendur. Transfertat e emigrantëve nga jashtë përdoren kryesisht për konsum familjar, por një pjesë e tyre kanalizohet drejt investimeve dhe krijimin e bizneseve të ndryshme. Ato gjithashtu ndikojnë shpenzimet qeveritare nëpërmjet rritjes së buxhetit të shtetit. Impakti i tyre është i dukshëm dhe tek eksportet e importet duke qenë se ato 56

57 janë ndër rregullatorët kryesorë të tregut valutor. Si pasojë roli i tyre në zhvillim është i dyfishtë, edhe si pjesë e faktorëve jomaterialë, edhe si ndikues i faktorëve materialë. 14 Qëllimi i kapitullit të tretë është të tregojë rolin e remitancave në zhvillimin e Shqipërisë duke parë ndikimin e tyre mbi konsumin, mbi investimet për arsim, mbi të ardhurat kombëtare dhe mbi kursimin kombëtar. Gjithashtu është bërë një krahasim i remitancave me investimet e huaja dhe eksportet për të parë se cila prej këtyre tre formave ka patur ndikimin më të madh në rritjen ekonomike të vendit përgjatë një periudhe të konsiderueshme kohore ( ). Pjesa e parë e kapitullit paraqet këndëvështrime dhe mendime të ndryshme të ekonomistëve, dhe jo vetëm, në lidhje me impaktin pozitiv dhe negativ të remitancave në faktorët e zhvillimin të qëndrueshëm ekonomik. Sipas (Regmi & Tisdell, 2010) remitancat përbëjnë transferimin e parave ose të mallrave nga emigrantët për familjet e tyre në vendin e origjinës. Ata shpesh janë arsyeja e emigrimit, dhe njëkohësisht pasojë e rëndësishme e këtij proçesi. Autorët e mësipërm gjithashtu kanë arritur në përfundimin që niveli i arsimimit dhe të ardhurat e emigrantit që dërgon remitancat janë përcaktues kryesorë të këtyre të fundit. (Cotula & Toulmin, 2004) i përcaktonin remitancat si një mënyrë të ardhurash të njëjta me pagat, pensionet apo kreditë. Ato janë shumë të mira për familjet duke qenë se ndikojnë drejtpërsëdrejti nivelin e jetesës së tyre, por ndryshe nga borxhi apo kredia ato nuk i rëndojnë me asnjë formë detyrimi financiar familjet. Gjithashtu sipas autorëve, remitancat mund të shihen në këndvështrimin e kapitalit fillestar për një pjesë të familjeve përfituese duke qenë se këto familje i investojnë paratë e përfituara në biznese apo aktivitete të ndryshme. Të njëjtin mendim ka dhe (Adams.R & Page, 2005) përsa i takon transformimit të remitancave në investime, dhe sipas tyre marrësit e remitancave kanë tendencën të investojnë më shumë në kapital human (arsimim, shëndetësi dhe strehim). Në lidhje me investimin e remitancave për strehim (Glystos, 1997) e konsideronte si një lëvizje pozitive, përsa kohë që kjo shërben në rritjen e ekonomisë vendase. 14 Efektet e remitancave mbi agregatët makroekonomikë jepen më të detajuara në çështjet në vazhdim. 57

58 Sipas (Alfieri, Havinga, & Hvidsten, 2005) në përkufizimin e ngushtë, remitancat synojnë matjen e ndikimit ekonomik të emigracionit kryesisht në ekonominë e vendit. Qëllimi kryesor i studimit të remitancave është që të analizohet kryerja e transkasioneve midis emigranteve dhe familjeve si dhe mënyra se si shpenzohen këto të ardhura. Ekzistojnë mendime dhe argumenta të ndryshme në lidhje me remitancat dhe kryesisht në lidhje me rëndësinë e njohjes së burimit të tyre. Një pjesë e ekspertëve besojnë se fakti se kush i dërgon remitancat dhe mënyra se si janë përfituar këto para të cilat më pas dërgohen në vendin e origjinës nuk ka rëndësi për sa kohë që ato shërbejnë për të rritur mirëqenien e vendit në fjalë. Pra sipas këtyre ekspertëve qëllimi e justikon mjetin. Ndërkohë që studiues të tjerë si (Carling, 2008) apo (Ghosh, 2006) kanë vënë në pikëpyetje dobinë e përkufizimeve konvencionale dhe teknike të remitancave, duke argumentuar se dërguesit e remitancave nuk janë gjithmonë emigrantët. Gjithsesi duke anashkaluar këtë debat midis studiuesve dhe duke marrë të mirëqenë qe dërguesit janë gjithmonë emigrantët dhe se remitancat vijnë vetëm nga të ardhurat prej punësimit, atëherë mund të pohohet që remitancat përfaqësojnë të gjithë transfertat rrjedhëse, në para të gatshme ose në natyrë, midis rezidenteve e jorezidentëve, (pavarësisht nga burimi i të ardhurave të dërguesit dhe pa marrë parasysh nëse dërguesi i merr të ardhurat nga puna, nga sipërmarrja ose nga prona, nga përfitimet sociale, apo nga çdo lloj tjetër transferte apo aset i disponuar), dhe familjeve (pavarësisht nëse individët kanë lidhje familjare apo jo). (Adams. R & Page, 2003) i konsideronin remitancat si një ndër faktorët më domethënës për reduktimin e varfërisë, sidomos në zonat rurale. Sipas autorëve të mësipërm emigrimi ndërkombëtar ka një ndikim të fortë statistikor në uljen e varfërisë. Mesatarisht, një rritje me 10% në e numrit të emigrimeve do të shkaktojë një rënie prej 1.9% në përpjesën e njerëzve që jetojnë në varfëri, ndërkohë që rritja me 10% e pjesës së remitancave në produktin e brëndshëm bruto të një vendi do të ulë me 1.6% numrin e personave që jetojnë në varfëri totale. Autorë të tillë si (Oucho & Muchras, 1983) apo (Levitt, 1998) kanë arritur në konkluzionin që dërgesat e emigrantëve, qofshin financiare ose jo-financiare (duke përfshirë idetë, aftësitë, dhe atribute të tjera që janë sjellë përsëri nga emigrantët nga vendet e tyre të destinacionit), kanë qenë të rëndësishme në drejtimin e zhvillimit rural. Studimet e kryera kanë treguar se emigrantët nga rajoni janë të gatshëm të paguajnë një sasi të konsiderueshme të të ardhurave të tyre për të lehtësuar zhvillimin rural në pritje të kthimit të tyre eventual nëpër shtëpi. 58

59 Sipas (Massey, 1993) jo-emigrantët mund të përfitojnë nga familjet që marrin remitanca dhe që i investojnë fondet e tyre në opsionet e mundshme të biznesit. Komunitetet, pra, do të jetë në gjendje të gëzojnë krijimin e punësimit. Gjithsesi efektet e remitancave janë të ndryshme nëse merret në konsideratë pabarazia e të ardhurave të emigrantëve. Një emigrant me një punë shumë të mirë dhe ndoshta një pagë më të lartë do të jetë në gjendje të dërgojë një vlerë më të madhe remitancash. Në të njëjtën linjë mendimi është dhe (Taylor, 1999) sipas së cilit remitancat kanë një efekt pozitiv kryesisht në ekonomitë e vendeve të varfëra duke qenë se familjet në këto vende si pasojë e një apo më shumë anëtarëve të larguar humbasin krahun e punës dhe mundësitë për investim. (N.Smith, 2008) në studimin e tij thekson faktin që krijimi i komunitetit të emigrantëve ndihmon në rritjen e remitancave dhe në përdorimin e tyre sa më të mirë për zhvillimin e vendit të origjinës. Personat e parë që kanë emigruar nga një vend i caktuar do të mund të shërbejnë si një ndihmë për personat e tjerë që largohen nga po i njëjti vendi, duke i ndihmuar ata në gjetjen e punëve apo në amortizimin e risqeve të emigrimit. Kjo gjë ka ndodhur me shumë shqiptarë që kanë emigruar nëpër vende të ndryshme të botës, të cilët kanë mirëpritur dhe kanë ndihmuar shqiptarët e tjerë që kanë emigruar në një periudhë më të vonë. Krijimi i këtyre komuniteteve ndihmon dhe në kanalizimin e remitancave drejt investimeve më me vlerë. (Zarate-Hoyous, 2004) mendojnë që kanalizimi i këtyre remitancave duhet të mbështetet nga qeveria e cila duhet të hartojë politika të tilla që të bëjë të mundur konvertimin e remitancave në investime frytdhënesë. Sipas (Levitt, 1998), ekzistojnë dhe remitancat jomonetare, të cilat ndikojnë në zhvillimin e përgjithshëm të një vendi. Remitancat sociale janë idetë, sjelljet, identitetet dhe kapitali social, të cilat transferohen nga vendi mikpritës në vendin e origjinës. Ato i kemi në tri forma; strukturat normative (idetë, vlerat, besimet etj), sistemet e praktikës (pjesmarrja politike, aftësitë) dhe kapitali social (të gjitha vlerat dhe normat të cilat janë të remitueshme). 3.2 ROLI I REMITANCAVE NË ZHVILLIMIN MIKROEKONOMIK DHE MAKROEKONOMIK TË VENDIT PËRQASJA OPTIMISTE DHE PËRQASJA PESIMISTE 59

60 Sot, ndikimi i remitancave është i njohur në të gjitha rajonet në zhvillim të botës, duke qenë se remitancat përbëjnë një rrjedhë të rëndësishme të valutës së huaj në shumicën e vendeve dhe janë një nga mënyrat e drejtpërdrejta për të ndihmuar miliona familje. Forca lëvizëse prapa këtij fenomeni është rreth 150 milionë emigrantë në të gjithë botën të cilët dërgojnë më shumë se 300 miliardë $ për familjet e tyre në vendet në zhvillim. Sipas (Adams.R & Page, 2005) remitancat më tepër ndikojnë në zbutjen e varfërisë se sa në reduktimin e përmasave të saj. Nëpërmjet një modeli ekonometrik ata konkluduan që një rritje e remitancave me 10% do të ulte me 3.5% pjesën e popullsisë që jeton nën kufirin e varfërisë. Në nivel makroekonomik remitancat kanë potencialin për të ndikuar pozitivisht mbi rritjen ekonomike. Në disa nga vendet në zhvillim ata përdoren si zëvëndësuese të instrumentave të tjerë financiarë dhe gjithashtu duke rritur konsumin dhe investimet ata ndikojnë në mënyrë direkte zhvillimin ekonomik. Pavarësisht rritjes së ndjeshmërisë së emigrantëve, remitancat kanë mbetur të qëndrueshme gjatë dhe pas rënies ekonomike globale. Në të vërtetë, ata vazhdojnë të jenë një burim i rëndësishëm i të ardhurave për familjet dhe të luajnë një rol vendimtar në kohët e vështira. Për më tepër, remitancat duket që janë një burim më i qëndrueshëm për vendet në zhvillim se sa investimet e huaja direkte apo borxhi publik. Megjithatë, lidhja midis remitancave dhe zhvillimit mbetet komplekse, duke qenë se remitancat ekzistojnë si pasojë e lëvizjes së njerëzve dhe largimi i këtyre të fundit mund të ngadalësojë zhvillimin ekonomik e social të vendit Përqasja optimiste Disa studime empirike (Solimano, 2003) dhe (Banka Boterore, 2006) sugjerojnë se remitancat mund të kenë potencial të ndikojnë pozitivisht rritjen ekonomike të një vendi. Një grup i studimeve (Aggarwal, Demirgüç-Kunt, & Pería, 2010), apo dhe (Giuliano & Ruiz-Arranz1, 2005) konfirmojnë ndikimin e rëndësishëm pozitiv të dërgesave për sektorin privat. Ata argumentojnë se remitancat veprojnë si zëvendësuese për mjete të tjera financiare si kreditë apo instrumentat e sigurimit, të cilat jo domosdoshmërisht ekzistojnë në vendet në zhvillim. 60

61 Remitancat mund të jenë stimuluese të konsumit dhe të investimeve, duke pasur gjithashtu potencialin për të zvogëluar madhësinë e një reçesioni në vende të caktuara dhe për të nxitur ekonominë lokale. Ata i japin mundësi familjeve të angazhohen në aktivitete ekonomike fitimprurëse dhe me risk të lartë. Kohët e fundit, (Ratha, 2013) raporton se remitancat rrisin kursimet e brendshme dhe përmirësojnë ndërmjetësimin financiar, të cilat ndikojnë në rritjen ekonomike të vendeve të origjinës. Përkatësisht, (Yaseen, 2012) tregoi një korrelacion pozitiv midis remitancave dhe zhvillimit të sistemeve financiare në vendet në zhvillim. Sipas studimit të (Guzmán, Morrison, & Sjöblom, 2006) u vu re se familjet që merrnin remitanca dhe që kishin kryefamiljare femra kishin tendencën të harxhonin më shumë në arsimim, në të mira afatgjata, në shëndetësi dhe në strehim, se sa familjet që nuk ishin përfituese të remitancave. Ndërkaq (Adams, 2004) në studimin e tij të zhvilluar për Guatemalën dhe Ganën doli në konkluzionin që remitancat kishin ndikim në uljen e varfërisë, por nuk kishin asnjë lloj impakti në shpërndarjen e të ardhurave. Remitancat kanë ndikim në zhvillimin e përgjithshëm të vendit si në nivel mikroekonomik ashtu dhe në atë makroekonomik. Sipas (Ratha, 2013) remitancat mund të konsiderohen si një antidot kundra varfërisë duke qenë se ato kanë ndikim të drejtpërdrejtë në rritjen e të ardhurave të personave që jetojnë në vendet e varfëra dhe në ato në zhvillim. Për më tepër ato shpeshherë përdoren si një instrument sigurimi sidomos në vendet në zhvillim ku stabiliteti ekonomiko-sociopolitik është më delikat dhe si pasojë, krizat e goditjet e jashtme kanë gjasa të jenë më të vrazhda. Në të tilla raste është vënë re që investimet e huaja bien ndërkohë që fluksi i remitancave mbetet i njëjtë ose rritet. Fenomeni i sapopërmendur ndodh sepse personat që jetojnë në vendet e zhvilluara do priren më tepër të ndihmojnë familjarët e tyre gjatë periudhave të krizave. Studime të ndryshme të bërë nga autorë të ndryshëm e në periudha të ndryshme kanë konkluduar që remitancat në shumë raste përdoren dhe si mjet investimi. Në fakt familjet që kanë përveç të tjerave dhe remitancat si një burim të ardhurash, investojnë më shumë në kujdesin shëndetësor se sa familjet që nuk janë përfituese të remitancave. Arsimimi është një tjetër zë në buxhetin familjar që rritet si pasojë e remitancave. Këto të fundit rrisin të ardhurat e përgjithshme të familjeve duke bërë të mundur që një pjesë e këtyre të ardhurave të kanalizohet drejt investimit në arsimim. Një pjesë e emigrantëve dërgojnë para në vendin e tyre të origjinës me qëllim 61

62 investimin në aktivet afatgjata apo në prona të paluajtshme. Gjithsesi nuk mund të pohohet që remitancat përdoren kryesisht për investime afatgjata sepse pjesa më e madhe e tyre shkon për konsum. Rastet kur marrësit e remitrancave janë kthyer në sipërmarrës vetëm nëpërmjet remitancave janë jo të shpeshta. Rritja e konsumit ka aspektet e veta pozitive në rritjen ekonomike, sepse konsumi i më shumë të mirave dhe shërbimeve do të rrisë shumën e taksave të aplikuara mbi shitjen e këtyre të mirave, apo taksat mbi të mirat e importuara. Duke qenë se buxheti i shtetit financohet kryesisht nga taksat, atëhërë do të kishim një rritje të përgjithshme të tij dhe si pasojë më shumë investime. Gjithashtu rritja e sasisë së taksave të gjeneruara nga shitja e të mirave mund të ndikonte në uljen e taksave të tjera që duhet të paguajnë shtetasit e një vendi. Pra në këtë rast mund të kishim rritje të buxhetit të shtetit, ulje të taksave, dhe një stabilitet ekonomik gjatë periudhave të krizës. Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) dhe Banka Botërore (BB) njohin të mirat e remitancave si një burim i qëndrueshëm i financimit të jashtëm. Të jesh në gjendje për të marrë më shumë hua kur merr një sasi të lartë të remitancave, është një fuqi që shtetet mund ta përdorin. Marrja e një borxhi më të madh siguron financimin e investimeve, të cilat mund të nxisin rritjen ekonomike kombëtare. Në fakt në vitin 2009 Struktura e Borxhit të Qëndrueshëm 15, e hartuar nga Banka Botërore dhe FMN, si një nga kriteret të marrjes së një borxhi më të lartë kishte raportin e remitancave kundrejt GDP-së në krahasim me të ardhurat kombëtare dhe eksportet. Kështu vendet në zhvillim mund të aplikojnë për një kredi më të lartë në momentin kur raporti i remitancave ndaj GDP-së është më i madh se 10% e vlerës së të ardhurave kombëtare dhe 20% e vlerës së eksporteve të të mirave dhe shërbimeve Përqasja pesimiste Pavarësisht pikëpamjeve pozitive të ndikimeve të dërgesave nga emigracioni, ekzistojnë dhe pikpamje të tjera sipas të cilave remitancat nuk duken shumë bindëse si një instrument që mund të ndikojë rritjen ekonomike kombëtare. Për shembull, (Stratan, Chistruga, Clipa, Fala, & 15 World Bank &International Monetary Fund. (2009) A Review of Some Aspects of the Low-Income Country Debt Sustainability Framework. Fq.17 62

63 Septelici, 2013) treguan se në rastin e Moldavisë, ku dërgesat varionin nga 14% të PBB-së në 2006 në 19.1% të PBB-së në 2011, korrelacioni mes të ardhurave nga remitancate dhe rritjes ekonomike ishte ende i paqartë. Ndërsa (Barajas, Chami, Ebeke, & Tapsoba, 2012) argumentuan se vëllimi i remitancave mund të ndryshojë në varësi të rënieve ekonomike në vendet dërguese duke ndikuar dhe vendet e origjinës. (Giuliano & Ruiz-Arranz1, 2005) dolën në konluzionin që remitancat ndikojnë pozitivisht rritjen e PBB-së, në rastin e tregjeve financiare relativisht të pazhvilluara. (Chami & Fullenkamp, 2013) pohuan se ndikimi i remitancave mbi rritjen ekonomike do të ishte më i ndjeshëm nësë do të hartoheshin politikat e duhura që do t i mbështesnin ato, dhe nëse marrësit e tyre do të dinin se si t i përdornin. Nëse remitancat perceptohen nga marrësit si një burim i përhershëm i të ardhurave atëherë ato do të prodhonin dembelizëm dhe papunësi të lartë në vend. Kështu sipas (J.P.Azam & Gubert, 2006) dhe sipas (Chami & Fullenkamp, 2013) remitancat nëse përdoren thjesht për konsum privat mund të rrisin importin e mallrave të huaja duke mos nxitur investimin dhe prodhimin vendas. Gjithsesi sipas (Haas, 2007) potenciali i plotë i zhvillimin të remitancave nuk duhet të pritet brenda dekadës së parë apo të dytë pas fillimit në shkallë të gjerë të emigrimit. (Barajas, Chami, Ebeke, & Tapsoba, 2012) dhe (El-Sakka & McNabb, 1999) kanë vërejtur që një rritje e konsumit të përfituesve të remitancave mund të rrisë çmimin e tregut lokal dhe vlerësojë kursin e këmbimit. Si rezultat do krijohej defiçit i llogarisë korrente, dobësim i sektorit tregtar vendas dhe inflacion (Kireyev, 2006). Të lartpërmendurat mund të shkaktonin rritje të kostos së punës duke dëmtuar konkurrencën vendase. Duke pasur parasysh këto efekte negative të remitancave, qeveritë lokale duhet të jenë të vetëdijshme për kurthet e shkaktuara nga sjelljet e marrësve të remitancave dhe tu japin stimuj bizneseve vendase në mënyrë që të nxiten investimet afatgjata, të cilat mund të sjellin përfitime më të mëdha për të tërë shoqërinë. (Chami, Hakura, & Montiel, 2012) në studimin e tyre kanë zbuluar që remitancat mund të dëmtojnë cilësinë e institucioneve të shteteve në vendet pritëse. Kështu remitancat siç u bë e ditur dhe më sipër, ndikojnë në rritjen e buxhetit të shtetit dhe kjo mund të shkaktojë një rritje të shpenzimeve qeveritare dhe një rishpërndarje të burimeve të reja në duart e më të fuqishmëve. Remitancat mund të zgjeriojnë pjesën e fondeve të uzurpuara nga qeveria për qëllimet e veta. Gjithashtu nivelet e larta të remitancave mund të nxisin nivelin e korrupsionit sepse familjarët, 63

64 përfitues të remitancave e kanë më të lehtë të korruptojnë kur kanë sasi më të mëdha parash në dispozicion. Gjetjet e autorëve të mësipërm tregojnë se një raport i lartë i remitancave në PBB çon në indekse më të ulta të kontrollit të korrupsionit, të efektivitetit qeverisës dhe të sundimit të ligjit. Kështu politika e BB dhe FMN-së në lidhje me borxhin për vendet në zhvillim përsa i takon kriterit të remitancave duhet riparë me kujdes pasi nuk ka prova të konsiderueshme që hapësirat fiskale të krijuara nga remitancat do të përdoren për projekte nga të cilat përfiton e gjithë popullsia. Gjithsesi pavarësisht që remitancat mund të konsiderohen si një mundësi për zhvillim, nuk duhet harruar që vendet nuk mund t i mbajnë shpresat vetëm nga emigrantët për të kapërcyer varfërinë, sepse mbi të gjitha zhvillimi është përgjegjësi dhe detyrë e Shtetit dhe jo vetëm e emigrantëve Impakti i remitancave mbi zhvillimin e përgjithshëm në nivel mikroekonomik dhe makroekonomik Në tabelën e mëposhtme jepen të përmbledhura efektet pozitive dhe negative të remitancave mbi zhvillimin e përgjithshëm të vendit: Efekti pozitiv i remitancave në zhvillim Remitancat rrisin të ardhurat e familjeve që i përfitojnë ato, duke rritur në këtë mënyrë dhe mirëqenien e këtyre familjeve. Nëse remitancat nuk harxhohen për konsum, ato mund të investohen dhe të ndikojnë në rritjen e përgjithshme ekonomike të vendit. Gjithashtu përfituesit e këtyre remitancave mund të investojnë tek vetja nëpërmjet rritjes së shpenzimeve për shëndetësi dhe arsimim. Remitancat rrisin të ardhurat kombëtare nëse transferohen nëpërmjet kanaleve zyrtare. Remitancat mund të përdoren për të balancuar bilancin e pagesave. Vendet pritëse të remitancave fitojnë besueshmëri në tregun ndërkombëtar të kredive. 64

65 Konsumizmi i shkaktuar si pasojë e rritjes së parave në qarkullim mund të rrisë kërkesën për mallra vendase dhe si pasojë mund të imponojë hapjen e vendeve të reja të punës. Familjet mund t i përdorin remitancat si një kaskë mbrojtëse ndaj rreziqeve të ndryshme apo si një mënyrë për rritjen e vetvlerësimit, gjë që ndikon në mënyrë indirekte në zhvillim. Është vërtetuar që remitancat krijojnë stabilitet gjatë periudhave të krizave. Emigrantët në vendet e zhvilluara janë të prirur që të ndihmojnë familjarët e tyre në vendet në zhvillim gjatë periudhave të krizave apo të destabiliteteve politikoekonomike. Remitancat ndikojnë në zhvillimin e sektorit financiar duke qenë se rrisin kapacitet financiare. Sektori financiar nga shumë hulumtime është konsideruar si një nga faktorët kryesorë të zhvillimit për vendet në zhvillim. Remitancat ndihmojnë në luftën ndaj varfërisë sepse kanë potencialin për të formuar kapital human nëpërmjet investimit në arsim. Impakti negativ i remitancave në zhvillim Nëse sasia e remitancave është e madhe, vendi mund të haset me një vlerësim të monedhës vendase duke shkaktuar në këtë mënyrë një ndikim negativ mbi eksportet, një humbje të konkurrueshmërisë kombëtare dhe një rritje të importeve. Shpeshherë ushtrohet presion indirekt mbi dërguesit për transfertën e këtyre remitancave duke shkaktuar në këtë mënyrë një ulje të nivelit të jetesës së remituesve. Sasia e lartë e remitancave, duke qenë se janë në valutë të huajë, shkakton një rritje të inflacionit. Remitancat mund të thellojnë pabarazinë midis atyre që marrin remitanca dhe atyre që nuk marrin, dhe kjo pabarazi nga nivel individual kalon dhe në nivel rajonal duke pasur një ndikim të drejtpërdrejtë mbi zhvillimin. Si pasojë e remitancave mund të shtrenjtohet çmimi i tokës, i pronës apo i materialeve të ndërtimit 65

66 Ekziston opinioni i përgjithshëm që remitancat i bëjnë marrësit e tyre dembelë. Në fakt ky opinion për një pjesë të madhe të njerëzve është mëse i drejtë sepse përfituesit e këtyre remitancave mësohen me stilin e jetës parazitar dhe ulin përpjekjet e tyre për punësim, veprim i cili shkakton në këtë mënyrë një nivel më të lartë papunësie. Pra remitancat krijojnë një kulturë varësie e parazitizmi Në rastin kur remitancat vijnë nga ata emigrantë që kanë qenë të punësuar në vendin e origjinës atëherë impakti i tyre mbi zhvillimin e përgjithshëm të vendit mund të konsiderohet negativ, sepse vendi në fjalë ka humbur kapital human. Ky i fundit siç është pohuar dhe në kapitullin paraardhës, ka një ndikim më afatgjatë mbi zhvillimin se sa çdo formë tjetër materiale. Remitancat mund të rrisin konsumizmin duke shkaktuar një efekt negativ mbi zhvillimin mjedisor dhe si pasojë mbi zhvillimin e qëndrueshëm. Rritja e konsumit nga ana tjetër do të sillte një rënie të kursimeve dhe si pasojë edhe të investimeve. 3.3 REMITANCAT NË SHQIPËRI Tendenca e remitancave gjatë periudhës Ekzistojnë studime të kryer nga autorë shqiptarë e të huaj në lidhje me remitancat në Shqipëri 16. Në mënyrë që hulumtimi në fjalë të mos bjerë në përsëritje, dhe duke marrë në konsideratë që në këtë studim remitancat po analizohen për të parë impaktin e tyre në zhvillimin ekonomik të vendit, atëherë në këtë rast remitancat do të studiohen nga një tjetër këndëveshtrim. Si fillim do të analizohet trendi i tyre përgjatë viteve, e më pas do të shihet lidhja e tyre me agregatë të ndryshëm makroekonomikë të tillë si konsumi, shpenzimet për arsimim, të ardhurat kombëtare 16 Gedeshi.I, Uruçi.E Roli i remitancave në zhvillimin ekonomiko-social të vendit ; Regional Research Ndikimi i Emigrimit dhe Remitancave mbi arsimimin e fëmijëve në Shqipëri dhe Maqedoni ;Thanasi.T. Analizë e remitancave në Shqipëri ; Tavanxhiu.M Remitancat, faktorët përcaktues dhe rëndësia e tyre-rasti i Shqipërisë ; Hoti.E Remittances and poverty in Albania ; Memaj F, Koxhaj A, Qarri A. The challenges of brain drain in South East Europe: Albania s case. ; Albanian Institute for International Studies Albanian Brain Drain: Turning the tide, Tirana. 66

67 dhe kursimet kombëtare. Gjithashtu do të bëhet krahasimi i tyre me investimet e huaja direkte dhe me eksportet. Shqipëria është një nga vendet në zhvillim që është përballur me proçesin e migrimit që në shekullin e XV. Vala e parë masive e migrimit ka ndodhur gjatë periudhës 1468 deri në fillim të shekullit të XVI, ku rreth ¼ e popullsisë emigroi si pasojë e pushtimit otoman dhe formuan atë që sot njihet si komuniteti arbëresh. Periudha nga shekulli i XIX deri në 1945, shoqërohet me një tjetër migrim masiv të shqiptarëve drejt vendeve të tilla si SHBA, Argjentinë, Australi, Greqi, Itali, Serbi, Bullgari etj. Arsyet ishin kryesisht socio-politike, por mbi të gjitha ishte niveli i ulët i jetesës dhe varfëria e madhe. Gjatë periudhës së komunizmit ( ), Shqipëria ishte një nga vendet më pak të aksesueshme nga bota dhe si pasojë niveli i migrimit ishte i ulët. Peridha pas vitit 1990 njihet si periudha e tretë e fluksit të madh të emigrimit. Kjo periudhë pati dy kulme të saj; vitet dhe vitet Pjesa më e madhe e shqiptarëve të larguar gjatë kësaj periudhe filluan të remitonin në mënyrë që të ndihmonin familjet e tyre, sidomos në një kohë që Shqipëria karakterizohej nga një paqëndrueshmëri ekonomike e politike. Efekti i këtij remitimi vihet re nga rritja e ndjeshme me % që kanë pësuar remitancat gjatë periudhës Në tabelën dhe në grafikun e mëposhtëm jepet trendi i tyre përgjatë kësaj periudhe. Tabela 3- Tendenca e remitancave përgjatë viteve Viti Remitancat (mln $) Ndryshimi i remitancave në krahasim me vitin paraardhes Ndryshimi i remitancave në krahasim me vitin ,71% 118,71% ,50% 102,31% ,14% 181,49% ,93% 262,91% ,49% 97,83% ,88% 232,11% ,23% 168,25% ,81% 293,81% ,98% 360,67% ,90% 383,25% ,15% 485,47% ,60% 664,61% ,12% 749,61% ,41% 795,56% 67

68 ,98% 867,08% ,84% 884,87% ,81% 768,56% ,32% 661,54% ,63% 641,54% ,76% 576,58% ,51% 620,63% ,36% 652,09% ,29% 589,72% Burimi: Banka Botërore Nga tabela 3 vihet re një bum remitancash në vitin 1993, kohë e cila përkon me periudhën e fluksit të parë të emigrimeve pas komunizmit, ku një pjesë e emigrantëve që ishin larguar në vende të tilla si Italia, Greqia apo Gjermania kishin krijuar një stabilitet në jetët e tyre atje dhe kjo reflektohej në dërgesat e parave për familjarët në Shqipëri. Lulëzimi i dytë i remitancave ishte pikërisht në 1998 kur transfertat nga jashtë u rritën me 67.8% në krahasim me vitin paraardhës, periudhë kjo e destabilitetit ekonomiko-politik pas vitit Ndërkohë që gjatë vitit 1997 remitancat patën një rënie në krahasim me 1996 me 45.49%, e cila është norma më e lartë e rënies së remitancave deri në Tabloja e ecurisë së remitancave gjatë periudhës paraqet një tablo të ciklit ekonomik me uljet dhe ngritjet e tij, duke përforcuar në këtë mënyrë atë që është pohuar më sipër, në periudha destabiliteti të vendit origjinë emigrantët janë më të pritur të remitojnë dhe gjatë periudhave të lulëzimit ekonomik remitancat kanë një rënie. Gjithashtu nëse analizohet periudha do të shohim që kemi ulje vit pas viti të remitancave, fazë që përkon me krizën botërore të filluar në Impakti i kësaj krize pati pasojat e veta dhe tek remitancat. Përsa i përket ndryshimit të remitancave në krahasim me vitin bazë 1992 shihet që periudha më e suksesshme e tyre ka qenë në vitin 2008 ku në vlerë absolute remitancat patën kulmin me dollarë, dhe në vlerë relative rritja ishte me % në krahasim me Vihet re një trend rënës nga viti 2010 në 2012 dhe më pas kemi një rritje të tyre. Arsyet e këtij trendi rënës mund të jenë disa, por nëse merret në konsideratë fakti i pohuar më sipër që gjatë periudhave të krizave emigrantët janë më të gatshëm të ndihmojnë familjarët e tyre, atëherë vitet 2010 e 2011 ishin vite ku kriza e nisur në 2007 në SHBA pati impaktin e vet më të madh kryesisht në Europë. Gjithashtu nëse shohim peshën relative të remitancave ndaj GDP-së gjatë këtyre tre viteve (2010, 2011 e 2012), konstatohet një rritje e GDP-së me 8.08% nga viti 2010 në 68

69 Ndryshimi në përqindje Megi Marku 2011 ndërkohë që gjatë po së njëjtës periudhë remitancat janë ulur me 2.63% duke shkaktuar në këtë mënyrë një rënië të peshës relative të tyre me 0.09%. Në periudhën GDP ka pësuar një rënie, por masa e zvoglimit të saj ka qenë më e vogël se sa ajo e remitancave (4.43% kundrejt 8.76%) duke rezultuar në këtë mënyrë sërish në një rënie të peshës së këtyre të fundit. Nga viti 2012 në 2014 remitancat kanë pësuar rritje si në vlerë relative ashtu dhe në vlerë absolute duke bërë që trendi i viteve të fundit të jetë pozitiv. Arsyet kryesore që i kanë shtyrë emigrantët shqiptarë të remitojnë ndër vite kanë qenë: lidhjet e forta familjare; investimet në vendin e origjinës, kryesisht për prona të paluajtshme; sigurimi i familjeve; sigurimi i të ardhmes së tyre; pagimi i familjarëve për kujdesin që ata mund të tregojnë ndaj pronave ose ndaj fëmijëve të emigrantëve; altruizmi. Grafiku 2 Tendenca e remitancave në Shqipëri % % 0.00% % Ndryshimi i remitancave ne krahasim me vitin paraardhes Ndryshimi i remitancave ne krahasim me vitn baze 1992 Burimi: Banka Botërore Remitancat, investimet e huaja direkte dhe eksportet Tabela 4 Vlera absolute dhe relative e remitancave, invstimeve të huaja dhe eksporteve gjatë periudhës Viti Remitancat (mln $) IHD (mln $) Eksportet (mln $) Remitancat ($) % GDP IHD ($) %GDP Eksportet ($) %GDP ,40% 2,82% 12,73% ,03% 4,72% 15,41% ,47% 2,67% 11,10% ,62% 2,89% 12,53% ,62% 2,72% 11,25% ,73% 2,01% 4,21% 69

70 ,62% 1,66% 5,07% ,92% 1,21% 11,41% ,46% 3,94% 15,27% ,22% 5,10% 16,21% ,54% 3,04% 15,04% ,46% 3,10% 14,73% , ,250 15,87% 4,67% 17,09% , ,461 15,81% 3,22% 17,90% , ,870 15,12% 3,62% 20,79% , ,464 13,72% 6,10% 23,03% ,495 1,241 3,278 11,61% 9,63% 25,45% ,318 1,343 3,061 10,95% 11,15% 25,42% ,156 1,089 3,324 9,69% 9,13% 27,87% ,126 1,049 3,777 8,73% 8,14% 29,30% , ,558 8,34% 7,47% 28,88% ,094 1,254 3,677 8,56% 9,81% 28,77% ,142 1,149 3,733 8,60% 8,66% 28,12% Burimi: Banka Botërore Tabela e mësipërme paraqet remitancat, investimet e huaja direkte dhe eksportet në Shqipëri në vlerë absolute dhe relative gjatë periudhës Paralelisht me remitancat janë paraqitur investimet e huaja direkte dhe eksportet duke qenë se të dyja janë forma të transfertave të huaja të investuara në vendin tonë. Siç shihet nga tabela në vitet remitancat kanë përbërë pjesën më të madhe të GDP-së krahasuar me IHD-të dhe eksportet. Kjo periudhë në fakt ka pasur fluksin më të madh të emigrantëve, të cilët duke ditur situatën ekonomiko-politike në të cilën ndodhej Shqipëria ishin të prirur të transferonin më shumë të ardhura në vendin mëmë. Nga ana tjetër situata kaotike e penalizonte Shqipërinë në lidhje me investitorët e huaj të cilët nuk kishin guximin dhe njohuritë e duhura për të ardhur dhe për të investuar në Shqipëri. Përsa i takon eksporteve duke qenë se vendi sapo kishte dalë nga një periudhë komuniste dhe duke qenë se vitet e fundit të kësaj periudhe u shoqëruan nga një krizë, atëherë ishte e pamundur që të prodhohej në atë masë që të mbuloheshin eksportet. Gjatë viteve në vazhdim shihet se ekportet janë ato që marrin epërsinë në krahasim me IHD-të dhe remitancat duke arritur që në vitet e fundit të përbëjnë rreth 28%-29% të GDP-së. Përsa i takon remitancave tendenca e tyre ka ardhur në rënie krahasuar me vitin Ata kanë pasur një pikë tjetër kulmore në 1997 për shkaqe tashmë të përmendura më sipër e më pas pjesa e tyre në produktin kombëtar bruto ka ardhur duke rënë deri në vitin Nga 2010 e në vazhdim 70

71 përqindja e tyre ndaj GDP-së ka mbajtur norma konstante me ndryshime jo sinjifikative (diku rreth 8.5%). Nëse remitancat kanë pasur një trend disi më të qartë, investimet e huaja direkte kanë një tablo më dinamikë. Kështu nga viti 1992 deri në vitin 2006 përqindja e tyre ndaj GDP-së varion nga 1% deri në 5%, ku vlera më e ulët është arritur në 1999 me vetëm 1.22 % dhe vlera më e lartë në 2001 me 5.10%. Nga viti 2007 e në vazhdim investimet e huaja direkte në raport me GDP kanë pësuar rritje e cila varion nga 6% deri në 11%. Në periudhën , si pasojë e krizës ka rënë dhe vëllimi i investimeve të ardhura nga jashtë. Në ato kanë pasur kulmin e tyre me një pjesë 10%-11% ndaj GDP-së totale, ndërkohë që në 2014 ato kanë pësuar sërish një rënie me 8.33%. Duke i parë të tre variablat së bashku mund të konkludohet që eksportet janë ato që kanë ndikim mjaft të madh mbi rritjen ekonomike, duke u distancuar ndjeshëm nga remitancat dhe IHD-të. Ndërkohë që midis këtyre dy të fundit Shqipëria si vend në zhvillim që është, dhe duke marrë në konsideratë numrin e madh të emigrantëve që ka, do të vazhdojë të jetë pritëse remitancash, të cilat nga tendenca e viteve të fundit duket që kanë epërsi ndaj IHD-ve Remitancat dhe impakti i tyre në konsum e arsim Tabela e mëposhtme paraqet remitancat, shpenzimet per konsum dhe shpenzimet për arsimim gjatë periudhës Do të studiohet tendenca e remitancave në lidhje me tendencën e konsumit dhe shpenzimeve për arsimim për të parë nëse rritja e remitancave ka sjellë njëkohësisht dhe rritje të konsumit të familjeve apo rritje të investimeve për arsimim. Janë marrë këto dy variabla në studim së pari për të testuar hipotezën që pritësit e remitancave një pjesë të konsiderueshme të tyre i shpenzojnë për konsum dhe një pjesë tjetër i investojnë në përmirësimin e vetes nëpërmjet arsimimit, dhe së dyti për të analizuar rolin e remitancave mbi faktorët materialë që ndikojnë zhvilimin. Në pjesët paraardhëse u theksua fakti që shteti duhet t i kanalizonte remitancat kundrejt investimit se sa kundrejt konsumit duke qenë se ky i fundit mund të shkaktonte dhe efekte negative, sidomos në zhvillimin e qëndrueshëm mjedisor. 71

72 Tabela 5 Vlera absolute e remitancave, konsumit total dhe shpenzimeve për arsim gjatë periudhës Viti Remitanca (mln $) Konsumi total (mln $) Shpenzimet për arsim (mln $) , , , , , , , , , , , , ,161 6, ,290 7, ,359 7, ,468 9, ,495 11, ,318 11, ,156 10, ,126 11, ,027 10, ,094 11, ,142 12, Burimi: Banka Botërore Në fillim do të analizohet lidhja remitanca-konsum.të dy variablat siç mund të shihet nga të dhënat e mësipërme kanë pasur një rritje të vitpasvitshme. Në total remitancat nga viti 1992 deri në vitin 2014 janë rritur me 652% ndërkaq konsumi për të njëjtën periudhë kohore ka pësuar një rritje prej 885%. Gjatë dy viteve të fundit ndryshimi në vlerë relative për të dy variablat ka qenë 4.36% për remitancat dhe 5.71% për konsumin. Vihet re që rënia e remitancave gjatë periudhës është shoqëruar dhe me rënien e konsumit po gjatë kësaj periudhe, pasojë kjo edhe e krizës botërore. Konkretisht rënia e remitancave gjatë kësaj periudhe ka qenë me 11.8% në 2009 dhe 12.3% në 2010 ndërsa konsumi është ulur me 8.07% dhe 3.85%. I njëjti fenomen vihet re dhe në 2012 si dhe në vitin Në vitin 2000 ndërkaq konstatohet që pavarësisht faktit që remitancat kanë pasur rritjen e tyre më të madhe (46.81%), konsumi ka rënë me 1.28%. Kjo 72

73 mund të na shpjerë në konkluzionin që në këtë rast remitancat nuk kanë shkuar për konsum, por janë investuar, fakt që do të mund vërtetohet nëpërmjet ekuacioneve statistikore në vijim. Lidhja e dytë që do të analizohet është ajo midis remitancave dhe shpenzimeve për arsimim dhe hipoteza e ngritur është që rritja e sasisë së remitancave ndikon në rritjen e shpenzimeve për arsimim. Nga tabela e mësipërme shihet që trendi i të dyjave është rritës. Shpenzimet për arsim kanë pasur një rritje të konsiderueshme gjatë këtyre 22 viteve me 1847%. Ashtu si dhe remitancat, këto shpenzime kanë pësuar rënie në vitet 1997, 2009, 2010 dhe 2012 respektivisht në vlerat 28.33%, 8.45%, 0.38% dhe 4.88%. Nëse remitancat kanë qenë një nga faktorët shkaktarë të kësaj rënie kjo mbetet për tu zbuluar nëpërmjet regresionit të thjeshtë që vijon në pjesën e mëposhtme Regresioni i thjeshtë për vërtetimin e hipotezave që remitancat janë faktor ndikues në konsum dhe në investimet për arsimim Hipoteza e ngritur: Remitancat janë një faktor përcaktues i shpenzimeve të familjarëve për konsum. Metodologjia e përdorur: Analiza e regresionit të thjeshte ku variabli i varur janë shpenzimet për konsum përgjatë viteve dhe variabli përcaktues janë remitancat për të njëjtën periudhë kohore. Për të parë lidhjen midis këtyre variablave u testua modeli linear dhe ai logaritmik dhe outputet e secilit prej tyre janë në tabelën e mëposhtme. Ndërkohë që modelet gjysmëlogaritmike nuk u morën në konsideratë përsa kohë paraqisnin një lidhje të zhdrejtë midis variablave dhe një koefiçent përcaktueshmërie shumë të ulët. Tabela 6 Testimi i lidhjes konsum-remitanca nëpërmjet modeleve ekonometrike Statistikat e kontrollit LLOJI I EKUACIONIT R 2 t Fisher Prob Linear: (KONSUMI = *REMITANCAT) Logaritmik: (LOG(KONSUMI) = *LOG(REMITANCAT)) Burimi: Eviews (Përpunim i autorit) 73

74 Modeli i parë është një regresion i thjeshtë linear sipas të cilit për çdo rritje të remitancave me 1 dollar, konsumi do të rritej me 8.22 dollarë. Rëndësia e këtij regresioni jepet nga koefiçenti i përcaktueshmërisë i cili ka një vlerë 0.77, çka domethënë që konsumi varet deri në masën 77% nga remitancat, ndërkohë që pjesa tjetër shpjegohet nga variabla të tjerë. Statistikat e tjera përcaktuese si statistika e studentit (t> 2 ), statistika e Fisherit (F>5) dhe vlera e P (Prob 0) e nxjerrin këtë model si të rëndësishëm. Modeli i dytë është një model logaritmik sipas të cilit rritja e remitancave me 1% do të përkthehet në një rritje të konsumit me 1.07%. Nga ana statistikore ky model është më i vlefshëm se sa lineari duke qenë se të gjitha parametrat vlerësuese janë më të larta. Praktikisht në modelin logaritmik (t=11.78) (F=138.87) dhe (R 2 =86%), ndërkohë që në modelin linear (t=8.54) (F=73.05) dhe (R 2 =77%). Ky fakt na shpie në përzgjedhjen e modelit të dytë si më të mirë universalisht për shpjegimin e konsumit si variabël i varur prej remitancave. Duke u nisur nga parametrat e modelit logaritmik mund të pohohet me një siguri prej 86% që hipoteza e ngritur qëndron, pra remitancat janë një faktor i rëndësishëm përcaktues i shpenzimeve për konsum. Hipoteza e ngritur: Remitancat janë një faktor përcaktues i investimit në arsim. Metodologjia e përdorur: Analiza e regresionit të thjeshte ku variabli i varur janë shpenzimet për arsimim përgjatë viteve dhe variabli përcaktues janë remitancat për të njëjtën periudhë kohore. Tabela 7 Testimi i lidhjes shpenzime për arsim-remitanca nëpërmjet modeleve ekonometrike Statistikat e kontrollit LLOJI I EKUACIONIT R 2 t Fisher Prob Linear: (ARSIMI = *REMITANCAT) Logaritmik: (LOG(ARSIMI) = *LOG(REMITANCAT))) Burimi: Eviews (Përpunim i autorit) Edhe në rastin në fjalë janë testuar dy modele; linear dhe logaritmik, ku secili prej tyre e përligj hipotezën e ngritur. Sipas modelit linear remitancat shpjegojnë deri në 81% të shpenzimeve për arsimim, ndërkohë që sipas modelit logaritmik madhësia e shpjegimit të variablit të varur eshtë 74

75 rreth 91%. Gjithashtu dhe parametrat e tjerë të modelit të dytë janë më sinjifikativë se sa ato të modelit të parë. Në modelin logaritmik një rritje e remitancave me 1% do të ndikojë pozitivisht shpenzimet për arsimim me 1.29%, ndërkohë që sipas modelit linear çdo rritje e remitancave me 1 dollar do të përkthehet në 0.27 dollarë të investuar në arsim. Nga testimi i modeleve të mësipërm mund të arrihet në konkluzionin që remitancat kanë një impakt pozitiv në mikroekonomi duke nxitur konsumin e familjeve dhe shpenzimet e këtyre të fundit për arsimim. Një përqind rritje e transfertave të emigrantëve në vendet e origjinës rrisin respektivisht shpenzimet për konsum e arsimim me 1.07% dhe 1.29% Remitancat dhe impakti i tyre në të ardhurat dhe kursimet kombëtare Tabela e mëposhtme paraqet remitancat, të ardhurat kombëtare dhe kursimet kombëtare bruto gjatë periudhës Mbasi u përcaktua ndikimi i remitancave mbi variablat e mësipërm, mbetet për tu analizuar roli i remitancave mbi të ardhurat kombëtare dhe mbi kursimin kombëtar bruto. Remitancat ndikojnë buxhetin e shtetit nëpërmjet taksave mbi produktet e shitura. Në mënyrë indirekte rritja e konsumit si pasojë e remitancave rrit buxhetin e shtetit. Nëse kjo rritje do të manaxhohet në mënyrë produktive nga hartuesit e politikave makroekonomike atëherë ajo do të ndikojë drejtëpërsëdrejti zhvillimin e vendit. Për të parë se sa ndikim kanë remitancat në buxhetin e shtetit duhet parë ç pjesë e të ardhurave kombëtare dhe e kursimit kombëtar bruto ndikohet prej tyre. Janë marrë dy variablat e mësipërme sepse variabli i parë, të ardhurat kombëtare mbart në vetevete përveç të ardhurave të përfituara nga rezidentët e një shteti dhe të ardhurat që vijnë nga jashtë, pra remitancat janë pjesë përbërëse e të ardhurave kombëtare keshtu që kanë ndikim në to. Nga ana tjetër kursimet kombëtare shprehin aftësinë e banorëve të një vendi dhe të vetë shtetit për të kursyer, kursim i cili më pas mund të përdoret për investime me qëllim përmirësimin e cilësisë së jetesës dhe zhvillimin e përgjithshëm të vendit. Nëse nëpërmjet regresionit në vazhdim vërtetohet hipoteza që remitancat kanë ndikim mbi këta dy variabla, atëherë do të jetë më e thjeshtë që shteti të bindet që t i përdorë të ardhurat e përfituara prej tyre në mënyrë sa më efiçente. 75

76 Tabela 8- Vlera absolute e remitancave, të ardhurave kombëtare dhe kursimit kombëtar bruto gjatë periudhës Viti Remitanca (mln $) Të ardhurat Kombëtare (mln $) Kursimi kombëtar bruto (mln $) Burimi: Banka Botërore (Përpunim i autorit) , , , , , , , ,328 1, ,713 1, ,017 1, ,232 1, ,161 6,612 2, ,290 7,330 2, ,359 8,117 2, ,468 9,545 3, ,495 11,210 2, ,318 10,300 2, ,156 10,169 2, ,126 10,925 2, ,027 10,373 2, ,094 10,832 2, ,142 11,010 1,541 Së pari do të shihet tendenca e përgjithshme e të ardhurave kombëtare dhe kursimit kombëtar në paralelizëm me remitancat. Respektivisht të ardhurat dhe kursimi janë rritur me 1941% dhe 10634% gjatë periudhës 22 vjeçare Kursimi kombëtar ka pasur rritjen më të madhe duke qenë se në vitin 1992 ai ka rezultuar me një vlerë negative të barabartë me dollarë. Në vitin 1997 të dy variablat e mësipërm kanë pësuar një rënie (28.94% të ardhurat kombëtare dhe 65.22% kursimi) ndërkohë që fill pas këtij viti kursimet janë rritur ndjeshëm me gati 128%. Gjithashtu dhe tre momentet e tjera që u konstatuan dhe në tabelat e mësipërme, viti 2009, 2010 dhe 2012, janë shoqëruar me rënie të këtyre variablave. Variabli me trendin më të çrregullt është kursimi i cili ka momente rritjeje dhe rënie më të ndryshueshme se sa të ardhurat 76

77 kombëtare të cilat kanë një tendencë më të qëndrueshme, kryesisht rritjeje. Ajo çka vihet re në lidhje me kursimet është fakti që vitet e fundit ose kanë pësuar rënie ose janë rritur shumë pak. Viti 2014, i cili përfaqëson dhe vitin e fundit për të cilin evidentohen të dhënat në lidhje me kursimet, karakterizohet nga një normë rënëse e tyre me 31.55%, ndërkohë që remitancat dhe të ardhurat kombëtare bruto janë rritur Analiza e regresionit të thjeshtë për testimin e hipotezave që remitancat janë faktor përcaktues i të ardhurave kombëtare dhe kursimit kombëtar bruto. Hipoteza e ngritur: Remitancat janë një faktor përcaktues i të ardhurave kombëtare bruto. Metodologjia e përdorur: Analiza e regresionit të thjeshte ku variabli i varur janë të ardhurat kombëtare bruto përgjatë viteve dhe variabli përcaktues janë remitancat për të njëjtën periudhë kohore. Tabela 9 Testimi i lidhjes të ardhura kombëtare-remitanca nëpërmjet modeleve ekonometrike Statistikat e kontrollit LLOJI I EKUACIONIT R 2 t Fisher Prob Linear: (TEARDHURAT = *REMITANCAT) Logaritmik: (LOG(TEARDHURAT) = *LOG(REMITANCAT)) Burimi: Eviews (Përpunim i autorit) Dy ekuacionet e mësipërm tregojnë varësinë e të ardhurave kombëtare ndaj remitancave. Modeli i parë e sheh këtë varësi në formën lineare ku për çdo 1 dollar remitancë do të kemi një rritje të të ardhurave kombëtare me dollarë. Ndërkaq, sipas modelit të dytë të ardhurat kombëtare do të rriten me 1.28% nëse remitancat pësojnë një ritje prej 1%. Edhe në këtë rast modeli logaritmik e justifikon më mirë hipotezën e ngritur se sa modeli linear, me një shkallë parashikueshmërie prej 91.8% kundrejt 82.8% të modelit linear. Statistikat e tjera vlerësuese (F, t dhe p) gjithashtu dalin në të njëjtin konkluzion. Modeli logaritmik është më i mirë se sa ai linear. 77

78 Hipoteza e ngritur: Remitancat janë një faktor përcaktues i kursimit kombëtar bruto. Metodologjia e përdorur: Analiza e regresionit të thjeshte ku variabli i varur është kursimi kombëtar bruto përgjatë viteve dhe variabli përcaktues janë remitancat për të njëjtën periudhë kohore. Tabela 10 Testimi i lidhjes kursim kombëtar bruto-remitanca nëpërmjet modeleve ekonometrike Statistikat e kontrollit LLOJI I EKUACIONIT R 2 t Fisher Prob Linear: (KURSIMI = *REMITANCAT) Burimi: Eviews (Përpunim i autorit) Në rastin e vërtetimit të hipotezës që pretendon lidhjen pozitive midis remitancave dhe kursimit, është testuar vetëm modeli linear sepse variabli i kursimit ndër vite ka marrë dhe vlera negative të cilat e bëjnë të pamundur përdorimin e modelit logaritmik dhe gjysmë logaritmik. Nga tabela e mësipërme shihet që ekziston një fortësi lidhjeje midis dy variablave prej 94%, ku çdo rritje e remitancave me 1 dollar do të shpinte në rritje të parave të kursyera me 2.28 dollarë. Pra edhe në këtë rast hipoteza e ngritur mbështetet nga outputi i gjeneruar. Dy hipotezat e testuara në këtë seksion shërbyen për të vërtetuar atë çfarë u pohua në pjesët paraardhëse. Pra roli i remitancave në makroekonomi është pozitiv dhe i rëndësishëm përsa kohë që ato kanalizohen efektivisht nga politikat e shtetit. 3.4 REMITANCAT SOCIALE DHE NDIKIMI I TYRE NË ZHVILLIM Termi remitanca social u përdor në vitin 1998 nga Levitt, e cila donte të nënvizonte faktin që përveç parave, emigrantët sillnin dhe idetë apo sjelljet në vendin e tyre të origjinës. Sipas Levitt remitancat sociale përfshinin normat, praktikat, identitetet dhe kapitalin social, por studiues të tjerë mendonin që termi remitanca sociale duhet të përfshinte edhe kulturën, e cila mbartej nga emigrantët në vendet e origjinës. Remitancat sociale mund të konsiderohen si një paradigmë ndërkombëtarizmi, e cila ndihmon emigrantët që të shkëmbejnë e të përshtasin sjellje dhe ide si në vendin mikpritës ashtu edhe në vendin e origjinës. Këto lloj remitancash mund të jenë 78

79 individuale ose kolektive, pra ndikimi i tyre mund të jetë tek një individ i vetëm, por dhe tek e gjithë shoqëria. Gjithashtu në ndryshim nga remitancat monetare ato lëvizin në dy drejtime sepse idetë, normat, praktikat e sjelljet transportohen nga vendi i origjinës në vendin mikpritës dhe anasjelltas. Emigrantët mbartin në vendet mikpritëse idetë dhe përvojat nga vendet e tyre të origjinës, të cilat fillojnë të ndërveprojnë me idetë dhe përvojat e gjetura në vendet në të cilat migrohet. Në momentin që këta emigrantë rikthehen në vendet e tyre ata i risjellin të modifikuara dhe të përshtatura këto përvoja. Kështu shumë prej bizneseve që janë hapur dhe vazhdojnë të ndërtohen në Shqipëri janë krijuar si pasojë e ideve të huazuara të emigrantëve nga vendet në të cilat jetojnë, fakt ky i cili ka ndikuar drejtpërsëdrejti në rritjen ekonomike. Shumë mënyra sjelljeje pozitive janë importuar nga vendet e zhvilluara pikërisht në formën e remitancave sociale. Le të marrim shembullin e kujdesit të përbashkët për familjen dhe ndarjen e detyrave e të përgjegjësive nga ana e të dy bashkëshortëve, praktikë e cila para viteve 90 nuk ka qenë shumë e aplikuar në Shqipëri duke qenë se rolin kryesor për kujdesin familjar e kishte gruaja. Gjithashtu emigrantët kanë rritur ndërgjegjësimin për kujdesin shëndetësor, ngrënien e shëndetshme apo aktivitetin fizik duke u nisur nga mënyra e jetesës së tyre në vendet në zhvillim. Rritja e pjesmarrjes në shoqëri civile, në politikë e në komunitet, ndërgjegjësimi ndaj zbatimit të ligjit e të rregullave, investimi tek vetja dhe në arsimim mund të themi që është ndikuar masivisht edhe nga emigrantët, të cilët janë më të ndërgjegjshëm në lidhje me kontributin që duhet të japin për zhvillimin shoqëror. Nisur nga shembujt e mësipërm mund të konkludohet që remitancat sociale janë vetëm pozitive në lidhje me zhvillimin e vendit, por ata kanë dhe kostot e tyre sepse mund të kthehen në një bumerang. Ka ndodhur shpeshherë që emigrantët janë kapur në aktivitete kriminale dhe janë kthyer në vendin e origjinës duke sjellë me vete dhe sjellje negative, praktika e lidhje kriminale, dhe duke ndikuar në këtë mënyrë qytetarë të tjerë të vendit të tyre, kryesisht rininë. Gjithashtu shpeshherë emigrantët e rikthyer promovojnë një mënyrë jetese që realisht nuk përshtatet me jetesën aktuale në vendin pritës duke nxitur në këtë mënyrë emigrimin. Remitancat sociale kanë ndikim mbi vendin e origjinës në një periudhë më afatgjatë se sa remitancat monetare. Kjo ndodh sepse në momentin që emigrantët vendosin të kthehen në vendin e tyre atëherë remitancat monetare stopojnë ndërkohë që remitancat sociale vazhdojnë të kenë efekt përsa kohë që janë të trupëzuar në ide, sjellje, praktika e kapital social. Kështu është vënë 79

80 re që emigrantët e rikthyer kanë ditur të investojnë më mirë të ardhurat e tyre duke ndikuar drejtpësëdrejti në rritje ekonomike për të gjithë vendin. Gjithashtu fëmijët e tyre kanë mbartur norma e sjellje më të rregullta se sa fëmijët vendas duke i kthyer ata në model për tu ndjekur me qëllim formimin e një popullsie më të përgjegjshme e të ndërgjegjshme. 3.5 EFEKTI I MIGRIMIT NË PASURINË JOMATERIALE Qëllimi kryesor i këtij seksioni është që të analizojë ndikimin e migrimit të intelektualëve në pasurinë jomateriale të vendit. Migrimi i trurit i ka shkaktuar Shqipërisë humbje të talenteve, aq të domosdoshëm për zhvillimin e qëndrueshëm të vendit si në aspektin ekonomik e si në aspektin social. Në fakt, sipas raportit të indeksit të kapitalit njerëzor të vitit 2015, aftësia e Shqipërisë për të tërhequr dhe për të mbajtur individët e talentuar ka qenë respektivisht 2.94 / 7 dhe 3.08 / 7 17, një shifër që tregon se për shkak të faktorëve ekonomike, sociale dhe politike një pjesë e konsiderueshme e intelektualëve lënë vendin e tyre në kërkim të mundësive më të mira. Nga vëzhgimi i ekuacionit të Bankës Botërore (R = A *S α S*F α F* L α L) mund të vihet re se dy nga tri variablat shpjegues janë të lidhura me kapitalin human, ndërsa faktori i tretë është i lidhur me institucionet formale dhe informale, të matura nga indeksi i sundimit të ligjit. Ekuacioni është logaritmik dhe sipas tij, pasuria jomateriale mund të rritet nëpërmjet rritjes së kapitalit human dhe nëpërmjet funksionimit efiçent të institucioneve. Fenomeni i migrimit të trurit është i lidhur direkt me kapitalin human dhe marrëdhënia është negative, sepse vetë migrimi redukton kapitalin human duke shkaktuar një ndikim negativ në pasurinë jomateriale. Për të mbështetur pohimin e mësipërm është e nevojshme të analizohet secili prej variablave të kapitalit human. Variabli i parë shpreh vitet shkollore. Një kapitali human i arsimuar dhe i trajnuar do të ndikojë pozitivisht në pasurinë jomateriale, duke qenë se është një vlerë e shtuar për pasurinë e përgjithshëm të vendit. Kryesisht intelektualët të cilët largohen nga vendi kanë një nivel të lartë arsimor; një numër i konsiderueshëm i tyre madje, mbartin tituj e grada shkencore, kështu që largimi i tyre i shkakton një sërë pasojash vendit. Së pari, ata konsiderohen si një investim i 17 World Economic Forum (2015) Human Capital Report, fq 60 80

81 humbur duke qenë se kanë përdorur shpenzimet qeveritare për arsimimin e tyre dhe me mosqenien e tyre në vendin e origjinës ata nuk e kthejnë dot investimin e bërë. Së dyti, migrimi zvogëlon numrin e intelektualëve në vend, gjë që sjell një reduktim të kapitalit intelektual dhe si pasojë pakësim të kapitalit human. Zvoglimi i këtij të fundit do të përbëjë një pengesë në zhvillimin e vendit duke qenë se do të ketë një ndikim ngadalësues. Faktori i dytë është i lidhur me remitancat. Emigrantët në shumicën e rasteve sjellin një pjesë të të ardhurave të tyre tek familjarët e mbetur në Shqipëri. Më së shumti ky fenomen ndodh për ata që lënë pas familjen, ndërkohë që intelektualët në shumicën e rasteve e marrin familjen me vete duke qenë se ata shkojnë jashtë vendit për një karrierë më të mirë apo një mënyrë jetese më të begatë. Logjikisht kjo do të shkaktonte remitanca më të ulta në krahasim me remitancat e gjeneruara nga personat që nuk kanë të njëjtin nivel intelektual e arsimor. Gjithsesi disa studime dhe sondazhe të kohëve të fundit kanë treguar se intelektualët e migruar integrohen më mirë në shoqëritë në të cilat emigrojnë sesa ata që nuk janë intelektualë, akademikë, profesionistë apo individë të specializuar. Si pasojë ata kanë punë më të mirë me paga më të larta. Duke pasur në konsideratë dhe faktin që familjarët e lënë pas janë prindërit, dhe jo familja e krijuar nga vetë intelektualët, atëherë mundësia për të pasur paga më të larta, dhe fakti që në Shqipëri pensionet janë tepër të ulta, bën që këta individë të dërgojnë më tepër para për familjet e tyre të origjinës, duke rezultuar në këtë mënyrë në remitanca më të larta nga intelektualët se sa nga pjesa jointelektuale. Kjo analizë shpie në përfundimin se migrimi i trurit ka një korrelacion negativ me vitet shkollore dhe një korrelacion pozitiv me remitancat. Nisur nga analiza e mësipërme, dhe duke marrë parasysh faktin se sipas Bankës Botërore, niveli i arsimimit, së bashku me efikasitetin e institucioneve shpjegojnë rreth 80% të pasurisë jomateriale atëherë mund të pohohet se një ndër arsyet që vendet në zhvillim (përfshirë Shqipërinë) kanë nivele jo shumë të larta të pasurisë së paprekshme në krahasim me vendet e zhvilluara është edhe emigrimi i intelektualëve në vendet e zhvilluara si SHBA apo vendet e zhvilluara evropiane Emigrimi i trurit në Shqipëri 81

82 Shqipëria ka 25 vjet gati që është prekur nga fenomeni Emigrimi i trurit. Rreth studentë largohen çdo vit për studime jashtë vendit duke i humbur mundësinë Shqipërisë që të ketë resurse humane. Nga ana tjetër nga viti 1990 deri tani janë larguar gati 50% e profesorëve dhe e shkencëtarëve 18. Raporti i kërkuesve dhe shkencëtarëve është 275 kërkues dhe 578 shkencëtarë për një milionë banorë, duke përfaqësuar një përpjesë më të vogël se 10%, në krahasim me mesataren prej 3166 kërkues për një milionë banorë të BE 19. Nga një studim i fundit i OECD përqindja e emigrantëve të arsimuar është rritur nga 26.8% në 2000 në 35% në Shqipëria ka një normë emigrimi 6 herë më të madhe se ekonomitë Europiane dhe të Azisë Qëndrore jo anëtare të OECD (5.9 përqind në 2005/2006). 20 Ky lloj migrimi në Shqipëri, u bë masiv në fillim të viteve '90 dhe është një fenomen shqetësues që vazhdon të ndodhë edhe në vitin Ka një shumëllojshmëri shkaqesh që detyrojnë njerëzit të marrin vendimin për të emigruar në një vend tjetër. Nëse këto shkaqe analizohen ata mund të ndahen në tre grupe kryesore; shkaqe ekonomike, shkaqe politike dhe shkaqe sociale. Ndër arsyet ekonomike mund të përmendim nivelet e ulta të pagave, kushtet e pafavorshme të punës, mundësitë e munguara të karrierës në vendin e origjinës, kushtet e pafavorshme të jetesës, apo paqëndrueshmëria ekonomike. Secila nga arsyet e përmendura ndikon negativisht në jetën dhe mirëqenien e intelektualëve të vendit, duke i detyruar ata të largohen. Arsyet politike të emigrimit të intelektualëve mund të gjenden në fund të viteve '80 dhe në fillim të viteve '90, ku shenja të dukshme të ndryshimit të sistemit politik dhe kaosit që do të pasonte, detyruar shumë të rinj të arsimuar të lënë vendin e tyre për të shkuar drejt vendeve perëndimore të cilat do tu ofronin më shumë siguri dhe stabilitet politik. Migrimi për arsye të pakënaqësisë politike mund të gjenden gjithashtu në dekadën , ku një pjesë e rinisë shqiptare së cilës iu ishte dhënë mundësia për tu arsimuar në universitetet e huaja, zgjodhi me vetëdije të plotë dhe duke marrë në konsideratë rrezikun, që të mos kthehej më mbrapsht. Ndër faktorët socialë mund të përmenden kushtet shëndetësore, infrastruktura dhe lehtësirat të cilat mungojnë në vendet e origjinës, politika sociale apo alternativa studimi më të mira që akademikët dhe profesionistët shqiptarë mund të gjejnë në vendet e zhvilluara. Gjithashtu 18 From Brain Drain to Brain Gain: Mobilising Albania s Skilled Diaspora, (2006), UNDP Albania. 19 Western Balkans Regional R&D Strategy for innovation, (2013), World Bank 20 Migration and brain drain phenomenom, OECD 82

83 studimi në këto vende është më efektiv dhe më i dobishëm në të ardhmen se sa studimi në universitetet shqipëtare Konvertimi i migrimit të trurit në një avantazh për vendin Fenomeni i largimit të trurit nuk mund të ndalet sidomos në epokën e një botë të globalizuar dhe të lëvizjes së lirë, por ai mund të shndërrohet në një avantazh. Në fakt, vitet e fundit vendet janë duke marrë parasysh mundësinë e përdorimit si një avantazh konkurrues, qytetarët e tyre që jetojnë jashtë vendit. Shqipëria është një nga ato vende në zhvillim e cila ka rreth gjysmën e popullsisë në migrim. Një pjesë e madhe e këtyre emigrantëve është e përbërë nga intelektualë, profesionistë, qytetarë të kualifikuar, studentë dhe akademikë të cilët kanë lënë vendin që nga viti Nëse të gjithë këta persona do të kontribuojnë në zhvillimin e vendit të tyre, atëherë Shqipëria do të jetë ndoshta vendi më i zhvilluar i rajonit. Shpesh qeveritë kanë zbatuar politika ose kanë krijuar mundësi për të tërhequr këta njerëz në vendin e tyre të origjinës, por vetëm disa prej tyre janë kthyer dhe kanë kontribuar për përmirësimin e Shqipërisë. Arsyet për marrjen e vendimit për të mos u kthyer në Shqipëri janë individuale ose të imponuara nga kushtet e vendit në fjalë. Megjithatë, në epokën e teknologjisë ka ndryshuar edhe këndvështrimi lidhur me këtë çështje. Në qoftë se disa vite më parë prania fizike e qytetarëve të kualifikuar në vendin e tyre ishte domosdoshmërisht e nevojshme, sot ka mënyra të tjera se si ata mund të kontribuojnë pa qenë fizikisht të pranishëm. Shumica e intelektualëve që largohen janë shkencëtarë apo akademikë, kontributi i të cilëve është një vlerë e shtuar për vendin. Duke pasur parasysh se Shqipëria nuk i ofron atyre ambientin e duhur për të zhvilluar shkencën e tyre atëherë ata duhen lënë të shkojnë në vende të tjera të zhvilluara, ku njohuritë e tyre do të jenë më të dobishme dhe me më shumë përfitim për vendin e origjinës. Ky përfitim mund të arrihet nëpërmjet lidhjeve që këta akademikët e profesionistë të larguar mund të vendosin me kolegët e tyre në Shqipëri. Gjithashtu kapitali intelektual i larguar mund të kthehet në të ardhmen përmes projekteve të përbashkëta ndërkombëtare. Profesionistët, shkencëtarët dhe akademikët të cilët emigrojnë në shumicën e rasteve themelojnë shoqata profesionale në vendet pritëse të cilat mund të kontribuojnë në zhvillimin e vendit të origjinës. Pra migrimi i trurit nuk mund të shihet vetëm nën një këndvështrim negativ sepse nëse ata që janë larguar janë të gatshëm dhe gjejnë mjedisin e duhur për bashkëpunim me vendin e 83

84 origjinës atëherë migrimi i tyre mund të ketë impakt pozitiv në zhvillimin e përgjithshëm të vendit. 3.6 PËRMBYLLJE Qëllimi i kapitullit të tretë ishte të tregonte rëndësinë e remitancave për Shqipërinë në nivel mikroekonomik dhe makroekonomik. Realizimi i këtij qëllimi u bë i mundur nëpërmjet ekuacioneve matematikore të cilët shërbyen për të parë impaktin e remitancave në konsum, dhe në arsim (efekti mikroekonomik), si dhe në të ardhurat kombëtare e në kursimet kombëtare (efekti makroekonomik). Sipas analizës së regresionit të thjeshtë rritja e transfertave të emigrantëve në vendet e origjinës me 1% rriste respektivisht shpenzimet për konsum dhe shpenzimet për arsim me 1.07% dhe 1.29%. Ndërkaq të ardhurat kombëtarë pësonin një rritje prej 1.28% për çdo rritje të remitancave me 1%. Përsa i takon lidhjes midis remitancave dhe kursimit, sipas modelit linear rezultoi që çdo rritje e remitancave me 1 dollar do të shpinte në rritje të parave të kursyera me 2.28 dollarë. Remitancat kanë fuqinë të ndikojnë në mënyrë direkte dhe indirekte zhvillimin e vendit, dhe kryesisht reduktimin e varfërisë. Në mënyrë direktë ato ndikojnë duke u siguruar përfituesve të tyre mjetet monetare për konsum e investim, ndërkohë që në mënyrë indirekte duke siguruar krijimin e të mirave publike (nëse rritja e buxhetit të shtetit nga remitancat do të përdorej për investime). Gjithsesi efektet mikroekonomike të remitancave në zhvillim janë më të dukshme dhe më konkrete se sa ato makroekonomike, madje këto të fundit kërkojnë një periudhë më të gjatë kohe që të kuptohen. Sipas (Chami & Fullenkamp, 2013) ka shumë mënyra se si remitancat mund ta ndikojnë një ekonomi, por asnjëra prej këtyre mënyrave nuk është domosdoshmërisht aktive në çdo kohë të dhënë dhe secila prej tyre ka efekte të dyfishta (pozitive dhe negative). 84

85 KAPITULLI IV KAPITALI INSTITUCIONAL DHE RËNDËSIA E TIJ NË ZHVILLIMIN E VENDIT 4.1 RISHIKIMI I LITERATURËS DHE KONTEKSTI STRUKTUROR NË LIDHJE ME KAPITALIN INSTITUCIONAL Kapitulli i katërt ka si synim të paraqesë kapitalin institucional si elementin e dytë të pasurisë jomateriale. Në këtë kapitull do të analizohen këndvështrimet e autorëve të ndryshëm në lidhje me përkufizimin e kapitalit institucional, do të shihet rëndësia e këtij kapitali në zhvillimin e vendit dhe do të përcaktohet se cila është mënyra më e mirë për matjen e tij. Pjesa e fundit e kapitullit do të analizojë efiçencën institucionale të Shqipërisë me vendet e rajonit dhe vendet e të njëjtit grup të ardhurash për periudhën Një përkufizim standard i kapitalit institucional është i vështirë për tu gjetur e për tu formuluar duke qenë se për disa, kapitali institucional shihet si kontrolli i burimeve financiare nga institucionet kryesore, ndërkohë që për të tjerët ky kapital përfaqëson kornizën institucionale për rregullimin e ekonomisë. Përkufizimi më gjithpërfshirës i kapitalit institucional do ta përcaktonte këtë të fundit si tërësinë e strukturave, organizatave, dhe kornizave ligjore e financiare që mundësojnë funksionimin e një shoqërie. Kjo përfshin sistemin ligjor dhe sundimin e ligjit, sistemin e sigurimeve që ndihmon komunitetet për të menaxhuar rrezikun, sistemet që krijojnë mekanizma të ndryshëm të këmbimit (monedhat kombëtare dhe plotësuese), strukturat rregullatore që mbrojnë mjedisin natyror, të drejtat e njeriut, si dhe shëndetin dhe mirëqenien e tij, dhe të gjitha marrëveshjet institucionale që ofrojnë një bazë për aktivitetin ekonomik. 85

86 Një nga autorët e shumtë i cili e ka studiuar kapitalin institucional është (North, 1991). Sipas tij kapitali institucional lidhet me rregullat e lojës në një shoqëri. Ai është shpikur nga njerëzit në mënyrë që t i japë formë marrëdhënieve shoqërore. Institucionet strukturojnë stimujt në shkëmbimet njerëzore qofshin këto politike, sociale apo ekonomike. Ato lidhen me kontratat, zbatimin e kontratave, mbrojtjen e të drejtave të pronës, sundimin e ligjit, burokracitë qeverisëse, tregjet financiare. Gjithashtu ato përfshijnë zakonet dhe besimet, normat, vlerat shoqërore dhe traditat (të ashtuquajturat institucione joformale). Institucionet formale zakonisht priren të jenë kristalizimi i institucioneve informale. (Acemoglu, Johnson, & Robinson, 2005) i shohin institucionet si një kombinim i tre koncepteve të ndërlidhura: Institucionet ekonomike përfshijnë ata faktorë që rregullojnë strukturën ekonomike në një shoqëri dhe realizojnë shpërndarjen e burimeve. Shembuj të tillë janë e drejta e pronës, barrierat e hyrjes, kontratat e biznesit, skemat e rishpërndarjes, taksat të cilat ndikojnë performancën dhe rritjen ekonomike. Pushteti politik institucionet ekonomike krijohen si rezultati i zgjedhjeve kolektive të shoqërisë, ku kjo e fundit përbëhet nga grupe të ndryshme me interesa konfliktuale. Fuqia relative politike e këtyre grupeve rregullon aftësinë e tyre për të vendosur administrimin e burimeve dhe zbatimin e politikave. Shpërndarja e pushtetit politik përcakton hartimin dhe cilësinë e institucioneve ekonomike. Ajo rezulton de facto nga pushteti politik dhe de jure nga institucionet politike. Institucionet Politike përfshijnë institucionet që ofrojnë de jure pushtetin politik. Ato janë të lidhura me karakteristikat e qeverisë dhe me hartimin e kushtetutës. Ekzistojnë përkufizime dhe pikpamje të ndryshme në lidhje me termin kapital institucional, term i cili është futur rishtazi si faktor ndikues në zhvillimin e përgjithshëm të vendit. Kështu sipas (Benedique, 2009) institucionet janë burimet e para kolektive të akumuluar në çdo shoqëri. Në këtë rast, çdo shoqëri është e institucionalizuar. Këto burime duhet të merren në konsideratë për të përmirësuar kushtet socio-ekonomike të anëtarëve të saj, jo vetëm për rritjen ekonomike, por mbi të gjitha për një zhvillim të qëndrueshëm ekonomik. Ndërkohë që sipas (Bresser & 86

87 Millonig, 2003) kapitali institucional ka të bëjë me kushtet specifike në kontekstin e brendshëm dhe të jashtëm institucional të një organizate që lejojnë formimin e avantazheve konkurruese. Përkufizimi që i përafrohet më shumë kontekstit të këtij hulumtimi është ai i propozuar nga (Platje, 2008) sipas së cilit kapitali institucional përcaktohet si tërësia e institucioneve dhe strukturave qeverisëse të cilat reduktojnë pasigurinë, stimulojnë përshtatjen efikase (aftësia e një sistemi për tu përshtatur me ndryshimin e kushteve), dhe stimulojnë funksionimin e sistemit të shpërndarjes dhe strukturat e përshtatshme të prodhimit e të konsumit. Ai thekson se strukturat qeverisëse janë ato që interpretojnë dhe zbatojnë rregullat e lojës të tilla si sistemi gjygjësor, sistemi ligjvënës dhe sistemi ekzekutiv, si dhe agjensitë qeveritare. Pra në mënyrë të përmbledhur mund të pohohet që kapitali institucional lidhet me tërësinë e institucione të shkruara e të pashkruara të cilat ndikojnë aktivitetin ekonomik. Autorë të ndryshëm kanë pasur këndvështrime dhe përcaktime të ndryshme në lidhje me këtë lloj kapitali, ndryshime që rrjedhin dhe si pasojë e faktit nëse kapitali institucional është parë në nivel mikroekonomik apo makroekonomik. Nga aspekti mikroekonomik, kapitali institucional përkufizohet si një input që mund të krijojë përfitime ekonomike nga pikpamja e manaxhimit strategjik dhe avantazheve konkurruese. Ekonomistë e sociologë e kanë trajtuar këtë lloj kapitali nën këndvështrimin ekonomik. Kështu sipas (Oliver, 1997) kapitali institucional përkufizohet si tërësia e elementëve mjedisorë të trupëzuara në mjedisin e një organizate, të cilat rrisin aftësinë për shpërndarjen e burimeve. Faktor thelbësor në suksesin e kapitalit institucional është vendimarrja efektive në lidhje me manaxhimin e burimeve në disa institucione të caktuara. Për këtë arsye Oliver e përcakton kapitalin institucional njëkohësisht si aftësi dhe si kontekst institucional. Autorë të tjerë si (Lounsbury & Glynn, 2001), (Bresser & Millonig, 2003), (Reihlen, Smets, & Veit, 2010), (Child & Marinova, 2014) dhanë përkufizimet e tyre të cilat pavarësisht ndryshimeve jo thelbësore ishin në të njëjtën linjë me atë çka pretendonte Oliver. Kështu sipas (Child & Marinova, 2014) kapitali institucional mund të përkufizohet si aftësi. Autorët mendojnë se kapitali institucional i referohet aftësisë që kanë ndërmarrjet për t iu përshtatur institucioneve të vendit origjinë dhe vendit të huaj me qëllim që të përmirësojnë performancën ndërkombëtare. Kur stabiliteti politik dhe maturimi institucional i vendit pritës është i ngjashëm me ose më keq se ai i 87

88 vendit të origjinës, firmat janë në gjendje për të fituar kapital institucional në formën e investimeve të huaja direkte. Kapitali institucional mund të përkufizohet si një situatë apo si vetë institucioni. (Bresser & Millonig, 2003) vënë në dukje se kapitali institucional është konteksti i jashtëm ose i brendshëm institucional që kontribuon në rritjen e avantazheve konkurruese. Pra kapitali institucional sipas të sipërpërmendurve konsiderohet si tërësia e elementëve mjedisore dhe aftësive të cilat trupëzohen në ambjent si vlerë e shtuar e aktiveve. (Hall & Soskice, 2003), (Platje, 2008), (Leicht, McMullan, & Harrison, 2012) e përcaktojnë këtë lloj kapitali si marrëveshje apo struktura (formale ose jo formale) institucionale të një ekonomie. Sipas (Hoff & Sen, 2005) kapitali institucional mund të përkufizohet si tërësia e rregullave dhe sjelljeve të shkruara e të pashkruara të vendosuara nga organizata apo në të cilat mbështetet organizata. Akademikë të tjerë si (Schultz, 1968), (Picciotto, 1996) e shohin kapitalin institucional nën kontekstin e përfitimeve që mund të marrë firma nëse e përdor këtë input në mënyrën e duhur. Nga perspektiva makroekonomike kapitali institucional do të përkufizohet si superioriteti që rrjedh nga institucionet kombëtare ekonomike dhe politike. Kështu (Haley, 1998), (Wolsink, 1999), (Brunell, 2005), (Schneider, 2010), (Hallsmith & Lietar, 2011) e konsiderojnë këtë lloj kapitali si avantazh konkurrues apo superior që përfitohet nga disa ekonomi të caktuara. (Brunell, 2005) e studioi kapitalin institucional nga këndvështrimi politik dhe e ndau në dy pjesë; në kapitalin institucional të kontrolluar nga shteti dhe kapitalin institucional të kontrolluar nga shoqëria civile. Kapitali institucional i kontrolluar nga shteti mund të promovojë përdorimin efektiv të burimeve dhe kontrollin e tyre nga shoqëria civile duke përmirësuar strategjitë e pjesmarrjes së kësaj të fundit dhe format organizative. Shoqëri civile do të thotë se burimet shtetërore kanë qenë përdorur nga forma efektive organizative dhe veprimeve kolektive. Aftësitë e forta të grupeve private mund të kontribuojnë në rritjen e kapitalit institucional. (Platje, 2008) është marrë me studimin e kapitalit institucional për arritjen e zhvillimit të qëndrueshëm në mënyrë sistematike dhe ai beson se kapitali institucional rrjedh nga katër aspekte. E para lidhet me pronën publike; ka më shumë gjasa që kur prona nuk është e mirëpërcaktuar të gjenerohen sjellje oportuniste dhe korruptive, ndërsa kur të drejtat e pronësisë janë të qarta 88

89 atëherë do të kemi një rritje të kapitalit institucional dhe një rënie të kostove të transaksionit. E dyta është se sistemi ekonomik dhe strukturat qeverisëse mund të ofrojnë stimuj të efektshme për veprimtari efektive ekonomike, të cilat gjenerojnë kapital institucional. Aspekti i tretë ka të bëjë me mirëqeverisjen e cila lidhet me zhvillimin e politikave dhe rregullave të ndryshme. E katërta thekson rëndësinë e ndërveprimit dhe të mbështetjes së institucioneve formale nga ato joformale. Bashkpunimi i të dyjave siguron ekuilibrin i cili gjeneron kapitalin institucional. Duke marrë në konsideratë kërkimet e mëparshme që janë bërë në lidhje me kapitalin institucional mund të thuhet që studiues të ndryshëm kanë këndvështrime të ndryshme në lidhje me përcaktimin e termit kapital institucional. Nga njëra anë, nëse kapitali institucional duhet të konsiderohet si një lloj "kapitali", ai duhet të përmbushë domethënien thelbësore të "kapitalit"; nga ana tjetër, kapitali institucional është i ndryshëm nga institucioni, sepse nëse institucioni i referohet një sërë rregullash, normash apo aftësive njohëse, kapitali institucional mund të shihet si vlera ekonomike e rregullave, normave dhe aftësive njohëse. Si faktorë të prodhimit të rëndësishëm, rregullat, normat dhe aftësitë njohëse, mund të krijojnë të ardhura që e tejkalojnë investimin fillestar. Prandaj, përcaktimi i kapitalit institucional duhet të dallohet nga institucioni. Kapitali institucional është një koncept gjithëpërfshirës me shumë faktorë dhe nivele. Nëse duhet bërë një formulim i saktë i konceptit të kapitalit institucional mund të merret si pikënisje marrëdhënia e kapitalit me burimet. Burimet janë një kapital i mundshëm dhe kapitali është një burim që duhet të investohet. Si rrjedhojë kapitali institucional mund të përkufizohet si aftësia për të marrë përfitime ekonomike nga ambjenti institucional i brëndshëm dhe i jashtëm. 4.2 RËNDËSIA E EFIÇENCËS INSTITUCIONALE NË ZHVILLIMIN E VENDIT Brezi i ri i ekonomistëve nëpërmjet studimeve të tyre po i mëshojnë gjithmonë e më shumë idesë se kapitali institucional është një nga faktorët kyç me anë të së cilit mund të shpjegohet zhvillimi ekonomik i një vendi. Një pjesë e këtyre ekonomistëve nëpërmjet gjetjeve të tyre kanë qenë kontribues për organizata ndërkombëtare të tilla si Banka Botërore apo Fondi Ndërkombëtar Monetar. Gjithashtu ata kanë kontribuar në hartimin e politikave të zhvillimit për vendet në zhvillim. Teoritë standarde të rritjes kanë treguar se zhvillimi varet nga akumulimi i kapitalit 89

90 njerëzor, kapitalit fizik, dhe qasja në teknologjitë moderne. Akumulimi i këtyre faktorëve ka gjasa për t'u prekur nga karakteristikat institucionale të tilla si organizimi dhe funksionimi i sektorit prodhues, shpërndarja e të drejtave politike dhe civile, cilësia e sistemit ligjor, efektiviteti i qeverisë, etj Megjithatë identifikimi i efektit të institucioneve në zhvillim, përcaktimi sasior i madhësinë së tij, dhe matja e cilësisë institucionale janë sfiduese si çështje. Institucionet ekonomike kanë rëndësi për rritjen ekonomike, sepse ato formëzojnë sjelljen e aktorëve kryesorë ekonomikë në shoqëri, në mënyrë të veçantë, ato ndikojnë investimet në kapital fizik, kapital njerëzor dhe teknologji, si dhe organizimin e prodhimit. Edhe pse faktorët kulturorë dhe gjeografikë kanë rëndësi për ecurinë ekonomike, diferencat në institucionet ekonomike janë burimi kryesor i dallimeve në rritjen ekonomike dhe prosperitetin. Institucionet ekonomike përcaktojnë jo vetëm potencialin e rritjes ekonomike agregate të ekonomisë, por ato ndikojnë dhe shpërndarjen e burimeve në të ardhmen (p.sh., shpërndarjen e pasurisë, të kapitalit fizik ose kapitalit njerëzor). Me fjalë të tjera, kapitali institucional nuk ndikon vetëm në madhësinë e ekonomisë, por dhe në mënyrën se si do të bëhet shpërndarja në grupe të ndryshme dhe tek individët e një shoqërie. Institucionet janë endogjene. Ata janë krijuar si zgjedhje kolektive e shoqërisë, në pjesën më të madhe për pasojat e tyre ekonomike. Megjithatë, nuk ka asnjë garanci që të gjithë individët dhe grupet do të preferojnë të njëjtin grup të institucioneve sepse institucione të ndryshme çojnë në shpërndarje të ndryshme të burimeve. Si pasojë, do të ekzistojë një konflikt interesi midis grupeve dhe individëve të ndryshëm në lidhje me zgjedhjen e institucioneve dhe në këtë rast zgjedhja përcaktohet nga fuqia politike e secilit prej grupeve. Ai grup që ka më shumë pushtet politik ka gjasa që të sigurojë tërësinë e institucioneve që preferon. Edhe pse efikasiteti i një institucioni krahasuar me një tjetër mund të luajë një rol në këtë zgjedhje, pushteti politik do të jetë arbitër i fundit. Institucionet janë të favorshme për zhvillimin ekonomik sepse reduktojnë kostot e aktivitetit ekonomik. Këtu përfshihen kostot e transaksionit të tilla si kostot e kërkimit dhe të informacionit, kostot e marrëveshjeve dhe të vendimarrjes, kostot policore dhe të zbatimit të ligjit. Ato ulin kostot e transaksionit, duke siguruar korniza të përbashkëta ligjore (p.sh., kontratat dhe zbatimin e kontratave, normat tregtare dhe rregullat), dhe ata inkurajojnë besimin, duke siguruar sistemet policore dhe të drejtësisë për respektimin e ligjeve dhe rregulloreve të përbashkëta. Mund të 90

91 pretendohet se vetëm normat ose rregullat e ndryshme që rrjedhin si pasojë e gjuhës apo fesë së përbashkët apo dënimet kolektive dhe prishja e reputacionit mund të jenë mëse të mjaftueshme për të siguruar zbatimin e kontratave dhe marrëveshjeve, edhe në mungesë së një pale të tretë. Por ky pretendim nuk mund të merret si i vërtetë dhe nuk qëndron tërësisht përsa kohë që të sipërpërmendurat janë të nevojshme, por kurrsesi të mjaftueshme. Në mënyrë që të përfitohet nga mundësitë e bërjes tregti me grupe të ndryshme dhe me qëllim që të rritet madhësia e transaksioneve ekonomike, vetëm lidhjet kulturore nuk janë të mjaftueshme. Në këtë rast lind nevoja për informacion më të madh në lidhje me partnerët tregtarë, dhe në lidhje me institucionet të cilat sigurojnë marrëveshjet për detajet e shkëmbimit dhe në përputhje me kushtet e rëna dakord. Ky informacion i kërkuar prezantohet nëpërmjet formës së kontratave, kodeve të sjelljes, marrëveshjeve të ndryshme dhe zbatimit përmes gjykatave dhe policisë. Kur kostot e transaksionit janë të vogla, zbatimi i kontratave private mund të jetë ende i preferuar. Por me rritjen e këtyre kostove dhe me zhvillimin e marrëdhëniet ekonomike, roli i një pale të tretë për të zbatuar pajtueshmërinë me rregullat është gjithnjë i nevojshëm (Shirley, 2003). Institucionet mbrojnë të drejtën e pronës dhe kthimet nga investimet. Institucionet rrisin sigurinë që mbart risku i një transaksioni ekonomik duke justifikuar përvetësimin e plotë të përfitimeve që mund të rrjedhin si pasojë e këtij transaksioni. Kjo përfshin praninë e të drejtave të pronësisë private të individit. Nëse prona është e mbrojtur, atëherë individët janë më të gatshëm për të investuar dhe për të paguar kostot e pakthyeshme. Mbrojtja e të drejtave të pronësisë kërkon një rol më përfshirës dhe më të zgjeruar të autoritetit shtetëror. Individët dhe grupet janë të gatshëm të sakrifikojnë një pjesë së lirisë së tyre në mënyrë që të sigurojnë mbrojtje nga shteti; ata pranojnë të paguajnë taksa dhe tatime për të mbuluar shpenzimet e policimit dhe monopolin e shtetit mbi përdorimin e forcës për sigurinë e përbashkët. Megjithatë, ekziston një rrezik që shteti me fuqinë që ka për të zbatuar të drejtat e pronësisë mund ta përdorin atë për shpronësimin e pronës gjithashtu. Në vend të uljes së rrezikut të transaksioneve ekonomike në këtë rast mund të kemi një rritje të tij. Kështu vetëm të drejtat e pronësisë kurrsesi nuk janë të mjaftueshme për të nxitur rritjen ekonomike, dhe për këtë arsye duhet të ketë një balancim nga institucionet të cilat kufizojnë rolin e shtetit. Këto zakonisht përfshijnë parlamentit dhe sistemet gjyqësore. Gjithashtu institucionet demokratike të përfaqësimit politik kontribuojnë fuqishëm në këtë proçes. 91

92 Kapitali institucional kufizon shfrytëzimin e burimeve. Institucionet duhet të kufizojnë ata që janë në pushtet në lidhje me shfrytëzimin e burimeve të ekonomisë për avantazhin e tyre privat. Institucionet e pabarabarta kufizojnë fuqimisht zhvillimin e vendit duke penguar individët që të kenë akses në burimet për të zgjeruar prodhimin dhe për të rritur të ardhurat e tyre. Një analizë krahasuese e trajektoreve të zhvillimit të vendeve të ndryshme tregon se institucionet që lejojnë pushtetarët që të përvetësojnë fondet dhe burimet publike e kanë të përjetësuar moszhvillimin. Barazia e madhe në shpërndarje dhe funksionaliteti i institucioneve ka ndikuar pozitivisht në zhvillimim e disa vendeve, njëri prej të cilave është dhe Vietnami. Ndërkohë në vende të tjera, si përshembull Nikaragua, si pasojë e pabarazisë së madhe pushteti është përqëndruar në duart e një pakice udhëheqëse e cila nuk i ka kanalizuar fondet në investime publike duke i lënë vendet të pazhvilluara. Shembuj të tjerë të vendeve në zhvillim të cilat si çelës të suksesit të tyre kanë pasur aftësinë institucionale për të shfrytëzuar burimet natyrore mund të përmenden Botsvana dhe Mauritusi, ndërkohë që simotra të tyre si Sierra Leone, Niagara apo Angola nuk kanë qenë aq me fat. Burimet natyrore të këtyre të fundit (diamantet dhe vaji) kanë qenë fatkeqësia e tyre duke qenë se ata janë vënë gjithmonë në shënjestër nga vendet e zhvilluara. Por nëse këto vende do të kishin një funksionalitet efiçent të institucioneve të tyre atëherë sulmet ndaj tyre dhe gjëndja socio-ekonomike në të cilën ata ndodhen aktualisht, mund të ishte shmangur. Kapitali institucional rrit kohezionin dhe kapitalin social. Institucionet të cilat janë favorizuese të zhvillimit sigurojnë më shumë liri shprehjeje, lejojnë rrjedhjen e lirë të informacionit dhe inkurajojnë formimin e shoqatave dhe grupeve sociale. Këto forma gjenerojnë marrëdhënie shoqërore, të cilat janë të favorshme për bashkëveprim më të madh ekonomik duke rritur nivelet e besimit dhe disponueshmërinë më të gjerë të informacionit. Shteti social është një shembull i një institucioni i cili koordinon burimet për të kufizuar efektet negative të cikleve të biznesit mbi të ardhurat dhe papunësinë. Institucionet favorizuese për zhvillim i manaxhojnë burimet në mënyrë që të sigurojnë investimet në arsim, shëndetësi dhe infrastrukturë, investime të cilat qëndrojnë në bazën e ndërveprimit ekonomik dhe janë të nevojshme dhe plotësuese të investimeve private. Institucionet jozyrtare qëndrojnë në bazë të një ekonomie. Ato përfshijnë agjencitë publike, sindikatat, strukturat e komunitetit dhe shoqatat profesionale. Nëse ndikimi i kapitalit institucional në zhvillimin e konomik do të mund të jepej me anë të një ekuacioni ekonometrik, ai do të kishte formën e mëposhtme: 92

93 lny = α+β*instit+σγ k * Controlit k + εit 21 Ku lny paraqet logaritmin e GDP/frymë në një vend i gjatë një periudhe kohe t. Inst tregon një sërë masash të përdorura për të matur cilësinë e institucioneve të një vendi gjatë një periudhe kohe t, Controlit k është një vektor i ngitur në fuqi k i cili paraqet variabla të tjerë shpjegues. Ndërkohë që α, β, dhe γ janë parametra të cilat duhen të vlerësohen. Termi i gabimit shprehet nga εit. Nga modeli mund të kuptohet që nëse koeficenti β është pozitiv atëherë ekziston një lidhje e drejtë midis kapitalit institucional dhe zhvillimit. 4.3 MATJA E KAPITALIT INSTITUCIONAL Mënyrat e ndryshme të matjes së kapitalit institucional Matja dhe vlerësimi i kapitalit institucional është i vështirë për tu realizuar përsa kohë kemi të bëjmë me variabla cilësorë dhe jomaterialë. Janë bërë përpjekje të shumta në lidhje me këtë çështje dhe kanë dalë outpute të ndryshme për secilën prej tyre. Më poshtë listohen një sërë institucionesh dhe mënyrat e realizuara prej tyre deri më tani në lidhje me matjen e kapitalit institucional. 1. Transparenca Ndërkombëtare (Transparency International) prodhon një indeks për të matur se sa është masa e korrupsionit të perceptuar, ku ky i fundit është përcaktuar si abuzimi me pushtetin e besuar për përfitime private. CPI (Indeksi i korrupsionit të perceptuar) mat nivelin e perceptuar të korrupsionit në sektorin publik për shumë vende. CPI është një indeks i përbërë që reflekton pikëpamjet e vëzhguesve nga e gjithë bota, duke përfshirë edhe ekspertë që jetojnë dhe punojnë në vendet dhe territoret e vlerësuar. 2. Projekti i Çështjeve të Qeverisë (The Governance Matters Project) nisi me punimet e (Kaufmann, Kraay, & Zoido-Lobatón, 1999). Metodologjia më e fundit është përshkruar në studimin e (Kaufmann, Kraay, & Mastruzzi, 2009). Në të raportohen 6 dimensione të qeverisë 21 Identifying the effect of institutions on economic growth - Frédéric Docquier 93

94 për më shumë se 200 vende gjatë një periudhe kohore Vlera e indeksit për të 6 dimensionet luhatet nga -2.5 në Doing Bussines siguron masa të rregullave të biznesit dhe të zbatimit të tyre nga viti 2003 deri në vitin aktual. Çdo ekonomi renditet në bazë të 10 grupeve të indekseve: nisja e një biznesi, punësimi i punëtorëve, regjistrimi i pronës, marrja e kredisë, mbrojtja e investitorëve, pagesa e taksave, tregtia përtej kufijve, zbatimi i kontratave, zgjidhja e paaftësisë paguese. Duke u bazuar në këto 10 parametra është ndërtuar një tregues i Lehtësisë së të bërit biznes, i cili është përdorur për të bërë renditjen e vendeve. 4. Grupi PRS ka listuar vendet duke u bazuar në tre lloje risqesh (politike, ekonomike dhe financiare) nga 1984 deri në vitin aktual. International Country Risk Guide (ICRG) tashmë monitoron 140 vende. Indeksi i përbërë i rrezikut kombinon tre komponentët e më sipër. 5. Freedom House, një organizatë jo-qeveritare, ka prodhuar të dhëna krahasuese për nivelin e demokracisë dhe lirisë në të gjitha vendet nga 1972 e në vazhdim. Sondazhi e vlerëson lirinë sipas dy kategorive: të drejtat politike dhe liritë civile. Rezultatet e anketës janë paraqitur në një bazë të dhënash që përmban tre variabla kryesore: një indeks të nivelit të të drejtave politike, një indeks të lirive civile, dhe Indeksin e Freedom House (FHI), që është mesatarja e dy indekseve të tjera. 6. Fondacioni Heritage ka prodhuar të dhëna për Lirinë Ekonomike në Botë që nga viti Informata të hollësishme janë dhënë për 185 vende mbi të drejtat e pronës, lirinë nga korrupsioni, liria fiskale, shpenzimet qeveritare, liria e biznesit, liria e punës, liria monetare, liria e tregtisë, liria e investimeve dhe liria financiare. 7. Andrei Shleifer ka zhvilluar një bazë të dhënash në lidhje me origjinën e Ligjit. Vendet janë ndarë në varësi të faktit nëse respektojnë Ligjin e Përbashkët (Common Law) apo janë pjesë e sistemeve ligjore të së Drejtës Civile (Francë, Gjermani, Vendet Skandinave dhe vendet socialiste). 8. Sachs dhe Warner (1995) kanë zhvilluar të dhëna në lidhje me Hapjen ndaj Tregtisë. Sipas tyre një vend ka një politikë të mbyllur tregtare, kur ai ka të paktën një nga karakteristikat e mëposhtme: barriera jo-tarifore që mbulojnë 40 për qind ose më shumë të tregtisë, tarifa mesatare me norma 40 për qind ose më shumë, kurs jozyrtar këmbimit i cili është i zhvleftësuar 94

95 me 20 për qind ose më shumë në lidhje me kursin zyrtar të këmbimit, sistem ekonomik socialist, monopol shtetëror mbi eksportet e mëdha. 9. Projekti Botëror i Drejtësisë (World Justice Project) çdo vit prodhon një indeks të përbërë nga tetë faktorë i quajtur indeksi i sundimit të ligjit. Nga të gjithë mënyrat e sipërpërmendura ky indeks mund të quhet si më kompleksi në matjen e kapitalit institucional për shakak të shtrirjes së tij gjeografike (përfshin pjesën më të madhe të vendeve të botës) dhe për shkak të kompleksitetit të përbërjes (8 faktorë me nga 3-4 nënfaktorë secili prej tyre) Indeksi i sundimit të ligjit si vlerësues i efiçencës së kapitalit institucional Përforcimi i ligjit është qëllimi kryesor i qeverive, bizneseve dhe shoqërisë civile në mbarë botën. Pa funksionimin e ligjit njerëzit do të vriteshin si pasojë e kriminelëve, gratë nuk do të kishin të drejtat që gëzojnë sot, firmat do të ishin të ekspozuara ndaj risqeve financiare të biznesit, mjeksia, arsimi e shumë sektorë të tjerë do të ishin të korruptuara, prandaj funksionueshmëria e ligjit është çelësi për zgjidhjen e shumë problemeve duke filluar që nga përmirësimi i shëndetit publik, lufta ndaj varfërisë, arritja e rendit dhe e sigurisë e deri tek zhvillimi ekonomik i qëndrueshëm. Gjithsesi që sundimi i ligjit të jetë efektiv kërkohet qartësi përsa i përket vlerësimit dhe matjes së tij. Për këtë arsye Projekti Botëror i Drejtësisë (World Justice Project) ka krijuar dhe paraqitur Indeksin e Sundimit të Ligjit (Rule of Law Index) i cili është një mjet cilësor matës i projektuar për të ofruar një tablo të zbatimit të ligjit në rreth 97 vende të botës. Ky indeks ka filluar të përdoret që nga viti 2008 e deri në periudhën aktuale dhe përbëhet nga 48 tregues tregues të kategorizuar në tetë grupe të cilat janë; fuqia qeverisëse, mungesa e korrupsionit, rendi e siguria, të drejtat themelore, qeverisje transparente, drejtësia civile, dhe drejtësia kriminale. Për ndërtimin e këtij indeksi, WJP është bazuar në dy burime kryesore; një pyetësor i përgjithshëm i drejtuar popullsisë dhe një seri pyetësorësh cilësorë të drejtuar ekspertëve. Ky indeks nuk është i projektuar për tu përdorur dhe për t i shërbyer vetëm juristëve dhe gjykatësve, por ai i drejtohet të gjithë elementëve të shoqërisë duke filluar që nga qytetarët e interesuar e deri tek akademikët e politikbërësit. Ai rrjedh si rezultat i një sërë parimesh që përbëjnë në vetevete konceptin e sundimit të ligjit, por në vend që të marri në konsideratë ligjet apo marrëveshjet institucionale ai fokusohet në shembujt praktikë që lidhen 95

96 dhe ndikojnë ne përditshëmërinë e njerëzve të thjeshtë. Kështu indeksi mat nëse qytetarët kanë lirihyrje në shërbimet publike pa pasur nevojën e një zyrtari të qeverisë ose nëse një mosmarrveshje midis fqinjëve apo kompanive mund të zgjidhet paqësisht dhe pa kosto nga një arbitër i pavarur. Këto e shembuj të tjerë mund të konsiderohen si situata të shpeshta që ndodhin në jetën e qytetarëve dhe që ndikohen në mënyrë të drejtpërdrejtë nga sundimi i ligjit në një shoqëri. Përcaktimi i termit sundim i ligjit lidhet me katër parime universale të cilat janë si në vijim 22 : A. Të gjithë janë të barabartë përpara ligjit. B. Ligjet janë të qarta, të qëndrueshme, të bëra publike për të gjithë dhe ata mbrojnë të drejtat themelore duke përfshirë sigurinë e personave dhe të pronës. C. Proçesi i krijimit, i administrimit dhe i zbatueshmërisë të ligjit bëhet në mënyrë të drejtë dhe efiçente. D. Drejtësia përfaqësohet në çdo kohë nga njerëz kompetentë, etikë, me integritet dhe neutralë, numri i të cilëve është mjaftueshmërisht i konsiderueshëm për të përfaqësuar zërin e komunitetit. Këto parime rrjedhin nga burime ndërkombëtare dhe janë të pranuara nga vende me ndryshime ekonomike, sociale, kulturore e politike. Indeksi i sundimit të ligjit i përpiluar nga Projekti Botëror i Drejtësisë është një instrument që shërben për forcimin e sundimit të ligjit. Informacioni i pavarur, i besueshëm dhe i plotë i këtij indeksi mund të përdoret nga politikbërësit, bizneset, organizatat jo qeveritare dhe institucione të tjera. Nëpërmjet tij mund të shihet zbatueshmëria e ligjit në praktikë, mund të identifikohen pikat e forta dhe të dobëta të një shteti në lidhje me shtetet e tjera dhe mund të analizohen ndryshimet vit pas viti. Disa nga cilësitë e këtij indeksi janë: a. Kuptueshmëria në dallim nga tregues të tjerë ky indeks jep një pamje më të plotë e më komplekse të zbatueshmërisë së ligjit. b. Të dhëna të reja- të dhënat e përdorura për të agreguar këtë indeks janë mbledhur nga WJP nga burime të pavarura, ndërkohë që studime të tjera të bëra për treguesit e 22 World Justice Project-Rule of law 96

97 zbatueshmërisë së ligjit i kanë mbledhur të dhënat nga burime dytësore ose nga vetë qeveritë apo palët e interesuara. c. Sundimi i ligjit në praktikë ky indeks mat zbatimin e sundimit të ligjit jo duke u nisur nga mënyra se si janë hartuar ligjet, por nga fakti se si aplikohen ato në praktikë. d. I lidhur me eksperiencat aktuale - indeksi kombinon mendimin e ekspertit me opinionin e përgjithshëm publik në mënyrë që rezultatet e gjeneruara të jenë sa më pranë eksperiencës së popullsisë, përfshirë dhe sektorë të veçantë të shoqërisë e. I orientuar drejt veprimit të dhënat janë paraqitur në mënyrë specifike për të tetë kategoritë dhe për të gjitha vendet, në mënyrë që të analizohen dobësitë dhe fuqitë e secilit prej vendeve. Ky indeks ka dhe mangësitë e tij duke filluar nga fakti që ai thjesht jep të dhëna për një periudhë të caktuar kohore dhe nuk shpjegon shkaqet apo situatat që e kanë çuar një vend të caktuar që të ketë ato rezultate. Gjithashtu ai nuk jep rrugëzgjidhje në rastet kur treguesit janë negativë. Disa nga pikat e dobta të këtij treguesi, që duhen marrë në konsideratë gjatë interpretimit të tij janë si në vijim: a. Indeksi i sundimit të ligjit i projektuar nga Projekti Botëror i Drejtësisë nuk jep zgjidhje apo nuk përcakton se cilat janë prioritetet për përmirësimin e situatës. b. Të dhënat e këtij indeksi nuk kanë si qëllim të gjejnë shkakun apo të përcaktojnë lidhjen komplekse midis ligjeve të ndryshme në shtete të ndryshme. c. Pavarësisht që pikët dhe renditja e indeksit janë produkt i një mbledhjeje dhe përpunimi rigoroz të dhënash, ekziston mundësia e gabimit të matjes. Duhet theksuar që indeksi është projektuar për tu përdorur në vende me dallime të mëdha ekonomike, sociale, kulturore e politike. Deri tani asnjë prej vendeve nuk ka arritur realizueshmëri perfekte të sundimit të ligjit. Faktorët e indeksit të sundimit të ligjit me nënfaktorët përbërës të tyre janë si në vijim 23 : 1) Kompetenca të kufizuara qeverisëse ky faktor mat se deri në çfarë mase qeveritarët janë të shtrënguar nga ligji. Ai përbëhet nga mjetet, si kushtetuese ashtu dhe institucionale, të cilat 23 (Agrast, Botero, & Ponce, The rule of law index, 2010, 2011) 97

98 kufizojnë fuqitë e qeverisë dhe të zyrtarëve e të agjentëve të saj. Gjithashtu këtu përfshihen dhe kontrollet jo-qeveritare në lidhje me pushtetin e qeverisë, të tilla si shtypi i lirë dhe i pavarur. Kontrolli qeveritar mund të marrë shumë forma; ai nuk vepron vetëm nëpërmjet ndarjes formale të kompetencave, as vetëm nëpërmjet ligjit. Gjithsesi i rëndësishëm është fakti, që autoriteti të jetë i shpërndarë, qoftë nga rregullat formale qoftë nga marrëveshjet, në një mënyrë që siguron se asnjë organ i vetëm i qeverisë ka aftësinë praktike për të ushtruar pushtetin e pakontrolluar. Ky faktor përbëhet nga 7 nënfaktorët e mëposhtëm: a) Kompetencat e qeverisë janë të përcaktuara në ligjin themelor. b) Kompetencat e qeverisë janë të kufizuara në mënyrë efektive nga legjislatura. c) Kompetencat e qeverisë janë të kufizuara në mënyrë efektive nga gjyqësori. d) Kompetencat e qeverisë janë të kufizuara në mënyrë efektive nga auditimi i pavarur. e) Zyrtarët qeveritarë janë sanksionuar për sjellje të pahijshme. f) Fuqitë qeveritare janë subjekt i kontrolleve joqeveritare. g) Tranzicioni i pushtetit është subjekt i ligjit. 2) Mungesa e korrupsionit - faktori i dytë mat mungesën e korrupsionit në një numër të agjencive qeveritare. Faktori merr në konsideratë tri forma të korrupsionit: rryshfetin, influencimin e padrejtë nisur nga interesat publike ose private, si dhe keqpërdorimin e fondeve publike ose burimeve të tjera. Këto tri forma të korrupsionit janë shqyrtuar në lidhje me zyrtarët e qeverisë në të gjitha funksionet dhe përfshijnë një gamë të gjerë të situatave të mundshme në të cilat mund të ndodhë korrupsioni. Nënfaktorët nga të cilat përbëhet ai janë: a) Zyrtarë të qeverisë në Degën e Ekzekutivit nuk përdorin funksione publike për përfitime private. b) Zyrtarë të qeverisë në degën gjyqësore nuk përdorin funksione publike për përfitime private. c) Zyrtarët qeveritarë në polici dhe ushtri nuk përdorin funksione publike për përfitime private. d) Zyrtarë të qeverisë në degën legjislative nuk përdorin funksione publike për përfitime private. 3) Qeverisje transparente sipas këtij faktori një qeverisje transparente është ajo qeveri e cila ndan informacion, fuqizon njerëzit me mjete për të mbajtur qeverinë nën mbikqyrje, dhe nxit 98

99 pjesëmarrjen e qytetarëve në diskutimet e politikave publike. Vlerësimi kompleks i këtij faktori bëhet duke vlerësuar secilin prej nënfaktorëve. a) Ligjet dhe informacionet e qeverisë janë të publikuara. b) Ekziston dhe funksionon e drejta për informim. c) Ka pjesmarrje qytetare. d) Ekzistojnë mekanizmat e ankesave. 4) Të drejtat themelore - Faktori i katërt mat mbrojtjen e të drejtave themelore të njeriut. Sipas konceptit të këtij faktori nëse një sistem pozitiv i ligjit nuk i respekton të drejtat themelore të njeriut të përcaktuara në bazë të ligjit ndërkombëtar është e shumta një sistem "i sunduar nga ligji", dhe nuk e meriton të quhet një sistem i sundimit të ligjit. Ekzistojnë një sërë indeksesh të tjera që adresojnë të drejtat e njeriut, dhe do të ishte e pamundur që një indeks i vetëm të vlerësonte respektimin e plotë të të drejtave të njeriut. Ky faktor fokusohet kryesisht në atë pjesë të të drejtave të cilat janë vendosur sipas Deklaratës Universal dhe përfshin respektimin e të drejtave themelore të mëposhtme: a) Trajtimi i barabartë dhe mungesa e diskriminimit. b) E drejta për jetën dhe sigurinë e personit është e garantuar në mënyrë efektive. c) Proçes i rregullt ligjor dhe të drejtat e të akuzuarit. d) Liria e mendimit dhe shprehjes është e garantuar në mënyrë efektive. e) Liria e besimit dhe fesë është e garantuar në mënyrë efektive. f) Liria nga ndërhyrjet arbitrare është e garantuar në mënyrë efektive. g) Liria e tubimit dhe e organizimit është e garantuar në mënyrë efektive. h) Të drejtat themelore të punës janë të garantuara në mënyrë efektive. 5) Rendi dhe siguria ky faktor shërben për të matur se sa mirë shoqëria garanton rendin dhe sigurinë e personave. Siguria është një nga aspektet përcaktuese të çdo shoqërie që operon në bazë të ligjit dhe një nga funksionet themelore të shtetit. Ajo gjithashtu është një nga parakushtet që sundimi i ligjit kërkon për realizimin e të drejtave dhe lirive të njeriut. Ky faktor përfshin tre dimensionet e mëposhme: a) Krimi është i kontrolluar në mënyrë efektive. b) Konflikti civil është efektivisht i kufizuar. 99

100 c) Njerëzit nuk përdorin dhunën për ankesat personale. 6) Zbatimi i ligjit qëllimi i këtij faktori është të masë shkallën në të cilën rregullat janë zbatuar në mënyrë të drejtë dhe në mënyrë efektive. Rregulloret, ligjore dhe administrative, strukturojnë sjelljet brenda dhe jashtë qeverisë. Ky faktor nuk ka si qëllim të vlerësojë se cilat aktivitete qeveria vendos të rregullojë, as se deri në çfarë mase rregullimi i një aktiviteti të veçantë është i përshtatshëm, por ai kërkon të shqyrtojë se si janë zbatuar dhe zbatohen rregullat. Për të lehtësuar krahasimet, ky faktor merr në konsideratë fusha që të gjitha shtetet rregullojnë në një shkallë apo një tjetër, të tilla si shëndetin publik, sigurinë në vendin e punës, mbrojtjen e mjedisit, si dhe aktivitet tregtar. Nënfaktorët përbërës të tij janë: a) Rregulloret e qeverisë zbatohen në mënyrë efektive. b) Rregulloret e qeverisë janë zbatuar dhe zbatohen pa ndikim të papërshtatshëm. c) Proçedurat administrative kryhen pa vonesa të paarsyeshme. d) Proçesi i rregullt është i respektuar në proçedurat administrative. e) Qeveria nuk bën shpronësime pa kompensime adekuate. 7) Drejtësia civile Faktori i shtatë shërben për të matur nëse njerëzit e zakonshëm mund t i zgjidhin ankesat e tyre në mënyrë paqësore dhe në mënyrë efektive me anë të sistemit të drejtësisë civile. Në mënyrë që drejtësia civile të jetë efektive sistemi duhet të jetë i arritshëm, i përballueshëm, pa diskriminim, pa korrupsion dhe pa ndikim të parregullt nga ana e zyrtarëve publikë. Të mëposhtmit janë nënfaktorët përbërës të tij: a) Njerëzit kanë akses dhe mund ta përballojnë drejtësinë civile. b) Drejtësia civile është pa diskriminim. c) Drejtësisë civile është pa korrupsion. d) Drejtësia civile është e lirë nga ndikimi i parregullt i qeverisë. e) Drejtësia civile nuk është subjekt i vonesave të paarsyeshme. f) Drejtësia civile zbatohet në mënyrë efektive. g) Mekanizmat alternative për zgjidhjen e mosmarrveshjeve janë të arritshme, të paanshme dhe efektive. 100

101 8) Drejtësia penale ky faktor vlerëson sistemin e drejtësisë penale. Një sistem efektiv i drejtësisë penale është një aspekt kyç i sundimit të ligjit, pasi ai përbën mekanizmin konvencional për adresimin e ankesave dhe për marrjen e masave kundrejt individëve për shkeljet e ndryshme. Një vlerësim i efektivitetit të drejtësisë penale duhet të marrë në konsideratë të gjithë sistemin, duke përfshirë policinë, avokatët, prokurorët, gjyqtarët dhe zyrtarët e burgut. Ky vlerësim është bërë duke marrë në konsideratë nënfaktorët e mëposhtëm. a) Sistemi i hetimit penal është efektiv. b) Sistemi i gjykimit penal është efektiv dhe në kohën e duhur. c) Sistemi korrektues është efektiv në reduktimin e sjelljes kriminale. d) Sistemi i drejtësisë penale është i paanshëm. e) Sistemi i drejtësisë penale është pa korrupsion. f) Sistemi i drejtësisë penale është i lirë nga ndikimi parregullt i qeverisë. g) Proçes i rregullt ligjor dhe të drejtat e të akuzuarit. 4.4 ANALIZË KRAHASUESE NË LIDHJE ME INDEKSIN E SUNDIMIT TË LIGJIT Duke përdorur indeksin e sundimit të ligjit do të paraqitet një tablo e situatës së Shqipërisë përgjatë pesë viteve të fundit ( ). Gjithashtu do të bëhet krahasimi i efektëshmërisë së funksionimit të ligjit në Shqipëri në krahasim me vendet e rajonit apo të të njëjtit grup të ardhurash. Qëllimi i kësaj analize është që të shihet se ku është duke gabuar vendi ynë dhe në cilat aspekte të sundimit të ligjit është më mirë. Çështja në fjalë është mjaft aktuale nëse marrim në konsideratë dhe debatin e madh që është gjeneruar si pasojë e reformës aq të dëshirueshme në drejtësi. Tabela e mëposhtme paraqet ecurinë e tetë dimensioneve të sundimit të ligjit për Shqipërinë gjatë periudhes kohore Shqipëria pikët më të ulta i ka në dimensionin i cili mat praninë e korrupsionit në nivelin gjyqësor, parlamentar, policor, ushtarak dhe qeverisës. Në vitin 2010 mungesa e korrupsionit në organet e vendit u vlerësua me 0.28 pikë (28%) nga maksimumi prej 1.00 pikë (100%), nderkohë që në vitin 2014 ky tregues kapte vlerën e 0.34 pikëve duke pasqyruar kështu një përmirësim me 21% të situatës. Nga vitet e marra në studim situata më e 101

102 mirë në lidhje me mungesën e korrupsionit paraqitet në vitin 2011 kur janë arritur pikët maksimale të ketyre viteve (0.38 pikë apo 38%). Nga ana tjetër shihet një situatë pozitive në lidhje me dimensionin që vlerëson rendin dhe sigurinë në vend (treguesi varion nga 77% në , në 73% gjatë viteve 2012 dhe 2013 dhe në 74% në 2014). Konstatohet një përmirësim i situatës vit pas viti në lidhje me transparencën e qeverisë, nga 19% në 2010 është rritur në 74% në Ky dimension mat se sa transparente është qeveria në lidhje me përçimin e informacionit apo me publikimin e ligjeve dhe të dhënave, në lidhje me pjesmarrjen e qytetarëve në vendimarje apo në lidhje me ankimimet e tyre. Dimensione të tilla si të drejtat themelore të individidëve, zbatueshmëria e ligjit apo drejtësia civile kanë kryesisht vlera mesatare duke na dhënë sinjale që ka ende shumë vend për përmirësim. Vihet re një përkeqësim në lidhje me efektivitetin e drejtësisë penale. Pyetësorët e bërë nga Projekti Botëror i Drejtësisë kanë pasqyruar zhgënjimin e njerëzve në lidhje me ndikimin e qeverisë në sistemin gjygjësor apo në lidhje me mosdhënien e gjykimit të duhur për krimet penale. Gjithashtu çështje të tilla si diskriminimi apo korrupsioni në lidhje me drejtësinë penale janë vlerësuar negativisht nga pjesmarrësit në pyetësorë. Tabela 11 Faktorët e indeksit të sundimit të ligjit në Shqipëri për periudhën Vendi Indeksi Shqipëri Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Burimi World Justice Project Tabela 12 Renditja e Shqipërisë në rang global Indeksi Kompetenca të kufizuara qeverisëse 28/35 46/66 71/97 71/97 68/99 Mungesa e korrupsionit 31/35 55/66 84/97 84/97 83/99 Rendi dhe siguria 14/35 31/66 50/97 50/97 53/99 102

103 Të drejtat themelore 22/35 28/66 42/97 42/97 49/99 Qeverisje transparente 34/35 50/66 60/97 60/97 60/99 Zbatueshmëria e ligjit 32/35 51/66 76/97 76/97 64/99 Aksesi në drejtesinë civile 31/35 46/66 61/97 61/97 53/99 Efektiviteti i drejtësisë penale 22/35 57/66 74/97 74/97 75/99 Burimi World Justice Project Grafiku 3 Ecuria përgjatë viteve e secilit prej faktorëve për Shqipërinë /12/ /12/ /12/ /12/ /12/2014 Burimi World Justice Project Analiza krahasuese në lidhje me vendet e rajonit Analiza krahasuese do të bëhet në dy stade; në stadin e parë do të vlerësohet Shqipëria kundrejt vendeve të rajonit dhe në stadin e dytë do të bëhet një krahasim i Shqipërisë me vendet e të njëjtit grup të ardhurash. Tabela 13 paraqet renditjen e Shqipërisë në krahasim me vendet e rajonit për periudhën kohore Shqipëria klasifikohet si pjesë e rajonit të Europës Lindore dhe Azisë Qëndrore. Ky rajon paraqitetet me performancë pozitive përsa i takon normave të ulta të krimit dhe formave të 103

104 tjera të dhunës dhe zbatimit të ligjit. Sfidat e rajonit lidhen me përmirësimin e transparencës së qeverisë, uljen e nivelit të korrupsionit apo rritjen e pavarësisë së sistemit gjygjësor. Nga viti në vit vendet e klasifikuara si pjesë e këtij rajoni kanë ndryshuar. Kështu në vitin 2010 vendet e klasifikuara si pjesë e këtij rajoni ishin Polonia, Kroacia, Turqia, Bullgaria dhe Shqipëria. Vihet re një renditje mesatare dhe e ulët e Shqipërisë në lidhje me vendet e tjera. Konkretisht për katër nga tetë faktorë (kompetenca të kufizuara qeverisëse, qeverisje transparente, zbatueshmëria e ligjit dhe aksesi në drejtesinë civile), Shqipëria mban vendit e fundit në krahasim me vendet e tjera. Për sa i takon respektimit të të drejtave themelore dhe efektivitetit të drejtësisë penale Shqipëria rezulton në vend të katërt. Disi më mirë paraqitet situata në lidhje me kufizimin e kompetencave të qeverisë dhe në lidhje me sigurinë dhe rendin në vend. Viti 2010 mund të pohohet që nuk ka qenë një vit i mirë përsa i takon tablosë së përgjithshme në lidhje me sundimin e ligjit në vend, duke e renditur Shqipërinë në vendet e fundit në rajon. Klasifikimi i vitit 2011 na paraqet një Shqipëri të sigurt nga krimi, por me institucione të cilat shfaqin të meta serioze që sfidojnë përparimet në fushat e tjera. Korrupsioni në mesin e zyrtarëve të qeverisë është i përhapur, duke e renditur nga vendet e fundit në krahasim me vendet e rajonit. Rregullat dhe rregulloret zbatohen me vështirësi, dhe gjyqësori është i rrënuar nga korrupsioni dhe ndërhyrja politike. Abuzimet e policisë dhe kushtet e rënda në objektet korrektuese janë gjithashtu probleme të rëndësishme. Në vitin 2011 vendet që iu shtuan rajonit (si pasojë e shtrirjes më të gjërë të Projektit Botëror të Drejtësisë në 66 vende të botës) ishin; Republika Çeke, Estonia, Kazakistani, Kirgikistani, Rusia, Rumania dhe Ukraina, duke e çuar numrin e vendeve në dymbëdhjetë. Gjatë këtij viti renditjen më të mirë Shqipëria (vendi i gjashtë) e ka në lidhje me kufizimin e kompetencave të qeverisë dhe në lidhje me respektimin e të drejtave themelore. Ndërkohë që problematike vazhdojnë të mbesin prezenca e korrupsionit, drejtësia civile e penale dhe zbatueshmëria e ligjit. Viti 2012 dhe viti 2013 kanë të njëjtat rezultate si pasojë e faktit që projekti në lidhje me sundimit e ligjit është bërë për periudhën , pra ka zgjatur më shumë se një vit. Gjatë kësaj periudhe në klasifikimin rajonal janë përfshirë në total 21 vende. Hyrjet e reja kanë qenë; Gjeorgjia, Hungaria, Moldavia, Maqedonia, Serbia, Uzbekistani, Bosnje-Hercegovina, Sllovenia dhe Bjellorusia. Kjo periudhë ka pasur dhe numrin më të lartë të vendeve në rajon me të cilat është krahasuar Shqipëria. Tabloja vazhdon të jetë jo pozitive për Shqipërinë. Kjo e fundit 104

105 paraqet një sërë problemesh në lidhje me indeksin e sundimit të ligjit. Kontrolli i pushtetit ekzekutiv është i dobët, (duke e renditur Shqipërinë të 71 në rang botëror) dhe korrupsioni i zyrtarëve vazhdon të jetë prezent. Renditja më e mirë e saj është vendi i 13 nga 21 vende në të cilat është zhvilluar studimi. Vendi i 13 lidhet me faktorin që mat transparencën e qeverisë. Pra sipas sondazhit të bërë shqiptarëve, qeveria në vitin ka publikuar informacionin e nevojshëm, e drejta dhe aksesi për informacion nuk është mohuar, draftet ligjorë janë publikuar dhe është marrë në konsideratë e drejta për peticion. Gjithashtu nga sondazhet është vlerësuar edhe fakti që qytetarët shqiptarë janë organizuar në protesta civile. Gjithsesi të gjitha të mësipërmet kanë marrë thjesht një pikëzim mesatar dhe jo maksimal. Zbatueshmëria e ligjit ka vazhduar të konsiderohet mjaft problematike duke e renditur Shqipërinë në vëndin e 19, e ndjekur vetëm nga Moldavia dhe Ukraina, respektivisht në vendin e 20 dhe vendin e 21. Të njëjtin pozicion Shqipëria mban dhe në lidhje me rendin dhe sigurinë në vend. Ironik është fakti që përsa i takon pikëzimit për secilit faktor, rendi dhe siguria kanë marrë pikët më të larta 0.73 (73%), por në renditje me vendet e tjera situata paraqitet jo pozitive. Kjo ndodh sepse 18 vendet e tjera të rajonit kanë pikëzim më të lartë për këtë faktor. Ata u kanë siguruar qytetarëve të tyre jetën dhe pronën ndërkohë që në Shqipëri sidomos me sigurimin e të drejtës së pronësisë ka probleme të mëdha. Gjithashtu shqetësues konsiderohet fakti që shqiptarët u drejtohen dhunës për të zgjidhur problemet personale duke shkaktuar në jo pak raste dhe pasoja fatale. Korrupsioni është faktori me pikët më të ulta për vitin Sipas shqiptarëve pushteti gjyqësor dhe legjislativ janë më të korruptuarit. Vendet në rajon që rezultojnë më të korruptuara se Shqipëria janë; Kirgikistani, Uzbekistani dhe Ukraina. Në vitin 2014 kemi një pakësim të numrit përbërës të vendeve të rajonit. Arsyeja kryesore lidhet me faktin që një pjesë e vendeve tashmë anëtare të BE, nuk konsiderohen më pjesë e rajonit të Europës Lindore dhe Azisë Qëndrore, por janë klasifikuar si pjesë e rajonit të Europës Perëndimore dhe Amerikës Veriore. Ky rajon është ai që paraqitet më mirë në lidhje me rajonet e tjera në klasifikimin botëror kështu që kalimi i këtyre vendeve nga një rajon më inferior drejt rajonit më superior është një tregues që ata kanë bërë përmirësime në lidhje me indeksin e sundimit të ligjit. Vende si Polonia, Kroacia, Bullgaria, Republika Çeke, Estonia, Rumania, Hungaria dhe Sllovenia janë ata vende që janë transferuar në një rajon tjetër. Si pasojë numri i vendeve të rajonit është zvogëluar nga 21 në 13. Duke qenë se tashmë vendet e mbetura në këtë rajon janë kryesisht ish-vende të Bashkimit Sovjetik dhe vende të Ballkanit, Shqipëria paraqitet 105

106 disi më mirë në renditjen rajonale. Në fakt gjatë këtij viti Shqipëria i ka tejkaluar në performancë vendet e tjera të rajonit. Pozicionin më të lartë e ka arritur në lidhje me të drejtat themelore ku ka zënë vendit e katërt nga trembëdhjetë vende pjesmarrëse. Por përsa i takon pikëzimit kemi një regres në pikëzimin e vitit 2010 (0.58) duke dalë në konkluzionin që zbatimi i të drejtave themelore si liria e fjalës, liria e fesë, e drejta e jetës dhe siguria, e drejta e privatësisë, e drejta e një proçesi të rregullt gjyqësor apo trajtimi i barabartë janë shkelur duke i bërë shqiptarët të ndjehen të zhgënjyer në këtë aspekt. Më të zhgënjyer ata kanë qenë në lidhje me mbrojtjen e të drejtës së privatësisë. Rendi dhe siguria vazhdojnë të mbesin problematikë edhe në vitin 2014 duke e renditur Shqipërinë të njëmbëdhjetën nga vendet e rajonit. Vende të tilla si Kazakistani, Kirgistani, Ukraina, Gjeorgjia, Moldavia, Maqedonia, Serbia, Usbekistani, Bosnje-Hercegovina dhe Bjellorusia janë më të sigurta se sa Shqipëria për të jetuar. Vendi më i sigurt në rajon është Uzbekistani me një indeks prej 0.9 pikë. Tabela 13 - Renditja e Shqipërisë në krahasim me vendet e rajonit për periudhën DIMENSIONI Viti Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale /5 5/5 3/5 4/5 5/5 5/5 5/5 4/ /12 10/12 9/12 6/12 9/12 11/12 10/12 10/ /21 18/21 19/21 11/21 13/21 19/21 14/21 15/ /21 18/21 19/21 11/21 13/21 19/21 14/21 15/ /13 10/13 11/13 4/13 7/13 8/13 6/13 9/13 Burimi World Justice Project Tabela 14 Shqipëria dhe vendet e rajonit për periudhën Rajoni: Europa Lindore dhe Azia Qëndrore Vendi Indeksi Shqipëri Kompetenca të kufizuara Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore

107 Poloni Kroaci Turqi Bullgari Republika Çeke Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale

108 Estoni Kazakistan Kirgikistan Rusi Rumani Ukrainë Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore

109 Gjeorgji Hungari Moldavi Maqedoni Serbi Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale

110 Usbekistan Slloveni Bosnje- Hercegovinë Bjellorusi Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Kompetenca të kufizuara qeverisëse Mungesa e korrupsionit Rendi dhe siguria Të drejtat themelore Qeverisje transparente Zbatueshmëria e ligjit Aksesi në drejtesinë civile Efektiviteti i drejtësisë penale Burimi World Justice Project Si përfundim mund të konkludohet që në krahasim me vendet e rajonit, Shqipëria përgjatë pesëvjeçarit të fundit ka ruajtur një renditje mesatare dhe të ulët. Ka pasur përmirësime për disa prej faktorëve (transparenca e qeverisë është ai që ka pasur rritjen më të ndjeshme siç mund të vihet re dhe nga grafiku 3, ndërkohë që prania e korrupsionit vazhdon të mbetet problematike). Rendi dhe siguria kanë mbajtur pikëzimin më të lartë ndërkohë që probleme ka dhe me drejtësinë civile e penale (renditja e këtyre dy faktorëve lë për të dëshiruar sidomos drejtësia penale). 110

111 Gjithsesi për të pasur një tablo më të qartë të efiçencës institucionale do të bëhet dhe një analizë e Shqipërisë në renditje me vendet e të njëjtit grup të ardhurash Analiza krahasimore e Shqipërisë në lidhje me vendet e të njëjtit grup të ardhurash Kjo analizë është e nevojshme së pari sepse modeli ekonometrik që do të ndërtohet për të matur impaktin e secilit prej faktorëve mbi zhvillimin ekonomik do të ketë si variabël të varur pikërisht të ardhurat për frymë. Së dyti analiza me vende që kanë të njëjtin nivel jetese është më frytdhënëse sepse niveli i njëjtë i jetesës sjell problematika të ngjashme kështu që dhe mënyrat e zgjidhjeve të problemeve janë më të thjeshta për tu marrë shembull. Tabela 15 Renditja e Shqipërisë në krahasim me vendet e të njëjtit grup të ardhurash Grupi i të ardhurave DIMENSIONI Viti Kompe Munge Të Aksesi Efektivit tenca Rendi Qeverisje Zbatues sa e drejtat në eti i të dhe transparen hmëria e korrup themelor drejtesi drejtësis kufizu siguria te ligjit sionit e në ë penale ara civile qeveris 2010 Të ardhura mesatare të ulta 11/12 12/12 1/12 5/12 11/12 12/12 11/12 6/ Të ardhura mesatare të larta 13/19 19/19 4/19 6/19 15/19 15/19 14/19 16/ Të ardhura mesatare të ulta 14/23 15/23 7/23 1/23 10/23 13/23 9/23 11/ Të ardhura mesatare të ulta 14/23 15/23 7/23 1/23 10/23 13/23 9/23 11/ Të ardhura mesatare të ulta 12/24 17/24 12/24 5/24 9/24 10/24 8/24 14/24 Burimi: World Justice Project Nga tabela konstatohet që klasifikimi i Shqipërisë përsa i takon nivelit të të ardhurave ka ndryshuar në 2011 kur nga vend me të ardhura mesatare të ulta u klasifikua në vend me të ardhura mesatare të larta. Ndërkohë që në 2012 deri në 2014 iu rikthye të njëjtit klasifikim. Gjithashtu vihet re se dhe numri i vendeve të klasifikuara në të njëjtin grup si Shqipëria ka ndryshuar me kalimin e viteve. Një nga arsyet kryesore të këtij ndryshimi rrjedh nga fakti që projekti në lidhje me indeksin e sundimit të ligjit është shtrirë në më shumë vende të botës. Në fakt në 2010 ishin vetëm 35 vende pjesmarrëse në këtë projekt ndërkohë që në 2010 ky numër 111

112 pothuajse u dyfishua (66 vende). Në lista e vendeve pjesmarrëse u bë më e plotë duke e çuar numrin në 97 vende, dhe në 2014 numri arriti në 99 vende. Në vitin 2010 situata e Shqipërisë paraqitet negative, ku nga tetë faktorë të studiuar, tek pesë prej tyre Shqipëria është renditur ose në vend të fundit ose në vend të parafundit. Ndërkaq situata paraqitet pozitive në lidhje me rendin dhe sigurinë ku gjatë vitit 2010 Shqipëria ka mbajtur vendin e parë me 0.77 pikë. Ajo ka lënë pas në këtë klasifikim vende si Kolumbia, India, Peruja, Filipinet, Tajlanda apo Jordania. Në 2011 klasifikimi i Shqipërisë ka ndryshuar nga vend me të ardhura mesatare të ulta në vend me të ardhura mesatare të larta. Gjithsesi renditja e përgjithshme vazhdon të jetë jo e kënaqshme. Probleme të theksuara shfaqen me korrupsionin, i cili vazhdon të ndikojë që Shqipëria të klasifikohet në vend të fundit nga 19 vendet e tjera me të ardhura mesatare të larta. Ndërkohë që rendi dhe siguria, si dhe respektimi i të drejtave themelore i kanë dhënë një renditje më të mirë (respektivisht vendi i katërt dhe vendi i gjashtë). Disa nga vendet e tjera të klasifikuara në këtë grup të ardhurash janë Argjentina, Brazili, Bullgaria, Kili, Kolumbia, Republika Domenikane, Irani, Xhamajka, Kazakistani, Libani, Malajzia, Meksika, Peruja, Rumania, Rusia, Afrika e Jugut, Turqia dhe Venezuela. Periudha e sheh Shqipërinë të klasifikuar në vend të parë përsa i takon respektimit të të drejtave themelore. Kjo mund të konsiderohet pozitive duke pasur parasysh faktin që janë lënë prapa në renditje 22 vende të tjera të tilla si Bolivia, Kameruni, Bregu i Fildishtë, Egjipti, El Salvadori, Gjeorgjia, Guatemala, India, Indonezia, Moldavia, Mongolia, Maroku, Nikaragua, Nigeria, Pakistani, Filipinet, Senegali, Sri Lanka, Ukraina, Uzbekistani, Vietnami dhe Zambia. Faktikisht gjatë kësaj periudhe Shqipëria ka pasur paraqitjen më të mirë të saj në lidhje me efiçencën institucionale sepse është renditur mesatarisht mirë. Pozicioni më i keq i takon mungesës së korrupsionit ku vende të tilla si Senegali, Zambia, Maroku apo Nikaragua kanë institucione më pak të korruptuara se sa institucionet shqiptare. Viti 2014 e sheh Shqipërinë pothuajse në po të njëjtin pozicion si një vit më parë. Vlerat absolute të secilit prej faktorëve kanë ndryshuar fare pak. Në klasifikim kemi një përmirësim në lidhje me kufizimin e kompetencave të qeverisë dhe në zbatueshmërinë e ligjit. Ndërkohë që ka një përkeqësim të situtës në lidhje me sigurinë që ofron shteti ynë në krahasim me shtetet e tjera (nga vendi i 7 është zbritur në vendin e 12). 112

113 4.5 PËRMBYLLJE Qëllimi i kapitullit të katërt ishte trajtimi i kapitalit institucional. Në këtë kapitull u paraqitën këndvështrime dhe pikpamje të autorëve të ndryshëm përsa i takon përkufizimit të kapitalit institucional dhe në lidhje me rolin e tij në zhvillimin e vendit. Gjithashtu u përcaktua mënyra më e mirë e matjes së tij dhe nëpërmjet indeksit të sundimit të ligjit u bë një krahasim i efiçencës institucionale të Shqipërisë me vendet e rajonit dhe vendet e të njëjtit grup të ardhurash. Shqipëria në krahasim me vendet e rajonit pozicionohej në gjysmën e fundit të renditjes, pra kishim të bënim me një situatë mesatarisht jo pozitive. Më problematike paraqiteshin niveli i lartë i korrupsionit në një pjesë të madhe të agjensive qeveritare, si dhe drejtësia civile e kriminale. Rendi dhe siguria vazhdonin të mbesnin problematikë edhe në vitin 2014 duke bërë që kapitali institucional në Shqipëri të kishte një pikëzim jo të favorshëm në krahasim me vendet e rajonit. Në mënyrë që ky kapital të kthehet në efiçent kërkohen përpjekje të mëdha si nga ana e instancave qeveritare si nga ana e popullit. Si fillim duhet të garantohet sundimi i ligjit, i cili siç u pa dhe nga analiza krahasimore paraqiste probleme të mëdha për Shqipërinë, sidomos në çështje delikate si korrupsioni apo drejtësia. Gjithashtu duhet të limitohet pushteti i qeverisë mbi institucionet ekonomike dhe sociale në mënyrë që të promovohet liria ekonomike dhe të inkurajohet stabiliteti familjar dhe prona private. 113

114 KAPITULLI V ANALIZA KRAHASIMORE DHE SASIORE E PASURISË JOMATERIALE TË SHQIPËRISË 5.1 METODOLOGJIA Qëllimi i kapitullit të fundit është që të tregojë nëpërmjet modelimit sasior rëndësinë e pasurisë jomateriale në zhvillimin e vendeve. Ky studim do të bazohet duke kryer si fillim një analizë krahasimore dhe më pas një analizë sasiore për secilin nga variablat e studiuara. Analiza krahasimore do të konsistojë në krahasimin e Shqipërisë me vendet e rajonit në mënyrë që të analizohet pozita e Shqipërisë dhe të parashikohen mundësitë e saj për zhvillim. Ndërkohë që analiza sasiore do të ndërtohet nëpërmjet një modeli modest ekonometrik i cili do të testojë dhe do të analizojë se si do të ndikojnë faktorët e pasurisë jomateriale mbi zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik. Modeli do të bazohet mbi variablat e analizuar nga Banka Botërore dhe mbi variabla të reja të shtuara në përputhje me qëllimin final të modelit. Modeli i krijuar nga BB është një funksion Cobb-Douglas dhe ka formë të tillë: R = A *S α s*f α f* L α L Metodologjia e përdorur është ajo deduktive, sepse duke u nisur nga pohimi që pasuria jomateriale ka një impakt të madh mbi zhvillimin e qëndrueshëm të një vendi do të testohet kjo lidhje (pasuri jomateriale-zhvillim ekonomik). Nëpërmjet një studimi empirik do të testohet rëndësia e secilit prej variablave të pavarur mbi variablin e varur. Parametrat që do të përdoren për të testuar modelin do të jenë statistika e studentit (t), statistika e Fisherit (F), vlera e probabilitetit (p) dhe koeficenti i korrigjuar i përcaktueshmërisë (R 2 k). Ndërkohë që do të 114

115 përdoren dhe kritere të tjera si kriteri Akaik, kriteri i Schwarz, kriteri i Hannan-Quinn dhe statistika Durbin Watson. Modelet që do të analizohen do të jenë të shumta derisa të arrihet në modelin përfundimtar i cili duhet te përmbushë parametrat vlerësues të mësipërm në mënyrë që të përzgjidhet si i duhuri. Hipotezat e ngritura janë ndarë në dy kategori; hipoteza bazë dhe hipotezat dytësore. Modeli ekonometrik është një model me të dhëna panel për vendet e rajonit (duke përfshirë dhe Shqipërinë), të dhënat e të cilit janë analizuar duke përdorur programin statistikor Eviews. 5.4 PROBLEMATIKA NË LIDHJE ME GJETJEN E TREGUESIT TË DUHUR PËR MATJEN E ZHVILLIMIT DHE MANGËSIRA TË TJERA TË HULUMTIMIT Shumë ekonomistë mendojnë që zhvillimi ekonomik lidhet me matjen e pasurisë së një vendi dhe mënyrës se se si ajo është krijuar. Duke u nisur nga ky pohim mund të konkludohet që zhvillimi i një vendi mund të matet me pasurinë totale të vendit, e cila duke u nisur nga përcaktimi i Bankës Botërore llogaritet si shuma e kapitalit natyror, kapitalit të prodhuar, kapitalit jomaterial dhe aseteve të huaja neto. Problemi në rastin e Shqipërisë për këtë tregues qëndron në faktin që ekzistojnë të dhëna për pasurinë totale vetëm për vitin 2000 dhe Duke pasur në konsideratë që modeli që do të ndërtohet dhe do të paraqitet në këtë seksion përfshin të dhëna nga 2010 në 2014 atëherë përdorimi i vlerës së pasurisë totale bie poshtë. Mënyra më e re e propozuar nga studiuesit dhe ekonomistët për matjen e zhvillimit është një indeks që quhet inclusive wealth (pasuri gjithpërfshirëse). Ky indeks gjithëpërfshirës paraqet matjen e pasurisë së vendeve në aspektin e progresit, mirëqenies dhe qëndrueshmërisë afatgjatë. Ai siguron njohuri të rëndësishme në rritjen afatgjatë ekonomike dhe mirëqenien e njeriut. Indeksi gjithëpërfshirës i pasurisë mat pasurinë e kombeve duke kryer një analizë të plotë të bazës prodhuese të një vendi. Pra ai mat të gjitha asetet prej të cilave rrjedh mirëqenia e njeriut, duke përfshirë kapitalin e prodhuar, kapitalin natyror dhe kapitalin human. IGJP mat kapacitetin e një kombi për të krijuar dhe për të ruajtur mirëqenien njerëzore me kalimin e kohës. Ky indeks do të jetë një zëvëndësues shumë i mirë i produktit të brëndshëm bruto duke qenë se ai është më gjithëpërfshirës dhe duke qenë se merr në konsideratë shumë aspekte socio-ekonomike të lëna 115

116 jashtë PBB. Por duke qenë se IGJP është një projekt i krijuar rishtazi atëherë të dhënat e tij ende nuk janë të plota dhe si pasojë as ai nuk mund të përdoret si variabël i varur në modelin ekonometrik. Variabli i tretë që është konsideruar për tu përdorur si variabël përfaqësues për zhvillimin dhe mirëqenien janë të ardhurat për frymë. Ky indeks përdoret shpeshherë për të krahasuar pasuritë e vendeve të ndryshme. Nëse i referohemi asaj çka u pohua disa paragrafe më sipër, pra që pasuria ishte mjeti më i mirë matës për zhvillimin dhe duke pasur në konsideratë limitimit e të dhënave për Shqipërine në lidhje me indekset e lartpërmendura atëherë mund të dilet në konluzionin që mjeti më i mirë i mundshëm për të matur zhvillimin e Shqipërisë e të vendeve të rajonit dhe mirëqenien e banorëve të tyre do të ishin të ardhurat për frymë. Duke u analizuar evoluimi i tyre mund të shihet se si paraqitet zhvillimi dhe mirëqenia e rajonit gjatë kësaj periudhe kohore. Një nga mangësitë në lidhje me analizën sasiore mund të konsiderohet periudha e shkurtër kohore prej pesë vitesh ( ). Kjo zgjedhje e kësaj periudhe kohore në një farë mënyre është imponuar nga mungesa e të dhënave të plota për të gjitha variablat e marrë në studim për vitet para kësaj periudhe dhe pas kësaj periudhe, për Shqipërinë dhe për vendet e rajonit. Kështu për indeksin e sundimit të ligjit të dhënat datojnë që nga viti 2008, por ato janë vetëm për një numër të paktë vendesh duke e bërë të pamundur përfshirjen e të gjitha vendeve të rajonit në studim. Ndërkohë që të dhëna më të plota, qoftë ndërseksionale qoftë ndërkohore, ekzistojnë vetëm për remitancat, por edhe në këtë rast të dhënat për vendet në interesin e këtij punimi fillojnë kryesisht pas viteve 90. Përsa i përket indeksit të zhvillimit human, të dhënat e publikuara datojnë që nga viti 1980, por deri në vitin 2010 të dhënat janë të azhornuara për çdo 5 vjet duke i bërë të pabarabarta seritë kohore dhe si pasojë të papërdorshme për modelin e pretenduar në këtë kërkim shkencor. Ndërkohë që të dhënat pas vitit 2014, konkretisht për vitin 2015 e 2016, janë të disponueshme vetëm për variablat e indeksit të sundimit të ligjit (2015 e 2016) dhe për remitancat (2015), ndërsa për variablat e indeksit të zhvillimit human të dhënat e fundit të përditësuara janë në vitin ANALIZË KRAHASIMORE E SHQIPËRISË ME VENDET E RAJONIT 116

117 Tabela 16 Pasuria jomateriale në terma absolutë dhe relativë për Shqipërinë dhe vendet e rajonit të Europës Lindore dhe Azisë Qëndrore Pasuria jomateriale totale në vlerë absolute (mln $) Pasuria jomateriale si pjesë e pasurisë së përgjithshme Pasuria jomateriale për frymë Vendi Shqipëri Poloni Turqi Bullgari Kroaci Republika Çeke Kirgistan Rusi Rumani Ukrainë Gjeorgji Hungari Moldavi Maqedoni Uzbekistan Bjellorusi 66, ,689 3,343,978 4,195,705 4,995,142 7,061, , , , ,196 1,105,412 1,384,795 14,331 34, ,100 3,486, ,869 1,275, , ,938 48,554 85,354 1,020,193 1,425,260 8,285 38,451 77,061 96,422 37,923 (101,710) 162, ,921 Burimi: Banka Botërore (Përpunim i autorit) 62.57% 78.05% 76.7% 80.87% 79.94% 85.34% 60.31% 78.14% 82.64% 84.78% 70.35% 74.83% 40.20% 63.39% 8.52% 33.3% 62.08% 72.87% 25.88% 52.81% 57.60% 71.69% 74.31% 81.67% 18.08% 56.93% 76.19% 82.02% 24.97% % 47.00% 67.84% ($) 21,562 41,439 86, ,935 74,090 97,993 28,279 50, , , , ,312 2,916 6,696 4,450 24,364 38,269 58,959 5,097 15,485 10,287 19,076 99, ,296 1,999 9,919 38,348 47,404 1,538-3,887 16,251 32,420 Vendet e rajonit me të cilat do të krahasohet Shqipëria janë përkatësisht: Polonia, Kroacia, Turqia, Bullgaria, Republika Çeke, Kirgistani, Rusia, Rumania, Ukraina, Gjeorgjia, Hungaria, Moldavia, Maqedonia, Uzbekistani, Bjellorusia. Ndërkaq shtete si Serbia, Sllovenia, Estonia, Kazakistani dhe Bosnje-Hercegovina, të cilat janë pjesë e rajonit të Europë Lindore dhe Azisë Qëndrore, nuk janë bërë pjesë e analizës krahasimore sepse mungojnë të dhënat për to. Siç mund të shihet nga tabela e mësipërme pasuria jomateriale jepet në terma absolutë dhe në terma relative për dy periudha; viti 2000 dhe viti 2005, i cili është dhe viti i fundit për të cilin është bërë azhornimi në lidhje me këtë lloj pasurie. Ajo është llogaritur si diferencë e pasurisë totale 117

118 me kapitalin e prodhuar, kapitalin natyror dhe asetet e huaja neto. Vihet re që vendet e rajonit kanë një pasuri mesatare jomateriale që varion nga 50% në 80%. Shqipëria në vitin 2000 ka pasur pasuri jomateriale të vlerësuar me dollarë ndërkohë që në vitin 2005 ajo është vlerësuar me dollarë. Praktikisht përgjatë 5 viteve pasuria jomateriale e Shqipërisë është rritur me 96%. Përsa i përket pasurisë jomateriale për frymë në vitin 2000 ajo kapte vlerën e dollarë, vlerë e cila në 2005 pothuajse është dyfishuar ( dollarë). Vendi që ka pasurinë jomateriale më të lartë në rajon në terma relativë dhe në termat e pasurisë jomateriale për frymë është Kroacia (82%-84%), ndërkohë që në vlerë absolute pasuria jomateriale është më e madhe në Turqi, sidomos në vitin 2005 ( dollarë). Më keq paraqitet situata për Uzbekistanin, i cili në 2005 është i vetmi vend i rajonit që ka pasuri jomateriale me vlerë negative prej ( dollarë). Vlera negative e pasurisë jomateriale shpjegohet me faktin që disa vende janë aq keq të qeverisura saqë ata po mundësojnë krijimin e një varfërie të trashëgueshme brez pas brezi. Kështu korrupsioni i lartë, sistemi joefiçent i drejtësisë, sistemi shkollor i dështuar, forca punëtore e pamotivuar dhe joefiçente janë disa nga arsyet që gjenerojnë vlerat jopozitive të kësaj lloj pasurie. Në fakt Uzbekistani karakterizohet nga e tillë vlerë në 2005 sepse gjatë këtij viti në një protestë u vranë rreth 1500 protestues me urdhër të Ministrisë së Brëndshme dhe Shërbimit të Sigurimit Kombëtar. Kjo ngjarje pati impakt të madh ndërkombëtar duke krijuar destabilitet socio-politik në vend, ku ky i fundit mund të vrojtohet nëpërmjet shumë treguesve, ndër të cilët dhe ato ekonomikë. Progresin më të madh në lidhje me krijimin e pasurisë jomateriale e ka bërë Rusia, e cila e ka rritur vlerën për frymë të kësaj pasurie me rreth 447% për një periudhë 5 vjeçare. Shqipëria mund të klasifikohet si një ndër ato vende që kanë pasur rritjen më të madhe të kësaj pasurie, duke u renditur e 6-ta nga 17 vendet që janë analizuar. Vendet që paraprijnë Shqipërinë përsa i përket termave të rritjes së pasurisë jomateriale për frymë janë Rusia, Moldavia, Ukraina, Kirgistani dhe Bjellorusia. Ndërkohë që janë lënë prapa vende të tilla si Kroacia, Rumania, Hungaria, Polonia, Çekia e Bullgaria të cilat deri diku e kanë konsoliduar pasurinë e tyre jomateriale dhe për pasojë normat e rritjes janë më të ulta se sa të Shqipërisë. Rritja e pasurisë jomateriale të Shqipërisë nga viti 2000 në vitin 2005 mund të shpjegohet si pasojë e disa ngjarjeve të ndodhura gjatë asaj periudhe e që lidhen me kapitalin institucional e kapitalin human. Sipas progres raportit të 2005, pozitive për Shqipërinë në lidhje me demokracinë dhe sundimin e ligjit ka qenë përmirësimi i kodit elektoral, hapat e ndërrmarra në lidhje me përmirësimin e sistemit gjyqësor, reforma për 118

119 administratën publike dhe forcimi i shoqërisë civile. Pozitiv ka qenë dhe fakti që të drejtat njerëzore janë të garantuara me ligj, pavarësisht se duhen rritur përpjekjet për ta zbatuar këtë të fundit. Qeverisja gjatë këtij viti ka pasur një periudhë relativisht të stabilizuar dhe ka ndërrmarrë një sërë strategjish që kanë ndikuar pozitivisht në efiçencën institucionale. Gjatë kësaj periudhe gjithashtu ka hyrë në fuqi ligji për të drejtat e pronës intelektuale dhe të drejtës së autorit duke pasur një impakt pozitiv mbi kapitalin human. Duke marrë në konsideratë të sipërpërmenduarat mund të konkludohet që ato kanë qenë faktorë thelbësorë në rritjen e pasurisë jomateriale të Shqipërisë gjatë vitit Grafikisht paraqitja e pasurisë jomateriale të Shqipërisë në terma relativë dhe në termat e pasurisë jomateriale për frymë në krahasim me vendet e rajonit është si më poshtë: Grafiku 4 Pasuria jomateriale si pjesë e pasurisë totale për vendet e rajonit % 80.00% 60.00% 40.00% 20.00% 0.00% % % % % % Burimi : Banka Botërore (Përpunim i autorit) 119

120 Grafiku 5 Pasuria jomateriale për frymë për vendet e rajonit 160, , , ,000 80,000 60,000 40,000 20, , Burimi : Banka Botërore (përpunim i autorit) 5.4 ANALIZA SASIORE E HULUMTIMIT Në këtë seksion do të ngrihet hipoteza se remitancat, vitet e shkollimit dhe indeksi i sundimit të ligjit, si variabla përcaktues të pasurisë jomateriale janë të rëndësishme për zhvillimin ekonomik të vendit. Kjo hipotezë do të ndërtohet duke u bazuar në ekuacionin e pasurisë jomateriale. Modeli ekonometrik do të shërbejë për të parë dhe për të analizuar nëse hipoteza e ngritur është e rëndësishme nga ana statistikore apo jo Baza e të dhënave Të dhënat e përdorura në këtë kërkim shkencor janë të dhëna dytësore. Ato janë mbledhur nga burime të sigurta si Banka Botërore, Kombet e Bashkuara apo Forumi Botëror i Drejtësisë. Për të bërë analizën sasiore janë marrë në konsideratë jo vetëm të dhënat për Shqipërinë, por për të gjitha vendet e rajonit për të cilat është bërë dhe analiza krahasimore. Është bërë një zgjedhje e tillë sepse numri i vrojtimeve vetëm për Shqipërinë ishte në përpjestim të zhdrejtë me numrin e variablave shpjegues. Duke pasur në konsideratë që ekziston një lidhje midis numrit të vrojtimeve dhe sasisë së variablave të pavarur sipas së cilës nëse numri i vrojtimeve është i vogël dhe nga ana tjetër numri i variablave shpjegues është i madh (në rastin e punimit në fjalë janë 120

Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë

Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë Disertacion për marrjen e gradës shkencore DOKTOR Kandidati:

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TREGTIA E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TREGTIA E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TREGTIA E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK NË NDIKIMIN E PROÇESEVE LIBERALIZUESE: RASTI I SHQIPËRISË PUNOI Soana JAUPLLARI (TEKA) UDHËHEQËS

More information

From the Pastor s Desk

From the Pastor s Desk Saint George Orthodox Church September November, 2014 From the Pastor s Desk Dear Brothers and Sisters: You may have noticed that The Wonderworker did not appear in July as it usually has. It will now

More information

Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve.

Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve. UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I MENAXHIMIT Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve. Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor Doktorant Doc. Marinela

More information

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: VULA 2. Emri: Elsa 3. Kombesia: Shqipëtare 4. Data e lindjes Kosovare 5. Vendi i lindjes: 26.05.1991 6. Kontakti: Femër Email: Tel: vula.elsa@gmail.com /elsa.vula@uni-gjk.org

More information

Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore

Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore REPARIS A REGIONAL PROGRAM Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore Standardet Ndërkombëtare të Raportimit Financiar 7 Publikimet

More information

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Analizë e rezultateve të PVNN-së 2000-2012 Qershor 2014 Njësia për Sektorin e Arsimit Rajoni i Europës dhe Azisë Qendrore Përmbajtja

More information

RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR

RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR KOMISIONI PËR ARSIMIN E LARTË DHE KËRKIMIN SHKENCOR Krijuar nga Kryeministri Drejtuar nga Dr. Arjan Gjonça RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR Tiranë, Janar- Prill 2014

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR Vlerësimi dhe implementimi i e-qeverisjes

More information

FIRMAT. Punuar nga: Dr. Qazim Tmava Mr. Besart Hajrizi. Prepared by: Fernando Quijano and Yvonn Quijano

FIRMAT. Punuar nga: Dr. Qazim Tmava Mr. Besart Hajrizi. Prepared by: Fernando Quijano and Yvonn Quijano C H A P T E R 1 FIRMAT Prepared by: Punuar nga: Fernando Quijano and Yvonn Quijano Dr. Qazim Tmava Mr. Besart Hajrizi C është firma? Njësi që orgnizon dhe koordinon faktorët e prodhimit (burimet natyrore,

More information

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA KANDIDATI: Msc. Ina

More information

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Një mjet për promovimin e një dialogu për krijimin e një Konvente të re të Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtat e të

More information

Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik

Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik Trajnimi për kualifikimin Auditor të Sektorit Publik do të mbulojë lëndët dhe temat e mëposhtme: Moduli 1: Raportimi Financiar I. Teoria e kontabilitetit II.

More information

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk AutoCAD Civil 3D Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk IEE shpk eshte themeluar ne 2004 Zyra kryesore ne Prishtine, Rep. e Kosove Zyra perkrahese ne Tirane, Rep. e Shqipërisë

More information

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCAT Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shembuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

VLERËSIMI I PERFORMANCËS SË QEVERISË LOKALE: RASTI I MAQEDONISË. Disertacion Në Marrjen e Gradës Shkencore Doktor

VLERËSIMI I PERFORMANCËS SË QEVERISË LOKALE: RASTI I MAQEDONISË. Disertacion Në Marrjen e Gradës Shkencore Doktor VLERËSIMI I PERFORMANCËS SË QEVERISË LOKALE: RASTI I MAQEDONISË Disertacion Në Marrjen e Gradës Shkencore Doktor Udhëheqësi Shkencor: Prof. Dr. Dhori KULE Doktoranti: Mirjana (Kraja) SEJDINI Tiranë, 2016

More information

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT EDUCATION DEPARTMENT / UNIVERSITY NEW YORK Misioni i Zyrës së Arsimit Dygjuhësh dhe Studimeve në Gjuhë të Huaja (Office of Bilingual Education and World Languages OBE-WL) pranë Departamentit të Arsimit

More information

R E V I S T Ë SHKENCORE E FAKULTETIT TË S H K E N C A V E S O C I A L E

R E V I S T Ë SHKENCORE E FAKULTETIT TË S H K E N C A V E S O C I A L E POLIS NR 9 / 2010 R E V I S T Ë SHKENCORE E FAKULTETIT TË S H K E N C A V E S O C I A L E Bordi Editorial Prof. Dr Romeo Gurakuqi, Universiteti Europian i Tiranës (UET) Phd. Fatos Tarifa, Universiteti

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE MSc. ENKELEDA KUKA VLERËSIMI I PËRDORUESHMËRISË SË APLIKACIONEVE

More information

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve World Vision Stephanie Delaney Konsulente Ndërkombëtare për Mbrojtjen, Pjesëmarrjen, të Drejtat dhe Mirëqenien

More information

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit Përmbajtja: 1. Hyrje në sistemet e informacionit 2. Strategjia e organizates dhe sistemet e informacionit 3. Etika e informacionit privatesia dhe siguria 4. Rrjetet, interneti dhe biznesi elektronik (e-business)

More information

Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve kombëtare dhe masave për punësimin e personave me aftësi të kufizuara

Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve kombëtare dhe masave për punësimin e personave me aftësi të kufizuara E Ë Z I L E A V E AN M A R G O R P Ë T T I M I S Ë R VLE E R A T Ë B M O K E V A S E V A N DHE MA O S R E P E N I M I S Ë N U P PËR A R A U Z I F U K Ë T I S Ë ME AFT Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve

More information

UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION ORGANIZIMI DHE DREJTIMI I SHOQËRIVE TË FURNIZIMIT ME UJË. VENDOSJA E TARIFAVE NJË VENDIM I RËNDËSISHËM PËR SUKSESIN

More information

EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS SË HUAJ

EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS SË HUAJ UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI-PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS

More information

Tema: Menaxhimi financiar dhe kontrolli në sektorin publik. Rasti i Shqipërisë

Tema: Menaxhimi financiar dhe kontrolli në sektorin publik. Rasti i Shqipërisë UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENI I KONTABILITETIT Disertacion Tema: Menaxhimi financiar dhe kontrolli në sektorin publik. Rasti i Shqipërisë Në kërkim të gradës Doktor i shkencave

More information

ZHVILLIMI I AFTËSIVE TË OJF-VE. për Ekonominë e Gjelbër dhe Qëndrueshmërinë Mjedisore

ZHVILLIMI I AFTËSIVE TË OJF-VE. për Ekonominë e Gjelbër dhe Qëndrueshmërinë Mjedisore ZHVILLIMI I AFTËSIVE TË OJF-VE për Ekonominë e Gjelbër dhe Qëndrueshmërinë Mjedisore ZHVILLIMI I AFTËSIVE TË OJF-VE për Ekonominë e Gjelbër dhe Qëndrueshmërinë Mjedisore Qendra Rajonale e Mjedisit për

More information

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shëmbuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

Digjitalizimi i ekonomisë dhe ndikimi i tij në tregun e punës. Sfidat për Shqipërinë. Autor: Dr. Prof. Asoc. Adriatik Kotorri

Digjitalizimi i ekonomisë dhe ndikimi i tij në tregun e punës. Sfidat për Shqipërinë. Autor: Dr. Prof. Asoc. Adriatik Kotorri Digjitalizimi i ekonomisë dhe ndikimi i tij në tregun e punës. Sfidat për Shqipërinë Autor: Dr. Prof. Asoc. Adriatik Kotorri DIGJITALIZIMI I EKONOMISË DHE NDIKIMI I TIJ NË TREGUN E PUNËS. SFIDAT PËR SHQIPËRINË

More information

Britania e Madhe dhe Proçesi i Integrimit Evropian

Britania e Madhe dhe Proçesi i Integrimit Evropian REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE DISERTACION PËR MBROJTJE TË GRADËS SHKENCORE DOKTOR Britania e Madhe dhe Proçesi i Integrimit Evropian Punoi: MA. Vasilika

More information

Tel: Tel:

Tel: Tel: Mikroekonomia e Avancuar Politikat Publike dhe Niveli i Studimit MASTER Viti: I Semestri: I Prof.Asoc.Dr. Afrim Selimaj selimajafrim@yahoo.com Tel: 049-165-282 Tel: Qëllimi i Përshkrimi i Mikroekonomia

More information

Universiteti Aleksandër Moisiu, Durrës

Universiteti Aleksandër Moisiu, Durrës Universiteti Aleksandër Moisiu, Durrës Fakulteti i Shkencave Politike-Juridike Master Profesional në Administrim Publik Tema: "Në kërkim të një Modeli për Administrimin Publik në Shqipëri" Punoi:Elisa

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË PROGRAMI I REFORMAVE EKONOMIKE

REPUBLIKA E SHQIPËRISË PROGRAMI I REFORMAVE EKONOMIKE REPUBLIKA E SHQIPËRISË PROGRAMI I REFORMAVE EKONOMIKE 2017-2019 Janar 2017 Tabela e përmbajtjes 1. KUADRI I PËRGJITHSHËM I POLITIKAVE DHE OBJEKTIVAT... 3 2. KUADRI MAKROEKONOMIK... 5 2.1. Zhvillimet e

More information

PRAKTIKAT E SHËNDETSHME TË KULTURËS ORGANIZATIVE DHE KOMUNIKIMIT NË MBËSHTETJE TË ANGAZHIMIT TË PUNONJËSVE. Punim për gradën shkencore:

PRAKTIKAT E SHËNDETSHME TË KULTURËS ORGANIZATIVE DHE KOMUNIKIMIT NË MBËSHTETJE TË ANGAZHIMIT TË PUNONJËSVE. Punim për gradën shkencore: PRAKTIKAT E SHËNDETSHME TË KULTURËS ORGANIZATIVE DHE KOMUNIKIMIT NË MBËSHTETJE TË ANGAZHIMIT TË PUNONJËSVE Punim për gradën shkencore: DOKTOR I SHKENCAVE NË EKONOMI Përgatiti: Fatma Jaupi, MBA Udhëheqës

More information

DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË

DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË DEPARTAMENTI I TË DREJTËS PUBLIKE DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË Udhëheqëse shkencore Prof.Dr. Aurela ANASTASI Kandidate Laureta MANO Tiranë,

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE KOMPENSIMI I PRONËS NË SHQIPËRI, SFIDË PËR TË DREJTAT E NJERIUT DHE SHTETIN E SË DREJTËS

UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE KOMPENSIMI I PRONËS NË SHQIPËRI, SFIDË PËR TË DREJTAT E NJERIUT DHE SHTETIN E SË DREJTËS UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE KOMPENSIMI I PRONËS NË SHQIPËRI, SFIDË PËR TË DREJTAT E NJERIUT DHE SHTETIN E SË DREJTËS DOKTORANT BLEDAR ABDURRAHMANI UDHËHEQËS SHKENCOR PROF.DR.

More information

Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri

Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri PhD Enea Hoti MA Orsiola Kurti Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri: Gjendja aktuale dhe sfidat e ardhshme Hyrje Zonat rurale në Shqipëri vuajnë nga përdorimi jo efiçient i burimeve, nga performanca

More information

KOHEZIONI SOCIAL DHE INTEGRIMI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NË STRUKTURAT EVRO-ATLANTIKE

KOHEZIONI SOCIAL DHE INTEGRIMI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NË STRUKTURAT EVRO-ATLANTIKE Sadik Zenku, MA C E N T R U M 6 UDC: 327.51.071.51(497.7:100-622 HATO + 4-622 EУ) KOHEZIONI SOCIAL DHE INTEGRIMI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NË STRUKTURAT EVRO-ATLANTIKE СОЦИЈАЛНА КОЕЗИЈА И ИНТЕГРАЦИЈАТА

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE TESTI STANAG 6001 DHE ANGLISHTJA PËR QËLLIME SPECIFIKE NË KONTEKSTIN USHTARAK Punim për gradën shkencore Doktor në Gjuhësi

More information

NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET E SIGURISË K OMBËTARE. Copyright. Hergis Jica

NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET E SIGURISË K OMBËTARE. Copyright. Hergis Jica Copyright i Hergis Jica 2018 1 Udhёheqёsi i Hergis Jica vёrteton se ky ёshtё njё version i miratuar i disertacionit tё mёposhtёm: NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET

More information

KOMPLOTI BOTR RËROR. Nikola M. Nikolov

KOMPLOTI BOTR RËROR. Nikola M. Nikolov KOMPLOTI BOTR RËROR Nikola M. Nikolov KR http://www.dielli.net R TR Ë R Ë LIBRRËR IA KUSHTOJ: Familjes sime e cila moralisht i dha përkrahje persekutimit tim. Atdheut tim fatkeq si dhe të gjithë të shtypurve

More information

I. HYRJE NË SISTEMIN E TË DREJTAVE TË NJERIUT

I. HYRJE NË SISTEMIN E TË DREJTAVE TË NJERIUT I. HYRJE NË SISTEMIN E TË DREJTAVE TË NJERIUT DINJITETI NJERËZOR TË DREJTAT E NJERIUT ARSIMIMI PËR TË DREJTAT E NJERIUT SIGURIA NJERËZORE >> Kultura e të drejtave të njeriut nxjerr fuqinë e saj më të madhe

More information

Copyright i Dorjana Nano 2014

Copyright i Dorjana Nano 2014 Copyright i Dorjana Nano 2014 Udhëheqësi i Dorjana NANO vërteton se ky është version i miratuar i dizertacionit të mëposhtëm: AFTËSIA FINANCIARE E STUDENTËVE NË SHQIPËRI Prof. Dr. Shkëlqim Cani ii AFTËSIA

More information

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS Praktikat e suksesshme në rajonin e EQL/KSHP dhe rekomandimet për Qeverinë Shqiptare. Mars 2012 E drejta E fëmijëve me aftësi të kufizuara

More information

Komuna e KLLOKOTIT LOGOS. Prezentim i buxhetit komunal për vitin Swiss Kosovo Local Governance and Decentralization Support LOGOS

Komuna e KLLOKOTIT LOGOS. Prezentim i buxhetit komunal për vitin Swiss Kosovo Local Governance and Decentralization Support LOGOS Schweizerische Eidgenossenschaft Confédération suisse Confederazione Svizzera Confederaziun svizra Swiss Agency for Development and Cooperation SDC implemented by: Natural Resource Management Rural Economy

More information

Pse të zgjedhim Perëndinë e Biblës?

Pse të zgjedhim Perëndinë e Biblës? Pse të zgjedhim Perëndinë e Biblës? Njerëzve iu pëlqen të kenë lirinë të zgjedhin "Perëndinë" e tyre. Pse të zgjedhësh Perëndinë që zbulohet në Bibël? nga EveryStudent.com Shumë prej nesh kanë në mendje

More information

BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE

BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE 6 M 1-2015 6M 1-2016 Revista Ekonomike Nëse përdorni të dhëna të këtij publikimi, jeni të lutur të citoni burimin. Botuar nga: Banka e Shqipërisë, Sheshi Skënderbej,

More information

MENAXHIMI I RI PUBLIK DHE REFORMAT ADMINISTRATIVE НОВОТО ЈАВНО МЕНАЏИРАЊЕ И АДМИНИСТРАТИВНИТЕ РЕФОРМИ NEW PUBLIC MANAGEMENT AND ADMINISTRATIVE REFORMS

MENAXHIMI I RI PUBLIK DHE REFORMAT ADMINISTRATIVE НОВОТО ЈАВНО МЕНАЏИРАЊЕ И АДМИНИСТРАТИВНИТЕ РЕФОРМИ NEW PUBLIC MANAGEMENT AND ADMINISTRATIVE REFORMS 35-027.12 C E N T R U M 4 Atifete Thaqi 1 Shpresa Feraj 2 MENAXHIMI I RI PUBLIK DHE REFORMAT ADMINISTRATIVE НОВОТО ЈАВНО МЕНАЏИРАЊЕ И АДМИНИСТРАТИВНИТЕ РЕФОРМИ NEW PUBLIC MANAGEMENT AND ADMINISTRATIVE

More information

Universiteti i Tiranës Instituti i Studimeve Europiane. Format Standarde të Kontratave dhe Beteja e Formave : Një vështrim krahasues

Universiteti i Tiranës Instituti i Studimeve Europiane. Format Standarde të Kontratave dhe Beteja e Formave : Një vështrim krahasues Universiteti i Tiranës Instituti i Studimeve Europiane Tema për mbrojtjen e gradës shkencore DOKTOR Format Standarde të Kontratave dhe Beteja e Formave : Një vështrim krahasues Punoi: Renis Zaganjori Udhëheqës

More information

Rëndësia e teorisë së marrëdhënieve ndërkombëtare: realizmi neoklasik dhe politika e jashtme shqiptare. Jordan Jorgji. Universiteti Fan.S.

Rëndësia e teorisë së marrëdhënieve ndërkombëtare: realizmi neoklasik dhe politika e jashtme shqiptare. Jordan Jorgji. Universiteti Fan.S. Rëndësia e teorisë së marrëdhënieve ndërkombëtare: realizmi neoklasik dhe politika e jashtme shqiptare Jordan Jorgji Universiteti Fan.S.Noli Lektor jordanjorgji@yahoo.com 1 Abstract The albanian research

More information

BUXHETI I BAZUAR NA PERFORMANCA BUXHETI I BAZUAR NA PERFORMANCA

BUXHETI I BAZUAR NA PERFORMANCA BUXHETI I BAZUAR NA PERFORMANCA Instrumenti evropian për demokraci dhe të drejtat e njeriut (EIDHR) European Instrument for Democracy and Human Rights (EIDHR) European Instrument for Democracy and Human Rights (EIDHR) BUXHETI I BAZUAR

More information

THE ORTHODOX POST. President s Message INSIDE THIS ISSUE

THE ORTHODOX POST. President s Message INSIDE THIS ISSUE THE ORTHODOX POST April 2010 Volume VI, Issue 4 St. Nicholas Albanian Orthodox Church, 181-14 Midland Parkway, Jamaica Estates, New York, NY 11432 Web site: www.stnicholasalbanian.org E-mail: snickny@aol.com

More information

Dokument i Bankës Botërore BANKA NDËRKOMBËTARE PËR RINDËRTIM DHE ZHVILLIM, SHOQATA NDËRKOMBËTARE PËR ZHVILLIM DHE KORPORATA NDËRKOMBËTARE FINANCIARE

Dokument i Bankës Botërore BANKA NDËRKOMBËTARE PËR RINDËRTIM DHE ZHVILLIM, SHOQATA NDËRKOMBËTARE PËR ZHVILLIM DHE KORPORATA NDËRKOMBËTARE FINANCIARE Strategjia e Asistencës për Shqipërinë 1 Dokument i Bankës Botërore VETËM PËR PËRDORIM ZYRTAR Raporti Nr. 34329- AL BANKA NDËRKOMBËTARE PËR RINDËRTIM DHE ZHVILLIM, SHOQATA NDËRKOMBËTARE PËR ZHVILLIM DHE

More information

Formular për SYLLABUS të Lëndës GJEOTRASHEGIMIA

Formular për SYLLABUS të Lëndës GJEOTRASHEGIMIA Formular për SYLLABUS të Lëndës GJEOTRASHEGIMIA Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: FSHMN Departamenti i Gjeografisë Titulli i lëndës: Gjeotrashëgimia Niveli: Bachelor Statusi lëndës: Obligative

More information

IMPAKTI I LIDERSHIPIT, KULTURËS DHE NDRYSHIMEVE ORGANIZATIVE NË EFEKTITIVITETIN ORGANIZATIV TË SISTEMIT BANKAR SEKONDAR NË TIRANË

IMPAKTI I LIDERSHIPIT, KULTURËS DHE NDRYSHIMEVE ORGANIZATIVE NË EFEKTITIVITETIN ORGANIZATIV TË SISTEMIT BANKAR SEKONDAR NË TIRANË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I MANAXHIMIT IMPAKTI I LIDERSHIPIT, KULTURËS DHE NDRYSHIMEVE ORGANIZATIVE NË EFEKTITIVITETIN ORGANIZATIV TË SISTEMIT BANKAR SEKONDAR NË TIRANË

More information

D I S E R T A C I O N

D I S E R T A C I O N REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I MARKETING - TURIZMIT D I S E R T A C I O N Në kërkim të gradës shkencore Doktor KOMUNIKIMI I NJË BANKE QENDRORE RASTI

More information

DIMENSIONET E INOVACIONIT PRAKTIKAT ORGANIZATIVE NË SHQIPËRI

DIMENSIONET E INOVACIONIT PRAKTIKAT ORGANIZATIVE NË SHQIPËRI UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI EKONOMISË DEPARTAMENTI I MENAXHIMIT Dizertacioni me temë: DIMENSIONET E INOVACIONIT PRAKTIKAT ORGANIZATIVE NË SHQIPËRI Në kërkim të grades shkencore: DOKTOR Dizertanti:

More information

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Education Sector United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Shqipëria Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Prill 2017 Shqipëria Analizë e politikës arsimore Çështje

More information

Rajonalizimi i Shqipërisë në debat - fuqizimi i decentralizimit dhe evoluimi drejt zhvillimit rajonal. 1. Përmbledhje 106

Rajonalizimi i Shqipërisë në debat - fuqizimi i decentralizimit dhe evoluimi drejt zhvillimit rajonal. 1. Përmbledhje 106 Rajonalizimi i Shqipërisë në debat - fuqizimi i decentralizimit dhe evoluimi drejt zhvillimit rajonal Rudina Toto 1. Përmbledhje 106 Krijim i rajoneve më të mëdha se sa qarqet aktuale? Kjo është një pyetje

More information

Reforma e MFK në Shqipëri

Reforma e MFK në Shqipëri A joint initiative of the OECD and the European Union, principally financed by the EU Reforma e MFK në Shqipëri Anila Çili, Drejtore e NjQH/MFK Ministria e Financave EUROPEAN COMMISSION Ankara, 04 06 qershor

More information

Subordinate causal clauses in Albanian language

Subordinate causal clauses in Albanian language Subordinate causal clauses in Albanian language FABIANA VELENCIA Abstract fvelencia@yahoo.com Causative connectors viewed in different aspects and analyzed in different subordinate causal clauses. The

More information

KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve

KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve Grupi i punës së INTOSAI-t mbi vlerën dhe dobitë e SAI-ve **Miratuar në Kongresin e XXII-të të INTOSAI-t** Seria: botime KLSH-07/2017/74 Tiranë 2017 REPUBLIKA

More information

Tregu, marrëdhëniet e punës dhe lidhja midis informalitetit, konkurueshmërisë, produktivitetit dhe pagës minimale në industrinë nxjerrëse në Shqipëri

Tregu, marrëdhëniet e punës dhe lidhja midis informalitetit, konkurueshmërisë, produktivitetit dhe pagës minimale në industrinë nxjerrëse në Shqipëri Tregu, marrëdhëniet e punës dhe lidhja midis informalitetit, konkurueshmërisë, produktivitetit dhe pagës minimale në industrinë nxjerrëse në Shqipëri RAPORT STUDIMOR TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA

More information

Udhëzime për shkolla W RLD. Udhëzime për. #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër. CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY

Udhëzime për shkolla W RLD. Udhëzime për. #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër. CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY Udhëzime për #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër Udhëzime për shkolla W RLD CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY #Fëmijët i marrin shkollat përsipër Është ditë zbavitëse që përçon porosi serioze, ku përveç njoftimit

More information

MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL

MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL MANUAL MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL Ky botim është realizuar me përkrahjen e projektit Promovimi i Shoqërisë Demokratike (DSP) i financuar nga Zyra Zvicerane për Bashkëpunim

More information

Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri. Raport Vjetor

Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri. Raport Vjetor Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri Raport Vjetor Përmbajtja Akronime... 3 Fakte mbi Pjesëmarrjen Politike të të Rinjve... 4 Fakte mbi Pjesëmarrjen Sociale të të Rinjve...

More information

Politika të Sigurisë dhe Specifikat e Policimit në Komunitet në Shqipëri pas Rënies së Regjimit Enverist

Politika të Sigurisë dhe Specifikat e Policimit në Komunitet në Shqipëri pas Rënies së Regjimit Enverist Politika të Sigurisë dhe Specifikat e Policimit në Komunitet në Shqipëri pas Rënies së Regjimit Enverist PhD C. Artur Beu University of Tirana, Albania Abstrakt Pas një periudhe të trazuar që mbulon më

More information

Ky numër reviste botohet me mbështetjen financiare të Divizionit të Diplomacisë Publike të NATO-s.

Ky numër reviste botohet me mbështetjen financiare të Divizionit të Diplomacisë Publike të NATO-s. Bordi Shkencor: Prof. Dr. Rexhep Meidani (kryetar) Dr. Pëllumb Qazimi (anëtar) Dr. Elona Dhembo (anëtar) MA Arjan Dyrmishi (anëtar) Redaktor përgjegjës: Dalina Jashari Ky numër reviste botohet me mbështetjen

More information

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Mustafa Erdem Abstrakt Ky punim parashikon përmbledhje të ideve dhe kërkimeve mbi rolin e mësuesit në mësimdhënien e letërsisë. Letërsia dhe gjuha janë të

More information

PA DËSHKUESHMËRIA. në fushën e prokurimeve publike

PA DËSHKUESHMËRIA. në fushën e prokurimeve publike PA DËSHKUESHMËRIA në fushën e prokurimeve publike Analizë e disa prej shkaqeve që stimulojnë pandëshkueshmërinë në veprimtarinë e Komisionit të Prokurimit Publik Maj 2015 RESPUBLICA Ky publikim është përgatitur

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI-PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATURËS MOTIVIMI DHE SJELLJET E NXËNËSVE NDAJ MËSIMIT TË GJUHËS ANGLEZE NË SISTEMIN SHKOLLOR PARAUNIVERSITAR,

More information

Pjesëmarrja e Institucionit të AP në Procesin e Monitorimit të Konventës CEDAW dhe Raportimit përpara Komitetit CEDAW

Pjesëmarrja e Institucionit të AP në Procesin e Monitorimit të Konventës CEDAW dhe Raportimit përpara Komitetit CEDAW This programe is funded by the European Union Pjesëmarrja e Institucionit të AP në Procesin e Monitorimit të Konventës CEDAW dhe Raportimit përpara Komitetit CEDAW This programe is funded by the European

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MIRËQENIES SOCIALE DHE RINISË STRATEGJIA KOMBËTARE E MBROJTJES SOCIALE

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MIRËQENIES SOCIALE DHE RINISË STRATEGJIA KOMBËTARE E MBROJTJES SOCIALE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MIRËQENIES SOCIALE DHE RINISË STRATEGJIA KOMBËTARE E MBROJTJES SOCIALE 2015-2020 Faqe HYRJE 3 I. KUSHTET AKTUALE 5 1. Varfëria dhe skema e Ndihmës Ekonomike 5 2. Aftësia

More information

MIKROTEZE MASTERI. kopje TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE

MIKROTEZE MASTERI. kopje TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE Republika e Shqipërisë, Universiteti Aleksandër Moisiu, Fakulteti i Shkencave Politike-Juridike Administrim Financiar MIKROTEZE MASTERI TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS

More information

Imagjinata sociologjike dhe bota jonë sociale

Imagjinata sociologjike dhe bota jonë sociale Imagjinata sociologjike dhe bota jonë sociale 1 FATOS TARIFA 2 Imagjinata sociologjike dhe bota jonë sociale IMAGJINATA SOCIOLOGJIKE dhe bota jonë sociale 3 FATOS TARIFA 4 Imagjinata sociologjike dhe bota

More information

NJË ANALIZË E POLITIKËS SHQIPTARE PËR INTEGRIM

NJË ANALIZË E POLITIKËS SHQIPTARE PËR INTEGRIM PROGRAMI I NDI PER MENAXHIMIN POLITIK sipër ecte i drobitur në bulevard nuk është në gjendje ti përgjigjet por qeveritarët ama PO. Për Europën, integrimi i Shqipërisë është një proces i vetëkuptueshëm,

More information

TË NXËNËT PËR GJATË GJITHË JETËS: PËRSHTATJE APO PARADIGMË E RE ARSIMORE? LIFELONG LEARNING: ADJUSTMENT OR PARADIGM SHIFT?

TË NXËNËT PËR GJATË GJITHË JETËS: PËRSHTATJE APO PARADIGMË E RE ARSIMORE? LIFELONG LEARNING: ADJUSTMENT OR PARADIGM SHIFT? ISSN 2073-2244 www.alb-shkenca.org Copyright Institute Alb-Shkenca AKTET Journal of Institute Alb-Shkenca Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca TË NXËNËT PËR GJATË GJITHË JETËS: PËRSHTATJE APO PARADIGMË

More information

BANKAT NE SHQIPËRI MODELET ORGANIZATIVE NË PROÇESIN KREDITUES COMMERCIAL BANKS IN ALBANIA - ORGANIZATION MODELS IN LEDING PROCESS

BANKAT NE SHQIPËRI MODELET ORGANIZATIVE NË PROÇESIN KREDITUES COMMERCIAL BANKS IN ALBANIA - ORGANIZATION MODELS IN LEDING PROCESS Seventh International Conference Konferenca e shtatë Ndërkombëtare BANKAT NE SHQIPËRI MODELET ORGANIZATIVE NË PROÇESIN KREDITUES COMMERCIAL BANKS IN ALBANIA - ORGANIZATION MODELS IN LEDING PROCESS Ergys

More information

Shkenca politike Venera Llunji 51 Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike

Shkenca politike Venera Llunji 51 Ndikimi i nacionalizmit në vendet në tranzicion: Qëndrimet ndaj nacionalizmit në kulturën politike Thesis Revistë Kërkimore Ndërkombëtare Nr.1, 2014 Pasqyra e lëndës Sociologji Raymond Aron Përktheu nga frëngjishtja, Masar Stavileci 5 Etapat e mendimit sociologjik Psikologji Aliriza Arënliu, Mytaher

More information

Matrica e Monitorimit mbi Mjedisin Mundësues për Zhvillimin e Shoqërisë Civile RAPORTI PËR SHQIPËRINË

Matrica e Monitorimit mbi Mjedisin Mundësues për Zhvillimin e Shoqërisë Civile RAPORTI PËR SHQIPËRINË Matrica e Monitorimit mbi Mjedisin Mundësues për Zhvillimin e Shoqërisë Civile RAPORTI PËR SHQIPËRINË 2015 Projekti financohet nga: Bashkimi Evropian 2 CPCD Fondacioni Kosovar për Shoqëri Civile Acquis

More information

Auditim performance: CENSUS 2011 K O N K L U D O I:

Auditim performance: CENSUS 2011 K O N K L U D O I: KONTROLLI I LARTË I SHTETIT DEPARTAMENTI I AUDITIMIT TË PERFORMANCËS Adresa: Bulevardi Dëshmorët e Kombit, nr. 3, Tiranë; Tel-Fax: 0693067738 E-mail: rmuca@klsh.org.al; Web-site: www.klsh.org.al Auditim

More information

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës Korniza Evropiane e Kualifikimeve Europe Direct është një shërbim, që u ndihmon të gjeni përgjigjet në pyetjet tuaja rreth Bashkimit

More information

Anketimi Kombëtar 2014 mbi Perceptimet dhe Pritshmëritë drejt Anëtarësimit të Mundshëm të Shqipërisë në BE

Anketimi Kombëtar 2014 mbi Perceptimet dhe Pritshmëritë drejt Anëtarësimit të Mundshëm të Shqipërisë në BE Anketimi Kombëtar 2014 mbi Perceptimet dhe Pritshmëritë drejt Anëtarësimit të Mundshëm të Shqipërisë në BE 27 mars 2015 Metodologjia 237 pika kampionimi përzgjedhura rastësisht në të gjithë vendin 53 pika

More information

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMIAGANI PUNIM DIPLOME

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMIAGANI PUNIM DIPLOME UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMIAGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI FILLOR PUNIM DIPLOME TEMA: RËNDËSIA E LOJËRAVE DHE LODRAVE NË ZHVILLIMIN E FËMIJËS Mentori: Prof.Ass.Dr.SHEFQET MULLIQI Kandidatja: MAJLINDA

More information

Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat

Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat Nëntor 2004 Përmbajtja Parathënie Akronimet. Kapitulli 1. Hyrje 1.1. Vështrim i përgjithshëm mbi

More information

Dokument i. Grupit të Bankës Botërore VETËM PËR PËRDORIM ZYRTAR KUADRI I PARTNERITETIT I BANKËS NDËRKOMBËTARE PËR RINDËRTIM DHE ZHVILLIM

Dokument i. Grupit të Bankës Botërore VETËM PËR PËRDORIM ZYRTAR KUADRI I PARTNERITETIT I BANKËS NDËRKOMBËTARE PËR RINDËRTIM DHE ZHVILLIM Dokument i Grupit të Bankës Botërore VETËM PËR PËRDORIM ZYRTAR Raporti numër: 94636-AL KUADRI I PARTNERITETIT I BANKËS NDËRKOMBËTARE PËR RINDËRTIM DHE ZHVILLIM KORPORATËS NDËRKOMBËTARE FINANCIARE DHE AGJENCISË

More information

DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët e programeve master në Fakultetin e Edukimit

DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët e programeve master në Fakultetin e Edukimit DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët e programeve master në Fakultetin e Edukimit Prishtinë, 2016 Universiteti i Prishtinës HASAN PRISHTINA Fakulteti i Edukimit DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION ABORTI SELEKTIV GJINOR NË SHQIPËRI, NJË VËSHTRIM MBI SHKAQET DHE PASOJAT PSIKOLOGJIKE MSc. Dorina XHANI Paraqitur

More information

karrigeve me rrota manuale

karrigeve me rrota manuale POLITIKAT DHE PLANIFIKIMI 131 Udhëzues për ofrimin e karrigeve me rrota manuale në vendet me burime të kufizuara 5 PASQYRA E LËNDËS 1 Udhëzues për ofrimin e karrigeve me rrota manuale në vendet me burime

More information

Deklarata Individuale Vjetore e të Ardhurave D I V A

Deklarata Individuale Vjetore e të Ardhurave D I V A Instituti AL-TAX Dokumente Fiskale altax@constultant.com 02/08/2012 Tiranë, Shqipëri Deklarata Individuale Vjetore e të Ardhurave D I V A Sqarime për deklarimin dhe pagesën e tatimit mbi të ardhurat individuale,

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PSIKOLOGJI-PEDAGOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS NIVELI I VARËSISË NGA INTERNETI ROLI I KARAKTERISTIKAVE TË PËRDORUESVE NË SHPJEGIMIN E VARËSISË

More information

MENAXHIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE: RASTI I SHQIPËRISË

MENAXHIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE: RASTI I SHQIPËRISË REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË MENAXHIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE: RASTI I SHQIPËRISË Disertacion për gradën Doktor i Shkencave

More information

Ndihma e huaj në Shqipëri

Ndihma e huaj në Shqipëri REPUBLIKA E SHQIPËRISË KËSHILLI I MINISTRAVE Ndihma e huaj në Shqipëri Raporti i Progresit 2008 Departamenti i Bashkërendimit të Strategjive dhe Koordinimit të Ndihmës së Huaj Tetor 2009 Përmbajtja HYRJE

More information

Copyright EDA BEZHANI

Copyright EDA BEZHANI Copyright EDA BEZHANI 2013 I Udhëheqësi i Eda BEZHANI vërteton se ky është version i miratuar i disertacionit të mëposhtëm: IMPAKTI I IMPLEMENTIMIT TE POLITIKAVE TË ZHVILLIMIT RURAL NË ZHVILLIMIN E ZONAVE

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT PRANIA E QËNDRIMEVE POZITIVE NDAJ NXËNËSVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA, FAKTOR I RËNDËSISHËM

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS Marrëdhëniet midis konsumimit karakteristikave të personalitetit dhe teknikave të përballimit

More information

PLANIFIKIMI I POLITIKAVE DHE PRAKTIKAVE TË PËRGATITJES SË MËSUESVE PËR NJË ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS NË KONTEKSTIN E DIVERSITETIT SOCIAL DHE KULTUROR

PLANIFIKIMI I POLITIKAVE DHE PRAKTIKAVE TË PËRGATITJES SË MËSUESVE PËR NJË ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS NË KONTEKSTIN E DIVERSITETIT SOCIAL DHE KULTUROR PLANIFIKIMI I POLITIKAVE DHE PRAKTIKAVE TË PËRGATITJES SË MËSUESVE PËR NJË ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS NË KONTEKSTIN E DIVERSITETIT SOCIAL DHE KULTUROR RAPORTI VENDOR PËR SHQIPËRINË DOKUMENT PUNE Një raport

More information

PARTNERITETI PUBLIK PRIVAT Koncesionet si një mënyrë menaxhimi dhe financimi i shërbimeve publike

PARTNERITETI PUBLIK PRIVAT Koncesionet si një mënyrë menaxhimi dhe financimi i shërbimeve publike ABSTRAKT Dekadat e fundit të zhvillimit të ekonomive të tregut kanë njohur një burim të ri financimi dhe efiçent për projektet publike dhe ato me rëndësi strategjike. Ky burim i ri është gjetur tek partneriteti

More information

STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE

STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE 2015 2020 Strategjia Kombëtare për Mbrojtjen Sociale 2015 2020 STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE 2015 2020 Miratuar me vendim të Këshillit të Ministrave

More information

UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRES FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE DEPARTAMENTI ADMINISTRIM PUBLIK. Adresa: Lagja 1, Rr Currilave, Durres

UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRES FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE DEPARTAMENTI ADMINISTRIM PUBLIK. Adresa: Lagja 1, Rr Currilave, Durres UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRES FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE DEPARTAMENTI ADMINISTRIM PUBLIK Adresa: Lagja 1, Rr Currilave, Durres Tel & Fax: 00355 52 39 167 / 67 Website: www.uamd.edu.al

More information