MARRËDHËNIA MIDIS NDËRVEPRIMIT ME PRINDËRIT DHE TEMPERAMENTIT NË PËRSHTATSHMËRINË SJELLORE TË FËMIJËVE PARASHKOLLORË

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË PROGRAM I DOKTORATËS MARRËDHËNIA MIDIS NDËRVEPRIMIT ME PRINDËRIT DHE TEMPERAMENTIT NË PËRSHTATSHMËRINË SJELLORE TË FËMIJËVE PARASHKOLLORË Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga M.Sc. Esmeralda ISMAILI Udhëhequr nga Prof. Dr. Adem TAMO TIRANË, 2016

2 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË PROGRAM I DOKTORATËS Marrëdhënia midis ndërveprimit me prindërit dhe temperamentit në përshtatshmërinë sjellore të fëmijëve parashkollorë Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga M.Sc. Esmeralda ISMAILI Udhëhequr nga Prof. Dr. Adem TAMO Mbrohet para jurisë më datë / /2016 Juria e vlerësimit: 1. (kryetar) 2. (oponent) 3. (oponent) 4. (anëtar) 5. (anëtar) TIRANË, 2016 i

3 DEKLARATË STATUORE Nën përgjegjësinë time të plotë deklaroj se ky punim është realizuar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara sipas rregullave. Emri, Mbiemri: Esmeralda Ismaili Firma: ii

4 Copyright, Esmeralda Ismaili Të gjitha të drejtat i rezervohen autores iii

5 DEDIKIM Prindërve të mi, për përkushtimin dhe dashurinë e tyre pa kushte... iv

6 FALËNDERIME Në këtë udhëtim të gjatë e sfidues drejt përfundimit të këtij disertacioni, dëshiroj të falënderoj përzemërsisht të gjithë ata që më kanë mbështetur dhe inkurajuar vazhdimisht për ta çuar përpara atë. Falënderoj udhëheqësin shkencor Prof. Dr. Adem Tamo, për udhëheqjen e palodhur dhe durimin e treguar, që prej konceptimit e deri në finalizimin e këtij punimi. I jam mirënjohëse për besimin, këshillat e vlefshme dhe inkurajimin e vazhdueshëm që ka treguar ndaj punës sime, jo vetëm si studente doktorature, por edhe si pedagoge. Një falënderim i veçantë për miken time të dashur Dr. Stela Dhima, e cila më ka ndihmuar jo vetëm me idetë e saj për të përmirësuar këtë punim, por më ka mbështetur emocionalisht. Falënderoj miqtë dhe kolegët e mi, M.Sc. Rudina Pina për mbështetjen dhe durimin me të cilin më dëgjoi, Dr. Migena Buka për ndihmën që më dha në analizën e të dhënave, M.Sc. Klara Qato për gatishmërinë në sigurimin e literaturës më të fundit të çështjes studimore. Një ndihmë e vyer për këtë studim ishin prindërit e kopshteve në 12 qytetet e Republikës së Shqipërisë, drejtoret dhe stafet edukative të tyre. Faleminderit! Veçanërisht, shpreh mirënjohjen time për drejtoren e kopshtit Junior, që mundësoi ambientet fizike për realizimin e ndërhyrjes. Njëkohësisht, falënderoj të gjithë nënat që pranuan të ishin pjesë e këtij studimi dhe ofruan kohën dhe vëmendjen e tyre. Gjithashtu, dua të shpreh mirënjohjen dhe vlerësimin tim për pedagogët e departamentit Pedagogji-Psikologji, të cilët me maturinë dhe profesionalizimin e tyre kanë qenë bashkudhëtarë, në formimin tim akademik dhe në hapjen e horizonteve të reja. Dua të falënderoj familjen time për mbështetjen e vazhdueshme. Shokun tim të jetës Endrin, për inkurajimin dhe pozitivitetin që më jep gjithmonë. Motrën time, Kloreldën, e cila ka besuar gjithmonë tek unë dhe më ndihmoi me korrektimin e disertacionit. Vëllain tim, Ermirin, për mendimet e tij kritike gjatë përgatitjes së këtij punimi. Mbesën dhe nipin tim, Ester dhe Ted, që janë oaze dashurie. Së fundi, falënderoj prindërit e mi, Zenepe dhe Skënder, të cilët më kanë inkurajuar dhe mbështetur në çdo moment të jetës sime dhe që besojnë se unë mundem. v

7 ABSTRAKTI Studimi i prezantuar në këtë disertacion mbështetet në qasjen se praktikat e prindërimit ndikojnë ndjeshëm zhvillimin e fëmijëve në shumë aspekte të tilla, si: fizike, konjitive, emocionale, morale, sociale, sjellore, etj. Qëllimi i këtij studimi është të hulumtojë marrëdhënien ndërmjet stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë, duke konsideruar temperamentin si variabël moderator të kësaj marrëdhënieje. Ky punim u konceptua duke ndjekur një dizajn bashkëkohor të kërkimit shkencor ku kombinohet metoda e vetëraportimit me metodën e kuazi-eksperimentit. Studimi përfshiu një kampion prej 1847 prindër të fëmijëve të moshës parashkollore 3-6 vjeç dhe ishin të ndarë në dy grupe të mëdha studimore, studimi përshkrues me kampion N=1827 dhe studimi kuazi-eksperimental me kampion N=20. Studimi përshkrues përfshiu prindër të fëmijëve parashkollorë nga 12 qytetet më të mëdha të Republikës së Shqipërisë. Prindërit raportuan për intensitetin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, shqetësimin e tyre për këto sjellje si dhe stilet e tyre të prindërimit. Rezultatet treguan se një pjesë e konsiderueshme e prindërve (55%) raportuan se fëmijët e tyre shfaqin nivele të moderuara të sjelljeve të papërshtatshme dhe po ashtu shumica e prindërve (94%) e prindërve përdorin praktika autoritative të prindërimit. Studimi kuazi-eksperimental u aplikua me 20 nëna të përzgjedhura nga qyteti i Tiranës, të cilat u ndanë në dy grupe: grupi eksperimental dhe grupi i kontrollit. Grupi eksperimental u ekspozua ndaj një ndërhyrje 5 javore me Programin e Prindërimit Pozitiv (3P), për përmirësimin e praktikave disiplinuese të prindërimit. Rezultatet treguan se ndërhyrja 3P reduktoi sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë në një masë statistikisht të rëndësishme, t (8) = 5.223, p < 0.01, krahasuar me kohën para dhe pas ndërhyrjes. Në anën tjetër, marrëdhënia midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve nuk moderohen nga konstrukti i temperamentit. Gjetjet e këtij studimi prodhuan rekomandime për prindërit dhe institucionet e kujdesit të fëmijëve për reduktimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, si dhe rekomandime për studime të mëtejshme. Fjalët kyçe: stil prindërimi, sjellje e papërshtatshme, temperament, prindërim pozitiv, fëmijë parashkollor. vi

8 ABSTRACT This study supports the approach that the parenting practices strongly affect the development of the children in many aspects such as: physical, cognitive, emotional, moral, behavioral, etc. The aim of the study is to investigate the relationship between parental practices and preschool children s inappropriate behaviors, considering the temperament of the children as a moderating variable of this relationship. This study was conceptualized based on a contemporary research method where self-report is combined with a quasi-experiment. The study includes a sample of 1847 parent of preschool children aged 3 to 6 years old, who were divided into two major study groups: the descriptive study N=1827 and quasi-experimental study N=20. The quasi-experimental study included parents of preschool children from 12 biggest cities of Republic of Albania. The parents reported about the intensity of the inappropriate behaviors of their children, their concern about these behaviors as well as their own parenting style. The results showed than more than half of the parents (55%) reported that their children display moderate level of inappropriate behaviors, and most of the parents (94%) use authoritarian parenting practices. The quasi-experimental study was applied with 20 mothers chosen from Tirana city, who were divided into two groups: experimental and control group. The experimental group was given 5 week intervention with the Positive Parenting Programme (3P), in order to improve their own parenting disciplining practices. The results showed that the 3P intervention reduced the inappropriate behaviors of preschool children to a significant extent: t (8) = 5.223, p < 0.01, when the pre and post intervention times were compared. However the relation between parenting styles and children s inappropriate behavior was found not to be moderated by the child s temperament. Based on the findings of this study there were offered recommendations for the parents and the institutions of childcare to reduce the inappropriate behaviors of the children, as well as recommendations for further studies. Key words: Parenting style, inappropriate behavior, temperament, positive parenting, preschooler. vii

9 TABELA E PËRMBAJTJES 1 HYRJE NË STUDIM Identifikimi i çështjes studimore Inkuadrimi i çështjes së studimit Argumentimi i rëndësisë së studimit Struktura e studimit SHQYRTIMI I LITERATURËS Hyrje Perspektivat teorike të zhvillimit në moshën parashkollore Qasja psikanalitike e zhvillimit për fëmijët e moshës parashkollore Qasja psikosociale për fëmijët e moshës parashkollore Qasja konjitive për fëmijët e moshës parashkollore Qasja socialkulturore për fëmijët e moshës parashkollore Qasja bihejviorale të mësuarit social për fëmijët e moshës parashkollore Konstrukti i temperamentit të fëmijëve në moshën parashkollore Qasja psikiatrike e temperamentit të fëmijës nga Thomas dhe Chess Qasja sjellje-gjenetikë ndaj temperamentit e Buss dhe Plomin Qasja e temperamentit me në qendër emocionin e Goldsmith dhe Campos Qasja psikobiologjike e temperamentit e Rothbart dhe Derryberry Prindërimi i fëmijëve në moshën parashkollore Dimensionet e prindërimit Stilet e prindërimit Stili i prindërimit autoritativ Stili i prindërimit autoritarian

10 Stili i prindërimit lejues Ndikimet e stileve të prindërimit në sjelljen e fëmijëve parashkollorë Sjelljet prindërore dhe përshtatshmëria sjellore te parashkollorëve Mbështetja prindërore Kontrolli sjellor i prindërve Kontrolli psikologjik prindëror Sjelljet prindërore që nxisin autonominë psikologjike Sjelljet mbikëqyrëse/ monitoruese të prindërve Perceptimet, qëndrimet dhe besimet prindërore Dimensionet e sjelljes të fëmijëve parashkollorë Studime mbi lidhjen midis stileve të prindërimit/sjelljeve prindërore, temperamentit dhe ndikimit në pa/përshtatshmërinë sjellore të fëmijëve parashkollorë Programet e prindërimit Programi i Prindërimit Pozitiv dhe ndikimi i tij në menaxhimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve METODOLOGJIA Hyrje Paraqitja e çështjes kërkimore Qëllimi i studimit Objektivat e studimit Hipotezat e studimit Operacionalizimi i hipotezave të studimit Përkufizimi operacional i variablave të studimit Stil prindërimi Stili autoritarian i prindërimit Stili autoritativ i prindërimit

11 Stili lejues i prindërimit Temperamenti Sjelljet e papërshtatshme Prindërimi pozitiv Dizajni i studimit Studimi përshkrues Studimi i aplikuar Kampioni Kampioni i studimit përshkrues/bazë Kampioni i kuazi-eksperimentit Kufizimet e përzgjedhjes së kampionit Instrumentet Pyetësori për vlerësimin e sjelljeve të fëmijëve dhe stilet e prindërimit Inventari i Sjelljes së Fëmijës i Eyberg (ISFE) Pyetësori i Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit (PSDP) Rubrika e të dhënave demografike të kampionit Pyetësori i Temperamentit të Fëmijës forma shumë e shkurtër Instrumentet matëse të ndërhyrjes eksperimentale Procedura e realizimit të studimit Rishikimi i literaturës Përgatitja e instrumenteve Pilotimi i instrumenteve Shpërndarja e instrumenteve dhe mbledhja e të dhënave Përgatitja për ndërhyrjen eksperimentale Programi i Prindërimit Pozitiv (3 P)

12 Përmbajta e moduleve të Programit të Prindërimit Pozitiv Materialet e përdorura Organizimi i ndërhyrjes Faza e pre-testit Faza e ndërhyrjes Kalendari i takimeve Faza e post-testit Analiza e të dhënave Aspekte etike të studimit Kufizimet e studimit REZULTATET Hyrje Pastrimi i të dhënave Të dhënat demografike për kampionin Kampioni i studimit përshkrues Kampioni i studimit kuazi-eksperimental Krijimi i variablave të rinj dhe shpërndarja e tyre Sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë Stilet e prindërimit Temperamenti i fëmijës Analiza e besueshmërisë së shkallëve matëse Statistika të studimit përshkrues Testimi i hipotezave të studimit Ndryshimi i sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve si pasojë e ndërhyrjes me 3P Ndryshimi i stileve të prindërimit si pasojë e ndërhyrjes me 3P

13 4.8 Rezultate nga takimet individuale dhe fokus grupi me nënat DISKUTIMET Hyrje Diskutim mbi të dhënat normative të variablave dhe shkallët matëse Diskutim për statistikat e studimit përshkrues Diskutim mbi gjetjet e hipotezave të studimit Diskutim për ndryshimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve si pasojë e ndërhyrjes me 3P Diskutim për ndryshimin e stileve të prindërimit si pasojë e ndërhyrjes me 3P Pikat e forta të studimit Pikat e dobëta të studimit KONKLUZIONET REKOMANDIMET Rekomandime për prindërit në reduktimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre Rekomandime për institucionet kujdesit të fëmijëve Rekomandime për studime të mëtejshme BIBLIOGRAFIA SHTOJCAT SHTOJCA I Pyetësori për prindërit SHTOJCA II Pyetësori i temperamentit të fëmijëve SHTOJCA III Leja për përdorimin e Instrumentit të Temperamentit të Fëmijëve SHTOJCA IV Miratimi i informuar SHTOJCA V Posteri njoftues për pjesëmarrje në trajnimin e 3P SHTOJCA VI Materiale nga trajnimi me Programin 3P

14 9.7 SHTOJCA VII Guida e pyetjeve për fokus grupin SHTOJCA VIII - Certifikatë Trajnimi me Programin e Prindërimit Pozitiv SHTOJCA IX Fotografi nga dhënia e trajnimit 3P me nënat e grupit eksperimental

15 Lista e Tabelave Tabela 1: Të dhënat demografike për kampionin e studimit përshkrues Tabela 2: Të dhënat demografike për kampionin e studimit përshkrues Tabela 3: Të dhënat për tendencën qendrore të variablave të interesit në studimin përshkrues Tabela 4: Të dhënat për tendencën qendrore të variablit të sjelljeve të papërshtatshme Tabela 5: Testimi i normalitetit për variablin e sjelljeve të papërshtatshme në studimin kuazi-eksperimental Tabela 6: Të dhënat për tendencën qendrore të variablit të stileve të prindërimit në studimin përshkrues Tabela 7: Testimi i normalitetit për variablin e stileve të prindërimit në studimin kuazi-eksperimental Tabela 8: Testimi i normalitetit për variablin e temperamentit të fëmijëve në studimin kuazi-eksperimental Tabela 9: Analiza e besueshmërisë për shkallët matëse në studimin përshkrues Tabela 10: Analiza e besueshmërisë për shkallët matëse në studimin kuazieksperimental Tabela 11: Statistika përshkruese për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve Tabela 12: Statistika përshkruese të shqetësimit të prindërve për sjelljet e fëmijëve 155 Tabela 13:Krostabulim midis sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve dhe shqetësimit të prindërve Tabela 14: Statistika përshkruese për stilet e prindërimit Tabela 15: Korrelacioni ndërmjet stilit autoritativ të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve në studimin përshkrues Tabela 16: Korrelacioni ndërmjet dimensioneve të stilit autoritativ dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve

16 Tabela 17: Korrelacioni ndërmjet stilit autoritarian dhe lejues të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve Tabela 18: Korrelacioni ndërmjet dimensioneve të stilit autoritarian dhe lejues të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve Tabela 19: Të dhënat përshkruese për sjelljet e papërshtatshme sipas stileve të prindërimit Tabela 20: Testi i homogjenitetit të variancave për sjelljet e papërshtatshme Tabela 21: ANOVA për variancat ndërmjet grupeve me faktor sjelljet e papërshtatshme Tabela 22: Testi post-hoc Tukey HSD për krahasimet e shumëfishta midis grupeve Tabela 23:Korrelacioni i pjesshëm midis sjelljeve te papërshtatshme dhe stileve të prindërimit i kontrolluar nga temperamenti i fëmijës Tabela 24: Statistika për kampionë të varur për grupin eksperimental Tabela 25: Korrelacioni për sjelljet e papërshtatshme për kampionë të varur për grupin eksperimental Tabela 26: Testi-t për kampionë të varur për grupin eksperimental Tabela 27: Statistika për kampionë të varur për grupin e kontrollit Tabela 28: Korrelacioni për sjelljet e papërshtatshme për kampionë të varur për grupin e kontrollit Tabela 29: Testi-t për kampionë të varur për grupin e kontrollit Tabela 30: Statistika për grupet e pavarura për sjelljet e papërshtatshme në t Tabela 31: Statistika për grupet e pavarura për sjelljet e papërshtatshme në t Tabela 32: Testi-t për kampionët e pavarura Tabela 33: Frekuenca e stileve të prindërimit në studimin kuazi-eksperimental Tabela 34:Krostabulimi midis sjelljeve të papërshtatshme dhe stilit të prindërimit Tabela 35: Diferenca e mesatareve të stileve të prindërimit dhe sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve nga koha t1 në kohën t

17 AKRONIME 3P Programi i Prindërimit Pozitiv ISFE Inventar i Sjelljes së Fëmijëve i Eyberg PSDP Pyetësor i Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit PTF Pyetësor i Temperamentit të Fëmijëve RE - Reagueshmëri emocionale (dimension i temperamentit) AN Afekt negativ (dimension i temperamentit) VRr Vetërregullimi (dimension i temperamentit) 9

18 KAPITULLI I 1 HYRJE NË STUDIM 1.1 Identifikimi i çështjes studimore Ardhja në jetë e një fëmije është një ngjarje që mbart emocione pozitive dhe sjell gëzim në jetën e prindërve, por njëkohësisht shoqërohet me shumë pikëpyetje nga ana e prindërve, të cilët preokupohen për një sërë çështjesh që lidhen me mënyrën sesi do të përshtatin sjelljet e tyre me ato të fëmijëve, si do t i përgjigjen nevojave dhe kërkesave të fëmijëve, si do të menaxhojnë sjelljet e vështira, si të zbulojnë rregullin magjik për të rritur fëmijët më të mirë në botë. Në anën tjetër, edhe fëmijët hasin vështirësi në përshtatjen e karakteristikave, nevojave dhe interesave personale me ato të prindërve të tyre. Për breza me radhë, studiuesit i kanë kushtuar vëmendje çështjeve që lidhen me prindërimin dhe përshtatjen e sjelljeve të tyre me nevojat dhe karakteristikat që kanë fëmijët, që ata sjellin në jetë. Prindërimi është menduar si proces biologjik dhe social, i cili kontribuon në vazhdimësinë e racës njerëzore 1. Termi pridërim i ka rrënjët në fjalën latine pario që ka kuptimin e dhënësit të jetës 2. Prindërimi realizohet nga anëtarët e një specie që funksionojnë për të siguruar riprodhimin, mbijetesën, kujdesin dhe socializimin e brezave të ardhshëm. Ai i referohet një tërësie sjelljesh, që funksionojnë individualisht ose së bashku dhe që ndikojnë zhvillimin e fëmijës në shumë drejtime. Studiuesit e zhvillimit të fëmijës kanë pranuar gjerësisht qasjen se prindërit, si kujdestarët e parë të fëmijëve dhe atmosfera familjare që ata krijojnë, ndikojnë dukshëm zhvillimin e fëmijëve në shumë aspekte të tilla si fizike, konjitive, emocionale, morale, sjellore, etj., duke ndikuar në këtë mënyrë të tashmen dhe të 1 Lerner, R. M., Rothbaum, F., Boulos, S., & Castellino, D. R. (2002). Developmental systems perspective on parenting. Në M. H. Bornstein (Re.), Handbook of parenting: Biology and ecology of parenting (bot. i 2, Vëll. i 2, fv ). Mahwah, f Scher, A., & Sharabany, R. (2005). Parenting anxiety and stress: Does gender play a part at 3 months of age? The Journal of Genetic Psychology, 166(2),

19 ardhmen e fëmijëve të tyre. Po ashtu, duke ndikuar në atë çka fëmijët do të përfaqësojnë si të rritur të suksesshëm më vonë në jetë. Një qasje për të shpjeguar rëndësinë e atmosferës familjare në zhvillimin dhe mirëqenien psikologjike të fëmijëve përfaqësohet nga modeli circumplex i familjes i Olson, Russell dhe Sprenkle (1989). Ky model klasifikon funksionimin e familjes bazuar në lidhjen emocionale të anëtarëve të familjes dhe në aftësinë e tyre për të reaguar ndaj nevojave situacionale apo të zhvillimit. Kjo atmosferë optimale e funksionimit të anëtarëve të familjes krijohet nga bashkërendimi i tri dimensioneve: kohezioni, fleksibiliteti dhe komunikimi. Kohezioni përshkruan lidhjen emocionale midis anëtarëve të familjes, të cilët ruajnë mes njëri tjetrit pavarësinë dhe ndërvarësinë. Fleksibiliteti ose përshtatshmëria i referohet aftësisë që ka një familje për të modifikuar rregullat e veta dhe strukturën e pushtetit në përgjigje të ndryshimeve situacionale. Komunikimi, që konsiderohet si dimensioni lehtësues në këtë model, përshkruhet si aftësia që kultivojnë anëtarët e familjes për të dëgjuar, biseduar dhe për të qenë të hapur me njëri tjetrin 3. Ndërsa të tjerë studiues janë fokusuar në stilet e prindërimit, duke sqaruar qëndrimet e përgjithshme rreth modeleve të praktikave të rritjes dhe të ndërveprimit me fëmijët e tyre si dhe rregullimin e familjes. Disa studime kanë shqyrtuar sistemet e besimeve prindërore, duke eksploruar konstruktet që lidhen me qëllimet e prindërimit dhe atribuimet në kontekste të ndryshme. Dhe po ashtu, të tjera studime janë fokusuar në komponentin emocional të prindërimit, duke shqyrtuar reagimet emocionale të prindërve në lidhje me situatat e rritjes së fëmijëve 4. Rëndësia e sjelljeve, stileve apo disiplinës që prindërit përdorin për përshtatjen e fëmijës ndaj aktiviteteve të ndryshme është studiuar në mënyrë të konsiderueshme në dekadat e fundit. Gjetjet e studimeve kanë treguar se sjelljet prindërore që karakterizohen nga ngrohtësia dhe ndjeshmëria shpesh janë shoqëruar me rezultate pozitive të zhvillimit të fëmijës, ndërsa sjelljet prindërore të karakterizuara nga 3 Givertz, M., & Segrin, C. (2014). The Association between Overinvolved Parenting and Young Adults Self-Efficacy, Psychological Entitlement, and Family Communication. Communication Research, 41(8), Coplan, R. J., Hastings, P. D., Lagacé-Séguin, D. G., & Moulton, C. E. (2002). Authoritative and Authoritarian Mothers Parenting Goals, Attributions, and Emotions across Different Childrearing Contexts. Parenting: Science and Practice, 2(1),

20 armiqësia dhe ndjenjat negative shoqërohen me rezultate negative të zhvillimit të fëmijës. Një nga vështirësitë që hasin prindërit e fëmijëve parashkollorë lidhet me menaxhimin e sjelljeve të tilla si gënjeshtrat, shpërthimet e zemërimit, mosbindja, agresiviteti, etj. Parashkollorët nisin të lënë pas egocentrizmin e tyre dhe të përfshihen në ndërveprime me moshatarët e tyre. Ata kanë vështirësi të përshtasin emocionet e tyre ndaj kontekstit ku ndodhen, ndaj dhe zemërimi dhe zënkat janë mjaft të zakonshme te ata. Në mungesë të aftësisë për vetëkontroll, parashkollorët shpërthejnë ndaj çdokujt që i zemëron në shtëpi, kopsht apo edhe në ambiente publike. Ndodh pikërisht në këtë moment që roli i prindërve bëhet qendror në jetën e fëmijës. Prindërit, duke aplikuar ideologjitë e tyre edukuese dhe praktika disiplinuese lipset t i mësojnë fëmijëve të tyre parashkollorë aftësi sociale, që do t i ndihmojnë ata të përshtaten me mjedisin e ri dhe me kërkesat dhe nevojat e bashkëmoshatarëve. Një tjetër element, që ndërvepron me stilet e prindërimit dhe sjelljen e fëmijëve është temperamenti. Ashtu sikurse faktohet në studime të ndryshme, temperamenti i jep formë zhvillimit të fëmijës dhe ndikon në mënyrën sesi fëmijët ndërveprojnë me mjedisin e tyre, por edhe me prindërit e tyre. Mbështetur në gjetjet e studimeve, sjelljet që lidhen me temperamentin e fëmijëve parashkollorë dhe sjelljet e prindërve ndikojnë njëra tjetrën dhe po ashtu lidhen në mënyrë të pavarur me zhvillimin social, emocional dhe sjellor të fëmijës. Më tej, studimet tregojnë se disa karakteristika të temperamentit rezultojnë të jenë negative ose pozitive në zhvillimin e fëmijës në varësi të prindërimit dhe anasjelltas, praktikat e prindërimit çojnë drejt rezultateve pozitive apo negative në zhvillimin e fëmijës në varësi të temperamentit. Sikurse u përshkrua më sipër, studimi aktual mbështetet mbi tri blloqe kuptimore: ndërveprimi me prindërit, temperamenti dhe përshtatshmëria sjellore. Ndërveprimi me prindërit manifestohet në forma të ndryshme; ai mund të jetë i shprehur ose i pashprehur verbalisht, mund të jetë fizik, emocional, simbolik etj. Shprehur ndryshe, ndërveprimi me prindërit përfshin një kombinim të sjelljeve, ndjenjave dhe pritshmërive që janë unike për një prind dhe një fëmijë. Ai është produkt i ndërthurjes së karakteristikave personale të prindërve dhe njëkohësisht të fëmijëve. Në këtë studim, ky bllok kuptimor është matur përmes stileve të prindërimit. Blloku i dytë kuptimor është konstrukti i temperamentit. Ky konstrukt në komunitet shkencore të 12

21 viteve të fundit, ka filluar të trajtohet më tepër në aspektin e proceseve fiziologjike, që ndikojnë vetërregullimin dhe aktivitetet e tjera të fëmijëve sesa mirëfilli në fushën e psikologjisë së zhvillimit dhe edukimit. Ndërsa në këtë studim ai është trajtuar sipas qasjes popullore, të përdorur aktivisht në jetën e përditshme nga prindërit. Kështu, temperamenti i referohet karakteristikave identifikuese të fëmijës nga prindërit e tyre. Në këtë studim, është përdorur qasja një kahëshe, duke konsideruar ndikimi i temperamentit të fëmijës në ndërveprimet me prindërit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Blloku i tretë kuptimor në këtë studim është përshtatshmëria sjellore, e cila përfaqëson aftësinë e fëmijës për t u përshtatur dhe për të menaxhuar mjedisin përreth, për të funksionuar efektivisht dhe për të plotësuar pritshmëritë sociale dhe ato të prindërve të tij. Në një pjesë të konsiderueshme të literaturës, përshtatshmëria sjellore matet me shkallë matëse, që përmbajnë komponentë të sjelljeve të papërshtatshme apo ndryshe sjelljeve problematike. Në këtë studim, përshtatshmëria sjellore është operacionalizuar në sjellje të papërshtatshme. Vlerësimi i sjelljeve të papërshtatshme ka një rëndësi të veçantë në moshën parashkollore dhe rezultatet e vlerësimeve shërbejnë për ndërhyrje përmes programeve të trajnimit, me qëllim rritjen e përshtatshmërisë sjellore të fëmijëve Inkuadrimi i çështjes së studimit Në këtë disertacion studiohen stilet e prindërimit dhe lidhja e tyre me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë, ndikimi i temperamentit në këtë lidhje si dhe ndikimi i ndërhyrjes përmes programit të prindërimit pozitiv në përmirësimin e praktikave disiplinuese dhe reflektimin e saj në sjelljet e papërshtatshme të parashkollorëve. Stili i prindërimit karakterizohet nga një tërësi sjelljesh prindëruese, të cilat krijojnë një klimë ndërvepruese që depërton në një sërë kontekstesh dhe situatash 6. Tipologjia e stileve të prindërimit të prezantuar nga Diana Baumrind ka dominuar kërkimet për gati 30 vjet rresht. Duke u bazuar në diferencat e konstruktit të 5 Blloqet kuptimore të studimit janë operacionalizuar në variabla të matshme të studimit dhe shpjegohen më në detaj në rubrikën 3.6. Operacionalizimi i hipotezave të studimit. 6 Darling, N., & Steinberg, L. (1993). Parenting style as context: An integrative model. Psychological bulletin, 113(3),

22 ngrohtësisë dhe kontrollit, Baumrind dhe Maccoby dhe Martin identifikuan tipologji të shumëfishta të prindërimit, por në studimin aktual fokusi është mbi tre stilet e prindërimit, atë autoritarian, autoritativ dhe lejues. Duke konsideruar këtë konceptualizim, prindërit që përdorin stilin autoritarian të prindërimit ndërveprojnë me fëmijët e tyre me ftohtësi dhe pa iu përgjigjur nevojave imediate që i lindën fëmijëve. Këta prindër priren të kontrollojnë dhe vlerësojnë sjelljet dhe qëndrimet e fëmijëve të tyre, duke zbatuar një grup rregullash standarde dhe të fiksuara. Po ashtu, prindërit me stil prindërimi autoritativ vlerësojnë bindjen, respektin për autoritetin dhe ruajtjen e rregullit. Në anën tjetër, prindërit autoritativë nuk janë vetëm të ngrohtë dhe të përgjegjshëm me fëmijët e tyre, ata vendosin pritshmëri dhe standarde të qarta për të nxitur te fëmijët kompetenca sociale dhe po ashtu sjellje të përshtatshme për moshën e tyre. Prindërit lejues janë gjithashtu, të ngrohtë dhe të përgjegjshëm, por ushtrojnë pak kontroll si dhe kërkojnë dhe presin pak nga fëmijët e tyre. Këta prindër janë më shumë të fokusuar te vetja dhe nevojat e tyre. Baumrind mendonte se fëmijët e prindërve autoritativë shfaqnin sjellje miqësore dhe të përshtatshme me kontekstin krahasuar me fëmijët e rritur nga prindërit që kishin dy stilet e tjera të prindërimit 7. Në anën tjetër, edhe vet fëmijët janë kontribuues aktivë në zhvillimin e tyre dhe studime në kohë të ndryshme kanë treguar se fëmijët nuk janë pritës pasivë të atmosferës familjare, që prindërit e tyre krijojnë. Përkundrazi, ata luajnë një rol aktiv në marrëdhëniet që krijojnë me prindërit e tyre. Mosha parashkollore përbën atë periudhë në jetën e fëmijës, ku vendosja e rregullave dhe limiteve si dhe orientimi drejt aktiviteteve të pranueshme dhe të përshtatshme marrin një rëndësi të veçantë. Çdo tension që rezulton nga ndryshimi dhe vështirësitë që hasen me nisjen e edukimit në kopsht mund të shkaktojë probleme me sjelljen. Studimet kanë treguar se fëmijët e moshës parashkollore janë të prirur të shfaqin sjellje problematike 8. Papërshtatshmëria sjellore dhe problemet e sjelljes janë mjaft të përhapura te fëmijët parashkollorë duke qenë se ata nuk përshtaten gjithmonë 7 Baumrind, D. (1971). Current patterns of parental authority. Developmental Psychology Monograph, 4, Harden, B. J., Winslow, M. B., Kendziora, K. T., Shahinfar, A., Rubin, K. H., Fox, N. A., Crowley, M. J., Zahn-Waxler, C. (2000). Externalizing Problems in Head Start Children: Early Education and Development, 11(3),

23 lehtësisht ndaj mjediseve të strukturuara, siç mund të jetë kopshti apo familja. Të tjera studime kanë gjetur se afërsisht 10-15% e fëmijëve të moshës parashkollore shfaqin në mënyrë periodike probleme me përshtatshmërinë sjellore Përshtatshmëria në fëmijëri i referohet karakteristikave të funksionimit social të fëmijës brenda kufizimeve të mjedisit 11. Përshtatshmëria reflektohet në emocionalitetin e përgjithshëm pozitiv, pajtueshmërinë, sjelljet vetërregulluese si dhe ndërveprimet e harmonishme me moshatarët apo të rriturit. Rezultatet e papërshtatshmërisë reflektohen në të anasjelltë: emocione negative, sjellje të papërshtatshme dhe marrëdhënie sociale konfliktuale. Ajo çka manifestohet si përshtatshmëri në fëmijëri varion në periudhat zhvillimore, kërkesat e mjedisit dhe ato sociale që iu vendosen fëmijëve 12. Si një trend zhvillimi, vitet e moshës parashkollore karakterizohet nga fillimi i arsyetimit moral, që i mundëson fëmijëve përshtatshmëri sjellore në kontekstin e tyre. Ky zhvillim lidhet me aftësinë për të diferencuar midis të mirës dhe të keqes. Vetëm pas moshës dy vjeç, ka një fillim gradual të ndërgjegjes. Midis moshës 3 dhe 5 vjeç, parashkollorët fokusohen te vetja dhe janë më të interesuar në nevojat dhe kënaqësitë e tyre. Sjelljet e tyre cilësohen si të mira ose të këqija nga të tjerët, por gjykimet e tyre janë ende të pamaturuara. Ata nuk mund të gjykojnë rreth sjelljes së tyre nëse nuk drejtohen dhe orientohen nga të tjerët më të rritur. Rreth moshës 5-6 vjeç, parashkollorët nisin të veprojnë duke u mbështetur te standardet që kanë brendësuar nga gjithçka kanë mësuar dhe që tani nuk kërkojnë aq shumë kontroll nga të tjerët për veprimet e tyre. Parashkollorët kanë mësuar t i thonë jo vetes së tyre Campbell, S. B. (1995). Behavior Problems in Preschool Children: A Review of Recent Research. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 36(1), Herrera, M., & Little, E. (2005). Behavior Problems across Home and Kindergarten in an Australian Sample. Australian Journal of Educational & Developmental Psychology, 5, Rothbart, M. K., & Bates, J. E. (2006). Temperament. Në N. Eisenberg (Re.), Handbook of Child Psychology (bot. i 6, fv ). New Jersy: John Wiley & Sons, f Lengua, L. J. (2008). Anxiousness, Frustration, and Effortful Control as Moderators of the Relation between Parenting and Adjustment in Middle-childhood. Social Development, 17(3), Austrian, S. G. (2000). Developmental Theories through the Life Cycle. New York: Columbia University Press, f

24 Po ashtu, një sërë studimesh janë ndërmarrë për të testuar marrëdhënien midis temperamentit dhe sjelljes së fëmijëve. Projekti Australian i Temperamentit 14, Studimi Longitudinal i Bloomington 15, si dhe Studimi Shumëdisiplinësh i Dunedin i Zhvillimit dhe Shëndetit 16 kanë gjetur lidhje statistikisht të rëndësishme midis karakteristikave të temperamentit dhe sjelljeve të papërshtatshme, të cilat shfaqen më vonë jetë. Temperamenti i referohet stilit të sjelljes apo tendencave të lindura për të vepruar në një mënyrë të caktuar. Ai reflektohet në mënyrën sesi një fëmijë pozicionohet ndaj ndodhive të ndryshme, ndërvepron dhe përjeton marrëdhëniet sociale. Sipas studimeve të ndryshme, temperamenti i fëmijës, herët në jetë, ka treguar të ketë lidhje domethënëse me sjelljen e mëvonshme të fëmijëve. Për shembull, nëse një fëmijë, i cili shfaq vështirësi për t u përshtatur me situatat e reja dhe përgjithësisht nxitohet në reagimet e veta, priret të ketë më shumë sjellje të papërshtatshme në vitet parashkollore 17. Temperamenti lidhet me sjelljen e fëmijëve duke u reflektuar në problemet internalizuese dhe eksternalizuese të sjelljes. Sjelljet internalizuese përfshijnë sjelljet ankthioze, tërheqjen sociale, ankesat, etj. Sjelljet eksternalizuese përfshijnë agresivitetin dhe sjelljet e papërshtatshme me kontekstin ku fëmija ndodhet, si për shembull sjelljet kundërshtuese, thyerja e rregullave të vendosura nga prindërit, mosbindja, agresiviteti dhe/ose vjedhja Prior, M., Smart, D., Sanson, A., Pedlow, R., & Oberkiaid, F. (1992). Transient versus Stable Behavior Problems in a Normative Sample: Infancy to School Age. Journal of Pediatric Psychology, 14(4), Bates, J. E., Bayles, K., Bennett, D. S., Ridge, B., & Brown, M. M. (1991). Origins of externalizing behavior problems at eight years of age. The development and treatment of childhood aggression, 17, Silva, P. A. (1990). The Dunedin Multidisciplinary Health and Development Study: a 15 year longitudinal study. Pediatric and Perinatal Epidemiology, 4, Forehand, R., & Long, N. (2002). Parenting the strong-willed child. Chicago: Contemporary Book, f Bongers, I. L., Koot, H. M., van der Ende, J., & Verhulst, F. C. (2003). The Normative Development of Child and Adolescent Problem Behavior. Journal of Abnormal Psychology, 112(2), Campbell, S. B., Shaw, D. S., & Gilliom, M. (2000). Early externalizing behavior problems: Toddlers and preschoolers at risk for later maladjustment. Development and psychopathology, 12(3),

25 Po ashtu, prindërimi dhe temperamenti i fëmijës është i lidhur me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve. Një sërë studimesh kanë gjetur se ndikimi i prindërimit në përshtatshmërinë sjellore të fëmijës moderohet nga karakteristikat e temperamentit të fëmijës 20. Më tej, studime të tjera sugjerojnë se fëmijët që kanë karakteristika të temperamentit të vështirë ishin më të ndjeshëm ndaj efekteve të shqetësimeve që prezantoheshin në mjedisin e familjes, mosmarrëveshjeve dhe marrëdhënieve negative prind-fëmijë, ndërsa fëmijët që kishin temperament të lehtë mund të jenë më elastik ndaj këtyre efekteve 21. Megjithatë, disa studime kanë provuar se ndonjëherë problemet që fëmijët shfaqin në sjelljet e tyre vijnë prej temperamentit të tyre, por më shumë kjo i dedikohet mungesës së përshtatjes midis karakteristikave të temperamentit të fëmijës dhe reagimeve të prindërve apo kujdestarëve të tjerë 22. Si përfundim, ajo çka kanë treguar thuajse unanimisht studimet që kanë shqyrtuar këto variabla të interesit, pavarësisht faktorëve moderatorë dhe faktorëve ndërhyrës, është se marrëdhënia pozitive prind-fëmijë, mbështetja, komunikimi i hapur, vendosja e qartë e kufijve parashikojnë sjellje të përshtatshme të fëmijëve qysh në moshë të hershme dhe reduktim të rreziqeve për t u përfshirë në sjellje problematike në adoleshencë dhe më vonë jetë. 1.3 Argumentimi i rëndësisë së studimit Emisione të ndryshme televizive, libra, revista, gazeta, forume në internet e burime të tjera informuese komentojnë dhe japin këshilla në mënyrë të vazhdueshme mbi mënyrën e duhur të rritjes së fëmijëve, për të kuptuar dhe njohur dinamikat e zhvillimit të tyre apo për të rregulluar dhe përshtatur sjelljen e tyre. Kështu, interesi i lartë i prindërve për zbuluar të mesmen e artë në praktikat që ata duhet të përdorin për të qenë prindër model për fëmijët e tyre, duket se shuhet ndaj ekspozimit me një sërë burimesh informuese, por sërish nuk mjafton. 20 Gallagher, K. C. (2002). Does child temperament moderate the influence of parenting on adjustment? Developmental Review, 22, Ramos, M. C., Guerin, D. W., Gottfried, A. W., Bathurst, K., & Oliver, P. H. (2005). Family Conflict and Children s Behavior. Structural Equation Modeling Problems: The Moderating Role of Child Temperament, Zentner, M., & Bates, J. E. (2008). Loc.cit. Child Temperament: An Integrative Review of Concepts, Research Programs, and Measures. European Journal of Developmental Science,

26 Në po të njëjtën linjë shkojnë edhe nismat e organizatave ndërkombëtare me fokus familjen dhe mirëqenien e anëtarëve të saj, të cilat kanë realizuar studime të ndryshme kombëtare apo lokale dhe në disa raste kanë përpiluar manuale dhe udhëzues për të promovuar prindërimin pozitiv, informimin e prindërve për rëndësinë që ka të kuptimi dhe njohja e nevojave të fëmijëve, mënyrat e shëndetshme për t i përmbushur ato, etj. Pavarësisht informimit të prindërve, studimeve dhe udhëzimeve të ekspertëve kombëtarë dhe ndërkombëtarë, fëmijët marrin drejtime që prindërit nuk i kanë parashikuar dhe madje as nuk i kanë dëshiruar. Ndonjëherë, fëmijët, ndryshe nga dëshira e prindërve të tyre nuk binden, nuk tolerojnë bashkëmoshatarët, nuk dalin mirë në shkollë, madje e braktisin atë, e më keq akoma, mund të përfshihen edhe në sjellje me rrezik për komunitetin. Studimi është mbështetur në dijen dhe eksperiencën e studiueses si dhe në informacionet e mbledhura nga studime të shumta empirike, të cilat së bashku konvergjojnë në idenë se sjelljet e papërshtatshme dhe problematike në fëmijërinë e hershme janë parashikuese të sjelljeve problematike të tilla si braktisja e shkollës, sjelljet delinkuente, përdorimi i substancave narkotike, etj., në fëmijërinë e mesme, adoleshencë dhe më tej. Risku është më i madh për fëmijët, të cilët rriten në familje ku mungon komunikimi dhe vlerësimi për anëtarët e tjerë, në familje me probleme social-ekonomike dhe në disa raste edhe në familje ku forma e parë e reagimit është dhuna, qoftë fizike apo psikologjike. Në kontekstin shqiptar, duket se ka një vëmendje për të studiuar dhe evidentuar karakteristika të mënyrës sesi prindërit disiplinojnë fëmijët e tyre, që mund të shihet në studime me fokus në çështje të tilla si dhuna në familje, dhuna kundër fëmijëve, praktika dhe njohuri mbi rritjen dhe disiplinimin e fëmijëve. Këto studime kanë kryesisht natyrë përshkruese. Po ashtu, manualë ndihmues mbi prindërimin janë hartuar nga organizata të ndryshme jo fitimprurëse, që operojnë në Shqipëri. Organizata Save the Children, në kuadër të zbatimit të projektit Zhvillimi i Fëmijërisë së Hershme ka realizuar takime me prindër dhe me specialistë të zhvillimit të fëmijës për të diskutuar me ta çështje të zhvillimit njohës, socio- 18

27 emocional, gjuhësor e fizik të fëmijëve në moshë parashkollore 23. Megjithatë, terreni sjell një situatë të varfër studimore të marrëdhënies midis stileve të prindërimit sjelljes dhe temperamentit të fëmijëve, si dhe të matjes së efektivitetit të programeve trajnuese me prindërit, çka synohet të realizohet në këtë studim. Kështu, sipas studimit të Institutit të Statistikave të Republikës së Shqipërisë (2005) mbi monitorimin e situatës së fëmijëve dhe grave, prindërit/kujdestarët e fëmijëve 2-14 vjeç u pyetën për dy tregues që përdoren për të përshkruar aspekte të disiplinimit të fëmijës, që lidhen me dhunën psikologjike si ndëshkimi ose ndëshkimi i lehtë fizik apo ndëshkimi i rëndë fizik dhe treguesi i dytë lidhet me besimin e prindërve se ndëshkimi fizik është i nevojshëm për të rritur fëmijët siç duhet. Rezultatet e këtij studimi treguan se prindërit shqiptarë reagojnë me zemërim në rastet kur fëmijët sillen keq. 45% e prindërve raportuan se kanë përdorur forma jo të dhunshme disiplinimi ose ndëshkimi fizik, ndërsa 49% e prindërve raportuan se kanë përdorur ndëshkimin psikologjik ose fizik. Gjithashtu, rreth 9% e prindërve që kishin nivel të ulët arsimor, të ardhura ekonomike të ulëta dhe jetonin në zona rurale raportuan se kanë përdorur ndëshkime të rënda fizike 24. Po ashtu, studimi i kryer nga Tamo dhe Karaj (2007) mbi praktikat e rritjes së fëmijëve në zonat e thella veriore dhe në zonat periurbane zbuloi se reagimi i prindërve ndaj sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve konsiderohen si jo të përshtatshme në masën 52.1%. Në anën tjetër, 47.9% e prindërve të kampionit të marrë në studim raportojnë për reagim më të përshtatshëm ndaj sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre, duke përdorur një karakteristikë të prindërimit autoritativ siç është shpjegimi i asaj çka është e gabuar. Në gjykimin e këtyre autorëve, reagimi i prindërve ndaj sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve përbën një element të rëndësishëm për zhvillimin emocional dhe social të fëmijëve 25. Po ashtu, në sondazhin kombëtar mbi dhunën në familje, i ndërmarrë nga INSTAT në vitin 2009, ishin fëmijët ata që raportuan për përdorimi dhunës si formë 23 Tahsini, I., Ndrio, M., & Balli, D. (2012). Fëmijët e lumtur ju bëjnë prindër të lumtur. Ju mund t ia dilni! Tiranë: Save the Children. 24 INSTAT. (2008). Albania Multiple Indicator Cluster Survey 2005, Final Report. Tirana, Albania: Albanian National Institute of Statistics, f Tamo, A., & Karaj, Th. (2007). Praktikat e Rritjes së Fëmijëve në Zonat e Thella Veriore dhe në Zonat Periurbane në Shqipëri. Tiranë, Shqipëri: Qendra e Zhvillimeve Humane, f

28 disiplinuese. Rezultatet treguan se 57.7% e fëmijëve të pyetur në këtë kampion raportuan se ishin rrahur fizikisht nga një anëtar i familjes, 56.8% raportuan se ishin goditur, gjuajtur me grusht apo shkelm dhe 0.4% e fëmijëve (ose 4 fëmijë nga 299) raportuan një formë ekstreme të abuzimit psikologjik, atë të kërcënimit me armë ose thikë nga një anëtar i familjes së tyre. Në këtë studim u evidentua se fëmijët e zonave rurale (67.5%) më shumë sesa ata që jetonin në zonat urbane (51.2%) ishin dhunuar fizikisht nga një anëtar i familjes dhe po ashtu djemtë (66.7%) më shumë sesa vajzat (49.9%) ishin dhunuar fizikisht 26. Forma të prindërimit autoritarian u raportuan edhe në studimin e Tamo dhe Karaj (2006) 27 mbi dhunën kundër fëmijëve në Shqipëri. Kështu, në këtë studim u gjet se 32.8% e prindërve përdorin dhunën për disiplinim në rast se fëmija e tyre nuk bindej, 26.9% në rastet kur fëmijët bënin zhurmë apo rrëmujë, 16.7 % në rast se fëmijët harronin porosi që ata i kishin dhënë, 16.1% e prindërve përdornin dhunën në rastet kur fëmijët merrnin nota jo të mira në shkollë dhe 7.5% në rastet kur e tepronin me lojën. Po ashtu, në këtë studim u evidentuan disa forma të dhunës psikologjike të përdorur nga prindërit në shtëpi, ku forma më e shpeshtë e kësaj dhune është të bërtiturit e raportuar nga 95.3 % e prindërve, që pasohet nga mbajtja e mërisë raportuar nga 39.5% e prindërve, sharja (nofka, epitete) e raportuar nga 35.8% e prindërve, 18.5% e prindërve raportojnë të kenë mbyllur në banjë ose në ndonjë vend tjetër fëmijën e tyre, 17.7% e prindërve e kanë kërcënuar me ndonjë objekt dhe 6.4 % e prindërve e kanë kërcënuar fëmijën se do ta braktisin dhe akoma Studimi që prezantohet në këtë disertacion bazohet në dijen se faktorët që ndikojnë zhvillimin e problemeve të sjelljes kanë natyrë individuale dhe familjare dhe në evidencat empirike të studimeve të ndryshme në botë, që kanë treguar se fëmijët me sjellje problematike qysh në moshë të hershme ka gjasa t i shfaqin ato edhe më vonë në jetë. Nën optikën e kësaj dije, vlen të studiohet lidhja midis karakteristikave individuale të fëmijëve parashkollorë, të manifestuar në sjellje dhe mjedisit familjar të krijuar nga stilet, që prindërit përdorin për të disiplinuar fëmijët e tyre. Siç u vu re 26 INSTAT. (2009). Dhuna në Familje në Shqipëri: Sondazh Kombëtar me Bazë Popullatën. Tiranë, Shqipëri: Instituti i Statistikave Shqipëri, f Tamo, A., & Karaj, Th. (2006). Dhuna kundër Fëmijëve në Shqipëri. Tiranë, Shqipëri: Qendra e Zhvillimeve Humane, f. 49; f

29 edhe nga shqyrtimi i raporteve studimore në kontekstin shqiptar, të prezantuara më sipër, thuajse mungon qasja e evidentimit të problemeve të sjelljes që në moshën parashkollore dhe analiza e sjelljeve të prindërve për të kontrolluar dhe drejtuar sjelljet e fëmijëve drejt formave të përshtatshme dhe shoqërisht të pranueshme. Ndaj studimi aktual paraqet rëndësi jo vetëm në fondin e studimeve të ndërmarra në kontekstin akademik të psikologjisë së zhvillimit, por gjithashtu edhe në kontekstin praktik, duke shërbyer në orientimin e prindërve drejt praktikave pozitive të prindërimit, si mënyra e vetme e rritjes së fëmijëve, që do të jenë të rritur të shëndetshëm dhe të suksesshëm më vonë në jetë. 1.4 Struktura e studimit Struktura e këtij disertacioni është organizuar në gjashtë kapituj kryesorë, që nisin me hyrjen. Në hyrjen e këtij punimi paraqitet identifikimi dhe argumentimi i problemit që është zgjedhur për t u studiuar në këtë studim. Po ashtu, në këtë pjesë është prezantuar edhe situata e prindërimit dhe sjelljeve problematike të fëmijëve në kontekstin shqiptar, duke sjellë studimet e ndërmarra për këto variabla. Kapitulli i parë sjell shqyrtimin e literaturës, duke respektuar variablat kryesorë të studimit. Shqyrtimi dhe analizimi i literaturës ekzistuese synonte të përshkruante perspektivat teorike të zhvillimit të sjelljes së fëmijëve parashkollorë dhe dimensionet e saj, qasjet teorike që shpjegojnë konstruktin e temperamentit, dimensionet, si dhe stilet dhe karakteristikat e prindërimit, i përdorur me fëmijët e moshës parashkollore. Më tej, janë prezantuar një sërë studimesh të ndërmarra në kontekste të ndryshme kulturore me variablat e interesit. Qëllimi i prezantimit të këtyre studimeve synon të paraqes natyrën e marrëdhënieve/lidhjeve që ekzistojnë midis këtyre variablave. Në fund të këtij kapitulli, prezantohen programet e prindërimit dhe më në detaje Programi i Prindërimit Pozitiv, si një alternativ trajnimi për përmirësimin e stileve të prindërimit. Në kapitullin e dytë trajtohet metodologjia e përdorur për realizmin e këtij punimi. Fillimisht, jepet hyrja dhe prezantimi i problemit, qëllimit dhe objektivave të studimit. Më tej, prezantohen hipotezat e studimit, si dhe përkufizimi operacional i variablave të studimit. Po ashtu, shpjegohet hollësisht dizajni i punimit, si për studimin përshkrues/bazë dhe për studimin e aplikuar, procedurat e aplikuara për 21

30 realizimin e tij si dhe mënyra e përzgjedhjes së kampionit, së bashku me kufizimet e përzgjedhjes. Më pas, janë prezantuar instrumentet e përdorura për të realizuar matjet, përgatitja dhe mënyra e pikëzimit të tyre. Procedura e ndjekur për të realizuar studimin është shpjeguar në detaje, që prej hapit të parë të rishikimit të literaturës e deri në përgatitjen për të dalë në terren. Gjithashtu, përmbajtja e moduleve të trajnimit përmes Programi i Prindërimit Pozitiv, materialet e përdorura dhe organizimi dhe kohëzgjatja e ndërhyrjes eksperimentale prezantohen në këtë kapitull. Në fund, prezantohet mënyra e analizimit të të dhënave, konsideratat etike dhe kufizimet e studimit. Në kapitullin e tretë janë paraqitur gjetjet e studimit. Në këtë kapitull është dhënë një përshkrim i hollësishëm i procedurës së ndjekur për pastrimin e të dhënave dhe krijimin e variablave, që do të maten. Më pas janë dhënë karakteristikat demografike të kampionit të marrë në shqyrtim. Gjithashtu, janë prezantuar rezultatet e analizës së besueshmërisë të shkallëve matëse, shpërndarja e variablave dhe marrëdhëniet korrelacionale të kombinuara të tyre, analizat inferenciale statistikore, ndryshueshmëria e rezultateve të pjesëmarrësve si pasojë e ndërhyrjes ose jo duke testuar kështu, hipotezat qendrore të studimit. Së fundi, janë paraqitur disa rezultate cilësore nga takimet individuale dhe fokus grupi me nënat e grupit eksperimental. Në kapitullin e katërt janë diskutuar hollësisht gjetjet e studimit, duke i përthyer këto gjetje në kontekstin e familjeve dhe kulturës shqiptare. Po ashtu, gjetjet e studimin aktual janë diskutuar duke i krahasuar me rezultatet e studimeve të tjera të ndërmarra në kontekste të ndryshme kulturore, për variablat e interesit. Së fundi, pjesë e diskutimit janë edhe qëndrimet e studiueses për praktikat e prindërimit dhe perceptimin e sjelljeve të papërshtatshme në kontekstin shqiptar. Në kapitullin e pestë janë paraqitur konkluzionet më domethënëse të këtij studimi, të arritura pas analizimit të të dhënave të mbledhura dhe diskutimit të gjetjeve. Kapitulli i gjashtë dhe i fundit në këtë punim disertacioni përfshin rekomandime, të cilat mbështeten në gjetjet e prezantuara nga kombinimi i dy dizajnëve të kërkimit. Kështu, studiuesja ka dhënë rekomandime për prindërit në drejtim të reduktimit të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre parashkollore; rekomandime për institucionet e kujdesit parësor të fëmijës, me fokus konsultimin e 22

31 prindërve, si dhe rekomandime për kërkues shkencorë që duan të studiojnë stilet e prindërimit dhe sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve në kontekstin e familjeve shqiptare. Në fund të këtij disertacioni janë paraqitur referencat bibliografike të cituara në këtë studim si dhe, janë bashkëlidhur shtojcat e instrumenteve dhe materiale të tjera të përdorura në studim. 23

32 KAPITULLI II 2 SHQYRTIMI I LITERATURËS 2.1 Hyrje Në këtë kapitull është shqyrtuar literatura ekzistuese në fushën e zhvillimit të fëmijërisë së hershme dhe prindërimit. Gjithashtu, janë shqyrtuar libra, artikuj dhe studime të ndryshme për të krijuar sfondin teorik mbi të cilin është ngritur studimi aktual. Qasjet teorike më domethënëse në fushën e zhvillimit të fëmijëve të moshës parashkollore janë shqyrtuar për të prezantuar karakteristikat tipike të kësaj moshe. Disa nga qasjet teorike mbështesin idenë se zhvillimi kalon nëpër disa stade zhvillimore (qasja psikanalitike, psikosociale, konjitive) dhe disa të tjera (socialkulturore, bihejviorale) gjykojnë mbi ndërveprimet fëmijë - i rritur për kuptuar dhe shpjeguar zhvillimin. Për secilën prej këtyre qasjeve janë evidentuar elementët që përshkruajnë moshën parashkollore. Po ashtu, në këtë kapitull janë analizuar edhe qasjet teorike që kanë studiuar konstruktin e temperamentit. U shqyrtuan katër qasjet klasike të studimit të temperamentit, që kanë udhëhequr për 30 vjet studimet në këtë fushë. Kështu, qasja e Chess dhe Thomas, qasja sjellje gjenetikë e Buss dhe Plomin, qasja me në qendër emocionin e Goldsmith dhe qasja psikobiologjike e Rothbart u përshkruan me qëllim shpjegimin e konstruktit të temperamentit, për të cilin ende nuk është arritur në një përkufizim të unifikuar. Më tej, vazhdohet me prezantimin e variablit të prindërimi, ku janë shqyrtuar dimensionet dhe stilet e prindërimit si dhe sjelljet, perceptimet, qëndrimet dhe besimet e prindërve mbi disiplinimin e sjelljeve të fëmijëve. Shqyrtimi i studimeve të ndryshme të realizuar thuajse në gjithë botën ka pasuruar sfondin empirik të këtij studimi. Një vend të rëndësishëm në këtë kapitull zënë dimensionet e zhvillimit të sjelljes gjatë moshës parashkollore. Theksi është venë te sjelljet e papërshtatshme duke analizuar kështu karakteristikat e sjelljeve të fëmijëve parashkollorë, të cilët përbëjnë dhe elementët operacional të këtij variabli. 24

33 Po ashtu, janë prezantuar studime përfaqësuese të kryera në kontekste të ndryshime kulturore për variablat e interesit dhe gjetjet e rëndësishme që faktojnë lidhjet midis tyre. Dhe së fundmi, përshkruhen efektet që sjellin programet e ndryshme të trajnimit të praktikave disiplinuese të prindërve në ndryshimin e sjelljeve të papërshtatshme dhe problematike të fëmijëve të moshës parashkollore. 2.2 Perspektivat teorike të zhvillimit në moshën parashkollore Qasja psikanalitike e zhvillimit për fëmijët e moshës parashkollore Përfaqësuesi i kësaj qasje, Sigmund Freud ndërtoi një model strukturor mbi zhvillimin human. Këto struktura nisin midis impulseve dhe sjelljes, ku impulset nuk çojnë direkt në sjellje. Po ashtu, edhe proceset mendore ndodhin brenda këtyre strukturave, midis strukturave dhe me anë të strukturave. Këto tri struktura janë Id, Ego dhe Superego. Freud mbështeste idenë se në lindje, foshnja ka vetëm një strukturë personaliteti dhe që është Id-i. Veprimet e ndërmarra nga Id-i bazohen mbi principin e kënaqësisë. Në këtë mënyrë Id-i është i preokupuar vetëm në atë çka sjell kënaqësi personale të menjëhershme, pavarësisht kufizimeve fizike ose sociale 28. Ndërsa fëmijët ndërveprojnë me mjedisin gjatë dy viteve të para të jetës, struktura tjetër e personalitetit nis të zhvillohet. Veprimet e Ego-s bazohen në parimin e realitetit, ku puna e parë e saj është të kënaq impulset e Id-it një mënyrë, që është shoqërisht e pranueshme. Rreth moshës pesë vjeç, kur fëmija ka zgjidhur kompleksin e Edipit/ Elektrës dhe identifikohet me prindërit struktura e tretë e personalitetit, Superego-ja, nis të formohet. Superego përfaqëson vlerat dhe standardet e shoqërisë dhe veçanërisht të prindërve 29. Struktura e Superego-s përbëhet nga dy pjesë: ndërgjegjja dhe Ego ideale. Ndërgjegjja është negative, ndërsa Ego ideale është pozitive. Ndërgjegjja përbëhet nga kufizimet e prindërve, mos-et dhe duhet. Ashtu sikurse prindi e ndëshkon fëmijën për shkeljet e rregullave, po kështu ndërgjegjja ndëshkon personin me ndjenjat e fajit 28 Sigelman, C. K., & Rider, E. A. (2009). Life-Span Human Development (bot. i 6.). Belmont, Canada: Wadsworth Cengage Learning, f Austrian, S. G. (2000). Op.cit., f

34 apo sjelljet vetëdëmtuese të qëllimshme dhe ndonjëherë Superego mund të jetë edhe më e ashpër sesa kanë qenë prindërit. Superego vendos më shumë kufizime rreth asaj që mund dhe nuk mund të bëhet. 30. Ego ideale i referohet standardeve të sjelljes, të cilat fëmija përpiqet t i arrijë. Ashtu sikurse fëmija shpërblehet për sjellje të caktuara nga prindërit, po ashtu shpërblen veten me ndjenjat e krenarisë dhe vetëvlerësimit. Freud vuri në dukje se Ego përfaqëson fuqinë e të tashmes Id-i përfaqëson të kaluarën organike dhe Superego-ja përfaqëson të kaluarën kulturore 31 Superego-ja nis të zhvillohet rreth moshës pesë vjeçare dhe stabilizohet midis moshës nëntë dhe njëmbëdhjetë vjeç. Fëmija identifikon dhe brendëson standardet, moralin dhe kufizimet, që prindërit vendosin. Superego ndikohet nga e ndërgjegjshmja që lajmëron fëmijën se çfarë është e papranueshme dhe përfshin marrëveshjen me egon, për të cilën Freud mendonte se prezantonte atë që është e pranueshme sipas pritshmërive dhe moralit të prindërve 32. Freud e përshkroi zhvillimin njerëzor të ndarë në stade. Ai foli për pesë stadet e zhvillimit psikoseksual: oral, anal, fallik, latent dhe gjenital. Periudha e moshës parashkollore përkon me stadin fallik të zhvillimit psikoseksual. Sipas teorisë së Freud, fëmijët e moshës parashkollore krijojnë tërheqje për prindin e seksit të kundërt, në këtë mënyrë djemtë kanë dëshira të forta incestuale kundrejt nënave, ndërsa vajzat kanë të njëjtat ndjenja kundrejt baballarëve të tyre. Në këtë stad Freud theksoi më shumë zhvillimin e djemve pasi besonte se konflikti është më intensiv për djemtë. Djemtë krijojnë frikën se babai do të zbulojë mendimet e tyre dhe do t i kastrojë (ankthi i kastrimit) 33. Ndërsa vajzat, përjetojnë zilinë e penisit, dëshira për ta patur dhe ndjenjat e inferioritetit dhe xhelozisë për këtë mungesë. Fëmijët i shtypin dëshirat e tyre për prindin e seksit të kundërt Miller, P. H. (2011). Theories of Developmental Psychology (bot. i 5). New York: Worth Publishers, f Freud, S. (2000). An Outline of Psycho-Analysis. Në Freud - Completed Works (I. Smith, Përkth., fv ). Gjetur në (Puna origjinale 1940), f Austrian, S. G. (2000). Op.cit., f Freud, S. (2000). Op.cit, f Feist, J., & Feist, G. J. (2005). Theories of Personality (6 ed.). New York: The McGraw-Hill, f

35 Rezultati më i rëndësishëm i kompleksit të Edipit është se djali identifikohet me babin e tij. Ai krijon një lidhje të fortë emocionale me babanë, përpiqet të bëhet si ai, e brendëson atë, që do të thotë besimet, vlerat, interesat dhe qëndrimet. Duke u identifikuar me prindin e të njëjtit seks, djemtë nisin të marrin karakteristika mashkullore dhe vajzat, karakteristika femërore. Identifikimi me prindërit është në harmoni me zhvillimin e superegos. Kjo është periudha në të cilën fëmija përshtat vlerat dhe standardet e prindërve në formën e superegos 35. Dhe më pas fëmija kalon në stadin e latencës, gjatë të cilës djemtë dhe vajzat duken të pa interesuar për njëri tjetrin. Në çdo lojë apo grupim fëmijësh mund të verifikohet se në këtë moshë djemtë luajnë me djemtë dhe vajzat me vajzat 36. Teoria psikanalitike sugjeron se përmbajtja e mendimit të fëmijëve është më e gjerë sesa ato çka provonin studimet në kohën e Freud. Ai tregoi se fëmijët nuk mendojnë vetëm për sasinë, marrëdhëniet hapësinore, drejtësinë, objektet dhe shkakësinë. Ata, gjithashtu, përpiqen që të kuptojnë dhe të përshtaten mendërisht ndaj dhunës në televizor apo në shtëpitë e tyre, urisë, zënkave me moshatarët e tyre, marrëdhënies fizike dhe emocionale me prindërit e tyre, ndjenjave të tyre agresive dhe seksuale, tendencës së të rriturve për të thënë një gjë dhe për të bërë diçka tjetër, refuzimit nga moshatarët ose prindërit dhe dështimit në ndërveprimet sociale 37. Po ashtu, edhe teoria e atashimit të Bowlby dhe Ainsworth, si një teori e frymëzuar nga psikanaliza 38, mbështet rëndësinë që ka marrëdhënia e hershme e fëmijës me kujdestarin e parë, nënën dhe më pas babain, në mirëqenien psikologjike të mëvonshme. Bowlby pohonte se eksperienca e një fëmije që ka të pranishme në jetën e tij një nënë inkurajuese, mbështetëse dhe bashkëpunuese dhe pak më vonë edhe një baba me këto karakteristika, i mundëson këtij fëmije të krijojë ndjenjën e vetëvlefshmërisë, besimin në ndihmën që të tjerët ofrojnë dhe një model favorizues mbi të cilin do të ndërtojë marrëdhëniet në të ardhmen. Veç kësaj, duke i mundësuar fëmijës të eksplorojë mjedisin e tij me besim dhe të përballet me të efektivisht, një eksperiencë e 35 Miller, P. H. (2000). Op.cit., f Zgourides, G. (2000). Developmental Psychology. Foster City: IDG Books Worldwide, f Miller, P. H. (2000). Op.cit., f Bretherton, I. (1992). The Origins of Attachment Theory: John Bowlby and Mary Ainsworth. Developmental Psychology, 28,

36 tillë promovon ndjenjën e të ndjerit kompetent. Dhe nëse marrëdhëniet e tilla familjare vazhdojnë të jenë të favorshme, këto forma të hershme të të menduarit, ndjerit dhe sjelljes vazhdojnë të jenë, por dhe personaliteti strukturohet për të operuar në mënyra të kontrolluara dhe të sigurta, pavarësisht rrethanave të pafavorshme. Llojet e tjera të eksperiencave të fëmijërisë së hershme dhe të mëvonshme kanë efekte të ndryshme, duke çuar zakonisht në struktura personaliteti me siguri të ulët dhe kontroll të pamjaftueshëm, struktura vulnerable që janë po ashtu të prirura për të vazhduar 39. Diku midis vitit të tretë dhe të katërt, fëmija aftësohet për atë që Bowlby e cilësoi me termin partneriteti qëllim saktësuar. Kjo fazë zhvillimi përkon me avancimin e konjicionit të fëmijës. Fillimi i detyrës së thjeshtë të marrjes në konsideratë të perspektivës së tjetrit mundëson që fëmija të kuptojë motivimin dhe planet e prindërve, duke qenë më i aftë se më parë të nxisin prindërit të ndryshojnë planet, në mënyrë që ata të bien dakord me planet e fëmijës. Pavarësisht se gjuha ka nisur të zhvillohet në fazën e mëparshme, përmirësimi i mëtejshëm i saj e ndihmon fëmijën dhe prindin të komunikojnë më mirë planet dhe dëshirat që secili prej tyre ka dhe lehtëson marrëveshjet për të pranuar reciprokisht planet. Besimi në qëndrueshmërinë e këtij kuptimi të përbashkët ndërtohen në modelet e funksionimit të fëmijës në marrëdhënien e tij me figurën e nënës dhe i mundëson tolerimin e ndarjes prej saj për periudha më të gjata dhe duke përjetuar më pak stres 40. Në termat e Bowlby, harta konjitive e atashimit mund të korrelojë gjithashtu me pjesëmarrjen e fëmijës në rregullimin e kujdesit për veten dhe prindërimit të nënës 41. Fëmijët e kësaj moshe gjithashtu, kanë përmirësime cilësore në lëvizje, çapitjet e pasigurta i lënë vendin ecjes së sigurt dhe vrapit, rrjedhojë e zhvillimit neurologjik. Kjo bën që fëmija të largohet edhe më shumë nga baza e tij e sigurt për të eksploruar botën dhe për tu lidhur me shumë njerëz të tjerë, duke përfshirë edhe të huajt dhe veçanërisht moshatarët e tyre. Në këtë fazë të zhvillimit, moshatarët luajnë 39 Hinde, R. A., & Stevenson-Hinde, J. (1991). Perspectives on attachment. Në C. M. Parkes, J. Stevenson-Hinde, & P. Marris, Attachment across the Life Cycle. London: Routledge f Ainsworth, M. D. (1991). Attachments and other affectional bonds across the life cycle. Në C. M. Parkes, J. Stevenson-Hinde, & P. Marris, Attachment Across the Life Cycle (fv ). London: Routledge, f Waters, E., Hamilton, C. E., & Weinfield, N. S. (2000). The Stability of Attachment Security from Infancy to Adolescence and Early Adulthood: General Introduction. Child Development, f

37 në rol shumë të rëndësishëm në jetën e fëmijës. Gjithashtu, fëmijët e kësaj moshe mund të ndikojnë sjelljen e kujdestarëve të tyre në mënyrë që ai/ajo t i përgjigjet nevojave të fëmijës. Fëmija shfaq sjellje më pak të pranueshme, si manipulimi i një situate për t i dalë e vetja 42. Nga perspektiva psikanalitike arrihet në përfundimin se fëmijët e moshës parashkollore përgatiten dhe aftësohen për të zhvilluar ndërgjegjen dhe për të brendësuar rregullat morale, kuptojnë se çfarë pritet prej tyre. Ata krijojnë marrëdhënie me moshatarët e të njëjtit seks, duke zhvilluar karakteristika tipike të gjinisë së tyre femërore dhe mashkullore, që i shfaqin në marrëdhënie me njëri tjetrin. Kjo karakteristikë tipike e kësaj moshe mund të shihet në këndet e lojërave të shumë parashkollorëve Qasja psikosociale për fëmijët e moshës parashkollore Erik Erikson konsiderohet si ndër teoricienët e parë që krijoi një teori psikosociale, duke u mbështetur në modelin e teorisë psikoseksuale të Freud, por ndryshe nga Freud, për të zhvillimi ndodh që prej lindjes deri në vdekje, brenda kontekstit të marrëdhënieve sociale dhe institucioneve sociale të cilat nxisin ose pengojnë zhvillimin e egos 43. Zhvillimi psikosocial sipas Erikson ecën sipas parimit epigjenetik, që ka kuptimin se zhvillimi kalon përmes tetë stadeve të përcaktuara dhe se progresi në secili stad është pjesërisht i përcaktuar nga suksesi apo mungesa e suksesit 44. Në këndvështrimin psikosocial, maturimi fizik ka jehonat personale dhe sociale. Maturimi sjell një aftësi të re që hap mundësi të reja për fëmijën, por gjithashtu rrit dhe kërkesat e shoqërisë mbi të, pra ka një përshtatje të fëmijës me kulturën e tij dhe kjo shfaqet në dy mënyra. Të gjithë fëmijët në të gjitha kulturat kalojnë të njëjtat stade dhe çdo kulturë ka mënyrën e vet të drejtimit dhe përmirësimit 42 Bowlby, J. (1988). A secure base: parent-child attachment and healthy human development. London: Routledge, f Berzoff, J. (2011). Psychosocial Ego Development: The Theory of Erik Erikson. Në J. Berzoff, L. M. Flanagan, & P. Hertz (Red.), Inside Out and Outside In: Psychodynamic Clinical Theory and Psychopathology in Contemporary Multicultural Contexts (fv ). Plumouth, UK: Rowman & Littlefield Publishers, f Evans, R. I. (1967). Dialogue with Erik Erikson. New York: Harper & Row, f

38 të sjelljes së fëmijës në çdo stad. Së dyti, ekziston relativiteti kulturor brenda një kulture duke qenë se kultura ndryshon 45. Qasja psikosociale e Erikson tregon se periudha e moshës parashkollore karakterizohet nga detyra për të mësuar marrjen e iniciativës dhe në të njëjtën kohë kapërcimin e ndjenjës së fajit. Ngjarja më e rëndësishme në këtë stad është pavarësia. Liria e madhe e lëvizjes dhe autonomia e fëmijëve të kësaj moshe i mundëson atyre të veprojnë në mënyrë të pavarur krahasuar me një stad të mëparshëm dhe kështu ata kanë mundësi të nisin të eksplorojnë botën e tyre me një kuptim të ri për qëllimin. Në këtë moshë, fëmijët vendosin kontakte me një rreth më të gjerë njerëzish dhe mësojnë sesi të manipulojnë të gjitha gjërat ose të kenë më shumë pushtet mbi prindërit e tyre 46. Fëmijët e kësaj moshe hyjnë në një periudhë të pasur të imagjinatës dhe kreativitetit. Kjo është koha e romancës familjare dhe konflikteve midis asaj që fëmija do të donte në fantazi dhe asaj çka mund të ketë në realitet. Në këtë stad fëmijët përballen me detyrat psikologjike të egos siç është identifikimit me vlerat e prindërve dhe të shoqërisë. Në botën e tyre sociale, fëmijët që negociojnë suksesshëm midis kërkesave të brendshme psikologjike dhe pritshmërive sociale mësojnë të bëjnë plane dhe të zbulojnë, por gjithashtu ata duhet të mësojnë atë që mund dhe nuk mund të bëjnë apo të kenë. Ky stad karakterizohet gjithashtu nga aftësia për të arritur qëllimisht objektivat dhe me besim, pa ndjenja faji rreth tyre dhe pa ndërmarrë iniciativa që mund të jenë sulmuese apo ofenduese ndaj të tjerëve. 47. Duke qenë i bindur se tani ai është një individ, fëmija në këtë stad zbulon se çfarë lloj personi do të bëhet. Ai dëshiron t i ngjajë prindërve të tij, që për të janë shumë të fuqishëm dhe shumë të bukur, por edhe të rrezikshëm 48. Erikson elaboron mbi modalitetet bazike sociale duke sugjeruar kënaqësi nga konkurrimi, këmbëngulje në qëllim, kënaqësi nga pushtimi. Fëmijët e moshës parashkollore, më e dukshme tek pesë vjeçarët, zhvillojnë parakushte për iniciativat 45 Miller, P. H. (2000). Op.cit., f Erikson, E. H. (1977). Childhood and Society. London: Norton & Company Inc, f Erikson, E. H. (1964). Insight and Responsibility. New York: Norton, W. W. & Company, f Erikson, E. H. (1950). Growth and crises of the "healthy personality". Në M. J. Senn (Re.), Symposium on the healthy personality: transactions of special meetings of Conference on Infancy and Childhood (fv ). New York: Josiah Macy, Jr. Foundation, f

39 mashkullore ose femërore dhe mbi të gjitha, disa imazhe seksuale, të cilat do të jenë përbërës të rëndësishëm në aspektet pozitive dhe negative të identitetit në të ardhmen. Një sens i thellë i ndjenjave të fajit është zgjuar si rezultat i imagjinatës së shfrenuar që i drejton fëmijët drejt fantazive sekrete me përmasa të tmerrshme. Drejtuesi më i madh i iniciativës është ndërgjegjja. Parashkollorët nuk ndihen të frikësuar vetëm nga kuptimet, por ata gjithashtu dëgjojnë zërin e brendshëm të vetëvëzhgimit, vetëruajtjes dhe vetëndëshkimit, që i ndan ata radikalisht brenda vetes dhe një veçim social i ri dhe i fuqishëm 49. Kjo përbën gurin kilometrik të moralit. Si përfundim, në perspektivën psikosociale të Erikson, parashkollorët janë të hapur dhe marrin iniciativa. Loja dhe adhurimi i heronjve janë një formë e rëndësishme e iniciativës së fëmijëve. Ata janë të etur për të marrë përgjegjësi dhe gjithashtu fitojnë aftësinë për të gjykuar mbi sjelljen e tyre. Ata përjetojnë ndjenja faji, ku të qenit kokëfortë dhe gërnjar i paralajmëron ata kur janë duke dhunuar disa standarde të sjelljes dhe i jep atyre një ndjenjë pendimi, por gjithsesi ata i kryejnë këto veprime. Faji i tyre është i vlefshëm sepse i ndihmon të kenë kontroll dhe i drejton ata drejt sjelljeve pozitive dhe të shoqërisht të pranueshme Qasja konjitive për fëmijët e moshës parashkollore Jean Piaget si një ndër psikologët e parë të psikologjisë zhvillimit, ndërtoi një teori të zhvillimit konjitiv, ku përshkroi stadet e zhvillimit konjitiv që nga foshnjëria deri në adoleshencë. Sipas kësaj teorie, fëmijët e moshës parashkollore ndodhen në stadin paraoperacional të zhvillimit të tyre konjitiv, që përkon me stadin e dytë të këtij zhvillimi dhe që karakterizohet nga përdorimi i përfaqësimeve mendore dhe fillimet e logjikës. Stadi i të menduarit (inteligjencës) paraoperacional ndahet në dy nënstade, në nënstadin e të menduarit parakonceptual (2-4 vjeç) dhe nënstadin e të menduarit intuitiv (4-7 vjeç) 50. Sipas Piaget, të menduarit parakonceptual përbën periudhën e parë të zhvillimit të mendimit, që zgjat nga koha e shfaqjes së gjuhës deri rreth moshës 4 49 Feist, J., & Feist, G. J. (2005). Op.cit., f Cook, J. L., & Cook, G. (2005). Child Development: Principles and Perspectives. Boston: Allyn & Bacon, f

40 vjeçare që karakterizohet nga aftësia për të përfaqësuar mendërisht objektet dhe aftësia për t i identifikuar ato bazuar në klasat që i përkasin. Të menduarit intuitiv i referohet të menduarit që bazohet në perceptimet e eksperiencave personale dhe jo në përdorimin e logjikës formale. Fëmijët ndërmarrin disa eksperimente të thjeshta me objektet, manipulojnë me to dhe përdorin rregullat intuitive që nuk janë operacione mendore të mirëfillta. Mungesa e këtyre operacioneve vihet re te pamundësia për të kuptuar gjatësinë, sasinë, volumin ose masën e një objekti apo substance 51. Por në anën tjetër, fëmija fiton një aftësi të rëndësishme siç është ajo për të ruajtur simbolet. Piaget i referohet kësaj si një funksion semiotik që mundëson fëmijën të përfaqësojë diçka që mungon nga një objekt, fjalë ose simbol mendor. Kjo shkon përtej kohës dhe hapësirës. Funksioni semiotik përdor simbolet mendore, gjuhën dhe lojën simbolike 52. Të menduarit e fëmijës parashkollor karakterizohet nga egocentrizmi. Sipas Piaget, në fillim të këtij stadi, fëmija nuk është i zoti të decentralizojë perceptimin, që do të thotë se vëmendja e tij nuk kalon nga një aspekt i objektit ose i situatës te tjetri. Në këtë mënyrë, fëmija gjykon mbi botën si të centralizuar në veprimet dhe situatat në të cilat përfshihet, duke u dominuar nga këndvështrimi egocentrik, pasi ende ai është i pavetëdijësuar 53. Kjo formë e të menduarit, orienton në të njëjtën kohë edhe sjelljen e fëmijës në këtë periudhë zhvillimi. Kështu, fëmija sillet sipas qëllimeve të tij ekskluzivisht egocentrike pa marrë parasysh perspektivën e tjetrit. Gjithashtu, Piaget besonte se gjuha, si pjesë e zhvillimit konjitiv, nga mosha dy deri në katër vjeç po ashtu është egocentrike, përcjell fakte dhe kritika, duke mos shpjeguar ndonjë gjë për të tjerët, me pak sens të shkakësisë dhe bazuar në pohimin që të tjerët do të bien dakord me këndvështrimet e tij. Ndërsa nga mosha 4 deri në 7 vjeç mund të shihet rënie në gjuhën egocentrike, ndërgjegjësimi i fëmijëve për këndvështrimin e të tjerëve është i limituar 54. Piaget besonte se me rritjen e moshës fëmijët bëhen më pak egocentrikë dhe më të aftë të ndërmarrin gjykime më të matura 51 Piaget, J. (1950). The Psychology of Intelligence. London: Routledge & Kegan Paul, f.140; f.142; f Piaget, J. (1970). Genetic Epistemology. New York: The Norton Library, f.45; f Piaget, J. (1950). Op.cit., f Austin, S. (2000). Op.cit., f

41 morale, kjo në fëmijërinë e vonë (7-12 vjeç) 55. Fëmija mund të fantazojë se fjalët do të përmbushin atë që veprimet nuk mund ta bëjnë. Rreth moshës pesë vjeç, fëmija zhvillon kapacitetin për të arsyetuar, që i jep mundësi të arsyetojë edhe mbi veprimet e të tjerëve 56. Për Piaget, zhvillimi i kapacitetit për të arsyetuar edhe në kontekstin moral është rrjedhojë e zhvillimit të përgjithshëm konjitiv. Në mosha të ndryshme fëmijët kanë nivele dhe lloje të ndryshme të kuptimit moral. Ata lëvizin nga një perspektivë objektive në të cilën shkalla e dëmtimit dhe shkalla e ndëshkimit merren parasysh drejt një perspektive subjektive në të cilat qëllimet dhe rrethanat lehtësuese janë marrë parasysh 57. Fëmija piazhetian është i vetërregulluar, i organizuar si një i tërë ndërsa përpiqet të ruajnë ekuilibrin si brenda vetes ashtu edhe me mjedisin. Ai korrigjon çdo jo balancë konjitive deri në kufirin e asaj çka është në gjendje të bëjë. Piaget mendonte se ndikimet emocionale dhe sociale në zhvillimi konjitiv ishin shumë të rëndësishme 58. Ndërveprimi me njerëz të tjerë siguron një informacion të ri për t u asimiluar, diskutimet me prindërit mund të jenë veçanërisht të rëndësishme për mësimin rreth gjëra që nuk mund të shihen si besimi fetar (parajsa, Zoti) dhe koncepte specifike si rrotullimi i tokës, etj. 59. Po ashtu sipas qasjes konjitive, fëmijët e moshës parashkollore kanë nisur të zhvillojnë konjicionet e tyre për atë që Piaget dhe Kohlberg e quajtën arsyetimi moral, i cili drejtonte sjelljen morale të fëmijëve Rubin, K. H., & Schneider, F. W. (1973). The Relationship between Moral Judgments, Egocentric and Altruistic Behavior. Child Development, Austrian, S. G. (2000). Loc.cit. 57 Miller, P. H. (2000). Op.cit., f Ibid. f Harris, P. L., & Koenig, M. A. (2006). Trust in Testimony: How Children Learn About Science and Religion. Child Development, 77(3), Thompson, R. A. (2009). Early Foundations: Conscience and the Development of Moral Character. Në D. Narvaez, & D. K. Lapsley (Red.), Personality, Identity, and Character: Explorations in Moral Psychology (fv ). Cambridge: Cambridge University Press, f

42 Kërkimi i Kohlberg mbi stadet e zhvillimit të moralit është ndikuar fuqishëm nga puna e Piaget 61. Megjithatë, Piaget ishte i pari që u përpoq të përkufizonte stadet e arsyetimit moral te fëmijët përmes intervistave dhe vëzhgimeve të fëmijëve (në lojërat me rregulla). Duke përdorur të dhënat e mbledhura ai përshkroi tre stade të zhvillimit moral. Stadi paramoral, ku fëmijët nuk kanë sensin e detyrimit për të ndjekur rregullat. Stadi konvencional ku e drejta lidhej drejtpërsëdrejti me bindjen ndaj rregullave dhe një ekuacion i detyrimit me nënshtrimin ndaj pushtetit dhe ndëshkimit (rreth moshës 4-8 vjeç). Stadi i tretë është stadi i autonomisë ku qëllimi dhe pasojat e ndjekjes së rregullave merren në konsideratë nga fëmija dhe detyrimi bazohet në reciprocitet dhe shkëmbimin (rreth moshës 8-12 vjeç) 62. Por, Kohlberg e çoi më tej këndvështrimin e Piaget për zhvillimin konjitiv duke u fokusuar edhe në zhvillimin e gjykimit moral, i cili vazhdon përtej adoleshencës 63. Sipas teorisë së zhvillimit moral të Kohlberg, niveli parakonvencional i zhvillimit të moralit është karakteristikë për fëmijët e moshës parashkollore, ku kufijtë e moshës për këtë nivel janë nga 4 vjeç deri në 10 vjeç. Fëmija sillet sipas normave kulturore dhe përcaktimeve të asaj që është e mirë ose e keqe, e drejtë apo e gabuar, por i interpreton këto përcaktime në terma të pasojave fizike ose hedoniste të sjelljes së kryer (ndëshkim, shpërblim shkëmbim i favoreve) ose në termat e pushtetit fizik të atyre që i parashtrojnë rregullat dhe etiketat. Ky nivel përbëhet nga dy stade: stadi i parë është stadi i orientimit ndaj ndëshkimit dhe bindjes. Fëmijët që ndodhen në këtë stad i shohin pasojat fizike të veprimeve të tyre të përcaktuara nga sa të mira apo të këqija ato janë pavarësisht nga kuptimi apo vlera e tyre. Stadi i dytë është orientimi instrumental- relativ. Veprimet e drejta përbëhen nga ajo çka instrumentalisht kënaq 61 Turiel, E. (2006). The Development of Morality. Në W. Damon, R. M. Lerner, & N. Eisenberg (Re.), Handbook of Child Psychology (bot. i 6, Vëll. i 3). Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons Inc f Kohlberg, L. (2000). The Cognitive Developmental Approach To Moral Education. Në P. K. Smith, & A. D. Pellegrini (Red.), Psychology of Education: Major Themes (fv ). New York, f DeVries, R. (1991). The Cognitive Developmental Paradigm. Në W. M. Kurtines, & J. L. Gewirtz (Red.), Handbook of Moral Behavior and Development (fv. 7-12). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates, f

43 nevojat e vet individit dhe rastësisht nevojat e të tjerëve. Marrëdhëniet humane shihen në termat e reciprocitetit, të paanësisë dhe ndarjes së barabartë. 64. Arsyetimi moral i parashkollorëve përkon me karakteristikat e stadit të parë, të nivelit parakonvencional. Kështu, parashkollorët, konformohen me rregullat në mënyrë që të shmangin ndëshkimin dhe marrin shpërblime. Sjelljet morale janë të përcaktuara së jashtmi dhe drejtohet nga vetëdijesimi i fëmijëve se shpërblimet ose ndëshkimet mund jenë rrjedhojë e mendimeve dhe veprimeve të tyre. Kjo është një periudhë mjaft egocentrike në jetën e fëmijës që bazohet në nevojat dhe dëshirat e fëmijës për të shmangur pasojat negative. Fëmija nuk i kupton rregullat dhe pritshmëritë konvencionale apo shoqërore. Në stadin e dytë, morali instrumental, që përkon me fundin e moshës parashkollore dhe fillimin e fëmijërisë së mesme, ka një tregues që të menduarit e fëmijës përfshin shkëmbimin dhe reciprocitetin, ndërsa fëmija bëhet më i vetëdijshëm që të tjerët kanë opinione dhe janë më të preokupuar për çështjen e drejtësisë. Fëmijët fokusohen në rezultatet pragmatike dhe rregullat ndiqen që ata dhe të dashurit e tyre të përfitojnë 65. Si përfundim, në qasjen konjitive, fëmijët e moshës parashkollore mësojnë të kuptojnë konceptet, të kenë njohuri dhe aftësi për të mësuar dhe manipuluar simbolet. Në këtë moshë fëmija mund të komunikojë qëllimet, pëlqimet dhe mospëlqimet dhe zotëron aftësi sociale që e ndihmojnë të vendosë marrëdhënie me moshatarët dhe të bashkëveprojë me të rriturit. Sjellja e fëmijëve në vitet e para të moshës parashkollore karakterizohet nga mosshoqërimi me botën dhe përqendrimi tek vetja, përqendrimi në interesat dhe kënaqësitë vetjake. Ata e kanë të vështirë të përqendrohen në më shumë sesa në një gjë në të njëjtën kohë dhe e kanë të pamundur të lidhin ngjarjet e ndryshme me njëra tjetrën. Ata kanë një këndvështrim shumë subjektiv mbi botën dhe pohojnë se mënyra sesi ata e shohin botën është gjithashtu mënyra sesi shihet nga çdo njeri. Kështu, fëmijët parashkollorë e kanë të vështirë të shohin këndvështrime të ndryshme nga ato çka ata kanë. Nga ana tjetër, perspektiva e zhvillimit moral tregon se fëmijët e moshës parashkollore kanë një qeverisje të brendshme që i dikton idealet dhe standardet e sjelljes që kërkohen nga prindërit apo kujdestarët e tyre si dhe nga moshatarët e tyre. Ata kanë nevojë të kenë të rritur afër që t i ndihmojnë në 64 Kohlberg, L., & Hersh, R. H. (1977). Moral Development: A Review of the Theory. Theory into practice, 16(2), Austrian, S. G. (2000). Op.cit., f

44 mënyrë të vazhdueshme të ndërtojnë arsyetimin moral. Arsyetimi që prindërit ofrojnë për të shpjeguar pasojat e sjelljeve të fëmijëve, karakteristikë e prindërimit autoritativ, orienton fëmijët drejt kryerjes së sjelljeve të përshtatshme dhe të pranueshme në kontestin social të tyre Qasja socialkulturore për fëmijët e moshës parashkollore Lev Vygotsky, në qasjen e tij socialkulturore u fokusua në rolin që kishte ndërveprimi midis të rriturit dhe fëmijës në zhvillimin konjitiv dhe në proceset socializuese të fëmijës. Vygotsky mendonte se funksionet më të larta të planifikimit dhe organizmit në kursin e zhvillimit shfaqen dy herë, fillimisht në planin ndërpersonal (interpersonal) të ndërveprimeve sociale dhe më tej në planin vetëpersonal (intrapersonal) të funksionimit konjitiv individual, duke ndjekur një proces gradual të brendësimit 66. Në këtë studim, teoria e Vygotsky-t sjell një model specifik të për organizimin e ndërveprimeve të të rriturve me fëmijët, ku roli i fëmijës mund të zbatojë sjelljet specifike të që i kërkohen të kryejë nga i rrituri mentor. Një koncept vigotskian, që përdoret në studimet me fokus prindërimin është Zona e Zhvillimit të Përafërt (ZZhP), ku fëmija kryen sjelljet apo detyrat e kërkuara nga të rriturit nën drejtimin, orientimin dhe mbështetjen e të rriturve ose në bashkëpunim me moshatarë më të zotë. Po ashtu, një tjetër koncept që lidhet me zonën e zhvillimit të përafërt është dhe ajo që Vygotsky e quajti skela, duke iu referuar strategjive apo teknikave me të cilat prindërit mbështesin mësimin e fëmijëve përmes ndërhyrjeve që ofrojnë informacion mbi sjelljen apo detyrën në nivele të ndryshme të strukturës, duke njohur aftësitë e fëmijës 67. Vygotsky besonte se një pjesë e mirë e zhvillimit niste nga ndërveprimet sociale. Fëmijët provojnë një tërësi të veçantë aktivitetesh konjitive në praninë e të tjerëve dhe vetëm gradualisht arrijnë të realizojnë këto aktivitete vetë. Fillimisht një i 66 Pratt, M. W., Kerig, P., Cowan, P. A., & Cowan, C. P. (1988). Mothers and Fathers Teaching 3- Year-Olds: Authoritative Parenting and Adult Scaffolding of young Children's Learning. Developmental Psychology, 24(6), Kermani, H., & Brenner, M. E. (2000). Maternal scaffolding in the child's zone of proximal development across tasks: Cross-cultural perspectives. Journal of Research in Childhood Education,

45 rritur (prind, mësues, etj.) drejton aktivitetin e fëmijës, duke u përfshirë më shumë në zgjidhjen e problemit, por më vonë i rrituri dhe fëmija gradualisht ndajnë së bashku funksionet e zgjidhjes së problemit, ku fëmija merr iniciativën dhe i rrituri korrigjon ose udhëheq kur fëmija ngurron. Më tej i rrituri e lejon fëmijën të marrë përsipër rolin madhor e të menduarit dhe të përshtatë pozicionin e një audience mbështetëse dhe mirëkuptuese. Në fillim të rriturit mbështetës shërbejnë si modele, kritik dhe hetues, duke e drejtuar fëmijën drejt përdorimit të strategjive më efektive dhe aplikimin e tyre në një sërë aktivitetesh. Me kalimin e kohës, roli hetues kritik përshtatet nga fëmija, i cili aftësohet për të përmbushur disa nga këto funksione përmes vetërregullimit dhe vetëhetimit 68. Qasja socialkulturore tregon se te fëmijët e moshës parashkollore nis të formohet truri si një sistem dinamik i funksioneve mendore me funksione të reja më të larta që nxisin dhe ndryshojnë funksionet më të ulëta ekzistuese. Ata shfaqin aftësi për të përdorur gjuhën për të komunikuar nevojat, idetë dhe për të komentuar situatat. Ata janë në gjendje të përdorin gjuhën për të vendosur dhe për të ruajtur marrëdhëniet, duke iu dhënë mundësi të ndajnë ndjenjat me të tjerët. Parashkollorët vazhdojnë të ngatërrojnë ëndrrat me realitetin dhe mund të nxjerrin fantazi të gjalla të pazakonta, që për ta janë shpesh zëvendësuese të realitetit. Për fëmijët parashkollorë piktura primitive e botës është padyshim një pikturë ku kufijtë midis perceptimeve reale dhe fantazive janë fshirë 69. Vygotsky i referohej pesë viteve të para të jetës së një fëmije si vitet e një ekzistence primitive të izoluar dhe të vendosjes së lidhjeve më elementare, më primitive (themelore, bazike, parësore) me botën. Në stadet e para të zhvillimit, nuk ka rëndësi sesa i saktë apo efiçent është të menduarit e tyre veçanërisht në përballjen e 68 Brown, A. L., & Campione, J. C. (1984). Three Faces of Transfer: Implications for Early Competence, Individual Differences, and Instruction. Në M. E. Lamb, A. L. Brown, & B. Rogoff (Red.), Advances in Developmental Psychology (Vëll. i 3, fv ). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates, f Bodrova, E., & Leong, D. J. (2003). Learning and Development of Preschool Children from the Vygotskian Perspective. Në A. Kozulin, B. Gindis, V. S. Ageyev, & S. M. Miller (Red.), Vygotsky's Educational Theory in Cultural Context (fv ). New York: Cambrige University Press, f. 157;

46 parë me realitetin. Shpesh të menduarit e tyre nuk synon rregullimin dhe organizimin e një përshtatje efikase me botën e jashtme 70. Barbara Rogoff, psikologe kulturore dhe mbështetëse e qasjes socialkulturore duke u frymëzuar nga puna e Vygotsky-t, e vuri theksin te mënyra sesi të rriturit formësojnë dhe udhëheqin të menduarin e fëmijës, duke treguar se këto procese ndikohen nga komuniteti ose shoqëria në të cilën të rriturit bëjnë pjesë. Rogoff e quajti këtë proces, pjesëmarrja e udhëhequr. Për të, fëmijët nuk mendojnë të izoluar dhe se të menduarit është një aktivitet social. Aktivitetet në të cilat ata përfshihen dhe qëllimet që qëndrojnë poshtë tyre janë kulturalisht të përcaktuara dhe të ndryshme në komunitete ose kultura të ndryshme 71. Pjesëmarrja e udhëhequr ofron një perspektivë për të ndihmuar të fokusimin në mënyra të ndryshme që fëmijët mësojnë ndërsa marrin pjesë dhe drejtohen nga vlerat dhe praktikat e komuniteteve kulturore. Nuk është një metodë e veçantë për të mbështetur të mësuarit. Pjesëmarrja e udhëhequr nuk limitohet vetëm në mësimin e aftësive dhe praktikave shoqërisht të pranueshme. Të njëjtat procese përfshihen edhe kur fëmijët ndërveprojnë me të tjerët duke mësuar aftësi dhe praktika që prej shumë të tjerë konsiderohen të papëlqyeshme siç është përdorimi i dhunës për ti bërë ballë problemeve ndërpersonale. Këto ndërveprime e kanalizojnë të mësuarin e fëmijës drejt vlerave dhe praktikave të veçanta 72. Së fundi, në këtë studim, qasja socialkulturore shërben për të mbështetur idenë e ngritur se fëmijëve parashkollorë kanë nevojë për një marrëdhënie mbështetëse që ofrohet nga të rritur më me përvojë, në këtë rast prindërit, për të zhvilluar aftësitë e tyre sociale dhe sjelljet e përshtatshme. Prindërit janë të rriturit e parë në jetën e fëmijëve që përmes ndërveprimit të vendosur me ta i mësojnë dhe udhëheqin drejt asaj çka kultura në të cilën jetojnë e konsideron të pranueshme. Po ashtu theksi i vendosur në kulturën në të cilën formohet një fëmijë do të ndihmojë në analizat krahasuese të stileve të prindërimit në rrethet e përfshira në këtë studim. 70 Ibid. f Penn, H. (2005). Understanding Early Childhood: Issues and Controversies. Maidenhead: Open University Press, f Rogoff, B. (2003). The cultural nature of human development. New York: Oxford University Press, f

47 2.2.5 Qasja bihejviorale të mësuarit social për fëmijët e moshës parashkollore Qasja bihejviorale mbështetet në idenë se të mësuarit ndodh në një mjedis të caktuar dhe se ky mjedis ndikon sjelljet e njerëzve. Idenë qendrore të kësaj qasjeje e gjejmë në bindjen që Watson kishte kur thoshte se prej një numri fëmijësh ai mund të formonte me anë të kushtëzimit doktorin, juristin, lypësin dhe hajdutin, pavarësisht nga dëshirat e tyre dhe nga trashëgimia që kanë 73. Skinner, një nga teoricienët më të njohur të kësaj qasje, duke përdorur konceptin e të mësuar instrumental shpjegoi se fëmijët mësojnë që nëse kryejnë një sjellje të caktuar (si p.sh iu qeshin prindërve të tyre), ata marrin një përforcim (prindi mund ta marrë në krahë dhe të luajë). Nëse sjelljet pas përforcimit ndodhin disa herë, atëherë thuhet se ato janë kushtëzuar në mënyrë operante, sjellja përsëritet. Në kërkimet e veta laboratorike, Skinner-i zbuloi një gamë të gjerë sjelljesh të foshnjave dhe fëmijëve që mund të përsëriten më shpesh nëse përforcohen 74. Studiuesit e psikologjisë së zhvillimit ishin të interesuar të kuptonin se përforcuesit social, si vëmendja, buzëqeshjet dhe vlerësimet nga njerëzit e tjerë janë veçanërisht stimuj të fuqishëm si dhe mënyrës sesi parimet e kushtëzimit instrumental mund të aplikoheshin me sukses ndaj sjelljeve të padëshirueshme në mjediset sociale 75. Skinner pohonte se prindërit modifikojnë sjelljen e fëmijëve të tyre dhe po ashtu bëjnë edhe fëmijët me sjelljen e prindërve të tyre. Ai e vuri theksin te mënyra sesi kjo gjë ndodhte dhe besonte se edhe ata që mendonin se ndryshonin mendjen por jo ndjenjat përmes bindjes dhe argumenteve, në të vërtet ndryshonin sjelljen përmes pasojave të tyre 76. Kështu, i ashtuquajturi modifikimi i sjelljes u konsiderua si një metodë, e cila rezultoi e suksesshme në sjelljet problematike të tilla si shpërthimet e papritura të zemërimit, shmangia nga ndërveprimet sociale, etj. Gjithashtu, perspektiva e të mësuarit social fokusohet në proceset me të cilat shoqëria përpiqet të mësojë fëmijët të sillen si i rrituri ideal i shoqërisë. Teoricienët e 73 Tamo, A. (2005). Këshillimi dhe Psikoterapia. Tiranë: Albatros, f Miller, P. H. (2000). Op.cit., f Loc.cit. 76 Skinner, B. F. (1982). Contrived Reinforcement. The Behavior Analyst,

48 kësaj perspektive shfrytëzuan konceptin e identifikimit të Freud dhe i dhanë një perspektivë të re, sidomos për të mësuarit përmes vëzhgimit. Koncepti i Freud se fëmijët brendësojnë prindin dhe krijojnë superego mund të lidhet me vëzhgimin që fëmija i bën vlerave, besimeve dhe sjelljeve të prindërve të tij. Fëmijët kontrollojnë sjelljen e tyre duke përsëritur aprovimin e prindit (përforcimin) ose mosaprovimin (ndëshkimin). 77. Dollard dhe Miller (1941) e çuan më tej teorinë e të mësuarit social, duke theksuar se një forcat më të fuqishme të socializimit ishte imitimi. Ata pohuan se ekziston një tendencë e përgjithshme për të imituar dhe se kjo mësohet pasi fëmija mëson të përdor sjelljet e të tjerëve, si model reagimi që ka më shumë mundësi të shpërblehet dhe të përforcohet 78. Bandura dhe Walters (1963) duke përdorur konceptin e modelimit treguan se sjelljet e reja mund të mësohen duke parë një model, i cili është përforcuar. Ata e quajtën këtë proces përforcimi i përjetuar prej të tjerëve, në këtë rast të mësuarit ndodh pa kryer një sjellje të dukshme ose si Bandura e quante të mësuarit pa provë. Teoria e imitimit që Bandura dhe Walters ndërtuan e çoi më tej teorinë e të mësuarit duke përfshirë një sërë sjelljesh sociale dhe duke zgjeruar proceset e të mësuarit përmes përfshirjes së imitimit 79. Bandura e vazhdoi të zhvillonte edhe më tej teorinë e të mësuarit social duke shtuar komponentin konjitiv dhe duke e cilësuar si teoria social konjitive. Koncepti i të mësuarit përmes vëzhgimeve u bë një element i rëndësishëm në këtë teori duke iu referuar një procesi më të përgjithshëm të mësimit të informacionit nga njerëzit e tjerë, librat dhe media elektronike. Kjo ka kuptimin që pasi fëmijët kanë mësuar një sjellje të re duke vëzhguar disa modele për të imituar, ata mund i kombinojnë këtë sjellje për të formuar sjellje më komplekse Miller, P. H. (2000). Op.cit., f Yando, R., Seitz, V., & Zigler, E. (1978). Imitation: A Developmental Perspective. Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates, f Bandura, A., & Mischel, W. (1965). Modification of self-imposed delay of reward through exposure to live and symbolic models. Journal of Personality and Social Psychology, 2(5), Bandura, A. (1965). Influence of Models' Reinforcement Contingencies on the Acquisition of Imitative Responses. Journal of Personality and Social Psychology, 1(6),

49 Po ashtu, Bandura e vuri theksin te ndikimet konjitive (të brendshme) të sjelljes. Në vend që fëmijët të funksionojnë përmes mënyrave të tyre të ndëshkimeve dhe shpërblimeve në një mënyrë provë dhe gabime sa herë përballen me një problem, ata imagjinojnë rezultatet të mundshme, përllogarisin mundësitë, vendosin qëllimet dhe zhvillojnë strategjitë. Kjo ndodh në mendjen e tyre pa u përfshirë në veprimet e zakonshme dhe presin të shohin se çfarë do të shpërblehet ose ndëshkohet. Sigurisht, eksperiencat e kaluara ose ndëshkimet ndikojnë këto gjykime 81. Një koncept i rëndësishëm i teorisë së Bandura-s është dhe ndërtimi i konceptit të vet-njohjes rreth efikasitetit në situata të ndryshme. Një nga burimet e informacionit që përdorin fëmijët për të ndërtuar vet-efikasitetin është bindja verbale. Në këtë rast prindërit janë aktorët më të rëndësishëm në ofrimin e këtij informacioni duke folur me fëmijët për besimin që ata kanë në aftësitë e fëmijëve të tyre për të arritur qëllimet 82. Qasja e të mësuarit social mbi zhvillimin dhe kuptimin e moralit mbështet idenë se sjellja morale mësohet si çdo sjellje tjetër. Situata sociale si konteksti ku sjellja ndodh, ka një rëndësi të madhe në zhvillimin moral të fëmijës parashkollor. Shumë studiues mbështesin këndvështrimin e Bandura -s që vlerat dhe normat morale mund të mësohen përmes udhëzimeve të drejtpërdrejta 83. Kjo qasje përputhet me këndvështrimin psikanalitik, bazuar në përshkrimin e fëmijës si një qenie me moral të ndikuar nga faktorë të jashtëm dhe reagues ndaj ndëshkimeve të kujdestarëve dhe po ashtu edhe shembujve të tyre. Parashkollorët janë veçanërisht të vetëdijesuar ndaj shpërblimeve të menjëhershme dhe ndaj ndëshkimeve sepse ata ende nuk kanë fituar aftësitë vetërregulluese. 84 Bandura theksoi edhe mënyrën indirekte në të cilin ndodh të mësuarit moral. Duke e cilësuar si sjellje të mësuar përmes vëzhgimeve që fëmijët i bëjnë sjelljeve të personave të tjerë në mjedisin e tyre social. Kjo i referohet si të mësuarit modelues 81 Bandura, A. (1971). Social Learning Theory. New York: General Learning Corporation, f Bandura, A. (2006). Toward a Psychology of Human Agency. Perspectives on psychological science, 1(2), Bandura, A. (1999). A social cognitive theory of personality. Në L. A. Pervin, & O. P. John (Red.), Handbook of Personality: Theory and Research (bot. i 2, fv ). New York: Guilford Publications, f Thompson R. A., (2009). Op.cit. f

50 ose vëzhgues 85. Kjo nënkupton që parashkollorët zakonisht shfaqin të njëjtën sjellje të vëzhguar te dikush tjetër. Sjelljet e përshtatshme apo më pak të përshtatshme mësohen veçanërisht nga persona të rëndësishëm në jetën e parashkollorëve (si prindërit, anëtarë të tjerë të familjes dhe mësuesit). Sjelljet e fëmijëve janë reagime në përgjigje të nxitësve të brendshëm dhe të jashtëm. Ndikime të mundshme të brendshme të sjelljes janë gjenet, metabolizimi, mosha dhe gjinia. Ndikimet e jashtme të sjelljes përfshijnë variablat e përgjithshme të mjedisit si sjelljet prindërore dhe modelet e bashkëmoshatarëve 86. Studimi aktual fokusohet në mënyrën sesi stilet e prindërimit ndikojnë në sjelljet përshtatshme dhe të papërshtatshme te fëmijët e moshës parashkollore, bazuar në perspektivën e të mësuarit social të Bandura-s se fëmijët mësojnë sjelljet përmes modelimit dhe vëzhgimit. Pavarësisht se shumë faktorë priren që të ndikojnë zhvillimin siç janë temperamenti, prirjet, aftësitë e fëmijëve, etj., kujdesi që ata marrin nga prindërit e tyre dhe të tjerët e interesuar për ta, mjedisi në të cilin rriten, mundësitë që u jepen, mbështetja e mundshme kur nevojitet ose kur janë të shqetësuar dhe modelet e roleve, që përfaqësojnë vlerat dhe qëllimet që ata mund të identifikohen mbeten kontribuues të rëndësishëm në zhvillimin e tyre social. Prindërit luajnë një rol të rëndësishëm në shumicën e këtyre aspekteve dhe në këtë studim, ata do të shihen si protagonistë në raportimin e sjelljeve të fëmijëve të tyre. 2.3 Konstrukti i temperamentit të fëmijëve në moshën parashkollore Temperamenti përbën një konstrukt psikologjik, cili reflekton diferenca individuale në reagueshmëri dhe vetërregullim dhe që ndikohet nga trashëgimia, maturimi dhe eksperiencat 87. Përkufizimi i Thomas dhe Chess (1977) si komponentët 85 Bandura, A. (1991). Social Cognitive Theory of Moral Thought and Action. Në W. M. Kurtines, & J. L. Gewirtz, Handbook of Moral Behavior and Development (Vëll. i I). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates, f Bandura, A. (1971). Op.cit., f Rothbart, M. K., Chew, K. H., & Gartstein, M. A. (2001). Assessment of Temperament in Early Development. In L. T. Singer, & P. S. Zeskind (Eds.), Biobehavioral assessment of the infant. New York: Guilford Press, f

51 stilistik të sjelljes, jo çka personi bën por mënyra sesi ai/ajo bën pavarësisht se çfarë ndodh, është përkufizimi më i përdorur në këtë fushë 88. Në vitet e fundit, kuptimi dhe studimi mbi temperamentin ka avancuar. Pikëpamjet e hershme që e shihnin temperamentin si një konstrukt të pandryshueshëm dhe të qëndrueshëm janë zëvendësuar me pikëpamje më dinamike, të cilat konsiderojnë ndryshime zhvillimore të tij. Theksi i vendosur mbi temperamentin në foshnjëri është shtrirë në studimin e Rothbart dhe Derryberry edhe në fëmijëri dhe adoleshencë dhe gjithashtu, avancime janë bërë edhe në studimin e aspekteve të ndërveprimeve midis mjedisit dhe temperamentit 89. Studimet kanë treguar se temperamenti përfaqëson komponentin më të rëndësishëm në zhvillimin e personaliteti, dhe proceset që ndërtojnë temperamentin i nënshtrohen zhvillimit, veçanërisht gjatë viteve të para të jetës 90, duke shfaqur elementë të qëndrueshëm gjatë viteve të moshës parashkollore dhe duke mbetur një konstrukt më i qëndrueshëm me kalimin e moshës 91. Në vijimësi, përshkruhen disa nga qasjet teorike më influencuese në historinë e psikologjisë së zhvillimit, që ofrojnë përkufizimin e temperamentit, mekanizmat zhvillimorë të përfshirë si dhe elementët që maten në studimet e temperamentit të fëmijës Qasja psikiatrike e temperamentit të fëmijës nga Thomas dhe Chess Alexander Thomas dhe Stella Chess konsiderohen si pionierët e studimit empirik të temperamentit të fëmijës. Ata e përkufizuan konceptin e temperamentit si karakteristika stilistike që janë të pranishme që në periudhën e fëmijërisë dhe që i 88 Lerner, J. V. (1993). The Influence of Child Temperamental Characteristics on Parent Behaviors. Në T. Luster, & L. Okagaki, Parenting: an ecological perspective (fv ). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates, f Rothbart, M. K., & Derryberry, D. (2000). Temperament in Children. In C. von Hofsten, & L. Bäckman (Ed.), Psychology at the turn of the millennium: Volume 2. Social, developmental, and clinical perspectives East Sussex: Psychology Press, f Rothbart, M. K., & Bates, J. E. (2006). Temperament. In Handbook of Child Psychology. New Jersey: John Wiley & Sons, f Roberts, B. W., & DelVecchio, W. F. (2000). The rank-order consistency of personality traits from childhood to old age: a quantitative review of longitudinal studies. Psychological bulletin, 126(1),

52 referohet diferencave individuale të qëndrueshme të zhvilluara herët në jetë, që lidhen me tendencat sjellore dhe që bazohen në një strukturë të përcaktuar biologjikisht 92. Thomas, Chess dhe kolegët e tyre dizenjuan një studim, që njihet në psikologji si Studimi Longitudinal i New York (NYLS), i cili nisi në vitin 1956 dhe konsistoi në ndjekjen e 133 fëmijëve nga 84 familje, (kryesisht familje të arsimuara njujorkeze), që prej moshës 3 muajsh deri në moshën e rritur. Po ashtu, një kampionë prej 98 fëmijësh të prindërve portorikan që jetonin në qytetin e New York të klasës punëtore u ndoqën për 14 vjet 93. Rezultatet e këtyre studimeve ndihmuan në identifikimin e dimensioneve të temperamentit. Kështu, Thomas, Chess dhe Birch (1968) krijuan një prej modeleve më të njohur dhe të përdorur për shpjegimin dhe kuptimin e temperamentit, që përfshinte nëntë dimensione: (a) nivelin e aktivitetit, (b) ritmicitetin ose rregullin e funksioneve biologjike, (c) reagimin e afrimit apo largimit kundrejt stimujve të rinj, (d) përshtatshmërinë, (e) intensitetin e shprehjeve të gjendjes shpirtërore (humori), (f) pragu i reagimit, (g) cilësia e gjendjes së humorit, (h) humbja e vëmendjes, dhe (j) vëmendja dhe këmbëngulja 94. Duke u bazuar në këto dimensione, Thomas dhe Chess (1991) përshkruan tri modele të temperamentit duke i ndarë fëmijët e marrë në studim në tri grupe: (a) të lehtë, (b) të vështirë, dhe (c) të ngadaltë ngrohtë. Në grupin e parë, ishin fëmijët e lehtë, të cilët kishin regjim në sjelljen e të fjeturit, reagime pozitive ndaj afrimit me njerëz të tjerë, përshtatshmëri të lartë, intensitet emocional të ulët ose të moderuar dhe gjendje humori pozitive. Ata përbënin 40% të fëmijëve të përfshirë në studim. Grupi i dytë përbëhej nga fëmijët e vështirë të cilët shfaqin mungesë rregulli, distancë, përshtatshmëri të ulët, intensitet të lartë emocional dhe gjendje humori negativ. Në këtë grup përfshiheshin 10% e fëmijëve në popullatën e studimit. Grupi i tretë përbëhej nga fëmijët e ngadaltë ose të turpshëm, të cilët u përshkruan si fëmijë të tërhequr nga situatat e reja, të ngadaltë për tu përshtatur, që kishin aktivitet dhe intensitet të ulët dhe shfaqën kryesisht një gjendje negative humori. Ata përbënin rreth 92 Zentner, M., & Bates, J. E. (2008). Loc.cit. 93 Lerner, J. V. (1993). Op.cit. f Ramsay, D., & Lewis, M. (2001). Temperament, Stress, and Soothing. Në T. D. Wachs, & G. A. Kohnstamm (Red.), Temperament in Context (fv ). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates, f

53 5-15% të grupit të studimit në varësi të interpretimit të kritereve. Cary (1970) tregoi se pjesa tjetër e mbetur e fëmijëve, 40% e tyre, i kombinonin këto cilësi dhe u referuan si të ndërmjetëm 95. Gjithashtu, Thomas dhe Chess (1977) propozuan një model mirëpërshtatje për të ilustruar natyrën ndërvepruese midis temperamentit dhe mjedisit në zhvillimin e fëmijës, veçanërisht në shpjegimin e zhvillimit të problemeve të sjelljes te fëmijët. Ata shpjeguan se ky model ndodh kur temperamenti individual i fëmijës dhe karakteristika të tjera personale si motivacioni ose aftësitë mund të përballen me sukses me kërkesat e mjedisit, ndërsa varfëria për tu përshtatur ndodh atëherë kur kërkesat e mjedisit ose pritshmëritë janë të ekzagjeruar dhe nuk janë në përputhje me temperamentin e personit ose me karakteristika të tjera 96. Në vitet e fundit, një skemë triadike, ka konsideruar temperamentin në një këndvështrim të ri duke identifikuar fëmijët jashtë kontrollit (i ngjashëm me tipin e fëmijës së vështirë), fëmijët e mbi kontrolluar (e ngjashme me fëmijët e ngadaltë ngrohtë) dhe fëmijët elastik (e ngjashme me fëmijët e lehtë) 97. Duke qenë se studimet që pasuan punën e Thomas dhe Chess janë bazuar në fëmijët parashkollorë dhe të moshave më të vona, statusi i tipave të temperamentit nuk është stabilizuar plotësisht. Megjithatë, në këto studime përdoren tri tipat që kanë këto karakteristika: fëmija i pa kontrolluar kryen sjellje të qëllimshme, nervoz, i pavëmendshëm dhe impulsiv; fëmija i mbi kontrolluar është i turpshëm, bindet, kritikon vazhdimisht veten dhe pëlqehet nga të rriturit; fëmija elastik është i aftë të përqendrohet, ka vetëbesim, vetësiguri dhe është i hapur ndaj situatave të ndryshme Qasja sjellje-gjenetikë ndaj temperamentit e Buss dhe Plomin Një tjetër qasje teorike e njohur që shpjegon konceptin e temperamentit është ajo e Buss dhe Plomin (1984). Kjo është cilësuar si qasja më sistematike dhe 95 Zentner, M., & Bates, J. E. (2008). Loc.cit. 96 Shinner, R. L., Buss, K. A., McClowry, S. G., Putnam, S. P., Saudino, K. J., & Zentner, M. (2012). What Is Temperament Now? Assessing Progress in Temperament Research on the Twenty-Fifth Anniversary of Goldsmith et al. (1987). Child Development Perspectives, 6(4), Hart, D., Burock, D., London, B., Atkins, R., & Bonilla-Santiago, G. (2005). The relation of personality types to physiological, behavioural, and cognitive processes. European Journal of Personality, 19(5), Zentner, M., & Bates, J. E. (2008). Loc.cit. 45

54 metodologjikisht e bazuar në studimin e temperamentit të fëmijës, gjatë dy dekadave të shkuara 99. Ata e përkufizuan temperamentin si një tërësi tiparesh të trashëguara të personalitetit që shfaqen herët në jetë (dy vitet e para të jetës) dhe përzgjodhën ato tipare, të cilat mendohen se sigurojnë një themel për zhvillimin e mëvonshëm të personalitetit dhe përjashtojnë diferencat individuale të përkohshme/kalimtare. Sipas tyre, sa më i trashëgueshëm të jetë një tipar i caktuar, aq më të shumta janë mundësitë që ky tipar të përbëjë temperamentin 100. Parë në këtë këndvështrim, tiparet e temperamentit janë ato tipare, që paraqesin lidhje të forta mes proceseve psikologjike dhe biologjike. Buss dhe Plomin (1984) në qasjen e tyre ishin më tepër të interesuar për ato tipare, të cilat kanë veti parashikuese për zhvillimin e mëvonshëm, sesa për ato tipare të cilat shfaqin vazhdimësi ose të paktën lënë gjurmë në personalitetin e mëvonshëm 101. Autorët fillimisht menduan se katër tiparet që i përmbushnin këto kritere ishin: emocionaliteti, aktiviteti, shoqërueshmëria dhe impulsiviteti. Por më vonë në rishikimin që ata i bënë teorisë së tyre (1975) tipari i katërt, impulsiviteti, i cili i referohej tendencës për kontroll emocional dhe të sjelljes u hoq nga këndvështrimi teorik origjinal, pasi analiza faktoriale tregoi se ky tipar përbëhej nga disa nën komponentë. Gjithashtu, sipas Buss dhe Plomin, impulsiviteti nuk shfaqet derisa fëmija arrin moshën shkollore, një këndvështrim ky që bie ndesh me kriterin e vendosur nga ta, që shfaqja e tipareve të temperamentit ndodhte në etapat e para të zhvillimit. Ata besonin se emocionaliteti, aktiviteti dhe shoqërueshmëria (Modeli EASh) janë tri tipare që plotësojnë kriteret e tyre strikte për dimensionet e temperamentit dhe që mund të gjenden në foshnjëri dhe fëmijërinë e hershme dhe që mund të përdoren për të parashikuar sjelljet e mëvonshme 102. Emocionaliteti (E) lidhet me predispozicionin/ tendencën për t u mërzitur dhe shqetësuar lehtësisht. Emocionaliteti përbëhet nga sjelljet negative të tilla si 99 Strelau, J. (2002). Temperament: A Psychological Perspective. New York: Kluwer Academic Publishers, f Buss, A. H., & Plomin, R. (1986). The EAS Approach to Temperament. Në R. Plomin, & J. Dunn (Red.), The Study of Temperament: Changes, Continuities and Challenges (fv ). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates, f Ibid. f Zentner, M., & Bates, J. E. (2008). Loc.cit. 46

55 irritueshmëria, të qarët dhe reagimet intensive. Plomin dhe Rowe treguan se krahasuar me njerëzit që kanë emocionalitet të ulët, njerëzit emocional janë më të shqetësuar kur përballen me ngjarje që mbartin emocionalitet dhe ata reagojnë me nivele të larta të nxitshmërisë emocionale. Kjo tregon se ata janë më të vështirë për t u qetësuar gjatë periudhës së foshnjërisë dhe fëmijërisë 103. Niveli i aktivitetit i referohet energjisë së shpenzuar. Duke qenë se lëvizja i referohet të gjitha sjelljeve, ajo gjithashtu ka kuptimin se aktiviteti mund të shprehet në çdo lloj sjellje. Ai përbëhet nga dy komponentë siç është ritmi dhe forca, që në shumicën e rasteve korrelojnë me njëri tjetrin. Fëmijët që kanë aktivitet të lartë, priren të vendosin një ritëm të shpejtë në sjelljes e tyre, si për shembull, lëvizin ose ecin shpejt dhe ata që kanë një aktivitet të ulët priren të vendosin një ritëm më të ngadaltë në sjelljen e tyre si për shembull flasin ose lëvizin ngadalë. Këndvështrimi i autorëve mbi aktivitetin nuk ndryshoi në teorinë e riparë të temperamentit 104. Shoqërimi është tendenca për të preferuar dhe kërkuar shoqërinë me të tjerë përkundrejt të qëndruarit vetëm. Buss dhe Polmin (1984) sugjeruan pesë forma të shpërblimeve sociale që përbëjnë shoqërueshmërinë dhe janë: prezenca e të tjerëve, ndarja e një aktiviteti me të tjerët, tërheqja e vëmendjes nga të tjerët, reagueshmëria reciproke e shprehur në reagime të tilla si marrëveshja, mosmarrëveshja, surpriza dhe interesi dhe forma e pestë është iniciativa për ndërveprime sociale. Autorët theksojnë se çdo ndërveprim social mund të jetë shpërblyes dhe përmbajtja e shpërblimeve sociale të tilla si mirëkuptimi, respekti dhe lavdërimi nuk lidhet me shoqërueshmërinë. Në këtë rast, shoqërueshmëria është një koncept zhvillimi i shprehur përmes ndërveprimeve sociale. Të qenit i shoqërueshëm ndryshon nga të qenit i ndrojtur, parë kjo në aspektin se njerëzit e ndrojtur mund ta dëshirojnë prezencën e personave të tjerë, por i shmangen pasi ata përjetojnë ankth dhe tension kur janë të shoqëruar nga njerëz të tjerë, veçanërisht për njerëzit që ata nuk i njohin mjaftueshëm 105. Nga diskutimi i mësipërm, është e dukshme se temperamenti i referohet aspekteve stilistike të sjelljes (p.sh. si reagon fëmija ndaj situatave) më tepër sesa 103 Rowe, D. C., & Plomin, R. (1977). Temperament in Early Childhood. Journal of Personality Assessment, 41(2), Strelau, J. (2002). Op.Cit. f Ibid. f

56 çfarë bën fëmija konkretisht në një situatë (p.sh. përmbajtja sjellore), pse një fëmijë e bën këtë (p.sh. motivimi), ose aftësia e këtij fëmije për të kryer sjelljen specifike. Kërkuesit modern të temperamentit të fëmijës zakonisht tregojnë se fëmijët vijnë në këtë botë me gatishmëri sjellore siç tregohet edhe në konstruktin e temperamentit. Këto diferenca individuale nxjerrin në pah variacione në ndërveprimet fëmijë-prind/kujdestar dhe rrjedhimisht ndikojnë procesin dinamik të zhvillimit brenda fëmijës duke përfshirë faktorët gjenetikë, fiziologjikë, individual dhe mjedisorë Qasja e temperamentit me në qendër emocionin e Goldsmith dhe Campos Goldsmith dhe Campos (1982) i referohen temperamentit duke konsideruar dallime individuale në aspektin emocional. Sipas kësaj qasje, temperamenti përcaktohet si zhvillim i hershëm në prirjen për të përjetuar dhe shprehur emocionet, duke përfshirë dhe aspektet rregulluese të tyre 106 (Goldsmith, Lemery, Aksan, & Buss, 2000). Edhe pse termi emocionalitet në fushën e temperamentit i referohet dallimeve individuale në emocionet negative, Goldsmith dhe Campos e shikojnë temperamentin jo si një dimension të vetëm por i referohet dallimeve individuale në emocionet kryesore, duke përfshirë këtu edhe emocionet pozitive (si p.sh. lumturia, interesimi, mërzia, zemërimi, frika). Dallimet individuale në këto predispozita emocionale janë shprehur në aspekte kohore dhe intensive të sjelljes, duke përfshirë sjelljet vokale, mimikën e fytyrës dhe shprehitë motorike 107. Autorët theksojnë faktin se përkufizimi i tyre për temperamentin është i bazuar në sjellje, pa iu referuar bazës biologjike të temperamentit, qofshin gjenetike ose neuropsikologjike. Megjithatë, Goldsmith dhe Campos sugjerojnë që qasja e tyre teorike për temperamentin, veçanërisht struktura e temperamentit duhet të konsiderohet vetëm te foshnjat, pasi emocionet në foshnjëri janë reagimet dominante me anë të të cilave ata rregullojnë marrëdhënien me botën e jashtme Goldsmith, H. H., Lemery, K. S., Aksan, N., & Buss, K. A. (2000). Temperament substrates of personality development. In V. J. Molfese, D. L. Molfese, & R. R. McCrae (Eds.), Temperament and personality development across the life-span (fv. 1-32). New York: Taylor & Francis, f Zentner, M., & Bates, J. E. (2008). Loc.cit. 108 Strelau, J. (2002). Op.Cit. f

57 Së bashku me Rothbart, Goldsmith realizoi një seri vlerësimesh laboratorike të zgjeruara, që njihen si Lab-TAB dhe një inventar shumëdimensional (TBAQ) për të mbledhur vlerësimet e marra nga kujdestarët primar në lidhje me temperamentin e shfaqur te foshnjat dhe fëmijët. Fillimisht këto instrumente ishin krijuar për të matur pesë komponentë emocionalë të temperamentit (aktiviteti motorik, zemërim, frikë, kënaqësi/lumturi, interesim/këmbëngulje) 109. Koncepti i rregullimit emocional, i cili është i ngjashëm me rregullimin ndaj stimujve të jashtëm, është një nga konstruktet më komplekse të temperamentit. Përkufizimi i tij është i përbërë nga procese të jashtme dhe të brendshme përgjegjëse për monitorimin, vlerësimin dhe ndryshimin e reagimeve emocionale, kryesisht karakteristikat intensive dhe kohore për të përmbushur një qëllim specifik 110. Rregullimi emocional është një ndodhi ose proces i veçantë që aktivizohet pas një ngjarje emocionale, si p.sh., kur një fëmijë ndalohet të ndjekë një qëllim, ai ndjen zemërim e më pas nuk e shfaq atë. Megjithatë, Campos, Frankel dhe Camras argumentojnë se emocioni dhe rregullimi emocional mund të jenë të pandashëm. Ato ndodhin në të njëjtën kohë dhe reagimi emocional varet nga procese rregulluese që janë të pranishme në faza më të hershme Qasja psikobiologjike e temperamentit e Rothbart dhe Derryberry Qasja psikobiologjike e zhvillimit të temperamentit përshkruhet si një qasje zhvillimore (e orientuar drejt fëmijës), organike -psikobiologjike dhe multidimensionale, me fokus në gjithë sjelljen e fëmijës. Marrëdhëniet ndërmjet emocionit dhe rregullimit emocional qëndrojnë në qendër të qasjes së Rothbart dhe Derryberry, edhe pse rëndësia më e madhe i jepet mekanizmave neurofizilogjike Goldsmith, H. H. (1996). Studying Temperament via Construction of the Toddler Behavior Assessment Questionnaire. Child Development, 67, Thompson, R. A. (1994). Emotion regulation: A theme in search of definition. Monographs of the Society for Research in Child Development, 59, Campos, J. J., Frankel, C. B., & Camras, L. (2004). On the nature of emotion regulation. Child Development, 75(2), Goldsmith, H. H., Buss, A. H., Plomin, R., Rothbart, M. K., Thomas, A., Chess, S., Hinde, R. A., McCall, R. B. (1987). Roundtable: What Is Temperament? Four Approaches. Child Development, 58,

58 Më konkretisht, Rothbart dhe Derryberry e përkufizuan temperamentin si ndryshime organike në reagim dhe vetëpërmbajtje. Koncepti i reagimit i referohet nxitshmërisë biologjike, që përfshin nxitjen e sistemeve neuroendokrine, sistemi nervor autonom dhe afektiv. Diferencat individuale të reagimit mund të maten nga pragu i reagimit, koha e përgjigjes, intensiteti i një veprimi të caktuar, koha e rritjes dhe koha e për tu kthyer në gjendjen fillestare. Në dallim, vetërregullimi i referohet proceseve që rrisin, ulin, ruajnë dhe riorganizojnë strukturën e reagimit, qoftë kjo në mënyrë parashikuese/parandaluese apo në mënyrë korrigjuese 113. Shpesh shihet në termat e formave të sjelljes vetëkontrolluese. Proceset sjellore të lidhura me vetërregullimin përfshijnë afrimin, shmangien, inhibimin dhe vetërregullimin e vëmendjes 114. Për nga aspekti sjellor, temperamenti mund të vëzhgohet në të gjitha moshat si diferenca individuale në modelet e emocionalitetit, aktivitetit dhe vëmendjes. Nga aspekti fenomenologjik, ai përjetohet në formën e ndjenjave të energjisë, interesit dhe afektit 115. Rothbart dhe kolegët e saj kanë identifikuar tri dimensione të gjera të temperamentit, ku secili dimension përfshin një sërë dimensionesh më të ngushta: (a) ekstraversion që përfshin shkallë të tilla si parashikim pozitiv, nivel aktiviteti dhe kërkimin e ndjesive të reja; (b) emocionaliteti negativ, që përfshin frikën, zemërimfrustrimin, dhe parehatinë sociale; dhe (c) reagimi ndaj situatave të jashtme që përfshin aspekte si kontrolli frenues, fokusim të vëmendjes dhe ndjeshmëri perceptimi 116. Një supozim i rëndësishëm në këtë model është se sjelljet reaguese dhe vetërregulluese janë të lidhura ngushtë me procese neurofiziologjike. Një rast i tillë është reagimi ndaj situatave të jashtme që përkufizohet si aftësia për të inhibuar një 113 Rothbart, K. M., & Derryberry, D. (1981). Development of individual differences in temperament. Në M. E. Lamb, & A. L. Brown (Red.), Advances in developmental psychology. Hillsdale, NJ: Erlbaum. f Derryberry, D., & Rothbart, M. K. (1988). Arousal, affect, and attention as components of temperament. Journal of personality and social psychology, Goldsmith, H. H., Buss, A. H., Plomin, R., Rothbart, M. K., Thomas, A., Chess, S., Hinde, R. A., McCall, R. B. (1987). Loc.cit. 116 Posner, M. I., & Rothbart, M. K. (2007). Educating the human brain. Washington, DC: American Psychological Association, f

59 përgjigje dominuese përkundrejt një përgjigjeje jo dominuese 117. Kështu, për shembull nëse një person priret të jetë i ndjeshëm ndaj situatave të stresit dhe në të njëjtën kohë ka një sistem të fortë inhibimi, mund të vuajë në një situatë sociale ku duhet të hyjë në diskutim me një të huaj. Individët që i kanë më të ulëta këto dimensione dhe që në të njëjtën kohë kanë prirje për të reaguar pozitivisht mund të përjetojnë situatat sociale si ekstremisht pozitive dhe po ashtu ti bëjnë këto situata pozitive dhe për të tjerët Prindërimi i fëmijëve në moshën parashkollore Psikologë dhe studiues të ndryshëm kanë treguar një interes të vazhdueshëm për ndikimin e prindërimit në zhvillimin dhe sjelljen e fëmijëve, duke nisur që prej kohës së Dewey në 1910, lëvizjes psikanalitike në vitet 1920 dhe punës së bihejvioristëve në kërkimet e tyre mbi socializmin e fëmijëve në vitet Megjithatë, këto përpjekje të hershme nuk arritën të jepnin një përkufizim për të kuptuar dhe matur prindërimin 119. Diana Baumrind 120 njihet si studiuesja, e cila vendosi një gur kilometrik në studimet moderne mbi prindërimin dhe stilet e prindërimit. Që prej kësaj kohe e në vijimësi, studiuesit kanë ndërtuar dhe aplikuar një tërësi metodash për të studiuar mënyrën sesi prindërit kultivojnë/ndalojnë sjellje të pa/përshtatshme te fëmijët e tyre, disa prej të cilave do të prezantohen në vijimësi. Prindërimi përbën një komponent të rëndësishëm në zhvillimit të fëmijëve. Por në anën tjetër, ata përshtaten dhe ndryshojnë, ndërsa fëmijët e tyre kalojnë nga njëra periudhë zhvillimi në tjetrën. Kështu, këndvështrime të ndryshme teorike kanë analizuar karakteristika të ndryshme të prindërimit, që përkojnë me ndryshime në moshën e fëmijës. 117 Rothbart, M. K., Ahadi, S. A., & Evans, D. E. (2000). Temperament and personality: origins and outcomes. Journal of personality and social psychology, 78(1), Goldsmith, H. H., Buss, A. H., Plomin, R., Rothbart, M. K., Thomas, A., Chess, S., Hinde, R. A., McCall, R. B. (1987). Loc.cit. 119 Teti, D. M., & Candelaria, M. A. (2002). Parenting Competence. In M. Bornstein (Ed.), Handbook of parenting, Vol. 4, Social conditions and applied parenting. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum, f Baumrind, D. (1991). The influence of parenting style on adolescent competence and substance use. Journal of Early Adolescence, 11(1),

60 Kështu, koncepti i prindërimi si një stad zhvillimi u përmend për herë të parë në literaturën psikanalitike nga Benedek 121. Sipas tij, prindërit e fëmijëve parashkollorë shfaqin karakteristikat e prindërimit tërësor, që përfshin periudhën nga konceptimi deri kur fëmija fillon shkollën, ku prindërit i perceptojnë fëmijët si plotësisht të tyre 122. Një tjetër e dhënë mbështetëse për prindërimin si një stad zhvillimi vjen edhe nga teoria e zhvillimit psikosocial të Erik Erikson. Në stadin e shtatë të teorisë së zhvillimit psikosocial, stadi i gjenerativitetit përkundrejt stanjacionit, që përkon me moshën e rritur. Erikson e pa prindërimin si prototip të gjenerativiteti 123. Gjenerativiteti i referohet aftësisë për të dhënë diçka nga vetja një personi apo disa personave. Pavarësisht se arrihet në disa mënyra, ai shprehet kryesisht në kontekstin e prindërimit, kur prindërit ndihen të plotësuar duke investuar në jetën e fëmijëve të tyre, ndarjen e eksperiencave jetësore personale dhe duke i mësuar dhe udhëzuar fëmijët. Sipas Eriksonit, janë të pakta eksperiencat në jetë që ofrojnë mundësi për tu kujdesur për të tjerët, për të realizuar nevojën tonë për të qenë të nevojshëm dhe për të ushtruar dëshirën e lindur për të mësuar si prind Një tjetër këndvështrim në shpjegimin e stadeve të zhvillimit të prindërimit është teoria e Newberger. Sipas kësaj teorie, konceptet e prindërve për fëmijën dhe roli prindëror përfaqësojnë një strukturë konjitive të prindërimit, pra një logjikë personale për t i dhënë kuptim botës. Roli prindëror në marrëdhënien prind - fëmijë është një aspekt i botës sociale, që qëndron në detyrën e konjicionit social, logjika për të menduarit rreth personave dhe marrëdhënieve në botën sociale. Po ashtu, ai përdori konceptin ndërgjegjësim prindëror, një koncept ky që prindërit përdorin për të 121. Benedek, T. (1959). Parenthood as a developmental phase: A contribution to the libido theory. Journal of the American Psychoanalytic Association, 7, Cohler, B. J., & Paul, S. (2002). Psychoanalysis and Parenthood. Në M. H. Bornstein (Re.), Handbook of Parenting: Being and becoming a parent (Vëll. i 3, fv ). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates, f Pratt, M. W., & Arnold, M. L. (2006). Growing into Generativity: Adolescent Roots of a Generative Self in Emerging Adulthood. In Proceedings Notre Dame Symposium on Personality and Moral Character. Center for Ethical Education. 124 Erikson, E. (1977). Op.cit., f

61 interpretuar reagimet dhe sjelljen e fëmijëve dhe për të formuluar praktika prindërore 125. Galinsky (1981) solli një studim informues që karakterizonte stadet e zhvillimit prind-fëmijë në termat e detyrave që prindërit duhet të përmbushnin në një stad të caktuar 126. Sipas studimit të tij, prindërit që kanë fëmijë në moshën parashkollore ndodhen në stadin e autoritetit dhe stadit interpretues. Stadi i autoritetit (me fëmijë të moshës 2 deri në 5 vjeç) parashtron si detyrë qendrore faktin sesi e përballojnë prindërit pushtetin, që do të thotë sesi e përballojnë përgjegjësinë, si komunikojnë efektivisht, si të zgjedhin dhe zbatojnë limitet, vendosin sa ta mbrojnë dhe ta ruajnë fëmijën, përballen me konfliktet që lindin mes tyre dhe fëmijëve, dhe përballin ose shmangin betejat e vullnetit Stadi interpretues (kur fëmija është 5-12 vjeç), në këtë stad prindërit kanë si detyrë kryesore të interpretojnë botën e fëmijëve të tyre, që nënkupton jo vetëm interpretimin e vetes së tyre, por dhe interpretimin dhe zhvillimin e vet-konceptit të fëmijëve të tyre, duke iu përgjigjur pyetjeve të tyre, duke i mundësuar aftësitë dhe informacionet që ata kanë nevojë dhe duke i ndihmuar të formojnë vlerat Në studimin aktual ndërveprimi me prindërit është shqyrtuar duke konsideruar stilin që ata përdorin për vendosur marrëdhënie, rregulla, ofruar mbështetje, ngrohtësi dhe ndëshkuar apo kritikuar sjelljen e fëmijëve të tyre të moshës parashkollore. Po ashtu, do të paraqiten këndvështrime teorike të zhvillimit të sjelljes prindërore, dimensionet e prindërimit si dhe do të sqarohen stilet e prindërimit dhe sjellje të tjera prindërore. Më poshtë do të shqyrtohen dy qasjet që studimet mbi prindërimin kanë përdorur më së shumti, që janë dimensionet e prindërimit dhe stilet e prindërimit. 125 Newberger, C. M. (1980). The Cognitive Structure of Parenthood: Designing a Descriptive Measure. New Directions for Child and Adolescent Development (7), Wapner, S. (2014). Parental Development: A holistic, Developmental Systems-Oriented Perspective. In J. Demick, K. Bursik, & R. DiBiase (Eds.), Parental Development. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, f Gallinsky, E. (1987). The Six Stages of Parenthood. Reading: MA: Perseus Publishing, f Ibid., f

62 2.4.1 Dimensionet e prindërimit Dimensionet e prindërimit janë përkufizuar si karakteristika, cilësi, skema përshkruese të përdorura për të shpjeguar natyrën e prindërimit, përfaqësojnë blloqet mbi të cilat janë ndërtuar studimet mbi prindërimin 129. Studiuesit kanë përdorur një sërë perspektiva teorike dhe qasje metodologjike për të identifikuar dimensionet e prindërimit, ku fillimisht janë mbështetur në karakteristika të përgjithshme të prindërimit. Analizat faktoriale që janë bërë për të dhënat e mbledhura nga studimet e para me prindër evropianë-amerikanë të klasave të mesme kanë identifikuar dy dimensione të sjelljes prindërore: një që vlerësonte konstrukte të tillë si pranimi prindëror, ngrohtësia ose mbështetja dhe tjetra që vlerësonte konstruktin e kontrollit prindëror. Kështu, në pesë studimet më klasike të periudhës nga etiketimet për faktorin e parë kanë qenë: pranimi përkundrejt refuzimit, ngrohtësia emocionale përkundrejt armiqësisë. Ndërsa për faktorin e dytë në po këto studime kanë qenë: dominanca përkundrejt dorëzimit, shkëputja përkundrejt përfshirjes, lejimi përkundrejt të qenit strikt dhe autonomia përkundrejt kontrollit. Qëndrueshmëria e gjetjeve ka qenë mjaft e kënaqshme dhe dy shqyrtimet e literaturës më influencuese në këtë fushë (në fund të viteve 70 dhe në fillim të viteve 80) kanë arritur në konkluzionin se këto dy dimensione të prindërimit mund të etiketohen si mbështetja prindërore dhe kontrolli prindëror 130. Duke filluar pas viteve 1960, studiuesit e prindërimit nisën të hulumtonin për një gamë më të gjerë të karakteristikave të prindërimit, që përfshinin stimulimin konjitiv 131, skelën 132 (termi vigotskian për ndihmën e dhënë nga prindërit për 129 Skinner, E., Johnson, S., & Snyder, T. (2005). Six Dimensions of Parenting: A Motivational Model. Parenting: Science and Practice, 5(2), Power, T. G. (2013). Parenting Dimensions and Styles: A Brief History and Recommendations for Future Research. Childhood Obesity, 9(1), Hess, R. D., & Shipman, V. C. (1965). Early Experience and the Socialization of Cognitive Modes in Children. Child Development, 36(4), Wood, D., Bruner, J. S., & Ross, G. (1974). The Role of Tutoring in Problem Solving. Journal of child psychology and psychiatry, 17,

63 zgjidhjen e problemeve), monitorimin 133 dhe ritualet 134 që ndiqen në familje. Nga rezultatet e studimeve më të zgjeruara për karakteristikat e prindërimit u shtua dhe një dimension i tretë i vlerësimit të prindërimit, që u etiketua si dimensioni i strukturës, i cili përshkruante shkallën në të cilën prindërit i siguronin fëmijës një mjedis të parashikueshëm, të organizuar dhe të qëndrueshëm 135. Nga ana tjetër, Baumrind vlerësoi dhe studioi konstruktin e kontrollit prindëror, i cili ishte një-dimensional duke konstatuar se prindërimi përbëhet nga dy dimensione: përgjegjshmëria dhe kërkesa 136. Përgjegjshmëria është përshkruar si niveli në të cilin prindërit qëllimisht edukojnë individualitetin, vetërregullimin, vetëbesimin, duke qenë të sinkronizuar me fëmijën, mbështetës dhe pranues ndaj nevojave të veçanta dhe kërkesave të fëmijës 137. Kërkesat prindërore i referohen kërkesave që prindërit drejtojnë ndaj fëmijëve që ata të lidhen me të gjithë anëtarët e familjes, duke përdorur kërkesa të maturuara, supervizim, përpjekje disiplinuese dhe gatishmëri për tu përballur me fëmijën që nuk bindet 138. Dimensioni i kërkesës përbëhet nga dy komponentë: monitorimin dhe kontrollin konfrontues. Monitorimi, siguron rregull, strukturë dhe parashikueshmëri për jetën e fëmijës dhe kontrolli që i jep formë sjelljes dhe largon sjelljet potencialisht të papërshtatshme të fëmijës 139. Më vonë ajo përdori këto konstrukte për të përshkruar stilet e prindërimit (do të diskutohen më poshtë). Në studimin e tyre Skinner, Johnson dhe Snyder, duke përdorur një pyetësor me një shkallë të gjerë, në të cilin u përfshinë 1200 prindër që kishin fëmijë nga klasa e 3 deri në të 5, identifikuan gjashtë dimensione të prindërimit: ngrohtësia, refuzimi, mbështetja e autonomisë, ndëshkimi, struktura dhe kaosi. Në analizën faktoriale, 133 Borawski, E. A., Ievers-Landis, C. E., Lovegreen, L. D., & Trapl, E. S. (2003). Parental Monitoring, Negotiated Unsupervised Time, and Parental Trust: The Role of Perceived Parenting Practices in Adolescent Health Risk Behaviors. Journal of Adolescent Health, 33(2), Fiese, B. H., Tomcho, T. J., Douglas, M., Josephs, K., Poltrock, S., & Baker, T. (2002). A Review of 50 Years of Research on Naturally Occurring Family Routines and Rituals: Cause for Celebration? Journal of Family Psychology, 16(4), Power, T. G. (2013). Loc.cit. 136 Baumrind, D. (1971). Loc.cit. 137 Baumrind, D. (1991). Loc.cit. 138 Op.cit. 139 Baumrind, D. (2013). Authoritative Parenting Revisited: History and Current Status. Në R. E. Larzelere, A. S. Morris, & A. W. Harrist (Red.), Authoritative Parenting: Synthesizing Nurturance and Discipline for Optimal Child Development (fv ). Washington, DC: American Psycho logical Association, f

64 Skinner dhe kolegët gjetën se të gjashtë dimensionet përshtateshin me të dhënat më mirë sesa tri dimensionet e komentuara Stilet e prindërimit Termi stil prindërimi i referohet një tërësie sjelljesh të ndërmarra për rritjen e fëmijëve që kombinohen për të ndikuar sjelljet dhe qëndrimet te fëmijët dhe adoleshentët 141. Diana Baumrind duke konsideruar dimensionin e përgjegjshmërisë dhe kërkesës prindërore, klasifikoi sjelljen që prindërit përdornin për rritjen e fëmijëve fillimisht në tri stile prindërimi që ishin autoritarian (kërkesa të larta, përgjegjshmëri e ulët), lejues (përgjegjshmëri e lartë, kërkesa të ulëta) dhe prindërimi autoritativ (kërkesa të larta, përgjegjshmëri e lartë). Meqë vetëm pak prindër përshtateshin në këto stile prindërimi, Baumrind i zgjeroi më tej modelet e prindërimit për të përfshirë prindërit që kishin të dyja këto dimensione të ulëta (të paangazhuar) dhe po ashtu ata prindër që ishin mesatar në një ose në të dy dimensionet (p.sh., direktiv, mjaftueshëm të mirë dhe demokratik) 142, megjithatë interesi i Baumrind ishte të shihte mënyrën sesi prindërit ndryshonin në dimensione të shumëfishta për t i klasifikuar ata në stile të ndryshme të prindërimit. Në studimin e parë të saj mbi stilet e prindërimit, ajo identifikoi tri grupe të fëmijëve parashkollorë që shfaqën modele të ndryshme të sjelljes: fëmijët asertivë, të vetësigurt, vetëkontrollues, të gjallë dhe të shoqërueshëm; grupi i dytë ishin fëmijët e tërhequr, mosbesues dhe të pakënaqur dhe në grupin e tretë ishin fëmijët me vetëkontroll ose vetësiguri të ulët dhe të tërhequr nga ngjarjet e reja. Këta fëmijë u përzgjodhën nga një sondazh i 110 fëmijëve, të cilët u vlerësuan nga mësuesja dhe një psikolog; ata ishin fëmijë që mblodhën pikët më të larta ose më të ulëta në dy nga pesë dimensione dhe po ashtu shfaqën sjelle të ngjashme në klasë dhe në detyrat e strukturuara eksperimentale. Bazuar në vëzhgimet në shtëpi, laborator dhe intervistat 140 Skinner, E., Johnson, S., & Snyder, T. (2005). Loc.cit. 141 Steinberg, L., Mounts, N. S., Lamborn, S. D., & Dornbusch, S. M. (1991). Authoritative parenting and adolescent adjustment across varied ecological niches. Journal of Research on Adolescence, 1(1), Baumrind, D., Larzelerea, R. E., & Owens, E. B. (2010). Effects of Preschool Parents' Power Assertive Patterns and Practices on Adolescent Development. Parenting: Science and Practice, 10(3),

65 e prindërve, Baumrind identifikoi tri stile prindërimi të shoqëruara me këto tri modele të sjelljes së fëmijëve. Stili autoritativ shoqërohej me sjelljen asertive dhe të vetësigurt të fëmijës, stili autoritarian shoqërohej me sjelljen e tërhequr dhe të shkëputur të fëmijës dhe stili lejues shoqërohej me sjelljet e fëmijëve që kishin vetëkontroll dhe vetësiguri të ulët 143. Në studimin e dytë, Baumrind dhe Black studiuan një kampion me fëmijë parashkollorë dhe shqyrtuan korrelacionin midis vlerësimeve të vëzhguesit të sjelljes së fëmijëve parashkollorë dhe praktikave të prindërimit, këto të fundit, bazuar në intervista dhe vëzhgime të ambienteve familjare për të dy prindërit. Korrelacionet rezultuan të përputhura me gjetjet e studimit të parë, vetëm se në këtë studim prindërit nuk u klasifikuan në stile prindërimi, por vetëm në dimensionet e prindërimit 144. Në studimin e tretë, vëzhguesit vlerësuan prindërit nga 134 familje për 50 shkallë vlerësimi gjatë vëzhgimeve në shtëpi. Bazuar në prototipat e stileve të prindërimit të identifikuara në studimin e parë, prindërit në 102 familje u grupuan në tetë stile prindërimi. Diferencat në sjelljen e fëmijës si funksion i stilit të prindërimit u analizuan veçmas për djemtë dhe vajzat. Gjetjet rezultuan komplekse, por përgjithësisht ato ishin mbështetëse për studimin e parë 145. Pavarësisht, se studime në kohë të ndryshme i kanë modifikuar stilet e prindërimit, klasifikimi më i përdorshëm bazohet në tipologjinë e Baumrind, e cila evidentoi tre stile prindërimi: autoritarian, autoritativ dhe lejues. Ky klasifikim i ka shërbyer në krijimin e shkallës matëse të stileve të prindërimit 146. Madje kjo shkallë matëse ka rezultuar të ketë një besueshmëri statistikisht mjaft të kënaqshme në shqyrtimin e literaturës të ndërmarrë nga Olivari, Tagliabue dhe Confalonieri 147 dhe në studime të ndërmarra në kontekste të ndryshme kulturore si turk 148, portugez 149, etj. 143 Baumrind, D. (1967). Child Care Practices Anteceding Three Patterns of Preschool Behavior. Genetic Psychology Monographs, Baumrind, D., & Black, A. E. (1967). Socialization Practices Associated with Dimensions of Competence in Preschool Boys and Girls. Child Development, 38(2), Baumrind, D. (1971). Loc.cit. 146 Robinson, C. C., Mandleco, B., Olsen, S. F., & Hart, C. H. (1995). Authoritative, Authoritarian, and Permissive Parenting Practices: Development of a New Measure. Psychological Reports, 77, Olivari, M. G., Tagliabue, S., & Confalonieri, E. (2013). Parenting Style and Dimensions. Marriage & Family Review Questionnaire: A Review of Reliability and Validity, 49, Onder, A., & Gulay, H. (2009). Reliability and validity of parenting styles & dimensions questionnaire. Procedia Social and Behavioral Sciences, 1, Pedro, M. F., Carapito, E., & Ribeiro, T. (2015). Parenting Styles and Dimensions Questionnaire The Portuguese. Psychology/Psicologia Reflexão e Crítica, 28(2), , 28(2),

66 Studimi i paraqitur në këtë disertacion është konceptuar mbi bazën e kësaj tipologjie të klasifikimit të stileve të prindërimit Stili i prindërimit autoritativ Stili autoritativ i prindërimit karakterizohet nga nivele të larta të mbështetjes, ngrohtësisë, rregullave të mirëpërcaktuara, komunikimit efektiv (që synon të nxisë pavarësinë psikologjike) dhe nivele të kontrollit të sjelljes që shkojnë nga e moderuar në të lartë 150. Prindërit autoritativë marrin vendime mbi disiplinimin duke integruar pikëpamjet e fëmijës për aq kohë sa vet prindi i shikon si të arsyeshme. Ata përdorin arsyen dhe kontrollin ndërsa disiplinojnë fëmijën e tyre, tregohen të kujdesshëm për të mos përdorur forma të ashpra të ndëshkimeve ose të kufizojnë autonominë e fëmijës Një tjetër karakteristikë e prindërimit autoritativ janë edhe shkëmbimet verbale prind - fëmijë për atë që studiuesit e cilësojnë si jap dhe marr, që ndihmon komunikimin e hapur midis prindërve dhe fëmijëve të tyre. Ky dialog reciprok përfshin qëndrimin e prindit për të qenë i hapur ndaj opinioneve të fëmijës, por në të njëjtën kohë të mos dështojë në shprehjen e perspektivave personale. Prindërimi autoritativ ngrihet mbi idenë se ndjenjat dhe mendimet e prindërve dhe fëmijëve njihen dhe mbështeten me po të njëjtën rëndësi Stili i prindërimit autoritarian Stili autoritarian i prindërimit karakterizohet nga sjellje prindëruese të tilla si përdorimi i ndëshkimit, kërkesat, të qenit strikt dhe i ngurtë. Prindërimi autoritarian përbëhet nga nivele të ulëta të mbështetjes, komunikimit dhe arsyetimit. Prindërit që bëjnë pjesë në këtë kategori përshkruhen si përdorues të formave të ashpra të ndëshkimit, të paarsyeshme me qëllim që fëmija të pajtohet me idetë e tij/saj, si dhe duke mos toleruar dhe konsideruar dhënien e kontributit të fëmijës në aktivitetet e përditshme të jetës në familje Baumrind, D. (1991). Loc.cit. 151 Darling, N. (1999). Parenting Style and Its Correlates. Washington: ERIC Digest 152 Bornstein, M. H., & Zlotnik, D. (2009). Op.cit., f Baumrind, D. (1971). Loc.cit. 58

67 Objektivi më i zakonshëm i prindërve që përdorin këtë stil prindërimi është të formojnë dhe të kontrollojnë sjelljen dhe qëndrimet e fëmijëve në përputhje me standardet absolute të përcaktuara nga ata. Prindërit autoritarian i ndalojnë fëmijët nga marrja e iniciativës, duke u mohuar në këtë mënyrë, fëmijëve të tyre mundësitë për të marrë përgjegjësi për sjelljen e tyre Stili i prindërimit lejues Baumrind e përshkroi stilin lejues të prindërimit të orientuar drejt tolerancës dhe pranimit të sjelljeve të fëmijës, qofshin këto edhe impulsive. Prindërit që karakterizohen nga stili lejues përdorin pak ndëshkim dhe shmangin kontrollin dhe kufizimet për fëmijët e tyre. Sjelljet prindërore të këtij stili përfshijnë nivele të larta të pranimit dhe autonomisë së dhënë për fëmijët, së bashku me nivelet e ulëta të disiplinimit dhe kontrollit të sjelljes. Ky stil prindërimi është ndarë në dy kategori, lejues - tolerues dhe lejues-neglizhues 155. Prindërit me stil lejues neglizhues shfaqin nivele të ulëta të mbështetjes dhe të kontrollit prindëror, ndërsa prindërit lejues tolerues shfaqin nivel të ulët kontrolli i cili e ka bazën në besimin absolut dhe pikëpamjen demokrate 156. Fëmijët që jetojnë me prindërit lejues-neglizhues kanë autonomi pakufi dhe iu mungon marrëdhënia e mbështetëse ose baza e sigurt. Kjo lloj autonomie shihet më tepër si një ndarje nga prindi sesa si një proces negocimi për të vendosur një balancë të shëndetshme midis vetërregullimit dhe lidhjes me prindin. Fëmijët që jetojnë në familje ku mbizotëron lejim - neglizhimi janë më të prirur të shoqërohen me moshatarë që kanë histori të sjelljeve devijante, veçanërisht ndërsa hyjnë në moshën e adoleshencës dhe gjithashtu priren të kundërshtojnë autoritetin, pasi nuk janë ekspozuar mjaftueshëm ndaj rregullave ose disiplinës së qëndrueshme (si p.sh., monitorimi) të ndjekur nga prindërit e tyre. Stili i prindërimit neglizhues karakterizohet nga kërkesa dhe përgjegjshmëri e ulët. Prindi neglizhues nuk i dedikohet roleve të prindërimit dhe është i painteresuar për të ndihmuar fëmijën 154 Grolnick, W. S., & Farkas, M. (2002). Parenting and the Development of Children s Self- Regulation. Në M. H. Bornstein (Re.), Handbook of parenting: Practical issues in parenting (bot. i 2, Vëll. i 5, fv ). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates, f Baumrind, D. (1991). Loc.cit. 156 Lamborn, S. D., Mounts, N. S., Steinberg, L., & Dornbusch, S. M. (1991). Patterns of Competence and Adjustment among Adolescents from Authoritative, Authoritarian, Indulgent, and Neglectful Families. Child Development, 62(5),

68 në mënyrë që ai të zhvillohet normalisht. Ky prind limiton kohën dhe energjinë për t iu përkushtuar fëmijës. Gjithashtu, ai karakterizohet nga përfshirja e ulët dhe njohja e pakët që ka për jetën e fëmijës së tij, shumë rrallë tregon interes për çfarë ndodh në kopsht, apo me shokët dhe po ashtu shumë rrallë konsideron mendimin e fëmijës në proceset e marrjes së vendimeve Për më tepër, prindërit indiferentë dështojnë në ndjekjen e rregullave apo udhëzimeve për të kontrolluar fëmijën. Prindërit lejues - neglizhues kanë një stil jete ku nevojat dhe interesat e tyre janë në qendër Stili i prindërimit lejues - tolerant karakterizohet nga nivele të ulëta të kontrollit prindëror por nivele të larta të mbështetjes dhe përkujdesjes prindërore. Fëmijët që kanë prindër të përdorin këtë stil prindërimi mund të kenë nivele të larta të vetëvlerësimit / vetëbesimit dhe pavarësisë. Megjithatë, mungesa e kontrollit prindëror të prindërve lejues mund të zhbëjë ndikimin pozitiv të përkujdesjes së vazhdueshme që këta prindër tregojnë për fëmijët. Si rrjedhojë, dhënia e autonomisë mund të ndodhë në kontekstin e mungesës së rregullave apo disiplinës duke rezultuar në dhënien e një pavarësie pakufi. Në këtë mënyrë, ndikimi i stilit të prindërimit lejues-tolerant mund të jetë i ngjashëm me atë të prindërimit lejues-neglizhues sidomos parashikohet të ndodh në kontekstin e shoqërisë që fëmijët krijojnë me moshatarët e tyre me sjellje problematike, mungesës së motivacionit ose angazhimit në shkollë dhe sjelljeve problematike të drejtuara së jashtmi nga mungesa e rregullave dhe disiplinës prindërore (Maccoby & Martin, 1983 cituar në Bush, K. R., & Peterson, G. W. (2008)) Ndikimet e stileve të prindërimit në sjelljen e fëmijëve parashkollorë Stili autoritativ i prindërimit Në studimin longitudinal të Baumrind me fëmijët e moshës parashkollore drejt adoleshencës, zbuloi se fëmijët parashkollorë që kishin prindër autoritativë ishin më të maturuar, më të pavarur, shfaqnin më shumë sjellje prosociale dhe ishin më të 157 Bornstein, M. H., & Zlotnik, D. (2009). Parenting Styles and their Effects. Në J. B. Benson, & M. M. Haith (Red.), Social and Emotional Development in Infancy and Early Childhood (fv ). Oxford: Elsevier, f Bush, K. R., & Peterson, G. W. (2008). Family Influences on Child Development. Në T. P. Gullotta, & G. M. Blau (Red.), Handbook of childhood behavioral issues: evidence-based approaches to prevention and treatment. New York: Routledge, f

69 orientuar ndaj arritjeve, krahasuar me fëmijët e prindërve jo autoritativë. Ndërsa, fëmijët e prindërve lejues morën pikë të ulëta në matjet e vetëbesimit, vetëkontrollit dhe kompetencave. Edhe kur ky kampion u studiua gjatë viteve të adoleshencës, u vu re se gjetjet ishin të qëndrueshme kur këta fëmijë ishin parashkollorë 159 Po ashtu, studime të ndryshme kanë faktuar lidhjen midis prindërimit autoritativ dhe rezultateve pozitive në zhvillim dhe sjellje te fëmijët dhe adoleshentët. Prindërimi autoritativ përkundrejt atij lejues dhe autoritarian është shoqëruar me zhvillimin e kompetencave të ndryshme. Studimi i kryer nga Lamborn, Mounts, Steinberg dhe Dornbusch synoi të hulumtonte marrëdhënien midis prindërimit autoritativ dhe përshtatshmërisë së adoleshentëve duke konsideruar si faktor moderator kontekstin në të cilin jetonin (etnia, statusi socio-ekonomik dhe struktura e familjes). Analizat treguan se marrëdhënia pozitive e stilit autoritativ të prindërimit kapërcente etninë, statusin socio-ekonomik dhe strukturën e familjes, çka do të thotë se adoleshentët që kishin prindër pranues, të sigurt dhe tolerantë kishin rezultate më të larta në shkollë, kishin vetëbesim, raportojnë më pak ankth dhe dëshpërim dhe janë më pak të prirur për t u përfshirë në sjellje delinkuente 160. Kërkimet me kampionë me prejardhje amerikane, kryesisht të klasës së mesme evropiane-amerikane kanë gjetur se prindërimi autoritativ parashikon pasoja të dëshirueshme psikosociale te fëmijët dhe adoleshentët Prindërimi autoritativ është shoqëruar me nivele të larta të vetëvlerësimit , strategjitë për arritje në 159 Baumrind, D., & Black, A. E. (1967). Loc.cit. 160 Lamborn, S. D., Mounts, N. S., Steinberg, L., & Dornbusch, S. M. (1991). Loc.Cit. 161 Baumrind, D. (1991). Loc.cit. 162 Steinberg, L., Lamborn, S. D., Dornbusch, S. M., & Darling, N. (1992). Impact of Parenting Practices on Adolescent Achievement: Authoritative Parenting, School Involvement, and Encouragement to Succeed. Child Development, 63, Martinez, I., & Garcia, J. F. (2007). Parenting Styles and Adolescents' Self-Esteem in Brazil. Psychological Report, Zakeri, H., & Karimpour, M. (2011). Parenting Styles and Self-esteem. Social and Behavioral Sciences, 29,

70 shkollë 165, aftësive sociale dhe më pak problem me sjelljet antisociale ose abuzimin me substancat (veçanërisht në adoleshencë) 166. Stili autoritarian i prindërimit Studimet kanë treguar se nuk ka një konsensus midis efekteve të stilit autoritarian të prindërimit për të gjithë fëmijët. Stili autoritarian i prindërimit ka rezultuar të jetë i dëmshëm në disa kultura, ndihmues për disa të tjera dhe në disa raste është gjetur se ky stil prindërimi mund të jetë produkt i stresit që përjetojnë fëmijët ose i nivelit të ulët të statusit social ekonomik të familjeve Studimi i kryer me një kampion me fëmijë afrikano - amerikan zbuloi se fëmijët përfituan në një farë mënyre nga praktikat autoritariane të prindërimit. Stili autoritarian i prindërimit u gjet të ishte një faktor mbrojtës nga sjelljet vetëvrasëse të këta fëmijë që kishin simptoma depresive dhe në të njëjtën kohë u gjet se nuk kishte faktorë mbrojtës që lidheshin me prindërimin autoritarian për fëmijët kaukazian 169. Megjithatë, shumica e studimeve mbi prindërimin autoritarian tregojnë se ai është mjaft i dëmshëm për zhvillimin e fëmijës dhe gjeneron probleme të sjelljes në vitet në vazhdim 170. Studime të tjera shkojnë më tej duke gjetur se këto probleme të sjelljes mund të shprehen si sjellje kriminale te fëmijët dhe kjo u gjet në shqyrtimin e literaturës nga Leschied, Chiodo, Nowicki dhe Rodger 171. Ky kërkim tregoi se prindërimi autoritarian mund të jetë një faktor risku për zhvillimin e problemeve të sjelljeve te fëmijët. 165 Aunola, K., Stattin, H., & Nurmi, J.-E. (2000). Parenting styles and adolescents' achievement strategies. Journal of Adolescence, 23, Baumrind, D. (1991). Loc.cit. 167 Querido, J. G., Warner, T. D., & Eyberg, S. M. (2002). Parenting styles and child behavior in African American families of preschool children. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 31(2), Lansford, J. E., Criss, M. M., Dodge, K. A., Shaw, D. S., Pettit, G. S., & Bates, J. E. (2009). Trajectories of Physical Discipline: Early Childhood Antecedents and Developmental Outcomes. Child Development, 80(5), Greening, L., Stoppelbein, L., & Luebbe, A. (2010). The moderating effects of parenting styles on African-American and Caucasian children s suicidal behaviors. Journal of youth and adolescence, 39(4), Thompson, A., Hollis, C., & Richards, D. (2003). Authoritarian parenting attitudes as a risk for conduct problems. European Child & Adolescent Psychiatry, 12(2), Leschied, A., Chiodo, D., Nowicki, E., & Rodger, S. (2008). Childhood Predictors of Adult Criminality: A Meta-Analysis Drawn from the Prospective Longitudinal Literature. Canadian Journal of Criminology and Criminal Justice, 50(4),

71 Studime të tjera mbi praktikat e rritjes së fëmijëve kanë treguar se prindërit me nivele të larta stresi janë më të prirur për t u përfshirë në praktika të ashpra disiplinimi të ngjashme me ato që gjenden në prindërimin autoritarian Studiuesit që kanë shqyrtuar kampione në Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë raportuar se prindërit të cilët përdorin praktika që ngjasojnë me stilin autoritarian të prindërimit priren të nxisin nivele të ulëta të aftësive sociale (p.sh., konceptin për veten dhe rezultatet akademike) dhe nivele e të larta të pasojave negative si çrregullime të sjelljes, sjellje problematike të drejtuar së jashtmi dhe mospërputhje/ mos rënie dakord me moshatarët 174. Po ashtu, studime të kryera me kampion të klasës së mesme evropiane-amerikane, kanë treguar se stili autoritarian i prindërimit shoqërohet me efektet më negative dhe problematike psikosociale te fëmijët dhe adoleshentët 175. Stili lejues i prindërimit Po ashtu edhe stili lejues i prindërimit shoqërohet me rezultatet të dobëta sjellore te fëmijët. Prindërit lejues përfshihen në teknika disiplinimi që shpesh janë ambige, duke mundësuar që fëmijët të marrin mesazhe të paqëndrueshme në lidhje me sjelljet e pranueshme dhe të papranueshme. Arsyeja për këtë gjë është se shpesh këta prindër janë tolerantë në lidhje me rritjen e fëmijëve dhe në rast frustracioni ata mund të shpërthejnë me intensitet kundrejt fëmijëve të tyre 176. Në studimin e ndërmarrë nga Knuston et al., u studiua tipi i dytë i stilit të prindërimit lejues, stili lejues-neglizhues dhe u gjet një lidhje e rëndësishme statistikore midis praktikave neglizhuese të prindërimit dhe sjelljeve antisociale të fëmijëve. Fëmijët e neglizhuar ishin më të prirur për t i përfshirë në sjellje të mëvonshme antisociale si adoleshentë sesa fëmijët të cilën nuk ishin rritur në familje me stil prindërimi neglizhues Kjo gjetje u konfirmua në studimin e përsëritur të 172 Loc.cit. 173 Laskey, B. J., & Cartwright Hatton, S. (2009). Parental discipline behaviors and beliefs about their child: associations with child internalizing and mediation relationships. Child: care, health and development, 35(5), Steinberg, L., Mounts, N. S., Lamborn, S. D., & Dornbusch, S. M. (1991). Loc.cit. 175 Bush, K. R., & Peterson, G. W. (2008). Op.cit, f Baumrind, D. (1971). Loc.cit. 177 Knutson, J. F., DeGarmo, D. S., & Reid, J. B. (2004). Social Disadvantage and Neglectful Parenting as Precursors to the Development of Antisocial and Aggressive Child Behavior: Testing a Theoretical Model. Aggressive Behavior, 30,

72 Knistson et al., (2005) se prindërimi neglizhues shoqërohet me sjellje negative në fëmijëri, dhe po ashtu edhe lidhja midis vështirësive socio-ekonomike dhe zhvillimit të sjelljeve agresive ndërmjetësohej nga variablat e prindërimit për praktikat neglizhuese, kontrollin e ulët dhe disiplinën ndëshkuese të ashpër 178. Gjatë shqyrtimit të studimeve të ndryshme për tri stilet e prindërimit të diskutuara, është e dukshme se stili autoritativ i prindërimit shoqërohet me rezultate më pozitive në fëmijëri. Prindërit autoritativë kanë fëmijë të cilët janë të mirëpërshtatur. Stilet e prindërimit autoritarian dhe lejues janë po thuaj njësoj të papërshtatshme për familjet përveç disa të dhënave që sugjerojnë disa përfitime për fëmijët afrikano-amerikan që rriten në familjet autoritariane. Fëmijët që rritjen në familje, ku dominon stili autoritarian dhe lejues janë më të rriskuar për zhvilluar probleme në sjellje dhe mirëfunksionim në të ardhmen Sjelljet prindërore dhe përshtatshmëria sjellore te parashkollorëve Studimet sugjerojnë se një tjetër këndvështrim për të kuptuar prindërimin dhe më specifikisht stilet e prindërimit është fokusimi në dimensione specifike të sjelljeve prindërore Shqyrtimi i dimensioneve specifike të sjelljes së prindërimit i lejon studiuesit të studiojnë veçmas marrëdhëniet midis sjelljeve specifike të prindërimit dhe zhvillimit të fëmijës dhe adoleshentit 181. Një objektiv i rëndësishëm i studimeve që fokusohen në dimensionet individuale të sjelljes prindërore shqyrtojnë ato aspekte specifike të stileve të prindërimit që mundësojnë përkufizim më të saktë të parashikueseve të zhvillimit pozitiv dhe negativ psikosocial të fëmijëve. Studiuesit që përdorin këtë qasje, arrijnë të identifikojnë se cilat dimensione të sjelljes prindërore ndikojnë në aspekte specifike të fëmijës dhe adoleshentit. Po ashtu, studimet që shqyrtojnë marrëdhëniet midis sjelljeve specifike prindërore dhe zhvillimit të fëmijëve dhe adoleshentëve në grupe të 178 Knutson, J. F., DeGarmo, D., Koeppl, G., & Reid, J. B. (2005). Care Neglect, Supervisory Neglect, and Harsh Parenting in the Development of Children's Aggression: A Replication and Extension. Child Maltreatment, 10(2), Barber, B. K. (1996). Parental psychological control: Revisiting a neglected construct. Child Development, 67, Linver, M. R., & Silverberg, S. B. (1997). Maternal Predictors of Early Adolescent Achievement- Related Outcomes: Adolescent Gender as Moderator. The Journal of Early Adolescence, Barber, B. K. (1996). Loc.cit. 64

73 ndryshme kulturore kanë zbuluar marrëdhënie pozitive midis mbështetjes prindërore, kontrollit të sjelljes, dhënies së autonomisë, vetëvlerësimit pozitiv si dhe konceptit të vetes dhe realizimin e detyrave në kontekstin e kopshtit dhe shkollave Studime të ngjashme kanë zbuluar marrëdhënie negative statistikisht të rëndësishme ndërmjet mbështetjes prindërore, kontrollit të sjelljes, dhënies së autonomisë dhe sjelljeve problematike të orientuara së brendshmi (internalizuese) dhe të orientuar së jashtmi (eksternalizuese) Duke u fokusuar në identifikimin e marrëdhënieve midis sjelljeve të ndryshme të prindërimit (p.sh., mbështetja, kontrolli i sjelljes, dhënia e pavarësisë dhe kontrolli psikologjik) dhe aspekteve specifike të zhvillimit, mund të ndihmojë në krijimin e një modeli më të saktë të socializimit për familjet e etnive të ndryshme Një sërë studimesh kanë arritur në përfundimin se kategoritë e stileve të prindërimit nuk janë parashikuese për aspekte të ngjashme të grupeve etnike. Për shembull, në një studim të kryer nga Dornbusch dhe kolegët e tjerë u zbulua se prindërimi autoritativ ishte një parashikues pozitiv i arritjeve akademike të aziatiko - amerikanëve. Prindërimi autoritarian ishte i vetmi stil prindërimi i lidhur negativisht me arritjet akademike të aziatiko amerikanëve 188. (Bush & Peterson, 2008). 182 Bean, R. A., Bush, K. R., McKenry, P. C., & Wilson, S. M. (2003). The Impact of Parental Support, Behavioral Control, and Psychological Control on the Academic Achievement and Self-Esteem of African American and European American Adolescents. Journal of Adolescent Research, 18(5), Bush, K. R., Peterson, G. W., Cobas, J. A., & Supple, A. J. (2002). Adolescents Perceptions of Parental Behaviors as Predictors of Adolescent Self-Esteem in Mainland China. Sociological Inquiry, 72(4), Hill, N. E., & Bush, K. R. (2001). Relationships between parenting environment and children's mental health among African American and European American mothers and children. Journal of Marriage and Family, 63(4), Hill, N. E., Bush, K. R., & Roosa, M. W. (2003). Parenting and Family Socialization Strategies and Children's Mental Health: Low Income Mexican American and Euro American Mothers and Children. Child Development, 74(1), Chao, R. K. (2001). Extending research on the consequences of parenting style for Chinese Americans and European Americans. Child development, 72(6), Bean, R. A., Barber, B. K., & Crane, D. R. (2006). Parental Support, Behavioral Control, and Psychological Control Among African American Youth The Relationships to Academic Grades, Delinquency, and Depression. Journal of Family Issues, 27(10), Bush, K. R., & Peterson, G. W. (2008). Op.cit, f

74 Në vijimësi do të analizohen disa nga sjelljet prindërore, që janë studiuar dhe kanë rezultuar të kenë lidhje me zhvillimin social dhe psikologjik të fëmijëve Mbështetja prindërore Sjelljet specifike që shprehin mbështetje përfshijnë shprehjet verbale të dashurisë dhe përkujdesjes si dhe ndjenjat fizike në formën e puthjeve dhe përqafimeve. Mbështetja prindërore përfshin afeksionin, ngrohtësinë, përkujdesjen, shoqërinë dhe përgjegjshmërinë. Sjelljet mbështetëse shprehin vetëbesim, dashuri, pranim dhe vlerësim për fëmijën 189. Këto sjellje janë të rëndësishme për të kultivuar marrëdhëniet midis prindërve dhe fëmijëve dhe janë parashikuese të kompetencave sociale, që nxisin atashimin e sigurt 190, ndërtojnë vetëkonceptin dhe pengojnë zhvillimin e sjelljeve negative Kontrolli sjellor i prindërve Teknikat e kontrollit prindëror i referohen përpjekjeve të prindërve që synojnë të mbikëqyrin fëmijët përmes rregullave të qëndrueshme, rregullave dhe kufizimeve të vendosura për sjelljen e fëmijëve të tyre si dhe njohjes dhe ndërgjegjësimit, për aktivitetet e fëmijëve që fitohet duke e vëzhguar dhe pyetur. Sjelljet kontrolluese të prindërve kryhen gjatë aktiviteteve të përditshme dhe përbëhen nga komunikime të qarta të pritshmërive, rregullave të vendosura dhe disiplinës së qëndrueshme gjatë monitorimit të aktiviteteve të fëmijëve Gjatë fëmijërisë së hershme, sjellja kontrolluese përfshin mbikëqyrje të drejtpërdrejtë nga prindërit ose nga të tjerët me autoritet, ndërsa në fëmijërinë e vonë dhe adoleshencë, sjelljet kontrolluese përfshijnë forma më ekstreme. Gjatë fëmijërisë së mesme, fëmija kërkon mbikëqyrjen prindërore si një mënyrë për të nxitur kompetencat sociale, por gjithashtu dhe të ruhen nga përfshirja në sjellje devijante 189 Baumrind, D. (1991). Loc.cit. 190 Kerns, K. K., Aspelmeier, J. E., Gentzler, A. L., & Grabill, C. M. (2001). Parent child attachment and monitoring in middle childhood. Journal of Family Psychology, 15(1), Caron, A., Weiss, B., Harris, V., & Catron, T. (2006). Parenting Behavior Dimensions and Child Psychopathology: Specificity, Task Dependency, and Interactive Relations. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 35(1), Baumrind, D. (1971). Loc.cit. 193 Bugental, D. B., & Grusec, J. E. (2006). Socialization Processes. Në N. Eisenberg (Re.), Handbook of Child Psychology, Vol. 3: Social, Emotional and Personality Development. Hoboken, NJ, f

75 ndërsa priren të vendosin dhe ruajnë marrëdhëniet me moshatarët dhe ndërveprojnë me më shumë njerëz të tjerë jashtë ambientit të familjes 194. Sjellja kontrolluese e prindërve tregon interesin e prindërve, përfshirjen dhe shqetësimin për fëmijët e tyre. Ndërsa fëmijët ecin nga fëmijëria e hershme drejt fëmijërisë së mesme, ata marrin më shumë përgjegjësi për vetërregullimin, kështu që sjellja kontrolluese e prindërve është reciprokisht e negociueshme, ndërsa prindërit kanë nevojë për siguruar se fëmija e tyre pajtohet me standardet e familjes dhe të shoqërisë. Prindërit përdorin sjellje kontrolluese për të komunikuar dhe vendosur rregulla dhe standarde të qarta për fëmijët. Kur ato i përdorin këto në një mënyrë të qëndrueshme dhe të arsyeshme, fëmijët do të kenë standarde të larta rreth asaj çka duhet të vlerësojnë dhe kështu do të priren të zhvillojnë sjellje të përshtatshme me kontekstin social Studimet kanë treguar se vlerësimi pozitiv i vetes është i mundur atëherë kur rregullat janë të qarta dhe të vendosur mbi bazën e arsyes. Prindërit që monitorojnë aktivitetet e fëmijëve të tyre priren që të lehtësojnë përfshirjen e fëmijëve në kopsht apo në kontekste të tjera të ngjashme 197, sikurse të kujdeset për zhvillimin e problemeve të sjelljeve përkundrejt të tjerëve 198. Në anën tjetër, sjelljet e prindërve që karakterizohen me kontroll të ulët apo lejues është parë të ndikojnë negativisht në zhvillimin e sjelljeve dhe në nxitjen e sjelljeve të papërshtatshme, që më vonë rezultojnë në problem të tilla si përdorimi i drogës apo përfshirje në aktivitete me rrezikshmëri të lartë Kontrolli psikologjik prindëror Sipas Barber (1997; 2002), sjelljet e ekzagjeruara, të paarsyeshme dhe ndëshkuese të prindërve që pengojnë zhvillimin e autonomisë psikologjike te fëmijët në literaturën e prindërimit njihet si kontroll psikologjik. Kontrolli psikologjik përfshin ndërhyrjen e prindërve në aktivitetet e fëmijës, ushqejnë ndjenjat e fajit dhe 194 Kerns, K. K., Aspelmeier, J. E., Gentzler, A. L., & Grabill, C. M. (2001). Loc.cit. 195 Baumrind, D. (1991). Loc.cit. 196 Crouter, A. C., & Head, M. R. (2002). Parental Monitoring and Knowledge of Children. Në M. H. Bornstein (Re.), Handbook of parenting: Being and Becoming a Parent (bot. i 2, Vëll. i 3). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates, f Chao, R. K. (1994). Beyond parental control and authoritarian parenting style: Understanding Chinese parenting through the cultural notion of training. Child Development, 65, Caron, A., Weiss, B., Harris, V., & Catron, T. (2006). Loc.cit. 199 Baumrind, D. (1991). Loc.cit. 67

76 tërheqjen sociale ose një sërë praktikash socializuese që mund të kenë pasoja të ndryshme në zhvillimin e fëmijëve 200. Në rastin e prindërve që përdorin kontrollin psikologjik ndërhyrës, ata priren të vlerësojnë pajtueshmërinë dhe nuk bëjnë marrëveshje me fëmijët, duke i ofruar fëmijëve të tyre më pak mundësi për të bërë zgjedhje. Prindërit që shfaqin sjellje kontrolluese përdorin manipulim psikologjik dhe nuk janë përgjegjës për nevojat psikologjike dhe emocionale të fëmijës si dhe nuk arrijnë të komunikojnë qartësisht pritshmëritë. Studime të realizuar me kampionë të ndryshëm, kanë treguar se kontrolli psikologjik është parashikues i vetëvlerësimit të ulët, sjelljeve problematike dhe të papërshtatshme Sjelljet prindërore që nxisin autonominë psikologjike Dhënia e pavarësisë nuk tregon mungesën e kontrollit apo përfshirjes së prindërve, përkundrazi autonomia përbën një nga aspektet më pozitive të zhvillimit psikologjik dhe social. Sjelljet e suksesshme të socializimit reflektojnë një marrëdhënie pozitive që nxisin gatishmërinë e fëmijës për tu ndikuar ose për të qenë pritës i socializimit të prindërve. Një qëllim i rëndësishëm i socializimit të prindërve është të balancojnë kontrollin e sjelljes së fëmijëve me nevojën që ata kanë për pavarësi 203. Prindërit duhet të njohin rëndësinë e nevojës së fëmijëve për të zhvilluar pavarësinë dhe të organizojnë disiplinën dhe mbështeten në mënyrë të tillë që të inkurajojnë fëmijët drejt sjelljeve të pavarura. Një element kyç në dhënien e autonomisë së fëmijëve është t i lejosh ata të bëjnë zgjedhje duke ruajtur autoritetin. Procesi i ofrimit të mundësive për zgjedhje dhe autonomi, ndërsa përpiqen për të ruajtur autoritetin dhe marrëdhëniet e afërta është kompleks. Prindërit që ofrojnë autonomi psikologjike, si pjesë të sjelljeve të tyre prindërore japin mundësi dhe kurajo për fëmijët të shprehin pavarësinë brenda marrëdhënies mbështetëse prind-fëmijë. Një 200 Bugental, D. B., & Grusec, J. E. (2006), Op.cit., f Bush, K. R., Peterson, G. W., Cobas, J. A., & Supple, A. J. (2002). Loc.cit. 202 Linver, M. R., & Silverberg, S. B. (1997). Loc.cit. 203 Bugental, D. B., & Grusec, J. E. (2006). Op.cit., f

77 tjetër sjellje e dhënies së autonomisë është atëherë kur prindi tregon se fëmija është në gjendje të zgjidhë problemet e veta, p.sh. në rastet kur kërkon ndihmë Sjelljet mbikëqyrëse/ monitoruese të prindërve Mbikëqyrja është përkufizuar si përpjekjet e prindërve për të mbikëqyrur dhe rregulluar ndërveprimet e vazhdueshme të fëmijëve, aktiviteteve dhe marrëdhëniet me moshatarët e tyre. Studiuesit kanë konstatuar ndryshime midis përfshirjes dhe marrjes pjesë të prindërve në ndërveprimet që fëmijët e tyre kanë me moshatarët, si një mënyrë për të identifikuar tri lloje të sjelljes mbikëqyrëse: ndërhyrja ndëraktive, ndërhyrja direktive dhe monitorimi. Ndërhyrja ndëraktive është përkufizuar si përpjekjet e prindërve për të mbikëqyrur në mënyrë të aktive ndërveprimet e fëmijës me moshatarët e tyre, kryesisht në kontekstin e lojës. Kjo formë është më e përhapur gjatë fëmijërisë së hershme, ku fëmijëve ju duhet të mbështeten te një i rritur më i zoti për ti ndihmuar të krijojnë marrëdhënie me moshatarët 205. Bhavnagri dhe Parke (1985) në studimin e tyre, krahasuan aftësitë sociale te parashkollorëve kur nënat ishin të pranishme për t i ndihmuar të luanin me moshatarët e tyre dhe kur fëmijët luanin vetëm me një moshatar të tyre. Aftësitë sociale të fëmijës ishin më të avancuara kur nënat ishin të pranishme dhe i udhëhiqnin ata, por u kthyen në nivelin bazë kur nënat u tërhoqën nga konteksti i lojës. Si përfundim mund të thuhet se prindërit që përdorin ndërhyrjen ndëraktive lehtësojnë kompetencat e fëmijëve në nivel bazë të kompetencave sociale si nisja dhe ruajtja e marrëdhënieve me moshatarët e tyre. Studimet tregojnë se fëmijët më të vegjël priren të përfitojnë më shumë nga kjo formë e mbikëqyrjes 206. Ndërhyrja direktive është më pak përfshirëse, pasi prindërit veprojnë jashtë kontekstit të lojës dhe ndërhyjnë në mënyrë sporadike në ndërveprime me fëmijët. Lollis dhe kolegët pretendonin se ndërhyrjet direktive priren të jenë më tepër në një formë reaguese sesa si një formë proaktive e mbikëqyrjes dhe janë rrjedhojë e 204 Grolnick, W. S. (2003). The Psychology of Parental Control. Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates, f. 14; Lollis, S. P., Ross, H. S., & Tate, E. (1992). Parents regulation of children s peer interactions: Direct influences. In R. D. Parke, & G. W. Ladd (Eds.), Family-peer Relationships: Modes of Linkage. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, f Ladd, G. W., & Pettit, G. S. (2002). Parenting and the Development of Children s Peer Relationships. In M. H. Bornstein (Ed.), Handbook of Parenting, Volume 5, Practical Issues in Parenting. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, f

78 vlerësimeve të prindërve për situatat e lojës, sjelljeve problematike ose mungesës së përgjegjësisë së fëmijëve para mbikëqyrjes. Ky studim zbuloi gjithashtu se gjatë mbikëqyrjes të fëmijëve parashkollorë djem, ndërhyrjet e nënave ishin më eksplicite dhe përmbanin strategji dhe qëllime 207. Perlman dhe Ross (1997) e zgjeruan me tej këtë studim duke konsideruar zënkat e motrave dhe vëllezërve me njëri tjetrin, për të evidentuar kushtet në të cilat ndërhynin prindërit në konflikte dhe nëse sjellja e fëmijëve ndryshonte duke ndjekur ndërhyrjen prindërore. Rezultatet treguan se prindërit ndërhynin më shpesh gjatë zënkave intensive dhe të zgjatura në kohë dhe se fëmijët përdornin më pak forcë dhe më shumë forma komplekse të negocimit pas ndërhyrjeve të prindërve. Nga ana tjetër, kjo mund të interpretohet si e dhënë se ndërhyrjet e prindërve mund të jenë pengues në zhvillimin e aftësive për zgjidhjen e konflikteve te fëmijët 208. Ndërsa fëmijët lënë pas moshën parashkollore, prindërit përdorin forma më ekstreme të mbikëqyrjes për të vlerësuar aktivitetet e fëmijëve kryesisht me bashkëmoshatarët e tyre. Produkti final i këtyre formave është cilësuar si monitorim i sjelljeve dhe aktiviteteve të fëmijës dhe shumica e studimeve e kanë përkufizuar si dijen apo vetëdijesimin e prindërve për vendndodhjen dhe aktivitetet që fëmijët kryejnë. Studime të ndryshme kanë mbështetur lidhjen që ekziston midis niveleve të ulëta të monitorimit të prindërve dhe një sërë vështirësish të hasura në aspektin e sjelljes, marrëdhënieve dhe të mësuarit, veçanërisht e hasur në fëmijërinë e mesme 209. Një sjellje tipike dhe e zakonshme e prindërve është të këshillojnë fëmijët në situatat të ndryshme, për çështje të tilla si: si të sillen me shokët/shoqet, si të nisin një shoqëri të re, si të menaxhojnë konfliktet, të reagojnë ndaj ngacmimeve të të tjerëve, të tregojnë për padrejtësitë e bëra ndaj tyre dhe moshatarëve etj. Në studimin e kryer nga Russell dhe Finnie, nënave iu kërkua të këshillojnë fëmijët e tyre, përpara se fëmija të luante me një moshatar të panjohur më parë për të dhe pasi nënat vëzhguan sekuencën e lojës, studiuesit i pyetën se çfarë këshille tjetër duhet t i kishin dhënë 207 Lollis, S. P., Ross, H. S., & Tate, E. (1992). Parents regulation of children s peer interactions: Direct influences. In R. D. Parke, & G. W. Ladd (Eds.), Family-peer Relationships: Modes of Linkage. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, f Perlman, M., & Ross, H. S. (1997). The Benefits of Parent Intervention in Children s Disputes: An Examination of Concurrent Changes in Children s Fighting Styles. Child Development, 68(4), Ladd, G. W., & Pettit, G. S. (2002). Op.cit., f

79 fëmijës së tyre, këshillat e nënave variuan sipas statusit të fëmijës në grupet e moshatarëve parashkollorë. Duke krahasuar nënat e fëmijëve të vlerësuar me status të mesëm të marrëdhënieve sociale me nënat e fëmijëve të neglizhuar apo të refuzuar rezultuan se këto të fundit përdornin shumë më rrallë strategji të orientuara nga grupi dhe në pjesën më të madhe të kohës rekomandonin strategji pasive, si për shembull kërkimin e emrit të moshatarit që refuzoi fëmijën e tyre. Të dhënat pas lojës treguan se nënat e fëmijëve më popullorë dhe të neglizhuar duke u krahasuar me nënat e fëmijëve të refuzuar nga moshatarët, prireshin të jepnin këshilla të cilat vareshin nga sjellja e fëmijës në kontekstin e lojës 210. Një tjetër studim i kryer nga Mize dhe Pettit mbështet rolin e prindërve në dhënien e këshillave dhe trajnimit për sjelljet që fëmijët kryejnë në situata të ndryshme sociale. Studiuesit hulumtuan marrëdhënien midis trajnimit social të ofruar prej nënave dhe kompetencave/ sjelljeve sociale të fëmijëve parashkollorë. Në këtë studim, termi trajnim social nënkuptonte përdorimin e aftësive sociale nga nëna të tilla si ofrimi i informacionit, shpjegimi, udhëheqja/drejtimi dhe dhënia e fitbekut për idetë dhe reagimet e fëmijëve në situata të ndryshme sociale. Kështu, nënat dhe fëmijët u ekspozuan ndaj pamjeve filmike, ku portretizoheshin marrëdhënie të zakonshme mes moshatarëve, konflikte, sfida, etj., dhe trajnimi i ofruar nga nënat u vlerësua duke matur kuptimin që i dhanë ngjarjeve sociale, cilësinë e strategjive që nënat sugjeronin ose u prezantonin fëmijëve, etj. Rezultatet e studimit treguan se trajnimi social që nënat i ofruan fëmijëve të tyre ndikonte drejtpërdrejtë aftësitë sociale të fëmijëve, veçanërisht në kontekstin e marrëdhënieve me moshatarët Perceptimet, qëndrimet dhe besimet prindërore Në një studim mbi strategjitë proaktive të nënave të kryer nga Rubin dhe kolegët e tij (1989), u vlerësuan besimet e nënave rreth aftësive të parashkollorëve të tilla si krijimi i shoqërive, ndarja e gjerave me të tjerët dhe drejtimi ose ndikimi tek të tjerët. Ky studim zbuloi se nënat u prirën për t ia atribuuar aftësi të tilla si krijimi i shoqërisë dhe lidershipi, çështjeve që lidheshin me vetë fëmijën (p.sh. predispozitave 210 Russell, A., & Finnie, V. (1990). Preschool children's social status and maternal instructions to assist group entry. Developmental Psychology, 26(4), fv Mize, J., & Pettit, G. S. (1997). Mothers Social Coaching, Mother-Child Relationship Style, and Children s Peer Competence: Is the Medium the Message? Child Development, 68(2),

80 të fëmijës) dhe aftësitë për të ndarë gjërat me të tjerët ia atribuuan përpjekjeve të tyre për të socializuar fëmijët. Gjithashtu, rezultatet treguan se nënat të cilat prireshin të vlerësonin zhvillimin e aftësive kishin fëmijë të cilët shfaqnin aftësi për të zgjidhur suksesshëm probleme dhe për të ndërvepruar me moshatarët. Nënat në këtë studim u pirën të atribuonin sjelljet problematike si për shembull agresiviteti dhe tërheqja sociale faktorëve tranzitor, të tillë si humori i fëmijës më tepër sesa dispozitave të qëndrueshme të fëmijës 212. Në një tjetër studim të kryer me fëmijë të moshës parashkollore, Hastings dhe Rubin gjetën se si karakteristikat e nënës edhe ato të fëmijës mund të paraprijnë besimet mëmësore rreth sjelljeve agresive dhe atyre të tërheqjes sociale. Rezultatet treguan se nënat e fëmijëve agresivë që shfaqën qëndrime autoritariane kundrejt praktikave të rritjes së fëmijës, në pjesën më të madhe ato raportuan kontroll të lartë dhe reagime zemërimi dhe ishin më të prirura të fajësonin fëmijët e tyre për sjelljen agresive 213. Studiues të tjerë kanë treguar se prindërit zotërojnë një paanshmëri pozitive në kuptimin, që ata priren t ia atribuojnë karakteristikave personale të fëmijës sukseset e tyre në detyra të lehta sociale, ndërsa, dështimet në situata të vështira sociale t ua atribuojnë faktorëve apo shkaqeve të paqëndrueshme të tyre. Kjo paanshmëri pozitive mund të ndikojë në reagimet e prindërve përkundrejt vështirësive sociale, që hasin fëmijët. Prindërit që marrin përgjegjësinë për sjelljet negative të fëmijës janë më pak të prirur të reagojnë ndaj sjelljeve problematike të fëmijës në mënyrë negative ose ndëshkuese, pasi besojnë se sjellja e fëmijës është në kontrollin prindëror 214. Nga ana tjetër, studimi i Bugental dhe Happaney tregoi se kur të rriturit e shohin veten me pak kontroll mbi sjelljet problematike që ndeshen gjatë rritjes së fëmijëve dhe i atribuojnë një kontroll më të madh fëmijës, reagimet e tyre ndaj fëmijëve priren të jenë më negative ose më të ashpra dhe ndëshkuese. Gjithashtu, 212 Rubin, K. H., Mills, R. S., & Rose-Krasnor, L. (1989). Maternal beliefs and children's social competence. In B. H. Schneider, G. Attili, J. Nadel, & R. P. Weissberg (Eds.), Social competence in developmental perspective. Amsterdam: Kluwer International Publishers, f Hastings, P. D., & Rubin, K. H. (1999). Predicting mothers beliefs about preschool-aged children s social behavior: Evidence for maternal attitudes moderating child effects. Child Development, 70(3), Ladd, G. W., & Pettit, G. S. (2002). Op.cit., f

81 nënat e fëmijëve të vështirë janë më të prirura të besojnë se fëmija i tyre ka një kontroll më të madh në sjelljet problematike dhe gjithashtu reagojnë me nivele të larta të emocionalitetit negativ. Në po të njëjtën linjë është edhe studimi i Nix (1999) dhe kolegëve të tij, të cilët arritën në konkluzionin se nënat që presin sjellje negative nga fëmijët e tyre mund të reagojnë me ashpërsi në situatat disiplinuese 215. Prindërit, të cilët përjetojnë nivele të larta ankthi janë më të prirur të atribuojnë qëndrime negative për fëmijët e tyre duke përdorur shprehje të tilla si Fëmija im është manipulues ose Fëmija më bezdis qëllimisht. Këto besime që prindërit krijojnë, ndikojnë në praktika të ashpra të prindërimit. 216 Ashtu sikurse u zbulua edhe nga studimet e mësipërme, shihet se ka një bazë të fortë empirike për të treguar se perceptimet, qëndrimet dhe besimet e prindërve rreth zhvillimit të fëmijëve dhe vlerësimet e prindërve për aftësitë e tyre si ndikues në zhvillim kanë rezultuar të lidhen me marrëdhëniet e suksesshme dhe sjelljet e përshtatshme të fëmijëve me moshatarët e tyre dhe kontekstin ku rriten. Pjesa më e madhe e këtyre të dhënave tregojnë se prindërit raportojnë nivele të larta shqetësimi dhe nivele të ulëta të vetë efikasitetit sa herë që fëmijët shfaqin vështirësi sociale në marrëdhënie me moshatarët e tyre. 2.5 Dimensionet e sjelljes të fëmijëve parashkollorë Zhvillimi i sjelljeve në fëmijërinë e hershme, në studime të ndryshme është përshkruar duke iu referuar dy dimensioneve të përgjithshme, të emërtuara si kompetenca sociale dhe sjelljet problematike 217 ose sjellje të papërshtatshme 218. Kompetenca sociale është një karakteristikë që i mundëson fëmijës përshtatshmëri në mjedisin e tij dhe që përfshin shumë aftësi ndërpersonale. Kompetenca sociale te fëmijët shprehet në aftësitë e tyre për vetërregullim të 215 Bugental, D. B., & Happaney, K. (2002). Parental Attributions. In M. H. Bornstein (Ed.), Handbook of Parenting, Volume 3, Being and Becoming a Parent. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, f Laskey, B. J., & Cartwright Hatton, S. (2009). Loc.cit. 217 Merrell, K. W. (1994). Preschool and Kindergarten Behavior Scales: Test Manual. Vermont: Clinical Psychology Publishing Company, f Bornstein, M. H., Hahn, C.-S., & Haynes, O. (2010). Social Competence, Externalizing, and Internalizing Behavioral Adjustment from Early Childhood through Early Adolescence: Developmental Cascades. Development and Psychopathology, 22(4),

82 emocioneve, konjicioneve sociale, komunikimit pozitiv dhe marrëdhënieve prosociale me pjesëtarët e familjes, bashkëmoshatarët dhe mësuesit, si dhe aftësinë për të ndihmuar dhe për të ndarë me të tjerët 219. Përshtatshmëria sjellore në fëmijërinë e hershme është konceptuar duke konsideruar dy klasifikime të sjelljes: sjelljet eksternalizuese që përfshijnë problemet me vëmendjen, vetërregullimin, mosbindjen, grindjet kur fëmijëve iu refuzohet plotësimi i një dëshire, paaftësia për të pritur radhën, shkatërrimi i lodrave të tjerëve 220 dhe sjelljet internalizuese që përfshijnë depresionin, tërheqjen dhe ankthin sikurse dhe ndjenjat e inferioritetit, turpit, mbindjeshmërinë dhe ankesat trupore 221. Fokusi në këtë studim është mbi sjelljet e papërshtatshme eksternalizuese të cilat sipas studimeve të ndryshme nisin në vitet e moshës parashkollore dhe arrijnë kulmin në vitet e fëmijërisë së mesme duke mbetur të qëndrueshme në vitet e mëtejshme 222. Duke qenë se sjelljet e papërshtatshme/problematike internalizuese janë të vështira për t u identifikuar te fëmijët e moshës parashkollore dhe janë studiuar kryesisht në kontekstin klinik, ato nuk do të shqyrtohen në këtë studim. Fëmijët e moshës parashkollore fillojnë të lënë pas egocentrizmin e tyre, dhe nisin të interesohen për dëshirat, qëllimet, ndjenjat dhe mendimet e njerëzve të tjerë. Ndjeshmëria ndaj reagimeve të të tjerëve kontribuon në pjesëmarrjen dhe përgjegjësinë e tyre për të kundërshtuar dhe më vonë në kuptimin e normave standarde të sjelljes. Në vijimësi të kësaj qasje, Kochanska, Casey dhe Kukumoto (1995) gjetën se fëmijët midis moshës 3-4vjeç që reagonin të shqetësuar ndaj objekteve të thyera gjithashtu, shfaqën më shumë shqetësim në rastin e incidenteve të krijuar nga studiuesit, për të cilat ata besonin se ishin përgjegjës Loc.cit. 220 Baillargeon, R. H., Normand, C. L., Séguin, J. R., Zoccolillo, M., Japel, C., Pérusse, D., Wu, H., Boivin, M., Tremblay, R. E. (2007). The evolution of problem and social competence behaviors during toddlerhood: A prospective population-based cohort survey. Infant Mental Health Journal, 28(1), Campbell, S. B. (1994). Hard-to-manage preschool boys: Externalizing behavior, social competence, and family context at two-year followup. Journal of Abnormal Child Psychology, 22(2), Campbell, S. B. (1995). Op.cit. 223 Koehanska, G., Casey, R. J., & Fukumoto, A. (1995). Toddlers' Sensitivity to Standard Violations. Child Development, 66,

83 Sipas Kohlberg, fëmijëria e hershme shënon themelet e zhvillimit moral të parakonvencional. Fëmija sillet sipas normave kulturore dhe përcaktimeve të asaj që është e mirë ose e keqe, e drejtë apo e gabuar, por i interpreton këto përcaktime në terma të pasojave fizike ose hedoniste të sjelljes së kryer ose në termat e pushtetit të atyre që vendosin rregullat 224. Në këtë mënyrë, zhvillimi moral siguron kornizën për zhvillimin e sjelljeve moralisht të pranueshme nga prindërit dhe të tjerët në kontekstin social. Kështu, fëmijët e moshës parashkollore përshtatin standardet e sjelljeve dhe dallojnë midis aspekteve të ndryshme të sjelljeve të detyrueshme 225. Ashtu sikurse veprojnë edhe të rriturit, 3 dhe 4 vjeçarët arrijnë të dallojnë midis standardeve konvencionale morale dhe sociale, duke e konsideruar thyerjen e standardeve si shumë serioze dhe më pak të kthyeshme 226. Në situatat sociale të tilla siç mund të jetë përjashtimi gjinor në situata loje, parashkollorët e moshës 5 vjeç i japin prioritet trajtimit të barabartë sesa të qenit i drejtë 227. Rreth moshës 4 vjeçare, diferencat në kuptimin e emocioneve dhe njohjen e proceseve mendore parashikojnë diferenca në gjykimet me karakter moral në lidhje me shoqërinë 228. Në këtë mënyrë fëmijët parashkollorë zhvillojnë sjelljet e tyre morale që burojnë nga përpjekjet e prindërve apo kujdestarëve të tjerë dhe njëkohësisht ndjeshmërisë së tyre ndaj ndjenjave dhe mendimeve të të tjerëve. Gjithashtu, për fëmijët e kësaj moshe është tipike krijimi i përfaqësimeve për normat dhe standardet e sjelljes. Shumë prej standardeve të moralit dhe të kujdesit, që u kultivohen fëmijëve, janë të lidhura me ngjarjet e tyre rutinë dhe konfirmohen në mënyrë të përsëritur në këto kontekste si për shembull në ndalimin për të bërë rrëmujë dhe për të prishur lodrat, vetëkontrollin për të respektuar pritjen, ndarjen e gjërave me të tjerët, 224 Kohlberg, L., & Hersh, R. H. (1977). Loc.cit. 225 Turiel, E. (2006). Op.cit., f Smetana, J. G., & Braeges, J. L. (1990). The Development of Toddlers' Moral and Conventional Judgments. Merrill-Palmer Quarterly, 36(3), Theimer, C. E., Killen, M., & Stangor, C. (2001). Young Children's Evaluations of Exclusion in Gender-Stereotypic Peer Contexts. Developmental Psychology, 37, Dunn, J., Cutting, A. L., & Demetrio, H. (2000). Moral sensibility, understanding others, and children's friendship interactions in the preschool period. British Journal of Developmental Psychology, 18(2),

84 agresivitetin dhe të ngrënët, largimin për të mos prekur sende të rrezikshme, kujdesin për veten ose marrjen pjesë në rutinën e familjes 229. Aftësia për t u pajtuar me kërkesat është parë nga shumë studiues si një gur kilometrik zhvillimi në fëmijërinë e hershme dhe që priret të rritet gjatë viteve të moshës parashkollore. Ata fëmijë që kanë vështirësi të pajtohen me kërkesat janë në rrezik për të zhvilluar probleme të sjelljes. Megjithatë, një nivel i caktuar i kundërshtimit shihet si një shenjë që fëmija është duke zhvilluar ndjenjën e autonomisë dhe sigurisë sjelljeve të papërshtatshme 230. Kjo përbën një tregues se kompetenca sociale, e cila është një mënyrë që fëmijët negociojnë pavarësinë e tyre kur dëshirat e tyre bien ndesh me ato të të rriturve. Megjithatë, kur fëmijët pajtohen me rregullat që vendosin prindërit, studiuesit sugjerojnë se është e rëndësishme të tregohet lidhja e tyre me pajtueshmërinë. Thënë ndryshe, disa fëmijë pajtohen sepse ata duan të jenë bashkëpunues dhe zbatojnë kërkesën që ju është bërë, ndërsa fëmijë të tjerë kanë nevojë për një shkallë më të madhe inkurajimi dhe kujtese, nga ana e prindërve të tyre, të vazhdojnë të shfaqin sjellje të përshtatshme sipas pritshmërive të vendosur nga prindërit. Një diferencim i tillë, në motivimin për tu pajtuar mund të reflektojë diferenca në brendësimin e sjelljes 231. Po ashtu Kochanska dhe Murray raportuan se marrëdhëniet prind-fëmijë që karakterizohen nga komplianca reciproke, harmonia dhe pozitiviteti gjatë viteve të fëmijërisë së hershme parashikojnë vetëdijesimin e fëmijëve në vitet e para të shkollës (ndjenja faji pas një sjellje të papërshtatshme, rezistencë për tu tunduar nga sjellje te papërshtatshme edhe në mungesë të monitorimit, ngurrim për të thyer rregullat dhe raportim nga nënat për sjellje të përputhura me moralin dhe sjellje prosociale), edhe pas kontrollit për vazhdimësi të zhvillimit të ndërgjegjes Thompson, R. A. (2006). Op.cit., f Neary, E. M., & Eyberg, S. M. (2002). Management of Disruptive Behavior in Young Children. Infants and Young Children, 14(4), Kochanska, G., & Aksan, N. (1995). Mother-Child Mutually Positive Affect, the Quality of Child Compliance to Requests and Prohibitions, and Maternal Control as Correlates of Early Internalization. Child Development, 66(1), Kochanska, G., Murray, K. T., & Harlan, E. T. (2000). Effortful Control in Early Childhood Continuity and Change, Antecedents, and Implications for Social Development. Developmental Psychology, 36(2),

85 Kochanska dhe kolegët, si dhe Crockenberg dhe Litman (1990) përshkruan disa stile të mospajtueshmërisë dhe pajtueshmërisë të realizuara nga fëmijët. Mosbindja është e pranishme sa herë që fëmijët shfaqin sjellje që karakterizohen nga emocione negative të tilla si të qarët, të bërtiturit ose sjelljet agresive shpërthime të papritura, këto shfaqje janë konsideruar si të vështira për tu modifikuar. Kur fëmijët shpërfillin kërkesat e prindërve, ata shfaqin papajtueshmëri pasive. Kjo sjellje është pak e vështirë për tu interpretuar, pasi mund të ndodh që fëmijët refuzojnë të zbatojnë rregullat e vendosura nga prindërit sepse ata nuk kuptojnë dot kërkesat. Megjithatë nëse prindi e interpreton këtë sjellje si të qëllimshme, pasi fëmija ka kapacitetin gjuhësor për të kuptuar komandat, atëherë fëmija është duke kryer një sjellje që shfaq papajtueshmëri pasive. Në rastet kur fëmija shfaq disa refuzime të thjeshta dhe strategji për të bërë marrëveshje me prindin, fëmija qetësisht thotë jo, i shpjegon dhe jep argumente prindit, kjo sjellje është cilësuar si vetësiguri. Sjellja që reflekton vetësiguri konsiderohet si një strategji jo shmangëse për papajtueshmërinë 233. Në studimin e tyre me fëmijët e moshës muajsh, Kochanska dhe Aksan bënë dallimin midis dy stileve të pajtueshmërisë: pajtueshmëri duke u angazhuar, e cila shprehet në rast se fëmija pajtohet plotësisht me një kërkesë dhe nuk ka nevojë për nxitje apo për ta kujtuar dhe pajtueshmëria situacionale, e cila shfaqet kur fëmijët ndjekin udhëzimet, dhe kërkojnë ndihmë ose të kujtohen nga të rriturit në mënyrë që të sillen në mënyrë të përshtatshme 234. Në studimin e kryer nga Kuczynski dhe Kochanska (1990) u gjet se ndërsa fëmijët kalojnë nga njëri stad zhvillimi në tjetrin, niveli i mosbindjes dhe mospajuteshmërisë pasive bie, ndërsa strategjitë që reflektojnë vetësiguri përdoren më shumë nga fëmijë. Fëmijët, të cilët shfaqin nivele të larta të mosbindjes dhe mospajtueshmërisë pasive, krahasuar me ata që shfaqin vetësiguri, janë më të prirur të kryejnë sjellje problematike më vonë 235. Fëmijët më të rritur priren të shfaqin nivele të larta të pajtueshmërisë përmes angazhimit, krahasuar me fëmijët më të vegjël, gjë që reflekton zhvillimin e aftësive 233 Crockenberg, S., & Litman, C. (1990). Effects of Maternal Employment on Maternal and Two- Year-Old Child Behavior. Child Development, 65(5), Kochanska, G., & Aksan, N. (1995). Loc.cit. 235 Kuczynski, L., & Kochanska, G. (1990). Development of children's noncompliance strategies from toddlerhood to age 5. Developmental Psychology, 26(3),

86 për të brendësuar vlerat e vendosura nga prindërit dhe të rriturit e tjerë në jetën e fëmijës 236. Bashkëveprimi me moshatarët është një karakteristikë tipike e moshës parashkollore dhe ata kalojnë më shumë kohë duke ndërvepruar, veçanërisht fëmijët që frekuentojnë institucionet e arsimit parashkollor. Nga ana tjetër, rritja e kontaktit dhe interesi për moshatarët, shoqërohet me rritje të frekuencës dhe intensitetit të konfliktit mes tyre. Ndërveprimi social i parashkollorëve është i brishtë që do të thotë se ndërhyrjet nga moshatarë të tjerë mund t i përfundojnë shpejt ndërveprimet pa mundësinë për të negociuar Por pavarësisht kësaj, konfliktet që ndodhin në moshën parashkollore i japin mundësi fëmijëve të zhvillohen në aspektet konjitive dhe sociale si dhe të mësojnë të menaxhojnë konfliktet. Megjithatë, studimet kanë treguar se konfliktet dhe ndërveprimet agresive me moshatarët fillojnë të zbuten ndërkohë që gjuha, aftësitë vetërregulluese dhe aftësitë social-konjitive përmirësohen. Kjo i mundëson fëmijëve që t i zgjidhin konfliktet në mënyra më të përshtatshme dhe prosociale Studime mbi lidhjen midis stileve të prindërimit/sjelljeve prindërore, temperamentit dhe ndikimit në pa/përshtatshmërinë sjellore të fëmijëve parashkollorë Temperamenti i fëmijës është konsideruar si një ndërmjetës apo moderator i marrëdhënies midis prindërimit dhe zhvillimit të aspekteve të ndryshme të fëmijës. Studimi longitudinal i Sanson et.al., sugjeron se pavarësisht se temperamenti përbën një faktor risku për parashikimin e sjelljeve problematike në të ardhmen, ai duhet parë gjithmonë në kontekst dhe asnjëherë i veçuar Kochanska, G., & Aksan, N. (1995). Loc.cit. 237 Vaughn, B. E., Vollenweider, M., Bost, K. K., & Azria-Evans, M. R. (2003). Negative Interactions and Social Competence for Preschool Children in Two Samples: Reconsidering the Interpretation of Aggressive Behavior for Young Children. Merrill-Palmer Quarterly, 49(3), Hay, D. F., Castle, J., & Davies, L. (2000). Toddlers' Use of Force against Familiar Peers: A Precursor of Serious Aggression? Child Development, 71(2), Sanson, A., Oberklaid, F., Pedlow, R., & Prior, M. (1991). Risk Indicators: Assessment of Infancy Predictors of Pre-School Behavioural Maladjustment. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 32(4),

87 Studimi i Gallitto shqyrtoi rolin e temperamentit të fëmijës si moderator të ndikimit të stileve të prindërimit në sjelljet internalizuese dhe eksternalizuese të fëmijëve, me një kampion përfaqësues fëmijësh kanadezë (N=2631). Rezultatet treguan se ekspozimi ndaj prindërimit pozitiv reduktoi sjelljet e papërshtatshme te fëmijët që u cilësuan me temperament të vështirë. Ndërkohë nuk u vu re ndonjë ndikim moderues i temperamentit në prindërimin e ashpër. Rezultatet e këtij studimi theksuan rolin e padiskutueshëm të praktikave pozitive të rritjes së fëmijës si katalizator në përshtatjen e suksesshme të fëmijëve me temperament të vështirë 240. Gjetje të ngjashme u arritën edhe në studimin e Ramos et.al. (2005) ku sërish temperamenti i fëmijës u studiua si variabël moderator i marrëdhënies midis konflikteve në familje dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve në moshën e fëmijërisë së mesme. Rezultatet treguan se te fëmijët me temperament të vështirë u parashikua një marrëdhënie shumë e fortë midis konflikteve në familje dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, ndërsa për fëmijët me temperament mesatar dhe të lehtë marrëdhënia varionte nga e ulët drejt të moderuarës 241. Po ashtu, marrëdhënia midis stileve të prindërimit dhe aspekteve të zhvillimit ka rezultuar të provohet dhe të jetë e qëndrueshme në studime të ndryshme. Studiuesit kanë gjetur se prindërit që përdorin kontroll të qëndrueshëm, që janë emocionalisht të ngrohtë dhe përgjegjës ndaj nevojave të fëmijës dhe që diskutojnë dhe shpjegojnë arsyet e veprimeve të tyre kanë fëmijë që karakterizohen nga kompetenca, maturia psikosociale dhe aftësi të qëndrueshme sociale. Më poshtë janë prezantuar disa studime, që sjellin rezultate të ndryshme për këto variabla. Interesi për të studiuar lidhjen midis sjelljeve të papërshtatshme dhe problematike me temperamentin dhe ndërveprimin prind-fëmijë u konsiderua nga Webster-Stratton dhe Eyberg (1982), të cilët ndërmorën një studim në kushte laboratorike me fëmijë të moshës 3-4 vjeç dhe me nënat e tyre. Rezultatet e këtij studimi treguan se fëmijët që u perceptuan nga nënat e tyre si më aktivë dhe që e ruanin vëmendjen për një kohë të shkurtër, prireshin të kishin sjellje problematike dhe po ashtu nga vëzhguesit u përshkruan si jo pranues dhe jobindës në ndërveprimin me 240 Gallitto, E. (2015). Temperament as a moderator of the effects of parenting on children s behavior. Development and Psychopathology, 27, Ramos, M. C., Guerin, D. W., Gottfried, A. W., Bathurst, K., & Oliver, P. H. (2005). Family Conflict and Children s Behavior. Structural Equation Modeling Problems: The Moderating Role of Child Temperament,

88 nënat e tyre. Nga ana tjetër, nënat e fëmijëve të cilësuar si aktivë u përshkruan negative dhe jo pranuese në reagimet që ato shfaqen ndaj fëmijëve dhe shumë të bindura në reagimet e tyre ndaj vëzhguesve 242. Në studimin e Eisenberg et al., (2005) prindërit dhe mësuesit raportuan për tre komponentë të temperamentit të fëmijëve, që ishin me emocionalitetin negativ, vetërregullimin dhe impulsivitetin dhe njëkohësisht edhe për sjelljet problematike të fëmijëve. Gjetjet e studimit treguan se këto komponentë të temperamentit parashikonin sjelljet problematike të fëmijëve, në dy matjet e ndërmarra përgjatë 2 viteve. Po ashtu, studimi tregoi se problemet internalizuese dhe eksternalizuese të sjelljes së fëmijëve vazhdonin të ishin të qëndrueshme krahasuar me modelet e shfaqura 2 vitet më parë 243. Edhe në studimin e e Gartstein et.al., (2012) në studimin e tyre mbi zanafillën e sjelljeve të papërshtatshme, shqyrtuan kontributin e dimensioneve të temperamentit në sjelljet problematike të fëmijëve parashkollorë dhe gjetën lidhje midis sjelljeve problematike eksternalizuese dhe dimensioneve të ndryshme të temperamentit si veçmas ashtu edhe në veprim me njëra tjetrën. Edhe këta studiues kanë përdorur të njëjtët dimensione me ato që kanë përdorur Eisenberg et.al (2015) 244. Shqyrtimi i marrëdhënies midis temperamentit të fëmijës (frikësimi, irritueshmëria, emocionaliteti pozitiv dhe vetërregullimi) dhe prindërimit (pranimin, përfshirjen, paqëndrueshmërinë) në parashikimin e përshtatshmërisë sjellore u realizua në një studim për gjatë një viti me një kampion fëmijësh në moshën e fëmijërisë së mesme. Të dhënat e këtij studimi zbuluan një marrëdhënie dy drejtimshe midis temperamentit dhe prindërimit, duke treguar se temperamenti dhe prindërimi ndikojnë përshtatshmërinë e sjelljes së fëmijës. Kështu, u gjet se stili pranues i nënave korrelonte negativisht me irritueshmërinë e shfaqur të fëmijës dhe lidhej pozitivisht me emocionalitetin pozitiv dhe vetërregullimin e fëmijës. Po ashtu, stili përfshirës i 242 Webster-Stratton, C., & Eyberg, S. M. (1982). Child Temperament: Relationship with Child Behavior Problems and Parent-Child Interactions. Journal of Clinical Child Psychology, 11(2), Eisenberg, N., Sadovsky, A., Spin, T. L., Fabes, R. A., Losoya, S. H., Valiente, C., Reiser, M., Cumberland, A., Shepard, S. A. (2005). The relations of problem behavior status to children's negative emotionality, effortful control, and impulsivity: concurrent relations and prediction of change. Developmental psychology, 41(1), Gartstein, M. A., Putnam, S. P., & Rothbart, M. K. (2012). Etiology of preschool behavior problems: Contributions of temperament attributes in early childhood. Infant Mental Health Journal, 33,

89 prindërimit lidhej pozitivisht me vetërregullimin, ndërsa disiplina e paqëndrueshme lidhej negativisht me këtë dimension të temperamentit Një tjetër studim propozon se temperamenti i fëmijës ose aspektet e lindura të personalitetit të një individi së bashku me stilin e prindërimi mund të ndikojë sjelljet problematike dhe të papërshtatshme 246. Ky studim sugjeroi se natyra dhe mjedisi kanë ndikimin e tyre në rezultatet afatgjata të sjelljes së individit. Autorët e këtij studimi morën në shqyrtim një tip të temperamentit, që ishte inhibimi i sjelljes. Temperamenti u operacionalizua si emocionalitet negativ në fëmijëri, tërheqje sociale si reagim ndaj stimujve të rinj në fillim të fëmijërisë së hershme dhe vetëkontroll në situata sociale në moshën parashkollore dhe në fëmijërinë e vonë. Në këtë studim longitudinal, fëmijët u vlerësuan për inhibimin e sjelljes në moshën 14 muajsh dhe sërish në moshën 24 muajsh në ambiente laboratorike. Nënat vetëraportuan me anë të një pyetësori stilin e tyre të prindërimi kur fëmija i tyre ishte 7 vjeç. Po ashtu nënat plotësuan një listëkontrolli kur fëmijët ishin 4, 7 dhe 15 vjeç, për të përkufizuar problemet me sjelljen, nëse ishin internalizuese apo eksternalizuese. Studimi arriti në përfundimin se fëmijët të cilët kishin pikë të larta për inhibimin e sjelljes kishin më shumë probleme internalizuese në moshën 4 vjeç dhe i ruajtën edhe më vonë, ndërsa ata me pikë më të ulëta shfaqën më pak probleme të tilla, por problemet internalizuese u rritën me kalimin e kohës. Ndërsa në lidhje me stilin e prindërimit u gjet se vetëm stili lejues i prindërimit kishte marrëdhënie statistikisht të rëndësishme me problemet internalizuese të sjelljes. Stili autoritarian i prindërimit korrespondonte me rritje të sjelljeve eksternalizuese Kjo gjetje përputhet edhe me rezultatet e studimit 12 vjeçar të Luyckx et al. (2011). Ata gjetën se stili i prindërimit lejues çonte në rritje si të sjelljeve internalizuese edhe atyre eksternalizuese, ndërsa prindërimi autoritarian çonte në rritje të sjelljeve internalizuese, por i mbronte fëmijët nga sjelljet eksternalizuese. 245 Lengua, L. J., & Kovacs, E. A. (2005). Bidirectional associations between temperament and parenting and the prediction of adjustment problems in middle childhood. Applied Developmental Psychology, 26, Williams, L. R., Degnan, K. A., Perez-Edgar, K. E., Henderson, H. A., Rubin, K. H., Pine, D. S., Steinberg, L., Fox, N. A. (2009). Impact of Behavioral Inhibition and Parenting Style on Internalizing and Externalizing Problems from Early Childhood through Adolescence. Journal of Abnormal Child Psychology, 37(8), Loc.cit. 81

90 Gjithashtu, fëmijët që kishin prindër me stil autoritativ prindërimi shfaqnin më shumë sjellje të përshtatshme sesa moshatarët e tyre 248. Po ashtu, në studimin e kryer nga Paterson dhe Sanson te fëmijët 5-6 vjeçarë mbi lidhjen midis përshtatshmërisë sjellore, temperamentit, prindërimit dhe karakteristikave të familjes u gjet se problemet eksternalizuese të sjelljes lidheshin statistikisht më fortë me një komponent të temperamentit që ishte këmbëngulja. Ndërsa, prindërimi ndëshkues dhe komponenti jofleksibël i temperamentit rezultonin të shoqëroheshin me sjellje problematike 249. Në vitet e fundit, studiuesit e kanë zhvendosur fokusin nga tipologjitë globale të prindërimit dhe kanë nisur të hulumtojnë karakteristika ose cilësi specifike të marrëdhënies prind-fëmijë, që janë të shoqëruara me aspekte të caktuara të sjelljes së fëmijëve me moshatarët e tyre. Për shembull, agresiviteti i fëmijëve përkundrejt moshatarëve ka rezultuar të ketë lidhje me marrëdhëniet prind-fëmijë që manifestojnë nivele të larta të ndëshkimit dhe dominancës 250 ose nivele të ulëta përgjegjshmërie 251. Fëmijët shfaqin papërshtatshmëri në sjelljet e tyre atëherë kur prindërit janë të paqëndrueshëm në disiplinën e tyre dhe përdorin ndëshkimin fizik. Disiplina fizike korrelon pozitivisht me sjelljet agresive dhe emocionalitetin negativ te fëmijët. Fëmijët të cilët janë ankthiozë mund të mbistimulohen në një masë të konsiderueshme nga ndëshkimi fizik aq sa të mos kuptojnë rregullat që prindërit kërkojnë që të ndiqen. Përdorimi i disiplinës së ashpër fizike mund të rrisë sjelljet internalizuese dhe eksternalizuese te fëmijët ankthiozë. Studimi i Lengua me fëmijët në fëmijërinë e mesme tregoi se disiplina e butë është më efektive për të pasur kompliancë me fëmijët ankthiozë. Fëmijët, të cilët kanë nivele të larta frustracioni, e perceptojnë disiplinën e paqëndrueshme si stresuese, duke qenë se ajo është e paparashikuar. Kështu, fëmijët 248 Luyckx, K., Tildesley, E. A., Soenens, B., Andrews, J. A., Hampson, S. E., Peterson, M., & Duriez, B. (2011). Parenting and Trajectories of Children s Maladaptive Behaviors: A 12-year Prospective Community Study. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 40(3), Paterson, G., & Sanson, A. (1999). The Association of Behavioural Adjustment to Temperament, Parenting and Family Characteristics amon 5 year old children. Social Development, Rubin, K. H., Hastings, P., Chen, X., Stewart, S., & McNichol, K. (1998). Intrapersonal and maternal correlates of aggression, conflict, and externalizing problems in toddlers. Child Development, 69(6), Hart, C. H., Nelson, D. A., Robinson, C. C., Olsen, S. F., & McNeilly-Choque, M. K. (1998). Overt and relational aggression in Russian nursery-school-age children: Parenting style and marital linkages. Developmental Psychology, 34(4),

91 me temperament të vështirë janë në një rrezik më të madh për të kryer sjellje të papërshtatshme në rastet kur prindërit shfaqin ankth dhe stres 252. Sjellje të tilla të papërshtatshme si, keqtrajtimi ose viktimizimi i bashkëmoshatarëve është më i zakontë te fëmijët e prindërve që priren të jenë ndërhyrës, kontrollues ose mbimbrojtës. Siç mund të shihet nga shqyrtimi i studimeve, ka një interes të madh për të studiuar lidhjen midis stileve të prindërimit apo praktikave disiplinuese të prindërve me sjelljen e pa/përshtatshme gjatë periudhës së fëmijërisë. Studimi aktual është diznjuar për të matur lidhjen midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve problematike që prindërit raportojnë për fëmijët e tyre, duke konsideruar konstruktin e temperamentit, si një variabël moderator. Sipas kësaj qasje, temperamenti i fëmijës forcon ose jo marrëdhënien midis prindërimit dhe përshtatshmërisë sjellore të fëmijës. 2.7 Programet e prindërimit Prindërit duan më të mirën për fëmijët e tyre, por jo çdo prind njeh mënyrën sesi t i sigurojë fëmijës mjetet për të qenë i suksesshëm, ose sesi t i shmangë sjelljet më problematike dhe të vështira që shfaqen gjatë periudhës së adoleshencës, siç janë abuzimi me substancat, delikuenca, braktisja e shkollës, dhuna, etj. Ndërhyrjet përmes programeve trajnuese të prindërimit janë një strategji mjaft premtuese për të parandaluar sjelljet problematike dhe antisociale në shoqëri dhe për të krijuar një klimë sa më harmonike në familje 253. Të dhënat empirike kanë treguar se ndërhyrjet në praktikat e prindërimit reduktojnë ndjeshëm sjelljet problematike të fëmijëve dhe rrisin ndërgjegjësimin e familjes për t i kushtuar vëmendje sjelljeve të fëmijëve. Programet e prindërimit kanë fuqi të përmirësojnë shëndetin mendor dhe mirëqenien e fëmijëve, të përmirësojnë marrëdhëniet në familje, dhe në një këndvështrim më të gjerë të ndihmojnë komunitetin Lengua, L. J. (2008). Anxiousness, Frustration, and Effortful Control as Moderators of the Relation between Parenting and Adjustment in Middle-childhood. Social Development, 17(3), McCart, M. R., Priester, P. E., Davies, H., & Azen, R. (2006). Differential Effectiveness of Behavioral Parent-Training and Cognitive-Behavioral Therapy for Antisocial Youth: A Meta-Analysis. Journal ofabnormal Child Psychology, 34(4), Sanders, M. R. (2008). Triple P-Positive Parenting Program as a Public Health Approach to Strengthening Parenting. Journal of Family Psychology, 22(3),

92 Megjithatë, një sërë popullatash me risk të lartë janë mjaft të vështira për të përfituar nga këto ndërhyrje (si për shembull, familjet me status të ulët socio ekonomik), madhësitë e efektit të ndërhyrjeve në sjelljet prindëruese për këto popullata variojnë nga të vogla deri në të moderuara dhe rreth një e katërta deri një e treta e familjeve nuk shfaqin përmirësim nga ndërhyrjet trajnuese në stilet e prindërimit 255. Një grup studiuesish vlerësuan rreth 20 programe të prindërimit dhe gjeten se pesë programe janë veçanërisht efektivë në mbështetjen dhe ndihmën që i japin prindërve dhe fëmijëve në të gjithë nivelet e rrezikut për të shmangur problemet e sjelljes në adoleshencë që nuk prekin vetëm individët por të gjithë komunitetin 256. Programet e rekomanduara nga Haggerty dhe kolegët e tij janë efektivë për një grup familjesh që jetojnë në mjedise të ndryshme. Këto pesë programe janë në përputhje me Modelin Social të Zhvillimit, i cili fokusohet në nxitjen e mundësive, aftësive, shpërblime për sjellje pozitive sociale, marrëdhënie pozitive mes anëtarëve të familjes dhe pritshmëri të qarta për sjelljen. Këto programe përfshijnë ndryshimin e faktorëve të rrezikut tashmë të njohura si monitorim i dobët nga ana e prindërve dhe konfliktet në familje dhe i tregojnë fëmijëve sesi është një sjellje normale në familje. Programet janë shkencërisht të bazuara dhe ka të dhëna empirike se ato kanë funksionuar. Në vijimësi prezantohen këto programe, të cilat aplikohen në vende të ndryshme të botës. Programi i Partneriteti Infermiere-Familje konsiston në vizitat që infermierët realizojnë me nëna vajza apo me çifte që bëhen prindër për herë të parë, të paktën një herë në dy javë gjatë shtatzënisë së parë deri sa fëmija bëhet dy vjeç. Infermieret ndihmojnë nënat e ardhshme të mos përdorin duhan, alkool apo dogra të tjera. Pas lindjes së fëmijës, infermieret ndihmojnë nënat të krijojnë një ambient të sigurt për fëmijët e tyre dhe të zhvillojnë strategji për t u përballur me sjelljet e vështira të fëmijës në vijimësi Sanders, M. R. (2008). Loc.cit. 256 Haggerty, K. P., McGlynn-Wright, A., & Klima, T. (2013). Promising Parenting Programs for Reducing Adolescent Problem Behaviors. Journal of Children's Services, 8(4), Olds, D. L., Eckenrode, J., Henderson, C. R., Kitzman, H., Powers, J., Cole, R., Sidora, K., Morris, P., Pettitt, L. M., Luckey, D. (1997). Long-term Effects of Home Visitation on Maternal Life Course 84

93 Programi i Prindërimit Pozitiv (njihet ndryshe si 3P) është një sistem fleksibël i programeve që fokusohet në pesë qëllime kryesore: promovimin e mjedisit të sigurt dhe angazhimin, krijimin e mjedisit pozitiv për të mësuar, përdorimin e disiplinës efektive, krijimin e pritshmërive të qarta dhe të arsyeshme dhe promovimin e kujdesit që prindërit duhet të kenë për veten 258. Programi Vitet e Jashtëzakonshme, zhvilluar nga Carolyn Webster-Stratton, iu mëson fëmijët e moshës 3-6 vjeç, prindërve të tyre dhe mësueseve aftësi dhe strategji për përballimin e situatave të vështira. Prindërit marrin pjesë në seanca grupi; fëmijët marrin pjesë në seanca të drejtuara nga terapistë, që i ndihmojnë ata të zhvillojnë aftësi të tilla si zgjidhja e problemeve, krijimi i marrëdhënieve me shokë dhe bashkëpunimi me të tjerë 259. Programi i Forcimit të Familjeve është një program për prindër dhe fëmijë të moshës vjeç, ku prindërit mësojnë mbi faktorët rriskues për përdorimin e substancave të palejueshme, marrëdhënien prind-fëmijë, pasojat e mos ndjekjes së udhëzimeve të prindërve dhe mënyrën e menaxhimit të zemërimit dhe konflikteve në familje. Ndërkohë që fëmijët e tyre mësojnë komunikimin efektiv, zgjidhjen e problemeve dhe mënyrës sesi t i rezistojnë presionit nga bashkëmoshatarët 260. Programi Qëndro i Lidhur me Adoleshentët ndihmon fëmijët e moshës vjeç të shmangin përfshirjen në marrëdhënie të rrezikshme seksuale, përdorimin e drogës dhe sjelljet e dhunshme. Ky program i ndihmon prindërit të vendosin norma të forta me adoleshentin e tyre kundër sjelljeve antisociale duke rritur monitorimin Long-term effects of home visitation on maternal life course and child abuse and neglect. Fifteen-year follow-up of a randomized trial. Journal of the American Mediacal Association, 278(8), Nowak, C., & Heinrichs, N. (2008). A comprehensive meta-analysis of Triple P-Positive Parenting Program using hierarchical linear modeling: effectiveness and moderating variables. Clinical Child and Family Psychology Review, 11(3), Webster-Stratton, C. (2004). The Incredible Years: Parent, Teacher, and Child Training Series (IYS). Preventing Violence and Related Health-Risking Social Behaviors in Adolescents: An NIH State-of-the-Science Conference (fv ). Bethesda, Maryland: National Institute of Mental Health. 260 Molgaard, V. K., Spoth, R. L., & Redmond, C. (2000). Competency Training: The Strengthening Families Program, for Parents and Youth Washington, DC: US Department of Justice, Office of Justice Programs, Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention. 85

94 prindëror, minimizuar prindërimin ndëshkues dhe të ashpër dhe duke shpërblyer adoleshentin të nxisë marrëdhëniet e ngushta me familjen 261. Një tjetër analizë e programeve të trajnimit të prindërve u ndërmor për të hulumtuar mbi efikasitetin e tyre në parandalimin dhe zbutjen e problemeve të sjelljes në fëmijërinë e hershme. Kjo analizë arriti në përfundimin se programet me madhësi efekti më të lartë ishin ato programe që përmbanin komponentë të tillë si ndërveprimet pozitive prind-fëmijë, aftësitë për komunikimin e emocioneve, duke i mësuar prindërit që të përdorin ndëshkime të moderuara si dhe rëndësinë e konsistencës prindërore 262. Po ashtu në këtë analizë u evidentuan edhe komponentët e programeve që rezultuan me efekte të vogla të ndryshimit. Programet me këto komponentë ishin më pak të suksesshme në arritjen e rezultateve të pritshme. Këta komponentë që u gjetën në programet më pak efektive në ndryshimin e sjelljeve dhe aftësive të prindërve lidheshin me: programet për të mësuar prindërit sesi të zgjidhin problemet me sjelljet e fëmijëve; programet për të mësuar prindërit sesi të nxisin aftësitë konjitive dhe akademike te fëmijët; përfshirja e shërbimeve ndihmëse si pjesë e programeve të prindërimit. Veçanërisht në programet që synonin ndryshimin e sjelljeve eksternalizuese të fëmijëve parashkollorë, komponenti që u gjet se ishte më pak efektivë ishte mësimi i prindërve sesi të nxisin sjelljet sociale të fëmijët Programi i Prindërimit Pozitiv dhe ndikimi i tij në menaxhimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve Në studimin aktual, për të kuptuar dhe matur ndikimin që ka prindërimi në ndryshimin e sjelljeve të fëmijëve është përzgjedhur Programi i Prindërimit Pozitiv, si një program me evidenca empirike të forta në trajnimin e prindërve në botë, e mbështetur nga më shumë se 30 vite kërkimi të vazhdueshëm. Ky program i jep prindërve strategji të thjeshta dhe praktike për ti ndihmuar të menaxhojnë me 261 Storer, H. L., Barkan, S. E., Sherman, E. L., Haggerty, K. P., & Matto, L. M. (2012). Promoting Relationship Building and Connection: Adapting an Evidence-Based Parenting Program for Families Involved in the Child Welfare System. Children and youth services review, 34(9), Kaminsk, J. W., Valle, L. A., Filene, J. H., & Boyle, C. L. (2008). A meta-analytic review of components associated with parent training program effectiveness. Journal of Abnormal Child Psychology, 36(4), Loc.cit. 86

95 vetëbesim sjelljen e fëmijëve të tyre, të parandalojnë problemet dhe të ndërtojnë marrëdhënie të forta dhe të shëndetshme. Tri P aktualisht përdoret në 25 vende të botës dhe ka treguar se funksionon në kultura, grupe socio ekonomik dhe në familje me struktura të ndryshme 264. Programi i Prindërimit Pozitiv është një formë ndërhyrjeje bihejviorale në familje, e cila bazohet në parimet e të mësuarit social. Tri P synon të përmirësojë faktorët mbrojtës të familjes dhe të reduktojë faktorët e rrezikut që lidhen me probleme të rënda të sjelljes dhe emocionale te fëmijët dhe adoleshentët. Më konkretisht programi synon të 1) përmirësojë njohuritë, aftësitë, besimin, vetëmjaftueshmërinë dhe shkathtësitë e prindërve të para adoleshentëve; 2) të nxisë mjediset mbështetëse, të sigurta, përfshirëse, jo të dhunshme dhe me pak konflikte për fëmijët; 3) të nxisë kompetencat social emocionale, gjuhën, zhvillimin konjitiv dhe sjelljet e përshtatshme te fëmijët përmes praktikave pozitive të prindërimit 265. Ky program ofron pesë nivele trajnimi. Niveli i parë ofron për të gjithë prindërit mundësi për aksesuar informacion rreth prindërimit duke përdorur median e shtypur dhe elektronike. Ky nivel synon të rrisë ndërgjegjësimin e komunitetit për burimet e prindërimit dhe t i inkurajojë prindërit të marrin pjesë në program. Niveli 2 është një ndërhyrje e shkurtër, një ose dy seanca të ofruara nga kujdesi shëndetësor parësor duke ofruar udhëzime paraprake të zhvillimit për prindërit e fëmijëve me vështirësi të lehta të sjelljes, duke ofruar udhëzues dhe DVD që tregojnë strategji specifike të prindërimit. Niveli 3 vendos në qendër fëmijët me probleme të sjelljes nga të lehta në të moderuara dhe përfshin trajnim aktiv të aftësive të prindërimit në një format prej katër seancash ndërhyrje dhe ndjekje me biseda individuale, gjatë dhe pas trajnimit. Niveli 4 përbëhet nga tetë seanca intensive individuale ose në grup me prindër që kanë fëmijë me sjellje problematike të rënda (katër seanca seminaresh dhe katër 264 Triple P (2015, Gusht 30). Triple P takes the guesswork out of parenting. Gjetur në Positive Parenting Program: Sanders, M. R. (2003). Triple P - Positive Parenting Program: A population approach to promoting competent parenting. Australian e-journal for the Advancement of Mental Health, 2(3),

96 seanca me telefon). Së fundi, niveli i 5 i ndërhyrjes përfaqëson ndërhyrje bihejviorale më të thelluara në familje në rastet më të rënda Kështu, studimi 4 vjeçar i ndërmarrë në Gjermani me një kampion prej 186 familje të regjistruar në grupin e ndërhyrjes, morën pjesë në Programin e Prindërimit Pozitiv në Grup, ndërsa 94 familje, grupi i kontrollit, nuk morën pjesë në ndërhyrje. Rezultatet mbështetën efektet afatgjata të efikasitetit të 3P në grup Bodenmanna, G., Cinaa, A., Ledermanna, T., & Sanders, M. R. (2008). The efficacy of the Triple P- Positive Parenting Program in improving parenting and child behavior: A comparison with two other treatment conditions. Behaviour Research and Therapy, 46(4), Sanders, M. R., Markie Dadds, C., & Turn, K. M. (2003). Theoretical, Scientific and Clinical Foundations of the Triple P-Positive Parenting Program: A Population Approach to the Promotion of Parenting Competence. arenting Research and Practice Monograph, 1, Heinrichs, N., Kliem, S., & Hahlweg, K. (2013). Four-Year Follow-Up of a Randomized Controlled Trial of Triple P Group for Parent and Child Outcomes. Society for Prevention Research, 15,

97 KAPITULLI III 3 METODOLOGJIA 3.1 Hyrje Në këtë kapitull prezantohet metodologjia dhe procedura e ndjekur për të grumbulluar dhe analizuar të dhënat e këtij studimi. Fillimisht prezantohet problemi kërkimor, qëllimi, objektivat dhe hipotezat e studimit. Më tej, jepet përkufizimi operacional i variablave të studimit si dhe përshkruhet dizajni, metodologjia e përzgjedhjes së kampionit, instrumentet dhe procedura e realizimit të studimit përshkrues dhe atij të aplikuar në terren. Po ashtu, prezantohet edhe përmbajtja e moduleve të trajnimit përmes Programit të Prindërimit Pozitiv të trajtuara në takimet e përbashkëta dhe detyrat e vendosura, si dhe mënyra e organizimit të kësaj ndërhyrje. Së fundi, në këtë kapitull paraqitet mënyra e mbledhjes, përpunimit dhe analizimit të të dhënave, aspektet etike dhe kufizimet e studimit. Studimi u konceptua sipas një dizajni të kërkimit shkencor ku kombinohet studimi përshkrues me atë të aplikuar. Studimi përshkrues solli një fotografim të stileve të prindërimit dhe sjelljeve të fëmijëve të tyre parashkollorë, raportuar nga prindërit. Instrumentet matëse për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve (ISFE) dhe stileve të prindërimit (PSDP) u aplikuan në një kampion prej 1827 prindër. Të dhënat e mbledhura treguan perceptimin e prindërve për sjelljet e papërshtatshme dhe shqetësuese të fëmijëve të tyre parashkollorë si dhe stilet e prindërimit të përdorura për të disiplinuar ata. Nga ana tjetër, studimi i aplikuar u dizenjua sipas metodës së kuazieksperimentit, e cila është një metodë e përshtatshme për të matur ndikimin e variablit të pavarur mbi variablin e varur, sipas skemës së matjeve pre-test dhe post-test. Kuazi-eksperimenti u realizua me 20 nëna pjesëmarrëse, ku 10 nëna morën trajnim sipas Programit të Prindërimit Pozitiv dhe 10 nënat e tjera, grupi i kontrollit, nuk morën këtë trajnim. Të dhënat e këtij studimi u analizuan dhe përpunuan me anë të programit kompjuterik IBM-SPSS-21. Analizat statistikore përshkruese dhe ato inferenciale të statistikës t dhe F u aplikuan me të dhënat e këtij studimi. 89

98 3.2 Paraqitja e çështjes kërkimore Ideja për të realizuar këtë studim u nxit nga interesi personal dhe profesional i studiueses për të eksploruar dinamikat e ndërveprimit të prindërve me fëmijët parashkollorë, veçanërisht stilet që prindërit aplikojnë për të disiplinuar sjelljet problematike të fëmijëve. Vrojtimet rastësore joshkencore të jetës së përditshme mbi mënyrën e disiplinimit të sjelljeve të fëmijëve, reagimet që prindërit shfaqin spontanisht në kontekste të ndryshme ndaj sjelljeve të fëmijëve, por edhe bisedat me prindërit apo këshillat që prindërit kërkojnë sesi mund të sillen me fëmijët e tyre kanë nxitur kureshtjen e studiueses për të studiuar marrëdhënien midis praktikave të ndërveprimit të prindërve me fëmijët në menaxhimin e sjelljeve problematike. Kjo nxitje më tej u përthye në formën e një studimi shkencor përshkrues dhe të aplikuar, duke u fokusuar në lidhjen ndërmjet stileve të prindërimit dhe sjelljeve të fëmijëve parashkollorë si dhe në ndërhyrjen në praktikat prindëruese përmes një programi trajnimi për prindërimin pozitiv. Dija empirike sugjeron se sjellje të tilla si mosbindja, këmbëngulja, nervozizmi, shpërthime spontane të zemërimit apo aktivitet të lartë fizik vihen re më së shumti te fëmijët e moshës parashkollore. Studimet mbështesin idenë se pavarësisht se këto sjellje mund të shoqërojnë njerëzit gjatë zhvillimit të tyre, pikënisja e tyre është në fëmijërinë e hershme. Në një situatë të tillë është e vështirë të dallosh kufirin ndërmjet asaj çka është trend zhvillimi në këto sjellje, pra normale për nga aspekti zhvillimor dhe asaj çka konsiderohet si ekzagjerim, si e papërshtatshme dhe e papranueshme në kontekstin e familjes dhe shoqërisë. Ndërhyrja për të drejtuar dhe udhëzuar fëmijën drejt sjelljeve të përshtatshme, mund të konsiderohet si një periudhë kritike për fëmijërinë e hershme, nëse synimi është të rrisësh fëmijë të përshtatur. Në këto kushte, sfida që hasin shumica e prindërve, gjatë ndërveprimit me fëmijët e tyre dhe disiplinimit, është gjetja e balancës midis pushtetit dhe lirisë. Presioni për të qenë prind tradicional i ushtruar nga gjyshërit apo prind modern që jeton një shoqëri të kohës, në emëruesin e përbashkët të kulturës ku jetojnë, duket se e vështirëson edhe më shumë detyrën prindërore. Vëzhgime informale, biseda me prindër, rrëfime të miqve, kolegëve, studentëve mbi praktika, që prindërit kanë ndjekur apo ndjekin për të disiplinuar dhe drejtuar sjelljen e fëmijëve qysh herët, kanë 90

99 tërhequr vëmendjen e studiueses për të eksploruar më tej, nëpërmjet këtij studimi të thelluar, dinamikat e këtyre marrëdhënieve. Sikurse u paraqit edhe në hyrjen e këtij disertacioni, situata e praktikave disiplinuese që ndërmarrin prindërit shqiptarë dhe ato që raportojnë fëmijët për prindërit e tyre nuk është e këndshme. Besimi se Ai që të rreh, të do apo Druri ka dalë nga xheneti vazhdojnë të udhëheqin ideologjinë prindëruese të shumicës së prindërve shqiptarë në disiplinimin e fëmijëve të tyre. Ajo çka është edhe më tronditëse qëndron në faktin se edhe fëmijët e kanë brendësuar këtë besim, duke pranuar se ndëshkimi nga prindërit bëhet për tu përmirësuar. Studime të kryera në vende të ndryshime të botës kanë treguar se prindërimi që bazohet në ndëshkim, duke u kombinuar edhe me karakteristika individuale të temperamentit të vështirë të fëmijës, parashikon probleme të sjelljes dhe shqetësime psikologjike më vonë në jetë. Parë në një këndvështrim më afatgjatë, kjo merr kuptimin e rritjes së individëve me prirje për t u përfshirë në aktivitete të rrezikshme për shoqërinë. Nga rishikimi i studimeve të ndërmarra në kontekstin shqiptar për praktika të disiplinimit të fëmijëve dhe përdorimit të dhunës si një formë disiplinuese, rezulton të praktikohen kryesisht dy qasje metodologjike: qasja e parë është ajo ku prindërit raportojnë për praktikat e tyre disiplinuese me fëmijët dhe qasja e dytë metodologjike është ajo ku fëmijët (përgjithësisht të moshës 9 vjeç e lart) raportojnë për sjelljet e prindërve të tyre. Në dijeninë e studiueses, në kontekstin shqiptar mungojnë studime, ku prindërit të raportojnë perceptimet personale për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të tyre, në një moshë më të hershme. Duke gjykuar mbi këtë situatë, studiuesja u nxit të hulumtonte mbi lidhjen e stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë, duke konsideruar karakteristikat individuale të vetë fëmijës, në moshën tipike të shfaqjes së sjelljeve të papërshtatshme. Për të matur këtë marrëdhënie bazuar në një metodologji shkencore, fillimisht u realizua një sondazh me prindër të fëmijëve parashkollorë në qytetet më të mëdha në 12 qarqe të vendit dhe më pas u ndërmor një studim i aplikuar, duke ndërhyrë në praktikat e disiplinimit me anë të një programi trajnimi për prindërit. 91

100 3.3 Qëllimi i studimit Në fokus të këtij studimi qëndron ideja për të studiuar lidhjen midis stileve të prindërimit, temperamentit dhe sjelljeve të papërshtatshme të parashkollorëve, duke u mbështetur në perceptimet dhe raportimet e prindërve. Kështu, qëllimi i studimi aktual është të hulumtojë marrëdhënien ndërmjet stileve të prindërimit, të përdorur gjatë ndërveprimit me fëmijët dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë, duke konsideruar temperamentin si një variabël moderator të kësaj marrëdhënieje. Ky qëllim është ngritur duke u mbështetur në të dhëna empirike të studimeve të ngjashme të kryera në kontekste të ndryshme kulturore. Studime të tilla vënë theksin në rëndësinë e eksplorimit të lidhjeve ndërmjet stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme në vitet e moshës parashkollore, nën ndikimin e variablave të ndryshëm, ku në këtë studim është përzgjedhur variabli i temperamentit. Veçanërisht, rezultatet e studimeve longitudinale që kanë matur këto variabla, kanë treguar se sjelljet e papërshtatshme të identifikuara që herët në jetë, priren të jenë të qëndrueshme dhe parashikuese të sjelljeve problematike në një moshë më të vonshme, si adoleshenca dhe mosha e rritur. 3.4 Objektivat e studimit Duke konsideruar situatën aktuale të përmendur më lart mbi sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve, karakteristikat individuale të fëmijëve të shprehura përmes konstruktit të temperamentit si dhe stilet e prindërimit, për të realizuar qëllimin e studimit u ngritën disa objektiva. Më konkretisht, objektivat e këtij studimi janë: - Të eksplorojë marrëdhënien ndërmjet sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë dhe tre stileve të prindërimit (autoritarian, autoritativ dhe lejues). - Të hulumtojë ndikimin që kanë stilet e prindërimit në sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve, duke konsideruar variablin moderator të temperamentit. - Të masë ndikimin e ndërhyrjes në praktikat e prindërimit përmes programit të prindërimit pozitiv në sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. 92

101 3.5 Hipotezat e studimit Mbështetur në modelet teorike mbi lidhjen e stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve në ndikimin moderator të temperamentit të fëmijëve u ngritën këto hipoteza për tu testuar nga të dhënat e mbledhura në këtë studim: H1: Ekziston një korrelacion domethënës ndërmjet stileve të prindërimit dhe papërshtatshmërisë sjellore të fëmijëve parashkollorë. H1a: Stili i prindërimit autoritativ korrelon negativisht me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. H1b: Stili i prindërimit autoritarian korrelon pozitivisht me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. H1c: Stili i prindërimit liberal korrelon pozitivisht me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. H2: Ekziston një korrelacion midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë nën efektin moderator të temperamentit të fëmijëve. H3: Ndërhyrja me programin e prindërimit pozitiv 3P pakëson sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë Operacionalizimi i hipotezave të studimit Ashtu sikurse u paraqit edhe në hyrjen e këtij disertacioni, studimi aktual mbështetet në tre blloqe kuptimore: ndërveprimi me prindërit (NP), temperamenti (T) dhe përshtatshmëria sjellore e fëmijëve (PSf). Për të transformuar këto blloqe kuptimore në njësi të matshme u përdor kombinimi i arsyetimit deduktiv dhe induktiv, që më tej çoji edhe në ndërtimin e dizajnit të studimit. Blloku i parë kuptimor, ndërveprimi me prindërit është një koncept shumë i gjerë që përfshin një tërësi sjelljesh dhe emocionesh, që prindërit dhe fëmijët kombinojnë me njërin tjetrin duke vendosur një marrëdhënie mes tyre. Në këtë ndërveprim bashkërendohen karakteristikat personale të prindërve dhe ato të fëmijëve 93

102 të tyre, duke e bërë atë unik. Psikologët e zhvillimit kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë të interesuar të gjejnë e të faktojnë mënyrat sesi prindërit ndikojnë në zhvillimin e fëmijëve. Megjithatë, të gjesh lidhjen shkak-pasojë midis sjelljeve specifike të prindërve dhe sjelljes së mëvonshme të fëmijëve mbetet një detyrë mjaft e vështirë për studiuesit, pikërisht për shkak të këtij ndërveprimi kaq unik që karakterizon marrëdhënien prind-fëmijë. Por, pavarësisht këtyre sfidave, studiuesit kanë gjetur forma të ndryshme për të matur këtë ndërveprim. Njëra prej këtyre formave, e cila është aplikuar edhe në këtë studim është matja përmes stileve të prindërimit. Në fillim të viteve 60 psikologia Diana Baumrind realizoi një studim me më shumë se 100 fëmijë të moshës parashkollore 269. Duke përdorur vëzhgimin natyror, intervistat me prindërit dhe metoda të tjera të kërkimit, ajo identifikoi 4 dimensione të rëndësishme të prindërimit, që ishin: strategjitë disiplinuese, ngrohtësia dhe përkujdesja, stilet e komunikimit dhe pritshmëritë e rritjes dhe kontrollit. Duke u bazuar në këto dimensione, Baumrind gjeti se shumica e prindërve shfaqin një nga tre stilet e ndryshme të prindërimit. Më tej, studimi i Maccoby and Martin (1983) sugjeroi edhe për një tjetër stil prindërimi, stili i katërt i prindërimit. Në këtë studim, si edhe në shumë studime të tjera, që do të prezantohen më poshtë për të mbështetur hipotezat janë matur tre stile të prindërimit: autoritativ, autoritarian dhe lejues. Të dhënat empirike të studimeve të ndryshme mbështesin idenë se stilet e prindërimit reflektojnë ndikimin e tyre në sjelljet e fëmijëve parashkollorë. Studimet kanë treguar se prindërit me anë të sjelljeve të tyre rregullojnë dhe përshtatin fëmijët në kontekste të ndryshme. Kështu, një sërë studimesh mbi prindërimin autoritarian tregojnë se ky stil prindërimi është mjaft i dëmshëm për zhvillimin e fëmijës dhe gjeneron probleme të sjelljes në vitet në vazhdim 270. Madje të tjera studime shkojnë më tej duke treguar se prindërimi autoritarian mund të jetë një faktor risku për zhvillimin e problemeve të sjelljeve te fëmijët 271. Po ashtu, në studimin e Zakeri dhe Karimpour dhe atë të Baumrind janë faktuar lidhje midis prindërimit autoritativ dhe sjelljeve të përshtatshme te fëmijët. Prindërimi autoritativ ka rezultuar të ketë marrëdhënie pozitive me një sërë komponentësh të sjelljes që mundësojnë 269 Baumrind, D. (1967). Loc.cit. 270 Thompson, A., Hollis, C., & Richards, D. (2003). Loc.cit. 271 Leschied, A., Chiodo, D., Nowicki, E., & Rodger, S. (2008). Loc.cit. 94

103 përshtatshmëri të fëmijëve edhe më vonë në jetë Nga ana tjetër, stili lejues i prindërimit po ashtu ka rezultuar të shoqërohet me probleme të sjelljes dhe sjellje të papërshtatshme te fëmijët parashkollorë dhe më tej. Prindërit lejues përfshihen në teknika disiplinimi që shpesh janë ambige, duke mundësuar që fëmijët të marrin mesazhe të paqëndrueshme në lidhje me sjelljet e pranueshme dhe të papranueshme. Arsyeja për këtë gjë është se shpesh këta prindër janë tolerantë në lidhje me rritjen e fëmijëve dhe në rast frustracioni ata mund të shpërthejnë me intensitet kundrejt fëmijëve të tyre 274. Pavarësisht, se është e vështirë të përcaktohet kufiri se ku nis stili i prindërimit të ndikojë sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve apo ku përfundon kufiri i ndikimit të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve në praktikat që prindërit zgjedhin të disiplinojnë fëmijët e tyre, ajo çka unanimisht pranojnë shumica e studimeve është që strategjitë që prindërit praktikojnë dhe ideologjitë që prindërit kanë për mirërritjen e fëmijëve të tyre ndikon zhvillimin e këtyre të fundit në shumë drejtime, përfshirë edhe sjelljet e tyre. Duke u mbështetur në këtë dije u ngritën tre hipotezat e para të këtij studimi (H1a, H1b, H1c). H1a: Stili i prindërimit autoritativ korrelon negativisht me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. H1b: Stili i prindërimit autoritarian korrelon pozitivisht me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. H1c: Stili i prindërimit liberal korrelon pozitivisht me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë Blloku i dytë kuptimor lidhet me temperamentin. Në komunitetet shkencore fokusi i studimit të temperamentit, vitet e fundit ka pësuar një zhvendosje, duke e studiuar atë në kuadër të proceseve biologjike që ndikojnë proceset vetërregulluese dhe aktivitete të tjera të lidhura me zgjidhjen e problemeve. Në këtë studim, koncepti i temperamentit është përfshirë duke konsideruar atë çka prindërit referojnë për fëmijët e tyre, si karakteristika krejtësisht individuale, që fëmijët i kanë marrë nga njëri apo tjetri prind. Pohime të tilla si formë shprehjeje që prindërit përdorin për të përshkruar fëmijët e tyre Ai nxitohet shumë, Nuk i bën pazar kokës, vrapon si i marrë, 272 Zakeri, H., & Karimpour, M. (2011). Loc.cit. 273 Baumrind, D. (1991). Loc.cit. 274 Baumrind, D. (1971). Loc.cit. 95

104 Është kokëfortë, do t i dalë e veta, i ka ngjarë të atit, janë gjykuar nga studiuesja, por gjithashtu mbështetur edhe në studimet e hershme, si përshkruese të konstruktit të temperamentit. Në këtë studim është konsideruar matja e temperamentit të fëmijës, përmes raportimeve të prindërve. Duke njohur ndikimin që gjithashtu temperamenti i prindit ka në ndërveprim me temperamentin e fëmijës, në studimin aktual është gjykuar matja e ndikimit të njëanshëm të tij. Ky gjykim është mbështetur në idenë se prindërit janë parë dhe konsideruar si modele të stabilizuara reagimesh, ndërsa fëmijët shfaqin modele më të ndryshueshme, si pjesë e dinamikave të tyre të zhvillimit. Gjetjet e studimeve të ndryshme kanë treguar se një stil i caktuar i prindërimit lidhet me një model të caktuar sjelljeje të fëmijës, por në këtë lidhje luajnë rol edhe variabla të tjera, një prej të cilave është edhe temperamenti i fëmijës. Kështu, studimi i Gallitto shqyrtoi rolin e temperamentit të fëmijës si moderator të ndikimit të stileve të prindërimit në sjelljet internalizuese dhe eksternalizuese të fëmijëve, me një kampion fëmijësh kanadezë (N=2631). Rezultatet treguan se ekspozimi ndaj praktikave të prindërimit pozitiv (autoritativ) reduktoi sjelljet e papërshtatshme te fëmijët, që u cilësuan me temperament të vështirë. Ndërkohë nuk u vu re ndonjë ndikim moderues i temperamentit, te prindërit që aplikonin praktika të prindërimit e ashpër (autoritarian). Rezultatet e këtij studimi theksuan rolin e padiskutueshëm të praktikave pozitive të rritjes së fëmijës si katalizator në përshtatjen e suksesshme të fëmijëve me temperament të vështirë 275. Gjetje të ngjashme u arritën edhe në studimin e Ramos et.al. (2005) ku sërish temperamenti i fëmijës u studiua si variabël moderator i marrëdhënies midis konflikteve në familje dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Rezultatet treguan se te fëmijët me temperament të vështirë u parashikua një marrëdhënie shumë e fortë midis konflikteve në familje dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, ndërsa për fëmijët me temperament mesatar dhe të lehtë marrëdhënia varionte nga e ulët drejt të moderuarës 276. Bazuar në kategorizimin tradicional të temperamentit (temperament i lehtë temperament i vështirë), është gjetur se temperamenti i vështirë përbën një faktor 275 Gallitto, E. (2015). Loc.cit. 276 Ramos, M. C., Guerin, D. W., Gottfried, A. W., Bathurst, K., & Oliver, P. H. (2005). Loc.cit. 96

105 rriskues në prevalencën e shfaqjes së sjelljeve të papërshtatshme më vonë në jetë 277. Në pjesën më të madhe të studimeve në fushën e psikologjisë së zhvillimit, konstrukti i temperamentit është matur duke e ndarë atë në dimensione, ku më të studiuarit janë dimensioni i reagueshmërisë emocionale/ekstraversioni, dimensioni i afektit negativ dhe dimensioni i vetërregullimit dhe me fëmijët e moshës parashkollore, prindërit janë raportuesit e karakteristikave të këtyre dimensioneve. Po ashtu, këto studime kanë treguar se këto dimensione kanë rezultuar të kenë marrëdhënie me sjelljet problematike dhe të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë, duke shkuar edhe më tej, kjo marrëdhënie priret të jetë e qëndrueshme edhe në vijimësi Edhe në studimin aktual, konstrukti i temperamentit është operacionalizuar në dimensione, që mbështesin idenë se temperamenti i fëmijëve kuptohet në termat e reagueshmërisë dhe intensitetit të reagimit. Mbështetur mbi këto informacione dhe gjetje të studimeve të tjera ngrihet edhe hipoteza e dytë e këtij studimi (H2). H2: Ekziston një korrelacion midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë nën efektin moderator të temperamentit të fëmijëve. Blloku i tretë kuptimor i studimit lidhet me përshtatshmërinë sjellore. Mbështetur në literaturën e psikologjisë së zhvillimit, përshtatshmëria sjellore në fëmijërinë e hershme është konceptuar duke përfshirë dy klasifikime të sjelljes: sjelljet eksternalizuese që përfshijnë problemet me vëmendjen, vetërregullimin, mosbindjen, grindjet kur fëmijëve iu refuzohet plotësimi i një dëshire, paaftësia për të pritur radhën, shkatërrimi i lodrave të tjerëve 280 dhe sjelljet internalizuese që përfshijnë depresionin, tërheqjen dhe ankthin sikurse dhe ndjenjat e inferioritetit, turpit, mbindjeshmërinë dhe ankesat trupore 281. Fokusi në këtë studim është mbi sjelljet e papërshtatshme eksternalizuese të cilat sipas studimeve të ndryshme nisin në vitet e moshës parashkollore dhe arrijnë 277 Sanson, A., Oberklaid, F., Pedlow, R., & Prior, M. (1991). Loc.cit. 278 Eisenberg, N., Sadovsky, A., Spin, T. L., Fabes, R. A., Losoya, S. H., Valiente, C., Reiser, M., Cumberland, A., Shepard, S. A. (2005). Loc.cit. 279 Gartstein, M. A., Putnam, S. P., & Rothbart, M. K. (2012). Loc.cit. 280 Baillargeon, R. H., Normand, C. L., Séguin, J. R., Zoccolillo, M., Japel, C., Pérusse, D., Wu, H., Boivin, M., Tremblay, R. E. (2007). Loc.cit. 281 Campbell, S. B. (1994). Loc.cit. 97

106 kulmin në vitet e fëmijërisë së mesme duke mbetur të qëndrueshme në vitet e mëtejshme 282. Sjelljet e papërshtatshme/problematike internalizuese pavarësisht se janë pjesë dhe tregues të përshtatshmërisë sjellore nuk studiohen në këtë punim, pasi ato janë të vështira për t u identifikuar te fëmijët e moshës parashkollore dhe kryesisht janë studiuar në kontekstin klinik. Në këtë studim, sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve janë operacionalizuar si shprehje të dukshme të vështirësisë që fëmijët shfaqin për t u përshtatur emocionalisht, fizikisht dhe psikologjikisht me mjedisin përreth dhe kërkesave të prindërve dhe moshatarëve. Këto sjellje vendosin në vështirësi prindërit, të cilët duhet të aplikojnë/përdorin strategjitë e tyre disiplinuese ose ndryshe stilet e tyre të prindërimit. Ky bllok kuptimor është përfshirë në të tre hipotezat e studimit. Një nga objektivat e studimit, mbi bazën e të cilit u ngrit edhe hipoteza e tretë lidhet me evidentimin e ndikimit të ndërhyrjes në praktikat e prindërimit përmes programit të prindërimit pozitiv në sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. Ideja për të realizuar një ndërhyrje duke trajnuar prindërit e fëmijëve parashkollorë mbështetet në dijen se prindërimi aq sa vjen natyrshëm te çdo kush që bëhet prind, po aq nevojitet të mësohet dhe strukturohet përmes përfshirjes në klasa prindërimi, që ofrojnë strategji dhe teknika bihejviorale në menaxhimin e sjelljeve të fëmijëve. Trajnimet me prindërit duke përshtatur programe të testuar dhe aplikuara në kultura të ndryshme, siç është 3P, synojnë të ndihmojnë prindërit të monitorojnë sjelljen e fëmijëve të tyre por në të njëjtën kohë edhe sjelljen e tyre prindërore. Kjo do të thotë se këto programe mbështesim dhe forcojnë shkathtësitë ekzistuese të prindërimit, por gjithashtu nxisin zhvillimin e shkathtësive të reja, në mënyrë që prindërit të kenë njohuritë e nevojshme për të edukuar dhe rritur fëmijë të shëndetshëm. Aplikimi i praktikave të prindërimit pozitiv ka rezultuar të sjellë pasoja pozitive në përmirësimin e sjelljeve të papërshtatshme si në fëmijëri ashtu edhe në adoleshencë. Ndërhyrjet përmes programeve trajnuese të prindërimit janë një strategji mjaft premtuese për të parandaluar sjelljet problematike dhe antisociale në shoqëri 282 Campbell, S. B. (1995). Op.cit. 98

107 dhe për të krijuar një klimë sa më harmonike në familje 283. Rezultatet e një studimi të ndërmarrë nga Gallitto me prindër kanadezë treguan se ekspozimi ndaj prindërimit pozitiv reduktoi sjelljet e papërshtatshme te fëmijët që u cilësuan me temperament të vështirë, duke evidentuar në këtë mënyrë rolin e padiskutueshëm të praktikave pozitive të rritjes së fëmijës si katalizator në përshtatjen e suksesshme të fëmijëve me temperament të vështirë 284. Studimi longitudinal i Heinrichs, Kliem dhe Hahlweg (2013) tregoi se 3P i organizuar në grup u shoqërua me efekte afatgjata të ndryshimit të sjelljeve prindëruese dhe ndryshim në sjelljet problematike të fëmijëve 285. Në studimin e ndërmarrë në këtë disertacion, programi i prindërimit i përzgjedhur synon të rrisë njohuritë, shkathtësitë dhe vetëbesimin e prindërve për të drejtuar sjelljen e fëmijëve të tyre parashkollorë drejt mënyrave më të përshtatshme. Kështu, integrimi i pesë parimeve të prindërimit pozitiv siç janë: krijimi i një mjedisi të sigurt, që ofron mundësi për të eksploruar dhe për të nxitur zhvillimin e shëndetshëm të fëmijës; krijimi i një mjedisi pozitiv për të mësuar, ku prindërit mësojnë të reagojnë ndaj kërkesave të fëmijëve në mënyrë pozitive dhe konstruktive; disiplina asertive ku prindërit mësojnë si të ndryshojnë format jo efektive të disiplinimit, si bërtitja, kërcënimi etj., me strategji më efektive në situata specifike; vendosja e pritshmërive realiste që synon të ndryshojë pritshmëritë dhe qëllimet për sjelljet e fëmijëve si dhe kujdesi për vetën, ku prindërit mësojnë të shohin prindërimin si pjesë e një konteksti më të gjerë dhe jo të lidhur ngushtësisht vetëm me zhvillimin e fëmijës, synon të sjellë ndryshime në mënyrën sesi prindërit do të menaxhojnë sjelljen e fëmijëve të tyre. Mbështetur në të dhënat empirike të studimeve dhe në objektivin që synohet përmes ndërhyrjes me Programin e Prindërimit Pozitiv ngrihet dhe hipoteza e tretë dhe e fundit e këtij studimi (H3). H3: Ndërhyrja me programin e prindërimit pozitiv 3P pakëson sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. 283 McCart, M. R., Priester, P. E., Davies, H., & Azen, R. (2006). Loc.cit 284 Gallitto, E. (2015). Loc.cit. 285 Heinrichs, N., Kliem, S., & Hahlweg, K. (2013). Loc.cit. 99

108 3.6 Përkufizimi operacional i variablave të studimit Për të realizuar operacionalizimin e variablave të studimi u shfrytëzua literatura më përfaqësuese. Më poshtë prezantohen këto variabla, ashtu siç janë përdorur dhe kuptuar në këtë studim Stil prindërimi Stili i prindërimit në këtë studim përshkruhet si kombinim i qëndrimeve dhe besimeve që prindërit përdorin për të ndikuar sjelljet dhe qëndrimet te fëmijët parashkollorë 286. Ato reflektojnë natyrën e ndërveprimeve që prindërit kanë me fëmijët e tyre. Stilet e prindërimit janë studiuar bazuar në tipologjinë e Baumrind Stili autoritarian i prindërimit Stili autoritarian i referohet mënyrës ekstremisht stikte të prindërimit, ku fëmijët pritet të ndjekin dhe të mbështesin rregullat dhe udhëzimet e vendosura nga prindërit. Ky stil prindërimi krijon një klimë emocionale të ashpër dhe negative, ku përgjegjshmëria është e ulët, kërkesat prindërore janë të larta dhe komunikimi i hapur mungon. Prindërit autoritarian ndihen se janë udhëheqësit e jetës së fëmijëve të tyre, duke vendosur standarde të larta për sjelljen dhe një vlerë e veçantë i jepet bindjes me një respekt të padiskutueshëm ndaj autoritetit. Pasoja e shkeljes së një rregulli është ndëshkimi. Të bërtiturit, shuplakat, kërcënimet konsiderohen si mjete të disiplinimit dhe kontrollit të sjelljeve të papërshtatshme që fëmijët mund të kryejnë. Përgjithësisht, këta prindër nuk shfaqin emocionalitet dhe ngrohtësi me fëmijët e tyre, por përkundrazi ata shpesh janë kritikë ndaj fëmijëve nëse këta të fundit nuk plotësojnë pritshmëritë që vetë prindërit kanë vendosur. Prindërit autoritarian nuk lejojnë që fëmijët të japin kontributin e tyre në aktivitetet e përditshme apo në planet e familjes Ky variabël është matur me pohime të tillë si Unë i them fëmijës se çfarë duhet të bëjë, Unë qortoj dhe kritikoj kur sjellja e fëmijës nuk përputhet me 286 Steinberg, L., Mounts, N. S., Lamborn, S. D., & Dornbusch, S. M. (1991). Authoritative parenting and adolescent adjustment across varied ecological niches. Journal of Research on Adolescence, 1(1), Baumrind, D. (1971). Loc.cit. 100

109 pritshmëritë tona, Unë e detyroj fëmijën të bëjë disa gjëra, Unë përdor kërcënimet si ndëshkim pa ndonjë justifikim, etj Stili autoritativ i prindërimit Stili autoritativ i prindërimit karakterizohet nga sjellje prindërore që shfaqin nivele të larta të mbështetjes, ngrohtësisë, rregullave të mirëpërcaktuara, komunikimit të hapur, arsyetimit në vendimet e marra dhe nga sjellje që synojnë të nxisin autonominë dhe vetërregullimin 288. Prindërit autoritativë janë të qëndrueshëm në pritshmëritë dhe kufizimet mbi sjelljet e fëmijëve dhe kërkojnë që fëmijët të jenë të përgjegjshëm për veprimet e tyre. Përmes dashurisë, kuptimit dhe respektit, ata sigurojnë strukturën e nevojshme në mjedisin e familjes. Zhvillimi i pavarësisë të fëmijëve të tyre është një fokus kryesor për këta prindër, po ashtu këndvështrimet dhe opinionet e fëmijëve merren gjithmonë parasysh dhe respektohen prej tyre. Masat disiplinuese për këtë stil prindërimi nuk janë ndëshkuese, por jepen në një mënyrë të qëndrueshme me qëllim mbështetjen dhe përmirësimin. Në vend të ndëshkimit, prindërit autoritativë përshtatin qasjen e të qenit i qëndrueshëm, arsyetues dhe komunikues. Shembuj të praktikave autoritative të prindërimit janë: Unë e inkurajojë fëmijën të flasë për vështirësitë ose problemet e tij, Unë e lejoj fëmijën të japë mendimin e vet për rregullat e familjes, Unë i shpjegoj arsyet se pse duhet t i bindet rregullave, Unë theksoj arsyet e rregullave që vendos, etj Stili lejues i prindërimit Stili lejues i prindërimit karakterizohet nga sjellje prindërore që lejojnë fëmijët të marrin vendime dhe të rregullojnë sjelljen sipas dëshirës së tyre. Këta prindër nuk ofrojnë rregulla të mirëpërcaktuara për të drejtuar dhe kontrolluar sjelljen e fëmijëve 289. Këta prindër mendojnë se fëmijët janë në gjendje të marrin vetë vendime me pak monitorim nga prindërit. Këta prindër vendosin pak ose aspak rregulla, kufizime apo kërkesa ndaj fëmijëve dhe priren që të shmangin debatet me fëmijët e tyre. Ata shpesh i korruptojnë fëmijët për ti kontrolluar. Shpërblimet, lodrat ose dhuratat ofrohen si një mënyrë për t i disiplinuar dhe mbajtur pranë. Këta prindër 288 Loc.cit. 289 Loc.cit. 101

110 rrisin fëmijë të llastuar dhe mund të manipulohen dhe kontrollohen lehtësisht nga fëmijët e tyre. Ky stil prindërimi është vlerësuar me pohime të tilla si: Unë i them fëmijës se do ta ndëshkoj dhe nuk e bëj në të vërtet, Unë e lë të lirë fëmijën në rrëmujën që ai/ajo ka, Unë nuk i marrë parasysh sjelljet e këqija të fëmijës, Unë jam i/e pasigurt si të reagoj ndaj sjelljes së keqe të fëmijës, etj Temperamenti Temperamenti i referohet stilit të sjelljes për të vepruar në një mënyrë të caktuar. Ai reflektohet në mënyrën sesi një fëmijë pozicionohet ndaj ndodhive të ndryshme, ndërvepron dhe përjeton marrëdhëniet sociale. Në këtë studim ky variabël do të shihet si moderator i marrëdhënies së stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. Ky variabël u operacionalizua në tre dimensione që lidhen me reagueshmërinë emocionale, afektin negativ dhe vetëkontrollin dhe që përfshin sjellje të tilla si: nxitim për t u përfshirë në aktivitete të ndryshme, përfshirja në lojëra të zhurmshme dhe agresive, vështirësi për t u qetësuar pas mërzitjes, prirje për të vënë re ndryshme në ambientet dhe njerëzit përreth, tolerancë ndaj dhimbjes, frikë, ndrojtje, etj. Dimensioni i reagueshmërisë emocionale është matur me pohime të tilla si: I pëlqen të rrëshqasë nga rrëshqitëse të larta ose të bëjë aktivitete të tjera aventureske, Shpesh përfshihet nxitimthi në situatat e reja apo Ndihet rehat me pothuaj çdo person. Dimensioni i afektit negativ është matur me pohime të tilla si: Irritohet mjaft kur nuk i lejohet të bëjë atë që do, Mërzitet shpesh kur gërvishtet apo nxihet nga ndonjë goditje apo Trishtohet kur nuk realizohen planet e familjes. Dimensioni i vetëkontrollit është matur me pohime të tilla si: E vë re kur prindërit veshin rroba të reja, I ndjek mirë udhëzimet apo I pëlqejnë aktivitetet me ritëm të qetë, si lëkundjet apo vallëzimet Sjelljet e papërshtatshme Sjelljet e papërshtatshme në fëmijërinë e hershme janë konceptuar duke konsideruar dy klasifikime të sjelljes: sjelljet eksternalizuese (probleme me 102

111 vëmendjen, vetërregullimin, mosbindjen, grindjet kur fëmijëve iu refuzohet plotësimi i një dëshire, paaftësia për të pritur radhën, shkatërrimi i lodrave të tjerëve, etj.) 290 dhe sjelljet internalizuese (depresionin, tërheqjen dhe ankthin ashtu dhe ndjenjat e inferioritetit, turpit, mbindjeshmërinë dhe ankesat trupore) 291. Në këtë studim, përshtatshmëria sjellore, ashtu sikurse sugjeron edhe literatura, do të matet përmes sjelljeve të papërshtatshme ose sjelljeve problematike. Fokusi do të jetë vetëm mbi sjelljet eksternalizuese, duke qenë se ato janë më të dukshme në mjedisin ku fëmija ndërvepron me të tjerët dhe raportohen më lehtësisht nga prindërit. Ndërsa sjelljet internalizuese janë studiuar më së shumti në kontekstin klinik dhe ky i fundit nuk është fokus i këtij studimi. Sjelljet e papërshtatshme janë sjellje të tilla si shpërthimet e zemërimit, refuzimi për t u bindur, të bërit e kundërta me atë që kërkohet, të bërtiturat/ulërimat, ngacmimet dhe zënia me moshatarët apo motrat/vëllezërit, refuzimi për të fjetur në kohën e duhur dhe për të ngrënë në tavolinë, etj. Disa nga pohimet me të cilat është matur sjelljet e papërshtatshme janë: Humbet kohë kur vishet, Nevrikoset kur nuk i del e vetja apo Kërkon vazhdimisht vëmendje Prindërimi pozitiv Prindërimi pozitiv është një qasje e orientuar drejt praktikave disiplinuese që prindërit përdorin me fëmijët e tyre dhe që synojnë të nxisin zhvillimin dhe mirëqenien fizike dhe psikologjike të fëmijës, udhëheqin sjelljet dhe emocionet e fëmijës në mënyrë pozitive, të ndërtojnë marrëdhënie të forta dhe të qëndrueshme, të nxisin komunikimin e përshtatshëm, të vënë theksin te pozitiviteti, të përdorin planifikimin për të ndaluar problemet dhe të përdorin situatat e jetës së përditshme për të ndihmuar fëmijët që të mësojnë. Prindërimi pozitiv synon t i pajisë fëmijët me mjetet e nevojshme për të ndërtuar vetëbesim për t u përballur me vështirësitë e jetës, duke i frymëzuar fëmijët 290 Baillargeon, R. H., Normand, C. L., Séguin, J. R., Zoccolillo, M., Japel, C., Pérusse, D., Wu, H., Boivin, M., Tremblay, R. E. (2007). Loc.cit. 291 Campbell, S. B. (1994). Loc.cit. 103

112 të kontrollojnë jetën e tyre dhe të krijojnë një qëndrim pozitiv për të. Prindërimi pozitiv do të thotë të jesh i organizuar dhe të përdorësh strategji që synojnë nxitjen e mësimit përmes nxjerrjes së kuptimit dhe komunikimit sesa korrigjimit apo detyrimit. Praktikat e prindërimit pozitiv janë operacionalizuar në sjelle të tilla prindëruese si shpërblimi dhe drejtimi i vëmendjes drejt sjelljeve të përshtatshme të fëmijës dhe jo atyre problematike, arsyetimi për të ndjekur rregullat, përfshirja e fëmijës në planet e përbashkëta të familjes, mos korruptimi i fëmijës për të marrë pëlqimin e tij/saj, drejtimi drejt sjelljeve të dëshirueshme, qëndrueshmëria në dhënien e udhëzimeve, etj. 3.7 Dizajni i studimit Studimi i prezantuar në këtë disertacion është konceptuar sipas një dizajni ku kombinohet studimi përshkrues dhe ai i aplikuar. Një kombinim i këtyre dy llojeve të studimit ishte i domosdoshëm duke marrë parasysh faktin që në kontekstin shqiptar nuk është ndërmarrë ndonjë studim mbi stilet e prindërimit dhe lidhjes së tyre me sjelljet problematike të fëmijëve të moshës parashkollore dhe ka mungesë të një baze të dhënash mbi këto faktorë. Kësisoj nevojitej një bazë të dhënash për sjelljet problematike të fëmijëve dhe stilit të prindërimit më të përdorur dhe më pas të provohej nëse ideologjia e prindërimit pozitiv mund të nxitej përmes programeve të trajnuese të prindërimit pozitiv. Kështu, studimi përshkrues mundësoi mbledhjen e informacioneve në trajtën e fotografimit të sjelljeve të fëmijëve parashkollorë në raport me stilet e prindërimit, raportuar nga vetë prindërit. Ky studim i ndërmarrë në qytetet kryesore të Shqipërisë, shërbeu si një bazë të dhënash, përmes të cilës u evidentuan sjelljet problematike më të shpeshta të fëmijëve parashkollorë, për të cilat prindërit raportuan se ishin të shqetësuar. Po ashtu, studimi përshkrues, evidentoi praktikat disiplinuese më të zakonshme që përdorin prindërit shqiptarë. Njohja me këtë situatë, ndihmoi studiuesen të orientohej duke u thelluar në eksplorimin e mëtejshëm të lidhjes së stileve të prindërimit me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve, duke konsideruar temperamentin si moderator të kësaj marrëdhënie. Për këtë qëllim u ndërmor studimi i aplikuar. Ky studim u përshtat sipas metodës kuazi-eksperimentale, një metodë e përshtatshme për të matur ndikimin e një 104

113 variabli mbi një tjetër, më konkretisht në studimin aktual mundësoi vlerësimin e ndërhyrjes përmes programit të prindërimit pozitiv, në praktikat e prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë Studimi përshkrues Metoda e sondazhit, e përdorur në këtë studim, lejoi që të mblidheshin të dhëna të mjaftueshme për të mundësuar përgjithësimin për të gjithë popullatën e Shqipërisë në lidhje me sjelljet e fëmijëve dhe stilet e prindërimit që zbatojnë prindërit e tyre. Matjet e përftuara nga kjo metodë shkencore lejojnë kryerjen e një sërë analizash statistikore për marrëdhëniet mes variablave të interesit si dhe përshkrimin e situatës në të cilën ndodhet kampioni i marrë në studim. Variablat e interesit janë studiuar duke u mbështetur në kornizën njëdrejtimëshe 292 (unilaterale), drejtimi vertikal asimetrik. Ky model i studimit bazohet në idenë se variablat e stileve të prindërimit lidhen me zhvillimin e fëmijës dhe drejtojnë zhvillimin në aspekte të ndryshme (në këtë studim hulumtohet lidhja me sjelljen e papërshtatshme). Po kështu, ky studim shërbeu si një studim bazë (baseline), nga ku u evidentuan sjelljet e fëmijëve, që prindërit i raportonin si shqetësuese për ta, por edhe disa praktika prindërimi, të cilat u gjykuan nga studiuesja si praktika, ku mund të ndërhyhej. Të dhënat e këtij studimi, mbështetën përzgjedhjen e karakteristikave të programit të ndërhyrjes Studimi i aplikuar Metoda e kuazi-eksperimentit, u përdor për të matur ndikimin e variablit të pavarur (stileve të prindërimit) në variablin e varur (sjelljet e papërshtatshme), nën praninë e variablit moderator (temperamenti i fëmijës) pas realizimit të ndërhyrjes eksperimentale (Programi i Prindërimit Pozitiv). Për të realizuar matjen e këtij ndikimi, metoda kuazi-eksperiment u përshtat sipas skemës, ku pjesëmarrësit në studim (prindër) ndahen në dy grupe, grupi i ndërhyrjes dhe grupi i kontrollit. Dizajni më i përhapur i kuazi-eksperimentit, në 292 Kuczynski, L. (2003). Beyond bidirectionality: bilateral conceptual frameworks for understanding dynamics in parent-child relations. Në L. Kuczynski (Re.), Handbook of Dynamics in Parent-Child Relations (fv. 1-24). Thousand Oaks: Sage, f

114 studimet me programe ndërhyrjeje është ai i grupeve jo ekuivalentë 293. Ky dizajn, i cili u aplikua edhe në studimin aktual, përdoret në rastet kur nuk është e mundur randomizimi i grupeve. Kjo do të thotë se grupi i ndërhyrjes dhe ai i kontrollit nuk janë në kushte të barabarta që në fillim të ndërhyrjes. Më pas secili prej grupeve të krijuara i nënshtrohen një pre-testi, pra përpara se ndërhyrja të aplikohet dhe një posttesti, pasi ndërhyrja ka përfunduar. Ndërhyrja eksperimentale e realizuar me grupin eksperimental të studimi të aplikuar u prezantua në formën e një programi prindërimi, që njihet si Programi i Prindërimit Pozitiv. Programi i Prindërimi Pozitiv synonte t u mësonte nënave të përfshira në grupin eksperimental, strategji dhe praktika të prindërimit pozitiv për t i aplikuar në situatat kur fëmijët e tyre shfaqnin sjellje problematike. Kjo ndërhyrje konsistoi në 5 takime në grup me 10 nëna dhe 4 takime individuale me secilën prej tyre. Në fund të programit të ndërhyrjes u realizua një fokus grup me nënat, të cilat diskutuan mbi eksperiencën e përfshirjes së tyre në këtë program prindërimi dhe u realizuan matjet e post-testit me të njëjtin instrument të përdorur për të mbledhur të dhënat në fazën e pre-testit. Në secilin takim të përbashkët të realizuar me grupin e ndërhyrjes u trajtuan module trajnimi, që lidheshin me praktika që prindërit duhet të aplikonin për të menaxhuar sjelljen problematike të fëmijëve të tyre parashkollorë. Katër takimet individuale u realizuan midis takimeve të përbashkëta dhe synonin ndjekjen e prindërve në aplikimin e strategjive të prezantuara, si dhe këshilla për të mbajtur ritmin në zbatimin e qëllimeve të vendosura dhe monitorimin e sjelljes së fëmijës së tyre. 3.8 Kampioni Pjesëmarrësit në studimin e këtij disertacioni, për të cilët u aplikuan analizat e të dhënave, janë prindër të fëmijëve parashkollorë dhe numri i tyre është Nga të cilët 1827 u përfshinë në studimin përshkrues dhe 20 në studimin e aplikuar. 293 Goodwin, C. J. (2010). Research in Psychology: Methods and design (bot. i 6). USA: John Wiley & Sons, f

115 3.8.1 Kampioni i studimit përshkrues/bazë Përzgjedhja e kampionit për studimin përshkrues u realizua duke ndjekur një procedurë prej disa fazash: Fillimisht, u përzgjodhën bashkitë më të mëdha (bazuar në numrin e popullsisë banuese) nga dymbëdhjetë qarqet e Republikës së Shqipërisë, sipas ndarjes administrative të vitit , në të cilat do të shpërndaheshin instrumentet, me qëllim mbulimin e gjithë territorit të Shqipërisë. Të gjitha qarqet e Republikës së Shqipërisë janë mbuluar në këtë shpërndarje duke kontaktuar, në mënyrë rastësore të thjeshtë ose me leverdi (sipas mundësive të aksesit), kopshtet e fëmijëve në bashkitë më të mëdha të secilit qark. Duke filluar nga veriu me Bashkia Kukës (Qarku Kukës), Bashkia Peshkopi (Qarku Dibër), Bashkia Shkodër (Qarku Shkodër), Bashkia Laç (Qarku Lezhë), Bashkia Tiranë (Qarku Tiranë), Bashkia Durrës (Qarku Durrës), Bashkia Elbasan (Qarku Elbasan), Bashkia Fier (Qarku Fier), Bashkia Berat (Qarku Berat), Bashkia Korçë (Qarku Korçë), Bashkia Vlorë (Qarku Vlorë) dhe Bashkia Gjirokastër (Qarku Gjirokastër) 295. Më pas, për të siguruar një përfaqësim në secilën prej bashkive më të mëdha, u përdor edhe numri i fëmijëve që frekuentojnë institucionet e arsimit parashkollor publik dhe privat, të dhëna këto që u siguruan nga Ministria e Arsimit dhe Sporteve 296. Në këtë studim nuk janë në fokus institucionet e arsimit parashkollorë per se, por ato u përdorën me gjykimin e studiueses, si një vend kur kontaktimi i prindërve që kanë fëmijë të moshës parashkollore është më i mundshëm. Në këtë shpërndarje është pranuar marzhi i gabimit 2.5% me nivel besueshmërie (konfidencë) 95% dhe shpërndarje e përgjigjeve 50% sipas një standardi të unifikuar 297. Në secilën prej bashkive, ku u shpërndanë pyetësorët, u mendua të dërgohet një numër pyetësorësh që korrespondon me numrin e popullsisë dhe numrin e fëmijëve që frekuentojnë arsimin parashkollor publik dhe privat pra, bashkitë me popullsi dhe numër më të madh fëmijësh kanë numrin më të madh të pyetësorëve. Në këtë mënyrë u mundësua edhe analiza krahasuese midis tyre, duke lejuar përfaqësim të mirë për të gjitha njësitë vendore Bashkitë dhe popullsitë e tyre janë llogaritur sipas ndarjes territoriale të vitit Tregues statistikorë për vitin shkollor

116 Shpërndarja e pyetësorëve u realizua sipas përllogaritjeve të popullsisë në secilën prej bashkive të përzgjedhura. Studiuesja gjykoi se për të pasur një përfaqësi të krahasueshme në bashkitë me më shumë se banorë të përhershëm do të kampionoheshin me N=160 prindër. Në bashkitë me më pak se banorë të përhershëm do të përzgjidheshin vetëm N=120 prindër si kampion për studim. Në këtë shpërndarje bën përjashtim Bashkia e Tiranës, e cila ka më shumë se banorë të përhershëm dhe banorë të ardhur nga të gjitha trojet e Shqipërisë. Për shkak të numrit të madh të banorëve dhe heterogjenitetit të popullsisë, në Bashkinë Tiranë u gjykua që kampioni të ishte N=360 prindër. Po ashtu, shpërndarja e pyetësorëve sipas numrit të fëmijëve të regjistruar në institucionet e arsimit privat dhe publik në bashkitë e përzgjedhura, korrespondon me kriterin e aplikuar për numrin e popullsisë. Kështu, për bashkitë që kishin mbi 3000 fëmijë që frekuentojnë këto institucione kampionoheshin me N=160 fëmijë. Në bashkitë me më pak se 3000 fëmijë të regjistruar në institucione të arsimit parashkollor do të përzgjidheshin vetëm N=120 prindër si kampion për studim. Sërish edhe në këtë shpërndarje bën përjashtim Tirana, e cila ka më shumë se 6000 fëmijë që frekuentojnë arsimin parashkollor. Meqenëse banorët e përhershëm dhe banorë të ardhur nga të gjitha trojet e Shqipërisë përbëjnë një numër të konsiderueshëm të popullsisë, u gjykua që kampioni të arrinte N=360 fëmijë. Duke qenë se kampioni i synuar janë prindër që kanë fëmijë në moshën parashkollore, u gjykua që ata të kontaktoheshin nëpërmjet institucioneve parashkollore, që janë kopshtet, duke qenë se ato frekuentohen nga fëmijë të moshës 3-6 vjeç. Kështu, faza e dytë e kampionimit ishte përzgjedhja e kopshteve ku u kontaktuan prindërit nëpërmjet stafit edukator. Kopshtet u përzgjodhën në mënyrë rastësore të thjeshtë ose në bazë të gjykimit dhe/ose leverdisë: aty ku mund të kontaktoheshin më lehtësisht, duke u kujdesur që të ketë edhe këtu një shpërndarje gjeografike ku të zgjidheshin në mënyrë të barabartë kopshte në qendër dhe në periferi të qytetit (secila bashki përfshin minimalisht 2 ose më shumë kopshte në studim). Siç u theksua edhe më sipër, përjashtim bën Bashkia e Tiranës ku sipas shpërndarjes gjeografike periferi dhe qendër u kontaktuan prindër nga 7 kopshte (2 në qendër dhe 5 në periferitë e qytetit). Po ashtu kopshte të tjerë u kontaktuan në dy valë të tjera të shpërndarjes së pyetësorëve si rezultat i pyetësorëve të pavlefshëm dhe shkallës së kthyeshmërisë së tyre. 108

117 Kështu, pas ndjekjes së procedurave për pastrimin e të dhënave, analizat statistikore për studimin bazë u aplikuan për kampionin 1827 prindër. 69% (N=1247) ishin nëna, 16% (N=295) ishin baballarë dhe 15 % (N=285) raportuan se pyetësori është plotësuar nga të dy prindërit. Mosha mesatare e fëmijëve për të cilët u raportuan sjelljet dhe praktikat disiplinuese rezultoi 56.6 muaj dhe gjinia e fëmijëve rezultoi të ishte e balancuar, ku 52 % (N =950) dhe 48 % (N=877) Kampioni i kuazi-eksperimentit Kampioni i përfshirë në studimin kuazi-eksperiment, është kampion me leverdisë dhe gjykim. Kopshtet, si burim për të kontaktuar prindërit u përzgjodhën me konveniencë të ishin në qytetin e Tiranës dhe në shtrirje gjeografike të njëjtë, duke gjykuar se popullsia në këtë qytet është më heterogjene dhe ka përfaqësi nga e zona të ndryshme të Shqipërisë. U synua të kontaktoheshin vetëm nëna të fëmijëve parashkollorë, duke gjykuar se në kontekstin shqiptar janë nënat ato që përfshihen më shumë dhe në terma më afatgjatë në disiplinimin e fëmijëve të tyre. Gjithashtu, ky gjykim mbështet nga fakti se 68% e prindërve që raportuan mbi sjelljet e fëmijëve dhe stilin e tyre të prindërimit, në studimin përshkrues të shtrirë në qytet kryesore të Shqipërisë, ishin nëna, pavarësisht se pyetësori iu shpërnda edhe baballarëve dhe pranonte të plotësohej edhe nga të dy prindërit në bashkëpunim. Po ashtu, një tjetër kriter për rekrutimin e nënave ishte dhe prezenca e fëmijëve të tjerë në strukturën familjare, pra u synuan nëna që kishin vetëm një fëmijë të moshës parashkollore në mënyrë që ato të raportonin dhe përdornin strategjitë e prindërimit pozitiv për sjelljet e një fëmije që ishte në moshën parashkollore. Fillimisht 9 nëna kontaktuan me telefon studiuesen, pasi kishin marrë kontaktet nga posterat njoftues. Ato u skanuan nëse përmbushin kriteret dhe vetëm 6 rezultuan të plotësonin kriteret e mësipërme. Për të plotësuar numrin e synuar nëna, duke përdorur teknikën e ortekut të borës, 6 nënave iu kërkua të kontaktonin të njohura apo shoqe të tyre. Nga nënat e kontaktuara përmes kësaj metode, vetëm 4 përmbushnin kriteret dhe pranuan të angazhoheshin rregullisht në këtë trajnim. Në këtë mënyrë u krijua grupi eksperimental, në të cilin do të aplikohej 3P, i cili përbëhej nga 10 nëna. 109

118 Meqenëse metoda e kuazi-eksperimentit nuk kërkon randomizim të subjekteve, pra grupet, ai i eksperimentit dhe i kontrollit qëndrojnë në kushtet e tyre fillestare, rekrutimi i nënave për të qenë pjesë e grupit të kontrollit u realizua duke përdorur kontaktet që kishin edukatoret dhe psikologia e kopshtit. Gjatë javës së tetë dhe të nëntë, pas kohës së matjeve pre-test të, 10 nënat, të cilat plotësuan kriteret për të qenë pjesë e grupit të kontrollit, plotësuan instrumentet, të administruara nga studiuesja. Kështu, në studimin e aplikuar u përfshinë gjithsej 20 nëna, që kishin fëmijë të moshës parashkollore, me moshë mesatare 59.5 muajsh. Shpërndarja gjinore e fëmijëve të tyre ishte e balancuar 55% vajza (n=11) dhe 45% djem (n=9) Kufizimet e përzgjedhjes së kampionit Qasja për të përzgjedhur kampionin e studimit përmes institucioneve të arsimit parashkollorë përbën një kufizim, pasi gjykohet se ka lënë jashtë prindër dhe raportime për sjelljet problematike të fëmijëve parashkollorë, të cilët nuk frekuentonin kopshtin dhe po ashtu edhe prindërit të cilët nuk vinin të merrnin fëmijët e tyre prej kopshtit. Numri i nënave në grupin eksperimental dhe grupin e kontrollit është i vogël, çka nuk mundëson përgjithësimin e rezultateve. Por duke konsideruar, modelin e përzgjedhur për të realizuar ndërhyrjen, përfshirja e më shumë nënave, do të vështirësonte ndjekjen e ecurisë së tyre dhe po ashtu nuk do t u jepte mundësi vetë nënave që të diskutonin në takimet e përbashkëta. Kohëzgjatja më shumë se 2 orë e 30 minuta, gjykohet të mos jetë efektive, pasi përqendrimi, interesi dhe lodhja ndërhyjnë në cilësinë e diskutimeve. Përjashtmi i baballarëve nga ndërhyrja eksperimentale është një tjetër kufizim i përzgjedhjes së kampionit. Kjo pasi, baballarët janë po aq të rëndësishëm sa dhe nënat në edukimin e fëmijëve dhe diferencat në stilet e tyre të prindërimit me ato të nënave, kanë pasoja negative për fëmijët e tyre. 110

119 3.9 Instrumentet Pyetësori për vlerësimin e sjelljeve të fëmijëve dhe stilet e prindërimit Instrumentet e përdorura në këtë studim janë instrumente me vetëraportim të prindërve të fëmijëve parashkollorë. Pyetësori për vlerësimin e sjelljeve të fëmijëve dhe stilet e prindërimit u përdor në studimin bazë me N=1827 prindër për të vlerësuar sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve, shkallën në të cilën këto sjellje përbëjnë shqetësim për prindërit si dhe stilet që prindërit aplikojnë për të ndërtuar marrëdhënien me fëmijët e tyre parashkollorë. Në studimin përshkrues, prindërit vetëraportuan për stilet e tyre të prindërimit (PSDP) dhe për sjelljet e papërshtatshme të fëmijës (ISFE) së tyre, që frekuentonte kopshtin në kohën e studimit, duke u bazuar në perceptimin që ata kishin. Ndërsa në studimin e aplikuar u përdor pyetësori për temperamentin e fëmijës, Inventari i sjelljes së fëmijës i Eyberg dhe Pyetësori i Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit (PSDP). Pyetësori me vetëraportim të prindërve, që u shpërnda në studimin përshkrues përfshin tre rubrika, dy shkallë matëse dhe rubrikën demografike: - Rubrika e parë përmban Inventarin e Sjelljes së Fëmijës i Eyberg (ISFE) ndërtuar nga Sheila Eyberg në ; - Rubrika e dytë përmban Pyetësorin e Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit (PSDP) 299 i ndërtuar nga Clyde C. Robinson, Craig H. Hart, Barbara L. Mandleco, Susanne F. Olsen në 1995 dhe - Rubrika e tretë përmban të dhëna demografike, që përfshin situatën e punësimit të prindërve, nivelin arsimor, nivelin e të ardhurave mujore familjare të kombinuara, gjininë dhe moshën e fëmijës, si dhe qytetin. Inventari i Sjelljes së Fëmijës i Eyberg (ISFE) dhe Pyetësori i Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit (PSDP) janë përdorur gjerësisht në studime të ndryshme në mbarë botën si: Eyberg et.al., (1980) 300, Bogg et.al., (1990) 301, Querido et.al., 298 Boggs, S. R., Eyberg, S., & Lynn, A. (1990). Concurrent validity of the Eyberg child behavior inventory. Journal of Clinical Child Psychology, 19(1), Robinson, C. C., Mandleco, B., Olsen, S. F., & Hart, C. H. (1995). Loc.cit. 300 Robinson, E. A., Eyberg, S. M., & Ross, A. W. (1980). Loc.cit. 301 Boggs, S. R., Eyberg, S., & Lynn, A. (1990). Loc.cit. 111

120 (2002) 302, Reedtz et al., (2008) 303, Olivari et.al., (2013) 304, Pedro et.al., (2015) 305, Abrahamse et.al., (2015) 306 etj., për të matur perceptimet e prindërve për sjelljen e fëmijëve të tyre dhe stilet e prindërimit. Për këtë arsye, studiuesja gjykoi t i përdorë të dy instrumentet në këtë studim, duke përshtatur për nevojat e studimit edhe rubrikën me informacione demografike. Në kushtet e kontekstit shqiptar testimi i këtyre shkallëve, ISFE dhe PSDP, rezultojnë me besueshmëri shumë të mirë, vlerësuar me koeficientin alfa të Cronbach Cronbach ISFE (shkalla e intensitetit)= 0.92 dhe ISFE (shkalla e shqetësimit)= , ndërsa PSDP (autoritarian)= 0.67, PSDP (autoritativ)= 0.82 dhe PSDP (lejues)= , të testuar paraprakisht nga studime të tjera të realizuara nga autorja e këtij disertacioni me një kampion të ndryshëm që nuk është përfshirë në këtë studim. Në plotësimin e këtij instrumenti, prindërve, u kërkohet që t i referohen vetëm sjelljeve të fëmijës parashkollor, atij/asaj që ndjek kopshtin nëpërmjet të cilit prindi është kontaktuar. Pra, jo fëmijës më të madh apo më të vogël që ky prind mund të ketë në shkollë, kopsht apo në çerdhe. Kjo kërkesë, u drejtohet prindërve për të ruajtur koherencën dhe elementët e përbashkët të kampionit në studim. Në rastet kur i njëjti prind ka më shumë se një fëmijë në moshën parashkollore i është kërkuar të plotësojë pyetësorin për fëmijën që është në grupin ku është kontaktuar, ndërsa prindërit me fëmijë binjakë në moshën parashkollore, të cilët janë në të njëjtin kopsht dhe grup ku janë shpërndarë pyetësorët, janë përjashtuar nga studimi për të eliminuar faktorët ndërhyrës. Më poshtë shpjegohen hollësisht dy shkallët matëse, ISFE dhe PSDP. 302 Querido, J. G., Warner, T. D., & Eyberg, S. M. (2002). Loc.cit. 303 Reedtz, C., Bertelsen, B., Lurie, J., Handeg, B. H., Clifford, G., & Morch, W. T. (2008). Eyberg Child Behavior Inventory (ECBI): Norwegian norms to identify conduct problems in children. Scandinavian Journal of Psychology, 49(1), Olivari, M. G., Tagliabue, S., & Confalonieri, E. (2013). Loc.cit. 305 Pedro, M. F., Carapito, E., & Ribeiro, T. (2015). Loc.cit. 306 Abrahamse, M. E., Junger, M., Leijten, P. H., Lindeboom, R., Boer, F., & Lindauer, R. J. (2015). Psychometric Properties of the Dutch Eyberg Child Behavior Inventory (ECBI) in a Community Sample and a Multi-Ethnic Clinical Sample. Journal of psychopathology and behavioral assessment, 37(4), Ismaili, E. (2015a). Psychometric Properties of Eyberg Child Behavior Inventory in Albanian context. International Journal of Academic Research in Progressive Education and Development, 4(1), Ismaili, E. (2015b). Examining the Psychometric Properties of the Albanian Version of the Parenting Styles and Dimensions Questionnaire (PSDQ). International Journal of Academic Research in Psychology, 2(1),

121 Inventari i Sjelljes së Fëmijës i Eyberg (ISFE) Inventari i Sjelljes së Fëmijës i Eyberg (ISFE) është një instrument me raportim të prindërve, i përdorur gjerësisht për ekzaminimin e sjelljeve problematike të fëmijëve të moshës 2-16 vjeç. Versioni origjinal i ISFE përmban 36 pohime dhe përbëhet nga dy shkallë: Shkalla e Intensitetit dhe Shkalla e Shqetësimit. Kjo shkallë nuk ka pohime të kthyeshme. Ky instrument u krijua nga Sheila Eyberg dhe u provua për herë të parë në 1980 (me fëmijët) 309 dhe më vonë në 1983 (adoleshentët) 310, me një popullatë urbane klinike. Besueshmëria dhe vlefshmëria e kësaj shkalle është realizuar në disa kontekste dhe në kohë të ndryshme. Instrumenti është lehtësisht i administrueshëm dhe kërkon pak kohë për prindërit, që të vlerësojnë pohimet sipas gjykimit të tyre. ISFE mund të përdoret si në kontekstin klinik ashtu edhe në kontekstin e realizimit të studimeve 311. Shkalla e intensitetit Shkalla e intensitetit përbëhet nga 36 pohime si p.sh.: Refuzon të bëjë punët e përditshme kur i kërkohet; Kur i kërkohet të bëjë diçka bën të kundërtën; Ka shpërthime zemërimi të papritura; Shkatërron lodrat dhe objektet e tjera; Kërkon vazhdimisht vëmendje dhe synon të matë frekuencën e sjelljeve të papërshtatshme të kryera nga parashkollorët dhe të raportuara nga prindërit. Kjo shkallë në versionin e saj origjinal vlerësohet sipas shkallës Likert 7 pikë. Në këtë studim është gjykuar përdorimi i shkallës Likert 5 pikëshe (1=asnjëherë deri 5=gjithmonë) si një shkallë më e lehtë për vlerësim nga prindërit shqiptarë, si dhe për të qenë në koherencë me shkallën Likert 5-pikëshe të inventarit PSDP që pason në pyetësor. Kështu, pikëzimi i kësaj shkalle përllogaritet duke marrë shumatoren e pohimeve të dhëna dhe variojnë nga , ku pikë e ulëta tregojnë më pak sjellje të papërshtatshme të raportuara nga prindërit dhe pikët e larta tregojnë më shumë sjellje të papërshtatshme të kryera nga fëmijët. E thënë ndryshe, fëmijët me pak pikë janë më të mirëpërshtatur dhe nuk 309 Robinson, E. A., Eyberg, S. M., & Ross, A. W. (1980). Loc.cit. 310 Eyberg, S. M., & Robinson, E. A. (1983). Conduct problem behavior: standardization of a behavioral rating. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 12(3), Funderburk, B. W., Eyberg, S. M., Rich, B. A., & Behar, L. (2003). Further Psychometric Evaluation of the Eyberg and Behar Rating Scales for Parents and Teachers of Preschoolers. Early Education and Development, 4(1),

122 kryejnë sjellje që konsiderohen nga prindërit si problematike, ndërsa fëmijët që marrin më shumë pikë shfaqin më shumë sjellje të papërshtatshme dhe problematike sipas perceptimit të prindërve. Shkalla e shqetësimeve Shkalla e shqetësimeve synon të masë nëse sjelljet problematike (disa prej tyre u ilustruan më sipër) perceptohen si shqetësuese nga prindërit, pra i kërkon prindërve të përgjigjen nëse pohimi që shpreh një sjellje të papërshtatshme është shqetësues për ta. Pohimet vlerësohen me një shkallë dikotomike, Jo-shqetësim/Po-shqetësim dhe pikët e kësaj shkalle variojnë nga 0 në 36. Për secilën nga pohimet e shkallës së intensitetit, prindërit duhet të tregojnë nëse këto sjellje përbëjnë ose jo shqetësim për prindërit. Vlerësimi është bërë i tillë që sa më shumë pikë të ketë në pyetësor, aq më i shqetësuar është prindi për sjelljet e fëmijës Pyetësori i Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit (PSDP) Pyetësori i Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit (PSDP) u krijua nga Clyde C. Robinson, Craig H. Hart, Barbara L. Mandleco, Susanne F. Olsen në 1995 për tu përdorur nga prindër të fëmijëve 3-12 vjeç në disa kultura. Ky pyetësor në formën e vet origjinale përmban 62 pohime, të cilat vlerësohen sipas shkallës Likert me 5 pikë (1= asnjëherë deri 5=gjithmonë). Grupi i autorëve, për të krijuar këtë pyetësor u bazuan në Instrumentin e Block mbi Praktikat e rritjes së fëmijëve dhe në tipologjinë e stileve të prindërimit të Baumrind. Fillimisht, autorët përgatitën një instrument me 133 pohime të vlerësuara me shkallën Likert me 5 pikë, duke marrë 80 pohime nga pyetësori i Block dhe 53 pohime të reja të ndërtuara mbi tipologjinë e tri stileve të prindërimit (autoritarian, autoritativ dhe lejues) të Baumrind 312. Pas realizimit të analizës faktoriale dhe korrelacioneve me pikët totale të shkallës u eliminuan disa pohime, duke mundësuar që ky pyetësor të përdoret me 62 pohime, të cilat tregojnë besueshmëri dhe vlefshmëri të lartë. Po ashtu, autorët e këtij instrumenti sugjerojnë që ky instrument mund të përdoret në mjedise të ndryshme kulturore Në këtë studim, studiuesja gjykoi të përdorte pyetësorin me 58 pohime. Katër pohimet e hequra nga versioni origjinal rezultuan të kishin mesataren më të ulët në 312 Robinson, C. C., Mandleco, B., Olsen, S. F., & Hart, C. H. (1995). Loc.cit 114

123 fazën e pilotimit, gjithashtu, edhe në versionin origjinal të Robinson, Hart, Mandleco dhe Olsen (1995) 313 dhe po ashtu në studime të tjera ndërkulturore 314. PSDP vlerëson dimensionet stilistike të stileve të prindërimit bazuar në tipologjinë e Baumrind, që do të thotë se ai përbëhet nga tri nënshkallë, që përkojnë me tri stilet e prindërimit: nënshkalla e stilit autoritarian të prindërimit, nënshkalla e stilit autoritativ të prindërimit dhe nënshkalla e stilit lejues të prindërimit. Autorët e kësaj shkalle gjatë analizimit të karakteristikave psikometrike dhe analizave faktoriale, për secilën nga nënshkallët e PSDP kanë evidentuar dimensione stilistike që njihen ndryshe si faktorë dhe që karakterizojnë tre tipologjitë e prindërimit. Edhe në këtë studim janë analizuar këta faktorë. Nënshkalla e stilit autoritativ të prindërimit Nënshkalla e stilit autoritativ të prindërimit përbëhet nga 27 pohime, që në pyetësorin e përdorur në këtë studim korrespondojnë me këto numra: 1, 3, 5, 6, 8, 11, 13, 15, 17, 20, 21, 24, 26, 28, 30, 32, 34, 37, 40, 43, 45, 48, 50, 52, 55, 57 dhe 58. Këto pohime tregojnë sjellje, qëndrime dhe besime të prindërve, që karakterizohen nga përdorimi i arsyes, ngrohtësisë dhe mbështetjes. Në këtë shkallë përfshihen pohime të tilla si: Unë e inkurajoj fëmijën të flasë për vështirësitë ose problemet e tij, Unë theksoj arsyet e rregullave që vendos, etj. Edhe kjo nënshkallë përbëhet nga katër dimensione, ku 11 pohime shprehin dimensionin e ngrohtësisë dhe përfshirjes (si p.sh., Unë e ngushëlloj dhe e mirëkuptoj kur fëmija është i mërzitur ); dimensioni i arsyetimit, që përmban 7 pohime (si p.sh., Unë e ndihmoj fëmijën të kuptojë ndikimin e sjelljes së vet, duke e inkurajuar që të flasë për pasojat e këtyre sjelljeve ); dimensioni i pjesëmarrjes demokratike që përmban 5 pohime (si p.sh., Unë e lejoj fëmijën të japë mendimin e vet për rregullat e familjes ) si dhe dimensioni përzemërsisë/butësisë që përbëhet nga 4 pohime (si p.sh., Unë i sillem butë ose e toleroj fëmijën ). 313 Ibid. 314 Robinson, C. C., Hart, C. H., Mandleco, B. L., Olsen, S. F., Russell, A., Aloa, V., Jin, Sh., Nelson, D. A., Bazarskaya, N. (1996). Psychometric Support for a New Measure of Authoritative, Authoritarian, and Permissive Parenting Practices: Cross-Cultural Connections. Biennial International Society for the Study of Behavioral Development Conference. Quebec: Canada. 115

124 Nënshkalla e stilit autoritarian të prindërimit Nënshkalla e stilit autoritarian të prindërimit përbëhet nga 16 pohime, që në pyetësorin e përdorur në këtë studim korrespondojnë me këto numra: 2, 9, 12, 16, 18, 22, 25, 27, 31, 38, 41, 44, 47, 51, 53 dhe 56. Kjo nënshkallë përshkruan sjellje, besime dhe qëndrime të prindërve që udhëhiqen nga kontrolli, ndëshkimi, mungesa e tolerancës, etj. Pohime të tilla si: Unë përdor më shumë ndëshkimin se sa arsyetimin për të udhëzuar fëmijën, Unë përdor kërcënimet si ndëshkim pa ndonjë justifikim, etj., përcaktojnë stilin autoritarian të prindërimit. Kjo nënshkallë përmban 4 dimensione stilistike, që karakterizojnë prindërimin autoritarian dhe që përfshijnë: agresivitetin verbal përbëhet nga 4 pohime (si p.sh., Unë shpërthej në zemërim ndaj fëmijës ); Ndëshkimi fizik është dimensioni që përfshin 2 pohime (si p.sh., Unë e kap dhe e tërheq fëmijën kur nuk bindet ). Në versionin origjinal ky dimension përbëhet nga 6 pohime, por 4 pohime janë hequr pasi rezultuan se nuk korrelonin me shkallën në total. Kjo mund të vijë edhe nga prirja e prindërve për të mohuar sjelljet e tyre ndëshkuese (ndonjëherë të dhunshme) ndaj fëmijës parashkollor, edhe nëse në të vërtetë i kryejnë ato. Po ashtu, disa versione të këtij pyetësori të përdorur në vende të ndryshme si Australi, Kinë, Rusi, Sh.B.A i kanë përjashtuar pohimet e ndëshkimit fizik, duke i konsideruar si të paaplikueshme me parashkollorët 315. Dimensioni i tretë është strategji ndëshkuese/mungesë arsyetimi përfshin 6 pohime (si p.sh., Unë e ndëshkoj duke e mbyllur fëmijën diku vetëm pa i dhënë shpjegime ) dhe dimensioni i katërt është udhëheqja, që përmban 4 pohime (si p.sh., Unë i them fëmijës çfarë të bëjë ). Nënshkalla e stilit lejues të prindërimit Nënshkalla e stilit lejues të prindërimit përbëhet nga15 pohime, që në pyetësorin e përdorur në këtë studim korrespondojnë me këto numra: 4, 7, 10, 14, 19, 23, 29, 33, 35, 36, 39, 42, 46, 49 dhe 54. Këto pohime tregojnë sjellje, qëndrime dhe besime të prindërve, që karakterizohen nga mungesa e kontrollit, orientimit, toleranca për të lejuar fëmijën të sillet si të dojë, etj. Në këtë shkallë përfshihen pohime të tilla 315 Robinson, C. C., Hart, C. H., Mandleco, B. L., Olsen, S. F., Russell, A., Aloa, V., Jin, Sh., Nelson, D. A., Bazarskaya, N. (1996). Loc.cit. 116

125 si: Unë i them fëmijës se do ta ndëshkoj dhe nuk e bëj në të vërtetë, Unë e lejoj fëmijën që të bezdisë dikë tjetër, etj. Kjo nënshkallë është dizenjuar për të matur tre dimensione stilistike të prindërimit që janë: mungesa e ndjekjes që përmban 6 pohime (si p.sh., Unë e lë të lirë fëmijën në rrëmujën që ai/ajo bën ); dimensioni i injorimit të sjelljes së keqe, që përmban 4 pohime (si p.sh. Unë nuk i marr parasysh sjelljet e këqija të fëmijës ) si dhe dimensioni i vetëbesimit që përbëhet nga 5 pohime (si p.sh., Unë jam i pasigurt si të reagoj ndaj sjelljes së keqe të fëmijës ) Rubrika e të dhënave demografike të kampionit Instrumenti përmban dhe rubrikën me informacione demografike si: mosha dhe gjinia e fëmijës, nëse ka fëmijë të tjerë, të ardhurat familjare, punësimi dhe edukimi i prindit respondent dhe prindit tjetër, qyteti ku është plotësuar pyetësori Pyetësori i Temperamentit të Fëmijës forma shumë e shkurtër Pyetësori i Temperamentit të Fëmijës 316 (PTF) është një instrument me vetëraportim të prindërve, i dizejnuar për të matur temperamentin e fëmijëve të moshës 3-7 vjeç. Ky instrument u përdor vetëm me kampionin e studimit të aplikuar (ndërhyrjes kuazi-eksperimentale) dhe vetëm në fazën e pre-test, meqenëse variabli i temperamentit është konceptuar si variabël moderator i marrëdhënies midis stilit të prindërimit dhe sjelljes së papërshtatshme të fëmijës. Meqenëse ndërhyrja synon të masë sesi ndryshimi i praktikave të prindërimit, duke aplikuar strategji dhe praktika të prindërimit pozitiv, ndryshon edhe sjelljen e fëmijës, matja e konstruktit të temperamentit në këtë marrëdhënie, mundëson evidentimin e rolit të tij, si faktor moderator. Forma standarde e PTF përmban 195 pohime, ku prindërit raportojnë në një shkallë Likert me 7 pikë dhe sipas autorëve, kjo shkallë mat 15 dimensione të temperamentit. Në këtë studim është përdorur forma shumë e shkurtër e këtij instrumenti 317, që përmban 36 pohime, të cilat matin 3 dimensione të temperamentit të 316 Shënim: Në origjinal njihet si Pyetësori i Sjelljes së Fëmijës, për të mos u ngatërruar me ISFE, është përshtatur si Pytësori i Temperamentit të Fëmijës, duke qenë se mat temperamentin. 317 Putnam, S. P., & Rothbart, M. K. (2006). Development of Short and Very Short Forms of the Children s Behavior Questionnaire. Journal of Personality Assessment,

126 fëmijëve: reagueshmërinë emocionale, afektin negativ dhe vetërregullimin. Edhe për këtë pyetësor është gjykuar përdorimi i shkallës Likert 5 pikëshe, që varion nga 1- plotësisht e pavërtetë në 5- plotësisht e vërtetë, për të ruajtur konsistencën e vlerave me shkallët e tjera matëse të përdorura në studim dhe për arsye se është më lehtësisht e kuptueshme nga prindërit. Gjithashtu, është shtuar edhe një alternativë vlerësuese në rastet kur nuk vërehet te fëmija një sjellje e caktuar, 9 nuk aplikohet për fëmijën. Në secilin prej tre dimensioneve që maten nga kjo shkallë e temperamentit, përfshihen 12 pohime, disa prej të cilëve janë të kthyeshëm (shënuar me R). Kështu në dimensionin e reagueshmërisë emocionale përfshihen tipare të impulsivitetit, kënaqësisë në përfshirje në aktivitetet të këndshme, etj., dhe janë pohimet 4, 7,10, 13R, 16, 19R, 22R, 25, 28, 31R, 34R (p.sh I pëlqen të rrëshqasë nga rrëshqitëse të larta ose të bëjë aktivitete të tjera aventureske ); në dimensionin e afektit negativ përfshihen tipare të tilla si frika, zemërimi, frustracioni, etj., këto pohime janë 2, 5, 8, 11, 14, 17, 20R, 23, 26R, 29R, 32, 35 (p.sh. Trishtohet kur nuk realizohen planet e familjes ); dhe në dimensionin e vetërregullimit përfshihen tipare të tilla si kujdesi, besueshmëria, organizimi, rregulli, etj. dhe pohimet janë 3, 6, 9, 12, 15, 18, 21, 24, 27, 30, 33, 36 (p.sh. Në vendet që i është thënë se janë të rrezikshme, afrohet ngadalë dhe duke bërë kujdes ). Pikët e shkallës për të tre dimensionet që maten me këtë instrument përfaqësojnë mesataren e pikëve për të gjithë pohimet e shkallës që aplikohen te fëmijët gjatë 6 muajve të fundit, sipas gjykimit të prindit që raporton. Fillimisht pohimet të cilat janë të kthyeshme, kthehen. Kështu, vlerësimi i prindit me vlerën 5 bëhet 1, për vlerën 4 bëhet 2, për vlerën 3 mbetet 3, për vlerën 2 bëhet 4 dhe për vlerën 1 të shkallës Likert kthehet në 5. Më tej, përllogaritet shuma e pikëve për të gjitha pohimet që kanë një përgjigje numerike (nuk përfshihen pohimet ku është zgjedhur alternativa nuk aplikohet ose pohimet që nuk kanë përgjigje). Shuma që rezulton nga pohimet e secilës nënshkallë pjesëtohet me numrin e pohimeve të vlefshme të tyre, duke treguar një mesatare të pikëve të grumbulluara në secilin dimension të temperamentit. 118

127 3.9.3 Instrumentet matëse të ndërhyrjes eksperimentale Krahas instrumenteve të përshkruara më sipër, për të matur ndryshimet dhe për të ndjekur angazhimin e nënave të përfshira në grupin eksperimental, u përdorën instrumente të ndryshme, si formati për të dokumentuar sjelljen shqetësuese të fëmijës, formati i përcaktimit dhe ndjekjes së qëllimeve për sjelljen e fëmijës, grafiku i dhënies së shpërblimeve, ditari i ndëshkimeve (koha jote mbaroi), formati i nisjes së rutinës dhe lista e detyrave praktike. Këto materiale u shpërndanë gjatë takimeve të përbashkëta dhe u plotësuan nga nënat si detyra shtëpie. Detyrat e shtëpisë u diskutuan si në takimet e përbashkëta për vështirësitë e hasura dhe sukseset e arritura, ashtu edhe në takimet individuale për të ndjekur ecurinë dhe për të udhëzuar në rast vështirësish. Fokus grupi me nënat e grupit eksperimental, i organizuar në fund të trajnimit të ndërhyrjes eksperimentale u organizua mbështetur në një strukturë pyetjesh dhe çështjesh të përgatitura paraprakisht nga studiuesja (Shtojca VII). Po ashtu, në fund të fokus grupit u shpërnda një shkallë vlerësuese për kënaqësinë dhe vlefshmërinë e ndërhyrjes eksperimental përmes Programit të Prindërimit Pozitiv. Të dhënat e grumbulluara nga këto instrumente përbëjnë të dhënat cilësore të këtij studimi. Ato paraqiten në Kapitullin IV Rezultatet Procedura e realizimit të studimit Rishikimi i literaturës Puna për realizmin e këtij disertacioni nisi me rishikimin e një game të gjerë literature, që përfshin teoritë klasike dhe bashkëkohore, në lidhje me sjelljen e fëmijëve, temperamentin dhe prindërimin, parë në kontekstin e fëmijërisë së hershme. Shfletimi dhe leximi i librave dhe artikujve të ndryshëm shkencorë mundësuan ngritjen e kornizës teorike, mbi të cilën është mbështetur ky studim, si dhe ndihmuan në hartimin e dizajnit të studimit. Për rishikimin e literaturës u kushtua kujdes i veçantë përzgjedhjes së saj nga burime serioze dhe shkencore. Kështu, u shfrytëzuan librari online si Questia, artikuj nga revista shkencore të njohura të fushës së psikologjisë si Jstor, Sage Publication, 119

128 Eric, PubMed, Elsevier si dhe libra të ndryshëm për çështjen studimore, të dokumentuara në rubrikën e Bibliografisë. Autorët e librave dhe artikujve të janë përfaqësues të çështjeve studimore. Disa nga autorët më në zë të zhvillimeve teorike dhe empirike në këtë fushë, të cilët janë konsideruar gjerësisht edhe në këtë studim janë: Baumrind, Eyberg, Rothbart, Plomin, Robinson, Sanders, etj. Në këtë fazë të studimit, u përzgjodhën instrumentet që do të shërbenin për të matur variablat e interesit. Po ashtu, vëmendje të veçantë në këtë proces mori edhe hulumtimi për të përzgjedhur programin e ndërhyrjes për prindërit. Midis alternativave për të ndërtuar një program enkas për këtë studim apo për të përzgjedhur një program që literatura sugjeron si efektiv për variablat e interesit, u mor vendimi për aplikuar programin e prindërimit pozitiv, i krijuar nga Matthew R. Sanders dhe kolegët e Universitetit të Queensland në Australi Përgatitja e instrumenteve Për të realizuar qëllimin dhe objektivat e studimit u përzgjodhën tri instrumente me vetëraportim të prindërve, të cilët janë hartuar nga studiues të njohur për variablat e interesit dhe janë aplikuar në studime dhe mjedise të ndryshme kulturore. Dy instrumentet, ISFE dhe PSDP, janë lehtësisht të gjetshëm në internet, pa pagesë dhe janë lejuar të përkthehen dhe të përdoren në studime nga studiues në shumë vende të tjera. Ndërsa për instrumentin e tretë, PTF, studiuesja kontaktoi me autorët, të cilët i dhanë lejen për ta përdorur, gjithashtu edhe mënyrën e pikëzimit për të interpretuar rezultatet (Shtojca III). Arsyeja e përzgjedhjes së instrumenteve me vetëraportim të prindërve mbështetet në idenë se prindërit janë një burim i rëndësishëm informacioni në vlerësimin sjelljeve të papërshtatshme te fëmijët e moshës parashkollore, pasi ata e shohin fëmijën në një tërësi situatash dhe fëmijët e kësaj moshe për arsye zhvillimi dhe etike, nuk mund të raportojnë për sjelljet prindëruese të prindërve të tyre. Po ashtu, shkallët e klasifikimit të sjelljeve përbëjnë metodën më të përdorur në vlerësimin e tyre dhe numri i këtyre instrumenteve është rritur shumë në vitet e fundit Kamphaus, R. W., Petoskey, M. D., & Rowe, E. W. (2000). Current trends in psychological testing of children. Professional Psychology: Research and Practice, 31(2),

129 Pasi u siguruan instrumentet, nisi procedura e përkthimit të dyfishtë dhe përshtatjes në gjuhën shqipe. Fillimisht një ekip prej 3 vetash, specialistë të fushës së psikologjisë dhe njohës të shkëlqyer të gjuhës angleze përkthyen individualisht pyetësorët, me qëllim për të sjellë një format të njehsuar në gjuhën shqipe. Ky variant i instrumenteve në gjuhën shqipe, u përkthye sërish në anglisht për të verifikuar njehsimin me origjinalin. Studiuesja përzgjodhi variantin më të përshtatshëm të pyetësorëve për të aplikuar. Gjithashtu, u shtuan edhe pohimet dhe pyetjet demografike bazuar në qëllimin e studimit. Nuk u ndërmor ndonjë procedurë për randomizimin e pohimeve në të dy instrumentet, pasi u përdorën versionet origjinale, të cilat janë testuar dhe provuar në studime të ndryshme në gjithë botën. Gjithashtu, përpara se instrumentet të pilotoheshin, u bë përshtatja e shkallës matëse të ISFE dhe PTF, të cilat ndryshe nga versionet e tyre origjinale përdornin shkallën Likert 7 pikë, në këtë studim u përdor shkalla Likert 5 pikë, për të gjithë instrumentet. Në gjykimin e studiueses dhe bazuar në eksperiencën e mëparshme të përdorimit shkallës Likert 5 pikë, kjo përshtatje u bë për të shmangur vështirësinë në kuptimin e detajuar të nivelit të vlerësimit (siç janë 7 nivele të shkallës Likert 7 pikë) për 36 pohimet që kishte secili prej instrumenteve Pilotimi i instrumenteve Versioni i përshtatur i instrumentit u pilotua fillimisht në një kampion me 200 prindër, në dy bashki të RSh, në Bashkinë e Tiranës (N=100) dhe atë të Beratit (N=100). Përzgjedhja e këtyre bashkive u bë sipas leverdisë së studiueses. Të dhënat e pyetësorëve të shpërndarë në këtë fazë, shërbyen vetëm për të përmirësuar këto shkallë dhe nuk u përfshinë në rezultatet përfundimtare të këtij studimi. Nga të dhënat e mbledhura rezultoi se dy pohime në pyetësorin e ISFE e ulnin ndjeshëm shkallën e besueshmërisë së këtij instrumenti dhe u aplikuan ndryshimet e nevojshme për të sjellë në një formë më të kuptueshme. Pohimi 3 në fillim ishte përkthyer Shfaq sjellje të varfra në tavolinë dhe pas pilotimit u përshtat në Nuk respekton normat e sjelljes në tavolinë dhe pohimi 32 fillimisht u përshtat Dështon të përfundojë detyrat ose projektet dhe pas pilotimit u ndryshua në Nuk arrin të mbarojë detyrat. 121

130 Pyetësori i Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit ishte instrumenti ku u bënë më shumë ndryshime, pas pilotimit. Nga kjo shkallë u hoqën katër pohime, duke e lënë këtë shkallë me 58 pohime në total. Kështu pohimet e hequra janë: pohimi 6 Qëlloj me shpullë kur fëmija unë nuk bindet, pohimi 37 Përdor ndëshkimin fizik si një mënyrë për të disiplinuar fëmijën, pohimi 43 Godas kur fëmija nuk bindet dhe pohimi 61 Shtyj tutje fëmijën kur nuk bindet. Këto pohime janë pjesë e nënshkallës së stilit autoritarian të prindërimit dhe dimensionit të ndëshkimit fizik. Gjykimi për të hequr këto pohime nga PSDP u bazua në disa arsye si: 1. Pohimet rezultuan të kishin mesataren më të ulët krahasuar me pohimet e tjera të po të njëjtës nënshkallë; 2. Analiza e besueshmërisë së brendshme të kësaj shkalle tregoi se këto pohime kishin koeficient të korrelacionit më të ulët se r =0.20 dhe nëse këto pohime hiqeshin besueshmëria e brendshme e shkallës rritej ndjeshëm, vlerësuar sipas alfës së Cronbach-ut, nga α= 0.71 në α= 0.80, ndërsa shkalla e stilit të prindërimit autoritar ndryshoi nga α= 0.65 (për 20 pohime) në α= 0.77 (për 16 pohime). 3. Këto pohime kanë rezultuar të kenë karakteristika psikometrike të dobëta edhe në studime të tjera dhe janë vlerësuar si të paaplikueshme për moshën parashkollore 319, madje edhe në versionet e shkurtuara të PSDP me 32 pohime, këto pohime nuk janë përfshirë Gjithashtu, u vu re tendenca për të mos pranuar sjelljet ndëshkuese dhe deri diku të dhunshme nga prindërit kundrejt parashkollorëve, duke shkaktuar pikërisht këto konfuzione në kuptimin dhe përgjigjen për këto pyetje. Ndërsa për Pyetësorin e Temperamentit të Fëmijës nuk u aplikua asnjë ndryshim, pasi ai rezultoi të ishte i kuptueshëm nga prindërit qysh në fazën e pilotimit duke e ruajtur kështu, formën fillestare të përkthimit. Dy pyetësorët, ISFE dhe PSDP, pas fazës së pilotimit janë përdorur veçmas në konferenca dhe artikuj, me kampion që nuk është përfshirë në studimin aktual. Secili 319 Robinson, C. C., Mandleco, B., Olsen, S. F., & Hart, C. H. (1995). Loc.cit. 320 Kern, R. M., & Jonyniene, J. (2012). Psychometric Properties of the Lithuanian Version of the Parenting Styles Pilot Study. The Family Journal: Counseling and Therapy for Couples and Families, 20(2),

131 prej pyetësorëve ka rezultuar të ketë shkallë të shkëlqyer të besueshmërisë, duke bërë të mundur përdorimin e tyre dhe përftimin e rezultateve statistikisht korrekte Shpërndarja e instrumenteve dhe mbledhja e të dhënave Pas përgatitjes së instrumenteve u planifikua dalja në terren, që nisi me studimin përshkrues, i cili kaloi në disa faza. Fillimisht, u përllogarit numri i prindërve që do të plotësonin instrumentet në të gjithë qytetet e Shqipërisë (më gjerësisht shpjegohet në rubrikën Kampioni i studimit përshkrues, në këtë kapitull). Po ashtu, u gjykua se forma më e përshtatshme për të mbledhur të dhënat e nevojshme dhe për të menaxhuar shpërndarjen e njëkohshme të pyetësorëve në 12 bashkitë më të mëdha të vendit ishte kontaktimi i prindërve përmes kopshteve private dhe publike, që frekuentonin fëmijët e tyre parashkollorë, kështu që hapi i radhës ishte përzgjedhja e kopshteve. Pas përzgjedhjes së kopshteve, hapi i radhës ishte kontaktimi i drejtoreve të kopshteve, të cilat u informuan për studimin e ndërmarrë dhe dhanë lejen për shpërndarjen e pyetësorëve te prindërit. Kontaktimi u realizua personalisht nga studiuesja dhe në disa raste me ndihmën kolegeve të saja në qytetet e përzgjedhura. Shpërndarja e pyetësorëve në kopshtet e qytetit të Tiranës, Beratit dhe Fierit u administruan nga studiuesja, ndërsa për qytetet e tjera u përcaktua një koordinatore përgjegjëse për shpërndarjen dhe mbledhjen e pyetësorëve sipas metodologjisë së përcaktuar. Studimi sasior në terren u shtri në harkun kohor prej dymbëdhjetë muajsh (Maj- Qershor 2014 dhe periudha Shtator 2014 Qershor 2015), kohë që përfshin edhe rikthimet në terren. Kthimi në terren u realizuan për të mundësuar mbledhjen e të dhënave sa më cilësore dhe për të realizuar numrin e parashikuar më herët, për shkak të moskthimit të të gjithë pyetësorëve të shpërndarë. Rikthimi në terren ishte një proces i vështirë, pasi kërkoi një koordinim të mirë rishpërndarjen e pyetësorëve për prindërit të cilët e kishin dhënë njëherë miratimin e tyre për të plotësuar pyetësorin dhe të atyre që kishin refuzuar. Në disa qytete, si Peshkopi, Tiranë, Vlorë, Gjirokastër, Shkodër, Kukës, Elbasan dhe Fier, rikthimi në terren kërkoi që të vendoseshin kontakte me kopshte të tjera, të cilat sërish duhet të ndiqnin rregullin për shpërndarjen gjeografike qendër-periferi. Ndërkohë që, në rastin e qyteteve të Kukësit, Tiranës, 123

132 Shkodër dhe Elbasan, pati edhe një valë tjetër rikthimi në terren, për shkak të shkallës së ulët të kthyeshmërisë së pyetësorëve. Kështu, përpara se pyetësorët të hidheshin në bazën e të dhënave, u ndërmor një kontroll fizik dhe u vendos nga studiuesja se pyetësorët që kishin më shumë se 2 pohime pa përgjigje në instrumentin ISFE dhe 4 pohime pa përgjigje për instrumentin e PSDP dhe/ose mungonin të dhënat demografike, pyetësorët nuk u konsideruan për analiza të mëtejshme dhe u synua të zëvendësoheshin nga pyetësorë të tjerë. Po ashtu studiuesja dhe bashkëpunëtorja e saj, ndërmorën kontrollin e cilësisë së plotësimit të pyetësorët, ku u pa konsistenca e përgjigjeve të prindërve në disa pohime që konsiderohen si kontrolluese në shkallën ISFE (si p.sh., pohimi 30 Shpërqendrohet lehtësisht dhe pohimi 34 Ka vështirësi të përqendrohet në diçka ) dhe disa pohime të shkallës PSDP (si p.sh., pohimi 30 Unë marr në konsideratë dëshirat e fëmijës përpara se t i kërkoj të bëjë diçka dhe pohimi 52 Unë i marr në konsideratë preferencat e fëmijës tonë kur bëj plane për fëmijën. Gjithashtu, në rastin e pyetësorëve ku u konstatuan përgjigje ekstreme për të gjitha pohime, veçanërisht u vu re te instrumenti PSDP, pyetësorët nuk u analizuan. Në total numri i pyetësorëve që rezultuan të kishin mangësi në të dhëna dhe nga kontrolli manual i cilësisë rezultuan problematikë ishte N = 578 pyetësorë në të gjithë qytetet Përgatitja për ndërhyrjen eksperimentale Përgatitja për të realizuar ndërhyrjen eksperimentale nisi me trajnimin e studiueses sipas Programit të Prindërimit Pozitiv, një kurs trajnimi i përbërë nga tetë module dhe i ofruar online. Ashtu sikurse sugjerohej nga autorët e këtij programi, ky kurs u realizua një herë në javë. Kështu, për tetë javë rresht (Gusht-Tetor 2015) studiuesja ndoqi modulet e trajnimit të ofruara online dhe në fund u pajisë me një certifikatë (Shtojca VIII) dhe materialet e trajnimit. Paralelisht me zhvillimin e trajnimit, u përgatitën edhe modulet e trajnimit që do të përdoreshin për ndërhyrjen eksperimentale. Për përgatitjen e këtyre moduleve u shfrytëzuan materialet e trajnimit nga Programi i Prindërimit Pozitiv, materiale nga 124

133 manuali i prindërimit pozitiv i Save the Children dhe materiale të tjera nga literatura e shfletuar. Krahas moduleve të trajnimit, u përgatitën dhe materiale në formën e këshillave, që iu shpërndanë nënave, për t i ndihmuar në aplikimin e strategjive për menaxhimin e sjelljeve të papërshtatshme që lidheshin me të ngrënit, të fjeturit, gënjeshtrat, etj. Po ashtu, materiale të tjera që u përgatitën përpara daljes në terren për të realizuar ndërhyrjen, ishin detyrat e shtëpisë dhe formate të gatshme për ushtrime. Këto jepen më të detajuara në rubrikën Përmbajta e moduleve të Programit të Prindërimit Pozitiv, të këtij kapitulli. Pas përgatitjes materialeve që do të përdoreshin për ndërhyrjen eksperimentale, nisi rekrutimi i nënave. Për rekrutimin e nënave u përdorën fillimisht posterat njoftues. Ata u ngjitën në disa kopshte të qytetit të Tiranës, që ndodheshin në të njëjtën shtrirje gjeografike, synimi i të cilës ishte vetëm lehtësia e nënave për t u mbledhur pranë zonës së tyre të banimit. Posterat synonin që të jepnin informacion mbi Programin e Prindërimit Pozitiv si dhe ftonin nënat që të kontaktonin me edukatoren e grupit të fëmijës së tyre ose të kontaktonin drejtpërdrejt me studiuesen dhe të shprehnin dëshirën e tyre për t u përfshirë në këtë program trajnimi. Kjo formë u mendua si një mënyrë për të ftuar nënat vullnetarisht në trajnim, bazuar në besimin se përfshirja vullnetare sjell angazhim serioz dhe motivim të brendshëm, duke lejuar përfitime më të mëdha dhe të qëndrueshme nga ky trajnim. Duke qenë se numri i nënave që kontaktuan vullnetarisht studiuesen, pas kontrollit për plotësimin e kritereve që duhet të kishin, nuk ishte ai i synuari dhe i sugjeruar për këtë program ndërhyrje, u përdor teknika e kampionimit me ortek bore. 6 nënat që plotësonin kriteret për tu bërë pjesë e këtij programi trajnimi, iu kërkua që të sillnin të njohura të tyre. Secila prej tyre solli edhe 6 nëna të tjera, nga të cilat 4 përmbushën kriteret e strukturës së familjes dhe angazhimit afatgjatë të përfshirjes në trajnim. Në këtë mënyrë u krijua grupi eksperimental prej 10 nënash. Në të njëjtën kohë, që grupi eksperimental po krijohej, u realizuan takime individuale me secilën prej nënave, me qëllim informimin e tyre mbi mënyrën e 321 Durrant, J. E. (2007). Positive Discipline: What it is and how to do it (bot. i 2). Sweden: Global Initiative to End All Corporal Punishment of Children and Save the Children Sweden, f ; ; Durrant, J. E. (2013). Positive Discipline in Everyday Parenting (bot. i 3). Sweden: Global Initiative to End All Corporal Punishment of Children & Save the Children Sweden, f

134 organizimit, kohëzgjatjen si dhe strukturën që do të kishin takimet e përbashkëta dhe ato individuale. Po ashtu në këto takime informuese u mor formati i miratuar, në të cilin shpjegoheshin rregullat dhe kushtet për të qenë pjesë e këtij programi. Edhe në rastin e nënave të kontaktuara për grupin e kontrollit u la në dëshirën e tyre për t u përfshirë në vlerësimin e pre-test dhe post-test. Në këtë rast, me ndihmën e edukatores dhe/ose psikologes së kopshtit, nënat që vinin të merrnin fëmijët nga kopshti, iu kërkua të merrnin pjesë në plotësimin e dy pyetësorëve, që do të realizoheshin nga një ekspert (studiuesja) me qëllim përmirësimin e tyre që lidheshin me sjelljen dhe temperamentin e fëmijës dhe praktikat e prindërimit të tyre. Edukatorja/psikologia iu kërkoi nënave nëse mund t i jepnin ekspertes kontaktet e telefonit, pasi ajo do t i telefononte dhe do të organizonte një takim. 10 nënat që pranuan dhe plotësonin kriteret, u takuan nga studiuesja, e cila u sigurua që nënat pranonin të plotësonin të njëjtët pyetësorë pas tetë deri nëntë javë nga koha e kryerjes së pre-test. Kështu u krijua edhe grupi i kontrollit, nënat që bënin pjesë këtu do të plotësonin vetëm pyetësorët para ndërhyrjes dhe pas ndërhyrjes. Vendi për realizmin e takimeve të përbashkëta u përzgjodh një kopsht, i cili ndodhej në një zonë lehtësisht të arritshme për të gjithë nënat e grupit të ndërhyrjes. Ambienti ishte qetë dhe kishte hapësirën e përshtatshme për të organizuar diskutime, ku nënat uleshin në formë rrethi dhe kishin mundësi të shihnin njëra tjetrën në sy. Takimet e përbashkëta u vendosën unanimisht që të zhvilloheshin ditën e shtunë paradite. Ashtu sikurse sugjerohet nga autori i 3P, kohëzgjatja e tyre ishte 2 orë deri në 2 orë e 30 minuta. Ndërsa takimet individuale u organizuan gjatë javës, në vende të ndryshme, ku nënat ishin më komode për t u takuar. Edhe pse Programi i Prindërimit Pozitiv sugjeron që takimet individuale mund realizohen edhe përmes telefonit, studiuesja zgjodhi si të vetmen formë të realizimit të tyre, takimin ballë për ballë Programi i Prindërimit Pozitiv (3 P) Për të realizuar studimin e aplikuar u përzgjodh si program ndërhyrjeje Programi i Prindërimit Pozitiv, i cili synon trajnimin e prindërve për menaxhimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre parashkollorë dhe për të matur ndikimin që ka ndryshimi i strategjive prindëruese në sjelljet e fëmijëve. Ashtu sikurse u 126

135 shpjegua edhe në Kapitullin 1, 2.8. Programi i Prindërimit Pozitiv dhe ndikimi i tij në ndryshimin e sjelljes së papërshtatshme, ky program përbëhet nga pesë nivele ndërhyrjeje, ku secili prej tyre synon të ndërhyjë në një kategori të caktuar të sjelljeve dhe ndryshon nga thellësia e ndërhyrjes. Kështu, në këtë studim u përzgjodh niveli i tretë i ndërhyrjes, Grupet e Diskutimit 323, i ofruar përmes takimeve të përbashkëta të prindërve në grup dhe takimeve individuale. Arsyeja e përzgjedhjes së nivelit të tretë të ndërhyrjes është përshtatshmëria e këtij niveli për familjet që hasin vështirësi (të një niveli të moderuar) me sjelljet problematike të fëmijëve të tyre dhe raportojnë se fëmijët kanë probleme të sjelljes, që variojnë nga të lehta në të moderuara. Autorët e programit sugjerojnë që ky nivel ndërhyrje të realizohet në katër seanca diskutimi të përbashkëta që zgjasin 2 orë, në grupe deri në dymbëdhjetë prindër, dhe tre konsultime individuale me telefon, që zgjasin minuta, që ndihmojnë prindërit të praktikojnë aftësitë dhe strategjitë e mësuara në takimet e përbashkëta 324. Programi i ndërhyrjes në këtë studim u realizua sipas një plani të mirëmenduar dhe mirëorganizuar. Ky program u përshtat sipas kësaj skeme: 5 seanca të përbashkëta me nënat e grupit eksperimental, 4 takime individuale me secilën nënë, si dhe një fokus grup në fund të moduleve të trajnimit. Kjo formë organizimi dhe kohëzgjatje u gjykua e mjaftueshme për të realizuar ndërhyrjen e synuar dhe po ashtu u mbështet edhe në studimin e Gallart dhe Matthey (2005), të cilët kanë provuar një formë të modifikuar të këtij trajnimi, që ka rezultuar efektiv Përmbajta e moduleve të Programit të Prindërimit Pozitiv Programi i Prindërimit Pozitiv, i cili u dha për 10 nëna në qytetin e Tiranës bazohej në disa çështje që synonin të njihnin/mësonin prindërit me parimet dhe strategjitë e prindërimit pozitiv. Këto strategji do të ndihmonin nënat të praktikonin prindërimin pozitiv me fëmijët e tyre parashkollorë. Pesë module trajnimi u 323 Triple-P. (2015, Gusht 30). Triple P takes the guesswork out of parenting. Gjetur në Positive Parenting Program: Group Triple P. (2015, Gusht 6). Triple P Practitioner Info Sheet Group. Gjetur në Triple P Positive Parenting Program: Gallart, S. C., & Matthey, S. (2005). The Effectiveness of Group Triple P and the Impact of the Four Telephone Contact. Behaviour Change, 22(2),

136 prezantuan në takimet e përbashkëta me nënat. Arsyeja e ndërtimit të këtij programi me pesë module u mbështet në të dhënat e identifikuara nga studimi përshkrues mbi sjelljet e papërshtatshme me të shpeshta dhe shqetësuese të raportuara nga prindërit. Kështu, u pa e udhës të realizohej një modul për të shpjeguar prindërimin pozitiv dhe për të njohur me konceptet kryesore të tij dhe në katër modulet e tjera u trajtuan strategji dhe teknika që lidheshin me menaxhimin dhe përballjen me sjellje konkrete të fëmijëve. Modulet e ndërtuara për këtë program ndërhyrje sqarohen më hollësisht në vijim. Në modulin e parë u prezantua qëllimi i prindërimit pozitiv si dhe pesë aspektet e prindërimit pozitiv që përfshinin: a) krijimi i një mjedisi të sigurt dhe të këndshëm; b) krijimi i një mjedisi pozitiv për të mësuar; c) disiplina asertive; d) vendosja e pritshmërive reale për sjelljen e fëmijës; e) kujdesi i prindërve për veten. Për secilën prej këtyre aspekteve u diskutuan ide sesi nënat dhe bashkëshortët e tyre mund t i përshtatnin në familjet e tyre. Përpara se të niste prezantimi i çështjeve të mësipërme, nënave iu kërkua që të plotësonin një ushtrim, që u shpërnda nga studiuesja. Ushtrimi konsistonte në identifikimin e aspekteve më shqetësuese për prindërit në lidhje me sjelljen e fëmijëve dhe të vlerësonin në një shkallë nga 0- nuk e përballoj dot në 10-e përballoj lehtësisht. Pas identifikimit të tyre, nënave iu kërkua që të mbanin parasysh këto aspekte, në mënyrë që të fokusoheshin tek to, gjatë gjithë programit. Pjesë e ushtrimit ishin edhe kërkesa të tjera si: identifikimi i sjelljeve prindëruese që nënat mendonin se i bënin mirë me fëmijët e tyre, pra që ishin sjellje pozitive; të tregonin sesa shpesh e kishin lavdëruar fëmijën e tyre në ditët e fundit për sjellje të mirë; si reagonin në rastet se fëmija kërkonte vëmendje; të vlerësonin veten sesi reagonin në rastet kur fëmija shfaqte sjellje të papërshtatshme dhe në rastet që i duhej të disiplinonte fëmijën si dhe të identifikonin pritshmëritë që kishin për fëmijën e tyre. Pas prezantimit të pesë aspekteve të prindërimit pozitiv, për secilën nga kërkesat e prezantuara më sipër, nënat u ftuan të mendonin sesi mund të reagonin ndryshe, nga çfarë kishin raportuar në fillim të modulit. Po ashtu, nënave iu kërkua që të argumentonin se cilën nga pesë aftësitë e prindërimit pozitiv e kishin më të lehtë për ta aplikuar dhe cila ishte më e vështirë. Kjo do t i ndihmonte ato që të fokusoheshin edhe më shumë tek vështirësitë e tyre. 128

137 Po ashtu, u shpjeguan disa nga kurthet më të zakonshme në të cilat bien prindërit, të cilat kontribuojnë në kryerjen e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve pa qenë të vetëdijshëm. Më pas prindërit u ftuan të tregojnë kurthet më të zakonshme që kanë vënë re të ndodhin në familjet e tyre. Në fund të modulit të parë, nënave iu caktua një detyrë shtëpie, e cila konsistonte në përcaktimin e disa qëllimeve për të ndryshuar stilin e tyre të prindërimit. Atyre iu sugjerua që të komunikonin me partnerin e tyre për të vendosur qëllimet. Detyra e shtëpisë u diskutua në takimin pasardhës të përbashkët. Gjithashtu, në fund të modulit të parë, nënat morën me vete një material të përshtatur nga studiuesja mbi parimet e prindërimit pozitiv dhe karakteristikat e zhvillimit të fëmijëve parashkollore. Në modulin e dytë u prezantuan gjashtë strategji për të inkurajuar sjelljet e dëshirueshme të fëmijëve të tyre. Këto strategji përfshinin aktivitete të tilla si: kalimi i kohës cilësore me fëmijën, bisedat me fëmijën, dhënia/shfaqja e afeksionit, lavdërimi/shpërblimi për sjelljet e dëshirueshme, dhënia e vëmendjes dhe organizimi i aktiviteteve të këndshme për fëmijët. Në fillim u prezantua se çfarë nënkuptonin këto strategji, çfarë rëndësie kishin për fëmijët dhe si ndihmonin ato në përmirësimin e sjelljeve problematike të fëmijës. Pas çdo strategjie të prezantuar, nënave ju kërkua të shkruanin në fletat e shpërndara me kërkesat përkatëse, sesi ato mund të angazhoheshin së bashku me fëmijën e tyre për të kryer aktivitetet e përshkruara në strategjitë e dhëna. Më konkretisht, fleta e shpërndarë përmbante këto kërkesa: si mund të kaloni ju dhe fëmija juaj kohë cilësore së bashku; cilat janë disa aktivitete që fëmija juaj është i interesuar ose që ju keni bërë së bashku, për të cilat mund të flisni/bisedoni me fëmijën tuaj; çfarë forme të shfaqjes të afeksionit/dashurisë ndjeheni më komod të tregoni me fëmijën dhe të mirëpritet prej tij/saj; identifikimi i dy ose tri gjërave që ju dëshironi të shpërbleni fëmijën tuaj dhe fjalët që do të përdorni për ta realizuar këtë; identifikimi i mënyrave që nënat ndjekin për të dhënë vëmendje fëmijës; si dhe plotësimi i listës së aktiviteteve të pëlqyeshme dhe interesante për fëmijën, ato që kryhen aktualisht dhe ato që planifikohen për të ardhmen. Në fund të modulit u fol për rëndësinë e zhvillimit të një plani prindërimi për të planifikuar mënyrën sesi mund të inkurajohen sjelljet e fëmijëve, që nënat 129

138 dëshironin dhe synonin. Nënat u prezantuan me teknikën e regjistrimit të sjelljes së fëmijës dhe të tyre. Teknika e regjistrimit të sjelljes konsiston në vëzhgimi e kohës kur ndodh sjellja, shpeshtësinë e ndodhisë (sa herë) ose sa zgjat. Një nga mënyrat për të regjistruar sjelljen është regjistrimi duke përdorur tabela, ku shënohen ditët dhe orët gjatë një dite, kur janë regjistruar sjelljet. Detyra e shtëpisë që iu caktua nënave në këtë modul ishte pikërisht regjistrimi i një sjellje shqetësuese për nënën dhe po ashtu regjistrimi i njërës prej strategjive për inkurajimin e sjelljes së dëshirueshme të fëmijës së tyre, që u përzgjodh nga vetë nënat për tu ndjekur. Në modulin e tretë u prezantuan strategji dhe praktika për të menaxhuar sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. Strategjitë e prezantuara ishin: vendosja e rregullave bazë ose limiteve; diskutimi i drejtuar, injorimi i planifikuar i sjelljes së përshtatshme, instruksionet e qarta dhe të shprehura qetësisht, pasojat, koha për të pushuar dhe strategjia e kohës së përfunduar (timeout). Pas çdo strategjie të prezantuar nënat u ftuan të plotësonin fletët me ushtrimet, që u shpërndanë nga studiuesja. Kështu më konkretisht, pas prezantimit të strategjisë së vendosjes së rregullave bazë, nënave iu kërkua të shkruanin katër ose pesë rregulla që ato do dëshironin të përdornin në familjet e tyre. Pas strategjisë së dytë, diskutimi i drejtuar, nënave iu kërkua të mendonin për një rregull që thyhet zakonisht ose rastësisht në familje, më tej iu kërkua se çfarë mund t i thoshin fëmijës në çdo hap të diskutimit të drejtuar për t i mësuar sjelljen e duhur. Pas prezantimit të strategjisë së katërt, nënave iu kërkua të rendisnin disa sjellje që fëmijët e tyre mund të kryenin dhe ato nuk do t i injoronin apo nuk do të përdornin teknikën e injorimit të planifikuar. Për të praktikuar strategjinë e dhënies së udhëzimeve të qarta e të qeta, nënave iu kërkua që për disa situata të zgjidhnin opsionet më të përshtatshme, që reflektonin strategjinë e prezantuar. Në rastin e strategjisë së shpjegimit të pasojave të një sjellje, nënave iu prezantuan disa situata dhe detyra e tyre ishte të mendonin për një pasojë që mund të përdornin në këto situata, si p.sh. nëse fëmija është duke vizatuar në mur. Një kohë e konsiderueshme iu kushtua teknikës së kohës për pushim dhe koha jote përfundoi, duke qenë se ato kanë ngjashmëri me njëra tjetrën, koha përfundoi shërben si rezervë për teknikën e koha për pushim. Në rastin e këtyre teknikave, studiuesja kishte përgatitur disa pyetje që synonin të përgatisnin nënat për të zhvilluar planin e 130

139 tyre për përdorimin e teknikës koha për pushim. Ushtrimi për këtë teknikë u realizua në formën e diskutimit, ku nënat mbanin shënim dhe ndanin me nënat e tjera idetë e tyre. Pyetjet e ndërtuara konsistuan në: përcaktimin e një vendi të sigurt në shtëpi, që do të shërbente gjithmonë për kohën e pushimit, çfarë bisede do të zhvillonin nënat ndërsa i caktonin kohën për pushim, çfarë do t i thoshin fëmijës ndërsa e çonin në vendin ku do të pushojë, sa kohë do të qëndrojë fëmija aty, kur mund të flitet sërish me fëmijën, çfarë mund t i thuhet fëmijës kur kjo kohë mbaron, çfarë mund të bënin nëse fëmija nuk është i qetë ose nuk qëndron i ulur gjatë kësaj kohe. Pas përfundimit të këtij diskutimi, u prezantua një video ilustruese, ku tregohej mënyra sesi e zbatonin prindërit në video teknikën e kohës për pushim dhe koha e përfunduar. Detyra e shtëpisë e caktuar për këtë modul ishte mbajtja e ditarit të strategjive të prezantuara dhe sjelljeve të fëmijëve, që nënat do të aplikonin, me qëllim krijimin e një rutine në përdorimin e tyre. Gjithashtu, nënat morën një format të gatshëm për regjistruar shpërblimet që do t i jepnin fëmijëve të tyre, gjatë një jave. Për të kryer këtë detyrë, prindërit u udhëzuan dhe u ndoqën për ecurinë e realizimit të saj, edhe në takimin individual me studiuesen. Në modulin e katërt u diskutua përballja me mosbindjen e fëmijëve parashkollorë. Nënat u njohën me mosbindjen dhe shfaqjen e saj, si pjesë normale e zhvillimit të fëmijëve, shkaqet që mund të kontribuojnë në mosbindjen e fëmijëve dhe në përshkallëzimin e saj. Gjithashtu, u komentuan disa nga kurthet më të zakonshme, për të cilat prindërit duhet të jenë të vetëdijshëm, pasi nëse ato shmangen nënat, në këtë rast, do të jenë në gjendje të shmangin shumë nga problemet që vijnë nga mosbindja e fëmijëve. Në takimet e mëparshme nënat kishin evidentuar qëllimet e tyre për të ndryshuar sjelljen e fëmijës së tyre dhe në këtë takim strategjitë e prezantuara u kërkuan që të përshtateshin dhe të provoheshin nga prindërit. Por përpara fillimit të modulit, iu kushtua kohë diskutimit mbi rregullat e vendosura në familje, strategjinë e prindërimit pozitiv që kishte rezultuar më efektive për nënat dhe po ashtu sjelljet që nënat kishin zgjedhur për të monitoruar. Më pas u kalua në prezantimin e disa ideve për përballjen me mosbindjen. Një prej të cilave ishte shmangia e problemeve, që do të thotë që nëse prindërit mund të planifikojnë më herët aktivitetet në të cilat do të përfshihet fëmija, ata mund të 131

140 shmangin shumë nga problemet dhe sa më pak probleme, aq më pak mosbindje nga ana e fëmijëve. Po ashtu mënyra e dhënies së udhëzimeve sesi duhet bërë diçka apo sesi duhet ndaluar diçka, rezulton në reduktimin e mosbindjes. Një tjetër ide e diskutuar ishte dhe përgatitja për të gjetur gjithmonë një pasojë logjike që përshtatet me situatën e mosbindjes që shfaq fëmija dhe po ashtu u diskutuan edhe disa ide sesi nënat mund t i përdorin pasojat efektivisht, si p.sh. pasojat duhet të jenë të përshtatshme për moshën dhe stadin e zhvillimit të fëmijës, duhet të jenë të qëndrueshme në kohë dhe në sjellje, duhet ë zbatohen menjëherë pasi sjellja ka ndodhur, nuk duhet të ndikojnë në vetëvlerësimin e fëmijës, etj. Detyra e shtëpisë e caktuar në këtë modul, duke qenë se ky ishte moduli i parafundit, nënave iu dha për të plotësuar formatin e gatshëm të Listës për detyra praktike, për të ndihmuar në regjistrimin e progresit sesi kishin shkuar përpjekjet e tyre në ndryshimin e sjelljeve të konsideruara nga ato si problematike dhe stilit të tyre të prindërimit. Në modulin e pestë, si moduli i fundit i këtij programi u diskutua si të kthehet bërja e pazarit (të shkuarit në dyqan) një aktivitet i këndshëm për prindërit dhe fëmijët. Në vijimësi të diskutimit për mosbindjen (moduli i katërt), të shkuarit në dyqan është një nga aktivitetet, ku thuajse çdo prind në një moment të caktuar është përballur me mosbindjen. Kështu, në këtë modul u prezantua mosbindja në kohën e blerjes në dyqan, u shpjeguan disa nga shkaqet se pse fëmijët sillen keq dhe nuk binden kur prindërit i marrin me vete në dyqan. Po ashtu, u prezantuan disa teknika sesi nënat mund ta shndërrojnë këtë aktivitet në një ndodhi argëtuese për fëmijët. Më konkretisht u diskutua teknika e planifikimit në avancë, ku nënat u udhëzuan të vendosnin disa rregulla të thjeshta duke i treguar fëmijës së tyre se çfarë duhet të bënte gjatë kohës së blerjeve. Për këtë teknikë, nënave iu kërkua që të listonin disa rregulla që fëmijët duhet t i ndiqnin, shpërblimet për sjelljet e mira dhe respektimin e rregullave, pasojat në rast të sjelljeve të papërshtatshme gjatë kohës së kryerjes së blerjeve. Një tjetër teknikë që u diskutua ishte dhe teknika e inkurajimit të sjelljes së mirë duke e përfshirë fëmijën në këtë aktivitet, si p.sh., fëmija mund të ftohet të vendos artikujt në karrocën e blerjeve, të marrë artikujt nga rafti, të shohë çmimet, etj. Nënat u ftuan të listonin aktivitete të tjera që mund t ua besonin fëmijëve të tyre gjatë kohës së blerjeve. Gjithashtu, u diskutua sesi mund të përballen nënat me sjelljen e vështirë që shfaq fëmija gjatë kësaj kohe. Në këto raste, sugjerohet përdorimi i 132

141 teknikës së kohës për pushim dhe shpërblimit nëse fëmija sillet ashtu sikurse prindi kërkon. Në rastet kur kjo sjellje përshkallëzohet, sugjerohet që të ndërpritet aktiviteti i blerjeve dhe fëmija së bashku me prindërit të kthehet në shtëpi dhe të aplikohet teknika koha jote përfundoi. Teknika tjetër e prezantuar ishte ajo e përmbledhjes së aktivitetit, ku prindi dhe fëmija caktojnë një kohë për të diskutuar sesi shkoi ky aktivitet. Në rast se çdo gjë ka shkuar mirë, atëherë fëmija meriton një shpërblim, në rastin e kundërt fëmijës i përsëriten rregullat që nuk ndoqi dhe vendos qëllimet për herën tjetër që do të shkojnë për blerje. Detyra e shtëpisë e caktuar për këtë modul, ishte të hartohej një plan me rregulla të përcaktuara për aktivitetin e blerjeve dhe të vihej në praktikë. Vështirësitë e kësaj detyre u diskutuan në takimin individual me studiuesen Materialet e përdorura Për realizimin e ndërhyrjes përmes programit të prindërimit pozitiv u përdorën disa teknika trajnimi, ashtu sikurse sugjerohen edhe nga autori i programit, por dhe nga studime që kanë në fokus këtë program prindërimi. Këto teknika përfshijnë një gamë të gjerë formash interaktive si: prezantime të përgatitura në programin kompjuterik PowerPoint, video ilustruese të sjelljeve të fëmijëve dhe prindërve (të përzgjedhura nga studiuesja), formate ushtrimesh, diskutime në grup dhe detyra shtëpie, përmes të cilave nënave iu është kërkuar të regjistrojnë sjelljen e papërshtatshme të fëmijëve të tyre dhe strategjinë e përdorur. Po ashtu, materiale të printuara mbi parimet e prindërimit pozitiv, strategjitë prindërimit pozitiv, fletët me këshilla për menaxhimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve u dhanë gjatë takimeve të përbashkëta (Shtojca VI) Organizimi i ndërhyrjes Ndërhyrja eksperimentale ndoqi një plan të mirëorganizur. Ajo u realizua për një periudhë 5 javore, me periodicitet të takimeve të përbashkëta një herë në javë. Në fillim u realizuan matjet e fazës së para ndërhyrjes, më tej u realizua ndërhyrja, sipas një plani kalendarik. Ndërhyrja u pasua nga matjet pas ndërhyrjes dhe programi u mbyll me një fokus grup të përbashkët. 133

142 Faza e pre-testit Me finalizimin e krijimit të grupit eksperimental dhe atij të kontrollit, studiuesja kontaktoi me nënat, për të prezantuar axhendën e ndërhyrjes eksperimentale (me nënat e grupit eksperimental) dhe gatishmërinë për tu kontaktuar pas tetë/nëntë javësh (nënat e grupit të kontrollit). Nënat u informuan se do të plotësonin disa pyetësorë që lidheshin me sjelljen e fëmijës së tyre parashkollor (ISFE), praktikave të prindërimit që ato ndiqnin për të disiplinuar fëmijën (PSDP), si dhe një pyetësor për temperamentin e fëmijës (PTF). Këta pyetësorë u administruan personalisht nga studiuesja si për nënat në grupin eksperimental ashtu edhe për nënat në grupin e kontrollit. pavarësisht se instrumentet janë me vetëraportim, u gjykua se plotësimi se kjo formë e administrimit mund të minimizonte manipulimin e të dhënave dhe shtrembërimin e tyre në prezencën e studiueses, me të cilën do të kishin një angazhim më afatgjatë (veçanërisht me nënat e grupit të kontrollit) Faza e ndërhyrjes Në pesë javë për një kohëzgjatje 2 orë deri në 2 orë e 30 minuta, nënat e grupit eksperimental morën trajnim mbi praktikat disiplinuese dhe strategji të prindërimit pozitiv. 5 module u përshtatën dhe u ndërtuan sipas modelit të Programit të Prindërimit Pozitiv. Për 5 javë rresht, nënat e grupit eksperimental u mblodhën bashkë, çdo të shtunë, paradite në orën 11.00, për të ndjekur programin e ndërhyrjes. Ky orar u vendos unanimisht nga nënat, si një orar i përshtatshëm për to. Po ashtu, me secilën prej nënave u realizuan katër takime individuale. Çdo takim individual, i cili planifikohej në avancë dhe kujtohej nga studiuesja zgjaste afërisht minuta. Ndërsa nënat në grupin e kontrollit vazhduan rutinën e tyre, pa pasur mundësi të informoheshin mbi prindërimin pozitiv dhe pa u takuar individualisht. Ndërhyrja eksperimentale e ofruar përmes moduleve të strukturuara të trajnimit u krye në ambientet e një kopshti privat, të marrë me qira. Ambienti ishte i qetë, komod dhe larg zhurmave. Ndërhyrja eksperimentale, siç u shpjegua edhe më sipër në Programin e Prindërimit Pozitiv, nisi me prezantimin e parimeve të prindërimit pozitiv dhe me njohjen e koncepteve të kësaj ideologjie të prindërimit. Në takimin e dytë të 134

143 përbashkët u prezantuan disa nga strategjitë e rekomanduar nga ky program për të inkurajuar sjelljet e dëshirueshme të fëmijëve. Në javën e tretë u prezantuan strategji dhe praktika për të menaxhuar sjelljet e papërshtatshme, ndërsa në javën e katërt, nënat u njohën me disa mënyra sesi të menaxhojnë mosbindjen e fëmijëve të tyre. Në javën e pestë të trajnimit, e cila ishte edhe java e fundit për nënat që morën trajnim, u diskutua mbi sjelljen e vështirë të fëmijëve gjatë kohës së blerjeve në dyqan. Në fund të çdo takimi të përbashkët nënave iu shpërndahej në formë të materialit të printuar, përmbledhje për secilin modul të trajtuar në grup. Po ashtu, gjatë orëve të prezantimit të materialit të trajnimit, nënave u jepeshin ushtrime, të cilat synonin që të merrnin informacion mbi mendimin e nënave për çështje të prindërimit, t i angazhonin ato të mendonin për mënyra sesi mund të ndryshonin konkretisht stilin e tyre të prindërimit për sjelljet e papërshtatshme të fëmijës së tyre, etj. Krahas ushtrimeve gjatë kohës së trajnimit, pjesë e ndërhyrjes eksperimentale ishin dhe detyrat e shtëpisë, të cilat synon të mobilizonin nënat për të provuar strategjitë dhe praktikat e prindërimit të prezantuara në grup si dhe të monitoronin ndryshimin e synuar në sjelljet e fëmijëve për t u përmirësuar. Pas çdo moduli, nënat shfaqnin gjithnjë e më shumë interes për tu njohur me mënyra të reja të menaxhimit të sjelljeve problematike të fëmijëve të tyre dhe për të cilat ishin më shumë të shqetësuara. Ato raportonin se diskutimet dhe ushtrimet në takimet e përbashkëta ishin të vlefshme dhe lehtësuese pasi kuptonin se jo vetëm fëmija e tyre kishte sjellje të vështira për t u menaxhuar. Por nga ana tjetër shihej rezistencë për të realizuar detyrat e shtëpisë. Ndaj ndjekja përmes takimeve individuale rezultoi një praktikë ndihmuese. Kështu, pjesë e strukturës së ndërhyrjes eksperimentale ishin dhe takimet individuale me nënat, të cilat u zhvilluan në javët midis moduleve dhe synonin të ndiqnin ecurinë e vënies në praktikë të strategjive të prezantuara, të ndihmonin ato në plotësimin e detyrave të shtëpisë, që do të thotë në përcaktimin e qëllimeve për stilet e prindërimit, monitorimin e sjelljes së fëmijës së tyre, monitorimin e praktikave disiplinuese, etj. Takimet individuale u zhvilluan në vende të përshtatshme dhe komode për secilën nga nënat e grupit eksperimental. 135

144 Si në takimet individuale ashtu edhe ato të përbashkëta, studiuesja mbajti shënime për komentet, eksperiencat e tyre si nëna, pyetjet dhe çështjet e ngritura. Të gjithë këto të dhëna u diskutuan Kalendari i takimeve Studimi i aplikuar u shtri në një periudhë kohore prej 8 javësh, Dy javët e para shërbyen për të firmosur formatin e miratuar, prezantimin e axhendës së takimeve dhe matjet pre-test, për nënat e grupit eksperimental. Po ashtu, në këto dy javë u realizuan edhe matjet pre-test me nënat e grupit të kontrollit. Për pesë javë rresht nënat e grupit eksperimental morën trajnimin e prindërimit pozitiv. Në javës e tetë u organizua fokus grupi me nënat e grupit eksperimental si dhe u bënë matjet me të dyja grupet. Për nënat që nuk mundën të qëndronin pas fokus grupit, u la dhe java e nëntë për të përfunduar matjet post-test. Kohështrirja për realizimin e matjeve dhe ndërhyrjes eksperimentale përmes 3 P paraqitet më poshtë. Java Java Java Java Java Java Java Java Java Pre-test X* X* Ndërhyrja 3 P X X X X X Takimet individuale X X X X Fokus grupi X Post-test X* X* *Nënat që u vlerësuan në fazën e pre-test në javën e parë u vlerësuan në fazën e post-test në javën e tetë dhe nënat që u vlerësuan në javën e dytë të pre-test, u vlerësuan në javën e nëntë të post-test, duke siguruar në këtë mënyrë barazi në kohën e realizmit të matjeve Faza e post-testit Në fund të pesë javëve të ndërhyrjes eksperimentale përmes 3 P, nënat në grupin eksperimental u ftuan në një fokus grup, për të ndarë eksperiencën e pjesëmarrjes së tyre në këtë program trajnimi. Fokus grupi zgjati 60 minuta dhe po 136

145 ashtu, një pyetësor për të matur kënaqësinë dhe përshtatshmërinë e programit të trajnimit u përshtat bazuar në versionin origjinal të Pyetësorit të Kënaqësisë së Diskutimit të Grup dhe u shpërndanë nënave në fund të fokus grupit. Po ashtu, pas përfundimit të fokus grupit, për të gjitha nëna, që kishin ndjekur trajnimi e prindërimit pozitiv, iu nënshtruan fazës së post-testit. Pyetësori i Inventarit të Sjelljeve të Fëmijëve të Eyberg dhe Pyetësori i Dimensioneve të Stileve të Prindërimit u administrua me nënat. Për të shmangur familjarizimin me pohimet e këtyre instrumenteve, në këtë fazë të matjeve, si për grupin eksperimental edhe atë të kontrollit u ndryshua renditja e pohimeve, por jo përmbajtja e tyre. Matjet post-test u realizuan edhe me grupin e kontrollit. Në javën e fundit, ku nënat e grupit eksperimental u rinjoftuan për organizimin e fokus grupit, nënat e grupit të kontrollit u njoftuan me telefon për vlerësimet post-test. Edhe në fazën e matjeve post-test, pyetësorët, ISFE dhe PSDP, u administruan nga studiuesja Analiza e të dhënave Në studimin e prezantuar në këtë punim disertacioni të dhënat e mbledhura kanë karakter sasior dhe cilësor, për rrjedhojë edhe analizat e ndërmarra kanë karakter sasior dhe cilësor. Analizat sasiore të të dhënave u realizuan me anë të programit kompjuterik IBM-SPSS Të dhënat e mbledhura u pastruan, duke hequr vlerat ekstreme. Më tej u bënë rikodimet përkatëse të variablave si dhe u krijuan shkallë të reja matëse sipas qëllimit dhe hipotezave të studimit. Kështu, analiza përshkruese të të dhënave u aplikuan si për studimin bazë dhe për atë të aplikuar, sikurse edhe analizat e besueshmërisë së shkallëve në instrumentet e përdorur dhe po ashtu frekuencat përshkruese të kampionit të gjerë të këtij studimi duke siguruar kështu, bazën kryesore të të dhënave. Analiza të tjera të ndërmarra në këtë studim janë analizat inferenciale për të dhënat e ndërhyrjes ku u testua analiza e variancës (ANOVA), u ndërmor testi-t për të 326 Field, A. (2009). Discovering Statistics Using SPSS (bot. i 3). London: SAGE Publications, f

146 parë ndryshimin e grupeve në kohë dhe ndërmjet tyre, si dhe krahasime të tjera sipas rastit. Analiza u ndërmorën edhe për të dhënat cilësore, të grumbulluara nga grupi eksperimental dhe ai i kontrollit gjatë ndërhyrjes eksperimentale, gjithashtu edhe fokus grupi i organizuar me prindërit që morën pjesë në studimin kuazieksperimental Aspekte etike të studimit Studimi aktual nuk paraqet ndonjë problematikë apo konsideratë etike. Megjithatë, vëmendja e duhur iu kushtua etikës së studimit, duke synuar që asnjë nga pjesëmarrësit në studim të mos u cënohet mirëqenia fizike dhe psikologjike. Pavarësisht se të dhënat u mblodhën për sjelljet e fëmijët parashkollorë, pjesëmarrës në studim ishin prindërit, ndaj dhe kujdesi për çështjet etike u zbatua me ta. Kujdes u tregua që të gjithë pjesëmarrësit e përfshirë në studim të kenë miratuar me vullnet të plotë pjesëmarrjen e tyre në kushtet e studimit. Po ashtu, në asnjë rrethanë studimi nuk dëmton integritetin e parashkollorëve dhe mirëqenien psikologjike të prindërve. Të gjithë pjesëmarrësit u siguruan se të dhënat e raportuara prej tyre do të jenë tërësisht konfidenciale dhe do të përdoren vetëm për qëllime të studimit. Po ashtu, asnjë e dhënë identifikuese e pjesëmarrësve nuk do të publikohet dhe as do t iu jepen palëve të treta. Kështu, në pyetësorët e shpërndarë nuk kishte ndonjë hapësirë ku pjesëmarrësit të shkruanin gjeneralitetet e tyre. Miratimi i informuar për prindërit e përfshirë në studimin përshkrues/bazë është paraqitur shkurtimisht në krye të pyetësorit. Të gjithë prindërit kanë lexuar qëllimin e studimit në të cilin po bien dakord të marrin pjesë dhe njëkohësisht me dorëzimin e pyetësorit të plotësuar ata japin aprovimin e tyre që të dhënat e vëna në dispozicion nga ata të përdoren për qëllimet e studimit. Gjithashtu, nënat e përfshira në ndërhyrjen eksperimentale, u njoftuan dhe u përgatitën paraprakisht për mënyrën sesi do të përfshiheshin në këtë studim. Ato u takuan individualisht nga studiuesja, e cila u kujdes që t u prezantonte axhendën e takimeve të përbashkëta dhe individuale. Me secilin nga nënat që morën pjesë në ndërhyrjen eksperimentale u firmos miratimi i informuar (Shtojca IV). Nënat u 138

147 njoftuan se dy nga takimet e përbashkëta, për pak minuta do të vinte një asistente, e cila do të regjistronte një sekuencë të shkurtër filmike dhe në një tjetër takim do të bënte disa fotografi, qëllimi i vetëm ishte dokumentimi i trajnimit të dhënë nga studiuesja dhe jo identifikimi i tyre. Në fillim pjesëmarrëset rezistuan, por shpjegimi gojarisht nga studiuesja i qetësoi dhe ato pranuan. U vendos që filmimi dhe fotografitë të bëheshin në javët e fundit, me gjykimin që besimi dhe marrëdhënia midis pjesëmarrësve dhe po ashtu edhe me studiuesen të ishte më e fortë. Po ashtu, edhe nënat në grupin e kontrollit, u takuan individualisht nga studiuesja dhe u njoftuan gojarisht mbi angazhimin e tyre në këtë studim Kufizimet e studimit Studimi i ndërmarrë për të eksploruar marrëdhënien midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë, duke konsideruar temperamentin si faktor moderator, si çdo studim tjetër, paraqet disa kufizime. Njëri prej kufizimeve të këtij studimi lidhet me përzgjedhjen e kampionit. Në studimin përshkrues të ndërmarrë në bashkitë më të mëdha të RSh, kontaktimi i prindërve duke marrë si referencë institucionet e arsimit parashkollor, kopshtet, ka lënë jashtë prindërit e tjerët, fëmijët e të cilëve nuk frekuentojnë këto institucione dhe po ashtu jashtë janë lënë edhe prindërit që nuk kanë ardhur të marrin nga kopshti fëmijët e tyre, në ditët e shpërndarjes së pyetësorit. Po ashtu edhe përzgjedhja e kampionit në të cilin u aplikua ndërhyrja eksperimentale përbën kufizim për këtë studim. Ky kampion u përzgjodh në mënyrë jo rastësore. Një tjetër kufizim i këtij studimi është mosmarrja në konsideratë e stilit të prindërimit të babait, i cili mund të ndikojë në ideologjinë prindëruese të nënave dhe në këtë studim ky variabël nuk është kontrolluar. Më së shumti stili individual i prindërimit të babait, nëse është i ndryshëm nga stili i prindërimit të nënës mund të sjellë konfuzion te sjelljet e fëmijës, për rrjedhojë konsiderimi i këtij stili apo ndryshimi i tij mund të sillte rezultate të ndryshme të studimit. Nga ana tjetër, numri i pjesëmarrësve në studimin kuazi-eksperimental ishte i vogël, N=20, (N=10 për grupin e kontrollit dhe N=10 për grupin eksperimental). 139

148 Rrjedhimisht rezultatet e ndërhyrjes përmes Programit të Prindërimit Pozitiv nuk mund të përgjithësohet në një popullatë të gjerë. Gjithashtu, mungesa e matjeve jo longitudinale përbën një tjetër kufizim për studimin. Në këtë studim, matjet u kryen menjëherë pas përfundimit të trajnimit, kështu që ato reflektojnë në një farë mënyre ndikimin imediat të praktikave prindëruese në disiplinimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijës së tyre. Këto matje nuk japin të dhëna nëse ndërhyrja do të ketë ndikim afatgjatë dhe të qëndrueshëm apo më tej akoma, efekt të përhershëm. Së fundi, në këtë studim janë lënë jashtë disa variabla të tjerë ndërhyrës siç mund jenë ndërhyrja e gjyshërve që mund të jetojnë apo të kalojnë një kohë të gjatë me fëmijët, sjellja e fëmijëve ndikohet edhe nga stili i mësimdhënies dhe edukimit nga edukatoret në kopsht, duke qenë se të gjithë fëmijët e përfshirë në këtë studim frekuentojnë kopshtet. Po ashtu, faktorë të tjerë ndërhyrës lidhen me historinë familjare, mënyrën e rritjes dhe temperamentin e prindërve (në rastin e studimit përshkrues) apo më konkretisht të nënave (në rastin e studimit të aplikuar). 140

149 KAPITULLI IV 4 REZULTATET 4.1 Hyrje Në këtë kapitull janë paraqitur rezultatet e përftuara nga analiza e të dhënave të grumbulluara nga ky studim, në të dy fazat e dizajnit. Të dhënat u mblodhën nga raportimet e prindërve të fëmijëve parashkollorë, për stilet e prindërimit që aplikojnë për disiplinimin e fëmijëve, sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të tyre dhe shqetësimin prindëror për këto sjellje, si dhe për karakteristikat e temperamentit të fëmijëve. Faza e parë e dizajnit (studimi përshkrues) u shtri në 12 bashkitë më kryesore të Republikës së Shqipërisë me prindër të fëmijëve parashkollorë. Ndërsa faza e dytë e dizajnit (studimi kuazi-eksperimental) u realizua në qytetin e Tiranës me një grup nënash të fëmijëve parashkollorë të përzgjedhura në mënyrë jo rastësore. Analizimi i rezultateve të përftuara nga studimi, u parapri nga pastrimi i të dhënave, më tej u krijuan variablat interesit si dhe nënshkallët e tyre, sipas sugjerimeve të dhëna nga autorët e tyre. Të gjithë variablat e interesit u kontrolluan për shpërndarje normale dhe më pas u vendos për llojin e analizave statistikore që do të përdoreshin. Të dhënat e grumbulluara nga pyetësorët u përpunuan dhe u analizuan me programin statistikor SPSS-21. Analizat statistikore të ndërmarra në këtë studim janë përshkruese dhe inferenciale. Analizat statistikore përshkruese u përdorën për përshkruar karakteristikat bazë të të dhënave për të dy dizajnet siç janë të dhënat demografike për kampionin, frekuencat e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, stilet e prindërimit si dhe matjet e tendencës qendrore për variablat e interesit. Ndërsa analizat statistikore inferenciale u përdorën për të testuar hipotezat e studimit përmes analizave korrelacionale, testit t dhe analizës së variancës (ANOVA), duke mundësuar arritjen e konkluzioneve përfaqësuese për kampionin e përzgjedhur. Po ashtu, në këtë kapitull prezantohen të dhënat cilësore të mbledhura me nënat e grupit eksperimental në studimin e kuazi-eksperimentit. Ndërhyrja eksperimentale, që u shtri në një hark kohor prej 5 javë konsistoi në 5 takime të përbashkëta me 10 nënat e grupit eksperimental, në 4 takime individuale me secilën nga nënat dhe me një 141

150 fokus grupi të përbashkët. Ndërsa nënat e grupit të kontrollit u takuan vetëm dy herë, në kohën para dhe pas ndërhyrjes, me qëllim mbledhjen e të dhënave për variablat e interesit. 4.2 Pastrimi i të dhënave Numri total i pyetësorëve që u synua të realizoheshin me kampionin e studimit përshkrues, sipas përllogaritjeve (shih Kampioni i studimit përshkrues) ishte N=2120. Gjatë shpërndarjes së pyetësorëve në qytetet e përcaktuara, pati raste kur ata nuk u kthyen prej prindërve dhe u konsideruan të humbur, po ashtu përpara se pyetësorët të hidheshin në bazën e të dhënave u bë kontrolli manual i cilësisë dhe disa pyetësorë rezultuan me mangësi në të dhëna dhe problematik në plotësim. Numri total i pyetësorëve që u hoqën pa u përfshirë në bazën e të dhënave ishte N = 578 pyetësorë në të gjithë qytetet. Më pas ata u zëvendësuan dhe u plotësuan në valët pasardhëse të studimit. Pas hedhjes së pyetësorëve në bazën e të dhënave dhe pas procedurës pastrimit të të dhënave, numri i pyetësorëve që u konsideruan të vlefshëm për të vazhduar analizat e mëtejshme është N=1827. Procedura e pastrimit të të dhënave nisi fillimisht me kontrollin e pyetësorëve për pohime të paplotësuara. Pohimet e paplotësuara u kontrolluan vetëm për shkallët matëse, jo për të dhënat demografike, pasi ato nuk janë fokus i studimit aktual. Për Inventarin e Sjelljes së Fëmijës i Eyberg (ISFE) sugjerohet se nëse për të dyja shkallët e tij, ISFE shkalla e intensitetit dhe ISFE shkalla e shqetësimit, rezultojnë katër ose më shumë pohime të paplotësuara në një pyetësor, atëherë ai nuk kualifikohet për analiza të mëtejshme. Nëse ka tre ose më pak pohime që mungojnë në secilën shkallë sugjerohet të zgjidhet 1-kurrë për shkallën e intensiteti dhe 0-jo shqetësuese për shkallën e shqetësimit. Ndërkohë për pohimet e Pyetësorit të Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit (PSDP), nuk jepet ndonjë sugjerim se në cilat raste duhet hequr pyetësori. Për këtë arsye, studiuesja gjykoi që të ndiqej i njëjti rregull edhe për këtë instrument, me përjashtim, ku në rastet që kishte 3 ose më pak të dhëna që mungojnë ato nuk u plotësuan, por u lanë siç ishin. Kështu, duke ndjekur këtë procedurë u hoqën nga baza e të dhënave N=221 pyetësorë. Më tej, pastrimi i të dhënave konsistoi në shqyrtimin e vlerave skajore të variablave të krijuara. Për të vlerësuar sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve u krijua 142

151 totali i shkallës së intensitetit dhe shqetësimit. Këto variabla u testuan për vlera skajore dhe në rastet kur këto vlera ishin më të larta se z =3.3, pyetësorët nuk u përfshinë në analiza të më tejshme (N= 72). Ndërsa, variablat e stileve të prindërimit nuk u testuan për vlera skajore, pasi stilet e prindërimit nuk llogariten në total, por me vlera mesatare të pohimeve të secilit prind. Kjo bën që secila nga vlerat e përftuara të mesatareve të krahasohen dhe vlera më e lartë përcakton dhe stilin e prindërimit që përdor prindi. Kështu, nga pastrimi i të dhënave u hoqën N=293 pyetësorë dhe analizat u realizuan me një kampion prej N=1827 pyetësorë. Arsyet e ndërmarrjes së kësaj procedure bazohen në gjykimin se vlerat e munguara nga pyetësori i ISFE sugjerohet të hiqen duke qenë se mungesa e tyre bën që shkallët matëse të konsiderohen të pavlefshme dhe nga ana tjetër vlerat skajore tregojnë për vlerat që dukshëm prekin shpërndarjen normale të variablave. Gjithashtu, duke qenë se kampioni mbetet ende i madh edhe pas heqjes së pyetësorëve dhe variablat e interesit plotësuan kushtet për shpërndarje normale, u gjykua që analizat për studimin përshkrues të realizoheshin me një bazë të dhënash që përmbushin kriteret e vlefshmërisë. Në studimin kuazi-eksperimental, nuk rezultoi të kishte pyetësorë ku kishte të dhëna që mungonin, kjo pasi numri i vogël pjesëmarrëseve dhe mundësia për t u rikontaktuar mundësoi që të shmangej kjo dukuri. Po ashtu, nga analiza e vlerave skajore ku rezultuan disa vlera skajore, për ISFE shkalla e intensitetit në fazën pre-test (N=2), shkalla e temperamentit (N=3), pohimet nuk u hoqën, për shkak të numrit të vogël të kampionit, që nuk mund të zvogëlohej edhe më tej duke hequr 5 raste. 4.3 Të dhënat demografike për kampionin Numri i plotë i kampionit të prindërve që morën pjesë në këtë studim është 1847 prindër. Këta ishin prindër të fëmijëve në moshën parashkollore 3-6 vjeç dhe ishin të ndarë në dy grupe të mëdha studimore; 1) studimi përshkrues me kampion N=1827 dhe 2) studimi kuazi-eksperimental me kampion N= Kampioni i studimit përshkrues 1827 prindër u përfshinë në studimin përshkrues të ndërmarrë në 12 qytetet më të mëdha të Republikës së Shqipërisë. Këta prindër vlerësuan sjelljet e fëmijëve të 143

152 tyre parashkollorë, si dhe stilet e prindërimit që ata përdornin për të disiplinuar fëmijët e tyre. Ky vlerësim u realizua përmes dy instrumenteve, ISFE dhe PSDP. Mosha mesatare e fëmijëve në këtë studim ishte 56.6 muaj dhe DS = 11.7, ndërsa ndarja gjinore ishte e balancuar, ku 52% (N = 950) ishin djem dhe 48% (N = 877) ishin vajza. Karakteristikat demografike më të detajuara të këtij kampioni paraqiten në tabelën e mëposhtme. Tabela 1: Të dhënat demografike për kampionin e studimit përshkrues Prindi që raportoi për sjelljet e fëmijës dhe stilet e prindërimit Kampioni (N) Përqindja (%) Nëna % Babai % Të dy së bashku % Arsimi i nënës* Arsimi i babait** Punësimi i nënës* Punësimi i babait** Të ardhurat e kombinuara*** 9 vjeçar % I mesëm % I lartë dhe më tej % 9 vjeçar % I mesëm % I lartë dhe më tej % E punësuar % E papunësuar % I punësuar % I papunësuar 152 8% Deri në 30 mijë lekë % 30 mijë 50 mijë lekë % 50 mijë - 70 mijë % 70 mijë 90 mijë lekë % Mbi 90 mijë lekë % * N=13 (0.7%) e baballarëve kanë raportuar se nëna nuk është prezent në jetën e fëmijës dhe N=9 (0.5%) nuk janë përgjigjur për këtë pyetje, pra në total 1% e kampionit. **N=77 (4.2%) e nënave janë përgjigjur se babai nuk është prezent në jetën e fëmijës dhe N=13 (0.7%) nuk janë përgjigjur për këtë pyetje, pra në total 5% e kampionit. ***N=23 (1%) nuk janë përgjigjur për këtë pyetje Kampioni i studimit kuazi-eksperimental Kampioni në studimin kuazi-eksperimental përbëhej nga 20 nëna, të cilat u përzgjodhën me leverdi dhe nëpërmjet kampionimit ortek dhe u ndanë në mënyrë të barabartë në dy grupe me nga 10 nëna. Mosha mesatare e fëmijëve të këtij kampioni ishte 56.7 muaj (DS= 11) dhe ndarja gjinore ishte e balancuar, ku 50% (N = 10) ishin djem dhe 50% (N = 10) ishin vajza. Nënat e këtij kampioni raportuan mbi sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve, stilet e tyre të prindërimit dhe temperamentin e fëmijëve. 144

153 Në tabelën e mëposhtme paraqiten karakteristika të tjera demografike të këtij kampioni. Tabela 2: Të dhënat demografike për kampionin e studimit përshkrues Arsimi i nënës Arsimi i babait Punësimi i nënës Punësimi i babait Të ardhurat e kombinuara Kampioni (N) Përqindja (%) I mesëm 12 60% I lartë dhe më tej 8 40% I mesëm 10 50% I lartë dhe më tej 10 50% E punësuar 19 95% E papunësuar 1 5% I punësuar % I papunësuar 0 30 mijë 50 mijë lekë 4 20% 50 mijë - 70 mijë 5 25% 70 mijë 90 mijë lekë 4 20% Mbi 90 mijë lekë 7 35% 4.4 Krijimi i variablave të rinj dhe shpërndarja e tyre Variablat në këtë studim u matën përmes instrumenteve të njohura, të cilat janë në trajtë shkalle vlerësimi psikometrik. Secila shkallë përbëhet nga një numër pohimesh, disa prej të cilave janë të kthyeshme, si dhe secila prej tyre ka procedurën përkatëse të përllogaritjes së variablit të plotë, të sugjeruar nga autorët e tyre Sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë ISFE është instrumenti që u përdor për të matur frekuencën e sjelljeve të papërshtatshme dhe shqetësimin që prindërit shfaqin për këto sjellje që raportojnë për fëmijët e tyre. Kjo shkallë përbëhej nga shprehi sjellore të papërshtatshme të fëmijëve, ku prindërit raportuan me një shkallë Likert-5-pikëshe shpeshtësinë e ndodhjes së tyre dhe pikët e marra varjonin nga [36-180] pikë; si dhe nga shkalla e shqetësimit të prindërve për këto sjellje, ku prindërit shënonin 0 pikë nëse nuk ishin të shqetësuar dhe 1 pikë nëse ishin të shqetësuar nga kjo sjellje dhe rezultatet e mundshme variojnë nga [0-36] pikë. Sipas autores së këtij instrumenti, Eyberg, nëse pikët e mbledhura për shkallën e intensitetit të sjelljeve problematike të fëmijëve ishin më të larta se 93, atëherë sjellja konsiderohej problematike dhe nëse shuma e pohimeve të shkallës së shqetësimit 145

154 ishte më shumë se 15 pikë, kjo tregonte se prindi ishte shumë i shqetësuar për sjelljen e fëmijës. Kështu, pohimet për shkallën e intensitetit të sjelljes së papërshtatshme dhe pohimet e shkallës së shqetësimit të prindërve u mblodhën veçmas. Më pas, u bë kategorizimi i variablave bazuar në pikëzimin e sugjeruar nga autorja. Variablat kategorikë mundësojnë vlerësimin konkret të situatës së intensitetit të sjelljeve të papërshtatshme dhe shqetësimeve të prindërve në kampionin e studimit përshkrues (N=1827), siç është paraqitur në vijim në këtë kapitull. Variablat e rinj të përftuar nga kjo shkallë u testuan për shpërndarje normale. Testet e shpërndarjes normale mbështeten në krahasimin e mesatares, mesores, modës dhe devijimeve standarde, si dhe në shqyrtimin e vlerave të animit (skewness) dhe të lartësisë së shpërndarjes (kurtosis) për secilin variabël. Siç mund të shihet edhe në Tabelën 3, këto variabla në kampionin e studimit përshkrues kanë shpërndarje normale. Tabela 3: Të dhënat për tendencën qendrore të variablave të interesit në studimin përshkrues Intensiteti i sjelljeve të papërshtatshme Shkalla e shqetësimit të prindërve N Të vlefshme Vlera që mungojnë 0 0 Mesatare Mesore Modë Devijimi standard Animi Gabimi standard në anim Lartësia Gabimi standard në lartësi Minimum Maksimum Në vijim të këtyre përllogaritjeve, variabli i sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve dhe shqetësimit të prindërve u bashkuan duke krijuar një variabël të ri, ku sjelljet e raportuara nga prindërit u përcaktuan jo thjesht nëpërmjet frekuencës së shfaqjes së tyre, por duke marrë parasysh edhe nëse sjellja konsiderohej shqetësuese ose jo nga prindi. Çdo vlerë që përcaktonte frekuencën e sjelljes së papërshtatshme të fëmijës u shumëzua me vlerën e shqetësimit të perceptuar nga prindi. Kur sjellja konsiderohej shqetësuese, vazhdonte të ishte pjesë e analizës, në rastin kur sjellja nuk 146

155 konsiderohej problematike (pavarësisht frekuencës së ngjarjes) kjo sjellje nuk konsiderohej më për analiza të mëtejshme. Të gjitha sjelljet u mblodhën në një variabël të vetëm duke formuar variablin e ri: sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. Edhe për këtë variabël të ri u realizua testi për shpërndarje normale, i cili prezantoi një shpërndarje normale të variablit me një anim të lehtë djathtas dhe sërish evidenton në tërësi një nivel të moderuar sjelljesh të papërshtatshme për fëmijët. Tabela 4: Të dhënat për tendencën qendrore të variablit të sjelljeve të papërshtatshme Sjelljet e papërshtatshme N Të vlefshme 1827 Vlera që mungojnë 0 Mesatare Mesore Modë Devijimi standard Animi 0.89 Gabimi standard në anim 0.06 Lartësia 0.70 Gabimi standard në lartësi 0.11 Minimum 8 Maksimum 121 E njëjta procedurë u ndoq për krijimin e këtyre variablave edhe me kampionin e studimit të kuazi-eksperimentit, me të vetmin ndryshim që nga shkalla e intensitetit dhe ajo e shqetësimit të prindërve, u hoqën 2 pohime që lidheshin me prezencën e motrave dhe vëllezërve në familje siç janë: pohimi 25 Grindet me fjalë me motrat dhe vëllezërit dhe pohimi 27 Zihet fizikisht me motrat dhe vëllezërit, kjo pasi në studim u përjashtuan nënat që kishin më shumë se një fëmijë (siç është përshkruar në rubrikën Kampioni i kuazi-eksperimentit). Në këtë mënyrë përllogaritjet u bën për një shkallë me 34 pohime, ku pikët për shkallën e intensitetit të sjelljeve të papërshtatshme varionin nga [34-170] pikë dhe për shkallën e shqetësimit të prindërve varionin nga [0-34] pikë. Në këtë rast, nëse pikët e mbledhura për shkallën e intensitetit të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve ishin më të larta se 88 atëherë sjellja konsiderohej problematike dhe nëse shuma e pohimeve të shkallës së shqetësimit ishte më shumë se 13 pikë, kjo tregonte se prindi ishte shumë i shqetësuar për sjelljen e fëmijës. 147

156 Variabli i sjelljeve të papërshtatshme u analizua për shpërndarje normale duke përdorur testin Kolmogorov-Smirnov, i cili shpjegon nëse pikët e shpërndarjes ndryshojnë nga shpërndarja normale dhe sugjerohet që të përdoret në studime me kampionë të vegjël 327. Ky test u realizua për variablin si në kohën e pre-test D (20) = 0.20, p>0.05, ashtu dhe atë të post-test D (20) = 0.70, p>0.05. Tabela 5: Testimi i normalitetit për variablin e sjelljeve të papërshtatshme në studimin kuazieksperimental Sjelljet e papërshtatshme (pre-test) Sjelljet e papërshtatshme (post-test) Testimi i normalitetit Kolmogorov-Smirnov Shapiro-Wilk Statistikë Gradët e lirisë Rëndësia statistikore Statistikë Gradët e lirisë Rëndësia statistikore * * Kjo është vlera më e ulët e rëndësisë statistikore Stilet e prindërimit Stilet e prindërimit u matën përmes instrumentit të PSDP. Sipas autorëve të kësaj shkalle, PSDP përmban tre tipologji të stileve të prindërimit (autoritativ, autoritarian, lejues) dhe njëmbëdhjetë dimensione stilistike të tyre (stili autoritativ ka 4 dimensione stilistike, stili autoritarian ka 4 dimensione stilistike dhe stili lejues përbëhet nga 3 dimensione stilistike). Evidentimi i tri stileve të prindërimit dhe dimensioneve stilistike të tyre u realizua sipas procedurës së pikëzimit që sugjerohet nga autorët e këtij instrumenti. Në fillim, u përllogaritën pikët mesatare për secilin pohim të tipologjisë së stileve të prindërimit. Kështu, u llogaritën mesataret veçmas për 27 pohimet e stilit autoritativ të prindërimit, për 16 pohimet e stilit të prindërimit autoritarian dhe 15 pohimet e stilit lejues. Më pas, mesataret e secilit prej stileve të prindërimit u krahasuan mes tyre. Stili i prindërimit që rezultoi të kishte pikët mesatare më të larta përcaktoi dhe stilin e prindërimit që ai prind përdorte për të disiplinuar fëmijën. Për të ndërmarrë statistika përshkruese, ky variabël i ri, u kategorizua, duke u kthyer në një variabël kategorik. 327 Field, A. (2009). Op.cit., f

157 Po ashtu, secili nga dimensionet stilistike të stileve të prindërimit u përllogarit si një variabël më vete, duke krijuar në këtë mënyrë 11 variabla të tjerë. Këto variabla u krijuan duke përllogaritur mesataret e pohimeve që përfshiheshin në secilin dimension të secilit prej stileve të prindërimit. Arsyeja e krijimit të këtyre variablave është që të eksplorohen më thellësisht stilet e prindërimit dhe për të parë sesi lidhen këto dimensione stilistike me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të raportuara nga prindërit. Analizat për shpërndarjen normale u ndërmorën edhe për variablat e stileve të prindërimit dhe krahasimi i mesatareve, mesores, modës dhe devijimit standard, por dhe animi dhe lartësia, treguan se këto variabla kanë shpërndarje normale. Tabela 6: Të dhënat për tendencën qendrore të variablit të stileve të prindërimit në studimin përshkrues Stili autoritativ Stili autoritarian Stili lejues N Të vlefshme Vlera që mungojnë Mesatare Mesore Modë Devijimi standard Animi Gabimi standard në anim Lartësia Gabimi standard në lartësi Minimum Maksimum Gjithashtu, testimi për normalitetin u realizua edhe për variablat e stileve të prindërimit me kampionin e prindërve (N=20) në studimin kuazi-eksperimental. Kështu, rezultatet për stilin autoritativ ishin D (20) = 0.12, p>0.05 dhe në fazën e dytë D (20) = 0.20, p>0.05; për stilin autoritarian D (20) = 0.11, p>0.05 dhe në fazën e dytë D (20) = 0.20, p>0.05 dhe për stilin lejues D (20) = 0.51, p>0.05 dhe në fazën e post-test D (20) = 0.20, p>

158 Tabela 7: Testimi i normalitetit për variablin e stileve të prindërimit në studimin kuazi-eksperimental Testimi i normalitetit Kolmogorov-Smirnov Shapiro-Wilk Statistikë Gradët e lirisë Rëndësia statistikore Statistikë Gradët e lirisë Rëndësia statistikore Stili autoritativ (pre-test) Stili autoritarian (pre-test) Stili lejues (pretest) Stili autoritativ * (post-test) Stili autoritarian * (post-test) Stili lejues (post-test) * * Kjo është vlera më e ulët e rëndësisë statistikore Temperamenti i fëmijës Në këtë studim variabli i temperamentit të fëmijës u mat përmes raportimeve të prindërve me anë të shkallës matëse PTF-forma shumë e shkurtër dhe u aplikua vetëm me kampionin e prindërve në studimin e kuazi-eksperimentit. Kjo shkallë matëse përmban tre dimensione të temperamentit, ku secili prej tyre përfaqëson një variabël të ri. Në fillim u rikoduan pohimet e kthyeshme, e më pas u përllogaritën mesataret e secilit dimension. Kështu, dimensioni i reagueshmërisë emocionale u përllogarit nga mesatarja e 12 pohimeve që e përcaktonin atë, po ashtu edhe dimensioni i afektit negativ dhe ai i vetërregullimit përmbanin 12 pohime, për të cilat u përllogaritën vlerat mesataret të pohimeve që bënin pjesë në to. Në këtë mënyrë, u krijuan tri variabla të vazhdueshëm që vlerësonin temperamentin e fëmijës, të cilat u gjykuan si elementët ekspresivë të temperamentit: variabli i reagueshmërisë emocionale, variabli i afektit negativ dhe variabli i vetërregullimit. Edhe për këtë variabël u ndërmor analiza për shpërndarjen normale. Testi i normalitetit K-S tregoi se të gjitha dimensionet e temperamentit rezultuan të kishin shpërndarje normale. 150

159 Tabela 8: Testimi i normalitetit për variablin e temperamentit të fëmijëve në studimin kuazieksperimental Testimi i normalitetit Kolmogorov-Smirnov Shapiro-Wilk Statistikë Gradët e lirisë Rëndësia statistikore Statistikë Gradët e lirisë Rëndësia statistiko re Reagueshmëria emocionale Afekti negativ Vetërregullimi * * Kjo është vlera më e ulët e rëndësisë statistikore. Si përfundim, për kampionët e të dy dizajnëve të studimit, u krijuan variabla të rinj. Analiza e ndërmarrë për testuar shpërndarjen e normale të këtyre variablave të rinj flet për shpërndarje normale të të gjithë variablave si në studimin përshkrues ashtu edhe në atë të kuazi-eksperimentit. Shpërndarja normale e variablave është më e kënaqshme në studimin përshkrues ku kampioni ishte i madh dhe gjithëpërfshirës, N=1827, pasi edhe probabiliteti që shumica e pikëve të jenë më afër qendrës së shpërndarjes është më e lartë 328. Duke qenë se të gjithë variablat kryesorë të këtij studimi janë të shpërndara normalisht, u vendos që për analizat e mëtejshme statistikore të ndërmerren teste parametrike Analiza e besueshmërisë së shkallëve matëse Për të gjitha shkallët e përdorura në këtë studim u ndërmor analiza e besueshmërisë. Kjo analizë u ndërmor në fazën e implementimit të shkallëve në studimin përshkrues ashtu si edhe në atë kuazi-eksperimental. Sipas Kline (1999), alfa e Cronbach ut është e mjaftueshme të jetë α=0.70, për ato shkallë matëse që masin konstrukte psikologjike, për të treguar një besueshmëri të mirë 330. Kështu, u testua alfa e Cronbach ut për variablat e interesit: intensiteti i sjelljeve të papërshtatshme me anë të shkallës matëse të Inventarit të Sjelljeve të Fëmijëve të Eyberg - shkalla e intensitetit, shqetësimi i prindërve për sjelljet e 328 Field, A. (2009). Op.cit., f Ibid., f Ibid., f

160 papërshtatshme të fëmijëve me anë të Inventarit të Sjelljeve të Fëmijëve të Eyberg - shkalla e shqetësimit, stilet e prindërimit me anë të Pyetësorit të Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit si dhe temperamenti i fëmijëve me anë të Pyetësorit të Temperamentit të Fëmijës. Po ashtu, analiza e besueshmërisë u realizua edhe për nënshkallët e këtyre instrumenteve. Për të gjitha këto shkallë dhe nënshkallë matëse u gjetës se kishin besueshmëri të kënaqshme dhe të lejueshme për të realizuar analiza të besueshme, si në kampionin e studimit përshkrues (N= 1827) ashtu edhe në studimin kuazi-eksperimental (n = 20), siç paraqiten më poshtë. Analiza e besueshmërisë bazuar në koeficientin tregues të Cronbach ut, për kampionin e studimit përshkrues (N= 1827) rezultoi në vlerat e mëposhtme: për ISFE shkalla e intensiteti) α = 0.91, ISFE shkalla e shqetësimit α = 0.91 dhe për PSDP α = Në Tabelën 9 jepen vlerat për alfën e Cronbach ut, mesataret, devijimet standarde si dhe vlerat minimale dhe maksimale për të gjitha shkallët dhe nënshkallët e studimit përshkrues. Tabela 9: Analiza e besueshmërisë për shkallët matëse në studimin përshkrues Numri i pohimev e Alfa Cronbach Mes. Dev. Stand. Min. Maks. ISFE (intensiteti) ISFE (shqetësimi) PSDP Nënshkallët e PSDP Dimensionet e stilit autoritativ të prindërimit Dimensionet e stilit autoritarian të Stili autoritativ Stili autoritarian Stili lejues Ngrohtësia & përfshirja Arsyetimi Pjesëmarrja e lirë Qetësia Agresivitet verbal Ndëshkim fizik Mungesa e arsyetimit

161 Dimensionet e stilit lejues të prindërimit Numri i pohimev e Alfa Cronbach Mes. Dev. Stand. Min. Maks. Të qenit i drejtpërdrejtë Mungesa e konsistencës Injorimi i sjelljeve të papërshtatshme Vetëbesimi Po ashtu, analizat e besueshmërisë u realizuan edhe për shkallët e përdorura në studimin kuazi-eksperimental (N= 20), si në kohën pre-test edhe atë post-test. Alfa e Cronbach ut rezultoi në vlerat e mëposhtme: për ISFE shkalla e intensitetit α = 0.94 dhe në fazën e dytë alfa mbetet e njëjtë α = 0.94, ISFE shkalla e shqetësimit α = 0.97 dhe në fazën e dytë ngelet po prapë e njëjtë α = 0.97, për shkallën e PSDP α = 0.79 dhe në fazën e dytë α = Gjithashtu, në këtë studim u përdor edhe shkalla matëse e temperamentit të fëmijës, e cila u aplikua vetëm në një kohë dhe besueshmëria e saj rezultoi e kënaqshme α = Në Tabelën 10 jepen të dhëna të detajuara për të gjitha shkallët dhe nënshkallët e studimit kuazi-eksperimental 331. Tabela 10: Analiza e besueshmërisë për shkallët matëse në studimin kuazi-eksperimental Numri i Alfa Mes. Dev. Min Maks pohimeve Cronbach Stand. ISFE 1 (intensiteti) ISFE 2 (intensiteti) ISFE 1 (shqetësimi) ISFE 2 (shqetësimi) PSDP PSDP PTF Nënshkallët e PSDP1 Stili autoritativ Stili autoritarian Përcaktimi numëror 1 dhe 2 për shkallët i referohet kohës para eksperimentit (koha t 1) dhe pas eksperimentit (koha t 2) 153

162 Nënshkallët e PSDP2 Nënshkallët e PTF Numri i Alfa Mes. Dev. Min Maks pohimeve Cronbach Stand. Stili lejues Stili autoritativ Stili autoritarian Stili lejues Reagueshm ë-ri emocionale Afekti Negativ Vetërregulli mi Bazuar në analizën e besueshmërisë për shkallët matëse vihet re se të gjitha instrumentet në totalin e tyre kanë një nivel besueshmërie të kënaqshëm. Të gjitha matjet e alfa-s së Cronbach ut janë mbi nivelet e kërkuara, gjë që sugjeron se instrumentet janë kuptuar mirë nga kampioni i prindërve shqiptarë dhe se analizat që do të ndërmerren më tej janë të besueshme. Si përfundim, duke qenë se fokusi i studimin nuk është të standardizojë këto instrumente, gjykohet se përdorimi i këtyre shkallëve është shumë i përshtatshëm për kontekstin kulturor shqiptar dhe për vazhduar me analiza statistikore të mëtejshme në këtë studim. 4.6 Statistika të studimit përshkrues Siç u përshkrua më sipër, për krijimin e variablave të rinj të sjelljes së papërshtatshme të fëmijëve dhe shqetësimit të prindërve për sjelljen u realizua shumatorja e pikëve përkatëse për çdo shkallë. Për të vlerësuar nivelin e papërshtatshmërisë të sjelljes së fëmijëve dhe nivelin e shqetësimit për sjelljen u ndoqën udhëzimet e autores së këtij instrumenti që përkonin me një nivel më të lartë se 93 pikë për shkallën e intensitetit të sjelljeve problematike që sjellja të konsiderohej e tillë dhe një nivel më të lartë se 15 pikë në shkallën e shqetësimit që kjo të tregonte se prindi ishte shumë i shqetësuar për sjelljen e fëmijës. Rezultatet sipas kategorive janë përshkruar më poshtë. 154

163 Tabela 11: Statistika përshkruese për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve Frekuenca Përqindja Përqindja e vlefshme Përqindja kumulative Sjellje lehtësisht të papërshtatshme Sjellje mesatarisht të papërshtatshme Sjellje shumë të papërshtatshme Total Pjesa më e madhe e prindërve (55%) kanë raportuar se fëmijët e tyre kryejnë sjellje të papërshtatshme në një nivel të moderuar, por gjithashtu një përqindje të konsiderueshme (37.8%) zënë prindërit që i konsiderojnë si shumë problematike sjelljet e fëmijëve të tyre parashkollorë. Vetëm 7.1% e prindërve raportojnë sjellje lehtësisht të papërshtatshme për fëmijët e tyre, duke treguar kështu një trend të lartë papërshtatshmërie sjellore në fëmijët parashkollorë në vend. Ndërsa përsa i përket shqetësimit që prindërit raportojnë për sjelljet problematike të fëmijëve të tyre, ata ndahen thuajse në mënyrë të barabartë ku 53.5% nuk janë të shqetësuar për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të tyre dhe 46.5% shqetësohen për to. Tabela 12: Statistika përshkruese të shqetësimit të prindërve për sjelljet e fëmijëve Frekuenca Përqindja Përqindja e vlefshme Përqindja kumulative Jo shqetësuese Shqetësuese Total Sikurse vihet re edhe në tabelën e mëposhtme, prindërit që kanë raportuar sjellje lehtësisht të papërshtatshme për fëmijët e tyre përgjithësisht nuk shfaqin shqetësim për to (92%). Parë në një këndvështrim tjetër këto rezultate, tregojnë se, nga prindërit e pa shqetësuar vetëm 12% raportojnë sjellje lehtësisht të papërshtatshme. Ndërkohë, prindërit të cilët kanë raportuar se fëmijët e tyre shfaqin nivel mesatar të sjelljeve të papërshtatshme, vetëm 32% (N=325) e tyre janë të shqetësuar për këto sjellje. Kjo tregon se prindërit në këtë studim priren të kenë tolerancë më të 155

164 lartë ndaj sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve kur ato i vlerësojnë si mesatarisht të papërshtatshme. Nga ana tjetër, 74% (N=514) e prindërve shfaqen të shqetësuar për sjelljet që i konsiderojnë problematike dhe të papërshtatshme te fëmijët e tyre. Ndërsa pjesa tjetër, 25% e prindërve nuk i konsiderojnë shqetësuese sjelljet e fëmijëve edhe pse i cilësojnë ato si shumë problematike, kjo tregon për një nivel të lartë tolerance të prindërve ndaj sjelljeve problematike të fëmijëve të tyre. Toleranca e prindërve mbështetet edhe nga fakti se 88% (N=858) e prindërve që raportojnë sjellje mesatarisht dhe shumë të papërshtatshme nuk shfaqin shqetësim nga këto sjellje. Tabela 13:Krostabulim midis sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve dhe shqetësimit të prindërve Jo shqetësuese Shqetësuese Total Sjellje lehtësisht të papërshtatshme Sjellje mesatarisht të papërshtatshme Sjellje shumë të papërshtatshme Total Shpërndarja e frekuencës sipas kategorive të stileve të prindërimit në këtë studim është përllogaritur për të vlerësuar shpeshtësinë secilit stil prindërimi. Nga analiza përshkruese mbi stilet e prindërimit rezultoi se stili dominues i prindërimit është ai autoritativ (94%). Tabela 14: Statistika përshkruese për stilet e prindërimit Frekuenca Përqindja Përqindja e vlefshme Përqindja kumulative Stili autoritarian Stili autoritativ Stili lejues Total Rezultatet flasin për një mbipërfaqësi të stilit autoritativ të prindërimit, që në vetvete është stili i cili shoqërohet me rezultate pozitive në zhvillimit të fëmijës dhe me më pak sjellje të papërshtatshme tek fëmijët. Kjo gjetje tregon se prindërit në studimin përshkrues zbatojnë përgjithësisht praktika prindërimi të përshtatshme për 156

165 disiplinimin e fëmijëve të tyre dhe sikurse do të shihet edhe në analizat me poshtë, prindërit autoritativ raportojnë më pak sjellje ekstremisht të papërshtatshme të fëmijëve të tyre, krahasuar me dy stilet te tera të prindërimit. Mbështetur në këto rezultate të studimit përshkrues është gjykuar vijimi i analizave të këtij studimi për testimin e marrëdhënies të stilit autoritativ të prindërimit me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. 4.7 Testimi i hipotezave të studimit Ashtu sikurse është prezantuar në rubrikën 3.7 Dizajni i studimit, për realizmin e këtij punimi u kryen dy studime paralele dhe mbështetëse të njëri tjetrit, një studim përshkrues që synonte të sillte një panoramë të situatës së stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre parashkollorë dhe studimi tjetër u ndërmor për të testuar nëse ndërhyrja përmes prezantimit të disa teknikave disiplinuese të dhëna me anë të një programi prindërimi (3P) mund të sillte ndryshim në reduktimin e disa prej sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Për këtë arsye u ngritën tre hipoteza. Hipoteza e parë (H1) u testua me të dhënat e mbledhura nga përgjigjet e kampionit të studimit përshkrues (N=1827), ndërsa dy hipotezat e tjera (H2) dhe (H3) u testuan me të dhënat e grumbulluara nga përgjigjet e kampionit të studimit të kuazi-eksperimentit (N=20). Në vijimësi, prezantohen rezultatet e testimit të hipotezave të këtij studimi. H1: Ekziston një korrelacion domethënës ndërmjet stileve të prindërimit dhe papërshtatshmërisë sjellore të fëmijëve parashkollorë. H1a: Stili i prindërimit autoritativ korrelon negativisht me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. H1b: Stili i prindërimit autoritarian korrelon pozitivisht me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. H1c: Stili i prindërimit liberal korrelon pozitivisht me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. 157

166 Hipoteza e parë e këtij studimit synon të testojë lidhjen midis tre stileve të prindërimi (autoritativ, autoritarian dhe lejues) dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. Stili autoritativ i prindërimit rezultoi si stili që gjendet më shpesh në kampionin e studimi duke treguar mbipërfaqësi të rasteve. 94% e prindërve të kampionit të studimit përshkrues (N=1827) kanë rezultuar të përdorin stilin autoritativ të prindërimit për të disiplinuar fëmijët e tyre parashkollorë. Ky rezultat ka konsistencë me raportimin e papërshtatshmërisë në sjellje. Pavarësisht se vetëm 7.1% e prindërve kanë raportuar sjellje të fëmijëve lehtësisht të papërshtatshme dhe 55.1% e tyre kanë raportuar për nivele të moderuara të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Ajo që pritet është ekzistenca e një lidhjeje negative midis stilit autoritativ të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Kjo i referohet faktit se stili autoritativ i prindërimit konsiderohet si stili i përdorimit të praktikave pozitive të disiplinimit të fëmijëve dhe nxit fëmijët të shfaqin më pak sjellje problematike. Për të testuar këtë hipotezë u përdorën analizat inferenciale si: analiza korrelacionale e Pearson për të eksploruar natyrën e lidhjes midis këtyre dy variablave dhe analiza e variancës ANOVA për të identifikuar nëse ka ndonjë ndryshim në sjelljet e papërshtatshme të shfaqura nga fëmijët sipas stileve të prindërimit, që përdorin prindërit e tyre për disiplinim. Analiza korrelacionale midis stilit të prindërimit autoritativ dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë tregoi që ka një marrëdhënie korrelacionale negative dhe statistikisht domethënëse ndërmjet sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve dhe stilit të prindërimit autoritativ. Pra, kjo do të thotë se prindërit që përdorin praktika disiplinuese të prindërimit autoritativ (konsideruar ndryshe praktika të prindërimit pozitiv) kanë fëmijë që shfaqin më pak sjellje të papërshtatshme, r=- 0.21, p<0.01. Tabela 15: Korrelacioni ndërmjet stilit autoritativ të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve në studimin përshkrues Stili autoritativ Sjelljet e papërshtatshme Korrelacioni Pearson ** Stili autoritativ Rënd.stat. (2-drejtim).000 N Korrelacioni Pearson Sjelljet e ** 1 Rënd.stat. (2-drejtim).000 papërshtatshme N **. Korrelacioni është domethënës në nivelin 0.01 (2-drejtim). 158

167 Analiza korrelacionale u ndërmor edhe për testimin e marrëdhënieve ndërmjet dimensioneve stilistike të stilit autoritativ të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Dhe ashtu sikurse pritej, sjelljet e papërshtatshme lidheshin negativisht me të katërt dimensionet e stilit autoritativ të prindërimit, ku lidhja disi më e fortë është me dimensionin e qetësisë të këtij stili autoritativ r=-0.20, p<0.01. Kjo do të thotë se fëmijët kryejnë më pak sjellje të papërshtatshme nëse prindërit shfaqin ngrohtësi, arsyetim, stil demokratik dhe qetësi ndërsa ndërveprojnë me fëmijët e tyre parashkollorë. Sjelljet e papërshtatshme Tabela 16: Korrelacioni ndërmjet dimensioneve të stilit autoritativ dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve Dimensioni i ngrohtësisë Dimensioni i arsyetimit Dimensioni demokratik Dimensioni i qetësisë Korrelacioni ** ** ** ** Pearson Rënd.stat (2-drejtim) N ** Korrelacioni është domethënës në nivelin 0.01 (2-drejtim). Për të gjitha këto korrelacione u krye analiza e regresionit për të vlerësuar madhësinë e efektit të ndryshimit të variablit të varur nga ndryshimi i variablit të pavarur. Në këtë analizë është përcaktuar një kah i kësaj marrëdhënie duke gjykuar mbi mbështetjen teorike dhe logjike se variabli i sjelljes së papërshtatshme të fëmijës është një variabël që varet tërësisht nga variabli i stilit të prindërimit. Kështu, stili autoritativ i prindërimit rezulton se parashikon papërshtatshmërinë e sjelljeve me R 2 =5%, që do të thotë se ka arsye të tjera që i shtyjnë fëmijët, që kanë prindër me këtë stil prindërimi, të kryejnë sjellje të papërshtatshme ose jo. Edhe regresioni për korrelacionet ndërmjet dimensioneve të stilit autoritativ të prindërimit tregon parashikim të sjelljeve përkatësisht R 2 = 3% për dimensionin e ngrohtësisë të këtij stili, R 2 =4% për dimensionin e arsyetimit, R 2 =3% për dimensionin demokratik dhe R 2 =4% për dimensionin e qetësisë. Këto rezultatet tregojnë për një marrëdhënie domethënëse, por të vogël ndërmjet stilit autoritativ dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, duke lënë kështu të kuptohet se sjelljet e papërshtatshme burojnë nga shkaqe të tjera dhe jo nga stili autoritativ i prindërimit. 159

168 Për të mbështetur më tej marrëdhënien e stilit të prindërimit me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve u eksplorua marrëdhënia korrelacionale e sjelljeve të papërshtatshme me dy stilet e tjera të prindërimit, stilin autoritarian (H1b) dhe stilin lejues (H1c) të prindërimit si dhe dimensionet e tyre përkatëse. Rezultatet e këtyre korrelacioneve treguan ashtu siç pritej dhe është zbuluar edhe në studime të tjera, se stili autoritarian dhe stili lejues kanë marrëdhënie pozitive dhe statistikisht domethënëse me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve. Përkatësisht këto marrëdhënie kanë vlerat: r=0.37, p<0.01 për stilin autoritarian të prindërimit dhe sjelljes së papërshtatshme të fëmijës, dhe r=0.34, p<0.01 për stilin lejues të prindërimit dhe papërshtatshmërinë e sjelljeve të fëmijës. Kjo do të thotë se prindërit që përdorin stilin autoritarian apo atë lejues të prindërimit kanë fëmijë që shfaqin më shumë sjellje të papërshtatshme dhe në një nivel statistikisht domethënës. Në tabelën e mëposhtme jepen vlerat konkrete të këtyre korrelacioneve. Sjelljet e Tabela 17: Korrelacioni ndërmjet stilit autoritarian dhe lejues të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve papërshtatshme Stili autoritarian Stili lejues Korrelacioni Pearson.365 **.336 ** Rënd.stat. (2-drejtim) N **. Korrelacioni është domethënës në nivelin 0.01 (2-drejtim). Vlen të theksohet se korrelacionet rezultojnë më të forta dhe statistikisht domethënëse. Fortësia e këtyre korrelacioneve provohet edhe nga analiza e regresionit dhe madhësia e efektit. Edhe në këtë rast stili i prindërimit (autoritarian/lejues) u konsiderua variabli i pavarur për të vlerësuar kahun e kësaj marrëdhënie dhe ndryshimin që do të pësojë sjellja e papërshtatshme e fëmijës nga ndryshimi i stilit të prindërimit. Kështu, sjelljet e papërshtatshme parashikohen R 2 =13% nga stili autoritarian i prindërimit dhe në R 2 =11% parashikohen nga stili lejues i prindërimit. Nëse karakteristikat e stilit autoritarian apo lejues të prindërimit dominojnë praktikat e disiplinimit të fëmijëve, kjo do të bëjë që edhe sjelljet e papërshtatshme të tyre bëhen më këmbëngulëse dhe më të shpeshta. Analizat korrelacionale u testuan edhe mes sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve dhe dimensioneve të stilit të prindërimit autoritarian dhe lejues për të parë 160

169 më me kujdes se cilat nga këto dimensione lidhen më ngushtë me sjelljet e papërshtatshme. Rezultatet e kësaj analize tregojnë se sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve kanë lidhje statistikisht domethënëse me dimensionet e prindërimit autoritarian dhe po ashtu, statistikisht domethënëse është lidhja e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve me stilit lejues dhe dimensioneve të tij. Në përgjithësi, dimensionet e stilit autoritarian tregojnë një lidhje më të fortë me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve sesa dimensionet e stilit lejues. Më specifikisht, dimensionet që kanë lidhje më të fortë me papërshtatshmërinë sjellore janë përkatësisht, dimensioni i ndëshkimit fizik r=0.41, p<0.01 nga stili autoritarian i prindërimit dhe dimensioni i mungesës së qëndrueshmërisë r=0.31, p<0.01 nga stili lejues i prindërimit. Dimensioni i ndëshkimit fizik i stilit autoritar të prindërimit është në vetvete edhe dimensioni me lidhjen më të fortë me papërshtatshmërinë e sjelljeve të fëmijës krahasuar me të gjitha dimensionet e të tre stileve të ndryshme të prindërimit, duke e bërë këtë dimension që konsiderohet si praktikë e mirë disiplinimi, në fakt, praktikën më të dobët të disiplinimit. Tabela 18: Korrelacioni ndërmjet dimensioneve të stilit autoritarian dhe lejues të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve Korrelacioni midis sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve dhe dimensioneve të stilit autoritarian Dimensioni i Dimensioni i Dimensioni i Dimensioni ashpërsisë verbale ndëshkimit fizik strategjive ndëshkuese i urdhërimit Korrelacioni.326 **.405 **.305 **.126 ** Pearson Sjelljet e Rënd.stat. papërshtatshme (2-drejtim) N Korrelacioni midis sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve dhe dimensioneve të stilit lejues Dimensioni i vetëbesimit Dimensioni i injorimit të sjelljes Korrelacioni.213 **.122 **.314 ** Pearson Sjelljet e Rënd.stat. papërshtatshme (2-drejtim) N **. Korrelacioni është domethënës në nivelin 0.01 (2-drejtim). Dimensioni i mungesës së qëndrueshmërisë 161

170 Edhe për këto korrelacione u testua madhësia e efektit, për të parë sesa parashikoheshin sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve nga stili i autoritarian dhe lejues i prindërimit si dhe përkatësisht dimensionet e tyre. Mbështetur mbi këto të dhëna ndër dimensionet e stilit autoritarian që parashikon më shumë sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve është dimensioni i ndëshkimit fizik R 2 =16%, ndërsa dimensioni që e parashikon më pak shfaqjen e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve është dimensioni i urdhërimit R 2 =2%. Ndër dimensionet e stilit lejues të prindërimit, dimensioni që parashikon më fort sjelljet e papërshtatshme është mungesa e qëndrueshmërisë R 2 =10%, ndërsa dimensioni që i parashikon më pak këto sjellje është dimensioni i injorimit të sjelljeve R 2 =2%. Së fundi, mund të thuhet se, edhe përmes kësaj analize vërtetohet lidhja që ekziston midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve duke shënuar një marrëdhënie statistikisht të rëndësishme, pavarësisht madhësisë të efektit, ndërmjet stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, por edhe ndërmjet çdo dimensioni përkatës të stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Për të siguruar më shumë rezultate dhe analiza mbështetëse për vërtetimin e hipotezës së parë të studimit, marrëdhënia u testua edhe nëpërmjet analizës së variancës ANOVA. Përmes kësaj analiza u synua të zbulohej nëse kishte ndonjë ndryshim ndërmjet stileve të ndryshme të prindërimit në raport me sjelljet e papërshtatshme që shfaqin fëmijët. Në tabelën e mëposhtme të ANOVAs janë paraqitur të dhënat përshkruese ku vihet re se prindërit me stil autoritativ raportojnë më pak sjellje të papërshtatshme të fëmijëve (M=41.62, DS=19.49) krahasuar me fëmijët me prindër autoritarianë (M=51,25, DS=22.81) apo me prindër lejues (M=55.32, DS=22.67). 162

171 Tabela 19: Të dhënat përshkruese për sjelljet e papërshtatshme sipas stileve të prindërimit N Mesatare Devijimi standard Gabimi standard 95% Intervali i besueshmërisë për mesataren Min. Maks. Kufiri i Kufiri i poshtëm sipërm Stili autoritativ Stili autoritarian Stili lejues Total Testimi i homogjenitetit të variancës për stilet e prindërimit, ku variabli i varur është sjellje e papërshtatshme tregoi se tre grupet e stileve të prindërimit janë homogjene ndërmjet tyre F (2, 1824) = 0.88, p > Pra, hipoteza nul, që grupet janë të barabartë mes njëri tjetrit u vërtetua, pasi testi i homogjenitetit të variancës rezultoi statistikisht jo i rëndësishëm. Kjo tregon se ANOVA është një analizë e përshtatshme për të krahasuar grupet ndërmjet tyre. Tabela 20: Testi i homogjenitetit të variancave për sjelljet e papërshtatshme Testi i homogjenitetit të variancës Statistika e Levene Gradët e lirisë1 Gradët e lirisë 2 Rëndësia statistikore Sjelljet e papërshtatshme Në tabelën e mëposhtme të ANOVAs vihet re se ka të paktën një ndryshim statistikisht të rëndësishëm ndërmjet grupeve me stile të ndryshme të prindërimit F(2,1824)=17.30, p<0.01. Bazuar në krahasimet në këtë tabelë mund të thuhet se fëmijët me prindër autoritativë shfaqin më pak sjellje të papërshtatshme (M=41.62, DS=19.49) krahasuar me fëmijët me prindër autoritarianë (M=51,25, DS=22.81) apo me prindër lejues (M=55.32, DS=22.67). Thënë ndryshe fëmijët shfaqin nivele të ndryshme të sjelljeve të papërshtatshme në varësi të stilit të prindërimit që prindërit e tyre përdorin si praktikë edukuese dhe disiplinuese. Në Tabelën 21, më poshtë janë paraqitur vlerat e detajuara të kësaj analize. Tabela 21: ANOVA për variancat ndërmjet grupeve me faktor sjelljet e papërshtatshme 163

172 ANOVA për sjelljet e papërshtatshme Shuma e Gradët Mesatarja e F Rëndësia katrorëve e lirisë katrorëve statistikore Varianca ndërmjet grupeve Varianca brenda grupeve Totali Analiza ANOVA tregon se grupet janë të ndryshme mes njëri tjetrit, por kjo analizë nuk mund të tregojë se cili grup, në rastin e studimit aktual, cili stil prindërimi shoqërohet me shfaqjen më të pakët të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Kështu, për të përcaktuar cilësisht ndryshimin e grupeve me njëri tjetrin, u përdor testi post hoc i Tukey. Testi post hoc, që rekomandohet në rastet kur të dhënat plotësojnë kriterin e homogjenitetit dhe analiza e variancës rezulton statistikisht e rëndësishme F(2, 1824) = 17.30, p <0.01, është testi Tukey HSD. Rezultatet e këtij testi tregojnë rëndësinë statistikore në krahasimet ndërmjet stileve të prindërimit, të krahasuar në çifte në lidhje me sjelljet e papërshtatshme që shfaqin fëmijët e tyre. Ndërkohë që nuk vërehet asnjë ndryshim statistikisht i rëndësishëm ndërmjet sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve me prindër autoritarianë apo me prindër lejues (p=0.55), ka një ndryshim statistikisht domethënës në sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve që rriten nga prindër që aplikojnë stilin autoritativ të prindërimit krahasuar me të tjerët. Kjo do të thotë që prindërit autoritativë janë në gjendje të disiplinojnë më mirë fëmijët e tyre dhe për pasojë këta të fundit shfaqin më pak sjellje të papërshtatshme. Nga ana tjetër nuk ka rëndësi nëse stili i prindërimit është autoritarian apo lejues, pasi të dyja këto stile prindërimi raportojnë të njëjtin nivel sjelljesh të papërshtatshme për fëmijët e tyre. Tabela 22: Testi post-hoc Tukey HSD për krahasimet e shumëfishta midis grupeve (I) Stili i i prinderimit Stili autoritarian Stili autoritativ Krahasimet e shumëfishta Testi post hoc Tukey HSD (J) Stili i i prinderimit Diferenca e mesatareve (I-J) Gabimi standard Rënd.stat. 95% Intervali i besueshmërisë për mesataren Kufiri i Kufiri i poshtëm sipërm Stili autoritativ * Stili lejues Stili autoritarian * Stili lejues *

173 Stili autoritarian Stili lejues Stili autoritativ * *.Diferenca e mesatares është statistikisht e rëndësishme në nivelin H2: Ekziston një korrelacion midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë nën efektin moderator të temperamentit të fëmijëve. Hipoteza e dytë e studimit synon të eksplorojë lidhjen midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, nën efektin moderator të temperamentit. Gjykuar mbi gjetjen se stilet e prindërimit e ndikojnë sjelljen e papërshtatshme të fëmijëve vetëm në një masë të caktuar dhe mbështetjen teorike dhe empirike të studimeve të realizuara deri më tani është menduar që temperamenti mund të jetë një faktor që nxit ose jo sjelljet e papërshtatshme. Kjo hipotezë u testua me të dhënat e mbledhura nga kampionin i studimit të kuazi-eksperimentit (N=20), duke marrë sërish për bazë të dhënat e raportuara nga prindërit për fëmijët e tyre, mënyrën sesi ata sillen dhe veçori të karakterit dhe temperamentit të tyre. Temperamenti i fëmijëve u mat nga raportimet e prindërve dhe instrumenti i përdorur është Pyetësori i Temperamentit të Fëmijëve - forma shumë e shkurtuar. Konstrukti i temperamentit u mat nëpërmjet tre dimensioneve reagueshmëria emocionale (nivele të larta të emocioneve pozitive), afekti negativ dhe vetërregullimi. Bazuar në dijen empirike, këto tre dimensione janë cilësuar si konstrukte qendrore të temperamentit, veçanërisht në moshën parashkollore dhe fëmijërinë e mesme. Për të testuar marrëdhënien midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme në efektin moderator të temperamentit (të matur përmes tre dimensioneve) u ndërmor analiza e korrelacionit të pjesshëm. Kjo analizë mundëson eksplorimin e lidhjes midis sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve dhe stileve të prindërimit, duke kontrolluar këtë marrëdhënie me temperamentin e fëmijëve. Rezultatet treguan se marrëdhënia midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, për kampionin e kuazi-eksperimentit, nuk rezulton statistikisht e rëndësishme kur moderohet nga variabli i temperamentit të fëmijëve. 165

174 Më konkretisht, marrëdhënia midis stilit autoritativ dhe sjelljeve të papërshtatshme të moderuar nga dimensionet e temperamentit, RE, AN dhe VRr, rezulton me vlerë r = , p=0.39 (p>0.01); marrëdhënia midis stilit autoritarian dhe sjelljeve të papërshtatshme të moderuar nga dimensionet e temperamentit, RE, AN dhe VRr, rezulton me vlerë r=0.27, p=0.29 (p>0.01) dhe marrëdhënia midis stilit lejues dhe sjelljeve të papërshtatshme të moderuar nga dimensionet e temperamentit, RE, AN dhe VRr, rezulton me vlerë r=0.27, p=0.5 (p>0.01). Pra, siç shihet edhe nga këto vlera, mungon marrëdhënia korrelacionale midis këtyre variablave. Në rastin e stilit autoritativ shfaqet tendenca për një marrëdhënie korrelacionale midis sjelljeve të papërshtatshme të moderuara nga dimensionet e temperamentit, por ajo ngelet sërish statistikisht jo domethënëse. Tabela 23:Korrelacioni i pjesshëm midis sjelljeve te papërshtatshme dhe stileve të prindërimit i kontrolluar nga temperamenti i fëmijës Variablat kontrollues RE AN VRr Sjelljet e papërshtatshme Stili autoritativ Stili autoritarian Korrelacioni Rënd.stat ( drejtime) df Stili lejues Mungesa e korrelacionit midis këtyre variablave mund të jetë një shkak i kampionit të vogël të marrë në shqyrtim. Në anën tjetër, një arsye e këtij rezultati mund të jetë pengesa që vjen nga raportimi i prindërve për temperamentin e fëmijës ashtu si edhe për sjelljet e papërshtatshme të fëmijës. Mund të ishte dashur në këtë studim të vlerësohej me instrumente që mbledhin të dhëna cilësore temperamenti i fëmijës nga studiuesja, por kjo kërkonte kushte të tjera studimore që nuk ishin të mundura. H3: Ndërhyrja me programin e prindërimit pozitiv 3P pakëson sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. Hipoteza e tretë e këtij studimi lidhet drejtpërdrejt me ndërhyrjen eksperimentale në praktikat e disiplinimit të prindërve përmes programit të prindërimit pozitiv 3P. Kjo hipotezë synon të vlerësojë nëse edukimi i prindërve përmes shembujve të prindërimit pozitiv, të prezantuara në modulet e trajnimit të 3P, 166

175 do të ketë efekt në reduktimin e sjelljeve të papërshtatshme që fëmijët e këtyre prindërve shfaqin. Praktikat e prindërimit pozitiv me të cilat do të prezantohen prindërit gjatë trajnimit e që do të mundohen të përvetësojnë e të praktikojnë gjatë komunikimit me fëmijët e tyre, përkthehet në më shumë praktika të prindërimit autoritativ. Kjo do të thotë se stili i prindërimit autoritativ është ai që synohet të arrihet përmes prezantimit dhe përvetësimit të praktikave të prindërimit pozitiv Ndryshimi i sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve si pasojë e ndërhyrjes me 3P Analiza statistikore e ndërmarrë për të analizuar efekti e ndërhyrjes eksperimentale përmes programit të prindërimit pozitiv (variabli i pavarur) te sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve (variabili varur) është analiza e testit t. Testi t është metoda më e mirë nëse synimi është krahasimi i dy grupeve me njëri tjetrin dhe evidentimi nëse këto grupe janë të ndryshme përmes krahasimit të mesatareve të tyre. Ajo që pritet nga krahasimi i këtyre mesatareve është që të jenë të ndryshme dhe ky ndryshim të jetë statistikisht i rëndësishëm. Në këtë rast, vlerësohet se variabli i manipuluar (praktikat disiplinuese të prindërimit / variabli i pavarur) ka pasur ndikim mbi variablin që matet (sjelljet e papërshtatshme / variabli i varur). Për të realizuar këtë matje, sugjerohet që të ndërmerren dy lloje të testit t që janë: testi t për kampion të varur dhe testi t për kampion të pavarur. Analiza e testit t për kampionë të varur Për të analizuar ndryshimin e pësuar të grupit eksperimental dhe grupit të kontrollit përgjatë kohës së ndërhyrjes u realizuan matje në kohën para ndërhyrjes për secilin grup dhe më pas matjet u përsëritën në kohën pas ndërhyrjes për të dy grupet. Grupi eksperimental ishte i vetmi grup në të cilin u aplikua ndërhyrja, N=10 nëna, që pranuan të ndiqnin modulet e programit 3P dhe N=10 nëna, të cilat u rekrutuan për grup kontrolli për vlerësimin e ndryshimit. Në Tabelën 24 më poshtë, paraqiten të dhënat përshkruese të mesatareve të ndryshuara për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të nënave pjesëmarrëse në grupin eksperimental, në kohën para (t1) dhe pas ndërhyrjes (t2). 167

176 Tabela 24: Statistika për kampionë të varur për grupin eksperimental Statistika për kampionë të varur Grupi Eksperimental Mesatare N Devijim Gabimi standard në standard mesatare Sjelljet e papërshtatshme_t 1 Sjelljet e papërshtatshme _t Të dhënat përshkruese të mesatares së sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve në grupin eksperimental paraqesin një rënie pak më shumë se përgjysmimi i mesatares së shfaqjes së sjelljeve të papërshtatshme, Msjelljet e përshtatshme gr.eksperimentit_t1 =64.2, DS_t1 =34.33, Msjelljet e përshtatshme gr.eksperimentit_t2=31.40, DS_t2= Po ashtu, rënie ka edhe devijimi standard i cili tregon se fëmijët e përfshirë në grupin eksperimental bëhen më të ngjashëm me njëri tjetrin në përfundim të ndërhyrjes dhe njëkohësisht shfaqin më pak sjellje të papërshtatshme. Shkalla matëse e përdorur për vlerësimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve është sërish ISFE, e cila rezultoi me besueshmëri mjaft të kënaqshme në të dy kohët e ndërhyrjes eksperimentale, siç u përshkrua më sipër në rubrikën 4.5 Analiza e besueshmërisë së shkallëve matëse. Analiza korrelacionale për kampionin e varur u ndërmor për të parë nëse rezultatet e shkallëve tregojnë qëndrueshmëri të përgjigjeve. Tabela 25: Korrelacioni për sjelljet e papërshtatshme për kampionë të varur për grupin eksperimental Korrelacioni me kampionë të varur- Grupi Eksperimental Sjelljet e papërshtatshme _t 1 & Sjelljet e papërshtatshme _t 2 N Korrelacioni Rënd.stat Korrelacioni i rezultateve të shkallës ISFE në grupin eksperimental është i lartë dhe statistikisht i rëndësishëm r=0.89, p<0.01. Kjo do të thotë se besueshmëria e brendshme e shkallës është shumë e lartë në këtë grup dhe rezultatet kanë qëndrueshmëri. Kështu, bazuar në këto të dhëna mund të gjykohet mbi analizën e testit t për të vlerësuar ndryshimin e pësuar nga ndërhyrja eksperimental përmes programit të prindërimit pozitiv. 168

177 Tabela 26: Testi-t për kampionë të varur për grupin eksperimental Sjelljet e papërshtatshme _t 1 Sjelljet e papërshtatshme _t 2 Testi-t për kampionë të varur Grupi Eksperimental Diferencat e varura Mesatare Dev. Gabimi Gradët e t Stand. standard në lirisë mesatare Rëndësia statistikore. (2-drejtime) Testi t për grupin eksperimental vërteton që ka një ulje të ndjeshme të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të grupit të eksperimentit, ashtu siç u vërtetua edhe nga të dhënat përshkruese për këtë grup, nga matja në kohën t1 në kohën t2, M1 = 64,2 dhe M2= 31,4. Vlera e testit t është t (8) = 5.223, p < 0.01, dhe ky ndryshim është statistikisht i rëndësishëm. E njëjta procedurë u ndoq për të vlerësuar ndryshimin e grupit të kontrollit gjatë kohës së ndërhyrjes. Grupi i kontrollit shërben për të vërtetuar nëse ndryshimi i pësuar nga grupi eksperimental i atribuohet ndërhyrjes apo është një ndryshim që rrjedh vetiu i pandikuar nga ndërhyrja. Në Tabelën 27 më poshtë paraqiten të dhënat përshkruese të mesatareve për grupin e kontrollit në matjet në kohën t1 dhe kohën t2. Tabela 27: Statistika për kampionë të varur për grupin e kontrollit Sjelljet e papërshtatshme _t 1 Sjelljet e papërshtatshme _t 2 Statistika për kampionë të varur- Grupi i kontrollit Mesatare N Devijim standard Gabimi standard në mesatare Mesataret e shënuara nga grupi i kontrollit janë pothuaj të pandryshueshme M1= 49.8 dhe M2= Po ashtu pothuaj i njëjtë është ndryshimi i devijimit standard në këtë grup DS_t1 =1.75, DS_t2 =1.80. Kjo do të thotë se fëmijët e nënave të grupit të kontrollit nuk kanë pësuar asnjë ndryshim të mesatares së shfaqjes së sjelljeve të tyre të papërshtatshme pavarësisht ndryshimit të kohës. 169

178 Më tej, u testua korrelacioni i rezultateve të shkallës ISFE të fëmijëve në grupin e kontrollit për të vlerësuar besueshmërinë dhe qëndrueshmërinë e përgjigjeve nga koha t1 në kohën t2. Tabela 28: Korrelacioni për sjelljet e papërshtatshme për kampionë të varur për grupin e kontrollit Korrelacioni për kampionë të varur- Grupi i Kontrollit Sjelljet e papërshtatshme t 1 & Sjelljet e papërshtatshme_t 2 N Korrelacioni Rënd.stat Korrelacioni i shkallës për grupin e kontrollit është shumë i lartë, pothuaj i plotë dhe statistikisht i rëndësishëm, r=0.995, p<0.01. Ky korrelacion flet për konsistencë të përgjigjeve të nënave në këtë grup për raportimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre. Po ashtu, në këtë rast ky korrelacion flet për një përputhshmëri të plotë të rezultateve dhe në këtë rast mund të përkthehet për mungesë të ndryshimit të rezultateve. Tabela 29: Testi-t për kampionë të varur për grupin e kontrollit Testi-t për kampionë të varur Grupi i Kontrollit Diferencat e varura Mesatare Gabimi Dev. standard në Stand. mesatare t Gradët e lirisë Rëndësia statistikore (2-drejtime) Sjelljet e papërshtatshme t 1 Sjelljet e papërshtatshme_t Testi t vërteton që sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të grupit të kontrollit nga matja në kohën t1 në kohën t2 nuk kanë ndryshuar. Vlera e testit t është pothuaj zero t (8) = , p > 0.05 dhe është statistikisht e parëndësishme. Kështu, duke qenë se grupi i eksperimentit ka një ndryshim kaq të madh të shprehur me vlerën t (8) = 5.223, p < 0.01, ndërsa grupi i kontrollit nuk ka ndryshim të shprehur me vlerën t (8) = , p > 0.05, ndryshimi mund t i atribuohet ndërhyrjes me anë të programit të praktikave të prindërimit pozitiv të ofruar për nënat e grupit eksperimental. 170

179 Analiza e testit t për kampionë të pavarur Analiza e testit t për kampion të pavarur u ndërmor për të krahasuar rezultatet e grupeve midis tyre në kohën t1 dhe në kohën t2. Kështu u vlerësua ndryshimi ndërmjet grupeve fillimisht në fazën e pre-testit dhe sipas të dhënave përshkruese të mesatareve të tyre rezulton që fëmijët e dy grupeve ndryshojnë në shfaqjen e sjelljeve të tyre në kohën para fillimit të ndërhyrjes, siç paraqitet në Tabelën 30, më poshtë. Tabela 30: Statistika për grupet e pavarura për sjelljet e papërshtatshme në t1 Sjelljet e papërshtatshme t 1 Statistika për grupet e pavarura Grupi N Mesatare Devijim standard Grupi i eksperimentit Gabimi standard në mesatare Grupi i kontrollit Të dhënat e mesatareve të grupeve pjesëmarrëse në këtë studim tregojnë se grupi i eksperimentit ka më shumë shfaqje të sjelljeve të papërshtatshme në kohën para ndërhyrjes prezantuar nga mesatarja Meksp= 64.2 sesa grupi i kontrollit prezantuar nga mesatarja Mkont=49.8. Në anën tjetër, devijimi standard i këtyre grupeve tregon se në grupin eksperimental fëmijët janë më heterogjen në këtë kohë DSeksp =34.33, ndërsa fëmijët e grupit të kontrollit janë deri diku më homogjen DSkont = Në kohën pas ndërhyrjes, siç mund të shihet në Tabelën 31, më poshtë, sërish vërehet një ndryshim midis grupeve, por ajo që është e re në këtë rast, është se tashmë, janë fëmijët e grupit të kontrollit ata që shfaqin më shumë sjellje të papërshtatshme sesa fëmijët e grupit të eksperimentit. Tabela 31: Statistika për grupet e pavarura për sjelljet e papërshtatshme në t2 Sjelljet e papërshtatshme t 2 Grupi Statistika për grupet e pavarura N Mesatare Devijim standard Gabimi standard në mesatare Grupi eksperimental Grupi i kontrollit

180 Siç prezantohet nga mesataret e secilit grup, për grupin eksperimental mesatarja në kohën pas ndërhyrjes me 3P është ulur Meksp= 31.4 ndërsa për grupin e kontrollit vijon të mbetet pothuaj e njëjtë Mkont= 50.7 duke ndryshuar kështu dukshëm kahun e ndryshimit midis grupeve. Sa i përket devijimit standard të këtyre grupeve në kohën pas ndërhyrjes (t2) ndryshim ka vetëm devijimi standard i fëmijëve në grupin eksperimental DSeksp=18.26, ndërsa për grupin e kontrollit mbetet i njëjtë DSkont=24.5. Ajo që vihet re në kohën e dytë, pas ndërhyrjes është se ndërsa fëmijët e grupit eksperimental shfaqnin më shumë sjellje të papërshtatshme sesa fëmijët e grupit të kontrollit në kohën para ndërhyrjes, tashmë, pasi nënat e këtyre fëmijëve kanë zbatuar dhe ushtruar praktika të prindërimit pozitiv, fëmijët shfaqin shumë më pak sjellje të papërshtatshme. Testi t për kampionet e pavarur prezantohet në detaje në Tabelën 32, më poshtë ku gjithashtu, vërtetohet ndryshimi i përshkruar nga të dhënat bruto të mesatareve të këtyre grupeve Tabela 32: Testi-t për kampionët e pavarura Testi-t për kampionët e pavarur Testi i Levene për varianca të njëjta Testi-t për mesatare të barabarta Sjelljet e papërshtatshme _t1 Sjelljet e papërshtatshme_t2 Supozim i variancave të barabarta Supozim i variancave jo të barabarta Supozim i variancave të barabarta Supozim i variancave jo të barabarta F Rënd. Stat. t Gradët e Lirisë Rënd. stat. (2- drejtime) Diferenca mesatareve Diferenca e gabimit standard

181 Vlera e testit t për kohën e parë tregon ndryshimin e grupeve t(18)=-5.11, p<0.01 ndërsa në kohën e dytë vlera e testit t tregon se ky ndryshim është thelluar dhe ka mbetur statistikisht i rëndësishëm t(18)= , p<0.01. Në kushtet e përzgjedhjes së kampionit me konveniencë dhe në mungesë të randomizimit të subjekteve pjesëmarrëse në studim, ishte e pranueshme që grupet të mos ishin të ngjashme në fillim të ndërhyrjes. Por, ajo çka tregohet në këtë rast është qëndrueshmëria e ndryshimit. Po ashtu rëndësia statistikore, në këtë rast mjaftueshëm e lartë, flet për ndryshueshmëri të vazhdueshme të grupeve. Së fundi, mbështetur mbi rezultatet e këtij studimi, vërtetohet se aplikimi i praktikave pozitive të prindërimit mund të ndikojë në zbutjen e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë Ndryshimi i stileve të prindërimit si pasojë e ndërhyrjes me 3P Prindërimi pozitiv ka tipare të stilit autoritativ të prindërimit dhe kjo mbështetet nga të dhënat e studimeve të shumta të ndërmarra për këto variabla. Prindërimi nuk është një karakteristikë e pandryshueshme, por është diçka që evoluon dhe mund të përmirësohet me kalimin e kohës, përmes programeve/trajnimeve që promovojnë praktika disiplinuese që mbështeten mbi parime të prindërimit pozitiv. Ndërhyrja 5 javore me programin 3P tregoi që prindërit ishin në gjendje të kuptonin ndryshimin e prindërimit pozitiv dhe atij që ata aplikonin. Pavarësisht, se disa prej tyre N=4 në grupin e eksperimentit dhe N=3 në grupin e kontrollit ishin që në fillim të këtij studimi prindër që aplikonin praktika të stilit autoritativ të prindërimit, fëmijët e tyre shfaqnin sjellje të papërshtatshme që varionin nga sjellje mesatarisht të papërshtatshme në sjellje shumë të papërshtatshme. Më konkretisht, 2 prej nënave në grupin eksperimental me stil prindërimi autoritativ raportuan sjellje mesatarisht të papërshtatshme për fëmijët e tyre dhe 2 të tjerat raportuan sjellje shumë të papërshtatshme. Të tjerë prindër, në grupin eksperimental ishin autoritarianë (N=4) dhe lejues (N=2) dhe këta arritën të ndryshonin stilin e prindërimit të tyre pas kësaj ndërhyrjeje. Rëndësi më të madhe në këtë rast ka numri i prindërve me stil autoritarian, i cili u 173

182 zhduk në këtë grup, pas ndërhyrjes eksperimentale dhe numri i prindërve me stil autoritativ dhe lejues u rrit. Në Tabelën 33, më poshtë, paraqiten frekuencat e stileve të prindërimit që prindërit e grupit eksperimental dhe grupit të kontrollit raportuan se aplikonin në kohën para ndërhyrjes dhe pas ndërhyrjes. Tabela 33: Frekuenca e stileve të prindërimit në studimin kuazi-eksperimental Frekuenca e stileve të prindërimit për prindërit pjesëmarrës në studimin kuazieksperimental Grupi Eksperimental_t 1 Grupi Eksperimental_t 2 Grupi i Kontrollit_t 1 Grupi i Kontrollit_t 2 Stili autoritativ Stili autoritarian Stili lejues Total Në kohën t2 vihet re praktikat e prindërimi autoritarian nuk janë më prezent te nënat e grupit të eksperimentit. Katër nëna që në kohën t1 raportuan se përdornin praktika të prindërimit autoritarian, në kohën t2, rezultojnë të aplikojnë stilin e prindërimit autoritativ. Në anën tjetër, rezulton se dy nga nënat me stil autoritativ pas ndërhyrjes eksperimentale raportojnë praktika prindërimi të stilit lejues të prindërimit. Për të parë më konkretisht sesi varion shpërndarja midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve në kohën para ndërhyrjes dhe pas ndërhyrjes eksperimentale u ndërmor analiza e krostabulimit. Siç mund të shihet në Tabelën 34, në kohën para ndërhyrjes, në grupin e eksperimentit ka një shpërndarje të barabartë të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve (që variojnë nga mesatarisht të papërshtatshme në shumë të papërshtatshme) dhe stilit autoritativ dhe autoritarian të prindërimit. Në matjet e realizuara pas ndërhyrjes eksperimentale vihet re se nënat me praktika prindërimi autoritativ shtohen N=6 dhe nënat me stil autoritarian nuk janë më. Po ashtu, vihet re se disa nëna autoritative (N=4) raportojnë sjellje lehtësisht të papërshtatshme dhe asnjë nënë me këtë stil prindërimi nuk raporton për sjellje shumë të papërshtatshme të fëmijës së saj. Ndërsa për grupin e kontrollit, situata e stileve të prindërimit të nënave dhe sjelljeve të papërshtatshme, ashtu sikurse është konstatuar edhe në analizat e mësipërme, nuk ka ndryshim nga koha para dhe pas ndërhyrjes. 174

183 Tabela 34:Krostabulimi midis sjelljeve të papërshtatshme dhe stilit të prindërimit Krostabulimi midis sjelljeve të papërshtatshme dhe stilit të prindërimit Grupi eksperimental _t 1 Grupi i kontrollit _t 1 Koha para ndërhyrjes eksperimentale Stili Stili autoritativ autoritarian Sjellje mesatarisht të papërshtatshme Sjellje shumë të papërshtatshme Sjellje mesatarisht të papërshtatshme Sjellje shumë të papërshtatshme Koha pas ndërhyrjes eksperimentale Stili lejues Total Grupi eksperimental _t 2 Grupi i kontrollit _t 2 Sjellje lehtësisht të papërshtatshme Sjellje mesatarisht të papërshtatshme Sjellje shumë të papërshtatshme Sjellje mesatarisht të papërshtatshme Sjellje shumë të papërshtatshme Stili autoritativ Stili autoritarian Stili lejues Total Pavarësisht se ka një shpërndarje thuajse të barabartë midis stileve të prindërimit, që këto nëna raportojnë, shihet se si në kohën para dhe pas ndërhyrjes numri i sjelljeve të papërshtatshme, që variojnë nga mesatarisht të papërshtatshme në shumë të papërshtatshme, nuk ndryshon. Në Tabelën 35, më poshtë, paraqiten diferencat e mesatareve për stilet e prindërimit të secilit prind nga koha t1 në kohën t2 dhe ndryshimi i sjelljes së papërshtatshme të fëmijës. Në këtë rast, diferenca e mesatareve për stilet e prindërimit nga koha t1 në kohën t2 përfaqëson ndryshimin midis dy mesatareve të stileve të prindërimit që përcaktojnë stilin dominues të prindërimit për atë prind. Më konkretisht, në 3 mesataret që rezultojnë për secilin prind, mesatarja më e lartë që 175

184 përcakton stilin e prindërimit në kohën para ndërhyrjes dhe mesatarja që përcakton stilin e prindërimit në kohën pas ndërhyrjes, krahasohen me njëra tjetrën. Shenja + tregon se mesatarja e stilit dominues të prindërimit nga faza t1 në fazën t2 është rritur me vlerën që pasqyron numri, ndërsa shenja tregon se ka një ulje të vlerës së mesatares për stilin e prindërimit e krahasuar në kohën para dhe pas ndërhyrjes. Në rastet kur stili i prindërimit nuk ka ndryshuar nga koha t1 në kohën t2, vlera e mesatares në rast se është pozitive tregon se praktikat prindëruese të atij stili janë rritur, në rast se vlera e mesatares është negative kjo tregon se praktikat e prindërimit për atë stil janë dobësuar pavarësisht se ai mbetet dominues. Më konkretisht, nëna A në kohën t1 dhe t2 ka të njëjtin stil prindërimi, ndërsa vlera e mesatares (M=+1.2) tregon se ka rritje të praktikave të prindërimit autoritativ. Ndërsa, nëna D, e cila në kohën t1 shfaqi praktika të prindërimit autoritativ dhe në kohën t2, praktikat e raportuar e anuan nga stili lejues i prindërimit, vlera e mesatares paraqitet negative, çka tregon se është një diferencë shumë e vogël pikësh (M=1.02) që e ka kaluar këtë prind në stilin lejues. Prindi Tabela 35: Diferenca e mesatareve të stileve të prindërimit dhe sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve nga koha t1 në kohën t2 Stili i prindërimit pre-test Stili i prindërimit post-test Diferenca e mesatares për stilin e prindërimit nga koha t1 në t2 Ndryshimi në sjelljen e papërshtatshme të fëmijës nga koha t2 në t1 Nëna A Autoritativ Autoritativ Nëna B Autoritarian Autoritativ Nëna C Autoritativ Autoritativ Nëna D Autoritativ Lejues Nëna E Autoritarian Autoritativ Nëna F Autoritarian Autoritativ Nëna G Autoritarian Autoritativ Nëna H Lejues Lejues Nëna I Autoritativ Lejues Nëna J Lejues Lejues Kështu, nga rezultatet e mesatareve vërehet se ndryshimi i stilit të prindërimit nga autoritarian në autoritativ është më bindës. Kjo përfaqësohet më diferencë mesataresh [ ]. Nga ana tjetër, nuk është po kaq bindëse diferenca e për klasifikimin e prindërve që ndryshojnë stilin nga autoritativ në lejues ku ndryshimi është shumë pranë kufirit [ ]. Kjo diferencë kaq e vogël gjykohet të jetë 176

185 rezultat i konfuzionit që mund të krijojnë disa pohime të stilit lejues, ku përfshihen edhe pohime të rikthyeshme (R) siç janë: pohimi 4 Unë e kam të vështirë të disiplinoj fëmijën, pohimi 23R Unë tregoj vetëbesim në aftësitë e mia prindëruese, pohimi 39 Unë e lë të lirë fëmijën në rrëmujën që ai bën dhe pohimi 49 Unë vendos rregulla të mirëpërcaktuara dhe strikte për fëmijën tonë. Në tabelën më sipër, jepen edhe ndryshimet e pësuara për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve pas ndërhyrjes eksperimentale. Siç mund të vërehet këto vlera janë të gjitha negative, që tregon se ka ulje të numrit të sjelljeve të papërshtatshme pas ndërhyrjes, një gjetje kjo që mbështetet edhe nga analizat inferenciale të prezantuara në rubrikën Ndryshimi i sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve si pasojë e ndërhyrjes me 3P. Më konkretisht, prindi G i cili ka ndryshuar praktikat e prindërimit nga autoritariane në kohën para ndërhyrjes në autoritative në kohën pas ndërhyrjes, raporton një ndryshim shumë të madh, 71 pikë, (pra, shuma e sjelljeve të papërshtatshme para ndërhyrjes ishte 109 pikë dhe në kohës pas ndërhyrjes u reduktua në 38). Ndërkohë vlerat më të ulëta të ndryshimit të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve i janë raportuar nga nëna D dhe nëna I, të cilat janë nënat që në kohën para ndërhyrjes kanë raportuar më shumë praktika të prindërimit autoritativ, ndërsa në kohën pas ndërhyrjes ata kanë raportuar më shumë praktika të prindërimit lejues. Ndryshimet e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre janë respektivisht 13 dhe 14 pikë, që do të thotë se programi i prindërimit pozitiv në rastin e këtyre prindërve rezulton deri diku efektive. Situata e stileve të prindërimit nuk ndryshon në grupin e kontrollit, ku vetëm njëra prej nënave që në kohën t1 kishte raportuar praktika të prindërimit autoritarian në kohën t2 praktikat e saj të prindërimit anuan lehtësisht nga praktikat e prindërimit lejues, me një diferencë të mesatares nga njëri stil te tjetri me 0.45 pikë. Ndërkohë, që ky prind në kohën t2 raporton një rritje të sjelljeve të papërshtatshme me 5 pikë. Por, ajo që vlen të theksohet është se nuk pritej që fëmijët në grupin e kontrollit të kishin ndryshime të dukshme në sjelljen e tyre të papërshtatshme, pasi sjellja ndodh në një mjedis të caktuar dhe ndryshon duke përdorur teknika ndërhyrjeje për ta ndryshuar atë, pra sjellja nuk është pjesë e ndryshime zhvillimore. 177

186 4.8 Rezultate nga takimet individuale dhe fokus grupi me nënat Takimet individuale Nënat e grupit të eksperimentit, krahas takimeve të përbashkëta në trajnim, u takuan individualisht pas çdo moduli të dhënë, sikurse përshkruhet në rubrikën 3.11 Programi i Prindërimit Pozitiv (3P), me qëllim ndjekjen e ecurisë së tyre në aplikimin e praktikave të prindërimit pozitiv. Më poshtë prezantohet një përmbledhje e gjetjeve nga takimet individuale me nënat e grupit eksperimental. Në takimet individuale me secilën nga nënat, një pjesë të konsiderueshme të kohës, e zinin diskutimet mbi ndjesitë e tyre për përshtatjen me praktikat e reja të disiplinimit të fëmijëve. Nënat shfaqën entuziazëm për të praktikuar teknikat e prezantuara për disiplinimin e sjelljes së fëmijëve të tyre. Ato pohuan se materialet e prezantuara në modulet e trajnimit, nuk ishin plotësisht të reja apo të pa dëgjuara për to, por kushtimi i vëmendjes për të disiplinuar veten në ndjekjen e tyre ishte diçka e re, sikurse shprehet në fjalët e nënës B Nuk më kishte shkuar ndonjëherë në mendje që për të qenë prind, u dashka të lexoj e të mësoj edhe teknika për të edukuar vajzën time. Pjesë e diskutimeve të takimeve individuale ishin dhe detyrat e ndryshme të shtëpisë, që nënat duhet të angazhoheshin për t i realizuar ato. Ajo që u vu re ishte se nënat fillimisht shfaqën rezistencë për punuar me laps e letër për detyrën e shtëpisë dhe në këtë rast ato raportonin se kjo formë u dukej e tepërt. Disa nga detyrat e shtëpisë që të gjitha nënat i konstatuan si të vështira për t i realizuar, jo vetëm në takimin individual, por edhe në takimet e përbashkëta prezantohen më poshtë. Vendosja e qëllimeve për të ndryshuar praktika të caktuara të stilit të tyre të prindërimit, që më parë i kishin konstatuar si jo efektive ishte njëra prej detyrave, ku nënat hasën vështirësi. Kjo detyrë vlerësohet si mjaft e rëndësishme, pasi të gjitha teknikat e prezantuara në modulet e mëtejshme do të përdoreshin për të përmbushur qëllimin e tyre. Për të realizuar këtë detyrë, nënat u ndihmuan nga trajnuesja duke i udhëzuar ato që të ndërmerrnin një analizë për disa komponentë. Kështu, nënat duhet të mendonin sjelljen problematike të fëmijës, reagimin e tyre ndaj kësaj sjelljeje, si dhe rezultatin që dëshironin të arrinin, madje mund të ftonin edhe partnerët e tyre në këtë ushtrim. Disa nga qëllimet e ngritura ishin: Të mbaj gjithmonë të njëjtin qëndrim ndaj këmbënguljes së djalit tim për të blerë një lodër/ushqim në dyqan, Të 178

187 jap qetësisht udhëzimet e duhura, në kohën e duhur kur fëmija im sillet keq, Të ruaj qetësinë dhe të shmang përshkallëzimin e mëtejshëm të sjelljeve të fëmijës dhe të vetes sime, Të jem më e vëmendshme ndaj çdo sjelljeje të papërshtatshme të fëmijës dhe të njoh pasojat e saj. Nënat, duke ndërvepruar edhe me partnerët e tyre, patën mundësi që të shtonin apo ndryshonin formulimin e këtyre qëllimeve edhe në modulet pasardhëse. Një tjetër detyrë shtëpie, që u diskutua gjerësisht edhe në takimet individuale me nënat, pasi në gjykimin e trajnueses ishte mjaft e rëndësishme për ecurinë e mëtejshme ishte detyra e dhënë pas prezantimit të modulit të tretë të trajnimit, që kërkonte nga nënat të mbanin një ditar të strategjive që ato do të përdornin në menaxhimin e sjelljeve problematike të fëmijës së tyre. Një prej këtyre strategjive ishte dhe strategjia e kohës së përfunduar (timeout), për të cilën nënat ngritën disa shqetësime. Më konkretisht nëna A: Çfarë duhet të bëj nëse vajza më thotë më fal dhe më premton se nuk do ta bëjë më këtë sjellje, kur unë e ndëshkoj duke përdorur këtë teknikë?. Në këtë rast nëna u udhëzua që të kuptonte se qëllimi i kësaj strategjie është të mësojë fëmijën të ndjek udhëzimet dhe jo të kërcënojë fëmijën për të mbetur vetëm në një vend; vajza duhet të shkojë në vendin e përcaktuar për këtë teknikë dhe nëna nuk duhet të kthehet pas në udhëzimin e dhënë, pasi kjo bën që fëmija të mësojë të premtojë sjellje të përshtatshme sa herë që përdoret teknika e kohës së përfunduar. Një shqetësim tjetër u ngrit nga nëna I: Po sikur djali të largohet e të fillojë të vrapojë nëpër shtëpi, a duhet të vrapoj dhe unë për ta kapur dhe për ta çuar te vendi ku do të duhet të qëndrojë?. Trajnuesja, mbështetur në teknikat e propozuara nga programi i trajnimit 3P, sugjeroi se për të shmangur këtë gjë, nëna duhet të jetë pranë fizikisht djalit përpara se të japë udhëzimin, por nëse fëmija vrapon, nëna nuk duhet ta ndjek, pasi kjo mund të kthehet në një lojë argëtuese për të. Një tjetër vështirësi, që u shpreh nga nëna H në lidhje me këtë strategji ishte: Djali im kur unë i thashë se koha e tij përfundoi dhe tani duhet të shkojë menjëherë te qoshja e korridorit, më tha se i pëlqente të rrinte te qoshja në korridor dhe nuk e kishte fare problem të shkonte atje, si të veproj?. Për këtë shqetësim, trajnuesja sugjeroi që nëna të ndiqte strategjinë e injorimit të planifikuar për këtë koment, të mos bënte asnjë koment, thjesht ta çonte djalin në vendin e përcaktuar. 179

188 Për nënën C, sjellja që e shqetësonte më shumë te vajza e saj ishte kërkimi i vazhdueshëm i vëmendjes dhe ndërhyrja duke ndërprerë bisedat me të tjerët. Sa herë që jam duke folur me dikë dhe vajza ime është e pranishme, ajo do të më ndërpresë duke kërkuar që të shoh vizatimin që ka bërë, më kërkon nëse mund të luaj me kukullën e saj, e çdo gjë që i vjen në mendje në atë moment. Të njëjtën gjë bën edhe kur flas në telefon me ndokënd. Ajo çka kam bërë deri tani është që herë e kam parë dhe i kam kthyer përgjigje, e herë të tjera kam ndërprerë bisedën dhe jam marrë me të. Për këtë sjellje nëna C së bashku me vajzën e saj përcaktuan disa rregulla, të cilët tregonin se çfarë duhet të bënte fëmija në momentin kur nëna ishte duke biseduar me njerëz të tjerë. Një tjetër strategji për të cilën nënat kërkuan ndihmë ishte strategjia e përdorimit të pasojave pasi fëmijët kanë kryer një sjellje të papërshtatshme. Çështjet më të rëndësishme të ngritura për këtë strategji lidheshin me kohën që prindërit duhet t i jepnin fëmijës së tyre për të zbatuar udhëzimin e prindërit në lidhje me sjelljen e papërshtatshme. Më konkretisht, nëna G shprehet se fëmija i saj është shumë i padurueshëm dhe nuk e toleron dot faktin që mund t ia largojë nga aktiviteti që është duke kryer dhe nuk mund të presë dot rikthimin në të njëjtin aktivitet pas disa minutash. Djali im shpesh luan me ushqimin apo gotën e ujit/pijes kur ne jemi të ulur në tavolinë dhe kjo sjellje më vë në siklet, sidomos kur jemi në ndonjë restorant. Nëse ia largoj ai do të bëjë më keq. Gjithashtu, një tjetër detyrë shtëpie, për të cilën nënat kërkuan ndihmë për ta realizuar ishte plotësimi i një formati të gatshëm Lista për praktikimin e strategjive, që u dha nga trajnuesja me qëllim regjistrimin e progresit të përpjekjeve të nënave në ndryshimin e sjelljeve të fëmijëve të konsideruara nga to si problematike dhe stilit të tyre të prindërimit. Secila nga nënat gjatë prezantimit të modulit të katërt (Menaxhimi i sjelljes mosbindëse të fëmijës) evidentoi disa sjellje mosbindëse që përbënin problem për to. Për shembull, nëna E, evidentoi disa sjellje mosbindëse të djalit të saj, njëra prej të cilave është: Bërtet me zë të lartë kur e ndërpres nga loja dhe refuzon të vijë në tavolinë për të ngrënë. Me ndihmën e trajnueses, nëna monitoroi progresin e sjelljeve të saj prindëruese për të përmirësuar sjelljen mosbindëse të fëmijës së saj dhe ndërtoi këtë listë për të praktikuar strategjitë që do të ndihmonin djalin e saj: Së pari, 180

189 unë do ta njoftoj të paktën 5 minuta përpara djalin tim se ka ardhur koha për të lënë lojën dhe për t u ulur në tavolinë; së dyti, pasi të kenë kaluar 5 minuta, unë qetësisht do të shkoj në vendin ku djali po luan dhe do ta shoqëroj drejt tavolinës, së treti, unë do ta shpërblej djalin për sjelljen e mirë që ka kryer. Më pas nëna E, monitoroi këtë sjellje duke shënuar vështirësitë dhe sukseset e saj: Për mua ishte e vështirë që të kontrolloja veten për ti dhënë kohë djalit të shkëputej nga loja dhe nëse e shihja që s kishte ardhur ende në tavolinë ta shoqëroja nga vendi ku po luante drejt tavolinës, përndryshe nga çfarë kam vepruar më parë, që e shkëpusja me të qara nga loja dhe në rastet kur gjendja përkeqësohej e ushqeja te vendi ku ishte ulur me lodrat e veta. Por gjithashtu kuptova se t i jepja kohë për tu përgatitur që të mbaronte lojën dhe ta shpërbleja më pas për këtë sjellje, edhe pse për mua ishte sforco ishte gjëja e duhur dhe bëri që djali të ishte më i qetë dhe të mos shpërthente. Një shqetësim për sjelljen e fëmijës që ngritën thuajse të gjitha nënat ishte menaxhimi i sjelljeve të vështira gjatë kohës kur fëmijët merren me vete në dyqan për të bërë pazaret. Përgjithësisht, një nga kurthet që nënat binin më shpesh është të mos merrnin në konsideratë perspektivën e fëmijës duke supozuar se fëmijët dinë sesi duhet të sillen gjatë kryerjes së këtij aktiviteti. Gjithashtu, shpesh nënat për të shmangur sikletin/turpërimin në publik vendosin t i plotësojnë tekat e fëmijëve dhe në këtë mënyrë sjellja e tyre përshkallëzohet në forma më të vështira për t u menaxhuar. Kështu, për këtë sjellje nënat u ndoqën nga trajnuesja për të zbatuar disa praktika që do të reduktonin këtë sjellje të papërshtatshme që shpeshherë shoqërohej edhe me shpërthime zemërimi, në mënyrë që aktiviteti i blerjeve të konsiderohej argëtues si për prindërit edhe për fëmijët. Më konkretisht, nëna D, raportoi se ajo praktikoi strategjinë për të planifikuar më parë këtë aktivitet duke vendosur disa rregulla: Ne kemi vendosur disa rregulla, të cilat i përsërisim gjatë rrugës që shkojmë për të bërë blerjet në supermarket, për shembull kemi vendosur që vajza jonë do të eci paralelisht me ne, do të zbatojë të gjitha këshillat që do të jap mami dhe babi dhe përpara se të prekësh diçka me dorë, do të na pyesësh ne. Nëse do të sillesh mirë, do të blesh vetëm një gjë për të ngrënë. Ndërsa nëna F, u angazhua për të vendosur së bashku me vajzën ditën se kur do të dilnin për të bërë blerjet dhe nëse vajza do të sillej mirë ajo do të merrte një shpërblim. Unë vendosa që së bashku me vajzën do të përcaktojmë një ditë kur do të shkojmë për të bërë pazar dhe nëse ajo do të bëjë ato 181

190 që unë apo babai i kërkon të bëjë, ajo ka të drejtë që të ble një gjë që e pëlqen më shumë, ose do të shkojmë te lokali ku ka lodra që po ashtu asaj i pëlqen shumë. Nëna J raportoi se me fëmijën e saj nuk funksionon asnjë rregull i vendosur dhe asnjë shpërblim për sjellje të mirë. Ai është shumë i lëvizshëm dhe nuk ka durim që të presë kur ne lëvizim nëpër raftet e supermarketit, kështu që unë preferoj të mos e marr me vete djalin kur shkoj për të bërë blerje, duket se asnjë rregull nuk e bën të ndryshojë sjellje. Në këtë rast nënës iu sugjerua të përdorte një tjetër teknikë që përfshinte fëmijën në përgatitjen paraprake për blerjet. Kështu, fëmija mund të priste me gërshërë nga revista të ndryshme figura të produkteve që nevojiteshin për tu blerë dhe më pas ti ngjiste ato në fletë. Ai do të mbante këtë listë me vete dhe do të gjente produktet që ishin ngjitur dhe në fund do të shpërblehej për këtë sjellje. Gjithashtu, nëna u inkurajua të tregonte durim dhe të praktikonte këtë teknikë sa herë që shkonte për blerje me fëmijën. Unë mund të shoh ndryshime në sjelljen e fëmijës time, por jo gjithmonë ai është i gatshëm të jetë bashkëpunues, kështu që unë ia kam lënë në dorë atij të përfshihet ose jo në këtë aktivitet. Fokus grupi Në fund të trajnimit u organizua një fokus grup me të gjithë nënat e grupit të eksperimentit për të diskutuar sesi u ndien në përfundim të këtij trajnimi dhe çfarë ndryshimesh kishin vënë re te vetja në lidhje me stilet e prindërimit apo te fëmijët e tyre për sjelljet e papërshtatshme. Më poshtë prezantohet një përmbledhje e diskutimeve në këtë takim. Nënat pjesëmarrëse në trajnim e vlerësuan këtë program prindërimi si një eksperiencë të këndshme dhe të vlefshme për veten e tyre si prindër. Njëra nga nënat u shpreh Ishte bukur të diskutoje për sjelljet e fëmijës tënd, por edhe për metodat që secila prej nesh ndjek për ta edukuar fëmijën. Një tjetër nënë tha: Në morinë e punëve që duhet të bëjmë, na ndodh rrallë të flasim për strategji dhe teknika të rritjes së fëmijëve dhe të paktën mua nuk më ka ndodhur asnjëherë të ulem e të mbaj shënime për sjelljet jo të mira të fëmijës sime dhe reagimet që unë bëj. Në vijim të vlerësimit për eksperiencën e pjesëmarrjes në këtë program trajnimi, opinioni i një nëne tjetër ishte: E vlerësova kohën që kalova me nënat e tjera dhe trajnuesen si një kohë të vlefshme për të reflektuar edhe vetë se ku jam me rritjen e fëmijës tim dhe se çfarë pres nga vajza ime. Ndërsa një nënë tjetër u shpreh: Shumë shpejt pres 182

191 fëmijën tim të dytë, ky këto informacione mbi prindërimin do të më shërbejnë për të qenë më e vëmendshme ndaj sjelljeve dhe emocioneve të fëmijës tim të dytë. Nënat raportuan se kishin vënë re ndryshme në sjelljen e fëmijëve të tyre, por njëkohësisht edhe në jetën e tyre familjare. Ajo çka kishte funksionuar më shumë për to ishte angazhimi i tyre për të qenë më të vëmendshme dhe për të reaguar, duke folur dhe vënë në dukje fëmijës së tyre sjelljen e papërshtatshme që ata shfaqnin. Po ashtu, edhe strategjia për të planifikuar më parë pasojat që do të shoqëronin sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të tyre parashkollorë ishte një strategji që nënat e kishin parë si të efektshme. Ndërsa për disa nga nënat nuk kishin rezultuar shumë të efektshme teknikat që u kërkonin atyre të angazhoheshin rregullisht për të vendosura rregulla të qarta bashkërisht me fëmijën për sjelljet e vështira të këtyre të fundit, duke konsideruar rregullat si kompetencë të tyre. Po ashtu, qëndrueshmëria dhe ruajtja e të njëjtit qëndrim për të gjitha sjelljet e papërshtatshme që shfaqin fëmijët duket e vështirë për këto nëna, pasi ato pohojnë se në jetën e fëmijëve të tyre ka edhe figura të tjera edukuese siç janë gjyshërit, tezet, hallat, etj., që ndërhyjnë në rutinën e zakonshme të përcaktuar nga vet prindërit e fëmijës. Përsa i përket ndryshimit të stilit të prindërimit të nënave duke u përfshirë në programin e prindërimit pozitiv, nënat përgjithësisht pranuan se ky program më tepër se ndryshim në tiparet personale, shërbeu për të rritur nivelin e besimit në vete, çka lehtësonte përballimin dhe disiplinimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre. Së fundi, të gjitha nënat u shprehën se e vlerësojnë si një mundësi të mirë ofrimin e programeve të ngjashme mbi prindërimin për të gjithë prindërit, që duan të edukojnë fëmijët e tyre. Ato inkurajojnë prindërit që të angazhohen për të ndryshuar sjelljet e tyre disiplinuese nëse vërejnë që fëmijët e tyre shfaqin sjellje problematike dhe shqetësuese për ta. 183

192 KAPITULLI V 5 DISKUTIMET 5.1 Hyrje Në këtë kapitull janë paraqitur diskutimet mbi rezultatet e përftuara nga studimi i ndërmarrë në kuadër të këtij disertacioni. Rezultatet janë interpretuar duke i përthyer ato në kontekstin e kulturës shqiptare, por dhe duke krahasuar me gjetjet e studimeve të tjera të ndërmarra në kontekste të ndryshme kulturore. Të dhënat e mbledhura nga kampioni i plotë, N=1847 prindër të fëmijëve në moshën parashkollore 3-6 vjeç, u ndanë në dy grupe të mëdha studimore; 1) studimi përshkrues me kampion N=1827 dhe 2) studimi kuazi-eksperimental me kampion N=20. Kampioni i studimit përshkrues është heterogjen, ku përfshihen prindër, nëna dhe baballarë me nivele të ndryshme arsimore, shumica prej të cilëve (66% e nënave dhe 87% e baballarëve) janë të punësuar dhe familjet kanë një nivel socio-ekonomik përgjithësisht të mesëm. Në anën tjetër, kampioni i studimit kuazi-eksperimental, i përbërë nga 20 nëna është deri diku më homogjen edhe si pasojë e numrit të vogël të kampionit. Prindërit kanë arsim të mesëm ose të lartë. Vetëm një nga nënat është e papunë, ndërsa të gjitha të tjera dhe bashkëshortët e tyre janë të punësuar. Edhe këtu situata socio-ekonomike e familjeve me të ardhurat e kombinuara rezulton të jetë e mesme. 5.1 Diskutim mbi të dhënat normative të variablave dhe shkallët matëse Shpërndarja normale e variablave të studimit Variablat kryesorë të këtij studimi u përllogaritën përmes instrumenteve në trajtë shkalle vlerësimi psikometrik, Likert 5-pikëshe. Secila shkallë përbëhet nga një numër pohimesh që përfaqësojnë elementet operacionalë të variablit. Disa prej pohimeve janë të kthyeshme, pra shprehin idenë e tyre në të kundërt. Po ashtu, secila shkallë ka një procedurë specifike të përllogaritjes së variablit të plotë, e cila është sugjeruar nga vetë autorët e tyre dhe është ndjekur për të përllogaritur variablin e plotë në këtë studim. 184

193 Në këtë studim janë shqyrtuar 3 variabla kryesorë: 1) Sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve vlerësuar me instrumentin ISFE 2) Stilet e prindërimit vlerësuar me instrumentin PSDP 3) Temperamenti i fëmijës vlerësuar me instrumentin PTF Në këtë studim, ishin vetë prindërit që raportuan frekuencën e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre si dhe shqetësimin prindëror për këto sjellje. Pikëzimi për shkallën matëse të sjelljeve të papërshtatshme, në studimin përshkrues, varion nga [36-180] pikë, ndërsa shkalla e shqetësimit varion [0-36] pikë. Autorja e këtij instrumenti, Eyberg, rekomandon se nëse pikët e mbledhura për shkallën e intensitetit të sjelljeve problematike të fëmijëve janë më të larta se 93 atëherë sjellja konsiderohet problematike dhe nëse shuma e pohimeve të shkallës së shqetësimit është më e lartë se 15 pikë, kjo tregon se prindi është shumë i shqetësuar për sjelljen e fëmijës. Kështu, pohimet për shkallën e intensitetit të sjelljes së papërshtatshme dhe pohimet e shkallës së shqetësimit të prindërve u mblodhën dhe analizuan veçmas. Ndërsa në kampionin e studimit kuazi-eksperimental pikëzimi për shkallën matëse të sjelljeve të papërshtatshme varion nga [34-170] pikë dhe për shkallën e shqetësimit të prindërve varionin nga [0-34] pikë. Ky ndryshim në pikëzim vjen pasi u hoqën dy pohime nga këto shkallë matëse që lidheshin me prezencën e motrave dhe vëllezërve në duke qenë se në studim u përjashtuan nënat që kishin më shumë se një fëmijë, pra fëmijët në kohën e studimit nuk kishin motra ose vëllezër të tjerë. Në këtë rast, nëse pikët e mbledhura për shkallën e intensitetit të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve ishin më të larta se 88 atëherë sjellja konsiderohej problematike dhe nëse shuma e pohimeve të shkallës së shqetësimit ishte më shumë se 13 pikë, kjo tregonte se prindi ishte shumë i shqetësuar për sjelljen e fëmijës. Testet e shpërndarjes normale të këtij variabli për të dy kampionët e studimit, studimit përshkrues dhe atij kuazi-eksperimental, treguan për një shpërndarje normale të tij duke lejuar kështu realizimin e testeve parametrike për këtë studim. Rezultatet tregojnë se, me një Mesatare=89.65 (nga 180 pikë që është maksimumi i mundshëm i shkallës së intensitetit të sjelljeve të papërshtatshme) dhe DS=18.89, prindërit në studimin përshkrues raportojnë se fëmijët e tyre shfaqin një nivel të moderuar të sjelljeve të papërshtatshme. Në anën tjetër, me një 185

194 Mesatare=14.29 (nga 36 pikë që është maksimumi i shkallës së shqetësimit prindëror dhe kufiri mbi 15 pikë tregon një shqetësim të madh të prindëror) prindërit përgjithësisht shqetësohen për nivelin e moderuar të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre. Stilet e prindërimit u matën përmes instrumentit të PSDP, i cili përmban tre tipologji të stileve të prindërimit (autoritativ, autoritarian, lejues) dhe njëmbëdhjetë dimensione stilistike të tyre (stili autoritativ ka 4 dimensione stilistike, stili autoritarian ka 4 dimensione stilistike dhe stili lejues përbëhet nga 3 dimensione stilistike). Evidentimi i tri stileve të prindërimit dhe dimensioneve stilistike të tyre u realizua sipas procedurës së pikëzimit që sugjerohet nga autorët e këtij instrumenti, siç është përshkruar në Kapitullin 4: Rezultatet. Analizat për shpërndarjen normale, për kampionet e të studimeve, treguan se këto variabla kanë shpërndarje normale çka lejon realizimin e testeve parametrike. Variabli i temperamentit të fëmijës, i cili u mat vetëm me kampionin e studimit të kuazi-eksperimentit, u mat përmes raportimeve të prindërve me anë të shkallës matëse PTF-forma shumë e shkurtër. Ashtu sikurse rekomandohet nga autorët e këtij instrumenti, edhe në këtë studim u matën tre dimensione të temperamentit: dimensioni i reagueshmërisë emocionale, dimensioni i afektit negativ dhe ai i vetërregullimit. Këto dimensione të temperamentit u gjykuan si elementët ekspresivë të temperamentit, të cilat do të ndikojnë në shfaqjen e sjelljeve të fëmijëve. Testi i shpërndarjes normale prezantoi një shpërndarje të kënaqshme duke marrë në konsideratë faktin se ky test u realizua në një kampion të vogël (N=20). Besueshmëria e shkallëve matëse Shkallët matëse të përdorura në këtë studim u testuan për besueshmërinë e tyre. Edhe pse nuk është qëllim i këtij studimi të standardizojë shkallët matëse, vëmendje e veçantë iu kushtua analizës së besueshmërisë me qëllim që instrumentet të siguronin cilësi në mbledhjen e të dhëna sasiore dhe që do të shërbenin më tej për t u përpunuar nëpërmjet analizave statistikore. Për këtë arsye, analiza e besueshmërisë u ndërmor që në fazën e pilotimit të instrumenteve, rezultatet e të cilës u reflektuan në përmirësimin e mëtejshme të këtyre shkallëve matëse. Po ashtu kjo analizë u realizua edhe në fazën 186

195 e implementimit të tyre si në studimin përshkrues ashtu edhe në atë kuazieksperimental. Kështu, u testua alfa e Cronbach ut për variablat e interesit: intensiteti i sjelljeve të papërshtatshme me anë të shkallës matëse të Inventarit të Sjelljeve të Fëmijëve të Eyberg - shkalla e intensitetit, shqetësimi i prindërve për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve me anë të Inventarit të Sjelljeve të Fëmijëve të Eyberg - shkalla e shqetësimit, stilet e prindërimit me anë të Pyetësorit të Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit si dhe temperamenti i fëmijëve me anë të Pyetësorit të Temperamentit të Fëmijës. Po ashtu, analiza e besueshmërisë u ndërmor edhe për nënshkallët e këtyre instrumenteve. Variabli i sjelljeve të papërshtatshme, i cili u mat me ISFE rezulton me një besueshmëri të shkëlqyer, α = 0.91, bazuar në koeficientin tregues të Cronbach ut për kampionin e studimit përshkrues (N= 1827). Po ashtu, kjo shkallë rezulton të ketë besueshmëri të shkëlqyer edhe me kampionin e studimit kuazi-eksperimental, i cili është i vogël (N=20), ku si në kohën para ndërhyrjes dhe pas ndërhyrjes koeficienti i Cronbach mbetet i njëjtë α = Këto gjetje tregojnë se pohimet e kësaj shkalle matëse janë kuptuar nga prindërit shqiptarë dhe se ato janë të përshtatshme për përdorim në kushtet e gjuhës shqipe. Ashtu sikurse përmendet në disa studime të ndërmarra në kontekste të ndryshme kulturore, kjo shkallë është e thjeshtë për t u përdorur nga prindërit (madje dhe nga prindër me nivel arsimor të ulët) pasi në këtë shkallë përfshihen sjellje lehtësisht të vëzhgueshme nga prindërit, sjellje të tilla si: qan, gënjen, bërtet, ka shpërthime, refuzon të ushqehet, godet, vjedh, zihet me bashkëmoshatarët, etj. Këto sjellje konsiderohen universalisht të papërshtatshme pavarësisht normave sociale dhe rregullave që përcaktojnë familjet në kultura të ndryshme. Për këtë arsye shkalla e sjelljeve të papërshtatshme rezulton me një besueshmëri të tillë kaq të lartë edhe në studime të tjera të ndërmarra në Norvegji ku α = , në Hollandë α = , në Sh.B.A me kampion me etni të ndryshme α = , etj. 332 Reedtz, C., Bertelsen, B., Lurie, J., Handeg, B. H., Clifford, G., & Morch, W. T. (2008). Loc.cit. 333 Abrahamse, M. E., Junger, M., Leijten, P. H., Lindeboom, R., Boer, F., & Lindauer, R. J. (2015). Loc.cit. 334 Querido, J. G., Warner, T. D., & Eyberg, S. M. (2002). Loc.cit. 187

196 Një situatë e ngjashme paraqitet për shkallën e shqetësimeve të prindërve nga sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve matur me ISFE shkalla e shqetësimit e cila paraqet një besueshmëri, po ashtu të shkëlqyer, përfaqësuar nga α = 0.91 në këtë studim (N=1827) si dhe në studimin kuazi-eksperimental (N=20) α = 0.97 si në fazën pre-test dhe atë post-test. Po ashtu edhe në studime të tjera, kjo shkallë e ISFE ka rezultuar me besueshmëri të shkëlqyer si për shembull në kampionin me prindër norvegjezë kjo shkallë la α = 0.89, me prindër të etnive të ndryshme në SHBA α = 0.97, në kampion me prindër kinezë α = 0.93, etj. Edhe shkalla matëse e stileve të prindërimit paraqet një besueshmëri shumë të mirë në studimin përshkrues (N=1827). PSDP, që përmban 58 pohime, me këtë kampion prindërish ka një besueshmëri me vlerë α = 0.80, e cila është një besueshmëri e kënaqshme. Duke qenë se kjo shkallë mat nënshkallë dhe dimensione të ndryshme të nënshkallëve, që do të thotë është një shkallë me shumë konstrukte, besueshmëria e saj nuk mund të gjykohet për totalin e pohimeve në të, por aplikohet më tepër për besueshmërinë që paraqesin nënshkallët dhe dimensionet e tyre, pra për pohimet që përcaktojnë një stil prindërimit 335. Megjithatë, rezultati për besueshmërinë e PSDP në total, tregon se kjo është një shkallë që mund të përdoret bindshëm në kulturën shqiptare, përfaqësuar nga sjellje të tilla si: inkurajimi që fëmija të flasë për vështirësitë dhe problemet e veta, ndëshkimi i fëmijës dike i hequr privilegjet që gëzon pa i shpjeguar arsyet, të lënit i lirë i fëmijës në rrëmujën e vet, etj., të cilat i referohen stileve të ndryshme të prindërimit dhe përcaktojnë praktika disiplinuese të përshtatshme ose jo, pavarësisht kulturave dhe normave sociale të vendeve të ndryshme. Qëndrueshmëria e rezultateve të PSDP përfaqësohet edhe nga nënshkallët e stileve të prindërimit ku stili autoritativ paraqet një besueshmëri shumë të lartë në kulturën shqiptare α =0.87 dhe po me të njëjtin marzh të besueshmërisë paraqitet edhe stili autoritarian, α =0.75, në kampionin e studimit përshkrues (N=1827). Këto dy stile të prindërimit kanë besueshmëri edhe më të lartë në kampionin e nënave në studimin kuazi-eksperimental (N=20), ku stili autoritativ varion nga α=0.95 në kohën para 335 Field, A. (2009). Loc.cit. f

197 ndërhyrjes në α=0.96 në kohën pas ndërhyrjes, ndërsa për stilin autoritarian varion nga α=0.74 në kohën para ndërhyrjes në α=0.68 në kohën pas ndërhyrjes. Këto vlera të larta të besueshmërisë për shkallët që masin stilin autoritativ dhe autoritarian të prindërimit rezultojnë të kenë besueshmëri të lartë edhe me kampionë të prindërve, që iu përkasin kulturave të ndryshme. Kështu në studimin e ndërmarrë nga autorët e këtij instrumenti, me kampion të prindërve që i përkisnin kulturave të ndryshime, kampion me prindër australianë, rusë dhe kinezë, stili autoritativ rezultoi me besueshmëri më të lartë që varionte nga α=0.84 deri në α =0.91, dhe ndiqej nga praktikat e prindërimit autoritarian ku α=0.82 deri në α= Këto dy stile prindërimi paraqesin besueshmëri të lartë edhe në kampionin me prindër lituanezë ku α=0.85 për stilin autoritativ dhe α=0.76 për stilin autoritarian të prindërimit 337, në kampion me prindër turq ku α=0.84 dhe α=0.71, respektivisht për stilin autoritativ dhe autoritarian të prindërimit 338, sikurse edhe në kampionin me prindër portugezë, ku α=0.83 për stilin autoritativ dhe α=0.81për stilin autoritarian 339. Ndërsa nënshkalla e stilit lejues të prindërimit rezultoi të kishte vlera të ulëta të alfës së Cronnach ut, që në studimin përshkrues është α=0.54 dhe në atë të kuazieksperimentit është α=0.48 në fazën e parë dhe α=0.54 në fazën e dytë. Gjithashtu, autorët e PSDP në studimin e tyre ndërkulturor për të vlerësuar karakteristikat psikometrike të këtij stili prindërimit, paraqesin vlerë të ulët të këtij stili prindërimi në kultura të ndryshme (α=0.65 kampion (N=358) me prindër kinezë; α=0.59 kampion (N=294) me prindër australianë; α=0.58 kampion (N=375) me prindër rusë) 340. Po ashtu, studimet e kryera me kampion prindërish nga kultura të ndryshme si lituanezë, turqë dhe portugezë kanë treguar se besueshmëria e kësaj nënshkallë mbetet e ulët, përkatësisht me vlerë të alfës së Cronbach ut α=0.58, α=0.38 dhe α=0.65. Pra, stili lejues është stili që paraqitet me besueshmëri më të ulët në këtë studim a=0.54 dhe, po ashtu, besueshmëri më të ulët edhe në studime të tjera siç është përmendur më sipër. Kjo do të thotë se ashtu si në studime të tjera, edhe në Shqipëri, prindërit janë më të qartë për sjelljet e tyre kur bëhet fjalë për praktikat më pozitive të 336 Robinson, C. C., Mandleco, B., Olsen, S. F., & Hart, C. H. (1995). Loc.cit. 337 Kern, R. M., & Jonyniene, J. (2012). Loc.cit. 338 Onder, A., & Gulay, H. (2009). Loc.cit. 339 Pedro, M. F., Carapito, E., & Ribeiro, T. (2015). Loc.cit. 340 Robinson, C. C., Mandleco, B., Olsen, S. F., & Hart, C. H. (1995). Loc.cit. 189

198 prindërimit, ndryshe nga praktikat tejet shtrënguese (stili autoritarian) apo praktikat tejet lëshuese (stili lejues). Në studimin kuazi-eksperimental është përfshirë edhe një tjetër shkallë matëse, e cila është PTF, që mat temperamentin e fëmijëve parashkollorë përmes raportimit të nënave vetëm në një kohë dhe besueshmëria e saj rezultoi e kënaqshme α = Në këtë studim u përdor forma shumë e shkurtër e këtij instrumenti 341, që përmban 36 pohime dhe mat 3 dimensione të temperamentit të fëmijëve: reagueshmërinë emocionale, afektin negativ dhe vetërregullimin. Të tre këto dimensione, që përfaqësohen nga 3 nënshkallë matëse treguan besueshmëri të kënaqshme. Kështu, dimensioni i reagueshmërisë emocionale përbëhet nga 12 pohime dhe përfshin tendencën e fëmijës për të kryer sjellje impulsive dhe aktive dhe po ashtu përfshin emocionet pozitive që mund të karakterizohen nga marrja e kënaqësisë duke u përfshirë në aktivitete me intensitet të lartë. Disa nga këto pohime janë: fëmija pëlqen që të bëjë aktivitete aventureske, i pëlqen ta shtyjnë lartë dhe shpejt në lisharse, përfshihet nxitimthi në situata të reja, pëlqen lojërat e ashpra dhe të zhurmshme etj. Ky dimension rezulton të ketë besueshmërinë më të ulët krahasuar me dy dimensionet e tjera, kështu, për këtë dimension α=0.53. Në studimin e Putnam dhe Rothbart, besueshmëria e dimensionit të reagueshmërisë emocionale në kampionin me prindër të Amerikës së Veriut rezultoi α=0.83 dhe në kampionin me prindër të zonave rurale të Amerikës veriperëndimore rezultoi të ishte α=0.73. Dhe po ashtu në studimin me 353 prindër holandez, ky dimension rezultoi α=0.76. Dimensioni i dytë i temperamentit, afekti negativ, i referohet predispozitës për të përjetuar gjendje emocionale negative, që përfshijnë ndjenja zemërimi, frike, parehatie, trishtimi dhe vështirësie për tu qetësuar. Disa nga pohimet përfshijnë sjellje të tilla si irritohet kur nuk i lejohet të bëjë atë që do, trishtohet kur nuk realizohen planet e familjes, mërzitet kur gërvishtet apo nxihet nga ndonjë goditje, etj. Ky dimension rezulton të ketë besueshmëri të shumë të lartë, α=0.87, duke marrë në konsideratë dhe numrin e vogël të kampionit. Në studimin që autorët e këtij instrumenti realizuan për të krijuar këtë formë të shkurtuar të tij, besueshmëria e kësaj 341 Putnam, S. P., & Rothbart, M. K. (2006). Development of Short and Very Short Forms of the Children s Behavior Questionnaire. Journal of Personality Assessment,

199 shkalle rezulton kampionin me prindër të Amerikës së Veriut rezultoi α=0.66 dhe në kampionin me prindër të zonave rurale të Amerikës veri-perëndimore rezultoi të ishte α=0.70, ndërsa në studimin me prindër holandez, ky dimension rezulton të ketë një koeficient të besueshmërisë α=0.72. Dimensioni i tretë i temperamentit, vetërregullimi, ndryshe nga dy dimensionet e mëparshëm, që përcaktojnë reagimin e fëmijës në përgjigje të ndryshimeve në mjedis, shihet si një aspekt vetërregullues i temperamentit që përfshin procese të tilla si rregullimi i vullnetshëm, me dëshirë i vëmendjes dhe sjelljes. Ai përmban sjellje të tilla si: shfaq përqendrim të lartë kur është duke vizatuar apo ngjyrosur, i ndjek mirë udhëzimet, afrohet ngadalë dhe me kujdes në vendet që i thuhet se janë të rrezikshme, etj. Edhe ky dimension, sikurse AN, në studimin aktual rezulton të ketë besueshmëri të lartë, α=0.79. Në studimin e Putnam dhe Rothbart, besueshmëria e këtij dimensioni për të dy kampionet është përkatësisht α=0.78 dhe α=0.62, ndërsa në kampionin me prindër holandezë ky dimension ka të njëjtin koeficient të besueshmërisë me dimensionin e AN, α=0.72. Megjithatë duhet theksuar se ky PTF versioni shumë i shkurtër nuk është validuar në kultura të tjera përtej Sh.B.A, dhe meqenëse 3 dimensionet që maten rrjedhin nga procedura të analizës faktoriale dhe konfirmuese të 195 pohimeve të shkallës origjinale, mund të gjykohet se në kontekstin shqiptar këto 3 dimensione mund të përfshijnë të tjerë komponentë të temperamentit. Duke qenë se nuk është fokus të këtij studimi testimi i hollësishëm i komponentëve përbërës të variablit të temperamentit, koeficientet e besueshmërisë, që këto dimensione tregojnë në kampionin e studimit kuazi-eksperimental, një kampion shumë i vogël (N=20), janë të kënaqshëm për të vazhduar analizat e mëtejshme statistikore. Mbështetur në rezultatet përfundimtare të besueshmërisë së shkallëve të përdorura në këtë studim, është gjykuar se përdorimi i këtyre shkallëve është shumë i përshtatshëm për kontekstin kulturor shqiptar dhe për vazhduar diskutimin e analizave statistikore të mëtejshme në këtë studim, duke prodhuar rezultate të besueshme. 5.2 Diskutim për statistikat e studimit përshkrues Në këtë studim u synua të paraqitej një tablo e përgjithshme përfaqësuese e shpeshtësisë të ndodhjes së sjelljeve të papërshtatshme, shqetësimeve të prindërve në 191

200 raport me këto sjellje dhe stileve të prindërimit që prindërit aplikojnë për edukimin e fëmijëve të tyre. Mbështetur mbi udhëzimet e autores së shkallës së sjelljeve të papërshtatshme, intensiteti i këtyre sjelljeve është kategorizuar në tre nivele: sjellje lehtësisht të papërshtatshme, sjellje mesatarisht të papërshtatshme dhe sjellje shumë të papërshtatshme. Kategorizimi i sjelljeve të papërshtatshme në këto tre nivele merr kuptimin praktik se sjelljet lehtësisht të papërshtatshme janë sjellje që kryhen sporadikisht nga fëmijët dhe nuk përfaqësojnë sjellje të zakonshme në përditshmërinë e tyre. Niveli mesatar i sjelljeve të papërshtatshme tregon se fëmijët kryejnë një numër të caktuar sjelljesh në një mjedis apo në disa situata të caktuara, me një shpeshtësi të konsiderueshme. Ky nivel i kategorizimit të sjelljeve të papërshtatshme tregon se fëmijët potencialisht mund t i rrisin numrin dhe shpeshtësinë e këtyre sjelljeve, nëse disiplina e prindërve në kontekstin e familjes apo e edukatoreve në kontekstin edukativ mungon, nuk është e qëndrueshme dhe nuk aplikohet në përputhje me sjelljen. Ndërsa kategoria e tretë, sjellje shumë të papërshtatshme ka kuptimin që fëmija kryen një numër shumë të madh të sjelljeve të papërshtatshme (të paktën sjelljet që janë të evidentuara në shkallën matëse) dhe se ato kanë një shpeshtësi të lartë, pra sjelljet e papërshtatshme përbëjnë formën më të zakontë të reagimeve që fëmijët shfaqin ndaj kërkesave të mjedisit dhe të tjerëve përreth. Nga të dhënat e studimit përshkrues rezulton se fëmijët shqiptarë, sipas raportimit të sjelljeve nga prindërit e tyre, shfaqin në një shumicë të tyre, 55%, sjellje mesatarisht të papërshtatshme. Ndërkohë, të tjerë prindër, në masën 38%, raportojnë sjellje shumë të papërshtatshme. Vetëm 7% e prindërve raportojnë sjellje lehtësisht të papërshtatshme të fëmijëve të tyre. Këto rezultate përkojnë me moshën e fëmijëve parashkollorë të cilët, si pjesë të zhvillimit të tyre normal janë shumë aktivë dhe energjikë, ndryshojnë gjendjen e humorit shumë shpesh dhe bëhen agresivë. Ata janë duke eksploruar botën dhe për rrjedhojë janë të pandalshëm. Gjithashtu, karakteristikë e kësaj moshe është edhe dëshira për të kundërshtuar, e cila rezulton në sjellje të papërshtatshme sa herë që kundërshtimi është përkundrejt rregullave të disiplinës. Tipikisht fëmijët e moshës parashkollore nuk i binden kërkesave dhe komandave të prindërve të tyre në masën 25-50% 342. Në studimin e tyre, Kuczynski dhe Kochanska 342 Neary, E. M., & Eyberg, S. M. (2002). Loc.cit. 192

201 (1990), gjetën se fëmijët në moshë më të hershme shfaqnin nivele të larta të mosbindjes dhe mospajtueshmërise dhe ndërsa ata rritjen dhe kalojnë nga njëri stad zhvillimi në tjetrin, niveli i mosbindjes dhe mospajuteshmërisë bie dhe fillojnë të përshtasin strategji që reflektojnë vetësiguri dhe menaxhim të kërkesave që vijnë nga të tjerët më të rritur 343. Po ashtu, fëmijët e moshës parashkollore nisin të lënë pas egocentrizmin e tyre dhe të interesohen për dëshirat, ndjenjat dhe mendimet e njerëzve të tjerë. Kjo ndjeshmëri ndaj reagimeve të të tjerëve kontribuon në shfaqjen e sjelljeve kundërshtuese, por që më vonë i orienton fëmijën drejt kuptimit të normave standarde të sjelljes, që ata duhet të ndjekin. 344 Pavarësisht se sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve raportohen nga vetë prindërit në nivele që variojnë nga mesatare dhe shumë të papërshtatshme në frekuencë kaq të lartë (93%), kur prindërit pyeten nëse këto sjellje përbëjnë shqetësim, ata nuk janë gjithnjë kaq të shqetësuar. Kur ata raportojnë për shqetësimin që shfaqin sjelljet problematike të fëmijëve të tyre, ata ndahen thuajse në mënyrë të barabartë, ku 54% nuk janë të shqetësuar për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të tyre dhe 46% shqetësohen për to. Në kulturën shqiptare, por jo vetëm, shumë sjellje të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë, i atribuohen moshës dhe jo mungesës së disiplinës. Kështu, prindërit priren të justifikojnë sjelljet e fëmijëve duke thënë kur të rriten do të disiplinohen, kështu e kanë fëmijët, fëmijë është, edhe do llastohet, etj. Për këtë arsye prindërit, pavarësisht se raportojnë sjellje të papërshtatshme të fëmijëve të tyre, shumë prej këtyre sjelljeve nuk i shqetëson, pasi presin që të ndryshojë me kalimin e kohës. Kjo qasje që prindërit shfaqin lidhet me tolerancën e tyre prindërore. Toleranca prindërore ndaj sjelljeve të papërshtatshme i referohet shkallës ndaj të cilës prindërit priren të shqetësohen apo bezdisen nga këto sjellje që shfaqin fëmijët e tyre. Megjithatë, ajo që studimet vërtetojnë është se sjellja nuk ndryshon vetvetiu, por ajo ndryshon duke përdorur teknika dhe përqasur strategji edukuese për fëmijën dhe duke i mësuar atij/asaj rregullat e disiplinës dhe normat sociale Kuczynski, L., & Kochanska, G. (1990). Loc.cit. 344 Thompson, R. A. (2006). Loc.cit., f McCart, M. R., Priester, P. E., Davies, H., & Azen, R. (2006). Loc.cit. 193

202 Në këtë studim, prindërit që kanë raportuar sjellje lehtësisht të papërshtatshme për fëmijët e tyre përgjithësisht nuk shfaqin shqetësim për to dhe kjo është pjesa më e madhe e tyre, prej 92% (N=119/130). Kjo është një pasojë logjike për sa kohë kur sjellja nuk është e papërshtatshme ose është lehtësisht e papërshtatshme, prindërit nuk kanë asnjë arsye për t u shqetësuar. Ndërkohë, nga prindërit, të cilët kanë raportuar se fëmijët e tyre shfaqin nivel mesatar të sjelljeve të papërshtatshme, vetëm 32% (N=325/1006) e tyre janë të shqetësuar për këto sjellje. Kjo tregon se prindërit shqiptarë priren të kenë tolerancë më të lartë ndaj sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve kur ato i vlerësojnë si mesatarisht të papërshtatshme. Kështu, përforcohet ideja se prindërit shqiptarë kanë një paketë justifikimesh të brendshme për fëmijët e tyre që sillen në mënyrë të papërshtatshme. Nga ana tjetër, 74% (N=514/691) e prindërve shfaqen të shqetësuar për sjelljet që i konsiderojnë problematike dhe shumë të papërshtatshme te fëmijët e tyre. Ndërsa pjesa tjetër, 26% e tyre nuk i konsiderojnë shqetësuese sjelljet e fëmijëve edhe pse i cilësojnë ato si shumë problematike, kjo tregon për një nivel të lartë tolerance të prindërve ndaj sjelljeve problematike të fëmijëve të tyre. Parë në një këndvështrim tjetër, të dhënat në këtë studim tregojnë se, nga prindërit e pa shqetësuar vetëm 12% raportojnë sjellje lehtësisht të papërshtatshme. Toleranca e prindërve mbështetet edhe nga fakti se 88% (N=858/977) e prindërve që raportojnë sjellje mesatarisht dhe shumë të papërshtatshme nuk shfaqin shqetësim nga këto sjellje. Kjo gjetje mbështetet në studimet të tjera që tregojnë se ka një sërë faktorësh që ndikojnë në identifikimin e sjelljeve si të papërshtatshme ku përfshihen faktorë të tillë si: mosha e fëmijës, variablat kulturorë, statusi social-ekonomik i familjes dhe stresi i prindërve, madje në disa raste edhe toleranca e prindërve mund të konsiderohet si faktor, pasi prindërit që kanë tolerancë të ulët mund të mos i vënë re episodet e sjelljes ku fëmijët shfaqin sjellje të përshtatshme dhe nga ana tjetër prindërit që kanë tolerancë të lartë injorojnë sekuenca të sjelljeve të papërshtatshme 346. Në përfundim, në lidhje me sjelljet e papërshtatshme, mund të themi se thuajse të gjithë fëmijët e moshës parashkollore shfaqin një numër të konsiderueshëm 346 Brestan, E. V., Eyberg, S. M., Algina, J., Johnson, S. B., & Boggs, S. R. (2003). Loc.cit. 194

203 sjelljesh që sipas perceptimit të prindërve dhe shoqërisë cilësohen si sjellje negative. Pra, për nga aspekti zhvillimor është e përshtatshme që fëmijët e kësaj moshe të shfaqin sjellje shqetësuese të tilla si mosbindja dhe shpërthimet e zemërimit si një reagim ndaj të mos bërit e gjërave siç ata i duan, çka nxit marrjen e iniciativës për shprehur mendimet dhe idetë e tyre dhe nga ana tjetër përforcon ndjenjën e pavarësisë në marrëdhënien prind fëmijë. Nëse prindërit vënë re vetëm pjesën negative të sjelljes së fëmijës, kjo mundëson që prindërit të përforcojnë sjelljen e papërshtatshme dhe do të ulë shanset që fëmija të sillet në mënyrë më të përshtatshme. Po ashtu, prindërit jo tolerant nuk njohin kontributin e stileve të tyre të prindërimit dhe gabimisht mund t ia atribuojnë vetë fëmijës sjelljen e papërshtatshme që ai kryen. Në rastin e prindërve pjesëmarrës në studimin përshkrues, ata shfaqin nivel të lartë tolerance dhe praktikat e prindërimit që ata përdorin me fëmijët e tyre, u japin besim se do të jenë në gjendje të menaxhojnë situatat dhe sjelljet e vështira të fëmijëve të tyre. Shpërndarja e frekuencës sipas kategorive të stileve të prindërimit të zbatuar nga prindërit shqiptarë për të disiplinuar fëmijët e tyre parashkollorë tregon se shumica e prindërve, 94%, zbatojnë stilin autoritativ të prindërimit. Nga vetëraportimi i prindërve, ata shfaqin njohje dhe përdorim të praktikave autoritative të ndërveprimit me fëmijët e tyre parashkollorë. Duhet mbajtur parasysh këtu, një nga limitet e metodës së vetëraportimit, që është përgjigjja ashtu siç duhet apo siç respondenti mendon se do të vlerësohet më mirë nga studiuesi. Kështu, frekuenca e stilit autoritativ të prindërimit mund të jetë edhe paksa më e fryrë sesa realisht prindërit i zbatojnë këto praktika me fëmijët e tyre. Në anën tjetër, prindërit autoritarianë përbëjnë 4% dhe prindërit lejues përbëjnë 2%. Megjithatë, edhe në studime të ndërmarra në kontekste kulturore të ndryshme, si irlandeze, amerikane, kineze, etj., ka rezultuar se stili i prindërimit autoritativ është stili më i përhapur i prindërimit dhe se stili lejues është më pak i zakontë 347. Si përfundim, mund të thuhet se prindërit shqiptarë i njohin dhe i përdorin në një masë të konsiderueshme praktika të stilit të prindërimit autoritativ, megjithatë, diku marrëdhënia e tyre çalon, pasi shumë fëmijë shfaqin sjellje të papërshtatshme. Sikurse do të shihet edhe në vijim të këtyre diskutimeve, prindërit autoritativë 347 Olivari, M. G., Tagliabue, S., & Confalonieri, E. (2013). Loc.cit. 195

204 raportojnë më pak sjellje ekstremisht të papërshtatshme të fëmijëve të tyre, krahasuar me dy stilet te tera të prindërimit. 5.3 Diskutim mbi gjetjet e hipotezave të studimit Më sipër, u përshkrua një panoramë e gjerë e situatës së stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre parashkollorë. Më tej u ndërmor një studim i thelluar, duke aplikuar një dizajn kuazi-eksperimentale, që konsistoi në realizimin e një ndërhyrje, për të testuar nëse përmes prezantimit të disa teknikave disiplinuese të dhëna me anë të një Programi Prindërimi Pozitiv (3 P) mund të sillte ndryshim në reduktimin e disa prej sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Ky studim synon të hulumtojë mbi tre hipoteza. Hipoteza e parë (H1(a.b,c)) u testua me të dhënat e mbledhura nga përgjigjet e kampionit të studimit përshkrues (N=1827), ndërsa dy hipotezat e tjera (H2) dhe (H3) u testuan me të dhënat e grumbulluara nga përgjigjet e kampionit të studimit të kuazieksperimentit (N=20). Në vijim diskutohet testimi i hipotezave të këtij studimi. H1: Ekziston një korrelacion domethënës ndërmjet stileve të prindërimit dhe papërshtatshmërisë sjellore të fëmijëve parashkollorë. Hipoteza e parë e këtij studimit synonte të testonte lidhjen midis stilit autoritativ të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. 94% e prindërve të kampionit të studimit përshkrues (N=1827) kanë raportuar se përdorin praktika të stilit autoritativ të prindërimit për të disiplinuar fëmijët e tyre parashkollorë. Ky rezultat ka konsistencë me raportimin e papërshtatshmërisë në sjellje. Pavarësisht se vetëm 7.1% e prindërve kanë raportuar sjellje të fëmijëve lehtësisht të papërshtatshme dhe 55.1% e tyre kanë raportuar për nivele të moderuara të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Mbështetur në dijet teorike dhe empirike të mëparshme u prit ekzistenca e një lidhjeje negative midis stilit autoritativ të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve Kjo i referohet faktit se stili autoritativ i prindërimit konsiderohet si stili i përdorimit të praktikave pozitive të disiplinimit të fëmijëve dhe mundëson më pak sjellje problematike. Për të testuar këtë 348 Baumrind, D., & Black, A. E. (1967). Loc.cit. 349 Lamborn, S. D., Mounts, N. S., Steinberg, L., & Dornbusch, S. M. (1991). Loc.cit. 196

205 hipotezë u përdorën analizat inferenciale si: analiza korrelacionale e Pearson për të eksploruar natyrën e lidhjes midis këtyre dy variablave dhe analiza ANOVA për të identifikuar nëse ka ndonjë ndryshim në sjelljet e papërshtatshme të shfaqura nga fëmijët sipas stileve të prindërimit, që përdorin prindërit e tyre për disiplinim. Nga analiza korrelacionale midis stilit të prindërimit autoritativ dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë u gjet një marrëdhënie negative dhe statistikisht domethënëse ndërmjet këtyre dy variablave, r=-0.21, p<0.01. Kjo do të thotë se prindërit që përdorin praktika disiplinuese të prindërimit autoritativ, të cilat ndryshe janë konsideruar si praktika të prindërimit pozitiv, kanë fëmijë që shfaqin më pak sjellje të papërshtatshme. Kjo i përgjigjet mënyrës së disiplinimit prindëror, e cila duke përfshirë sjellje si diskutimi me fëmijët për gabimet e tyre, mbështetja e fëmijës, përfshirja e fëmijës në vendimet e marra në familje, etj., sjell kuptueshmëri më të lartë të praktikave të prindërimit nga ana e fëmijës dhe për rrjedhojë edhe nivel më të lartë të ndjekjes së udhëzimeve dhe këshillave të prindërve. Ajo që është më e rëndësishme në këtë marrëdhënie është mungesa e këmbënguljes dhe sjelljes negativiste (në të kundërt të udhëzimit prindëror) nga ana e fëmijës. Kjo gjetje mbështetet edhe në studimin e ndërmarrë nga Baumrind, e cila përzgjodhi fëmijë të moshës parashkollore studimin e parë të saj mbi stilet e prindërimit, ajo identifikoi tri grupe të fëmijëve parashkollorë që shfaqën modele të ndryshme të sjelljes: fëmijët asertivë, të vetësigurt, vetëkontrollues, të gjallë dhe të shoqërueshëm; grupi i dytë ishin fëmijët e tërhequr, mosbesues dhe të pakënaqur dhe në grupin e tretë ishin fëmijët me vetëkontroll ose vetësiguri të ulët dhe të tërhequr nga ngjarjet e reja. Duke u bazuar në vëzhgimet në shtëpi, laborator dhe intervistat e prindërve, Baumrind identifikoi tri stile prindërimi të shoqëruara me këto tri modele të sjelljes së fëmijëve. Stili autoritativ shoqërohej me sjelljen asertive dhe të vetësigurt të fëmijës, stili autoritarian shoqërohej me sjelljen e tërhequr dhe të shkëputur të fëmijës dhe stili lejues shoqërohej me sjelljet e fëmijëve që kishin vetëkontroll dhe vetësiguri të ulët 350. Për të sjellë të dhëna mbështetëse të marrëdhënies negative që qëndron ndërmjet stilit të prindërimit autoritativ dhe sjelljeve të papërshtatshme, u testua edhe 350 Baumrind, D. (1967). Loc. Cit. 197

206 marrëdhënia ndërmjet dimensioneve stilistike të stilit autoritativ të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Dhe ashtu sikurse pritej, sjelljet e papërshtatshme lidheshin negativisht me të katërt dimensionet e stilit autoritativ të prindërimit, ku lidhja më e fortë është me dimensionin e qetësisë të këtij stili, r=-0.20, p<0.01. Marrëdhënie negative dhe statistikisht domethënëse rezulton edhe me dimensionin e ngrohtësisë, r=-0.16, p<0.01; dimensionin e arsyetimit, r=-0.19, p<0.01; dhe dimensionin demokratik, r=-0.17, p<0.01. Kështu, fëmijët kryejnë më pak sjellje të papërshtatshme sa më shumë prindërit e tyre të shfaqin ngrohtësi duke qenë të afërt me ta, duke treguar keqardhje sa herë fëmija e tyre është i lënduar apo duke shprehur dashurinë fëmijës përmes përqafimeve dhe puthjeve. Po ashtu, sa më shumë prindërit e të arsyetojnë me fëmijën për rregullat e disiplinimit që ata vendosin, duke i shpjeguar pasojat e sjelljes së papërshtatshme që fëmija kryen apo të ndjekin një përfshirje demokratike, duke e inkurajuar fëmijën që të shprehet lirshëm edhe kur nuk pajtohen me atë çka prindërit kërkojnë aq më pak do të sillen në mënyrë të papërshtatshme fëmijët e tyre. Së fundi, sa më shumë të qetë të shfaqen prindërit kundrejt sjelljeve të fëmijëve duke treguar durim dhe duke luajtur, aq më pak do të shfaqin fëmijët e tyre sjellje të papërshtatshme. Në këtë mënyrë prindërit lejojnë që fëmija të kuptojë se pse është e gabuar të veprojë në një mënyrë, duke mos e detyruar fëmijën të bindet pa e kuptuar se çfarë ka ndodhur, por thjesht dhe vetëm sepse prindi (autoriteti) ka urdhëruar kështu. Sa më shumë fëmija të kuptojë në këtë moshë çfarë është e drejtë apo e gabuar dhe më së shumti, të jetë i bindur për atë që është e drejtë dhe e gabuar, ai/ajo do të sillet konform bindjeve të së drejtës. Stili autoritativ i prindërimit rezulton se parashikon papërshtatshmërinë e sjelljeve me R 2 =5%, që do të thotë se ka arsye apo faktorë të tjerë që i shtyjnë fëmijët, që kanë prindër me këtë stil prindërimi, të kryejnë sjellje të papërshtatshme ose jo. Një nga këta faktorë lidhet me stresin, duke bërë që prindërit që shfaqin nivele të larta stresi janë më të prirur për t u përfshirë në praktika të ashpra disiplinimi të ngjashme me ato që gjenden në prindërimin autoritarian Leschied, A., Chiodo, D., Nowicki, E., & Rodger, S. (2008). Loc.cit. 352 Laskey, B. J., & Cartwright Hatton, S. (2009). Loc.cit. 198

207 Studime të ngjashme, me studimin aktual kanë zbuluar marrëdhënie negative statistikisht të rëndësishme ndërmjet dimensioneve të tilla të prindërimit si mbështetjes prindërore, kontrollit të sjelljes, dhënies së autonomisë dhe sjelljeve problematike apo të papërshtatshme që shfaqin fëmijët e moshës parashkollore. Përkatësisht, të gjitha dimensionet e stilit autoritativ parashikojnë, edhe pse në një masë më të vogël nga i gjithë stili në tërësi, pakësimin e sjelljeve e papërshtatshme. Kështu, dimensioni i ngrohtësisë në këtë stil ndikon në masën R 2 = 3% për pakësimin e sjelljeve të papërshtatshme, po ashtu edhe dimensioni i arsyetimit pakëson sjelljet e papërshtatshme në të njëjtën masën R 2 =3%. Së fundi, dimensioni i qetësisë i ndikon sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve në masën R 2 =4%. Kjo rënie e parashikimit të zbutjes së sjelljeve të papërshtatshme kur stili autoritativ i prindërimit zbërthehet në dimensione është e logjikshme, pasi vetëm njëri nga dimensionet veçmas, ka ndikim më të vogël sesa të katër dimensionet së bashku, që përbëjnë një ideologji më të kompletuar prindërimi 355. Pavarësisht se ekziston një marrëdhënie negative domethënëse ndërmjet stilit autoritativ të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, ajo është e vogël, duke lënë kështu të kuptohet se sjelljet e papërshtatshme kontrollohen edhe nga faktorë të tjera dhe jo vetëm nga stili autoritativ i prindërimit, siç mund të jetë konstrukti i temperamentit, dinamikat në familje, etj. Për të mbështetur më tej marrëdhënien e stilit të prindërimit me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve u testua marrëdhënia e sjelljeve të papërshtatshme me dy stilet e tjera të prindërimit, stilin autoritarian dhe stilin lejues të prindërimit si dhe dimensionet e tyre përkatëse. Stili autoritarian dhe stili lejues kanë marrëdhënie pozitive dhe statistikisht domethënëse me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve. Kjo gjetje mbështetet jo vetëm në kontekstin shqiptar, por edhe në studime të ndërmarra në kontekste të tjera, siç rezulton në studimin e Thompson dhe Richards ku u vu re fëmijët të cilët rriteshin në një kontekst familjar ku prindërit praktikonin praktika të prindërimit autoritarian 353 Hill, N. E., & Bush, K. R. (2001). Loc. Cit Hill, N. E., Bush, K. R., & Roosa, M. W. (2003). Loc. Cit. 355 Shinner, R. L., Buss, K. A., McClowry, S. G., Putnam, S. P., Saudino, K. J., & Zentner, M. (2012). Loc. Cit. 199

208 shfaqën problematika në zhvillimin e tyre psikologjik dhe po ashtu sjelljet e papërshtatshme ishin më të shpeshta 356. Studime të tjera shkojnë më tej duke evidentuar se këto probleme të sjelljes mund të shkojnë deri në kufijtë e sjelljeve kriminale te fëmijët dhe se prindërimi autoritarian mund të jetë një faktor risku për zhvillimin e problemeve të sjelljeve te fëmijët 357. Po ashtu, gjetjet e një tjetër studimi treguan se stili lejues i prindërimit kishte marrëdhënie statistikisht të rëndësishme me problemet internalizuese të sjelljes, ndërsa stili autoritarian i prindërimit korrespondonte me rritje të sjelljeve eksternalizuese Përkatësisht këto marrëdhënie kanë vlerat r=0.37, p<0.01 për stilin autoritarian të prindërimit dhe sjelljes së papërshtatshme të fëmijës, dhe r=0.34, p<0.01 për stilin lejues të prindërimit dhe papërshtatshmërinë e sjelljeve të fëmijës. Kjo do të thotë se prindërit që përdorin stilin autoritarian apo atë lejues të prindërimit kanë fëmijë që shfaqin më shumë sjellje të papërshtatshme dhe në një nivel statistikisht domethënës. Ajo që bie në sy nga ky studim është se, pavarësisht se marrëdhëniet mes sjelljeve të papërshtatshme dhe të tre stileve të prindërimit, janë statistikisht domethënëse, marrëdhënia pozitive mes sjelljeve të papërshtatshme dhe stilit të prindërimit autoritarian dhe lejues është më e madhe në vlerë sesa marrëdhënia negative mes sjelljeve të papërshtatshme dhe stilit të prindërimit autoritativ. Kjo do të thotë se stili i prindërimit autoritarian dhe stili i prindërimit lejues shkaktojnë shfaqjen e më shumë sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë nga sa mundet të parandalojë stili i prindërimit autoritativ. Studiuesit që kanë shqyrtuar kampione prindërish në Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë raportuar se prindërit të cilët përdorin praktika që ngjasojnë me stilin autoritarian të prindërimit priren të nxisin nivele të ulëta të aftësive sociale (p.sh., konceptin për veten dhe rezultatet akademike) dhe një gamë të gjerë problematikash të tilla si çrregullime të sjelljes, sjellje problematike të drejtuar së jashtmi dhe marrëdhënie konfliktuale me moshatarët 359. Po ashtu, një studim tjetër i kryer me kampion prindërish të klasës së mesme evropiane- 356 Thompson, A., Hollis, C., & Richards, D. (2003). Loc. Cit. 357 Leschied, A., Chiodo, D., Nowicki, E., & Rodger, S. (2008). Loc. Cit. 358 Loc.cit. 359 Steinberg, L., Mounts, N. S., Lamborn, S. D., & Dornbusch, S. M. (1991). Loc.cit. 200

209 amerikane, kanë treguar se stili autoritarian i prindërimit shoqërohet me efektet më negative dhe problematike psikosociale te fëmijët 360. Fortësia e këtyre korrelacioneve provohet edhe nga analiza e regresionit dhe madhësia e efektit. Duke e konsideruar stilin e prindërimit autoritarian dhe atë lejues si variablin e pavarur për të vlerësuar kahun e kësaj marrëdhënie dhe ndryshimin që do të pësojë sjellja e papërshtatshme e fëmijës nga ndryshimi i stilit të prindërimit u vu re se stili autoritarian është ai që parashikon më shumë ndodhjen e sjelljeve të papërshtatshme. Kështu, sjelljet e papërshtatshme parashikohen në masën R 2 =13% nga stili autoritarian i prindërimit, ndërsa parashikohen në masën në R 2 =11% nga stili lejues i prindërimit, përkundrejt masës R 2 =5% që stili autoritativ i prindërimit parashikonte parandalimin e sjelljeve të papërshtatshme. Nëse karakteristikat e stilit autoritarian apo lejues të prindërimit dominojnë praktikat e disiplinimit të fëmijëve, kjo do të sjellë që edhe sjelljet e papërshtatshme të tyre të bëhen më këmbëngulëse dhe më të shpeshta apo më keq akoma këto sjellje përshkallëzohen. Kjo vërteton idenë se fëmijët, kur nuk i kuptojnë udhëzimet e marrë nga prindërit apo kur nevojat e tyre nuk merren parasysh, atëherë ata rrisin gjasat për të kryer sjellje të papërshtatshme. Po ashtu, si stili i prindërimit autoritarian dhe stili i prindërimit lejues në tërësi, edhe dimensionet e tyre përkatëse tregojnë se ndikojnë veçmas në sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve. Kështu, sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve kanë marrëdhënie statistikisht domethënëse me dimensionet e prindërimit autoritarian dhe po ashtu, statistikisht domethënëse është marrëdhënia e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve me stilin lejues dhe dimensioneve të tij. Në përgjithësi dimensionet e stilit autoritarian tregojnë një lidhje më të fortë me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve sesa dimensionet e stilit lejues. Më specifikisht, dimensionet që kanë lidhje më të fortë me papërshtatshmërinë sjellore janë përkatësisht, dimensioni i ndëshkimit fizik r=0.41, p<0.01 nga stili autoritarian i prindërimit dhe dimensioni i mungesës së qëndrueshmërisë r=0.31, p<0.01 nga stili lejues i prindërimit. 360 Bush, K. R., & Peterson, G. W. (2008). Op.cit, f

210 Dimensioni i ndëshkimit fizik i stilit autoritarian të prindërimit është në vetvete edhe dimensioni me lidhjen më të fortë me papërshtatshmërinë e sjelljeve të fëmijës krahasuar me të gjitha dimensionet e të tre stileve të ndryshme të prindërimit, duke e bërë këtë dimension, që nga kultura shqiptare konsiderohet si praktikë e mirë disiplinimi, në fakt, praktikën më të dobët të disiplinimit. Kështu, dimensioni i ndëshkimit fizik është praktika e disiplinimit më pak e efektshme nga të gjitha dimensionet e të tre stileve të prindërimit. Ashtu sikurse tregohet edhe në studimin e Lengua, disiplina fizike korrelon pozitivisht me sjelljet agresive dhe ndjenjat negative, që fëmijët përjetojnë. Përdorimi i disiplinës së ashpër fizike mund të rrisë sjelljet internalizuese dhe eksternalizuese te fëmijët dhe mund të rezultojë në nivele më të larta ankthi, ndërsa disiplina e butë, pa ndëshkim fizik është më efektive për të pasur kompliancë me fëmijët dhe njëkohësisht fëmijë më të qetë 361. Gjithashtu, në lidhje me dimensionin e ndëshkimit fizik vlen të theksohet se pas fazës së pilotimit, katër nga pohimet e hequra prej versionit origjinal, që rezultuan të kishin mesataren më të ulët i përkisnin këtij dimensioni. Këto pohime lidheshin me praktika disiplinimi të tilla si godas me shuplakë fëmijën sa herë që nuk bindet, e tërheq dhe e shtyj fëmijën kur sillet keq, kanë rezultuar të kenë mesatare të ulët jo vetëm me kampionin e prindërve shqiptar, por gjithashtu, edhe në versionin origjinal të Robinson, Hart, Mandleco dhe Olsen 362 dhe po ashtu në studime të tjera ndërkulturore 363. Gjykohet se këto pohime i referohen praktikave disiplinuese, që nuk aplikohen me fëmijët e moshës parashkollore dhe se prindërit janë të informuar apo kanë brendësuar se këto forma janë të dëmshme dhe se nëse ata keqtrajtojnë fëmijët e tyre ata ndëshkohen edhe ligjërisht, në një epokë ku fëmijët mbrohen nga konventa ndërkombëtare. Po ashtu, edhe ashpërsia verbale (r=0.33, p<0.01) dhe strategji të tjera ndëshkuese (r=0.31, p<0.01), që janë dimensionet e tjera të stilit të prindërimit autoritarian, ndikojnë në shpeshtësinë e sjelljeve të papërshtatshme. Këto dimensione të stilit të prindërimit autoritarian parashikojnë sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve në një masë të madhe. Duke filluar nga dimensioni i 361 Lengua, L. J. (2008). Loc.cit. 362 Robinson, C. C., Mandleco, B., Olsen, S. F., & Hart, C. H. (1995). Loc.cit 363 Robinson, C. C., Hart, C. H., Mandleco, B. L., Olsen, S. F., Russell, A., Aloa, V., Jin, Sh., Nelson, D. A., Bazarskaya, N. (1996). Loc.cit. 202

211 ndëshkimit fizik, i cili parashikon ngjarjet e sjelljeve të papërshtatshme në masën R 2 =16%. Duke i ndëshkuar fëmijët fizikisht, prindërit u japin atyre disa teknika të sjelljes së papërshtatshme dhe të dhunshme. Edhe duke shprehur dimensionin e ashpërsisë verbale, i cili parashikon ndodhjen e sjelljeve të papërshtatshme në masën R 2 =11%, edhe me sjellje të tjera ndëshkuese, të cilat parashikojnë sjelljet e papërshtatshme në masën R 2 =10%, prindërit nuk kanë bërë gjë tjetër përveçse u kanë dhënë fëmijëve shembuj të dhunshëm (fizikisht apo verbalisht) pa u shpjeguar atyre se pse po ndëshkohen. Kjo, padyshim do të bëjë që fëmijët të revoltohen më shumë dhe me dëshirën për të ruajtur dinjitetin, instinktin për të mbijetuar në një mjedis të dhunshëm, ndjenjën negativiste që karakterizon vetë fëmijët, etj., ata do të vazhdojnë të sillen në të njëjtën mënyrë, në mos duke intensifikuar sjelljet e tyre të papërshtatshme. Dimensioni që parashikon më pak shfaqjen e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve është dimensioni i urdhërimit, i cili parashikon ndodhjen e këtyre sjelljeve në masën R 2 =2%. Një urdhër i dhënë pa shpjegime, dhe pa teknika bindëse, nuk do të bëjë gjë tjetër veçse të anashkalohet nga fëmijët dhe të mos zbatohet, duke u shndërruar kështu në sjellje të papërshtatshme. Një nga arsyet që ky dimension parashikon më pak sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve krahasuar me dimensionet e tjera lidhet me faktin se pohime të tilla si prindi i tregon fëmijës se çfarë duhet të bëjë apo e qorton dhe kritikon fëmijën që të bëhet më i mirë, lidhet me besimin se fëmijët e moshës parashkollore janë ende të vegjël dhe se prindërit duhet të jetë vazhdimisht për të treguar se çfarë duhet të bëjë. Besime të tilla si Unë jam prindi dhe unë e di më mirë se kushdo se çfarë duhet të bëjë fëmija im e vendosin fëmijën në një pozicion pasiv dhe të varur nga dëshirat dhe pritshmëritë e prindërve. Megjithatë, ky është një dimension i prindërimit autoritarian dhe ashtu sikurse u tregua edhe më lart, ai ka një lidhje pozitive me sjelljet e papërshtatshme. Duket se praktikat autoritariane të prindërimit kanë si emërues të përbashkët atë që Barber (1997; 2002) kontroll psikologjik ndaj fëmijëve dhe që karakterizohet nga sjellje të ekzagjeruara, të paarsyeshme dhe ndëshkuese të prindërve që pengojnë zhvillimin e autonomisë psikologjike te fëmijët. Prindërit ndërhyjnë në aktivitetet e fëmijës, ushqejnë ndjenjat e fajit dhe tërheqjen sociale ose një sërë praktikash socializuese që mund të kenë pasoja të ndryshme në zhvillimin e fëmijëve 364. Në 364 Bugental, D. B., & Grusec, J. E. (2006), Op.cit., f

212 rastin e prindërve që përdorin kontrollin psikologjik ndërhyrës, ata priren të vlerësojnë pajtueshmërinë dhe nuk bëjnë marrëveshje me fëmijët, duke i ofruar fëmijëve të tyre më pak mundësi për të bërë zgjedhje. Studimet kanë treguar se kontrolli psikologjik që prindërit ushtrojnë ndaj fëmijëve të tyre është parashikues i vetëvlerësimit të ulët, sjelljeve problematike dhe të papërshtatshme Në anën tjetër të stileve të prindërimit qëndron stili i prindërimit lejues, dimensionet e të cilit parashikojnë gjithashtu një incidencë të lartë të sjelljeve të papërshtatshme. Duke filluar nga mungesa e qëndrueshmërisë në masën R 2 =10%, te dimensioni i vetëbesimit që parashikon sjelljet e papërshtatshme në masën R 2 =4%, deri te dimensioni që i parashikon më pak këto sjellje, që është dimensioni i injorimit të sjelljeve R 2 =2%. Siç shihet, dimensioni i mungesës së qëndrueshmërisë që përbëhet nga pohime të tilla si fëmija kërcënohet se do të ndëshkohet më shpesh sesa ndëshkohet në të vërtet apo fëmija korruptohet me shpërblime që të merret pëlqimi i tij, tregojnë se këto praktika prindërimi nxisin konfuzionin dhe pasigurinë, ankthin dhe rebelimin ndaj prindërve dhe që nxisin më tej përfshirjen në sjellje të papërshtatshme. Kështu, vërtetohet lidhja që ekziston midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve duke shënuar një marrëdhënie statistikisht të rëndësishme, pavarësisht madhësisë të efektit, ndërmjet stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, por edhe ndërmjet çdo dimensioni përkatës të stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Stili i prindërimit autoritarian, i cili karakterizohet nga përdorimi i formave të ashpra të ndëshkimit, të paarsyeshme me qëllim që fëmija të pajtohet me idetë e prindërve dhe stili i prindërimit lejues, i cili karakterizohet nga nivele të larta të pranimit dhe autonomisë së dhënë për fëmijët në mungesë të disiplinimit dhe kontrollit të sjelljes, janë dy stile prindërimi që nxisin sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve. Në të kundërt, stili i prindërimit autoritativ, i cili karakterizohet nga praktika demokratike, arsyetuese, komunikuese, ku fëmija trajtohet si i barabartë dhe jo i nënshtruar apo padron i prindërve, është ai që mundet të zbusë sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. 365 Bush, K. R., Peterson, G. W., Cobas, J. A., & Supple, A. J. (2002). Loc.cit. 366 Linver, M. R., & Silverberg, S. B. (1997). Loc.cit. 204

213 Për të bërë dallimin midis stileve të prindërimit, marrëdhënia e tyre u testua edhe nëpërmjet analizës së variancës ANOVA. Përmes kësaj analize u synua të zbulohej nëse kishte ndonjë ndryshim ndërmjet stileve të ndryshme të prindërimit në raport me sjelljet e papërshtatshme që shfaqin fëmijët. Analiza ANOVA tregoi se grupet janë të ndryshme mes njëri tjetrit, por kjo analizë nuk mund të tregojë se cili grup, në rastin e studimit aktual, cili stil prindërimi shoqërohet me më të pak sjellje të papërshtatshme të kryera nga fëmijët parashkollorë. Kështu, për të përcaktuar cilësisht ndryshimin e grupeve me njëri tjetrin, u përdor testi post hoc i Tukey. Testi post hoc, që rekomandohet në rastet kur të dhënat plotësojnë kriterin e homogjenitetit dhe analiza e variancës rezulton statistikisht e rëndësishme F(2, 1824) = 17.30, p <0.01, është testi Tukey HSD. Rezultatet e këtij testi tregojnë rëndësinë statistikore në krahasimet ndërmjet stileve të prindërimit, të krahasuar në çifte në lidhje me sjelljet e papërshtatshme që shfaqin fëmijët e tyre. Ndërkohë që nuk vërehet asnjë ndryshim statistikisht i rëndësishëm ndërmjet sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve me prindër autoritarianë apo me prindër lejues (p=0.55), ka një ndryshim statistikisht domethënës në sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve që rriten nga prindër që aplikojnë stilin autoritativ të prindërimit krahasuar me të tjerët. Kjo do të thotë që prindërit autoritativë janë në gjendje të disiplinojnë më mirë fëmijët e tyre dhe për pasojë këta të fundit shfaqin më pak sjellje të papërshtatshme. Nga ana tjetër nuk ka rëndësi nëse stili i prindërimit është autoritarian apo lejues, pasi të dyja këto stile prindërimi raportojnë të njëjtin nivel sjelljesh të papërshtatshme për fëmijët e tyre. H2: Ekziston një korrelacion midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë nën efektin moderator të temperamentit të fëmijëve. Hipoteza e dytë e studimit eksploron marrëdhënien midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, nën efektin moderator të temperamentit. Në këtë studim temperamenti është konsideruar një variabël moderator i sjelljeve të 205

214 papërshtatshme të fëmijëve, qasje kjo e mbështetur në të dhënat teorike dhe empirike të mbledhura nga studime të ndryshme Kjo hipotezë u testua me të dhënat e mbledhura nga kampionin i studimit të kuazi-eksperimentit (N=20), duke marrë sërish për bazë të dhënat e raportuara nga prindërit për fëmijët e tyre, mënyrën sesi ata sillen dhe veçori të temperamentit të tyre. Konstrukti i temperamentit u mat nëpërmjet tre dimensioneve reagueshmëria emocionale (nivele të larta të emocioneve pozitive), afekti negativ dhe vetërregullimi. Bazuar në dijen empirike, këto tre dimensione janë cilësuar si konstrukte qendrore të temperamentit, veçanërisht në moshën parashkollore dhe fëmijërinë e mesme Dimensioni i reagueshmërisë emocionale, që ndryshe përmendet në studime si dimensioni i ekstraverisonit përfshin karakteristika të tilla të temperamentit që lidhen me nivelin e aktivitetit motorik/lëvizshmërinë e fëmijës, nivel e lartë të kënaqësisë, qasjen pozitive ndaj situatave të këndshme si dhe mungesën e turpit dhe pasiguri ndaj situatave të reja. Profili i fëmijës, i cili ka pikët mesatare më të lartë në këtë dimension, paraqitet si një fëmijë që ka shumë energji, kënaqet lehtësisht dhe shpesh nxitohet të përfshihet në situata loje me moshatarët. Këtij fëmije i pëlqen që të takojë njerëz të rinj dhe të vizitojë vende të reja. Dimensioni i afektit negativ përbëhet nga karakteristika të tilla si zemërimi, parehatia, trishtimi, vështirësia për tu qetësuar dhe frika. Profili i fëmijës që mbledh pikët mesatare më të larta në këtë dimension, është ai i një fëmije që shfaq shpesh frustrimin apo parehatinë dhe trishtohet lehtësisht kur nuk është në gjendje që të përfundojë një detyrë të dhënë apo të zgjedhur vet. Po ashtu, prindërit e kanë të vështirë ta qetësojnë këtë fëmijë pas një situate kur ai është mërzitur. Dimensioni i vetëkontrolli përbëhet nga karakteristika të tilla si kontrolli, frenimi, fokusimi i vëmendjes, intensitet i ulët i kënaqësisë dhe ndjeshmëri perceptuese. Fëmijët që grumbullojnë një mesatare të lartë të pohimeve që shprehin këto karakteristika, shijojnë ritmin e këngëve dhe të poezive. Kur ata angazhohen në ndonjë detyrë shfaqin përqendrim të lartë dhe ndjekin me vëmendje rregullat dhe 367 Sanson, A., Oberklaid, F., Pedlow, R., & Prior, M. (1991). Loc.cit. 368 Ramos, M. C., Guerin, D. W., Gottfried, A. W., Bathurst, K., & Oliver, P. H. (2005). Loc.cit. 369 Gallitto, E. (2015). Loc.cit. 370 Putnam, S. P., & Rothbart, M. K. (2006). Loc.cit. 371 Rothbart, M. K., & Bates, J. E. (2006). Loc.cit. 206

215 udhëzimet dhe nëse diçka ndryshon në mjedisin përreth, këta fëmijë e vënë re menjëherë. Analiza e korrelacionit të pjesshëm midis sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve dhe stileve të prindërimit, duke kontrolluar këtë marrëdhënie me temperamentin e fëmijëve tregoi se marrëdhënia midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, për kampionin e kuazi-eksperimentit, nuk rezulton statistikisht e rëndësishme kur moderohet nga variabli i temperamentit të fëmijëve. Mungesa e korrelacionit gjykohet të jetë rezultat i numrit të vogël të pjesëmarrësve në dizajnin e kuazi-eksperimentit. Po ashtu, mungesa e variancës në rastet e marra në studim në këtë kampion nuk mundëson përkimin mes variablave për të mundësuar testimin e korrelacionit. Gjithashtu, një tjetër arsyetim mund të jetë se efekti moderator i temperamentit nuk mund të shfaqet në këtë kampion, duke ditur që rezultatet e dimensionit të temperamentit nuk tregojnë për karakteristika ekstreme (prezencë të theksuar apo mungesë) dhe në këto kushte, temperamenti gjykohet si një variabël, pa efekt statistikisht domethënës, gjetje kjo, që mbështet edhe në studimin e Gallitto 372. Pra, në rastet kur karakteristikat e temperamentit të fëmijëve vlerësohen si mesatare dhe të ulëta, pra fëmijët nuk kanë temperament të vështirë, efekti i tij në marrëdhënien midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të fëmijëve mbetet i zbehtë, pra jo statistikisht i rëndësishëm. Po ashtu, madhësitë e efektit të studimeve në studime të ndryshme kanë rezultuar të jenë modeste dhe kjo tregon se mund të ketë faktorë të tjerë që e moderojnë marrëdhënien midis temperamentit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. Në vetvete temperamenti është një konstrukt i vështirë për t u matur e aq më shumë i vështirë për t u vlerësuar nga prindërit të cilët kanë tendencën të shohin fëmijët e tyre si fëmijë të lehtë apo fëmijë të vështirë për t u menaxhuar, vlerësime këto që nuk janë domosdoshmërisht të mirëqena dhe të dukshme nga sytë e prindërve. 372 Gallitto, E. (2015). Loc.cit. 207

216 Kështu, konkludohet se hipoteza e dytë që synoi të testonte lidhjen midis temperamentit dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë, nuk mundi të provohet. H3: Përvetësimi i praktikave të prindërimit pozitiv do të ndikojë në zbutjen e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. Hipoteza e tretë e këtij studimi lidhet drejtpërdrejt me ndërhyrjen kuazieksperimentale në praktikat e disiplinimit të prindërve përmes programit të prindërimit pozitiv 3P. Kjo hipotezë synon të vlerësojë nëse edukimi i prindërve përmes shembujve të prindërimit pozitiv, të prezantuara në modulet e trajnimit të 3P, do të ketë efekt në zbutjen e sjelljeve të papërshtatshme që fëmijët e këtyre prindërve shfaqin. Praktikat e prindërimit pozitiv me të cilat u prezantuan prindërit gjatë trajnimit dhe që ata mundën të përvetësojnë e të praktikojnë gjatë komunikimit me fëmijët e tyre, u përkthye në më shumë praktika të prindërimit autoritativ. Kjo do të thotë se përmes prezantimit dhe përvetësimit të praktikave të prindërimit pozitiv synohet të arrihet stili i prindërimit autoritativ Diskutim për ndryshimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve si pasojë e ndërhyrjes me 3P Analiza statistikore e ndërmarrë për të analizuar efektin e ndërhyrjes eksperimentale përmes programit të prindërimit pozitiv (variabli i pavarur) te sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve (variabili varur) është analiza e testit t. Kjo është zgjedhur si forma më e mirë e analizës nëse synimi është krahasimi i dy grupeve me njëri tjetrin dhe evidentimi nëse këto grupe janë të ndryshme përmes krahasimit të mesatareve të tyre. Në këtë rast, vlerësohet se variabli i manipuluar që janë praktikat disiplinuese të prindërimit, të cilat do të modifikohen nga trajnimi përmes programit 3P, ka pasur ndikim mbi variablin që matet, i cili është sjellja e papërshtatshme e fëmijëve. Për të realizuar këtë matje, sugjerohet që të ndërmerren dy lloje të testit t që janë: testi t për kampion të varur dhe testi t për kampion të pavarur. Diskutim për analizën e testit t për kampion të varur Matje të stileve të prindërimit, sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve dhe temperamentit të tyre, u realizuan para dhe pas ndërhyrjes në grupin eksperimental 208

217 dhe grupin e kontrollit. Grupi eksperimental ishte i vetmi grup në të cilin u aplikua ndërhyrja, N=10 nëna, që pranuan të ndiqnin modulet e programit 3P. Ndërsa me N=10 nëna, të cilat u rekrutuan për grup kontrolli u realizuan matjet për të krahasuar vlerësimin e ndryshimit. Të dhënat përshkruese të ndryshimit të mesatares për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të nënave pjesëmarrëse në grupin eksperimental, në kohën para (t1) dhe pas ndërhyrjes (t2), tregojnë një ndryshim me 32.8 pikë më pak në kohën pas ndërhyrjes. Këto të dhëna përshkruese të mesatares së sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve në grupin eksperimental janë në një nivel rënieje pak më shumë se përgjysmimi i mesatares së shfaqjes së sjelljeve të papërshtatshme, Msjelljet e papërshtatshme gr.eksp._t1 =64.2, DS_t1 =34.33, Msjelljet e papërshtatshme gr.eksp._t2=31.40, DS_t2= Po ashtu, përgjysmim ka edhe devijimi standard i cili tregon se fëmijët e përfshirë në grupin eksperimental bëhen më të ngjashëm me njëri tjetrin në përfundim të ndërhyrjes dhe njëkohësisht shfaqin më pak sjellje të papërshtatshme pas përfundimit të ndërhyrjes. Shkalla matëse e përdorur për vlerësimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve është sërish ISFE, e cila rezultoi me besueshmëri të shkëlqyer në të dy kohët e ndërhyrjes eksperimentale, mbi 0.90, siç u diskutuan më sipër në rubrikën 5.2. Diskutim për besueshmërinë e shkallëve matëse. Korrelacioni me kampion të varur për instrumentin rezultoi r=0.89, p<0.001, çka tregon për një konsistencë të lartë të kuptueshmërisë të shkallës dhe përgjigjeve të nënave pjesëmarrëse. Kjo do të thotë se besueshmëria e brendshme e shkallës është shumë e lartë në këtë grup dhe rezultatet kanë qëndrueshmëri. Kështu, bazuar në këto të dhëna mund të gjykohet mbi analizën e testit t për të vlerësuar ndryshimin e pësuar nga ndërhyrja eksperimentale përmes programit të prindërimit pozitiv. Testi t për grupin eksperimental vërteton që ka një ulje të ndjeshme të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të grupit të eksperimentit, ashtu siç u vërtetua edhe nga të dhënat përshkruese për këtë grup, nga mesatarja në kohën t1 në kohën t2, M1 = 64,2 dhe M2= 31,4. Vlera e testit t është t (8) = 5.22, p < 0.01, dhe ky ndryshim është statistikisht i rëndësishëm. Kjo do të thotë se fëmijët e grupit eksperimental kanë një rënie të incidencës së sjelljeve të papërshtatshme që 209

218 përfaqësohet nga të dhënat bruto dhe vërtetohen nga testet inferenciale me domethënie të lartë statistikore. E njëjta procedurë u ndoq për të vlerësuar ndryshimin e grupit të kontrollit gjatë kohës së ndërhyrjes. Grupi i kontrollit shërben për të vërtetuar nëse ndryshimi i pësuar nga grupi eksperimental mund t i atribuohet ndërhyrjes apo është një ndryshim që rrjedh vetiu i pandikuar nga ndërhyrja. Mesataret e shënuara nga grupi i kontrollit janë pothuaj të pandryshueshme nga koha t1 në kohën t2 M1= 49.8 dhe M2= Ndryshimi i mesatareve rezulton me një ngritje të lehtë nga koha t1 në kohën t2 me më pak se 1 pikë, 0.90 pikë. Po ashtu pothuaj i njëjtë është devijimi standard në këtë grup në të dy kohët, DS_t1 =24.33, DS_t2 = Kjo do të thotë se fëmijët e nënave të grupit të kontrollit nuk kanë pësuar asnjë ndryshim të mesatares së shfaqjes së sjelljeve të tyre të papërshtatshme pavarësisht ndryshimit të kohës. Po ashtu, grupi ka qëndruar njësoj në homogjenitet me një devijim standard të ulët. Edhe në këtë grup, ashtu si në grupin eksperimental instrumenti shfaq konsistencë të përgjigjeve të pjesëmarrësve në studim. Korrelacioni i shkallës ISFE për grupin e kontrollit është shumë i lartë, pothuaj i plotë dhe statistikisht i rëndësishëm, r=0.995, p< Ky korrelacion flet për konsistencë të përgjigjeve të nënave në këtë grup për raportimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre. Po ashtu, në këtë rast ky korrelacion flet për një përputhshmëri të plotë të rezultateve që në këtë rast mund të përkthehet në mungesë të ndryshimit të rezultateve në grupin e kontrollit. Testi t vërteton se sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të grupit të kontrollit nga matja në kohën t1 në kohën t2 nuk kanë ndryshuar. Vlera e testit t është pothuaj zero t (8) = , p > 0.05 dhe është statistikisht jo domethënëse. Kështu, duke qenë se grupi i eksperimentit ka një ndryshim kaq të madh të shprehur me vlerën t (8) = 5.223, p < 0.001, ndërsa grupi i kontrollit nuk ka ndryshim të shprehur me vlerën t (8) = , p > 0.05, ndryshimi mund t i atribuohet ndërhyrjes me anë të programit të praktikave të prindërimit pozitiv të ofruar për nënat në grupin eksperimental. Kështu nënat kanë aplikuar praktikat pozitive të mësuara nga trajnimi, me fëmijët e tyre, duke rezultuar në uljen e shfaqjes së sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. 210

219 Ndryshimi i sjelljeve, duke qenë një karakteristikë jo e zhvillimit konjitiv apo fizik, të cilat janë fusha të zhvillimit që kanë një tendencë ndryshimi natyrale ndërsa fëmijët kalojnë nga njëri stad i zhvillimit te tjetri, por karakteristika bihejviorale të cilat mësohen nga rregullat dhe normat sociale, nuk pritet të ndodhë vetiu. Kështu vërtetohet nga mungesa e ndryshimit në grupin e kontrollit, i cili pavarësisht se ka kaluar një kohë prej 5 javësh, nuk ka asnjë ndryshim. Ndërkohë, në të njëjtën periudhë, duke u ndryshuar sjelljet e prindërve, është reflektuar një ndryshim i dukshëm dhe domethënës edhe në sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve. Studimet që kanë pasur në fokus ndërhyrjet përmes programeve të prindërimit kanë arritur të provojnë se programet e prindërimit përmirësojnë shëndetin mendor dhe mirëqenien e fëmijëve, përmirësojnë marrëdhëniet në familje dhe në një këndvështrim më të gjerë të ndihmojnë komunitetin Diskutim për analizën e testit t për kampion të pavarur Për të gjykuar më hollësisht mbi ndryshimin e pësuar nga grupi eksperimental u ndërmor analiza e testit t për kampion të pavarur, e cila shërben për të krahasuar rezultatet e grupeve midis tyre në kohën t1 dhe në kohën t2. Kështu u vlerësua ndryshimi ndërmjet grupeve fillimisht në fazën e pre-testit dhe sipas të dhënave përshkruese të mesatareve të tyre rezulton që fëmijët e dy grupeve ndryshojnë në shfaqjen e sjelljeve të tyre në kohën para fillimit të ndërhyrjes. Të dhënat e mesatareve të grupeve pjesëmarrëse në këtë studim tregojnë se grupi i eksperimentit ka më shumë shfaqje të sjelljeve të papërshtatshme në kohën para ndërhyrjes prezantuar nga mesatarja Meksp= 64.2 sesa grupi i kontrollit prezantuar nga mesatarja Mkont= Në anën tjetër, devijimi standard i këtyre grupeve tregon se në grupin eksperimental fëmijët janë më heterogjen në këtë kohë DSeksp =34.33, ndërsa fëmijët e grupit të kontrollit janë deri diku më homogjen DSkont = Edhe në kohën pas ndërhyrjes, qëndron një ndryshim midis grupeve, por ajo që është e re në këtë rast, është se tashmë, janë fëmijët e grupit të kontrollit ata që shfaqin më shumë sjellje të papërshtatshme sesa fëmijët e grupit të eksperimentit. Kështu, në kohën e dytë, fëmijët e grupit eksperimental, të cilët shfaqnin më shumë 373 Sanders, M. R. (2008). Loc.cit. 374 McCart, M. R., Priester, P. E., Davies, H., & Azen, R. (2006). Loc.cit. 211

220 sjellje të papërshtatshme, i kanë ulur sjelljet e papërshtatshme aq shumë sa janë edhe më pak se sjelljet e papërshtatshme të grupit të kontrollit. Siç prezantohet nga mesataret e secilit grup, për grupin eksperimental mesatarja në kohën pas ndërhyrjes me 3P është ulur Meksp= 31.4 ndërsa për grupin e kontrollit vijon të mbetet pothuaj e njëjtë Mkont= 50.7 duke treguar kështu dukshëm kahun e ndryshimit midis grupeve. Sa i përket devijimit standard të këtyre grupeve në kohën pas ndërhyrjes (t2) ndryshim ka vetëm devijimi standard i fëmijëve në grupin eksperimental DSeksp=18.26, ndërsa për grupin e kontrollit mbetet i njëjtë DSkont=24.5. Ajo që vihet re në kohën e dytë, pas ndërhyrjes është se ndërsa fëmijët e grupit eksperimental shfaqnin më shumë sjellje të papërshtatshme sesa fëmijët e grupit të kontrollit në kohën para ndërhyrjes, tashmë, pasi nënat e këtyre fëmijëve kanë zbatuar dhe ushtruar praktika të prindërimit pozitiv, fëmijët shfaqin shumë më pak sjellje të papërshtatshme dhe me devijim standard të zvogëluar. Nga testi t për kampionet e pavarur vërtetohet ndryshimi i përshkruar nga të dhënat bruto të mesatareve të këtyre grupeve. Vlera e testit t për kohën e parë tregon ndryshimin e grupeve t(18)=-5.11, p<0.001 ndërsa në kohën e dytë vlera e testit t tregon se ky ndryshim është thelluar dhe ka mbetur statistikisht i rëndësishëm t(18)=- 8.49, p< Në kushtet e përzgjedhjes së kampionit me konveniencë dhe në mungesë të randomizimit të subjekteve pjesëmarrëse në studim, ishte e pranueshme që grupet të mos ishin të ngjashme në fillim të ndërhyrjes. Por, ajo çka tregohet në këtë rast është qëndrueshmëria e ndryshimit. Po ashtu rëndësia statistikore, në këtë rast mjaftueshëm e lartë, flet për ndryshueshmëri të vazhdueshme të grupeve. Së fundi, mbështetur mbi rezultatet e këtij studimi, vërtetohet se aplikimi i praktikave pozitive të prindërimit pati ndikim në zbutjen e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. Sjellja e fëmijëve parashkollorë nuk është një karakteristikë që ndryshon me kalimin e kohës në gjendje të lirë, por është një karakteristikë që mësohet dhe mund të disiplinohet me anë të praktikave të përshtatshme dhe pozitive të prindërimit. 212

221 5.3.2 Diskutim për ndryshimin e stileve të prindërimit si pasojë e ndërhyrjes me 3P Përveç sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, nëpërmjet programit të ndërhyrjes 3P ndryshoi edhe stili i prindërimit të prindërve pjesëmarrës, të cilët mësuan dhe zbatuan praktika më pozitive të prindërimit. Prindërimi pozitiv ka tipare të stilit autoritativ të prindërimit dhe kjo mbështetet nga të dhënat e studimeve të shumta të ndërmarra për këto variabla. Prindërimi nuk është një karakteristikë e pandryshueshme. Pavarësisht perceptimit shoqëror se prindërimi është diçka instiktive apo e mësuar nga brezi në brez, nga prindërit te fëmijët që do të bëhen prindër të ardhshëm, prindërimi është diçka që evoluon, mësohet dhe mund të përmirësohet, përmes programeve/trajnimeve që promovojnë praktika disiplinuese që mbështeten mbi parime të prindërimit pozitiv. Ndërhyrja 5 javore me programin 3P tregoi që prindërit ishin në gjendje të kuptonin ndryshimin e prindërimit pozitiv dhe atij që ata aplikonin. Pavarësisht, se disa prej tyre N=4 në grupin e eksperimentit dhe N=3 në grupin e kontrollit ishin që në fillim të këtij studimi prindër që aplikonin praktika të stilit autoritativ të prindërimit, fëmijët e tyre shfaqnin sjellje të papërshtatshme që varionin nga sjellje mesatarisht të papërshtatshme në sjellje shumë të papërshtatshme. Më konkretisht, 2 prej nënave në grupin eksperimental me stil prindërimi autoritativ raportuan sjellje mesatarisht të papërshtatshme të fëmijëve të tyre dhe 2 të tjerat raportuan sjellje shumë të papërshtatshme të fëmijëve të tyre. Të tjerë prindër, në grupin eksperimental ishin autoritarianë (N=4) dhe lejues (N=2). Këta prindër arritën të ndryshonin stilin e prindërimit të tyre pas kësaj ndërhyrjeje me programin 3P. Rëndësi më të madhe në këtë rast ka numri i prindërve me stil autoritarian, i cili u zhduk në këtë grup, pas ndërhyrjes eksperimentale dhe numri i prindërve me stil autoritativ dhe lejues u rrit përkatësisht me 2 prindër. Në kohën t2 u vunë re se praktikat e prindërimit autoritarian nuk janë më prezent te nënat e grupit të eksperimentit. Katër nëna që në kohën t1 raportuan se përdornin praktika të prindërimit autoritarian, në kohën t2, rezultojnë të aplikojnë stilin e prindërimit autoritativ. Në anën tjetër, rezulton se dy nga nënat me stil autoritativ pas ndërhyrjes eksperimentale raportojnë praktika prindërimi të stilit lejues 213

222 të prindërimit. Kjo mund të ketë ndodhur pasi nënat që mësuan se çfarë po bënin gabim duke aplikuar stilin autoritarian të prindërimit, filluan të ndryshonin praktikat e tyre duke i transformuar ato në praktika me demokratike. Në të kundërt 2 nga nënat që praktikonin fillimisht stilin autoritativ të prindërimit, mund të kenë vlerësuar veten si shtrënguese dhe të kenë vendosur të japin më shumë lejueshmëri në marrëdhëniet e tyre me fëmijët. Më konkretisht, raporti i sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve me stilin e prindërimit në grupin e eksperimentit rezulton me një shpërndarje të barabartë të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, të cilat variojnë nga mesatarisht të papërshtatshme në shumë të papërshtatshme dhe stilit autoritativ dhe autoritarian të prindërimit. Në matjet e realizuara pas ndërhyrjes eksperimentale vihet re se nënat me praktika prindërimi autoritativ shtohen N=6 dhe nënat me stil autoritarian nuk janë më. Po ashtu, vihet re se disa nëna autoritative (N=4) raportojnë sjellje lehtësisht të papërshtatshme dhe asnjë nënë me këtë stil prindërimi nuk raporton më sjellje shumë të papërshtatshme të fëmijës së saj. Një nga arsyet e këtij ndryshimi, gjykohet se i dedikohet programit të ndërhyrjes pozitive, ku një pjesë e konsiderueshme e informacionit të dhënë synoi të stërviste nënat që të kuptonin se çfarë konsiderohej e papërshtatshme në sjelljen e fëmijës duke mbajtur parasysh disa faktorë si mosha, periodiciteti i sjelljes, situata kur ndodh sjellja, etj. Më konkretisht, kur nënat shfaqën shqetësim në menaxhimin e shpërthimit të inatit e zemërimit që fëmijët kishin gjatë kohës së blerjeve dhe në sesionin e trajnimit nënat u udhëzuan që të mbajnë parasysh përgatitjen e mëparshme të fëmijës për këtë aktivitet dhe gjetjen e një kohë të përshtatshme (fëmija të kishte fjetur gjumë, të ishte ushqyer, të ishte në formë të mirë fizike, jo i sëmurë, etj.). Pas aplikimit të kësaj praktike nënat raportuan përmirësime të dukshme në sjelljen e fëmijëve. Reflektimi i një nëne për këtë sjellje ishte: Unë vendosa që së bashku me vajzën do të përcaktojmë një ditë kur do të shkojmë për të bërë pazar dhe nëse ajo do të bëjë ato që unë apo babai i kërkon të bëjë, ajo ka të drejtë që të ble një gjë që e pëlqen më shumë, ose do të shkojmë te lokali ku ka lodra që po ashtu asaj i pëlqen shumë. 214

223 Ndërsa për grupin e kontrollit, situata e stileve të prindërimit të nënave dhe sjelljeve të papërshtatshme, ashtu sikurse është diskutuar edhe më sipër, nuk ka ndryshim nga koha para dhe pas ndërhyrjes. Pavarësisht se ka një shpërndarje thuajse të barabartë midis stileve të prindërimit, që këto nëna raportojnë, shihet se si në kohën para dhe pas ndërhyrjes numri i sjelljeve të papërshtatshme, që variojnë nga mesatarisht të papërshtatshme në shumë të papërshtatshme, nuk ndryshon në kohën e para ndërhyrjes. Megjithatë, ajo që vihet re në kohën pas ndërhyrjes eksperimentale është se tashmë, në grupin eksperimental, sjelljet shumë të papërshtatshme që ishin N=6, bëhen N=1 pasi zbatohen praktikat pozitive të prindërimit. Ky fëmijë i përkon prindit që aplikon praktika të prindërimit lejues në kohën e dytë. Po ashtu, në këtë kohë, shfaqen sjelljet lehtësisht të papërshtatshme të cilat nuk ishin të pranishme në kohën e parë dhe këta janë N=5 fëmijë. Këta fëmijë i përkojnë N=4, prindërve me stil autoritativ të prindërimit, ndërsa N=1 i përkon stilit lejues të prindërimit. Së fundi, N=2 fëmijë me sjellje mesatarisht të papërshtatshme i përkojnë prindërve me stil autoritativ dhe N=2 fëmijë të tjerë, përkojnë me stilin lejues të prindërimit. Siç është shpjeguar edhe në rubrikën Ndryshimi i stileve të prindërimit si pasojë e ndërhyrjes me 3P, diferenca e mesatareve për stilet e prindërimit nga koha t1 në kohën t2 përfaqëson ndryshimin midis dy mesatareve të stileve të prindërimit që përcaktojnë stilin dominues të prindërimit për atë prind. Më konkretisht, në 3 mesataret që rezultojnë për secilin prind, mesatarja më e lartë që përcakton stilin e prindërimit në kohën para ndërhyrjes dhe mesatarja që përcakton stilin e prindërimit në kohën pas ndërhyrjes, krahasohen me njëra tjetrën. Ndryshimi me kah pozitiv tregon se mesatarja e stilit dominues të prindërimit nga faza t1 në fazën t2 është rritur me vlerën që pasqyron numri, ndërsa ndryshimi me kah negativ tregon se ka një ulje të vlerës së mesatares për stilin e prindërimit e krahasuar në kohën para dhe pas ndërhyrjes. Në rastet kur stili i prindërimit nuk ka ndryshuar nga koha t1 në kohën t2, vlera e mesatares në rast se është pozitive tregon se praktikat prindëruese të atij stili janë rritur, në rast se vlera e mesatares është negative kjo tregon se praktikat e prindërimit për atë stil janë dobësuar pavarësisht se ai mbetet dominues. Kështu, në këtë studim, nëna A dhe nëna C në kohën t1 dhe t2 mbajnë të njëjtin stil prindërimi, ndërsa vlera e mesatareve përkatësisht +1.2 pikë dhe pikë, edhe 215

224 pse të vogla, tregojnë se nënat shfaqin shtim të praktikave të prindërimit autoritativ. Fëmijët e këtyre nënave paraqesin ulje të frekuencës së sjelljeve të papërshtatshme me përkatësisht -23 pikë dhe -17 pikë. Në anën tjetër, nënat B, E, F, G ndryshojnë stilin e prindërimit nga autoritarian në autoritativ me përkatësisht pikë, pikë, pikë dhe pikë, ndërkohë fëmijët e tyre i ulin sjelljet e papërshtatshme me përkatësisht -24 pikë, -38 pikë, -16 pikë dhe -71pikë. Pavarësisht se ka një rënie të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve si pasojë e ndryshimit të stilit të prindërimit të nënave, ndryshimi më i madh i fëmijëve nuk i përkon domosdoshmërisht ndryshimit më të thellë të nënave. Ndërsa, nëna D, e cila në kohën t1 shfaqi praktika të prindërimit autoritativ dhe në kohën t2, praktikat e raportuar e anuan nga stili lejues i prindërimit, vlera e mesatares paraqitet negative, çka tregon se është një diferencë shumë e vogël pikësh (M=1.02) që e ka kaluar këtë prind në stilin lejues. Vlera negative e kësaj mesatareje ka kuptimin që nëna nga koha t1 në kohën t2 ka humbur më shumë pikë dhe pikët e humbura janë shpërndarë midis praktikave të stilit autoritarian të prindërimit dhe atij lejues, duke bërë kështu dominues stilin lejues të prindërimit, ndërsa vihet re se ndryshimi i sjelljes së papërshtatshme është më i vogël me -13 pikë, krahasuar me nënat e tjera pjesëmarrëse në trajnim. Po ashtu edhe nëna I ka ndryshuar praktikat e prindërimit nga prindërimi autoritativ në prindërim lejues pas ndërhyrjes me 3P dhe diferenca e ndryshimit është shumë e vogël, me një tendencë disi të përforcuar për shpeshtësinë e përdorimit të praktikave të stilit lejues të prindërimit me pikë. Ndërsa përsa i përket ndryshimit në sjelljet e papërshtatshme të fëmijës së kësaj nëne nga koha t1 në kohën t2 vihet re se ashtu si në rastin e fëmijës së nënës D, ka rënie të sjelljeve të papërshtatshme me -14 pikë, por ndryshimi është i vogël krahasuar me tetë nënat e tjera pjesëmarrëse në trajnim. Nënat H dhe J nuk reflektuan ndonjë ndryshim në stilet e tyre të prindërimit, ato raportuan praktika disiplinuese të prindërimit lejues. Diferenca e mesatares për nënën H rezultoi -0.56, që do të thotë se kjo nënë ka një ulje shumë të lehtë të praktikave të saj të prindërimit dhe për nënën J, kjo diferencë është +0.12, që tregon se kjo nënë mund të ketë rritur me 1 nivel shpeshtësinë e raportimit të ndonjë praktike të këtij stili prindërimi. Megjithatë duhet thënë se këto ndryshime në stilin e prindërimit janë shumë të vogla, gjë që nuk ndodh në rastin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre, të cilat rezultojnë të kenë rënë në një masë të konsiderueshme. Kështu, nëna H ka raportuar se fëmija e saj ka ulur nivelin e sjelljeve 216

225 të papërshtatshme me 36 pikë dhe sjelljet e papërshtatshme të fëmijës së nënës J janë ulur edhe më shumë me 49 pikë. Ajo çka mund të ketë ndodhur në këtë rast është se këto nëna duke u prezantuar me praktika prindërimi dhe duke u krahasuar edhe me nënat e tjera në grup, kanë moderuar nivelet e tyre të shqetësimit në lidhje me sjelljet e papërshtatshme që shfaqin fëmijët e tyre, duke i konsideruar si të zakonshme. Kjo gjithashtu, mund të jetë shoqëruar nga ana tjetër edhe me rritjen e pragut të perceptimit të një sjellje si problematike, pas kohës së trajnimit. Më konkretisht, nëna H gjatë një sesioni trajnimi u shpreh: Djali im kur unë i thashë se koha e tij përfundoi dhe tani duhet të shkojë menjëherë te qoshja e korridorit, më tha se i pëlqente të rrinte te qoshja në korridor dhe nuk e kishte fare problem të shkonte atje, si të veproj?. Mesazhi i marrë nga teknika për të monitoruar strategjinë e kohës së përfunduar, duke përdorur strategjinë e injorimit të planifikuar për komentin e fëmijës, nga kjo nënë që ka tendencën për të lejuar dhe injoruar sjellje të papërshtatshme të fëmijës, gjykohet se është përforcuar edhe më tej. Kështu, nga rezultatet e mesatareve vërehet se ndryshimi i stilit të prindërimit nga autoritarian në autoritativ është më bindës. Kjo përfaqësohet më diferencë mesataresh [ ]. Nga ana tjetër, nuk është po kaq bindëse diferenca e për klasifikimin e prindërve që ndryshojnë stilin nga autoritativ në lejues ku ndryshimi është shumë pranë kufirit [ ]. Kjo diferencë kaq e vogël gjykohet të jetë rezultat i konfuzionit që mund të krijojnë disa pohime të stilit lejues, siç është pohimi Unë vendos rregulla të mirëpërcaktuara dhe strikte për fëmijën tonë. Në kuadër të nxitjes së qëndrueshmërisë në përcaktimin dhe ndjekjes së rregullave të vendosur nga prindërit në familje, duke marrë mendimin e fëmijës dhe duke e bërë atë bashkëpunëtorë, ky pohim mund të jetë vlerësuar si një praktikë shtrënguese prindërimit duke marrë pikë të ulëta, të cilat më vonë janë rikthyer në pikë më të larta (duke qenë një pohim i rikthyeshëm), duke bërë dominant stilin lejues të prindërimit. Siç u vërejt vlerat e ndryshimeve të pësuara për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve pas ndërhyrjes eksperimentale janë të gjitha negative, që tregon se ka ulje të numrit të sjelljeve të papërshtatshme pas ndërhyrjes, një gjetje kjo që mbështetet edhe nga diskutimet për analizat inferenciale të prezantuara në rubrikën Diskutim për ndryshimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve si pasojë e ndërhyrjes me 3P. Më konkretisht, prindi G i cili ka ndryshuar praktikat e prindërimit nga autoritariane në 217

226 kohën para ndërhyrjes në autoritative në kohën pas ndërhyrjes, raporton një ndryshim shumë të madh, 71 pikë, (pra, shuma e sjelljeve të papërshtatshme para ndërhyrjes ishte 109 pikë dhe në kohës pas ndërhyrjes u reduktua në 38). Ndërkohë vlerat më të ulëta të ndryshimit të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve i janë raportuar nga nëna D dhe nëna I, të cilat janë nënat që në kohën para ndërhyrjes kanë raportuar më shumë praktika të prindërimit autoritativ, ndërsa në kohën pas ndërhyrjes ata kanë raportuar më shumë praktika të prindërimit lejues. Ndryshimet e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre janë respektivisht 13 dhe 14 pikë, që do të thotë se programi i prindërimit pozitiv në rastin e këtyre prindërve rezulton deri diku efektive. Ndërsa në grupin e kontrollit, situata e stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme nuk ndryshon. Pasi numri i prindërve që i përkojnë stileve të ndryshme të prindërimit ndryshon shumë lehtë (vetëm 1 prind) dhe në të njëjtën kohë ndryshon vetëm N=1 fëmijë, i cili nga sjellje mesatarisht të papërshtatshme në kohën e parë, shfaq sjellje shumë të papërshtatshme në kohën e dytë. Nënat e grupit të kontrollit, të cilat nuk u ekspozuan ndaj ndonjë forme ndërhyrjeje në praktikat disiplinuese me fëmijët e tyre, por vazhduan rrjedhën e zakonshme të jetës, raportuan thuajse të njëjtët stile prindërimit, që lëviznin edhe në pikët mesatare me shifra të papërfillshme. Po e njëjta situatë prezantohet edhe për sjelljet e papërshtatshme, ku u konstatua një rritje e lehtë në kohën e dytë kur u bënë matje, me një diferencë të mesatares së pikëve prej 0.9 dhe kjo rritje e lehtë gjykohet të ketë ndodhur rastësisht, duke mos parashikuar ndonjë faktorë. Më konkretisht nëna që në kohën t1 kishte raportuar praktika të prindërimit autoritarian në kohën t2 praktikat e saj të prindërimit anuan lehtësisht nga praktikat e prindërimit lejues, me një diferencë të mesatares nga njëri stil te tjetri me 0.45 pikë. Ndërkohë, që ky prind në kohën t2 raporton një rritje të sjelljeve të papërshtatshme me 5 pikë. Pavarësisht këtij ndryshimi shumë të lehtë, që ndryshoi stilin e prindërimit të nënës, ajo që vihet re është se kjo nënë aplikon praktika prindërimi të cilat nuk janë të efektshme për mirërritjen e fëmijës dhe kjo shihet edhe me rritjen e lehtë në sjelljet e papërshtatshme, që ajo raporton për fëmijën e saj. Si përfundim, mund të thuhet se nënat pjesëmarrëse në trajnimin e prindërimit pozitiv, raportuan rënie të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve tyre, pavarësisht se 218

227 disa prej tyre nuk reflektuan ndryshime bindëse në stilet e prindërimit. Kjo është në një masë të konsiderueshme e pritshme, duke gjykuar se edhe vet programi i prindërimit pozitiv është ndërtuar për të ndërhyrë në reduktimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, më tepër sesa në ndryshimin dhe strukturimin e skemave të prindërve për prindërimin në përgjithësi. Pra, programi i ofruar për nënat në këtë studim synoi që të edukonte nënat në njohjen e disa sjelljeve të papërshtatshme dhe t i stërviste në aplikimin e disa strategjive prindëruese praktike për të menaxhuar këto sjellje. Nga ana tjetër, mungesa e ndryshimeve në sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të raportuara nga nënat në grupin e kontrollit, provon se reduktimi i sjelljeve të papërshtatshme te fëmijët e grupit eksperimental i dedikohet ndërhyrjes. Kështu, mund të konkuldohet se karakteri praktik i këtij programi tregoi se përvetësimi i disa praktikave të prindërimit pozitiv ndikon në pakësimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, duke provuar në këtë mënyrë hipotezën e tretë të këtij studimi. 5.4 Pikat e forta të studimit Studimi i prezantuar në këtë punim disertacioni përbën një vlerë të shtuar në fushën e psikologjisë të zhvillimit në kontekstin e kulturës shqiptare. Qasja metodologjike e ndjekur u mirëmendua dhe u aplikua duke ndjekur një dizajn bashkëkohor të kërkimit shkencor ku kombinohet metoda e vetëraportimit me metodën e kuazi-eksperimentit. Studimi përshkrues shërbeu për të sjellë një panoramë të stileve të prindërimit, që aplikojnë prindërit shqiptarë në disiplinimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre parashkollorë dhe po ashtu një tablo për nivelin sjelljeve të papërshtatshme të shfaqin fëmijët. Ai eksploron situatën e prindërimit dhe sjelljeve të fëmijëve në kontekstin e familjes shqiptare, duke plotësuar tablonë e kushteve të mirërritjes së fëmijës. Përgjithësimi i të dhënave të këtij studimi është i mundshëm, për hapësirën përgjithësuese që ofrojnë metodat e vetëraportimit, pasi në këtë studim kampioni i zgjedhur ka një përfaqësi të kënaqshme të qyteteve më të mëdha të Republikës së Shqipërisë. Studimi kuazi-eksperimental shërbeu për të treguar se sjelljet e papërshtatshme mund të reduktohen, nëse prindërit ekspozohen ndaj ndërhyrjeve me programe prindërimi. Kështu, dizenjimi i metodës kuazi-eksperimentale përbën një pikë të fortë në këtë studim. Kjo metodë rezultoi një metodë e vlefshme për të matur ndikimin që 219

228 ka trajnimi i nënave dhe asistimi i tyre në përvetësimin e strategjive disiplinuese në reduktimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë. Ndjekja individuale e nënave, në përpjekjet e tyre për të zbatuar praktikat e disiplinimit të mësuara në trajnim në mënyrë të vazhdueshme për një kohë të përcaktuar, si pjesë e këtij dizajni kërkimor prodhoi rezultate të qëndrueshme në matjet e të dy fazave. Qasja metodologjike e përzgjedhur dhe shqyrtimi i tre variablave studimor, stilet e prindërimit, temperamenti dhe sjelljet e papërshtatshme, e konsiderojnë këtë studim si të parin e këtij lloji në kontekstin e familjes shqiptare. Studime kaq specifike mbi një çështje me mjaft interes jo vetëm në fushën e psikologjisë së zhvillimit, por me ndikim më të gjerë edhe në fushën e edukimit e në shoqëri në përgjithësi, mungojnë në kontekstin shqiptar. Matja e variablave u realizua duke përshtatur tre instrumente të njohura dhe përdorur gjerësisht edhe në studime të tjera. Instrumentet e përdorur ISFE, PSDP dhe PTF rezultuan me besueshmëri shumë të mirë dhe mund të përdoren, për studime të tjera që konsiderojnë këto variabla. Studimi aktual sjell një këndvështrim dhe perceptim të ri mbi rëndësinë që ka përdorimi i praktikave të prindërimit pozitiv në reduktimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre. Duke gjykuar mbi efektin që sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve kanë në të ardhmen e tyre si të rritur të suksesshëm dhe të përshtatur në shoqëri, ky studim kthen fokusin në rëndësinë e ndërhyrjeve qysh në vitet e para të jetës në orientimin e fëmijëve drejt aktiviteteve të vlefshme dhe të shëndetshme. Kjo do të thotë, se prindërimi nuk është i patjetërsueshëm, përkundrazi ai mund të ndryshojë e të përmirësohet, përmes programeve dhe klasave të prindërimit. Së fundi, një tjetër pikë e fortë në këtë studim janë edhe rekomandimet e gjeneruara në përputhje me gjetjet nga të dhënat e mbledhura. Këto rekomandime do të shërbejnë për ndërgjegjësimin e prindërve për përdorimin e disiplinës pozitive dhe strukturimin e kohës së ndërveprimit me fëmijët e tyre parashkollorë nëse qëllimi është të reduktojnë sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve dhe të krijojnë një atmosferë harmonike në familje. Rekomandime të tjera, të ofruara në këtë studim do të shërbejnë për të promovuar strategjitë e prindërimit pozitiv dhe për të informuar prindërit për rëndësinë e tyre, nismë kjo që mund të ndërmerret nga institucionet 220

229 edukative të fëmijëve, që kanë në fokus mirërritjen e fëmijëve. Gjithashtu, edhe rekomandimet për studime të mëtejshme për variablat e interesit përbëjnë një vlerë të shtuar në këtë studim, pasi do të mundësojnë pasurimin e fondit të studimeve në kontekstin shqiptar në fushën e psikologjisë së zhvillimit dhe psikologjisë të edukimit 5.5 Pikat e dobëta të studimit Krahas pikave të forta ky studim paraqet edhe disa kufizime. Një nga kufizimet e këtij studimi lidhet me metodologjinë dhe kampionin e përfshirë në studimin kuazieksperimental. Kampioni mjaft i vogël i përfshirë në ndërhyrjen eksperimentale kufizon mundësinë për të bërë përgjithësime në një popullatë më të gjerë. Edhe pse kampioni i vogël ishte një përzgjedhje e mirëmenduar dhe në përputhje me kushtet optimale për të realizuar trajnimin e nënave, kjo përzgjedhje nuk lejon përgjithësimet për një kampion me karakteristika më heterogjene. Metodologjia e përzgjedhjes së kampionit në këtë studim, gjithashtu mund të përbëjë një tjetër element kufizues për përgjithësimin e rezultateve. Kampioni i studimit përshkrues pavarësisht se mbulon një zonë gjeografike përfaqësuese të vendit tonë, kontaktimi përmes kopshteve lë jashtë një pjesë të prindërve që nuk i dërgojnë fëmijët në kopsht. Kështu, pjesëmarrësit si në studimin përshkrues ashtu dhe atë kuazieksperimental janë përzgjedhur nga zonat urbane të Republikës së Shqipërisë dhe po ashtu me karakteristika social-ekonomike më të qëndrueshme. Ky kampion me këto karakteristika nuk lejon përgjithësimin e gjetjeve për kontekstin e familjeve të zonave rurale dhe me një nivel social-ekonomik dhe edukativ nën mesataren, familje të cilat në përpjekjet e mbijetesës dhe vështirësive të tjera të përditshme, nuk arrijnë të krijojnë klimën e prindërimit pozitiv në familje. Edhe në rastin e nënave pjesëmarrëse në studimin kuazi-eksperimental, ku disa prej tyre u ofruan vullnetarisht për të marrë pjesë në trajnim, përzgjedhja përmes metodës së ortekut të borës, ka bërë që qasja e pjesës tjetër të nënave të ketë karakteristika të njëjta, duke krijuar grupe më homogjene. Nga ana tjetër, përdorimi i instrumenteve të pastandardizuar për matjen e variablave të interesit në këtë studim, përbën një limit tjetër. Pavarësisht se ata paraqiten besueshmëri të lartë si në fazën e pilotimit ashtu edhe në studimin real, këta instrument lipsen të standardizohen për kontekstin shqiptar. Më konkretisht, 221

230 instrumenti që vlerëson raportimin e prindërve për sjelljet problematike të fëmijëve dhe shqetësimin e tyre për këto sjellje, ISFE, nevojitet të standardizohet dhe të përcaktohen pikët që përcaktojnë nivelet e sjelljeve të papërshtatshme në kontekstin shqiptar. Një tjetër limit i studimit në përzgjedhjen e instrumenteve lidhet me formën e raportimit. Të tre instrumentet e përdorur në këtë studim janë pyetësorë me vetëraportim nga prindërit. Metoda e vetëraportimit mund të ketë ndikuar gjetjet e studimit përshkrues dhe kuazi-eksperimental, pasi kjo metodë nxit një tendencë për të dhënë përgjigje, të cilat cilësohen si të pranueshme në kontekstin social, duke bërë në këtë mënyrë që prindërit të jenë përgjigjur ashtu si është më e mirë për ta. Kjo tendencë mund të ketë qenë më e zakontë në rastin e PSDP, ku prindërit në presionin e rolit qendror, që kanë për edukimin e fëmijëve, mund të kenë përzgjedhur pohimet të cilat vlerësohen më pozitivisht dhe janë më efektive në disiplinimin e fëmijës së tyre. Në dizajnin e studimit kuazi-eksperimental një kufizim përbën koha e realizimit të matjeve. Ashtu sikurse u prezantua, matjet e ndërhyrjes përmes programit të prindërimit pozitiv u bënë menjëherë pas përfundimit të ndërhyrjes. Kjo metodologji nuk mundëson vlerësimin e efektivitetit të ndërhyrjes në një kohë të mëvonshme, por mat vetëm ndikimin imediat të ndërhyrjes në praktikat e prindërimit dhe sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve. 222

231 KAPITULLI VI 6 KONKLUZIONET Në këtë kapitull janë prezantuar përmbledhtazi konkluzionet e arritura pas analizimit të të dhënave të mbledhura dhe diskutimit të gjetjeve. Studimi aktual synoi të hulumtonte marrëdhënien ndërmjet stileve të prindërimit, të përdorur gjatë ndërveprimit me fëmijët dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë, duke konsideruar temperamentin si një variabël moderator të kësaj marrëdhënieje. Hulumtimi i kësaj marrëdhënie u realizua duke përshtatur një dizajni ku kombinohet studimi përshkrues dhe ai i aplikuar. Studimi përshkrues u realizuar duke përdorur metodën vetëraportuese, ndërsa studimi i aplikuar u realizua duke përshtatur një ndërhyrje përmes Programit të Prindërimit Pozitiv, 3P. Variablat e interesit në këtë studim, sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve, stilet e prindërimit dhe temperamenti i fëmijëve, u matën duke përdorur disa instrumente, të cilët nuk ishin aplikuar më parë në kontekstin shqiptar. Pilotimi i tyre mundësoi përshtatjen e tyre duke i sjellë kuptueshmëri të lartë nga pjesëmarrësit, gjë që konfirmohet edhe nga analizat e besueshmërisë mjaft të kënaqshme. Këto konsiderohen të përdorshme në këtë kontekst, si në këtë studim, por edhe në studime të tjera. Instrumentet e përdorur për të matur variablat e interesit rezultuan me besueshmëri shumë të kënaqshme edhe me kampionin e studimit të kuazieksperimentit (N=20). Gjetjet e studimit treguan se prindërit pjesëmarrës në këtë studim, në masën më të madhe, 94%, përfshihen në praktika të prindërimit autoritativ, çka tregon se këta prindër janë të ndërgjegjshëm për efektet pozitive në zhvillimit të fëmijës. Kjo reflektohet edhe në raportimet e tyre për më pak sjellje ekstremisht të papërshtatshme të fëmijëve krahasuar me dy stilet e tjera të prindërimit. Frekuenca e sjelljeve të papërshtatshme e raportuar nga prindërit për fëmijët e tyre rezulton të jetë më e lartë për nivelin e moderuar të tyre. Kështu, 55% e prindërve raportuan se fëmijët e tyre kryejnë sjellje të papërshtatshme në një nivel të moderuar. 223

232 Gjithashtu një përqindje të konsiderueshme,37.8% zënë prindërit që i konsiderojnë si shumë problematike sjelljet e fëmijëve të tyre parashkollorë dhe 7.1% e prindërve raportojnë sjellje lehtësisht të papërshtatshme për fëmijët e tyre. Prindërit në këtë studim priren të kenë tolerancë më të lartë ndaj sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve kur ato i vlerësojnë si mesatarisht dhe shumë të papërshtatshme. Toleranca e prindërve mbështetet te gjetja se 88% (N=858) e prindërve që raportojnë sjellje mesatarisht dhe shumë të papërshtatshme nuk shfaqin shqetësim nga këto sjellje. Në anën tjetër, 74% (N=514) e prindërve shfaqen të shqetësuar për sjelljet që i konsiderojnë problematike dhe të papërshtatshme te fëmijët e tyre. Ndërsa pjesa tjetër, 25% e prindërve nuk i konsiderojnë shqetësuese sjelljet e fëmijëve edhe pse i cilësojnë ato si shumë problematike. Vlerësimi i lidhjes midis stilit të prindërimit autoritativ dhe sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë u testua përmes analizës korrelacionale, e cila tregoi se ka një marrëdhënie korrelacionale negative dhe statistikisht domethënëse ndërmjet sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve dhe stilit të prindërimit autoritativ, me vlerë r=-0.21, p<0.01. Pra, kjo do të thotë se prindërit që përdorin praktika disiplinuese të prindërimit autoritativ, që ndryshe mund të konsiderohen praktika të prindërimit pozitiv kanë fëmijë që shfaqin më pak sjellje të papërshtatshme. Stili autoritarian i prindërimit rezultoi të kishte një marrëdhënie korrelacionale pozitive statistikisht të rëndësishme, r=0.37, p<0.01. Pavarësisht se ky stil prindërimi u raportua vetëm nga 4% e prindërve të përfshirë në studimin përshkrues (N=1827), fëmijët e këtyre prindërve rezultuan se shfaqnin sjellje të papërshtatshme. Po ashtu edhe stili lejues i prindërimit rezultoi të kishte një marrëdhënie pozitive dhe statistikisht domethënëse me sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve, me vlerë korrelacionale r=0.34, p<0.01. Këta prindër përbëjnë vetëm 2% të kampionit të studimit përshkrues dhe kjo gjetje tregon se ata kanë fëmijë që shfaqin më shumë sjellje të papërshtatshme dhe në një nivel statistikisht domethënës. Një tjetër konkluzion i arritur me kampionin e studimit kuazi-eksperimental, tregoi se marrëdhënia midis stileve të prindërimit dhe sjelljeve të papërshtatshme të 224

233 fëmijëve, nuk rezulton statistikisht e rëndësishme kur moderohet nga variabli i temperamentit të fëmijëve. Ndërhyrja e ndërmarrë në këtë studim duke aplikuar programin e prindërimit pozitiv, pati një ndikim të fortë në reduktimin e sjelljeve të papërshtatshme të raportuara nga nënat pjesëmarrëse. Nënat e grupit eksperimental, të ekspozuara ndaj ndërhyrjes 3P, raportuan një rënie të theksuar të shpeshtësisë së shfaqjes së sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre. Në kohën pas ndërhyrjes eksperimentale, grupi eksperimental pati një ndryshim të dukshëm në raportimin e sjelljeve të papërshtatshme, që rezultoi statistikisht i rëndësishëm i shprehur me vlerën t (8) = 5.223, p < Nënat në grupin e kontrollit, të cilat nuk u ekspozuan ndaj ndërhyrjes 3P nga koha e parë në kohën e dytë nuk shfaqën ndryshim statistikisht të rëndësishëm në raportimin e tyre për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve, mungesa e këtij ndryshimi përfaqësohet me vlerën t (8) = , p > Në këtë mënyrë konkludohet se ndryshimi mund t i atribuohet ndërhyrjes me anë të programit të praktikave të prindërimit pozitiv të ofruar për nënat në grupin eksperimental. Gjithashtu, ndërhyrja eksperimentale u reflektua edhe në ndryshimin e stilit të prindërimit, ku rëndësi më të madhe në këtë drejtim përbën numri i prindërve me stil autoritarian, i cili u zhduk në grupin eksperimental, pas ndërhyrjes me programin e prindërimit pozitiv. Ndërsa në grupin e kontrollit, nuk rezultuan ndryshime domethënëse në stilet e prindërimit. Nënat në grupin eksperimental, të cilat rezultuan të kishin ndryshim në stilin e prindërimit, raportuan dhe pikë ndjeshëm më të ulëta për sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të tyre. Si përfundim, rezultatet e këtij studimi treguan se stilet e prindërimit kanë ndikim në sjelljet e papërshtatshme që fëmijët kryejnë dhe se ndërhyrjet përmes programeve të prindërimit kanë ndikim në përmirësimin e praktikave disiplinuese të prindërve që reflektohet njëkohësisht në reduktimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre. 225

234 KAPITULLI VII 7 REKOMANDIMET Studimi shkencor që u ndërmor në këtë disertacion përshkroi situatën e stileve të prindërimit dhe të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve parashkollorë, raportuar nga prindërit në bashkitë më të rëndësishme të Republikës së Shqipërisë. Po ashtu, në këtë disertacion u ofrua një model ndërhyrjeje psiko-edukuese për prindërit. Ndërhyrja e ofruar me anë të Programit të Prindërimit Pozitiv, u provua përmes dizajnit të kuazieksperimentit me një grup nënash në qytetin e Tiranës. Kështu, në këtë kapitull janë identifikuar disa rekomandime të cilat mbështeten në gjetjet e prezantuar nga kombinimi i të dy dizajnëve të kërkimit. Rekomandimet e prezantuara në këtë kapitull janë organizuar në tre çështje kryesore: Së pari, jepen rekomandime për prindërit në drejtim të reduktimit të sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre parashkollore. Këto rekomandime lidhen me përvetësimin e praktikave të prindërimit pozitiv në disiplinimin e fëmijëve. Së dyti, jepen rekomandime për institucionet e kujdesit parësor të fëmijës, me qëllim krijimin e një praktike të vazhdueshme të orientimit dhe konsultimit të prindërve jo vetëm për të menaxhuar më mirë sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve të tyre, por edhe për të kuptuar se kur këto sjellje duhet të referohen për një trajtim më të specializuar. Së treti, jepen rekomandime edhe për studime të mëtejshme, të cilat i referohen rekomandimeve në aspektin e dizajnit të kërkimit shkencor për të çuar më tej studimet mbi prindërimin dhe ndikimin e tij në zhvillimin e fëmijëve në kontekstin shqiptar. 7.1 Rekomandime për prindërit në reduktimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve të tyre Bazuar në gjetjet e studimit përshkrues, ku prindërit raportuan në një masë të konsiderueshme se fëmijët e tyre shfaqin nivele të moderuara të sjelljeve të papërshtatshme, si dhe në gjetjet e studimit kuazi-eksperimental se përvetësimi i praktikave pozitive të prindërimit ul nivelin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve, gjithashtu, duke shfrytëzuar dhe dijen teorike se mosha parashkollore tipikisht 226

235 karakterizohet nga sjellje problematike dhe se ndërhyrja në këtë periudhë është kritike për ecurinë e mëtejshme të fëmijës, më poshtë prezantohen disa rekomandime për prindërit. Duke ditur ndikimin që kanë stilet e prindërimit në sjelljet e papërshtatshme të fëmijëve është e rëndësishme që prindërit të zhvillojnë disa shkathtësi dhe sjellje prindëruese që nxisin një marrëdhënie mbështetëse, të ngrohtë dhe të dashur me fëmijët e tyre. Krijimi i një marrëdhënie të tillë kërkon që prindërit gjithashtu, të përvetësojnë shkathtësi për të komunikuar emocionalisht me fëmijët e tyre, që do të thotë se ata lipset të reduktojnë modelet negative të komunikimit të tilla si vënia në lojë e fëmijës apo përdorimi i kritikave, duke lejuar që fëmijët të ndihen se janë pjesë e bisedës dhe japin kontributin e tyre në komunikim. Vetëm në kontekstin e kësaj marrëdhënie, fëmijët ndihen të sigurt e të mbështetur, dhe prindërit mund të aplikojnë me efektivitet teknikat disiplinuese për sjelljen e fëmijëve. Teknikat disiplinuese të prindërimit pozitiv e vënë theksin te inkurajimi i fëmijëve për të kryer sjellje pozitive më tepër sesa evidentimi i sjelljeve të papërshtatshme që ata kryejnë, drejtimi rreth asaj sjellje që është mirë të kryejnë më tepër sesa drejt sjelljes të kryer keq. Kështu që prindërit rekomandohen t i kushtojnë vëmendje dhe të përforcojnë sjelljet që duan dhe presin për fëmijët e tyre dhe të përpiqen t i mësojnë fëmijëve këto sjellje, duke përcaktuar qëllime të qarta dhe duke identifikuar sjelljen që është e pëlqyeshme, e cila duhet t i shpjegohet dhe të kuptohet nga fëmija. Po ashtu, prindërit rekomandohen të jenë të qëndrueshëm në pritshmëritë që ngrenë për sjelljen, në kërkesat që vendosin për fëmijë e tyre, si dhe në reagimet ndaj situatave të njëjta. Reagimi me qëndrueshmëri nxit marrëdhënie pozitive midis prindërve dhe fëmijëve dhe fëmijët kanë hapësirën për të integruar qëndrimet dhe pritshmëritë e prindërve në sjelljet e tyre. qëndrueshmëria për pritshmëritë, qëllimet apo për zbatimin e rregullave dhe udhëzimeve duhet të reflektohet nga të gjithë pjesëtarët e familjes, përfshirë nënën, babain, gjyshen/gjyshin, motrat/vëllezërit, etj. Zhvillimi i këtyre praktikave është i rëndësishëm pasi ndërveprimi pozitiv me fëmijët i ndihmon këta të fundit të zhvillojnë vetëvlerësim, të ndihen kompetentë e të sigurt në gjërat që ndërmarrin dhe të jenë bashkëpunues me të tjerët. Praktikimi i strategjive për komunikim emocional i ndihmon prindërit që të përmirësojnë dhe përforcojnë lidhjen prind fëmijë dhe në të njëjtën kohë do të bëjnë që fëmijët të 227

236 pajtohen qetësisht me kërkesat e prindërve të tyre. Ndërsa fokusimi i vëmendjes te sjelljet pozitive dhe të dëshirueshme për prindërit si dhe qëndrueshmëria në rregullat e vendosura dhe kërkesat, mundëson që fëmijët ta brendësojnë sjelljen e dëshirueshme, sjelljet e përshtatshme të mësuara do të shërbejnë si themel për sjellje të tjera pozitive dhe në familje do të krijohet një ambient emocional pozitiv, i këndshëm dhe mbështetës. 7.2 Rekomandime për institucionet kujdesit të fëmijëve Pavarësisht se ky studim nuk u fokusua në ndonjë institucion të edukimit të fëmijëve parashkollorë, por duke konsideruar faktin që prindërit e përzgjedhur kishin fëmijë që frekuentonin institucione edukative dhe njëkohësisht duke u mbështetur në dijen se fëmijët edukohen jo vetëm në familje, më poshtë jepen disa rekomandime për institucionet që kanë në qendër kujdesin e fëmijëve parashkollorë dhe ndërveprojnë ngushtësisht me prindërit e tyre. Për të nxitur sjelljet e përshtatshme te fëmijët, edukatoret mund të bashkëpunojmë me prindërit e fëmijëve që frekuentojnë kopshtet, duke ndihmuar ata të përshtasin strategji edukative për menaxhimin e sjelljeve të papërshtatshme, duke treguar/dokumentuar ecurinë e sjelljes së papërshtatshme të fëmijës gjatë orëve që fëmijët kalojnë në kopsht apo duke vazhduar strategjinë edukative që prindi ka nisur të aplikojë në shtëpi. Kjo do të mundësonte që të kishte vijimësi dhe qëndrueshmëri në edukimin e fëmijës, si dhe të përhapej fryma e prindërimit pozitiv, që qëndron larg formave tradicionale të edukimit të fëmijëve si ndëshkimi fizik apo kërcënimi dhe promovon edukim përmes arsyetimit dhe emocionit. Nga ana tjetër, profesionistët që merren me mirërritjen e fëmijëve, si pediatrit, edukatorët, psikologët e kopshteve, etj., mund të trajnohen për të aplikuar instrumente vlerësuese për sjelljen e fëmijëve dhe/ose praktikat disiplinuese të prindërve. Kështu, për shembull, pyetësori ISFE është një pyetësor shumë i thjeshtë në administrim dhe ka rezultuar me një besueshmëri shumë të mirë, ndaj rekomandohet të përdoret në konsultoret apo në qendra të tjera ku ofrohen shërbime pediatrie për të zbuluar fëmijët me sjellje problematike, duke ndihmuar në këtë mënyrë ndërhyrjen sa më herët me strategji edukative si nga ana e prindërve apo kujdestarëve të tjerë që fëmija ka në jetën e vet, ashtu edhe nga ana e edukatorëve, duke mos lejuar përshkallëzimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve. 228

237 Institucionet vendimmarrëse për kujdesin e fëmijëve rekomandohen të përhapin qasjen për pjesëmarrjen e prindërve në programe prindërimi. Nëse synimi është të rriten fëmijë të shëndetshëm, në mënyrë që në të ardhmen do të kemi të rritur më produktiv për komunitetin, larg krimeve, sjelljeve devijante, institucionet e përkujdesjes së fëmijës duhet të nisin të edukojnë brezat në fillim. Ndaj krijimi i një qasje publike drejt programeve të prindërimit, në kontekstin shqiptar do të tërhiqte vëmendjen e prindërve për të përmirësuar dhe përvetësuar praktika disiplinuese të përshtatshme për edukimin e fëmijëve të tyre. 7.3 Rekomandime për studime të mëtejshme Realizimi i studimeve të mëtejshme në këtë fushë do të shtonte vlerat dhe veçanërisht fondin e studimeve në kontekstin shqiptar në fushën e psikologjisë së zhvillimit dhe psikologjisë të edukimit. Edhe pse besueshmëria e shkallëve në këtë studim ka rezultuar e kënaqshme lipset që këto shkallë matëse të ritestohen dhe të standardizohen. Kjo procedurë është e domosdoshme veçanërisht për Inventarin e Sjelljeve të Fëmijëve e Eyeberg, që vlerësohet si instrument diagnostikimi për çrregullimet e sjelljes në fëmijërinë e hershme dhe të mesme. Por edhe instrumentet e Temperamentit të Fëmijës dhe Pyetësori i Stileve dhe Dimensioneve të Prindërimit duhet ritestuar për ta përshtatur me praktikat e disiplinimit që bëjnë më shumë kuptim në kontekstin e familjeve shqiptare. Po ashtu, studime të mëtejshme mund të bëhen duke përsëritur veçmas ose së bashku metodologji të ngjashme ose alternative të përdorura në këtë studim. Kështu, studimi përshkrues mund të përsëritet me një kampion të zgjedhur në mënyrë rastësore dhe me prindër që jetojnë në zonat rurale dhe që i përkasin niveleve të ndryshme socio-ekonomike, do të sillnin rezultatet të rëndësishme dhe do të ishin një vlerë e shtuar në lëmin e studimeve shkencore në fushën e psikologjisë të zhvillimit dhe edukimit. Ndërsa studimi kuazi-eksperimental mund të përsëritet edhe me kampion miks, ku të përfshihen nëna dhe baballarë si dhe familje me më shumë se një fëmijë. Për sa i përket programit të prindërimit të ofruar në këtë studim, studime të mëtejshme mund të konsiderojnë krahas moduleve të trajnimit që ofrojnë prezantime didaktike ku prindërit mësojnë të përdorin përforcimi të diferencuar, aftësi komunikuese, përdorimin e pasojave efektive për sjelljet e papërshtatshme dhe planifikimin e 229

238 aktiviteteve, ofrimin e moduleve të përshtatura me nevojat individuale të prindërve. Kjo do të mundësonte zbulimin nëse janë vetëm teknikat specifike për menaxhimin e sjelljeve të papërshtatshme të fëmijëve që prindërit përvetësojnë dhe që ndikojnë në reduktimin e këtyre sjelljeve apo në reduktimin e tyre ndikojnë edhe faktorë të tjerë si gjendja psikologjike e prindërve (ankthi, depresioni, etj.), vështirësitë në komunikim dhe në marrëdhënie mes bashkëshortëve, etj. Po ashtu, në studime të mëtejshme sugjerohet të merren parasysh faktorët të tjerë të tillë si radha e lindjes së fëmijëve apo prezenca e gjyshërve apo figurave të tjera në shtëpi, të cilët janë faktorë ndërhyrës dhe ndikojnë jo vetëm në dinamikat e marrëdhënies prind-fëmijë, por edhe marrëdhëniet midis prindërve. Një tjetër faktor që mund të vlerësohet në një dizajn të përsëritur me atë të dizajnit të studimit kuazi-eksperimental mund të jetë vlerësimi i sjelljeve dhe temperamentit të fëmijës përmes vëzhgimit dhe raportimit nga burime të tjera dytësore (p.sh, edukatoret, gjyshërit, kujdestarët, etj.), ku metodat për të mbledhur informacionin mund të jenë intervistat me prindërit, vëzhgimi duke përdorur sisteme kodimi për të pikëzuar dimensionet e temperamentin ndërsa fëmijët kryejnë një sjellje ose mund të regjistrohen me video dhe kodimi të bëhet më vonë nga studiuesi, si dhe metoda e pyetësorëve që kanë pyetje/pohime të standardizuara dhe që plotësohen nga personat që janë në kontakt të vazhdueshëm me fëmijën. Duke qenë se konstrukti i temperamentit është mjaft i vështirë për tu matur, të dhëna të raportuara nga disa burime dhe të mbledhura me disa metoda do të siguronin të dhëna më cilësore dhe të qëndrueshme. Kjo do të sillte një vlerësim më objektiv të konstruktit të temperamentit dhe mund të minimizonte subjektivitetin e raportimit vetëm nga prindi. Ky rekomandim bazohet edhe në përvojën e studiueseve në fushën e temperamentit të cilët rekomandojnë përdorimin e vlerësimeve me shumë metoda. Për qëllime të studimeve të mëtejshme, në rastin e dizajnit kuazieksperimental rekomandohet të përshtatet një dizajn longitudinal, i cili mund të japë të dhëna më të qëndrueshme në kohë për efektin e ndërhyrjes përmes Programit të Prindërimit Pozitiv. Studimi aktual mati efektin që pati ndërhyrja menjëherë pas përfundimit të programit, por nuk u aplikuan matje në një kohë tjetër, për të vlerësuar qëndrueshmërinë e ndërhyrjes. 230

239 8 BIBLIOGRAFIA Abrahamse, M. E., Junger, M., Leijten, P. H., Lindeboom, R., Boer, F., & Lindauer, R. J. (2015). Psychometric Properties of the Dutch Eyberg Child Behavior Inventory (ECBI) in a Community Sample and a Multi-Ethnic Clinical Sample. Journal of psychopathology and behavioral assessment, 37(4), Ainsworth, M. D. (1991). Attachments and other affectional bonds across the life cycle. Në C. M. Parkes, J. Stevenson-Hinde, & P. Marris, Attachment Across the Life Cycle (fv ). London: Routledge. Aunola, K., Stattin, H., & Nurmi, J.-E. (2000). Parenting styles and adolescents' achievement strategies. Journal of Adolescence, 23, Austrian, S. G. (2000). Developmental Theories Through The Life Cycle. New York: Columbia University Press. Bandura, A. (1965). Influence of Models' Reinforcement Contingencies on the Acquisition of Imitative Responses. Journal of Personality and Social Psychology, 1(6), Bandura, A. (1971). Social Learning Theory. New York: General Learning Corporation. Bandura, A. (1991). Social Cognitive Theory of Moral Thought and Action. Në W. M. Kurtines, & J. L. Gewirtz, Handbook of Moral Behavior and Development (Vëll. i I, fv ). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates. Bandura, A. (1999). Social Cognitive Theory Of Personality. Në A. Pervin, & O. P. John (Red.), Handbook of personality: Theory and Research (bot. i 2, fv ). New York: Guilford Publication. Bandura, A. (2006). Toward a Psychology of Human Agency. Perspectives on psychological science, 1(2),

240 Bandura, A., & Mischel, W. (1965). Modification of self-imposed delay of reward through exposure to live and symbolic models. Journal of Personality and Social Psychology, 2(5), Barber, B. K. (1996). Parental psychological control: Revisiting a neglected construct. Child Development, Bates, J. E., Bayles, K., Bennett, D. S., Ridge, B., & Brown, M. M. (1991). Origins of externalizing behavior problems at eight years of age. The development and treatment of childhood aggression, 17, Baumrind, D. (1967). Child Care Practices Anteceding Three Patterns of Preschool Behavior. Genetic Psychology Monographs, Baumrind, D. (1971). Current patterns of parental authority. Developmental Psychology Monograph, 4, Baumrind, D. (1991). The influence of parenting style on adolescent competence and substance use. Journal of Early Adolescence, 11(1), Baumrind, D. (2013). Authoritative Parenting Revisited: History and Current Status. Në R. E. Larzelere, A. S. Morris, & A. W. Harrist (Red.), Authoritative Parenting: Synthesizing Nurturance and Discipline for Optimal Child Development (fv ). Washington, DC: American Psychological Association. Baumrind, D., & Black, A. E. (1967). Socialization Practices Associated with Dimensions of Competence in Preschool Boys and Girls. Child Development, 38(2), Baumrind, D., Larzelerea, R. E., & Owens, E. B. (2010). Effects of Preschool Parents' Power Assertive Patterns and Practices on Adolescent Development. Parenting: Science and Practice, 10(3), Bean, R. A., Barber, B. K., & Crane, D. R. (2006). Parental Support, Behavioral Control, and Psychological Control Among African American Youth The Relationships to Academic Grades, Delinquency, and Depression. Journal of Family Issues, 27(10),

241 Bean, R. A., Bush, K. R., McKenry, P. C., & Wilson, S. M. (2003). The Impact of Parental Support, Behavioral Control, and Psychological Control on the Academic Achievement and Self-Esteem of African American and European American Adolescents. Journal of Adolescent Research, 18(5), Benedek, T. (1959). Parenthood as a developmental phase: A contribution to the libido theory. Journal of the American Psychoanalytic Association, 7, Berzoff, J. (2011). Psychosocial Ego Development: The Theory of Erik Erikson. Në J. Berzoff, L. M. Flanagan, & P. Hertz (Red.), Inside Out and Outside In: Psychodynamic Clinical Theory and Psychopathology in Contemporary Multicultural Contexts (fv ). Plumouth, UK: Rowman & Littlefield Publishers. Bodenmanna, G., Cinaa, A., Ledermanna, T., & Sanders, M. R. (2008). The efficacy of the Triple P-Positive Parenting Program in improving parenting and child behavior: A comparison with two other treatment conditions. Behaviour Research and Therapy, 46(4), Bodrova, E., & Leong, D. J. (2003). Learning and Development of Preschool Children from the Vygotskian Perspective. Në A. Kozulin, B. Gindis, V. S. Ageyev, & S. M. Miller (Red.), Vygotsky's Educational Theory in Cultural Context (fv ). New York: Cambrige University Press. Boggs, S. R., Eyberg, S., & Lynn, A. (1990). Concurrent validity of the Eyberg child behavior inventory. Journal of Clinical Child Psychology, 19(1), Bongers, I. L., Koot, H. M., van der Ende, J., & Verhulst, F. C. (2003). The Normative Development of Child and Adolescent Problem Behavior. Journal of Abnormal Psychology, 112(2), Borawski, E. A., Ievers-Landis, C. E., Lovegreen, L. D., & Trapl, E. S. (2003). Parental Monitoring, Negotiated Unsupervised Time, and Parental Trust: The Role of Perceived Parenting Practices in Adolescent Health Risk Behaviors. Journal of Adolescent Health, 33(2),

242 Bornstein, M. H., & Zlotnik, D. (2009). Parenting Styles and their Effects. Në J. B. Benson, & M. M. Haith (Red.), Social and Emotional Development in Infancy and Early Childhood (fv ). Oxford: Elsevier. Bornstein, M. H., Hahn, C.-S., & Haynes, O. (2010). Social Competence, Externalizing, and Internalizing Behavioral Adjustment from Early Childhood through Early Adolescence: Developmental Cascades. Development and Psychopathology, 22(4), Bowlby, J. (1988). A secure base: parent-child attachment and healthy human development. London: Routledge. Brestan, E. V., Eyberg, S. M., Algina, J., Johnson, S. B., & Boggs, S. R. (2003). How Annoying Is It? Defining Parental Tolerance for Child Misbehavior. Child & Family Behavior Therapy, 25(2), Bretherton, I. (1992). The Origins of Attachment Theory: John Bowlby and Mary Ainsworth. Developmental Psychology, 28, Brown, A. L., & Campione, J. C. (1984). Three Faces of Transfer: Implications for Early Competence, Individual Differences, and Instruction. Në M. E. Lamb, A. L. Brown, & B. Rogoff (Red.), Advances in Developmental Psychology (Vëll. i 3, fv ). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates. Bugental, D. B., & Grusec, J. E. (2006). Socialization Processes. Në N. Eisenberg (Re.), Handbook of Child Psychology, Vol. 3: Social, Emotional and Personality Development (fv ). Hoboken, NJ: Wiley. Bugental, D. B., & Happaney, K. (2002). Parental Attributions. Në M. H. Bornstein (Re.), Handbook of Parenting, Volume 3, Being and Becoming a Parent (fv ). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Bush, K. R., & Peterson, G. W. (2008). Family Influences on Child Development. Në T. P. Gullotta, & G. M. Blau (Red.), Handbook of childhood behavioral issues: Evidence-based approaches to prevention and treatment (fv ). New York: Routledge. 234

243 Bush, K. R., Peterson, G. W., Cobas, J. A., & Supple, A. J. (2002). Adolescents Perceptions of Parental Behaviors as Predictors of Adolescent Self-Esteem in Mainland China. Sociological Inquiry, 72(4), Buss, A. H., & Plomin, R. (1986). The EAS Approach to Temperament. Në R. Plomin, & J. Dunn (Red.), The Study of Temperament: Changes, Continuities and Challenges (fv ). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates. Campbell, S. B. (1994). Hard-to-manage preschool boys: Externalizing behavior, social competence, and family context at two-year followup. Journal of Abnormal Child Psychology, 22(2), Campbell, S. B. (1995). Behavior Problems in Preschool Children: A Review of Recent Research. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 36(1), Campbell, S. B., Shaw, D. S., & Gilliom, M. (2000). Early externalizing behavior problems: Toddlers and preschoolers at risk for later maladjustment. Development and psychopathology, 12(3), Campos, J. J., Frankel, C. B., & Camras, L. (2004). On the nature of emotion regulation. Child Development, 75(2), Caron, A., Weiss, B., Harris, V., & Catron, T. (2006). Parenting Behavior Dimensions and Child Psychopathology: Specificity, Task Dependency, and Interactive Relations. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 35(1), Caron, A., Weiss, B., Harris, V., & Catron, T. (2006). Parenting Behavior Dimensions and Child Psychopathology: Specificity, Task Dependency, and Interactive Relations. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 35(1), Chao, R. K. (1994). Beyond parental control and authoritarian parenting style: Understanding Chinese parenting through the cultural notion of training. Child Development, 65, Chao, R. K. (2001). Extending research on the consequences of parenting style for Chinese Americans and European Americans. Child development, 72(6),

244 Cohler, B. J., & Paul, S. (2002). Psychoanalysis and Parenthood. Në M. H. Bornstein (Re.), Handbook of Parenting: Being and becoming a parent (Vëll. i 3, fv ). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates. Cook, J. L., & Cook, G. (2005). Child Development: Principles and Perspectives. Boston: Allyn & Bacon. Gjetur në Coplan, R. J., Hastings, P. D., Lagacé-Séguin, D. G., & Moulton, C. E. (2002). Authoritative and Authoritarian Mothers Parenting Goals, Attributions, and Emotions Across Different Childrearing Contexts. Parenting: Science and Practice, 2(1), Crockenberg, S., & Litman, C. (1990). Effects of Maternal Employment on Maternal and Two-Year-Old Child Behavior. Child Development, 65(5), Crouter, A. C., & Head, M. R. (2002). Parental Monitoring and Knowledge of Children. Në M. H. Bornstein (Re.), Handbook of parenting: Being and Becoming a Parent (bot. i 2, Vëll. i 3). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates. Darling, N., & Steinberg, L. (1993). Parenting style as context: An integrative model. Psychological bulletin, 113(3), Darling, N. (1999). Parenting Style and Its Correlates. Washington, DC: ERIC Digest. Derryberry, D., & Rothbart, M. K. (1988). Arousal, affect, and attention as components of temperament. Journal of personality and social psychology, DeVries, R. (1991). The Cognitive Developmental Paradigm. Në W. M. Kurtines, & J. L. Gewirtz (Red.), Handbook of Moral Behavior and Development (fv. 7-12). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates. Dunn, J., Cutting, A. L., & Demetrio, H. (2000). Moral sensibility, understanding others, and children's friendship interactions in the preschool period. British Journal of Developmental Psychology, 18(2),

245 Durrant, J. E. (2007). Positive Discipline: What it is and how to do it (bot. i 2). Sweden: Global Initiative to End All Corporal Punishment of Children and Save the Children Sweden. Durrant, J. E. (2013). Positive Discipline in Everyday Parenting (bot. i 3). Sweden: Global Initiative to End All Corporal Punishment of Children & Save the Children Sweden. Eisenberg, N., Sadovsky, A., Spin, T. L., Fabes, R. A., Losoya, S. H., Valiente, C.,... Shepard, S. A. (2005). The relations of problem behavior status to children's negative emotionality, effortful control, and impulsivity: concurrent relations and prediction of change. Developmental psychology,, 41(1), Erikson, E. H. (1950). Growth and crises of the "healthy personality". Në M. J. Senn (Re.), Symposium on the healthy personality: transactions of special meetings of Conference on Infancy and Childhood (fv ). New York: Josiah Macy, Jr. Foundation. Erikson, E. H. (1964). Insight and Responsibility. New York: Norton, W. W. & Company. Erikson, E. H. (1977). Childhood and Society. London: Paladin Grafton Books. Evans, R. I. (1967). Dialogue with Erik Erikson. New York: Harper & Row. Eyberg, S. M., & Robinson, E. A. (1983). Conduct problem behavior: standardization of a behavioral rating. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 12(3), Feist, J., & Feist, G. J. (2005). Theories of Personality (bot. i 6). New York: The McGraw-Hill. Field, A. (2009). Discovering Statistics Using SPSS (bot. i 3). London: SAGE Publications. Fiese, B. H., Tomcho, T. J., Douglas, M., Josephs, K., Poltrock, S., & Baker, T. (2002). A Review of 50 Years of Research on Naturally Occurring Family Routines and Rituals: Cause for Celebration? Journal of Family Psychology, 16(4),

246 Forehand, R., & Long, N. (2002). Parenting the strong-willed child. Chicago: Contemporary Book. Freud, S. (2000). An Outline of Psycho-Analysis. Në Freud - Completed Works (I. Smith, Përkth., fv ). Gjetur në Freud, S. (2000). Some Psychical Consequences of the Anatomical Distinction between Sexes. Në I. Smith (Re.), Freud - Complete Works (fv ). Gjetur në Funderburk, B. W., Eyberg, S. M., Rich, B. A., & Behar, L. (2003). Further Psychometric Evaluation of the Eyberg and Behar Rating Scales for Parents and Teachers of Preschoolers. Early Education and Development, 4(1), Gallagher, K. C. (2002). Does child temperament moderate the influence of parenting on adjustment? Developmental Review, 22, Gallart, S. C., & Matthey, S. (2005). The Effectiveness of Group Triple P and the Impact of the Four Telephone Contact. Behaviour Change, 22(2), Gallinsky, E. (1987). The Six Stages of Parenthood. Reading: MA: Perseus Publishing. Gallitto, E. (2015). Temperament as a moderator of the effects of parenting on children s behavior. Development and Psychopathology, 27, Gartstein, M. A., Putnam, S. P., & Rothbart, M. K. (2012). Etiology of preschool behavior problems: Contributions of temperament attributes in early childhood. Infant Mental Health Journal, 33, Givertz, M., & Segrin, C. (2014). The Association Between Overinvolved Parenting and Young Adults Self-Efficacy, Psychological Entitlement, and Family Communication. Communication Research, 41(8), Goldsmith, H. H. (1996). Studying Temperament via Construction of the Toddler Behavior Assessment Questionnaire. Child Development, 67,

247 Goldsmith, H. H., Buss, A. H., Plomin, R., Rothbart, M. K., Thomas, A., Chess, S.,... McCall, R. B. (1987). Roundtable: What Is Temperament? Four Approaches. Child Development, 58, Goldsmith, H. H., Lemery, K. S., Aksan, N., & Buss, K. A. (2000). Temperament substrates of personality development. Në V. J. Molfese, D. L. Molfese, & R. R. McCrae (Red.), Temperament and personality development across the lifespan (fv. 1-32). New York: Taylor & Francis. Goodwin, C. J. (2010). Research in Psychology: Methods and design (bot. i 6). USA: John Wiley & Sons. Greening, L., Stoppelbein, L., & Luebbe, A. (2010). The moderating effects of parenting styles on African-American and Caucasian children s suicidal behaviors. Journal of youth and adolescence, 39(4), Grolnick, W. S. (2003). The Psychology of Parental Control. Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates. Grolnick, W. S., & Farkas, M. (2002). Parenting and the Development of Children s Self-Regulation. Në M. H. Bornstein (Re.), Handbook of parenting: Practical issues in parenting (bot. i 2, Vëll. i 5, fv ). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates. Group Triple P. (2015, Gusht 6). Triple P Practitioner Info Sheet Group. Gjetur në Triple P Positive Parenting Program: _Group.pdf Haggerty, K. P., McGlynn-Wright, A., & Klima, T. (2013). Promising Parenting Programs for Reducing Adolescent Problem Behaviors. Journal of Children's Services, 8(4), Harden, B. J., Winslow, M. B., Kendziora, K. T., Shahinfar, A., Rubin, K. H., Fox, N. A.,... Zahn-Waxler, C. (2000). Externalizing Problems in Head Start Children:. Early Education and Development, 11(3), Harris, P. L., & Koenig, M. A. (2006). Trust in Testimony: How Children Learn About Science and Religion. Child Development, 77(3),

248 Hart, C. H., Nelson, D. A., Robinson, C. C., Olsen, S. F., & McNeilly-Choque, M. K. (1998). Overt and relational aggression in Russian nursery-school-age children: Parenting style and marital linkages. Developmental Psychology, 34(4), Hart, D., Burock, D., London, B., Atkins, R., & Bonilla-Santiago, G. (2005). The relation of personality types to physiological, behavioural, and cognitive processes. European Journal of Personality, 19(5), Hastings, P. D., & Rubin, K. H. (1999). Predicting mothers beliefs about preschoolaged children s social behavior: Evidence for maternal attitudes moderating child effects. Child Development, 70(3), Hay, D. F., Castle, J., & Davies, L. (2000). Toddlers' Use of Force against Familiar Peers: A Precursor of Serious Aggression? Child Development, 71(2), Heinrichs, N., Kliem, S., & Hahlweg, K. (2013). Four-Year Follow-Up of a Randomized Controlled Trial of Triple P Group for Parent and Child Outcomes. Society for Prevention Research, 15, Herrera, M., & Little, E. (2005). Behaviour Problems Across Home and Kindergarten in an Australian Sample. Australian Journal of Educational & Developmental Psychology, 5, Hess, R. D., & Shipman, V. C. (1965). Early Experience and the Socialization of Cognitive Modes in Children. Child Development, 36(4), Hill, N. E., & Bush, K. R. (2001). Relationships between parenting environment and children's mental health among African American and European American mothers and children. Journal of Marriage and Family, 63(4), Hill, N. E., Bush, K. R., & Roosa, M. W. (2003). Parenting and Family Socialization Strategies and Children's Mental Health: Low Income Mexican American and Euro American Mothers and Children. Child Development, 74(1),

249 Hinde, R. A., & Stevenson-Hinde, J. (1991). Perspectives on attachment. Në C. M. Parkes, J. Stevenson-Hinde, & P. Marris, Attachment Across the Life Cycle (fv ). London: Routledge. INSTAT. (2007). Albania Multiple Indicator Cluster Survey 2005, Final Report. Tirana, Albania: Albanian National Institute of Statistics. INSTAT. (2008). Albania Multiple Indicator Cluster Survey 2005, Final Report. Tirana, Albania: Albanian National Institute of Statistics. INSTAT. (2009). Dhuna në Familje në Shqipëri: Sondazh Kombëtar me Bazë Popullatën. Tiranë, Shqipëri: Instituti i Statistikave Shqipëri. Ismaili, E. (2015). Examining the Psychometric Properties of the Albanian Version of the Parenting Styles and Dimensions Questionnaire (PSDQ). International Journal of Academic Research in Psychology, 2(1), Ismaili, E. (2015). Psychometric Properties of Eyberg Child Behavior Inventory in Albanian context. International Journal of Academic Research in Progressive Education and Development, 4(1), Kaminsk, J. W., Valle, L. A., Filene, J. H., & Boyle, C. L. (2008). A meta-analytic review of components associated with parent training program effectiveness. Journal of Abnormal Child Psychology, 36(4), Kamphaus, R. W., Petoskey, M. D., & Rowe, E. W. (2000). Current trends in psychological testing of children. Professional Psychology: Research and Practice, 31(2), Kermani, H., & Brenner, M. E. (2000). Maternal scaffolding in the child's zone of proximal development across tasks: Cross-cultural perspectives. Journal of Research in Childhood Education, Kern, R. M., & Jonyniene, J. (2012). Psychometric Properties of the Lithuanian Version of the Parenting Styles Pilot Study. The Family Journal: Counseling and Therapy for Couples and Families, 20(2), Kerns, K. K., Aspelmeier, J. E., Gentzler, A. L., & Grabill, C. M. (2001). Parent child attachment and monitoring in middle childhood. Journal of Family Psychology, 15(1),

250 Knutson, J. F., DeGarmo, D. S., & Reid, J. B. (2004). Social Disadvantage and Neglectful Parenting as Precursors to the Development of Antisocial and Aggressive Child Behavior: Testing a Theoretical Model. Aggressive Behavior, 30, Knutson, J. F., DeGarmo, D., Koeppl, G., & Reid, J. B. (2005). Care Neglect, Supervisory Neglect, and Harsh Parenting in the Development of Children's Aggression: A Replication and Extension. Child Maltreatment, 10(2), Kochanska, G., & Aksan, N. (1995). Mother-Child Mutually Positive Affect, the Quality of Child Compliance to Requests and Prohibitions, and Maternal Control as Correlates of Early Internalization. Child Development, 66(1), Kochanska, G., Murray, K. T., & Harlan, E. T. (2000). Effortful Control in Early Childhood Continuity and Change, Antecedents, and Implications for Social Development. Developmental Psychology, 36(2), Koehanska, G., Casey, R. J., & Fukumoto, A. (1995). Toddlers' Sensitivity to Standard Violations. Child Development, 66, Kohlberg, L. (2000). The Cognitive Developmental Approach To Moral Education. Në P. K. Smith, & A. D. Pellegrini (Red.), Psychology of Education: Major Themes (fv ). New York. Kohlberg, L., & Hersh, R. H. (1977). Moral Development: A Review of the Theory. Theory into practice, 16(2), Kuczynski, L. (2003). Beyond bidirectionality: bilateral conceptual frameworks for understanding dynamics in parent-child relations. Në L. Kuczynski (Re.), Handbook of Dynamics in Parent-Child Relations (fv. 1-24). Thousand Oaks: Sage. Kuczynski, L., & Kochanska, G. (1990). Development of children's noncompliance strategies from toddlerhood to age 5. Developmental Psychology, 26(3), Ladd, G. W., & Pettit, G. S. (2002). Parenting and the Development of Children s Peer Relationships. Në M. H. Bornstein (Re.), Handbook of Parenting, 242

251 Volume 5, Practical Issues in Parenting (fv ). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Lamborn, S. D., Mounts, N. S., Steinberg, L., & Dornbusch, S. M. (1991). Patterns of Competence and Adjustment among Adolescents from Authoritative, Authoritarian, Indulgent, and Neglectful Families. Child Development, 62(5), Lansford, J. E., Criss, M. M., Dodge, K. A., Shaw, D. S., Pettit, G. S., & Bates, J. E. (2009). Trajectories of Physical Discipline: Early Childhood Antecedents and Developmental Outcomes. Child Development, 80(5), Laskey, B. J., & Cartwright Hatton, S. (2009). Parental discipline behaviors and beliefs about their child: associations with child internalizing and mediation relationships. Child: care, health and development, 35(5), Lengua, L. J. (2008). Anxiousness, Frustration, and Effortful Control as Moderators of the Relation between Parenting and Adjustment in Middle-childhood. Social Development, 17(3), Lengua, L. J., & Kovacs, E. A. (2005). Bidirectional associations between temperament and parenting and the prediction of adjustment problems in middle childhood. Applied Developmental Psychology, 26, Lerner, J. V. (1993). The Influence of Child Temperamental Characteristics on Parent Behaviors. Në T. Luster, & L. Okagaki, Parenting: an ecological perspective (fv ). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates. Lerner, R. M., Rothbaum, F., Boulos, S., & Castellino, D. R. (2002). Developmental systems perspective on parenting. Në M. H. Bornstein (Re.), Handbook of parenting: Biology and ecology of parenting (bot. i 2, Vëll. i 2, fv ). Mahwah. Leschied, A., Chiodo, D., Nowicki, E., & Rodger, S. (2008). Childhood Predictors of Adult Criminality: A Meta-Analysis Drawn from the Prospective Longitudinal Literature. Canadian Journal of Criminology and Criminal Justice, 50(4),

252 Linver, M. R., & Silverberg, S. B. (1997). Maternal Predictors of Early Adolescent Achievement-Related Outcomes: Adolescent Gender as Moderator. The Journal of Early Adolescence, Lollis, S. P., Ross, H. S., & Tate, E. (1992). Parents regulation of children s peer interactions: Direct influences. Në R. D. Parke, & G. W. Ladd (Red.), Familypeer Relationships: Modes of Linkage (fv ). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Luyckx, K., Tildesley, E. A., Soenens, B., Andrews, J. A., Hampson, S. E., Peterson, M., & Duriez, B. (2011). Parenting and Trajectories of Children s Maladaptive Behaviors: A 12-year Prospective Community Study. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 40(3), Martinez, I., & Garcia, J. F. (2007). Parenting Styles And Adolescents'Self-Esteem In Brazil. Psychological Report, McCart, M. R., Priester, P. E., Davies, H., & Azen, R. (2006). Differential Effectiveness of Behavioral Parent-Training and Cognitive-Behavioral Therapy for Antisocial Youth: A Meta-Analysis. Journal ofabnormal Child Psychology, 34(4), Merrell, K. W. (1994). Preschool and Kindergarten Behavior Scales: Test Manual. Vermont: Clinical Psychology Publishing Company. Miller, P. H. (2011). Theories of Developmental Psychology (bot. i 5). New York: Worth Publishers. Mize, J., & Pettit, G. S. (1997). Mothers' Social Coaching, Mother-Child Relationship Style, and Children's Peer Competence: Is the Medium the Message? Child Development, 68(2), Molgaard, V. K., Spoth, R. L., & Redmond, C. (2000). Competency Training: The Strengthening Families Program, for Parents and Youth Washington, DC: US Department of Justice, Office of Justice Programs, Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention. Neary, E. M., & Eyberg, S. M. (2002). Management of Disruptive Behavior in Young Children. Infants and Young Children, 14(4),

253 Newberger, C. M. (1980). The Cognitive Structure of Parenthood: Designing a Descriptive Measure. New Directions for Child and Adolescent Development(7), Newberger, C. M., & Cook, S. J. (1983). Parental Awareness and Child Abuse: A Cognitive-Developmental Analysis of Urban and Rural Samples. American Journal of Orthopsychiatry, 53(3), Nowak, C., & Heinrichs, N. (2008). A comprehensive meta-analysis of Triple P- Positive Parenting Program using hierarchical linear modeling: effectiveness and moderating variables. Clinical Child and Family Psychology Review, 11(3), Olds, D. L., Eckenrode, J., Henderson, C. R., Kitzman, H., Powers, J., Cole, R.,... Luckey, D. (1997). Long-term Effects of Home Visitation on Maternal Life Course Long-term effects of home visitation on maternal life course and child abuse and neglect. Fifteen-year follow-up of a randomized trial. Journal of the American Mediacal Association, 278(8), Olivari, M. G., Tagliabue, S., & Confalonieri, E. (2013). Parenting Style and Dimensions. Marriage & Family Review Questionnaire: A Review of Reliability and Validity, 49, Onder, A., & Gulay, H. (2009). Reliability and validity of parenting styles & dimensions questionnaire. Procedia Social and Behavioral Sciences, 1, Paterson, G., & Sanson, A. (1999). The Association of Behavioural Adjustment to Temperament, Parenting and Family Characteristics amon 5 year old children. Social Development, Pedro, M. F., Carapito, E., & Ribeiro, T. (2015). Parenting Styles and Dimensions Questionnaire The Portuguese. Psychology/Psicologia Refl exão e Crítica, 28(2), , 28(2), Penn, H. (2005). Understanding Early Childhood: Issues and Controversies. Maidenhead: Open University Press. 245

254 Perlman, M., & Ross, H. S. (1997). The Benefits of Parent Intervention in Children's Disputes: An Examination of Concurrent Changes in Children's Fighting Styles. Child Development, 68(4), Piaget, J. (1950). The Psychology of Intelligence. London: Routledge & Kegan Paul. Piaget, J. (1970). Genetic Epistemology. New York: The Norton Library. Posner, M. I., & Rothbart, M. K. (2007). Educating the human brain. Washington, DC: American Psychological Association. Power, T. G. (2013). Parenting Dimensions and Styles: A Brief History and Recommendations for Future Research. Childhood Obesity, 9(1), Pratt, M. W., & Arnold, M. L. (2006). Growing into Generativity: Adolescent Roots of a Generative Self in Emerging Adulthood. Notre Dame Symposium on Personality and Moral Character. San Francisko: Center for Ethical Education. Pratt, M. W., Kerig, P., Cowan, P. A., & Cowan, C. P. (1988). Mothers and Fathers Teaching 3-Year-Olds: Authoritative Parenting and Adult Scaffolding of young Children's Learning. Developmental Psychology, 24(6), Prior, M., Smart, D., Sanson, A., Pedlow, R., & Oberkiaid, F. (1992). Transient Versus Stable Behavior Problems in a Normative Sample: Infancy to School Age. Journal of Pediatric Psychology, 14(4), Program, T. T. P. (2015, Gusht 5). Triple P- the system explained. Gjetur në Putnam, S. P., & Rothbart, M. K. (2006). Development of Short and Very Short Forms of the Children s Behavior Questionnaire. Journal of Personality Assessment, Querido, J. G., Warner, T. D., & Eyberg., S. M. (2002). Parenting styles and child behavior in African American families of preschool children. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 31(2),

255 Ramos, M. C., Guerin, D. W., Gottfried, A. W., Bathurst, K., & Oliver, P. H. (2005). Family Conflict and Children s Behavior. Structural Equation Modeling Problems: The Moderating Role of Child Temperament, Ramos, M. C., Guerin, D. W., Gottfried, A. W., Bathurst, K., & Oliver, P. H. (2005). Family Conflict and Children s Behavior Problems: The Moderating Role of Child Temperament. Structural Equation Modeling, 12(2), Ramsay, D., & Lewis, M. (2001). Temperament, Stress, and Soothing. Në T. D. Wachs, & G. A. Kohnstamm (Red.), Temperament in Context (fv ). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates. Reedtz, C., Bertelsen, B., Lurie, J., Handeg, B. H., Clifford, G., & Morch, W. T. (2008). Eyberg Child Behavior Inventory (ECBI): Norwegian norms to identify conduct problems in children. Scandinavian Journal of Psychology, 49(1), Roberts, B. W., & DelVecchio, W. F. (2000). The rank-order consistency of personality traits from childhood to old age: a quantitative review of longitudinal studies. Psychological bulletin, 126(1), Robinson, C. C., Hart, C. H., Mandleco, B. L., Olsen, S. F., Russell, A., Aloa, V.,... Bazarskaya, N. (1996). Psychometric Support for a New Measure of Authoritative, Authoritarian, and Permissive Parenting Practices: Cross- Cultural Connections. Biennial International Society for the Study of Behavioral Development Conference. Quebec: Canada. Robinson, C. C., Mandleco, B., Olsen, S. F., & Hart, C. H. (1995). Authoritative, Authoritarian, and Permissive Parenting Practices: Development of a New Measure. Psychological Reports, 77, Robinson, E. A., Eyberg, S. M., & Ross, A. W. (1980). The standardization of an inventory of child conduct problem behaviors. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 9(1), Rogoff, B. (2003). The cultural nature of human development. New York: Oxford University Press. 247

256 Rothbart, K. M., & Derryberry, D. (1981). Development of individual differences in temperament. Në M. E. Lamb, & A. L. Brown (Red.), Advances in developmental psychology (fv ). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Rothbart, M. K., & Bates, J. E. (2006). Temperament. Në N. Eisenberg (Re.), Handbook of Child Psychology (bot. i 6, fv ). New Jersy: John Wiley & Sons. Rothbart, M. K., & Derryberry, D. (2000). Temperament in Children. Në C. von Hofsten, & L. Bäckman (Re.), Psychology at the turn of the millennium: Volume 2. Social, developmental, and clinical perspectives (fv ). East Sussex: Psychology Press. Rothbart, M. K., Ahadi, S. A., & Evans, D. E. (2000). Temperament and personality: origins and outcomes. Journal of personality and social psychology, 78(1), Rothbart, M. K., Chew, K. H., & Gartstein, M. A. (2001). Assessment of Temperament in Early Development. Në L. T. Singer, & P. S. Zeskind (Red.), Biobehavioral assessment of the infant (fv ). New York: Guilford Press. Rowe, D. C., & Plomin, R. (1977). Temperament in Early Childhood. Journal of Personality Assessment, 41(2), Rubin, K. H., & Schneider, F. W. (1973). The Relationship between Moral Judgment, Egocentric and Altruistic Behavior. Child Development, Rubin, K. H., Hastings, P., Chen, X., Stewart, S., & McNichol, K. (1998). Intrapersonal and maternal correlates of aggression, conflict, and externalizing problems in toddlers. Child Development, 69(6), Rubin, K. H., Mills, R. S., & Rose-Krasnor, L. (1989). Maternal beliefs and children's social competence. Në B. H. Schneider, G. Attili, J. Nadel, & R. P. Weissberg (Red.), Social competence in developmental perspective (fv ). Amsterdam: Kluwer International Publishers. Russell, A., & Finnie, V. (1990). Preschool children's social status and maternal instructions to assist group entry. Developmental Psychology, 26(4),

257 Sanders, M. R. (2003). Triple P - Positive Parenting Program: A population approach to promoting competent parenting. Australian e-journal for the Advancement of Mental Health, 2(3), Sanders, M. R. (2008). Triple P-Positive Parenting Program as a Public Health Approach to Strengthening Parenting. Journal of Family Psychology, 22(3), Sanders, M. R., Markie Dadds, C., & Turn, K. M. (2003). Theoretical, Scientific and Clinical Foundations of the Triple P-Positive Parenting Program: A Population Approach to the Promotion of Parenting Competence. arenting Research and Practice Monograph, 1, Sanson, A., Oberklaid, F., Pedlow, R., & Prior, M. (1991). Risk Indicators: Assessment of Infancy Predictors of Pre-School Behavioural Maladjustment. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 32(4), Scher, A., & Sharabany, R. (2005). Parenting anxiety and stress: Does gender play a part at 3 months of age? The Journal of Genetic Psychology, 166(2), Shinner, R. L., Buss, K. A., McClowry, S. G., Putnam, S. P., Saudino, K. J., & Zentner, M. (2012). What Is Temperament Now? Assessing Progress in Temperament Research on the Twenty-Fifth Anniversary of Goldsmith et al. (1987). Child Development Perspectives, 6(4), Sigelman, C. K., & Rider, E. A. (2009). Life-Span Human Development (bot. i 6). Belmont, California: Wadsworth Cengage Learning. Silva, P. A. (1990). The Dunedin Multidisciplinary Health and Development Study: a 15 year longitudinal study. Pediatric and Perinatal Epidemiology, 4, Skinner, B. F. (1982). Contrived Reinforcement. The Behavior Analyst, 5(1), 3-8. Skinner, E., Johnson, S., & Snyder, T. (2005). Six Dimensions of Parenting: A Motivational Model. Parenting: Science and Practice, 5(2), Smetana, J. G., & Braeges, J. L. (1990). The Development of Toddlers' Moral and Conventional Judgments. Merrill-Palmer Quarterly, 36(3),

258 Steinberg, L., Lamborn, S. D., Dornbusch, S. M., & Darling, N. (1992). Impact of Parenting Practices on Adolescent Achievement: Authoritative Parenting, School Involvement, and Encouragement to Succeed. Child Development, 63, Steinberg, L., Mounts, N. S., Lamborn, S. D., & Dornbusch, S. M. (1991). Authoritative parenting and adolescent adjustment across varied ecological niches. Journal of Research on Adolescence, 1(1), Storer, H. L., Barkan, S. E., Sherman, E. L., Haggerty, K. P., & Matto, L. M. (2012). Promoting Relationship Building and Connection: Adapting an Evidence- Based Parenting Program for Families Involved in the Child Welfare System. Children and youth services review, 34(9), Strelau, J. (2002). Temperament: A Psychological Perspective. New York: Kluwer Academic Publishers. Tahsini, I., Ndrio, M., & Balli, D. (2012). Fëmijët e lumtur ju bëjnë prindër të lumtur. Ju mund t ia dilni! Tiranë: Save the Children. Tamo, A. (2005). Këshillimi dhe Psikoterapia. Tiranë: Albatros. Tamo, A., & Karaj, T. (2006). Dhuna kundër Fëmijeve në Shqipëri. Tiranë, Shqipëri: Qendra e Zhvillimeve Humane. Tamo, A., & Karaj, T. (2007). Praktikat e Rritjes së Fëmijëve në Zonat e Thella Veriore dhe në Zonat Periurbane në Shqipëri. Tiranë, Shqipëri: Qendra e Zhvillimeve Humane. Teti, D. M., & Candelaria, M. A. (2002). Parenting Competence. Në M. Bornstein (Re.), Handbook of parenting, Vol. 4, Social conditions and applied parenting (fv ). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. Theimer, C. E., Killen, M., & Stangor, C. (2001). Young Children's Evaluations of Exclusion in Gender-Stereotypic Peer Contexts. Developmental Psychology, 37, Thompson, A., Hollis, C., & Richards, D. (2003). Authoritarian parenting attitudes as a risk for conduct problems. European Child & Adolescent Psychiatry, 12(2),

259 Thompson, R. A. (1994). Emotion regulation: A theme in search of definition. Monographs of the Society for Research in Child Development, 59, Thompson, R. A. (2009). Early Foundations: Conscience and the Development of Moral Character. Në D. Narvaez, & D. K. Lapsley (Red.), Personality, Identity, and Character: Explorations in Moral Psychology (fv ). Cambridge: Cambridge University Press. Triple-P. (2015, Gusht 30). Triple P takes the guesswork out of parenting. Gjetur në Positive Parenting Program: Turiel, E. (2006). The Development of Morality. Në N. Eisenberg (Re.), Handbook of Child Psychology:Volume Three: Social, Emotional, and Personality Development (bot. i 6, fv ). Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons Inc. Vaughn, B. E., Vollenweider, M., Bost, K. K., & Azria-Evans, M. R. (2003). Negative Interactions and Social Competence for Preschool Children in Two Samples: Reconsidering the Interpretation of Aggressive Behavior for Young Children. Merrill-Palmer Quarterly, 49(3), Wapner, S. (2014). Parental Development: A holistic, Developmental Systems- Oriented Perspective. Në J. Demick, K. Bursik, & R. DiBiase (Red.), Parental Development (fv. 3-37). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Waters, E., Hamilton, C. E., & Weinfield, N. S. (2000). The Stability of Attachment Security from Infancy to Adolescence and Early Adulthood: General Introduction. Child Development, Webster-Stratton, C. (2004). The Incredible Years: Parent, Teacher, and Child Training Series (IYS). Preventing Violence and Related Health-Risking Social Behaviors in Adolescents: An NIH State-of-the-Science Conference (fv ). Bethesda, Maryland: National Institute of Mental Health. Webster-Stratton, C., & Eyberg, S. M. (1982). Child Temperament: Relationship with Child Behavior Problems and Parent-Child Interactions. Journal of Clinical Child Psychology, 11(2),

260 Williams, L. R., Degnan, K. A., Perez-Edgar, K. E., Henderson, H. A., Rubin, K. H., Pine, D. S.,... Fox, N. A. (2009). Impact of Behavioral Inhibition and Parenting Style on Internalizing and Externalizing Problems from Early Childhood through Adolescence. Journal of Abnormal Child Psychology, 37(8), Wood, D., Bruner, J. S., & Ross, G. (1974). The Role of Tutoring in Problem Solving. Journal of child psychology and psychiatry, 17, Yando, R., Seitz, V., & Zigler, E. (1978). Imitation: A Developmental Perspective. Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates. Zakeri, H., & Karimpour, M. (2011). Parenting Styles and Self-esteem. Social and Behavioral Sciences, 29, Zentner, M., & Bates, J. E. (2008). Child Temperament: An Integrative Review of Concepts, Research Programs, and Measures. European Journal of Developmental Science, Zgourides, G. (2000). Developmental Psychology. Foster City: IDG Books Worldwide. 252

261 9 SHTOJCAT 9.1 SHTOJCA I Pyetësori për prindërit Pyetësor për prindërit Ju jeni përzgjedhur rastësisht për të qenë pjesë e një studimi në lidhje me fëmijët që shkojnë në kopësht. Ju lutemi, plotësoni pyetjet e mëposhtme duke iu referuar fëmijës tuaj që aktualisht ndjek kopshtin. Të dhënat tuaja janë tërësisht konfidenciale, do të përdoren vetëm për qëllime studimore dhe nuk do të ndahen me asnjë palë të tretë. 1. Ky pyetësor po plotësohet nga: 1. Mamaja e fëmijës 2. Babai i fëmijës 3. Të dy së bashku 2. Më poshtë gjenden një grup pohimesh që përshkruajnë sjelljen e fëmijëve. Ju lutemi, fillimisht (faza 1) rrethoni numrin që tregon sa shpesh fëmija juaj shfaq këtë sjellje, dhe më pas, (faza 2) rrethoni po ose jo që tregon nëse ju shqetëson aktualisht ky problem. Kurrë Rrallë Ndonjëherë Shpesh Gjithmonë A është ky një shqetësim për ju? 1 Humbet kohë kur vishet Po Jo 2 Humbet kohë ose Po Jo sorollatet kur është koha për të ngrënë 3 Nuk respekton normat e Po Jo sjelljes në tavolinë 4 Refuzon të hajë ushqimin Po Jo që i jepet 5 Refuzon të bëjë punët e Po Jo përditshme kur i kërkohet 6 Është i ngathët kur bëhet Po Jo gati për të shkuar në shtrat 7 Refuzon të shkojë në Po Jo krevat për të fjetur në kohën e caktuar 8 Nuk i zbaton rregullat e Po Jo shtëpisë kur rri vetëm 9 Refuzon të bindet deri sa Po Jo kërcënohet se do të ndëshkohet 10 Kur i kërkohet të bëjë Po Jo diçka, ai/ajo bën të kundërtën 11 Debaton me prindërit për Po Jo rregullat 12 Nevrikoset kur nuk i del e Po Jo vetja 13 Ka shpërthime zemërimi të papritura Po Jo 253

262 Shpesh A është ky një shqetësim për ju? 14 U kthen fjalën të rriturve Po Jo 15 Grindet Po Jo 16 Qan lehtësisht Po Jo 17 Ulëret ose bërtet Po Jo 18 Godet prindërit Po Jo 19 Shkatërron lodrat dhe objekte të tjera 20 Është i/e pakujdesshëm/e me lodrat dhe objektet e tjera Po Jo Po Jo 21 Vjedh Po Jo 22 Gënjen Po Jo 23 Ngacmon ose provokon Po Jo fëmijët e tjerë 24 Zihet me fjalë me Po Jo bashkëmoshatarët 25 Zihet me fjalë me motrat dhe vëllezërit (nëse ka motra/vëllezër) Po Jo 26 Zihet fizikisht me bashkëmoshatarët 27 Zihet fizikisht me motrat dhe vëllezërit (nëse ka motra/vëllezër) Po Jo Po Jo 28 Kërkon vazhdimisht Po Jo vëmendje 29 Ndërpret të tjerët Po Jo 30 Shpërqëndrohet lehtësisht Po Jo 31 E mban vëmendjen vetëm Po Jo për një kohë të shkurtër 32 Nuk arrin të mbarojë Po Jo detyrat 33 Ka vështirësi të zbavitet Po Jo vetëm 34 Ka vështirësi të Po Jo përqëndrohet në diçka 35 Është shumë aktiv ose i Po Jo lëvizur 36 Urinon në shtrat Po Jo 3. Më poshtë janë shënuar disa sjellje tipike që prindërit ndërmarrin për të disiplinuar fëmijët e tyre. Ju lutemi të shënoni sa shpesh kryeni ju secilën prej këtyre sjelljeve. Kurrë Rrallë Ndonjëherë Gjithmonë Asnjëherë Ndonjëherë Thuajse gjysmën e kohës Shpesh Gjithmonë 1 Unë e inkurajoj fëmijën të flasë për vështirësitë ose problemet e tij Unë përdor më shumë ndëshkimin se sa arsyetimin për të udhëzuar fëmijën Unë ua di emrat shokëve të fëmijës Unë e kam të vështirë të disiplinoj fëmijën

263 Asnjëherë Ndonjëherë Thuajse gjysmën e kohës Shpesh Gjithmonë 5 Unë e lavdëroj fëmijën kur sillet mirë Unë luaj dhe argëtohem me fëmijën Unë përmbahem të mos qortoj dhe kritikoj edhe kur fëmija vepron në kundërshtim me dëshirën tonë Unë tregoj keqardhje kur fëmija është i lënduar ose i frustruar Unë e ndëshkoj fëmijën duke i hequr privilegjet që gëzon pa i shpjeguar arsyet Unë e llastoj fëmijën Unë e ngushëlloj dhe e mirëkuptoj kur fëmija është i mërzitur Unë i bërtas sa herë që fëmija sillet keq Unë i sillem butë ose e toleroj fëmijën Unë e lejoj fëmijën që të bezdisë dikë tjetër Unë i tregoj fëmijës çfarë presim nga sjellja e tij përpara se ai të përfshihet në një aktivitet Unë e qortoj dhe e kritikoj fëmijën që ai të bëhet më i mirë Unë jam i/e duruar me fëmijën Unë e kap dhe e tërheq fëmijën kur nuk bindet Unë i them fëmijës se do ta ndëshkoj dhe nuk e bëj në të vërtet Unë jam i/e vëmendshëm/e ndaj ndjenjave dhe emocioneve të fëmijës Unë e lejoj fëmijën të japë mendimin e vet për rregullat e familjes Unë debatoj me fëmijën tonë Unë tregoj vetëbesim në aftësitë e mia prindëruese Unë i shpjegoj fëmijës arsyet se pse duhet t i bindet rregullave Unë shqetësohem më shumë për ndjenjat e mia se sa për ndjenjat e fëmijës Unë i them fëmijës se ne i vlerësojmë përpjekjet ose arritjet e tij Unë e ndëshkoj duke e mbyllur fëmijën diku vetëm pa i dhënë shpjegime Unë e ndihmoj fëmijën të kuptojë ndikimin e sjelljes së vet, duke e inkurajuar që të flasë për pasojat e këtyre sjelljeve 29 Unë kam frikë se ndëshkimi i fëmijës për sjellje të këqija do ta bëjë atë të mos i pëlqejë prindërit e vet Unë marr në konsideratë dëshirat e fëmijës përpara se t i kërkoj të bëjë diçka Unë shpërthej në zemërim ndaj fëmijës Unë jam i/e ndërgjegjshëm/e për problemet ose shqetësimet e fëmijës sonë në kopsht Unë kërcënoj se do ta ndëshkoj fëmijën më shpesh se sa e ndëshkoj në të vërtetë atë

264 Asnjëherë Ndonjëherë Thuajse gjysmën e kohës Shpesh Gjithmonë 34 Unë ia shpreh dashurinë fëmijës duke e përqafuar, puthur dhe mbajtur në krahë atë Unë nuk i marr parasysh sjelljet e këqija të fëmijës Unë zbatoj një ndëshkim, pasi fëmija ka kryer një sjellje të keqe Unë i kërkoj falje fëmijës kur bëj ndonjë gabim si prind Unë i them fëmijës çfarë të bëjë Unë e lë të lirë fëmijën në rrëmujën që ai/ajo bën Unë diskutoj dhe arsyetoj me fëmijën kur ai/ajo sillet keq 41 Unë nuk bie dakord me fëmijën Unë e lejoj fëmijën të ndërpresë të tjerët kur flasin Unë kaloj kohë të afërt dhe vetëm për vetëm me fëmijën 44 Kur dy fëmijë zihen, unë fillimisht i ndëshkoj ata dhe më pas i pyes se çfarë ndodhi 45 Unë e inkurajoj fëmijën të shprehet lirshëm edhe kur nuk pajtohet me ato çka ne prindërit kërkojmë 46 Unë e korruptoj me shpërblime fëmijën që të marr pëlqimin e tij për diçka 47 Unë qortoj dhe kritikoj kur sjella e fëmijës nuk përputhet me pritshmëritë tona 48 Unë respektoj mendimet e fëmijës duke e inkurajuar që t i shprehë lirshëm ato 49 Unë vendos rregulla të mirëpërcaktuara dhe strikte për fëmijën tonë 50 Unë i shpjegoj fëmijës se si ndihem për sjelljen e mirë ose të keqe të tij/saj 51 Unë përdor kërcënimet si ndëshkim pa ndonjë justifikim 52 Unë i marr në konsideratë preferencat e fëmijës tonë kur bëj plane për familjen 53 Kur fëmija më kërkon arsye se pse duhet t i bindet asaj që i kërkoj, unë i përgjigjem: Sepse unë jam prindi yt dhe unë dua që ti të bësh këtë gjë Unë jam i pasigurt si të reagoj ndaj sjelljes së keqe të fëmijës Unë ia shpjegoj fëmijës pasojat e sjelljes së vet Unë e detyroj fëmijën të bëjë disa gjëra Unë e drejtoj sjelljen e keqe të fëmijës drejt një aktiviteti më të pranueshëm Unë theksoj arsyet e rregullave që vendos

265 4. Situata e punësimit të prindërve të fëmijës është: Nëna Babai i/e vetëpunësuar 1 1 i/e punësuar me kohë të plotë 2 2 i/e punësuar me kohë të pjesshme 3 3 i/e papunë 4 4 *Shënim Nëse jeni prind i vetëm, shënoni X mbi prindin që mungon. 5. Niveli arsimor i prindërve të fëmijës është: Nëna Babai Arsim 8 vjeçar 1 1 Arsim i mesëm 2 2 Arsim i lartë 3 3 Master ose më shumë Sa janë të ardhurat mujore të kombinuara (nga të gjithë anëtarët e familjes)? 1. Deri në 30 mijë lekë mijë 50 mijë lekë mijë 70 mijë lekë mijë 90 mijë lekë 5. Mbi 90 mijë lekë 7. Fëmija juaj (për të cilin u plotësua ky pyetësor) është: 1. Djalë 2. Vajzë 8. Mosha e tij/saj: muaj 9. A keni fëmijë të tjerë përveç këtij? 1. Po 2. Jo Qyteti ku është plotësuar ky pyetësor: Ju faleminderit për bashkëpunimin tuaj! 257

266 9.2 SHTOJCA II Pyetësori i temperamentit të fëmijëve Numri. Data Gjinia e fëmijës Udhëzimet: Ju lutemi t i lexoni me vëmendje përpara se të filloni: Mosha e fëmijës vite muaj Më poshtë ju do të shihni disa pohime që përshkruajnë reagimet e fëmijëve në një numër situatash. Ju lutemi të tregoni sesi janë reagimet e fëmijës suaj në këto situata. Sigurisht, që nuk ka mënyra korrekte të reagimit; fëmijët ndryshojnë nga njëri tjetri në reagimet që kanë dhe janë pikërisht këto ndryshime që synojmë të kuptojmë. Ju lutemi lexoni çdo pohim dhe vendosni nëse janë të vërteta apo të pavërteta për të përshkruar reagimet e fëmijës tuaj në gjashtë muajt e fundit. Përdorni shkallën e mëposhtme për të treguar sesa mirë e përshkruan një pohim fëmijën tuaj. Qarkoni numrin l Nëse pohimi është: plotësisht i pavërtetë për fëmijën tuaj 2 i pavërtetë për fëmijën tuaj 3 as i vërtet dhe as i pavërtetë për fëmijën tuaj 4 i pavërtetë për fëmijën tuaj 5 plotësisht i vërtet për fëmijën tuaj 7 Nuk aplikohet për fëmijën tuaj Nëse nuk mund t i përgjigjeni ndonjërit prej këtyre pohimeve, sepse nuk e keni parë fëmijën në atë situatë, për shembull, nëse pohimi është rreth reagimit të fëmijës kur ju i këndoni dhe ndërkohë ju nuk i keni kënduar asnjëherë fëmijës suaj, atëherë rrethoni NA (nuk aplikohet). Fëmija im 1 Gjithmonë nxiton të shkojë nga një vend në tjetrin. 2 Irritohet mjaft kur nuk i lejohet të bëjë atë që do 3 Shfaq përqendrim të fortë kur është duke vizatuar apo ngjyrosur në një libër. 4 I pëlqen të rrëshkasë nga rrëshqitëse të larta ose të bëjë aktivitete të tjera aventureske. 5 Mërzitet shumë kur gërvishtet apo nxihet nga ndonjë goditje. Plotësisht e pavërtetë E pavërtetë As e vërtet as e pavërtetë E vërtetë Plotësisht e vërtetë Nuk aplikohet

267 6 Përgatitet për udhëtime ose ekskursione duke planifikuar gjërat që do t i nevojiten. 7 Shpesh përfshihet nxitimthi në situata të reja Trishtohet kur nuk realizohen planet e familjes I pëlqen që t i këndojnë këngë Duket rehat me pothuaj çdo person Frikësohet nga hajdutët ose gogoli E vë re kur prindërit veshin rroba të reja Preferon aktivitete të qeta në vend të lojërave aktive Kur nevrikoset për diçka, ai/ajo priret të qëndrojë i/e mërzitur për 10 minuta ose edhe më shumë. 15 Kur është duke ndërtuar apo bashkuar pjesët e diçkaje, përfshihet shumë në atë që është duke bërë dhe punon për një periudhë të gjatë. 16 I pëlqen ta shtyjnë lart dhe shpejt në lisharëse Dëshpërohet kur nuk është në gjendje të përmbushë një detyrë. 18 I ndjek mirë udhëzimet I duhet shumë kohë që të afrohet në situata të reja Pothuaj nuk ankohet kur është sëmurë apo është ftohur. 21 I pëlqejnë tingujt e fjalëve, si për shembull në vjersha Ndonjëherë është i/e ndrojtur edhe pranë njerëzve që i njeh për një kohë të gjatë. 23 Është e vështirë të qetësohet pasi është mërzitur me diçka/dikë. 24 E vë re menjëherë kur ka diçka të re në dhomën e ndenjes. 25 Është plot energji, madje edhe në mbrëmje Nuk ka frikë nga errësira

268 27 Ndonjëherë përthithet nga një libër me figura dhe e sheh atë për një kohë të gjatë. 28 I pëlqejnë lojërat e ashpra dhe të zhurmshme. 29 Nuk mërzitet shumë nga gërvishtje apo nxirje të vogla. 30 Në vendet që i është thënë se janë të rrezikshme, afrohet ngadalë dhe duke bërë kujdes. 31 vendos ngadalë dhe pa u nxituar për gjërat që do bëjë më pas. 32 Nevrikoset kur nuk gjen diçka me të cilën të luajë. 33 I pëlqejnë aktivitete me ritëm të butë si lëkundjet apo valëzimet. 34 Ndonjëherë largohet me ndrojtje nga njohjet e reja. 35 Mërzitet kur të afërm apo miq të dashur po përgatiten për t u larguar pas një vizite. 36 Bën komente kur prindi ka ndryshuar pamjen Ju lutem kthehuni sërish dhe sigurohuni që të gjithë pohimet janë plotësuar duke zgjedhur një numër. Ju faleminderit për bashkëpunimin tuaj! 260

269 9.3 SHTOJCA III Leja për përdorimin e Instrumentit të Temperamentit të Fëmijëve 261

270 9.4 SHTOJCA IV Miratimi i informuar Esmeralda Ismaili Universiteti i Tiranës Fakulteti i Shkencave Sociale Departamenti Pedagogji-Psikologji Drejtuar: Drejtores së kopshtit. LEJE E INFORMUAR PËR STUDIMIN Unë jam Esmeralda Ismaili dhe unë jam duke kryer studimet doktorale në fushën e psikologjisë të zhvillimit të fëmijës. Për këtë qëllim jam duke kryer një studim me prindërit e fëmijëve të moshës parashkollore (3-5 vjeç), të cilët ndjekin këtë kopsht. Studimi shtrihet në disa qytete të Republikës së Shqipërisë dhe kopshtet, ku përfshihet edhe kopshti që ju drejtoni, është përzgjedhur në mënyrë rastësore. Qëllimi i studimit është të mbledh të dhëna mbi sjelljet që prindërit përdorin për të disiplinuar fëmijët e tyre, si dhe perceptimet e prindërve për sjelljet që fëmijët shfaqin në jetën e tyre të përditshme. Unë kërkoj që ju të vini në dijeni stafin edukativ dhe njëkohësisht të mundësoni një listë të prindërve që kanë fëmijë të moshës parashkollore. Një grup prej dy studentesh do të jenë të pranishme në kopshtin që ju drejtoni. Ato do të kontaktojnë me prindërit, do t i informojnë mbi qëllimin e këtij studimi dhe në rast se prindërit pranojnë, ato do të realizojnë plotësimin e këtij pyetësori. Plotësimi i pyetësorit bëhet vullnetarisht dhe prindërit janë të lirë të përfshihen ose jo në këtë studim. Të dhënat e këtij studimi janë tërësisht konfidenciale dhe nuk do të ndahen me palë të treta, ato do të përdoren ekskluzivisht vetëm për qëllimin e këtij studimi. Përmbajtja e pyetësorin nuk përfshin asnjë pyetje që cënon integritetin e prindërve dhe as synon të marrë informacione private. Duke shpresuar në mirëkuptimin dhe aprovimin tuaj, Me respekt, Esmeralda Ismaili 262

271 Esmeralda Ismaili Universiteti i Tiranës Fakulteti i Shkencave Sociale Departamenti Pedagogji-Psikologji Drejtuar: Znj.. LEJE E INFORMUAR PËR STUDIMIN Unë jam Esmeralda Ismaili dhe unë jam duke kryer studimet doktorale në fushën e psikologjisë të zhvillimit të fëmijës. Për këtë qëllim jam duke kryer një praktikë studimore me nënat e fëmijëve të moshës parashkollore (3-5 vjeç). Kjo praktikë studimore konsiston në diskutimin për praktikat e prindërimit që ju ndiqni me fëmijën tuaj, si dhe në prezantimin e disa strategjive dhe teknikave për disiplinimin e fëmijës. Për 5 herë rresht, me një frekuencë një herë në jave, ju do jeni së bashku me 9 nëna të tjera dhe me trajnuesen. Krahas takimeve të përbashkëta, ju do të takoheni indvidualisht me trajnuesen për të diskutuar mbi ecurinë e praktikimi të strategjive/teknikave të prindërimit. Nga ju kërkohet që të mos mungoni në asnjë nga 5 takimet e përbashkëta dhe 4 takimet individuale, si dhe të merrni pjesë aktivisht në këtë trajnim për të përfituar maksimalisht. Një vëmendje e veçantë do t i kushtohet ruajtjes së konfidencialitetit dhe mirëqenies suaj psikologjike dhe fizike. Ky trajnim nuk cënon integritetin tuaj, përkundrazi ai synon t ju ofroj mbështetje në detyrën e vështirë të prindit. Unë pranoj të përfshihem në këtë trajnim me dëshirën time. Emër Mbiemër Firma Trajnuesja Emër Mbiemër Firma 263

272 9.5 SHTOJCA V Posteri njoftues për pjesëmarrje në trajnimin e 3P 264

273 9.6 SHTOJCA VI Materiale nga trajnimi me Programin 3P 265

274 Fletë udhëzuese për prindërit 266

275 Tabela e dokumentimit të sjelljes ushtrim për detyrë shtëpie 267

276 9.7 SHTOJCA VII Guida e pyetjeve për fokus grupin 1. Si mund ta përshkruash eksperiencën e pjesëmarrjes në këtë program trajnimi për prindërimin? 2. A ndikoi pjesëmarrja në këtë program në ndryshimin e praktikave/ideologjisë suaj prindëruese? (Nxitje) - Strategji specifike - Stilin e përgjithshëm - Nivelin e besimit si prind 3. Çfarë vutë re që funksionoi më shumë për ju dhe pse? 4. Çfarë vutë re që nuk funksionoi për ju dhe pse? 5. A keni vënë re ndryshime te fëmija juaj? 6. A keni vënë re ndryshime në atmosferën e familjes suaj? 7. A do ta rekomandoni këtë program prindërimi edhe të prindër të tjerë? 8. Sugjerime për ndryshme/shtesa në këtë program? 268

277 9.8 SHTOJCA VIII - Certifikatë Trajnimi me Programin e Prindërimit Pozitiv 269

278 9.9 SHTOJCA IX Fotografi nga dhënia e trajnimit 3P me nënat e grupit eksperimental 270