UNIVERSITETI I TIRANËS

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE TESTI STANAG 6001 DHE ANGLISHTJA PËR QËLLIME SPECIFIKE NË KONTEKSTIN USHTARAK Punim për gradën shkencore Doktor në Gjuhësi Disertante Alma Cenkaj Vladi Udhëheqëse shkencore Prof. Dr. Shpresa Delija TIRANË 2016

2 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE TESTI STANAG 6001 DHE ANGLISHTJA PËR QËLLIME SPECIFIKE NË KONTEKSTIN USHTARAK Punim për gradën shkencore Doktor në Gjuhësi Komisioni shkencor Prof. Dr. Viktor Ristani - Kryetar i komisionit/ Oponent Prof. Dr. Elida Tabaku - Oponent Prof. Dr. Eldina Nasufi Anëtare Prof. Dr. Artur Sula Anëtar Prof. Dr. Andromaqi Haloçi Anëtare Disertante Udhëheqëse shkencore Alma Cenkaj Vladi Prof. Dr. Shpresa Delija TIRANË 2016

3 FALENDERIME Dëshiroj të shpreh falënderimet e mia për të gjithë ata që dhanë ndihmesën e tyre gjatë përgatitjes së këtij punimi. Së pari, dua të falënderoj udhëheqësin tim shkencor Prof. Dr. Shpresa Delija. E falënderoj përzemërsisht për ndihmën dhe mbështetjen e vazhdueshme. Gjithashtu dua të shpreh mirënjohjen time për drejtuesit e Fakultetit të Gjuhëve të Huaja, Prof. Dr. Klodeta Dibra dhe përgjegjësen e Departamentit të Gjuhës Angleze Prof. Dr. Elida Tabaku, të cilët kanë qenë dashamirës dhe inkurajues për realizmin e studimeve e doktoratës. Gjej rastin gjithashtu të falenderoj kolegët e mi në Akademinë e Forcave të Armatosura, duke iu shprehur mirënjohje për mbështetjen dhe mirëkuptimin e treguar gjatë kohës që i jam përkushtuar këtij studimi. Shpreh një falenderim të veçantë dhe mirënjohje për familjen time, për ndihmën e pakursyer dhe inkurajimin e vazhdueshëm.

4 Pasqyra e lëndës Pasqyra e grafikëve... iv Pasqyra e tabelave... vii Pasqyra e figurave... viii Lista e shkurtesave... ix Hyrje... xi 0.1 Përligjja e punimit... xi 0.2 Objekti dhe hipotezat e studimit... xiii 0.3 Metodologjia dhe struktura e punimit... xv KAPITULLI I: Këndvështrim historik e teorik i literaturës Vështrim i përgjithshëm mbi testimin e gjuhës Çfarë është testimi? Rëndësia e testimit të gjuhës Llojet e testimeve Kriteret e hartimit të testeve Zhvillimet historike në testimin e gjuhës Faza para-shkencore Faza strukturaliste psikometrike Faza integruese Faza komunikative Konceptet kryesore të fazës komunikative dhe reflektimi i tyre në testime Modelet kryesore të përshkrimit të aftësisë gjuhësore Modeli i kompetencës komunikative sipas Dell Hymes Modeli i kompetencës komunikative sipas Kanal dhe Suein Modeli i kompetencës komunikative sipas Bakman Modeli i Uidouson Modeli i Dagllas Problematika e testimit në fazën komunikative i

5 Faza e Vlerësimit Alternativ Drejtimet e reja dhe dilemat e testimit të gjuhës Përdorimi i testeve në arsim dhe shoqëri Çështjet etike të testimit Testet e anglishtes për qëllime specifike dhe konteksti i testit STANAG Vështrim i shkurtër mbi historikun e testeve të gjuhës për qëllime specifike dhe për qëllime ushtarake Teste me qëllime të përgjithshëm dhe testet për qëllime specifike (Pozicioni i testit STANAG) Aspektet kryesore të testeve AQS Disa studime mbi ndikimin e njohurisë së formimit specifik Studimi i Karolin Klapam Studimi i Rixhuei Studimi i Peretz dhe Shoham Komponentët e aftësisë gjuhësore për qëllime specifike Tiparet dalluese dhe elementët e kontekstit të testeve AQS Tiparet dalluese të testeve AQS Elementët e kontekstit të testeve AQS A janë të nevojshme testet AQS Konteksti i testit STANAG 6001 në vendet e NATO-s Çështjet e gjuhës dhe kërkesat për njohjen e saj brenda kontekstit të NATO-s Përshkruesit e STANAG 6001 dhe problematika e interpretimit të tyre Konteksti i Testit STANAG 6001 për FA shqiptare KAPITULLI II: Metodologjia e kërkimit shkencor Pjesëmarrësit Instrumentet e përdorura në studim Pyetësorët për studentët Testi STANAG Testi CAMPAIGN Procedura ii

6 2.3.1 Procedura për pyetësorët Procedura për testin STANAG dhe testin CAMPAIGN Analizimi i të dhënave Analizimi i pyetësorëve Analizimi i rezultateve të testit STANAG dhe CAMPAIGN KAPITULLI III: Rezultatet Rezultatet e Pyetësorëve Rezultatet e testit STANAG dhe CAMPAIGN në aftësinë e Leximit Rezultatet e testit STANAG dhe CAMPAIGN në aftësinë e Dëgjimit Rezultatet e testit STANAG dhe CAMPAIGN në aftësinë e Shkrimit Rezultatet e testit STANAG dhe CAMPAIGN në aftësinë e Të folurit PËRFUNDIMET DHE REKOMANDIMET BIBLIOGRAFI SHTOCJA A iii

7 PASQYRA E GRAFIKEVE Grafiku Densiteti i shpërndarjes probabilitare normale...99 Grafiku Shpërndarje normale për testin e përgjithshëm Grafiku Shpërndarje normale për testin e ushtarak Grafiku Perceptimi i subjekteve mbi performancën në testin STANAG me përmbajtje të lartë të gjuhës për qëllime ushtarake Grafiku Perceptimi i subjekteve mbi performancën në testin STANAG me përmbajtje të lartë të gjuhës për qëllime të përgjithshme Grafiku 3. 3 Orientimi drejt tipit të testit që subjektet dëshirojnë Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testin në Lexim Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testin në Lexim Grafiku 3. 6 Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit I për testin në Lexim Grafiku 3. 7 Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit I për testin në Lexim Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit II për testin në Lexim Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit II për testin në Lexim Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit III për testin në Lexim Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit III për testin në Lexim iv

8 Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve për testin në Dëgjim. 119 Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testimin në Dëgjim Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit I për testimin në Dëgjim Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit I për testimin në Dëgjim Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit II për testimin në Dëgjim Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit II për testimin në Dëgjim Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit III për testimin në Dëgjim Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit III për testimin në Dëgjim Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve për testimin në Shkrim Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testimin në Shkrim Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit II për testimin në Shkrim Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit II për testimin në Shkrim v

9 Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit III për testimin në Shkrim Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit III për testimin në Shkrim Grafiku Rezultatet e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testin e përgjithshëm me gojë Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testin ushtarak me gojë vi

10 PASQYRA E TABELAVE Tabela 1.1 Modeli i aftësisë gjuhësore për qëllime specifike sipas Dagllas...35 Tabela 2.1. Rezultatet e pikëve të studentëve për testimet në të lexuar Tabela 2.2. Llogaritja e koeficienteve statistikorë për testimin e dëgjimit Tabela 2.3. Rezultatet e studentëve në testin me shkrim të përgjithshëm dhe ushtarak Tabela 3.1. Karakteristikat demografike të subjekteve Tabela 3.2 Llojet e specialiteteve të subjekteve ushtarake vii

11 PASQYRA E FIGURAVE Figura 1.1. Elementët përbërës të aftësisë komunikative gjuhësore në përdorimin komunikues të gjuhës (Lajl Bakman) Figura 1.2. Një model i përdorimit të gjuhës (Bakman)...29 Figura 1.3. Pozicioni i testit STANAG 6001 në boshtin e specificitetit...88 viii

12 LISTA E SHKURTESAVE AFA ALCPT AP AQA AQS ATC AU Akademia e Forcave të Armatosura American Language Course Placement Test, (Test për Përcaktimin e Nivelit në Kursin e Gjuhës Amerikane) Anglishtja e Përgjithshme Anglishtja për Qëllime Akademike Anglishtja për Qëllime Specifike Air Traffic Controllers- Kontrolluesit e Trafikut Ajror Anglishtja Ushtarake BILC Bureau for International Language Coordination, (Byroja e Koordinimit Ndërkombëtar për Gjuhët) CPE DLI EOD ETS FARSH FSI GJQS IELTS ILR ILTA JSSG KPERGJ MM NATO Certificate of Proficiency in English Defense Language Institute, (Instituti i Mbrojtjes për Gjuhën) (Explosive Ordnance Disposal) Educational Testing Service FCE Forcat e Armatosura të Republikës së Shqipërisë Foreign Service Institute Gjuha për Qëllime Specifike International English Language Testing System Interagency Language Roundtable Interantional Language Testing Association Joint Services Subgroup Kuadri i Përbashkët Evropian i Referencave për Gjuhët Ministria e Mbrojtjes North Atlantic Treaty Organisation, (Organizata e Aleancës së Atlantikut të Veriut) NSA NATO Standardization Agency, (Agjencia e NATO-s për Standardizimin) NTG NATO Training Group Grupi Trajnues i NATO ix

13 PELA PEP PEP PPA PU QGJH SLP Proficiency Test in English Language for Air Traffic Controllers Peacekeeping English Project (Projekti Anglez për Paqen) Peacekeeping English Project (Projekti Paqeruajtës Anglez) Projekti Paqeruajtës Anglez (Peacekeeping English Project) Policia Ushtarake Qendra e Gjuhëve të Huaja Standardized Language Profile (Profil Gjuhësor i Standardizuar) STANAG 6001 Standardisation Agreement 6001 (Marrëveshje Standardizimi 6001) SHAPE TLU TOEFL UCLES Supreme Headquarters Allied Powers Europe Target Language Use Test of English as a Foreign Language University of Cambridge Local Examination Syndicate x

14 Hyrje Punimi shkencor me titull Testi STANAG 6001 dhe anglishtja për qëllime specifike në kontekstin ushtarak merr në studim ndikimin që ka përfshirja më e madhe e anglishtes për qëllime ushtarake në testimin e gjuhës angleze sipas Marrëveshjes së Standardizimit (STANdardized AGreement që këtu STANAG 6001) për efektivët e Forcave të Armatosura. Ky studim synon t u vijë në ndihmë ndryshimeve që pritet të ndodhin në politikat e testimit në Qendrën e Gjuhëve të Huaja, Akademisë së Forcave të Armatosura, dhe sidomos Seksionit të Testimit pranë kësaj Qendre, që ka peshën kryesore për hartimin dhe administrimin e gjithë procesit të testimit. Pyetja që është shtruar prej kohësh në këto mjedise është e lidhur me faktin nëse terminologjia specifike ushtarake duhet të përfshihet në testimin e gjuhës angleze duke e kthyer në test për qëllime specifike apo testimi sipas STANAG 6001 është i vetëmjaftueshëm për efektivat e Forcave të Armatosura (që këtu FA), për të cilët gjuha angleze është thelbësore në përmbushjen e detyrave të caktuara sipas vendit të punës. Pjesë e kërkimit shkencor janë pikëpamjet e ndryshme lidhur me kontekstin teorik e praktik të Anglishtes për Qëllime Specifike dhe Anglishtes për Qëllime të Përgjithshme, si dhe me kontekstin e ngushtë të testimit të anglishtes ushtarake në FA shqiptare; ndikimi i njohurive paraprake të kandidatëve mbi rezultatet e testimit; ndikimi i nivelit të njohurive gjuhësore të dhëna sipas përshkruesve të STANAG-ut; llojet e testimit të gjuhës angleze në varësi të Forcës dhe misionit që efektivët ushtarakë do të marrin pjesë; ndikimi i njohurive gjuhësore në performancën në punë dhe mision kur forcat janë të dislokuara në tokë të huaj, si dhe një sërë çështjesh të tjera dytësore, që vijnë si rrjedhim i të sipërpërmendurave. Konteksti konkret në të cilin zhvillohen ngjarjet e testimit të gjuhës së huaj është ai i një mjedisi shumëkombësh të NATO-s, ku të mësuarit dhe të vlerësuarit e gjuhëve merr po aq përparësi sa edhe çështjet e misionit të saj, të ridimensionimit të identitetit, të buxhetit etj. Debati për faktin nëse testimi STANAG 6001 duhet të bëhet më i orientuar kah gjuhës specifike, apo nëse duhet të ruajë identitetin e tij si test i njohurive të përgjithshme, është shumë serioz, sidomos kur bëhet fjalë për çështje të testimit të efektivave që do të shkojnë në misione paqe-ruajtëse. Në këto raste, pyetja shtrohet jo vetëm në rrafshin gjuhësor, por edhe në atë etik, profesional e parimor, sepse mungesa e njohurive për gjuhën e specializuar mund të kushtojë jetë. Prandaj, ky punim ofron një këndvështrim mbi këtë debat, dhe një orientim të pjesshëm për Seksionin e Testimit të Qendrës së Gjuhëve të Huaja për vendimin nëse testet e tij duhet të jenë më shumë specifikë dhe çfarë efektesh do të ketë ky vendim. 0.1 Përligjja e punimit Edhe pse gjuha angleze dhe frënge janë të dyja gjuhës zyrtare të NATOs, gjuha angleze ka marrë statusin e gjuhës operacionale, dhe si rrjedhim, mësimdhënia dhe testimi i kësaj gjuhe ka marrë rëndësi të veçantë brenda komunitetit të vendeve anëtare të NATOs, sidomos pas zgjerimit të saj në 2004 dhe më pas në 2009, vit kur u pranua edhe Shqipëria. Në rritjen e rëndësisë së kësaj gjuhe kanë ndikuar edhe stërvitjet e përbashkëta dhe operacionet e mbështetjes së paqes në rajone të ndryshme të botës. xi

15 Gjithashtu, kjo gjuhë ka rëndësi jo vetëm për rastet e stërvitjeve e operacioneve të përbashkëta, por edhe për arritjen e objektivave të gjuhës në kuadër të Partneritetit për Paqe (Partnership for Peace - që këtu, PfP), Procesit të Rishikim-Planifikimit (Planning and Review Process-që këtu, PARP), Byrosë së Koordinimit Ndërkombëtar për Gjuhët (Bureau for Interantional Language Coordination-që këtu BILC). Këto objektiva vlejnë si për vendet e reja të NATOs, për vendet aspirante, edhe për individët ushtarakë ose civilë të cilët kërkojnë të pozicionohen brenda posteve të NATOs. Po kështu, këta individë duhet të kenë një Profil Gjuhësor të Standardizuar (Standardized Language Profile-që këtu, SLP) bazuar në Nivelet e Njohurisë së Gjuhës të Marrëveshjes Për Standardizim Të NATOs (STANAG 6001), e cila është skema standarde për vlerësim. Për shumë vende të NATOs kjo do të thotë përqendrim i shumë fondeve financiare e burimeve njerëzore për trajnim në gjuhë për të arritur SLP-në e kërkuar. Për individë të veçantë rezultatet e testimit në gjuhë mund të kenë edhe pasoja në karrierën e tyre, për shkak se rezultatet e pakënaqshme mund të pengojnë përparimin në karrierë ose përfitimet financiare lidhur me vendosjen ose jo në poste operacionale të NATOs. Të gjitha SLP-të janë bazuar në testet për aftësitë e të dëgjuarit, të folurit, të lexuarit dhe të shkruarit, të cilat i referohen skemës STANAG 6001 si kriter vlerësimi. Sistemet gjithëpërfshirëse të testimit të gjuhës, qofshin shtetërore, arsimore apo private, si Testi i Anglishtes si Gjuhë e Huaj (Test of English as a Foreign Language që këtu TOEFL), ose Sistemi Ndërkombëtar i Testimit të Gjuhës Angleze (International English Language Testing System-që këtu IELTS) të gjitha kanë një autoritet qendror të hartimit, monitorimit, administrimit, vlerësimit të vlefshmërisë së testeve e rezultateve etj. Pra të gjithë hapat e testimit vëzhgohen nga një bord i vetëm. Konteksti i testimit të gjuhës në vendet e NATO-s paraqet një pamje të ndryshme: grupe të ndryshme të testimit duhet të nxjerrin rezultate të standardizuara duke u bazuar në skemën e përbashkët. Mënyra se si konkretisht nxirren materialet e mësimdhënies, hartohen kurrikulat e programet, vendoset kohëzgjatja e kurseve, përzgjidhet personeli për të marrë pjesë në këto kurse dhe së fundi mënyra se si hartohen testet, zbatohet kuadri i testimit dhe monitorohen rezultatet e tij, të gjitha këto bëhen në mënyrë të pavarur nga vendet anëtare. Nuk mungon bashkëpunimi mes këtyre vendeve për të ndarë materiale, ide e praktika, por jo gjithmonë është i mjaftueshëm dhe, në rastin më të keq bëhet i pamundur për shkak të kufizimeve financiare. Roli i BILC-ut është rol këshillimor; ai ofron konsulencën e vet për çështje të mësimdhënies dhe testimit, por nuk mund të imponojë praktikat e këtyre çështjeve mbi vendet anëtare. Si rezultat, nuk kemi një mekanizëm në përdorim për të siguruar standardizimin e rezultateve të vendeve të ndryshme dhe për të treguar që një rezultat tregon të njëjtat njohuri dhe aftësi në vende ndryshme. E njëjta çështje ngrihet edhe për futjen e elementëve të anglishtes ushtarake. Për shkak se mungon mekanizmi i sipërpërmendur për të vendosur si standard se sa afër duhet të jetë testi STANAG 6001 me testet tipike të Anglishtes për Qëllime Specifike (që këtu AQS), vende të ndryshme zgjedhin individualisht pozicionin e testeve të tyre në atë që Dagllas e ka quajtur boshtin e aftësisë specifike 1. Sipas tij, testet nuk duhet të cilësohen vetëm si teste me qëllime specifike, e as si teste me qëllime të përgjithshme; të gjitha testet hartohen për një qëllim. Kjo aftësi specifike mund të përshkruhet si një bosht numerik, nga njëra anë e të cilit bien testet për qëllime 1 Dan Douglas, Assessing Languages for Specific Purposes,Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq.1. xii

16 specifike, ndërsa nga ana tjetër ata për qëllime të përgjithshme. Sa më shumë t i afrohemi qendrës së boshtit, aq më shumë zbehet dallimi i aftësisë specifike në test. Për testin STANAG 6001, pozicioni në bosht është relativ në varësi të shteteve përkatëse. Ai mbetet një test për qëllime të përgjithshme (nëse biem dakord ta pranojmë këtë term në kundërshtim me argumentin e Dagllas), por me elementë të njohurisë profesionale ushtarake. Se sa duhet të jetë përqindja e futjes së këtyre elementëve dhe çfarë ndikimi ka ajo në rezultatet përfundimtare të kandidatëve, në dijeninë tonë, mbetet çështje e hapur dhe e pastandardizuar konkretisht me marrëveshje mes palëve. Ky studim përpiqet të hedhë dritë mbi kontekstin shqiptar të testimit STANAG 6001 në Forcat e Armatosura dhe mund të shërbejë si shembull i mirë krahasimi për vendet e rajonit e më gjerë. Në këtë mënyrë do të shohim më me qartësi ku qëndrojmë dhe çfarë efekti kanë vendimet tona për përzgjedhjen e materialeve të testimit mbi karrierat e shumë ushtarakëve e civilëve, sepse ndikimi mbi jetët profesionale dhe sociale të efektivëve ushtarakë e civilë është një realitet i pamohueshëm. Pikërisht kjo vetëdije duhet të na bëjë më të përgjegjshëm për vendimet tona. Sfondi teorik i këtij punimi hedh dritë mbi fushën e testimit të anglishtes për qëllime specifike, e cila gjatë dekadave të fundit, ka marrë një dimension të ri duke fituar vendin që i takon në fushën studimore të testimit të gjuhës në përgjithësi. Por si fushë ende e palëvruar plotësisht dhe që ka marrë zhvillim nga shkolla të ndryshme të gjuhësisë, ajo është e mbushur me kundërshti e pikëpamje të ndryshme. Gjetjet e një sërë punimesh shkencore lidhur me faktin nëse duhen testet AQS apo testet e përgjithshme bjerrin të njëjtin rezultat të kandidatëve si edhe krahasimin e testeve të ndryshme STANAG me dhe pa shumë fjalor e detyra ngushtësisht të fushës ushtarake si dhe sjelljen e kandidatëve të ndryshëm karshi gjuhës dhe terminologjisë profesionale do të shërbejnë si argumente për të vërtetuar tezën e punimit. Të gjitha hulumtimet e këtij punimi lidhen me prirjen për të hartuar një test të përgjithshëm të gjuhës angleze për personelin ushtarak i cili është i vetëmjaftueshëm krahasuar me testet për qëllime specifike, të cilat marrin më shumë vlefshmëri në dukje sesa në thelb. 0.2 Objekti dhe hipotezat e studimit Në këtë punim është marrë në studim përdorimi i terminologjisë specifike të anglishtes së fushave të ndryshme shkencore, veçanërisht asaj ushtarake, në testet e gjuhës për qëllime specifike dhe ndikimi i gjuhës teknike në rezultatet e kandidatëve të testuar. Rrjedhimisht, çështja konkrete që merret si objekt studimi është nëse korpusi leksikor i terminologjisë specifike duhet të përfshihet më shumë në testimin e gjuhës angleze duke e kthyer në test për qëllime specifike apo testimi sipas Marrëveshjes së Standardizimit (Standardized Agreement - STANAG 6001) është i vetëmjaftueshëm për efektivat e Forcave të Armatosura (FA),për të cilët gjuha angleze është thelbësore në përmbushjen e detyrave të caktuara sipas vendit të punës. Për shkak të parashtrimit të një sërë problemesh nga ana e Seksionit të Testimit, si dhe nevojat e menjëhershme të Seksionit për informacion shkencor për vendime të rëndësishme që do të marrë shumë shpejt lidhur me anglishten ushtarake në testet e FA kanë qenë shtysa kryesore drejt hulumtimeve më të thelluara dhe të gjata lidhur me testimin e gjuhës në përgjithësi dhe në atë të gjuhës për qëllime specifike në veçanti. xiii

17 Ndërkohë që janë kryer studime të shumta përsa i përket ndikimit të njohurive të leksikut, terminologjisë shkencore, njohjes së tematikës si edhe performancës e rezultateve në një numër të caktuar testesh, ka fare pak studime të ndërmarra në kontekstin ushtarak, e veçanërisht në atë shqiptar. Kjo mund të jetë për arsye të shumta, prej të cilave, dy janë më të vlefshmet në këtë kontekst: Së pari, pavarësisht nga vitet e shumta të mësimdhënies dhe testimit në gjuhë të huaj, QGJH, MM nuk ka një histori të gjatë në fushën e kërkimit. Së dyti, natyra unike e kontekstit ushtarak, në të cilin bëhet kujdes në ndarjen dhe përhapjen si të materialeve dhe të rezultateve të testit, të cilat konsiderohen dhe mbrohen si "materiale ushtarake të klasifikuara" të nivelit të dytë. Megjithatë, duke marrë parasysh se personeli ushtarak vjen nga fusha të ndryshme profesioni apo specializimi, si ajo administrative, mjekësore, trupa xheniere, etj, përdorimi i terminologjisë shumë specifike ushtarake, faktikisht mund të jetë i njëanshëm ndaj kandidatëve të caktuar dhe të pengojë performancën në test të disa të tjerëve. Si rezultat, kur u hartuan specifikimet e testimit STANAG, u vendos që do të ishte më e përshtatshme të përdoreshin më shumë materiale me fjalor "neutral" ku përfshiheshin çështje të interesit profesional për të gjithë personelin ushtarak, pavarësisht nga përkatësia e tyre profesionale. Për kujtesë, skenarët e reja botërore kërkojnë pjesëmarrjen e personelit ushtarak shqiptar, ku ata kryejnë detyra që u ngarkohen në bashkëpunim edhe me autoritetet lokale të vendit ku shërbejnë, përfshirë këtu edhe të papritura të tjera në të gjithë botën në të gjitha këto raste ata përdorin gjuhën angleze si gjuhë pune. HIPOTEZAT Ky punim përmban pesë hipoteza që përbëjnë bazën mbi të cilën është ndërtuar ky punim dhe që parashtrohen si vijon: Hipoteza e parë: përfshirja më e madhe e anglishtes për qëllime specifike në testimin e gjuhës angleze STANAG ka ndikim tek rezultatet e testimit në gjuhën angleze. Hipoteza e dytë: Njohuria mbi gjuhën për qëllime specifike ka ndikim pozitiv tek rezultatet e kandidatëve me përvojë më të madhe punësore. Hipoteza e tretë: Njohuritë paraprake të kandidatëve luajnë rol në performancën e tyre. Hipoteza e katërt: Ndikimi i anglishtes ushtarake në rezultatet e testimit të kandidatëve për aftësitë e të folurit dhe të shkruarit është pozitiv për kandidatët me nivel të lartë njohurish. Hipoteza e pestë: ndikimi i anglishtes ushtarake në rezultatet e testimit të kandidatëve për aftësitë e të dëgjuarit dhe të lexuarit është pozitiv për studentët me nivel mesatar njohurish. xiv

18 PYETJET KËRKIMORE Pyetjet që parashtrohen në këtë studim, vijojnë si më poshtë: 1. A duhet të marrë më shumë shije ushtarake testi STANAG 6001 në kontekstin ushtarak shqiptar? 2. Çfarë ndikimi kanë njohuritë profesionale mbi rezultatet e testimit? 3. A ka ndryshim në rezultate mes aftësive marrëse dhe atyre prodhuese të gjuhës, nëse testi bëhet më specifik nga pikëpamja terminologjike? 4. Cilat janë reagimet e kandidatëve karshi STANAG-ut me më shumë terminologji profesionale? 5. A ka bazë shkencore besimi i kandidatëve se ata janë më të favorizuar nëse testimi i gjuhës angleze është më shumë i lidhur me profesionin e tyre? 6. Cili është koeficienti i korrelacionit të rezultateve sipas nivelit të kandidatëve bazuar në përshkruesit e STANAG 6001 Botimi i katërt? 7. A janë testet e anglishtes për qëllime ushtarake të motivuara teorikisht dhe shkencërisht? 0.3 Metodologjia dhe struktura e punimit Për të analizuar dhe vërtetuar pyetjet kërkimore të parashtruara në këtë punim metodologjia e përdorur është ajo krahasuese midis rezultateve të rasteve studimore të ndryshme. Metoda krahasuese do të përdoret për të nxjerrë rezultatet përkatëse nga testimi i gjuhës angleze në kontekstin ushtarak të Forcave të Armatosura. Mbledhja e materialeve, artikujve, shkrimeve shkencore nga autorë të njohur, librave, informacionit dhe çështjeve kryesore lidhur me temën është faza e parë e këtij studimi. Pjesëmarrësit në këtë studim do të jenë studentët e Qendrës së Gjuhëve të Huaja në Akademinë e Forcave të Armatosura, si target-grupi më i përshtatshëm për nxjerrjen e përfundimeve dhe vërtetimit të hipotezave. Të gjithë pjesëmarrësit janë ndjekës të kurseve të gjuhës angleze në Qendrën e Gjuhëve të Huaja dhe të gjithë janë subjekt i testimit përfundimtar që bëhet me testin STANAG. Përzgjedhja e pjesëmarrësve do të bëhet në varësi të nivelit që ndjekin, si dhe duke përdorur databazën që zotëron seksioni i testimit pa kompromentuar privacinë e personave konkretë. I njëjti kontingjent do të përdoret edhe për pyetësorët. Roli i kërkuesit shkencor do të jetë ai i vëzhguesit aktiv; pasi të përzgjidhen pjesëmarrësit, do të organizoj dhe administroj testimin e kandidatëve të cilët kanë vendosur vullnetarisht të marrin pjesë në këtë studim. Testimi do të jetë i përbërë nga dy pjesë: pjesa e parë do të përbëhet nga ushtrime të të tre niveleve të parashikuara nga përshkruesit e STANAG-ut me fokusin te anglishtja për qëllime të përgjithshme, ndërsa pjesa e dytë do të fokusohet tek ushtrimet në anglishten për qëllime specifike. Kriteret e mbledhjes dhe procesimit të të dhënave vijojnë si më poshtë: xv

19 1. Rezultatet do të krahasohen nga kërkuesi bazuar në kriteret e vlerësimit dhe formulat e statistikave që përdoren rëndom në këtë fushë, siç është Devijimi Standard, Koeficienti i Korrelacionit, Varianca, Kovarianca. 2. Pyetësorët që do i shtohen informacionit të mbledhur do të jenë : pyetësorët për studentët mbi perceptimin e tyre për ndikimin e njohurisë për qëllime specifike në rezultatet e testit. 3. Analiza e të dhënave do të sintetizojë të gjithë informacionin e marrë gjatë procesit të kërkimit shkencor dhe do të përmbledhë hipotezat e hedhura për vërtetim. Ky punim është i konceptuar në tre kapituj, duke filluar me parashtrimin e anës teorike, më pas paraqitet metodologjia e përdorur, për ta përfunduar me anën praktike që trajton interpretimin e të dhënave të mbledhura që paraqitet në kapitullin e rezultateve Kapitulli i parë synon të shtjellojë gjithë analizën teorike të këtij punimi dhe është ndarë në tre çështje kryesore që përbëjnë dhe boshtin e studimit. Pjesa e parë e kapitullit është një përmbledhje e testimit të gjuhës në përgjithësi, rëndësisë së tij, llojeve të testimit dhe kritereve të hartimit të tyre. Pjesa e dytë hedh vështrimin mbi zhvillimet kryesore historike të teorive të testimit dhe fazave nëpër të cilat ka kaluar ky zhvillim. Pesë janë fazat e zhvillimit të testimit, për të cilat është bërë një analizë e shkurtër e prurjeve që kanë sjellë në testimin e gjuhës. Fokusi kryesor i këtij punimi përqendrohet te ndikimi që ka patur Faza Komunikative mbi testimin dhe sidomos dalja në dritë e testeve të performancës me ndikim kryesor tek testet e anglishtes për qëllime ushtarake. Për rrjedhojë, konceptet kryesore të kësaj faze, modelet e propozuara dhe disa probleme të shfaqura në këtë fazë janë parë me detaje. Pas rishikimit të teorisë kryesore që qëndron në bosht të testeve AQS, pjesa e tretë përqendrohet tek krahasimi i testeve me qëllime të përgjithshme dhe atyre AQS, duke analizuar aspektet kryesore të tyre, komponentët e aftësisë gjuhësore për qëllime specifike, dhe kontekstin e testit STANAG në vendet e NATO-s, përfshirë kontekstin shqiptar, problematikën e përshkruesve të STANAG-ut lidhur me moscilësimin e saktë për shijen ushtarake në testet për Forcat e Armatosura të vendeve anëtare. Në kapitullin e dytë, bëhet përshkrimi i metodologjisë së ndjekur për të mbledhur dhe skeduar të dhënat nga subjektet. Bëhet një përshkrim i shkurtër i pjesëmarrësve, instrumenteve të përdorura, shpjegimi i procedurës që është ndjekur dhe analizimi i metodës duke paraqitur elementët e analizës Kapitulli i tretë bën paraqitjen e rezultateve të nxjerra pasi të dhënat janë analizuar për t iu përgjigjur pyetjeve kërkimore të parashtruara nga ky punim. Të dhënat paraqiten grafikisht për të sjellë një ide të qartë të gjetjeve. Pjesa e fundit e këtij punimi sjell përfundimet e nxjerra, pasi janë analizuar instrumentet, dhe krahasuar rezultatet e arritura nga subjektet në testet STANAG dhe CAMPAIGN. Kjo pjesë risjell në vëmendje hipotezat që u vërtetuan dhe ato që u hodhën poshtë, si dhe reflekton përgjigjet e pyetjeve kërkimore. Gjithashtu jep rekomandimet për studime të ngjashme në fushën e testimit të gjuhës. xvi

20 KAPITULLI I: Këndvështrim historik e teorik i literaturës 1.1 Vështrim i përgjithshëm mbi testimin e gjuhës Çfarë është testimi? Njerëzit kanë qenë gjithmonë të interesuar për të testuar aftësitë e tyre konjitive. Testimi është një nga aspektet më universale të jetës së njeriut. Të gjitha fushat e jetës sociale edhe sot janë të ndikuara nga testimi: që nga fusha mjekësore, ligjore, sportive, e deri tek testet e patentës e testet shkollore. Testimi i gjuhës nuk përbën përjashtim. Gjuhëtarët tashmë janë të ndërgjegjshëm se testimet janë mjete shumë të rëndësishme në duart e institucioneve dhe individëve dhe përdoren si filtra përzgjedhës, shpesh jo për arsye gjuhësore. Prandaj, lind nevoja që të hartohet një tablo e qartë, ku t u jepet përgjigje një sërë çështjes, si p.sh. çfarë janë testimet e gjuhës, si hartohen, cili është motivimi teorik, cilët janë elementët përbërës, cilat zhvillime të historisë së gjuhësisë kanë dhënë kontributin e tyre në cilësinë e hartimit të testeve, si dhe ç ndikim kanë rezultatet e testit në jetën e njerëzve. Edhe pse sot të paktë janë individët që nuk janë përballur ndonjëherë me asnjë formë testimi, shumë pak dihet për praktikën e testimit dhe akoma më pak janë të interesuar individët e përfshirë të zbulojnë këtë aspekt. MekNamara 2 shprehet: ekspertiza e testimit gjithmonë shihet si e errët, e largët dhe testet që ajo harton shkaktojnë gjithmonë ndjesi ankthi dhe pafuqie. Ideja më e afërt që lidhet me testimin është, sipas tij, imazhi i dhomës së akullt të testimit, studentë të ulur me nervozizëm që shkruajnë nxitimthi përgjigjet teksa përpiqen plot vuajtje të kujtojnë njohuritë e tyre; ose një karrige jashtë dhomës së intervistimit, ku rri ulur viktima e radhës e komisionit gjysmë-hetimor duke pritur të futet brenda. Duke ndarë përvojën e vet, Shohami 3 shprehet se për të, testimi e shndërronte kënaqësinë e të mësuarit në vuajtje, tension dhe një ndjesi padrejtësie. Presioni që ushtronte rezultati i testimit e shkatërronte në një farë mënyre përvojën e këndshme të mësimit, sepse të krijonte ndjesinë se njohuritë e tua dhe puna e energjia që kishe investuar në të nuk shpaloseshin siç duhet. Me zhvillimet në gjuhësi, shpejt u kuptua se testimi i gjuhës nuk është thjesht vetëm një testim per se. Natyra e testimit ka ndryshuar rrënjësisht duke lënë mënjanë qasjet pedante, imponuese dhe duke hedhur hapa të sigurt drejt qasjes humaniste si tipar përbërës themelor i testimeve të gjuhës. Qëllimi i testimeve tashmë nuk është të kapë në gabim studentët, përkundrazi, testet na tregojnë se çfarë mund të bëjë një individ dhe si performon ai krahasuar me kriteret e vendosura nga testuesit. 4 Po kështu, qasja humaniste ka bërë që edhe formati i testimit të ndryshojë rrënjësisht. Ai, jo gjithmonë lidhet me futjen në testim vetëm në një datë dhe vend të caktuar brenda një kufiri kohor shumë të ngushtë. Tashmë studentët mund të testohen me anë të dosjeve, një sërë detyrash me shkrim, mund të vëzhgohen në orë mësimore dhe të vlerësohen po aty, mund t iu kërkohet të kryejnë detyra jashtë mjedisit pedagogjik në 2 Tim McNamara, Language Testing, (Oxford University Press, 2000), fq Elana Shohamy, Tests As Power Tools: Looking Back, Looking Forward në Language Testing Reconsidered ed. Janna Fox, et al. (University Of Ottawa Press, 2007), Fq McNamara, fq. 4. 1

21 jetën reale dhe të sjellin prova të performancës së tyre jashtë këtij konteksti; studentët mund të testohen në dyshe për të parë aftësitë komunikative; testet zhvillohen me kompjuter dhe u përshtaten nevojave dhe aftësive individuale dhe specifike të studentëve (sidomos edhe me futjen në përdorim të teknologjisë më të fundit që na vjen në ndihmë, si p.sh. Computer Assisted Testing (që këtu CAT); studentëve mund t u kërkohet të bëjnë vetëvlerësim për aftësitë e tyre. Siç shihet, pra, aktivitetet e testimit dhe praktikat e tij janë shumë të ndryshme. Megjithatë, Dagllas 5 shprehet se në thelb, një test është një mjet matës, i ngjashëm me një vizore, një peshore apo një termometër. Testimi i gjuhës shërben si instrument për të matur aftësinë gjuhësore. Si kanë ndryshuar testimet, mbi cilat parime janë bazuar dhe motivuar këto ndryshime dhe si mund të matim një koncept aq abstrakt sa aftësia gjuhësore, janë çështje të cilat do të trajtohen në vijim Rëndësia e testimit të gjuhës Mësuesit e gjuhës bëjnë gjithmonë vlerësime të profilizuara për aftësitë gjuhësore të studentëve të tyre. Ne shpesh flasim për studentë që janë shumë të saktë në gramatikë, por nuk kanë aftësi të mira në të folur; ose për studentë shumë të rrjedhshëm, por me mangësi të theksuara në saktësi gramatikore. Përderisa këto vlerësime nuk mungojnë asnjëherë, atëherë Dagllas 6 shtron pyetjen: Pse na nevojiten testet e gjuhës? Ai argumenton se arsyeja më e rëndësishme për ekzistencën e tyre është drejtësia; të gjithë studentët duhet të trajtohen gjithmonë njëlloj dhe t u jepen mundësi të barabarta për të treguar aftësitë e tyre sipas të njëjtave udhëzime dhe kushte. Gjithashtu, këto teste na japin mundësinë që të standardizojmë dhe të bëjmë të besueshme gjykimet tona lidhur me performancën e studentëve. Prandaj mund të themi se rëndësia e testeve të gjuhës është një fakt i pamohueshëm, dhe të kuptuarit kritik të parimeve si dhe praktikës së vlerësimit të gjuhës bëhet faktor vendimtar në hartimin e testeve të besueshme, të vlefshme dhe të drejta. Po kështu, mund të themi se rëndësia e testeve të gjuhës mbështetet në disa fakte: së pari, testet e gjuhës luajnë një rol të fuqishëm në jetët e shumë njerëzve dhe shërbejnë si porta hyrëse në momente të rëndësishme jetësore në arsimim, punësim, si dhe në lëvizjen nga një vend në tjetrin për të jetuar, punuar, emigruar. Meqë testet e gjuhës përdoren si instrumente përzgjedhës në rastet e mësipërme, është e logjikshme të pranohet se ato duhet të jenë subjekt i vëzhgimit të hollësishëm; së dyti, testet marrin rëndësi në ambjentet akademike, në të cilat është praktikë e zakonshme të përzgjidhen studentët për kurse të ndryshme; së fundi, shqyrtimi i procedurave të testimit është thelbësor për këdo që ka ndërmarrë nismën e kërkimeve shkencore në gjuhësi dhe mësimnxënien e një gjuhe të huaj. Si rrjedhim, të kuptuarit e testimit si proces gjithëpërfshirës merr rëndësi të veçantë. Me fjalë të tjera, të kuptuarit e procedurave, praktikës dhe teorisë së testimit ka rëndësi jo vetëm për hartuesit dhe teoricienët e testimit, por edhe për të testuarit në kontekste kërkimore dhe praktike. 5 Dan Douglas, Understanding Language Testing, Routledge, Taylor and Francis Group, 2014, fq Douglas, fq

22 Llojet e testimeve Testet e gjuhës janë hartuar për të testuar një sërë aspektesh të komunikimit gjuhësor. Sigurisht që, si për çdo aspekt tjetër të testimit, autorë të ndryshëm ofrojnë variante të ndryshme të ndarjes së llojeve të testeve në klasa, sepse siç thotë Foks 7, testimi i gjuhës është një fushë amorfe dhe se kategorizimi i tyre mund të bëhet sipas tipit, formatit, qëllimit etj. Më poshtë do të shohim kategorizimin e tyre sipas metodës dhe qëllimit. Duke u bazuar tek metoda, MekNamara 8 i ndan testet në dy grupe të mëdha: teste gjuhe me letër dhe laps, dhe teste performance. Testimet e tipit të parë janë testimet klasike të provimeve me pyetje. Ata përdoren për të vlerësuar elementët specifikë të njohurisë gjuhësore (p.sh. gramatikë, fjalor, etj.), ose aftësitë marrëse (dëgjim dhe lexim). Pyetjet e këtyre testeve hartohen sipas formatit me përgjigje të përcaktuara, ku studentit i jepen disa alternativa, prej të cilave vetëm njëra është e saktë. Lloji më i përhapur i këtyre lloj pyetjesh është formati i ushtrimeve me alternativa, në të cilët jepen një sërë përgjigjesh të parashikuara prej të cilave vetëm njëra është e saktë. Këto lloje testesh janë të thjeshta për t u administruar, por kanë një mangësi: testojnë vetëm njësi të izoluara gjuhësore prandaj shumë rrallë mund të përdoren për aftësitë produktive. Në testimet e bazuar në performancë, aftësitë gjuhësore vlerësohen gjatë aktit të komunikimit. Këto lloj testesh përdoren për të testuar të folurin dhe të shkruarin, ku ligjërimi i të testuarit vlerësohet sipas procedurave të paracaktuara. Aktet ligjërimore prodhohen në një kontekst që simulon jetën reale. Testimet e gjuhës ndryshojnë mes njëri-tjetrit edhe nga qëllimi. Spolski 9 i ndan testet në dy klasa sipas qëllimit të përdorimit: teste që përdoren për të kontrolluar njohuritë e dhëna nga mësuesi dhe se sa efikase kanë qenë orët e mësimit, (teste arritjeje - Achievement test) ose për të parë se cilat nevoja të tjera të studentëve duhet të mbulohen në orën e mësimit (teste diagnostikuese-diagnostic test). Testet e arritjes lidhen me procesin mësimor. Zakonisht ato jepen në fund të një kursi, si vlerësim i dosjes, ose si procedurat e vëzhgimit për të parë përparimin gjatë punës në klasë dhe pjesëmarrjes gjatë orës së mësimit. Qëllimi kryesor i këtyre testimeve është të shohë përparimin e studentëve me fokusin tek qëllimet e vëna në fillim të kursit. Ato duhet të mbështesin dhe riorientojnë mësimdhënien. Ka raste kur këto teste ndikojnë negativisht në mësimdhënie, sepse mësuesit japin mësim duke u marrë më shumë me testimin, llojin, formatin dhe qëllimin e tij, sesa me objektivat e zhvillimit të aftësive komunikative. Sidoqoftë, koncepti për këto teste ka ndryshuar dhe përparuar së tepërmi duke u sinkronizuar me zhvillimet më të fundit të mësimdhënies si p.sh. vlerësimi alternativ. Kjo qasje kërkon nga mësuesit dhe testuesit integrimin e qëllimeve në kurrikulë, si dhe krijimin e një marrëdhënieje konstruktive midis mësimdhënies e mësimnxënien. Për të mënjanuar ndikimin negativ që kanë testet e 7 Cynthia A. Fox, A Review of History of foreign language testing,by David Patric Barnwell, The Modern Language Journal, Vol. 81, No. 4, 1997, fq Tim McNamara, Language Testing, (Oxford University Press, 2000), fq Bernard Spolsky, Language Testing. The problem of validation, TESOL Quarterly, vol.2, no.2,

23 standardizuara mbi mësimdhënien, studentët nxiten të bëjnë një vlerësim të aftësive të veta në një sërë rrethanash, njohur si procesi i vetë-vlerësimit. 10 Në klasën e dytë futen testet që përdoren për të kontrolluar karrierën e një personi; këto përdoren nga administratorët, këshilltarët për të parë kualifikimet e këtij personi (teste arritjeje) ose për të marrë vendime në lidhje me trajnimet për të cilat ai ka nevojë (teste parashikues - Predictive tests). Në këtë grup, Meknamara 11 fut edhe testet e aftësisë gjuhësore (proficiency tests), të cilët, ndryshe nga testet e arritjes, të cilat vlerësojnë përparimin duke iu referuar një konteksti specifik mësimdhënieje, testet e aftësisë vlerësojnë aftësinë për të komunikuar në një gjuhë të huaj në situatat potenciale të përdorimit të gjuhës, pa iu referuar ndonjë kurrikule mësimore. Përdorimi potencial i gjuhës në jetën reale, ndryshe quhet kriter. Karakteristikat e këtyre kritereve dhe të performancës tashmë luajnë rol të rëndësishëm gjatë procesit të hartimit të testeve. P.sh., testimi i aftësive komunikative të doktorëve dhe infermierëve bazohet në plotësimin e detyrave gjuhësore si komunikimi me pacientët ose me kolegët e tjerë. Duke u mbështetur tek funksioni që këto teste kryejnë, i njëjti format mund të përdoret p.sh. edhe si test arritjeje, edhe si test diagnostikues. Pra, një test që shërben për të diagnostikuar nevojat e studentëve në klasë mund të përdoret pas disa orësh mësimi për të parë sa kanë arritur të përftojnë studentët. Prandaj mund të themi se ndarja sipas qëllimit nuk është ndarje në kategori të ngurta dhe qëllimi i të njëjtit lloj testi mund të ndryshojë në varësi të nevojave Kriteret e hartimit të testeve Sikurse e përmendëm edhe më sipër, qëllimi i testimit është të vlerësojë performancën e studentëve ose të testuarve në përgjithësi. Kjo realizohet nëse konteksti i testimit bëhet i ngjashëm me atë të jetës reale, që, si koncept, është futur relativisht vonë në teorinë e testimit. Edhe kur testet simulojnë sjelljet e jetës reale, siç janë leximi i gazetës, situatat me role, dëgjimi i një leksioni, etj., performanca gjatë testit nuk vlerësohet si e tillë në vetvete, por vetëm si treguese e aftësisë së të testuarve për të përdorur gjuhën në atë kontekst të jetës reale. Pra, pasqyrimi në test i sjelljes komunikative përkatëse në situatën e synuar 12 përbën edhe kriterin e parë që zbatohet gjatë fazës së hartimit të testeve. Performanca në test është e rëndësishme, sepse nëpërmjet saj ne arrijmë të nxjerrim përfundime në lidhje me kryerjen e detyrave në jetën reale. p.sh., futja e një brifingu ushtarak në test përdoret për të kuptuar se sa mirë arrin të kuptojë një ushtarak në mision informacionin e përcjellë nga komandanti i tij nëpërmjet këtij brifing-u. Sidoqoftë, edhe pse sjellja e imituar nga jeta reale përbën kriterin të cilit i drejtohemi, situata e testimit mbetet imitim dhe nuk mund të parashikojë deri në fund të gjithë variacionet e gjuhës në jetën reale. Testimi i drejtpërdrejtë i studentëve sikur të ishin në jetën reale ofron mundësinë për ta sjellë testimin sa më pranë realitetit duke e bërë atë sa më autentik, që përbën edhe kriterin e dytë. Megjithatë, mëshimi i tepruar tek ky kriter mbart në vetvete një pjesë të skepticizmit të gjuhëtarëve. Shumë autorë shohin si problematike çështjen e autenticitetit. Edhe në kushtet e testimit të drejtpërdrejtë, kur periudha e vëzhgimit 10 Tim McNamara, Language Testing, (Oxford University Press, 2000), fq McNamara, fq McNamara, fq. 8 4

24 është e zgjatur, vjen momenti kur duhet ndërprerë vëzhgimi për të nxjerrë përfundimet përkatëse lidhur me sjelljen e mundshme të kandidatit në situata të jetës reale. Por, sa autentike është kjo situatë kur është e ditur se performanca e individëve ndryshon në kushtet e të qenit i vëzhguar ose duke u testuar. Paradoksi i vëzhguesit bën që personi i vëzhguar (në rastin tonë kandidati në testim), të modifikojë veprimet e tij pikërisht për shkak se e di se është nën vëzhgim; p.sh., gjatë vëzhgimeve të shtrira në kohë mbi performancën e një mësuesi kandidat, ai ose ajo mund të modifikojnë plan ditarin, gjuhën që përdorin dhe sjelljen në përgjithësi, çka bën të vihet në pikëpyetje vlefshmëria dhe autenticiteti i detyrave. 13 Autenticiteti është një kriter i rëndësishëm për testet e Anglishtes për Qëllime Specifike, që do e shohim më poshtë. Edhe pse nëpërmjet tij bëhet vëzhgimi i situatave reale dhe imitimi i tyre në kushtet e testimit, fakti që kandidatët impresionohen nga prezenca e testuesve e bën testimin e drejtpërdrejtë më pak të vërtetë. Edhe pse gjatë testimit gojor mund të përfshihet një bisedë ose situatë me role ku kandidatit i duhet të negociojë me një banor të zonës ku ai kryen misionin për të dorëzuar armët, p.sh., dhe sado e vërtetë të përpiqet të shfaqet kjo situatë, ajo mbetet në pozitat e simulimit të jetës reale, sepse, siç shprehet MekNamara, performanca e testimit nuk mund të ekzistojë për hir të vetvetes. 14 Kandidati mbetet i tillë në kushtet e testimit. Dy kritere të tjera të rëndësishme janë vlefshmëria dhe besueshmëria, të cilat janë ruajtëset e cilësisë së testeve. Në shumë raste të përdorimit të testeve merren vendime të rëndësishme për jetët e studentëve, si p.sh. pranimi në universitet, kalimi në nivelin pasardhës, etj. Pranimi ose jo në universitet i studentëve mund të ketë ndikim dramatik në jetët e tyre; i tillë është edhe vendimi për të kaluar një nivel më lart në studimet e tyre. Prandaj vendimi që ne marrim për nivelin e aftësive të tyre gjuhësore në bazë të rezultatit që studentët arrijnë në testet e performancës është çështje e përdorimit etik të testeve të gjuhës dhe ky i fundit merr në konsideratë dy kriteret e mësipërme. Besueshmëria ka të bëjë me matjen e saktë të aftësive gjuhësore që synohet të testohen, pra me të qenit objektivë 15. Sigurisht që testet kanë një përqindje pasaktësie, sepse, siç thotë Hjus 16, Edhe nëse supozojmë se testi është i shkëlqyer, nuk mund të presim që studentët të marrin ekzaktësisht të njëjtin rezultat në ditë të ndryshme. E tillë është natyra njerëzore. Për ta rregulluar këtë situatë, synimi i testuesve duhet të jetë që të hartojnë teste që prodhojnë rezultate sa më të ngjashme, nëse testojmë të njëjtët studentë me të njëjtën aftësi por në një kohë të dytë. Sa më të ngjashme të jenë këto rezultate, aq më të besueshme bëhen testet. Dagllas 17 shprehet se testuesit kanë përgjegjësi etike të hartojnë teste sa më të sakta në mënyrë që matja e njohurive të jetë sa e drejtë. 13 Tim McNamara, Language Testing, (Oxford University Press, 2000), fq McNamara, fq Robert Lado, cituar nga Keith Morrow, Communicative language testing: revolution or evolution?, Issues in ELT, The British Council, 1981, fq Arthur Hughes, Testing for language teschers, Cambridge University Press, 2003, fq Dan Douglas, Understanding Language Testing, Routledge, Taylor and Francis Group, 2014, fq. 10 5

25 Kriteri tjetër është vlefshmëria. Madje, Fulçer dhe Davidson 18 e konsiderojnë vlefshmërinë si konceptin kryesor të hartimit të një testi. Autorët shprehen se vetëm pasi të kemi kuptuar dhe zgjidhur çështjet e vlefshmërisë do arrijmë të kuptojmë se nga duhet t ia nisim punës për të hartuar testet. Vlefshmëria e një testi ka të bëjë me faktin nëse një test mat me saktësi atë që ka për qëllim të matë, ose përshtatshmëria e përdorimit të një testi për të matur atë që ka për qëllim të matë 19. Pra, kur ne kemi qëllim të matim diçka, hartojmë një test dhe, kur ky test e mat atë që ne dëshirojmë, atëherë mund të themi se kemi arritur vlefshmërinë e testit. Vlefshmëria e testit nënkupton logjikën e tij, veçanërisht hartimin dhe qëllimin, por sidomos ka të bëjë me vëzhgimin empirik të të dhënave që dalin nga testet provë. Meknamara 20 shprehet se nëse mungojnë procedurat e vlefshmërisë për testet, atëherë gjasat për padrejtësi janë më të mëdha. Për të qenë i vlefshëm, një test duhet të ofrojë mekanizma matës shumë efikase, pra duhet të jetë i besueshëm. Por, nga ana tjetër, se testi është i besueshëm, nuk është garanci e padiskutuar që testi të jetë edhe i vlefshëm. P.sh., nëse ne duam të testojmë aftësinë e studentëve ushtarakë për të shkruar urdhra operacionalë, që përbën qëllimin e testit tonë, dhe hartojmë një test me përmbajtje gramatikore për fjalitë urdhërore, atëherë është e vërtetë që kemi arritur të nxjerrim rezultate të besueshme, por, nga ana tjetër, a ka vlefshmëri ky test? Sigurisht që jo. Hjus 21 na paralajmëron për një farë tensioni midis vlefshmërisë dhe besueshmërisë: pak më shumë vëmendje tek njëra bie në kurriz të tjetrës. Prandaj, shprehet autori, testuesi duhet të drejtpeshojë fitimet e njërës me humbjet e tjetrës. Nga ana tjetër, Andërhill 22 e konsideron besueshmërinë (e testimit gojor) si një formë specifike të vlefshmërisë, megjithëse shumë studiues i shohin si koncepte shumë të ndryshme. Për këtë autor, një test nuk mund të jetë i vlefshëm nëse nuk është edhe i besueshëm. Ai shprehet se konceptet e besueshmërisë dhe vlefshmërisë nuk kanë një përkufizim të qartë dhe të dallueshëm që të tregojë përmbajtjen e tyre. Po kështu, edhe mënyra si të matim apo vlerësojmë sa i besueshëm dhe i vlefshëm është një test është akoma edhe më e paqartë. Andërhill e sheh zgjidhjen e çështjes nga pikëpamja praktike: për të mjafton t i përgjigjemi pyetjes: A e arrin testi atë që pretendohet? Nëse llojet e ndryshme të vlefshmërisë na furnizojnë me informacionin e duhur dhe të mjaftueshëm, atëherë përgjigja për pyetjen e shtruar mund të jetë po. Kriteret e përmendura më sipër janë thelbësore në hartimin e testeve të mira dhe të përshtatshme veçanërisht kur qëllimet e përdorimit të tyre janë të një rëndësie të veçantë për jetët e individëve që i ndërmarrin ato. Sidoqoftë, Andërhill 23 na kujton karakterin njerëzor të testeve teksa shprehet: Ato hartohen nga njerëz, administrohen nga njerëz, bëhen nga njerëz, korrigjohen nga njerëz, dhe të heqësh dorë nga përgjegjësia si hartues testi për t ia lënë të drejtën e vlerësimit të këtij aktiviteti tërësisht njerëzor diktatit të makinerisë së statistikave është e palogjikshme. Pra, gjykimi i shëndoshë duhet të mbetet një armë e fortë në duart e testuesit. 18 Glenn Fulcher and Fred Davidson, Language Testing and Assessment: An advanced resource book, Routledge, fq Hughes dhe Henning, cituar nga Glenn Fulcher and Fred Davidson, Language Testing and Assessment: An advanced resource book, Routledge, fq Tim McNamara, Language Testing, (Oxford University Press, 2000), fq Arthur Hughes, Testing for language teschers, Cambridge University Press, 2003, fq Nic Underhill, Testing spoken language, Cambridge University Press, 1987, fq Underhill, fq

26 1.2. Zhvillimet historike në testimin e gjuhës Ç do të thotë të dish një gjuhë? Spolski 24 e ka shtruar këtë pyetje që para katër dekadash dhe që atëherë, kërkuesit shkencorë nuk kanë reshtur përpjekjet për t iu përgjigjur. Si rrjedhim, sot dimë shumë më tepër se më parë për aftësinë komunikative të gjuhës, si përftohet dhe cilët elementë duhet të testohen, por rruga për të gjetur përgjigje të plotë dhe të saktë për pyetjen e Spolskit ende nuk ka mbaruar. Teksa përpiqemi të kuptojmë teoritë e testimit me konceptet, përkufizimet dhe kundërshtitë e tyre, analiza na çon në rrënjët historike të zhvillimeve të gjuhësisë së aplikuar me fokusin kryesor tek testimi i njohurive në gjuhë të huaj. Ashtu sikurse shprehet edhe Spolski 25 : Nëse pranojmë zhvillimin e provimeve sipas doktrinës konfuciane gjatë dinastisë Han (201 p.e.s.), atëherë ne kemi 2000 vjet histori nga e cila mund të nxjerrim kuptime për testimin. Prandaj, çdo vëzhgim mbi historikun e teorive të testimeve është një hap më pranë të kuptuarit më të plotë dhe të qartë të të gjithë procesit të testimit, sepse, siç thotë Spolski 26, pa hedhur sytë mbrapa, gjuhëtarëve iu dukej sikur kjo fushë u lëvrua vetëm pas viteve 60, si Venusi që lindi nga dallgët, gjë që në fakt, nuk është e vërtetë. Sot, të gjithë aktorët janë më të përfshirë dhe më të ndërgjegjshëm për hapat që ndiqen gjatë procesit të hartimit dhe kryerjes së testimit. Pavarësisht se historiku i testimit na çon shumë prapa në kohë, ky ndërgjegjësim i mësuesve dhe të testuarve për rëndësinë e përfshirjes së tyre në këtë proces nuk ka ndodhur veçse disa dekada më parë. Alderson 27 shprehet se për shkak se mësuesit e gjuhës vinin nga një përvojë që nuk kishte shumë lidhje me analizën statistikore, ata natyrshëm u larguan nga ekspertiza e testuesve, sidomos në periudhën e lulëzimit të testimeve psikometrike, duke bërë kështu që qëllimi i testimit të ishte i distancuar nga ai i mësimit në klasë. Me zhvillimet teorike, roli i mësuesve dhe studentëve në testim është ridimensionuar, sepse dihet që vlerësimi është pjesë e pandashme e procesit të të nxënit dhe, si e tillë nuk mund të lihet në hije. Në vijim do të shohim se si kanë ndryshuar këto role gjatë fazave të ndryshme të zhvillimit konceptual. Historiku i testimit të gjuhës është i lidhur ngushtë me zhvillimet historike të teorive të gjuhësisë në përgjithësi. Fillesat e testimit janë shumë të hershme, disa studiues përmendin edhe kohët biblike, por si institucion i mirëfilltë, me kriteret, parimet dhe vlerat e veta, testimi ka nisur nga mesi i shekullit të shkuar. Bernard Spolski 28 dallon tre periudha historike të testimit modern të gjuhës: para-shkencore, psikometrikestrukturaliste, dhe psikolinguistike-sociolinguistike. 24 Bernard Spolsky, On second Thought, Language testing reconsidered, University of Ottawa Press, eds. J. Fox, et al, 2007, fq Bernard Spolsky : The state of the art in language assessment: Notes for the third millennium. Russian Language Journal, Vol.55, 2005, fq Bernard Spolsky, Measured Words: the development of objective language testing, Oxford: Oxford University Press, 1995, fq J. Charles Alderson dhe Arthur Hughes, eds. Issues in language testing, The British Council, 1981, fq Bernard Spolsky: Approaches to language testing. Advances in Language Testing Series, Center for Applied Linguistics, 1978, fq

27 Ndërsa Shohami 29 ka identifikuar pesë faza zhvillimi për testimin, teksa përpiqet të lidhë dy pyetje të rëndësishme për testimin, çfarë dhe si testojmë: faza strukturaliste-psikometrike, faza integruese, faza komunikative, faza e testimit të performancës dhe e fundit është ajo e vlerësimit alternativ. Secila prej tyre reflekton prirjet teorike të kohës, futjen në diskutim të elementëve shtesë si dhe procedurat e ndryshme të matjes së njohurisë që shkonin në përputhje me këto lëvizje. Më poshtë vijon një vështrim i ndërthurur i opinionit të dy studiuesve të sipërpërmendur për këto faza për të krijuar një panoramë sa më të qartë të zhvillimeve teorike të testimit në përgjithësi, por sidomos se si është arritur deri tek testimi për qëllime specifike, që përbën edhe boshtin kryesor të punimit. Për këtë arsye, një pjesë të mirë të hulumtimit mbi historikun e zë faza komunikative, në të cilën janë rrënjët e testimit të gjuhës për qëllime specifike Faza para-shkencore Testimi i njohurive në përgjithësi i ka rrënjët e veta në fazën para-shkencore. E pagëzuar nga Morrou 30 si Kopshti i Edenit për shkak të mungesës së rregullave të shkruara, kjo fazë, për Spolskin 31 ka nisur që në kohët biblike me testet e para gjuhësore të regjistruara ndonjëherë, të cilët përdoreshin kryesisht për arsye politike. I pari i përmendur nga ky autor është testi gjuhësor shibboleth, i cili përbëhej nga një detyrë e vetme fonologjike, dhe administrohej nga vetëm një person. Testimet e përdorura nga dinastia Han rreth 2000 vjet më parë për përzgjedhjen e nëpunësve kinezë, e cila zëvendësoi format e mëparshme të patronazhit (përzgjedhje me anë të njohjes, përkrahjes së pandershme etj.), dhe promovoi përparimin në karrierë bazuar në meritat e individit, përgatitjen dhe arsimimin e tij 32, ishin rasti i dytë i përmendur edhe nga Spolski. Po kështu, ai ka shkruar se përdorimi i testimit për të nxjerrë informacion për cilësinë e produktit të sistemit arsimor bëhej edhe në Babiloni: një vizitor në Akademinë e Surës, ka raportuar se studentëve iu uleshin dietat mujore nëse zbulohej që nuk kishin punuar sa ç duhej, ose nëse ishin treguar moskokëçarës. Edhe pse vendet e perëndimit ngritën institucionet e testimit disa shekuj më vonë, ato i detyrohen modeleve të lashta dy mijë vjeçare për filozofinë e mekanizmit të drejtë për të përzgjedhur më të mirët dhe sidomos për të krijuar një sistem të centralizuar të organizimit të provimeve. Fillesat serioze të këtij modeli të centralizuar në Evropë datojnë në shekullin e 17-të dhe 18-të, me shkollat katolike, nën orientimin e priftërinjve jezuitë, të cilët kishin studiuar sistemin kinez të sipërpërmendur. Kur në Francë shkollat kishtare filluan shndërrimin në shkolla laike dhe kombëtare pas Revolucionit, Napoleoni perfeksionoi sistemin e provimit, si metodë e kontrollit mbi sistemin arsimor të centralizuar. 33 Ndërsa nga pikëpamja profesionale, rasti i parë i përdorimit të testimit për certifikimin e nivelit përkatës të aftësive profesionale dhe 29 Elana Shohamy, Alterantives in Assessment of Achievement, Learning Processes and Prior Knowledge, Kluwer Academic Publishers, 1996, fq Keith Morrow, Communicative language testing: revolution or evolution?, Issues in ELT, eds. J.C. Anderson, A. Hughes, The British Council, 1981, fq Bernard Spolsky, Measured Words: the development of objective language testing, Oxford: Oxford University Press, 1995, fq Sun Ao: Master thesis English Language Testing in China, nxjerrë: dt , fq Anderson, cituar nga Bernard Spolsky : The state of the art in language assessment: Notes for the third millennium. Russian Language Journal, Vol.55, 2005, fq

28 teknike mund të datojë që nga shekulli i 17-të për marrjen e gradës Lejtnant në Forcat Detare Mbretërore 34. Të gjithë këta shembuj tregojnë se përdorimi i testimit për qëllime profesionale nuk është aq i vonë sa e mendojmë. Me futjen e këtyre metodave, ndikimi i të cilave filloi të ndihej me kalimin e kohës, u shfaqën për herë të parë edhe çështje të cilat në ditët e sotme janë refreni i praktikës së drejtë të hartimit të testimeve: matja e njohurive me vlefshmëri dhe besueshmëri. Shqetësimi për të dhënë vlerësim të drejtë ishte i justifikuar, sepse testimet kishin kohë që përdoreshin për qëllime përzgjedhjeje 35 dhe problemi i manipulimit të sistemit për të nxjerrë fitues kandidatë jo të përgatitur ishte potencial. Nevoja për vlerësim të drejtë filloi të inkurajonte gjetjen e mekanizmave të përshtatshëm të lidhur me shkencën e psikometrisë, (e cila në fakt shfaqet si e tillë shumë më vonë sesa testimi si proces), të cilët do të bënin të mundur analizimin formal të rezultateve. Eksperti i statistikës, Francis Exhuorth ka analizuar dhe përllogaritur vlerësimet dhe rezultatet e disa provimeve të famshme të kohës. Që atëherë ai paralajmëroi për pasigurinë e pashmangshme të testeve dhe vlerësimit 36. Ueir 37 përmend Provimin e Kembrixhit për Njohuritë e Gjuhës (Cambridge Proficiency Examination) të vitit 1913, si një testim tipik i kësaj faze. Ky provim bazohej në programin gjuhësor për folësit amtarë dhe kërkonte shkrimin e një eseje letrare dhe gjithashtu ushtrime fonetike, gramatikore dhe një seksion përkthimi nga dhe në frëngjisht e gjermanisht. Provimi me gojë përfshinte një diktim dhe leximin me zë të lartë. Pra siç vihet re, në këtë provim (sikurse në pothuaj të gjitha provimet që i përkasin kësaj faze) theksi binte mbi përdorimin e gjuhës dhe shumë pak vëmendje merrte gramatika e fonetika. Tek po ky test, sipas Ueir, kemi elementë të fazës psikometrike, të asaj integruese dhe komunikative, të cilat hapën rrugën për fazën e dytë të zhvillimeve historike të testimit. Ky mund të konsiderohet si reflektim mbi parashikimin që kishte bërë Exhuorth 38 disa dekada përpara këtij testi, por ky flirtim i bordeve britanike të provimeve me çështje të besueshmërisë dhe të testuarin në mënyrë objektive nuk zgjati shumë. Për shumë kohë, besueshmëria nuk ishte çështje që merrej në konsideratë në Britani. Disi më ndryshe paraqitej situata në Amerikë, ku rrethet e gjuhëtarëve dhe testuesve u ndikuan nga përdorimi i testeve Alfa për ushtrinë gjatë Luftës së Parë Botërore, një përpjekje Studimeve të Gjuhëve të Huaja Moderne në Sikurse është përmendur edhe më lart, ky test nuk arriti të gjente një metodë të përshtatshme për të testuar gjuhën e folur dhe të ndihmonte kështu, mësuesit e gjuhës të ulnin shkallën e vdekshmërisë mes studentëve që futeshin në kurset e tyre. 39 Sidoqoftë, Spolski pranon se raportet që u shkruan për këtë test ishin të pasakta, sepse efikasiteti i tyre nuk qe i dukshëm; megjithatë, këto teste ndërgjegjësuan rrethet e testuesve amerikanë për rëndësinë e besueshmërisë dhe metodave të sakta të matjes së 34 Tomalin, cituar nga Bernard Spolsky : The state of the art in language assessment: Notes for the third millennium. Russian Language Journal, Vol.55, 2005, fq Elana Shohamy, The Power of tests: a critical perspective of the uses of language tests. London, Pearson 2001.fq. 36 Francis Y. Edgeworth, The statistics of examinations. Journal of the Royal Statistical Society, Chicago University Press, 1995, fq Cyril J. Weir, Language Testing and Validation, Palgrave Macmillan, 2005, fq Edgeworth, fq Spolsky, fq

29 njohurive, ndërgjegjësim i cili, në vitet në vazhdim, do i jepte hov zhvillimit të testeve me fokusin te besueshmëria. 40 Gjithsesi, futja e elementëve të fonetikës e gramatikës, në testin e sipërpërmendur, sado modeste, tregon një dallim thelbësor midis praktikës evropiane/britanike dhe asaj amerikane: të parët përpiqeshin t i përgjigjeshin pyetjes çfarë testojmë, ndërsa të dytët si testojmë 41, por ndërthurja e të dyjave në një test ishte ende larg. Edhe pse disa koncepte për objektivitetin dhe besueshmërinë kishin filluar të diskutoheshin, në fazën e parë ishte ende herët që këto koncepte si dhe çështjet statistikore të merrnin vëmendjen që meritonin 42. Gjykimi për performancën gjatë testimit u lihej në dorë mësuesve me përvojë, të cilët mund të identifikonin subjektivisht nivelin e aftësisë gjuhësore të studentit nëpërmjet intervistave të shkurtra ose leximit të eseve. Karakteristike e kësaj faze të ishte mendimi se, në testimet e gjuhës gjithçka shkonte mirë. 43 Çështjet e besueshmërisë dhe vlefshmërisë nuk shtroheshin fare. Aftësia e të folurit nuk testohej siç duhet për shkak të mungesës së udhëzimeve dhe kritereve të vlerësimit, ndërsa testet e aftësisë së të shkruarit korrigjoheshin nga mësuesit dhe gjithçka i lihej në dorë subjektivizmit të tyre Faza strukturaliste psikometrike Megjithëse faza e dytë e zhvillimeve historike të testimit mori formën e vet të plotë e konkrete nga mesi i shekullit të kaluar, rrënjët e saj janë hedhur që në shekullin e 19- të, me diskutimet për matjen e njohurive mendore njerëzore. Sikurse sugjeron edhe emërtimi, kjo fazë u zhvillua bashkë me teorinë strukturaliste të gjuhësisë dhe shkencën e psikometrisë. Ndërsa Shohami 44 e ka e ka emërtuar këtë fazë thjesht, faza e testeve të pikave të dallueshme për shkak të dominimit të këtij lloji. Me daljen në dritë të shkencës së psikometrisë, matja e aftësive konjitive në mënyrë të besueshme dhe statistikisht të vlerësueshme u bë relativisht më e lehtë. Psikometristët nuk u morën mirëfilli me matjen e njohurive në gjuhësi, por konceptet e tyre për mësimnxënien në përgjithësi patën ndikim të fortë te mënyra si do të mateshin konceptet bazë të teorive të testimit për matjen e njohurive gjuhësore. Ndryshe nga fushat e tjera të njohurive, në të cilat matja e aftësive konjitive ishte më e thjeshtë, fusha e testimit të gjuhës ishte më skeptikja për arritjen e objektivitetit në vlerësim. Pengesë kryesore për këtë ishte diskutimi nëse mund të ndahej njohuria gjuhësore në segmente të matshme dhe të vlerësueshme statistikisht apo jo. Edhe pse këto çështje nuk kanë gjetur përgjigje të plotë deri më sot dhe vazhdojnë të mbeten objekt diskutimi e ndarje opinionesh, në fazën e dytë të zhvillimeve historike këto diskutime morën formë më të qartë e të plotë dhe dhanë kontributin e tyre në thellimin e njohurive për çështjet e testimit dhe kritereve të hartimit të tyre, sidomos për besueshmërinë. 40 Bernard Spolsky, Measured Words: The development of objective language testing Oxford: Oxford University Press, 1995, fq Cyril J. Weir, Language Testing and Validation, Palgrave Macmillan, 2005, fq Bernard Spolsky: Introduction: Linguists and Language Testers, Papers in Applied Linguistics, Center for Applied Linguistics, 1978, fq. v-vi 43 Cyril J. Weir, Language Testing and Validation, Palgrave Macmillan, 2005, fq Elana Shohamy, Alterantives in Assessment of Achievement, Learning Processes and Prior Knowledge, Kluwer Academic Publishers, 1996, fq

30 Ndryshe nga faza e parë, në fazën e dytë interesi për konceptet teorike dhe futja në lojë e ekspertëve të fushës, siç ishin gjuhëtarët strukturalistë dhe testuesit e mirëfilltë, u bënë më të qartë. Kjo fazë është etiketuar nga Morou si Lëndina e lotëve 45 për shkak të përpjekjeve obsesive për objektivitet, si për makro, ashtu edhe për mikroaftësitë. Për Morou, pikënisja e kësaj faze është puna e Robert Lados, i cili solli një qasje shumë të rëndësishme për të kuptuar mënyrën si duhet të testohet një gjuhë dhe sidomos, për të tejkaluar vështirësinë e matjes së njohurisë gjuhësore, e cila, siç thamë më lart, është e vështirë të ndahet në njësi të matshme. Lado 46 ofroi pikërisht këtë mundësi ndarjeje të gjuhës, të cilën ai e konsideron atomiste, në segmente të izoluara gjuhësore dhe e shihte njohurinë gjuhësore si aftësinë për të zotëruar tiparet e gjuhës si sistem. Kjo qasje erdhi më afër përgjigjes së dy pyetjeve të rëndësishme për procesin e hartimit dhe realizimit të testimit të përmendura më sipër, çfarë dhe si po testojmë. Lado 47 vazhdon me analizimin e mënyrës se si njohuria e individit në gjuhën amtare, e ndarë në njësi gjuhësore përshtatet në njohuritë e gjuhës së huaj që ky individ është duke studiuar. Teoria e testimit të gjuhës supozon se gjuha është një sistem zakonor komunikimi. Këto zakone i lejojnë folësve t i kushtojnë vëmendje të ndërgjegjshme kuptimit të përgjithshëm të asaj që dëshiron të përçojë ose perceptojë. Ato përfshijnë çështje të formës, kuptimit dhe ndarjen e tyre në fjali, shprehje, fjalë, morfema dhe fonema. Brenda këtyre niveleve futen strukturat e modifikimit, renditja dhe pjesët e fjalisë. Poshtë tyre janë zakonet e artikulimit, llojit të rrokjeve dhe togfjalëshave. Lidhur me to dhe ndonjëherë pjesë e njësuar e tyre janë modele të intonacionit, theksit dhe ritmit. Vetë individi nuk është i ndërgjegjshëm për çfarë ndodh kur ai fut në punë sistemin e përdorimit të gjuhës. Kur ai përpiqet të komunikojë në një gjuhë të huaj të cilën e njeh pjesërisht, ai ose ajo përshtat sistemin gjuhësor të gjuhës së vet amtare. Ai ose ajo mendon për kuptimin e përgjithshëm dhe vazhdon duke e koduar atë në format gjuhësore të gjuhës së huaj. Në mënyrë të ndërgjegjshme, ai ose ajo mund të përqendrohet në një pikë gramatikore, ose shqiptimi ose fjalori, por pjesa më e madhe e kodimit kryhet nëpërmjet sistemit zakonor dhe kanalizohet përmes sistemit zakonor të gjuhës së vet amtare. Në psikologji kjo njihet me termin transferim. Ai/ajo transferon sistemin zakonor të gjuhës amtare në gjuhën e huaj. Kur ndodh ky transferim, disa nga njësitë dhe modelet funksionojnë kënaqshëm në gjuhën e huaj dhe nuk përbëjnë problem në mësimnxënie. Ndërsa në disa raste të tjera nuk funksionojnë siç duhet dhe për këto raste studentit i duhet të mësojë njësi dhe modele të reja, sepse këto përbëjnë problem. Këto probleme kanë të bëjnë me formën, kuptimin, shpërndarjen, ose kombinimin e të trejave. Kjo teori supozon se të testosh kontrollin mbi këto probleme do të thotë të testosh kontrollin mbi gjuhën. Problem janë ato njësi dhe modele të cilat nuk kanë përkitje në gjuhën amtare ose kanë përkitje me shpërndarje strukturore e kuptimore të ndryshme. 45 Keith Morrow, Communicative language testing: revolution or evolution?, Issues in ELT, eds. J.C. Anderson, A. Hughes, The British Council, 1981, fq Robert Lado Language testing: the construction and use of foreign language tests, Longmans, 1961, fq Robert Lado, Language testing: the construction and use of foreign language tests, Longmans, 1961, fq

31 Këto ide ishin në të njëjtën linjë arsyetimi me bihejvioristët dhe përfaqësuesin kryesor Skiner 48, i cili u mor me teoritë e përftimit të gjuhës. Për të, elementët e dallueshëm gjuhësorë, të cilët rezultojnë të suksesshëm, shpërblehen dhe si rrjedhim, përforcohen, ndërsa ato të pasuksesshmet harrohen. Duke ndjekur parimet e kësaj faze, testet strukturaliste psikometrike filluan të matnin pika të dallueshme të gjuhës dhe, si rrjedhim, testet standarde filluan të ishin më të lehta për t u administruar e vlerësuar dhe sidomos më objektive, të besueshme dhe të vlefshme. Gjuhëtarët e trajnuar dhe testuesit e gjuhës mund të fusnin vetë në punë parimet e lëvizjes strukturaliste psikometrike, duke prezantuar për herë të parë analizat statistikore. Për këto arsye, këta teste u konsideruan si përmirësim i praktikave të testimit krahasuar me ato të lëvizjes para-shkencore. Elementët kryesorë që nxorën në pah testet e pikave të dallueshme ishin diagnostikimi i pikave të forta të studentëve, hartimi i kurrikulave për aftësi specifike, dhe zhvillimi i strategjive shkencore për të ndihmuar studentët të përmirësojnë këto pika të dobëta. Kjo mund të arrihet duke hartuar një test me shumë detyra të shkurtra gramatikore e leksikore. Për këto lloj testesh janë të përshtatshme ushtrimet me alternativa, nëpërmjet të cilëve studentët testohen për çështje të izoluara gjuhësore, siç mund të jenë p.sh. njohuritë e pikave të veçanta gramatikore, fjalë të veçuara, shqiptimi, fonemat, etj. Pikat gramatikore që zgjidheshin për t u vlerësuar testoheshin një e nga një; po kështu, gramatika testohej më vete nga fjalori. Materiali për testim jepej me shumë pak kontekst, zakonisht në fjali të veçuara. Disa autorë të kësaj periudhe arritën të vinin re natyrën e integruar të performancës dhe faktin se kjo natyrë duhej të reflektohej edhe në testim, por përpjekja më e afërt që u bë për këtë çështje ishte testimi në nivelin e makro-aftësive të të dëgjuarit, të lexuarit, të shkruarit dhe të folurit, në raste të kufizuara. Gjithsesi, edhe në rastin e testimit të makro-aftësive, natyra e testit mbetej e njëjtë: ato testoheshin të veçuara nga njëra-tjetra dhe konsideroheshin vetëm si element shtesë i testeve të pikave të dallueshme. Testi për aftësitë produktive, pra të folurit dhe të shkruarit nuk u kërkonte të testuarve të prodhonin gjuhë 49. Pavarësisht se ndarja e gjuhës në elementë të dallueshëm ishte e një rëndësie të veçantë për këtë fazë teorike, teoricienët më të rëndësishëm të saj nuk harruan të përmendin natyrën e integruar të përdorimit të gjuhës. Fulçer 50 dhe Morrou 51 janë shprehur se fazat e mëvonshme të zhvillimit teorik i detyrohen më tepër se ç e mendojnë gjuhëtarëve të kësaj faze. Edhe pse Robert Lado konsiderohet si teoricien strukturalist, një pjesë e mendimeve dhe teorisë së tij kanë hedhur bazat për teorinë e mëvonshme të komunikimit, sepse ai ka qenë ndër të parët që ka ngritur një sërë çështjesh që do të ktheheshin në refrenin e teoricienëve të testeve komunikative. Fulçer thotë se lëvizja e mëvonshme komunikative krijoi një rebelim ndaj besueshmërisë, që aq shumë ishte trumbetuar nga paraardhësit strukturalistë dhe puna e Lados brenda këtij konteksti u sulmua. Por në të vërtetë, Lado ishte shprehur: Aftësia e të folurit në një gjuhë të huaj është padyshim aftësia më e vlerësuar e 48 B.F. Skinner, cituar nga Elida Th. Tabaku, Shpresa Delija, Psycholinguistics, Geer, 2011, fq. 98, Julie Dubeau, Are we all on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2006, fq Glenn Fulcher, The communicative legacy in language testing, Elsevier Science Ltd., 2000, fq Keith Morrow, Communicative language testing: revolution or evolution?, Issues in ELT, eds. J.C. Anderson, A. Hughes, The British Council, 1981, fq.12 12

32 gjuhës..., por ka mangësi në zhvillimet në fushën e testimit dhe kjo vjen për shkak se mungon të kuptuarit e aftësisë së të folurit dhe elementëve të saj përbërës. 52 Po kështu, Lado përmend edhe probleme të tjera siç ishin vlefshmëria e detyrave që duhet t i ngjanin situatave të jetës reale, koncept ky shumë i përdorur në teorinë e mëvonshme komunikative të testimit, si dhe elementët që duhet të përdoreshin në skemat e vlerësimit. Xhon Kerol 53, bashkëkohës i Lados, njeh rëndësinë e mendimeve të Lados, por shprehet, Meqë përdorimi i gjuhës në situata të zakonshme kërkon futjen në punë të të gjithë aspekteve të gjuhës, atëherë na duhet të pranojmë se duhet edhe aftësia e individit për t i bashkuar kompetencën gjuhësore dhe aftësinë e performancës në mënyrë të integruar. 54 Kjo analizë e Kerol shërben si ura lidhëse midis fazës strukturaliste psikometrike dhe fazës integruese. Një nga arritjet më të mëdha të kësaj faze ishte që testet e gjuhës u bënë më shkencorë, të saktë dhe të besueshëm. Rëndësia e besueshmërisë së testeve, pranimi i vlefshmërisë, mënyrat numerike të vlerësimit, si dhe analizat statistikore, koncepte të cilat janë baza e praktikave të testimit modern, është vendosur që në këtë fazë. Vlen të përmendet se edhe pse interesi për hipotezat e hedhura gjatë saj është zbehur, ai është larg zhdukjes; prova të përdorimit të testeve të pikave të dallueshme janë ende të qarta në vende dhe kontekste të ndryshme nëpër botë. Në kontekstin e testimit në gjuhën angleze në Akademinë e Forcave të Armatosura (AFA), test tipik i këtij lloji, i cili vazhdon të përdoret edhe sot për nevoja specifike është testi ALCPT (American Language Course Placement Test), i cili është test me alternativa për aftësitë e të dëgjuarit dhe të lexuarit. Testi është i përbërë nga njëqind pyetje me anë të të cilave testohen njohuritë e kandidatëve për pika gramatikore e leksikore të veçanta. Konteksti në të cilin këto jepen, kufizohet në fjali të shkëputura. Në raste të rralla mund të jepet një paragraf, zakonisht në aftësinë e të lexuarit, por në thelb, hartuesit e tij kanë identifikuar një sërë pikash të dallueshme në gramatikë dhe fjalor, për të cilat kanë shkruar alternativa zgjedhjeje Faza integruese Për një sërë autorësh, kjo fazë shihet si vendosja e gurëve të parë në themelet e fazës komunikative, që zë një pjesë të mirë të diskutimeve dhe harkut kohor të zhvillimeve teorike të testimit në përgjithësi. Më poshtë vijon një vështrim i përgjithshëm i specifikave të fazës integruese. Siç është përmendur edhe më sipër, ideja se gjuha gjatë përdorimit është e pandashme në elementë të veçuar lindi që nga fundi i fazës strukturaliste psikometrike. Një sërë gjuhëtarësh mendonin se teoritë e hedhura në fazën e mëparshme nuk arrinin t u jepnin përgjigje çështjeve të testimit të përdorimit aktual të gjuhës, aftësive produktive dhe përcaktimit të elementëve që duhet të përfshiheshin në teste. Si rezultat, vitet panë rrjedhë të madhe tezash të hedhura nga shkollat teorike të 52 Robert Lado, cituar nga Fulcher, fq John Carroll, cituar nga Bernard Spolsky, Measured Words: The development of objective language testing Oxford University Press, 1995, fq John Carroll, cituar nga Keith Morrow, Communicative language testing: revolution or evolution?, Issues in ELT, eds. J.C. Anderson, A. Hughes, The British Council, 1981, fq.12 13

33 përftimit të gjuhës, si gjenerativistët, konjitivistët, etj., të cilët kontribuan me ide edhe për fushën e testimit të gjuhës. Era e ndryshimeve në konceptet bazë të përftimit të gjuhës së huaj u ndie që me Çomskin 55, i cili me Gramatikën Gjenerativiste Transformuese, propozoi sistemin e njohurive të bazuara mbi rregullat gjuhësore dhe dallimin midis kompetencës së lindur, me anë të së cilës folësi ka aftësi të gjenerojë thënie të padëgjuara a të parealizuara më parë dhe performancës, që është vetë realizimi në sipërfaqe i thënieve, ose, thënë ndryshe, kompetencë ishte njohuria e folësit/dëgjuesit ideal mbi rregullat e gjuhës, kurse performancë ishte përdorimi aktual i gjuhës në situata konkrete 56. Termat që ai përdori u bënë refreni i gjuhëtarëve të fazave të mëvonshme dhe u shtjelluan e pasuruan më tej. Sociolinguisti Dell Hajms 57, e çoi më tej punën e Çomskit duke shtjelluar më gjerësisht disa prej aspekteve të teorisë së këtij të fundit. Këto koncepte, si dhe nevoja për teste të cilat matnin aftësitë produktive të gjuhës, çoi në kërkesat për teste gjuhësh që përfshinin performancë të integruar nga ana e përdoruesit të gjuhës. Profesionistët e gjuhës filluan të besonin se gjuha është më tepër sesa mbledhja e elementëve të veçuar që testoheshin gjatë lëvizjes strukturaliste psikometrike dhe se kjo traditë fokusohej më tepër se ç duhej në sistemin formal gjuhësor, sesa në mënyrën se si përdorej njohuria për të arritur një akt komunikues të suksesshëm 58. Si rrjedhim, filluan të zhvilloheshin teste që integronin njohurinë e sistemeve përkatëse gjuhësore të gramatikës, shqiptimit, fjalorit etj., me të kuptuarit e një konteksti. Këto teste të integruara përfshinin intervista me gojë, hartimin e teksteve të plota me shkrim, të kuptuarit e ligjërimit në kontekst të plotë e të zgjeruar, etj. Gjuhëtari amerikan Xhon Oller 59, hodhi propozimin se testet e gjuhës nuk duhet të përqendroheshin aq shumë te njohuria gjuhësore sesa te procesimi psikolinguistik i përdorimit të gjuhës. Ky i fundit përfshin dy faktorë: së pari njohurinë dhe së dyti procesimin e saj në kohë reale. Më pas Oller propozoi hipotezën e tipareve të unifikuara, në të cilën ai sugjeroi se aftësia gjuhësore është e unifikuar dhe nuk mund të ndahet sipas pretendimeve të teorisë së pikave të dallueshme. Asnjëra prej aftësive gjuhësore nuk mund të veçohet nga të tjerat, gjuha përdoret si një e tërë dhe po kështu duhet të testohet. Parë nga ky këndvështrim, ne mund të kuptojmë dhe prodhojmë gjuhë vetëm me anë të një procesi analize sintetike nga ku bjerrim njohuritë tona për botën nga njëra anë dhe gramatikën e pritshme pragmatike nga ana tjetër. Hierarkia e elementëve gjuhësorë është tipari dallues i sistemit shumë kompleks të gjuhës natyrore; kjo hierarki mund vihet në punë nga përdoruesi i gjuhës në situata të jetës reale vetëm sepse elementët gjuhësorë i referohen kontekstit gjuhësor dhe atij metalinguistik. 55 Noam Chomsky, cituar nga Shezai Rrokaj, Hyrje në gjuhësinë e përgjithshme, Shtëpia Botuese e Librit Universitar, 2005, fq Noam Chomsky, cituar nga Elida Th. Tabaku, Shpresa Delija, Psycholinguistics, Geer, 2011, fq. 31, Dell Hymes, cituar nga Courtney B. Cazden, Dell Hymes s construct of Communicative Competence Anthropology & Education Quarterly, Vol. 42, Issue 4, fq , 58 Tim McNamara, Lanuage testing, Oxford University Press, 2000, fq McNamara, fq

34 Element kryesor i gjuhës, sipas kësaj hipoteze, është faktori i përgjithshëm i aftësisë gjuhësore (g-factor), të cilin testet e pikave të dallueshme nuk mund ta testojnë. Performanca varet nga e njëjta aftësi e individit për të integruar njohurinë pragmatike, leksikore, gramatikore dhe kontekstuale, nëpërmjet asaj që Oller e quan gramatika pragmatike e pritshmërisë, e cila përmbledh aftësitë për të lokalizuar aspektet e ligjërimit tek kontekstet jashtëgjuhësore ku merr pjesë përdorimi i gjuhës 60. Autori argumenton se disa lloje testesh, si testet cloze ( i cili përbëhet nga tekste të plota brenda të cilit janë hequr fjalë sipas një rendi të caktuar, p.sh. çdo fjalë e dhjetë 61 ), zëvendësonin më së miri testin për aftësitë produktive, meqë iu kërkon studentëve të fusin në veprim njohuritë gjuhësore në tërësi, që të mund të plotësojnë vendet bosh. Sidoqoftë, kjo hipotezë hasi në kundërshti për vërtetësinë e saj. Problemi kryesor i këtyre testeve, përveç faktit se kishin kosto të lartë, kërkonin shumë kohë të hartoheshin etj., ishte besueshmëria 62. Edhe pse Oller kreu një sërë studimesh rasti për lloje të ndryshme testesh, ai vetë shprehet se forma më e fortë e hipotezës së tipareve të unifikuara është e gabuar 63, sepse dukej se matnin të njëjtat aspekte që matnin edhe testet e pikave të dallueshme. Për më tepër, Shohami 64 shprehet se të gjitha të dhënat e njohurive gjuhësore të studentëve ishin mbledhur nga përkitja e rezultateve, por në fakt, këto teste nuk shihnin përdorim të vërtetë gjuhe (thjesht plotësohen vendet bosh në një tekst), prandaj u bënë jo fort të besueshëm. Edhe pse kulmin e saj kjo formë testimi e pati në vitet , ajo përdoret gjerësisht edhe sot, sidomos në librat e kurseve të gjuhës për arritjen e niveleve të ndryshme Faza komunikative Konceptet kryesore të fazës komunikative dhe reflektimi i tyre në testime Nevoja për të testuar edhe aftësitë produktive, si dhe shtjellimi i mëtejshëm i koncepteve të kompetencës dhe performancës, çuan në një tjetër fazë të testimit të gjuhës, atë komunikative. Përpjekjet e teoricienëve për ta përkufizuar aftësinë komunikative kanë bërë që konceptet, parimet, terminologjia si dhe të kuptuarit e kësaj teorie të pasurohen e thellohen, të zgjerojnë fokusin dhe shtrirjen e tyre edhe për testimin. Kjo ka sjellë një strukturë të mirëfilltë gjithëpërfshirëse për testimin në të tre komponentët e tij: hartimin, kërkimin shkencor dhe interpretimin e performancës. Testimi në kontekstin e jetës reale u bë refreni i kësaj faze të zhvillimit teorik, sidomos në kulmin e saj. Ndërsa një pjesë e mirë e studiuesve e përdorin termin testimi i fazës komunikative si një term gjithëpërfshirës, Shohami 65 bën dallimin mes testeve komunikative dhe testeve të performancës, të cilat, për të, përbënin një 60 Oller, cituar nga Lyle Bachman, Fundamental considerations in language testing, Oxford University Press, 1990, fq Elana Shohamy, Alterantives in Assessment of Achievement, Learning Processes and Prior Knowledge, Kluwer Academic Publishers, 1996, fq Tim McNamara, Lanuage testing, Oxford University Press, 2000, fq Oller, cituar nga Lyle Bachman Fundamental considerations in language testing, Oxford University Press, 1990, fq Shohamy, fq Shohamy, fq

35 tjetër fazë teorike të testimit. Ky dallim është mjaft i vlefshëm për këtë punim, pasi testet e performancës vendosin theksin në një aspekt të rëndësishëm për testet e gjuhës specifike, testimin në situata të ngjashme me ato të jetës reale, veçanërisht në kontekstin e punës. Sidoqoftë, testet e performancës mbeten pjesë e testeve të fazës komunikative për shkak të karakteristikave të përbashkëta. Si të tilla, këto teste mbeten të ndërthurura brenda fazës komunikative në këtë punim. Më poshtë vijon një vështrim i detajuar i qasjes komunikative në gjuhë dhe testimi si pjesë e saj, cilat janë disa prej modeleve të propozuara nga gjuhëtarët për aftësinë komunikative dhe testimin e saj, elementët e aftësisë komunikative, testet e performancës si tregues të aftësisë gjuhësore për qëllime specifike, si dhe ndikimi i njohurisë së formimit të përgjithshëm në rezultatet e testeve të performancës. Dagllas 66 jep një përkufizim për testet komunikative: [Ato] janë teste të cilat matin aftësinë e përdorimit të gjuhës për të komunikuar në kontekste të ndryshme, duke përfshirë prodhimin e gjuhës përmes input-it të kuptueshëm për të testuarin, si dhe përmes output-it që vetë i testuari prodhon. E cilësuar nga Morrou si Toka e Premtuar 67, faza komunikative pretendonte shkeljen e tokave të paprekura, por Fulçer shtron pyetjen: A ishin vërtet kaq të reja e të paeksploruara këto çështje 68? Sipas tij, shumë prej thirrjeve për të ndryshuar mënyrën si perceptohej përftimi i gjuhës dhe se si hartoheshin testet përsëriteshin që prej disa dekadash përpara se të merrte formë qasja komunikative. Ky autor përmend një sërë rastesh kur pyetjet që mendohet se u shtruan për herë të parë nga qasja komunikative, ishin bërë edhe shumë më herët sesa e mendojnë ndjekësit e kësaj qasjeje. Mercier 69 është një prej këtyre autorëve i përmendur nga Fulçer, i cili ishte ndër të parët hartues të hershëm testesh të shprehej se formati i pyetjeve me alternativa vlerësonte njohurinë pasive dhe jo atë dinamike, çka mund të kufizonte shkallën e testimit të përdorimit të gjuhës. Testet e të folurit ishin të zakonshme në Shtetet e Bashkuara që nga fundi i viteve 1800 dhe ka prova që disa tipe detyrash testi ishin novatore, p.sh. kur studentit i kërkohej të bënte një vlerësim për dy testues. Një shembull tjetër nga Fulçer është ai i testuesve të gjuhës të viteve 20, të cilët e kuptonin rëndësinë e testeve të individualizuara të të folurit me pyetje dhe tema bisedore, por shpreheshin se këto lloj testesh do të ishin jo shumë praktikë kur përdoreshin gjerësisht. Përveç prakticitetit, problemi tjetër i këtyre testeve të të folurit ishte edhe besueshmëria që vihej në diskutim për shkak të subjektivitetit në vlerësim. Gjithsesi, testet e gjuhës gjatë viteve kishin të parashikuar një intervistë 15 minutëshe që në fakt vlerësohej për shqiptimin, si element me besueshmëri më të lartë në vlerësim sesa elementët e tjerë përbërës të të folurit si aftësi. Lufta e Dytë Botërore solli një erë të re në mësimdhënien dhe testimin e gjuhës së dytë. Aftësia për të komunikuar mori më shumë rëndësi se më parë. Bashkëpunimi ushtarak dhe komunikimi në gjuhë do të ishin çelësi i fitores. Eksperienca e luftës dha shenjat e para modeste të testimit modern të të folurit dhe komunikimit. Kaulfers Dan Douglas, Understanding language testing, Routledge, Taylor and Francis Group, 2014, fq Keith Morrow, Communicative language testing: revolution or evolution?, Issues in ELT, eds. J.C. Anderson, A. Hughes, The British Council, 1981, fq Glenn Fulcher, The communicative legacy in language testing, Elsevier Science Ltd., 2000, fq Mercier, cituar nga Glenn Fulcher, fq Kaulfers, cituar nga Glenn Fulcher, fq

36 thotë: testet duhet të vlerësojnë aftësitë e komunikimit në gjuhën e dytë në situata të jetës reale, në të cilat mungesa e aftësisë për të komunikuar dhe kuptuar gjuhën mund të rezultojë me pasoja të rënda për sigurinë e individëve dhe kryerjen e detyrave dhe funksioneve ushtarake. Qasja komunikative iu afrua testimit më së shumti si reagim kundër rëndësisë tepër të madhe që kishte marrë besueshmëria dhe vlefshmëria në fazën e mëparshme. Morou 71 shprehej se besueshmëria vinte si kërkesë e objektivitetit, ndërsa vlefshmëria ekzistonte në varësi të kritereve të cilat ishin të bazuara mbi supozime të diskutueshme. Ripërkufizimi i këtyre dy koncepteve dilte si detyrë e testuesve të testimit komunikativ. Këta të fundit e shihnin vlefshmërinë si koncept që tregonte afërsinë e detyrave të testit me situatën e jetës reale, ndërsa besueshmëria për ta mund të arrihej nëpërmjet përdorimit të tipave të ushtrimeve si p.sh. ushtrimet me alternativa. Por, siç shprehej Andërhill 72 : nuk ka situatë të jetës reale në të cilën ne të bëjmë dhe t u përgjigjemi pyetjeve me alternativa Si rrjedhim, sipas këtyre teorive, besueshmëria e largonte testin nga vlefshmëria, dhe e kundërta. Meqenëse vëmendjen kryesore në këtë qasje e kishte testimi i komunikimit në situata të jetës reale, besueshmëria kaloi në plan të dytë. Lëvizja komunikative filloi të krijonte antipati për analizën statistikore në kërkimin shkencor të testimit duke nënvlerësuar ekspertët e testimit të gjuhës. Në fillimet e kësaj faze, perceptimi ishte se analiza statistikore zhvlerësonte anën humane tek individët të cilët merreshin në testim, duke mos konsideruar mënyrat e përftimit dhe prodhimit të gjuhës nga ana e studentëve. Morou 73 fliste për vlefshmëri etike dhe ndikimin e testeve në cilësinë e jetës së kandidatëve. Këto zhvillime mund të kenë shkuar shumë larg, por hodhën dritë mbi disa çështje të cilat morën rëndësi të madhe në vitet në vazhdim, sepse i dhanë testimit dimensionin social që i kishte munguar në fazat e mëparshme. Për herë të parë po diskutoheshin problemet e etikës dhe të ndikimit që vazhdojnë të kenë testet e gjuhës në jetët e individëve. Noam Çomski ishte ndër të parët gjuhëtarë që vuri gurin e themelit për këtë fazë, i cili u bë ura lidhëse midis tezave të hedhura nga fazat e mëparshme dhe gjetjes së disa përgjigjeve shumë të rëndësishme për mënyrën se si testojmë sot. Shpjegimet e tij mbi kompetencën dhe performancën patën ndikim të jashtëzakonshëm në gjuhësi dhe u përdorën, u cituan, dhe u zhvilluan nga një pjesë shumë e madhe e gjuhëtarëve, jo vetëm të kohës së tij. Sikurse e kemi përmendur edhe më sipër, Çomski 74 pretendon se kompetenca (njohuria gjuhësore e folësit-dëgjuesit) është e ndryshme nga performanca (përdorimi aktual i gjuhës në situata konkrete). Me fjalë të tjera, kompetenca i referohet njohurisë gramatikore dhe aspekteve të tjera të gjuhës, ndërsa performanca përdorimit aktual. Një pjesë e mirë e gjuhëtarëve e pranojnë këtë version përveç Hollidei 75, i cili thotë se ky dallim ose është i parëndësishëm, sepse ai i referohet asaj që fare thjesht mund të përshkruhet nga gramatika dhe asaj që nuk 71 Keith Morrow, Communicative language testing: revolution or evolution?, Issues in ELT, eds. J.C. Anderson, A. Hughes, The British Council, 1981, fq Nic Underhill, The great reliability-validity trade-off: problems in assessing the productive skills. in: Heaton, J.B. (Ed.), Language Testing. Modern English Publications, London, 1982, fq Morrow, cituar nga Glenn Fulcher, The communicative legacy in language testing, Elsevier Science Ltd., 2000, fq Noam Chomsky, Current issues in Linguistic theory, Mouton&Co., 1970, fq Halliday, cituar nga Michael Canale and Merrill Swain, Theoretical bases of communicative approaches to second language teaching and testing, Applied Linguistics, Oxford University Press, 1980, fq. 3 17

37 përshkruhet nga kjo e fundit, ose është çorientues nëse kufizon të dhënat që merr në konsideratë. Versioni i dytë pretendon se kompetenca i referohet sistemit të brendshëm gjuhësor ose gramatikor të folësit ideal të gjuhës amtare, ndërsa performanca ka të bëjë me faktorët psikologjikë që përfshihen në perceptimin dhe prodhimin e gjuhës. Pra, teoria e kompetencës është e njëjtë me teorinë e gramatikës dhe merret me rregullat gjuhësore që prodhojnë dhe përshkruajnë fjalitë gramatikorë të një gjuhe. Nga ana tjetër, teoria e performancës fokusohet te pranueshmëria e fjalive në perceptimin dhe prodhimin e ligjërimit dhe sjell në vëmendje ndërveprimin midis teorisë së gramatikës dhe faktorëve psikologjikë jo-gramatikorë në përdorimin e gjuhës. Por, paradigma çomskiane e cila fokusohej tek analiza e fjalive gramatikore më shumë sesa tek çështjet komunikative ose të performancës, u cilësua si e paplotë. Në paraqitjen e teorisë së tij, Hajms 76 argumentoi se kompetenca gjuhësore përkufizuar nga Çomski, që përfshinte nga njëra anë njohurinë e gjerë dhe të pandërgjegjshme gramatikore të një folësi ideal (kompetenca) dhe manifestimin e përdorimit të gjuhës (performancës) ishte model tepër i ngushtë dhe nuk lë vend për elementin e përshtatshmërisë socio-kulturore të gjuhës në kontekste të ndryshme. Për këtë arsye, sipas Hajmsit duhet bërë dallimi mes njohurisë gjuhësore dhe përdorimit. Ai propozoi kompetencën komunikative, e cila sillte një dimension të ri për konceptet e parashtruara nga Çomski, duke përfshirë jo vetëm kompetencën gramatikore por edhe atë sociolinguistike e kontekstuale. Për të, konteksti social i gjuhës ishte thelbësor dhe përshtatja e gjuhës sipas rastit ishte po aq e rëndësishme sa edhe saktësia gjuhësore. Hajmsi kuptoi se për të ditur një gjuhë duhej më shumë sesa njohja e rregullave gramatikore. Pra, zhvillimi i kompetencës komunikative varej jo vetëm thjesht nga zotërimi gramatikor i gjuhës; kompetenca komunikative gjithashtu varet nga përshtatja e gjuhës sipas kontekstit dhe situatave të ndryshme; për shembull, mënyra e duhur e komunikimit shkrimor ose bisedor me miqtë nuk është e njëjtë me atë në kontekstin formal profesional, ose kur u drejtohesh të panjohurve. Në këtë pikëpamje, kompetenca komunikative përfaqësohet nga njohuria e rregullave gramatikore dhe atyre formale gjuhësore, rregullave sociolinguistike etj., ndërsa aftësia për përdorim përbëhet nga një sërë faktorësh konjitivë dhe afektivë të cilët përfshihen në performancën e detyrave komunikative 77, duke nxjerrë kështu në pah, lidhjen midis kompetencës gramatikore e sociolinguistike dhe performancës. Teoria e Hajmsit mbi kompetencën komunikative i zgjeroi më tej konceptet mbi të kuptuarin e gjuhës si dhe për aftësinë për ta përdorur atë në kontekste sociale të ndryshme. Edhe pse teoria e tij përshkruante më së miri kontekstin e testimit dhe u pranua menjëherë nga qarqet e teoricienëve të testimit, u desh më shumë se një dekadë që frytet e saj të shiheshin në formën konkrete të testeve komunikative. Debati në lidhje me këta terma është vazhduar nga teoricienë të tjerë, të cilët fokusin kryesor e kanë patur tek elementët përbërës të kompetencës komunikative dhe nëse kompetenca gramatikore përfshihet tek ajo komunikative. Nga ana tjetër, pothuaj të gjithë teoricienët që merren me kompetencën komunikative e ruajnë këtë dallim, përveç atyre të cilët mbrojnë tezën e Çomskit kompetencë-performancë për njohurinë 76 D. H. Hymes, "On communicative competence", në J.B. Pride and Janet Holmes (eds.), Sociolinguistics: Selected Readings, Penguin, Harmondsworth:, 1972, fq Tim McNamara, cituar nga Julie Dubeau, Are we all on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2006, fq

38 e gjuhës (kompetenca) dhe përdorimit të saj (performanca). Për këta të fundit, studimi i kompetencës duhet t i paraprijë atij të performancës. Por Kanal dhe Suein 78 kundërshtojnë këto pikëpamje sidomos me përjashtimin e kompetencës socio-linguistike nga studimi i kompetencës. Ata shprehen: Ne nuk jemi të bindur se përshkrimi i kompetencës gramatikore duhet t i paraprijë kompetencës socio-linguistike [...] Përkundrazi, është e arsyeshme të supozojmë se ka aspekte krijuese, universale e të drejtuara nga rregullat, të kompetencës sociolinguistike ashtu siç ka të kompetencës gramatikore. Çdo pozicion që nuk i merr parasysh këto cilësi të njohurisë të përdorimit të gjuhës do i nënshtrohej kritikave ashtu sikurse pikëpamjet e gjuhëtarëve strukturalistë e tradicionalë u kritikuan nga Çomski në teorinë e tij. Pikëpamja jonë është që studimi i kompetencës sociolinguistike është po aq i rëndësishëm për studimin e kompetencës komunikative sa ç është edhe kompetenca gramatikore. Pra termi kompetencë komunikative i referohet marrëdhënies dhe ndërveprimit mes kompetencës gramatikore, ose njohurive për rregullat gramatikore dhe kompetencës socio-linguistike, ose njohurive për rregullat e përdorimit të gjuhës. Kompetenca komunikative dallohet nga performanca komunikative, e cila është realizimi i këtyre kompetencave dhe ndërveprimi i tyre në prodhimin aktual të gjuhës. Këto përkufizime janë të rëndësishme për qëllimet e mësimdhënies dhe testimit, sepse p.sh., instrumentet e vlerësimit duhet të hartohen për të adresuar jo vetëm kompetencën komunikative por edhe performancën komunikative, pra shfaqjen aktuale të kësaj njohurie në situata reale si dhe për qëllime autentike komunikimi. Sipas Kanal dhe Suein 79 asnjëri prej elementëve përbërës të kompetencës komunikative nuk ka përparësi mbi tjetrin; edhe vetë kjo kompetencë nuk duhet të shihet si niveli më i lartë i kompetencës gjuhësore, ajo është thjesht një përbërës i kompetencës më të gjerë gjuhësore, sikurse edhe performanca komunikative nuk është niveli më i lartë i përdorimit të njohurive gjuhësore, por vetëm pjesë përbërëse e performancës gjuhësore në përgjithësi. Sevinjon 80 e përshkruar komunikimin si dinamik, më shumë sesa statik. Ai varet nga negocimi i kuptimit mes dy a më shumë personave në një kontekst specifik. Komunikimi ndodh në një numër të pafund situatash, dhe suksesi i një roli të veçantë varet nga të kuptuarit e kontekstit dhe nga përvoja paraprake. Ndërsa Kramsh 81 paraqet këtë përkufizim: Ndërveprimi gjithmonë përfshin negocimin e kuptimeve të synuara, dmth. përshtatja e ligjërimit sipas efektit që dëshiron të shkaktosh tek dëgjuesi. Gjithashtu ai përfshin parashikimin e përgjigjes së dëgjuesit, keqkuptimet e mundshme, sqarimin e qëllimeve dhe përshtatjen më të afërt të mundshme të kuptimeve të synuara, të parashikuara dhe perceptuara. 78 Michael Canale and Merrill Swain, Theoretical bases of communicative approaches to second language teaching and testing, Applied Linguistics, Oxford University Press, 1980, fq Canale and Swain, fq.8 80 Savignon, cituar nga Lyle Bachman, Fundamental Considerations in Language Testing Oxford: Oxford University Press, 1990, fq Kramsch, 1986, cituar nga Lyle Bachman, Fundamental Considerations in Language Testing, Oxford: Oxford University Press, 1990, fq

39 Thelbi i filozofisë së kësaj faze, pra, është i përmbledhur në një koncept të vetëm, kompetencën komunikative, ose aftësinë për ta përdorur gjuhën dhe mënyrat e duhura që përzgjedhin përdoruesit për ta vënë në përdorim atë, pra, edhe anën sociale. Të gjitha këto risi rrodhën edhe nga zhvillimet në shkencat e tjera të lidhura me gjuhësinë. Ndërsa Kerol, në vitet 50 punonte me gjuhëtarët për të krijuar një shkencë që do të njihej si psikolinguistika, e cila merrej me aftësitë konjitive të individit, shkencëtarë të tjerë interesoheshin për dimensionin social të testimit të gjuhës dhe përdorimit të saj. Ky dimension u theksua më shumë me daljen në dritë të qasjes komunikative, e cila u shfaq pasi gjuhësia strukturaliste dhe psikologjia bihejvioriste e fazës së mëparshme nuk arritën të zgjidhnin problemet e mësimdhënies dhe testimit të gjuhës. Por, si u reflektuan këto koncepte të reja në testet e gjuhës? Ueir 82 përmend mënyrat se si këto prirje te reja gjetën vend tek testi CPE (Provimi i Kembrixh për Aftësinë Gjuhësore - Cambridge Proficiency Examination). Këto vite ishin dëshmuese të ndryshimit nga mësimdhënia dhe testimi i gjuhës si një sistem, në mësimdhënien dhe testimin e saj si mjet komunikimi. Gjithashtu filloi të përhapej dhe koncepti se njohuria gjuhësore nuk është një dhe e pandashme, siç pretendonte hipoteza e tipareve të unifikuara, përkundrazi, ajo mund të ndahet pjesërisht. Gjuhëtarëve amerikanë iu desh më shumë kohë të hiqnin dorë nga besimi se gjuha nuk mund të ndahet; për një periudhë ata vazhduan të besonin se, meqë njohuria gjuhësore është e pandashme, nuk kishte shumë rëndësi se çfarë testohej për aq kohë sa kjo bëhej në mënyrë të besueshme. Sigurisht, nuk u desh shumë kohë që ndikimi i teorisë së re të qasjes komunikative të zinte vend në diskutimet shkencore dhe të reflektohej edhe në mësimdhënie dhe testime. Kjo u bë më e dukshme edhe për institucionet amerikane, të cilët i dhanë rëndësi testimit gojor me intervista, në vend të praktikës së testimit në laborator, duke u bërë kështu promotorë të drejtpërdrejtë të koncepteve të testimit komunikativ me theksin tek gjuha autentike. Instituti i Shërbimit të Jashtëm dhe agjenci të tjera shërbimi dhe gjuhe, filluan të përdornin intervistat me gojë si matësit më të mirë të gjuhës komunikative 83. Në 1956, u hartua i pari test për aftësinë komunikative që kërkonte bisedë me një vlerësues të trajnuar. Testi kishte filluar të hartohej që në 1952, ndërsa në 1958 u shtuan nën-skemat e vlerësimit për theksin, shqiptimin, rrjedhshmërinë, gramatikën dhe fjalorin. Fama e intervistës me gojë të hartuar nga ky Institut u përhap edhe nëpër institucione të tjera siç ishin CIA dhe Instituti i Mbrojtjes për Gjuhën. Për të gjitha institucionet e interesuara, Tryeza e Rrumbullakët Ndërinstitucionale për Gjuhën hartoi një test të foluri të standardizuar. Në po këtë kuadër, u përmirësuan edhe skemat e vlerësimit me elementë të tjerë shtesë. 84 Zhvillimet për këto lloj testesh në Britani janë veçanërisht domethënëse për këtë punim, pasi në disa prej tyre pati edhe studime shumë të kujdesshme të roleve dhe detyrave komunikative me të cilat do të përballen studentët në jetën e tyre profesionale, proces i cili njihet si analiza e punës (*job analysis). Kjo qasje ka bërë të mundur edhe daljen në pah të testeve për qëllime punësimi dhe më pas, ajo ka shndërruar testet që kishin vetëm një prirje drejt gjuhës profesionale, në teste të mirëfillta për qëllime specifike, të cilat janë edhe nën fokusin e këtij punimi shkencor. 82 Cyril J. Weir, Language Testing and Validation, Palgrave Macmillan, 2005, fq Elana Shohamy, Alterantives in Assessment of Achievement, Learning Processes and Prior Knowledge, Kluwer Academic Publishers, 1996, fq Glenn Fulcher, The communicative legacy in language testing, Elsevier Science Ltd., 2000, fq

40 Pra mund të thuhet se ishte kjo fazë e zhvillimeve historike që i dha vulën e vet testeve të Anglishtes për Qëllime Specifike (AQS), motivimit të tyre teorik dhe koncepteve e elementëve gjuhësorë që janë objekt vëzhgimi i tyre. Edhe pse në Britani tradita e testimit kishte kohë që testonte të folurin, mënyra se si e bënte këtë dhe fakti që besueshmëria zinte pak vend në diskutimet teorike krijuan disa pengesa në progresin e teorisë së testimit të komunikimit. Ndërsa testuesit britanikë ende diskutonin çështje të tilla si futja ose jo e pyetjeve me alternativa në testet e tyre, përtej oqeanit shpirti i prakticitetit amerikan kishte bërë që testet për performancën komunikative të hartoheshin e përdoreshin që në vitet 50. Testet amerikane të komunikimit u bënë modeli i zhvillimit dhe hartimit të testeve në të gjithë botën. Pra mund të thuhet se toka e premtuar e fazës komunikative vinte si rrjedhim i reflektimit të gjatë mbi çështjet që kjo qasje iu dha formë më të plotë, sepse deri para kësaj faze, problemet vetëm sa ishin identifikuar. Ajo që kjo fazë solli ishte vëmendja më e madhe për aspektet e përdorimit të gjuhës, sintetizimi teorik i ideve të teoricienëve dhe hapat konkretë praktikë për hartimin e testeve të tilla dhe gjithashtu ofroi një sërë alternativash për të zgjidhur çështjet e shtruara më herët. Ajo, së pari erdhi si përgjigje për qasjen e mëparshme strukturaliste mbi mësimdhënien dhe testimin, si dhe fokusin e tepruar tek elementët përbërës të gjuhës dhe vlerësimin e veçuar, pa iu drejtuar kontekstit të përdorimit dhe as qëllimit të komunikimit. Por më pas, kjo fazë nuk ishte më thjesht një reagim ndaj koncepteve të fazave të mëparshme, por u shndërrua në fazën më të rëndësishme për teoritë e testimit të gjuhës së huaj. Tre janë aspektet e rëndësishme të testeve komunikative: së pari, kandidati duhet të njohë qëllimin e komunikimit dhe të përgjigjet siç duhet; së dyti, detyrat e testit nuk duhet të jenë të thjeshtëzuara për kandidatin; dhe së treti, konteksti gjuhësor është i ndryshëm nga situata në situatë, si rrjedhim kandidati duhet të shfaqë aftësi për t u përshtatur gjuhësisht ndaj situatave të kontekstit gjuhësor, statusit të pjesëmarrësve në komunikim, shkallës së formalitetit etj. Përfitimin e drejtpërdrejtë nga këto aspekte e ka marrë Anglishtja për Qëllime Specifike. Prandaj edhe faza komunikative ka marrë fokus kryesor në këtë punim. Sikurse u përmend edhe më sipër, situatat e jetës reale mund të testoheshin rigorozisht, vetëm nëse elementët e tyre bëheshin pjesë e testit komunikues dhe kjo realizohet para së gjithash nëpërmjet analizës së përmbajtjes së testit. Kjo përmbajtje duhet t i përshtatej nevojave të mësimnxënies dhe qëllimit të komunikimit. Ana e errët e testeve të AQS vazhdon të mbetet përcaktimi se sa specifik duhet të bëhet testi, si dhe një sërë problemesh të tjera të cilat do të trajtohen në çështjet në vijim. Aspekti i tretë, ai i kontekstit, merr rëndësi të veçantë. Është pranuar gjerësisht pikëpamja se variablet kontekstuale në situatat e testimit ndikojnë drejtpërdrejt në ligjërim dhe rrjedhimisht edhe në rezultatet e testimit. Po kështu, disa testues besojnë se konstruktet nuk mund të ekzistojnë, sepse nuk ka diçka të tillë siç është kompetenca, vetëm variable të performancës dhe të aftësisë. Çdo ndryshim në kontekst rezulton në performancë të ndryshme. Në kuadër të këtyre pikëpamjeve Skehan 85 arriti në përfundimin se testimi i gjuhës bazohej në modele të veçanta të gjuhës, duke e reduktuar kështu përgjithësimin e rezultateve të testimit në thjesht një marrëdhënie midis detyrave specifike të testit dhe situatave përkatëse jetësore. Kjo 85 Skehan cituar nga Glenn Fulcher, The communicative legacy in language testing, Elsevier Science Ltd., 2000, fq

41 shihet si rritje e vlefshmërisë nga njëra anë, por reduktim i besueshmërisë dhe përgjithësimit të detyrave të testit nga ana tjetër. Detyra e testuesve tanimë është të identifikojnë nivelin e përgjithësimit që lejon të nxjerrësh përfundime bazuar në rezultatet e testimit Modelet kryesore të përshkrimit të aftësisë gjuhësore Siç është përmendur edhe më sipër, ajo që Çomski solli për herë të parë në gjuhësinë moderne duke futur termat kompetencë dhe performancë për të sqaruar nevojën metodologjike për të studiuar gjuhën nëpërmjet abstraksioneve të idealizuara dhe duke lënë mënjanë detaje të parëndësishme të sjelljes gjuhësore 86 duket se nuk qe e mjaftueshme për të plotësuar të gjithë panoramën e të kuptuarit të koncepteve të përftimit, përdorimit dhe testimit të gjuhës. Konceptet kryesore filluan te shtjelloheshin me modelin e paraqitur nga Hajms(cituar edhe më sipër), duke u plotësuar me modelin e Kanal dhe Suein 87, atë të Bakman 88, etj, të cilët e kanë bërë më të plotë tablonë e teorisë së testimit të gjuhës. Më poshtë vijon një vështrim mbi konceptet dhe modelet kryesore të propozuara Modeli i kompetencës komunikative sipas Dell Hymes Sikurse është përmendur edhe më sipër, Hajmsi 89 shtjellon më thellësisht konceptet e Çomskit dhe shton edhe dy elementë të tjerë në modelin e tij të kompetencës komunikative, veç kompetencës dhe performancës. Për të, kompetenca komunikative është e ndërtuar sipas modelit që bazohet në këto katër aspekte: e mundshme; e realizueshme; e përshtatshme; dhe e kryer. Hajmsi e formuloi konceptin për herë të parë duke theksuar se kompetenca komunikative përfshin gjykimet për atë që është sistematikisht e mundshme, (me fjalë të tjera, çfarë lejon gramatika) e zbatueshme nga pikëpamja psikolinguistike (çfarë na lejon mendja), si dhe e përshtatshme nga pikëpamja sociolinguistike (çfarë na lejon shoqëria), si dhe mundësia që të ndodhë një ngjarje gjuhësore dhe mënyra e realizimit të saj. 90 Tipari i parë i të mundshmes, është i lidhur me konceptin e Çomskit për kompetencën gjuhësore që nuk ishte gjë tjetër sipas tij veçse njohuri gramatikore. Si rrjedhim, pjesë e kompetencës komunikative kishte të bënte me dallimin e strukturave gramatikore nga ato jo-gramatikore të izoluara nga konteksti dhe sipas Uidouson 91, kjo është edhe e meta kryesore e kësaj qasjeje të Hajmsit, sepse kompetenca komunikative nuk është thjesht shuma e elementëve të saj përbërës, ajo është një funksion. Për Uidouson, Hajmsi i ka izoluar këto katër tipare dhe nga ana tjetër nuk ka treguar marrëdhënien që ekziston mes tyre. Por për të kuptuar siç duhet këtë kompetencë ne na intereson marrëdhënia. Të izoluara, thotë Uidouson, ato shpjegojnë shumë mirë çfarë është e mundshme sipas konceptit të gramatikës gjenerative të Comskit, por, se çfarë është e mundshme në lidhje me të përshtatshmen, 86 Noam Chomsky, Current issues in Linguistic theory, Mouton&Co., 1970, fq.3 87 Michael Canale and Merrill Swain, Theoretical bases of communicative approaches to second language teaching and testing, Applied Linguistics, Oxford University Press, 1980, fq 3 88 Lyle Bachman, Fundamental Considerations in Language Testing, Oxford University press, D. H. Hymes, "On communicative competence", në J.B. Pride and Janet Holmes (eds.), Sociolinguistics: Selected Readings, Penguin, Harmondsworth:, 1972, fq Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge University Press, 2000, fq Henry Widdowson, Communicative Languae Testing: the art of the possible, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq

42 nuk mund të shpjegohet nga kjo teori. 92 Me fjalë të tjera, përshtatshmëria në një kontekst i referohet sa anës gramatikore, aq edhe asaj leksikore dhe çfarë është e mundshme gramatikisht, mund të mos jetë e përshtatshme nga ana leksikore. Edhe tiparet e tjera që Hajmsi i dallon janë të ndërlidhura; shprehje gjuhësore që mund të konsiderohen si të pamundshme kur janë të izoluara si rezultat i kodimit gjuhësor, mund të jenë tërësisht të mundshme në kontekstin e duhur. Izolimi që Hajms u ka bërë këtyre tipareve, në fakt, zhvlerëson një koncept të rëndësishëm: komunikimi përfshin jo identifikimin e tipareve të veçuara, por marrëdhënien midis tyre 93. Suein Modeli i kompetencës komunikative sipas Kanal dhe Majkëll Kanal dhe Meril Suein në vitet , nuk sollën për fazën komunikative diçka që nuk ishte diskutuar e përmendur më parë. Risia e tyre qëndronte në shpjegimin praktik të llojeve të kompetencave që janë pjesë e aftësisë gjuhësore. Sipas tyre, duhet bërë ndarja midis qasjes gramatikore dhe asaj komunikative. Qasja gramatikore organizohet mbi bazën e formave gramatikore ku përfshihen format fonologjike, morfologjike, sintaksore e njësitë leksikore dhe ku theksi këtu bie mbi mënyrat e kombinimit të këtyre formave për të formuar fjali gramatikore. Nga ana tjetër, qasja komunikative organizohet mbi bazën e funksioneve komunikative, si p.sh. të kërkosh falje, të përshkruash, të ftosh, të premtosh, etj., të cilat një student duhet t i zotërojë në mënyrë që këto funksione të shprehen siç duhet. Për ta shpjeguar më qartë tezën e tyre, ata bënë një ndarje të kompetencës gjuhësore, ndarje e cila është mjaft e cituar në qarqet e teoricienëve të testimit të gjuhës. Edhe pse një sërë autorësh kanë parë disa mangësi në modelin e tyre, teza e tyre është mjaft e rëndësishme, sepse është e organizuar nga pikëpamja funksionale dhe praktike. Sipas këtyre autorëve 95, elementi i parë përbërës i kompetencës gjuhësore është kompetenca gramatikore. Kjo lloj kompetence përfshin njësitë leksikore dhe rregullat e morfologjisë, sintaksës, semantikës fjali-gramatikë, dhe fonologjisë. Ajo është e rëndësishme sepse mëson dhe teston tek nxënësit saktësinë gjuhësore. Kompetenca e dytë është kompetenca socio-linguistike. Ky përbërës përfshin dy sete rregullash: rregullat socio-kulturore të përdorimit dhe rregullat e ligjërimit. Njohuria mbi këto rregulla do të jetë thelbësore në interpretimin e fjalive për kuptimin social, sidomos kur kuptimi i parë nuk është shumë i qartë për shkak të kontekstit. Theksi i rregullave socio-linguistike bie mbi përshtatshmërinë e funksioneve komunikative në një kontekst sociokulturor në varësi të faktorëve të tillë si tema, roli i pjesëmarrësit, ambienti dhe normat e ndërveprimit. Po kështu, edhe stili e regjistri i gjuhës dhe ndërlidhja e tyre me formën gramatikore janë çështja e dytë që marrin në diskutim këto rregulla. Seti i dytë, ai i rregullave të ligjërimit, ka të bëjë me koherencën (lidhjet 92 Henry Widdowson, Communicative Languae Testing: the art of the possible, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq Henry Widdowson, fq Michael Canale and Merrill Swain, Theoretical bases of communicative approaches to second language teaching and testing, Applied Linguistics, Oxford University Press, Michael Canale and Merrill Swain, fq

43 gramatikore) dhe kohezionin (kombinimi i duhur i funksioneve gramatikore) e grupeve të fjalive. Kompetenca strategjike është elementi i tretë. Ky komponent përbëhet nga strategjitë verbale dhe jo-verbale të cilat vihen në përdorim kur ka mangësi në komunikim si pasojë e variableve të performancës ose si kompetencë e pamjaftueshme. Këto strategji janë dy llojesh: ato që lidhen me kompetencën gramatikore (si të perifrazosh format gramatikore që nxënësi nuk i zotëron siç duhet ose nuk i kujton dot aty për aty) dhe ato që lidhen me atë socio-linguistike (si t u drejtohesh të panjohurve). Ato përftohen përmes përvojës në situata komunikimi të jetës reale më shumë sesa në praktikën komunikative në klasë. Kompetenca e fundit për këta autorë është ajo ligjërimore. Kanal dhe Suein fillimisht e ndanë kompetencën në tre kategoritë e mësipërme, por në një rishikim të mëvonshëm të teorisë së tyre ata shtuan edhe kompetencën ligjërimore, që ka të bëjë me aftësinë për përdorimin më të zgjatur të gjuhës në kontekst. 96 Kanal dhe Suein, kanë shpjeguar pesë parimet e qasjes komunikative për mësimdhënien, të cilat janë të zbatueshme edhe për testimin e gjuhës. Më poshtë po paraqesim një vështrim të shkurtër të këtyre parimeve: Së pari, kompetenca komunikative përbëhet minimalisht nga kompetenca gramatikore, kompetenca socio-linguistike, dhe strategjitë e komunikimit, ose thënë ndryshe kompetenca strategjike. Për autorët, asnjëra prej këtyre kompetencave nuk ka përparësi mbi të tjerat dhe si rrjedhim, edhe gjatë procesit të mësimdhënies dhe hartimit e administrimit të testimit theksi i tepruar mbi njërën prej tyre nuk e lehtëson procesin e përftimit të këtyre njohurive nga nxënësi. Së dyti, nevojat e nxënësve duhet të plotësohen duke u përqendruar te kompetenca gramatikore, ajo socio-linguistike dhe strategjike. Një faktor me rëndësi në diskutimin e këtyre nevojave është edhe pritshmëria e folësve të gjuhës amtare për nivelin e kompetencës socio-linguistike, gramatikore e strategjike që duhet të demonstrojnë nxënësit e gjuhës së dytë. Së treti, nxënësit e gjuhës së huaj duhet të kenë mundësi të marrin pjesë në ndërveprim të kuptimtë komunikimi me folës kompetentë të gjuhës, pra të mund të komunikojnë në situata reale gjuhësore. Ky parim është sidomos i vështirë për t u realizuar në testim, por sidoqoftë, është shumë e rëndësishme që kjo të realizohet. Orientimi drejt futjes të elementit të situatës reale në testim ofron një perspektivë të ndryshme për testuesit dhe të testuarit, ndjesinë reciproke të besueshmërisë, vlefshmërisë nga njëra anë, por edhe realizmit e vlerës sociale e psikologjike nga ana tjetër. Së katërti, aspektet e kompetencës komunikative që nxënësi ka marrë gjatë përftimit të gjuhës amtare duhet të vihen në përdorim gjatë fazave të hershme të mësimit të gjuhës së huaj. 96 Michael Canale and Merrill Swain, A theoretical framework for communicative competence. In A. Palmer, P. Groot and G. Trosper (Eds.) The Construct Validation of Tests of Communicative Competence. TESOL, 1981, fq

44 Së pesti, nxënësit duhet të marrin informacionin, praktikën dhe përvojën e nevojshme për të përmbushur nevojën komunikative duke iu shpjeguar aspektet gjuhësore të gjuhës së huaj të cilën do të nisin të studiojnë. Këto aspekte përfshijnë: funksionet komunikative, kategorive gramatikore, kushtet e përshtatshmërisë, rregullat e ligjërimit dhe regjistrin. Nuk duhet harruar as njohuria për kulturën gjuhësore çka do të inkurajonte vazhdimin e mësimnxënies. Këta autorë pretendojnë se modeli i tyre teorik i qasjes komunikative i ka dhënë të paktën tre përfitime testimit të komunikimit në gjuhë të huaj: së pari, ndarja thelbësore teorike midis kompetencës komunikative dhe performancës komunikative duhet t i bëjë testuesit të kuptojnë se, teksa hartojnë testet, nuk duhet të kenë parasysh vetëm njohurinë e të testuarve për gjuhën e dytë dhe përdorimin e saj (kompetenca), por edhe sa është i aftë ta demonstrojë këtë njohuri në një situatë komunikative kuptimplotë (performanca). Ky model ofron kufijtë dhe përmbajtjen e kompetencës komunikative që është e rëndësishme për këtë lloj performance. Duke pasur kufijtë, edhe hartimi i testeve të besueshëm dhe të vlefshëm bëhet më i thjeshtë. Së dyti, edhe pse për një farë kohe, argumentohej se kompetenca komunikative matet vetëm me anë të testeve të integruara, modeli i paraqitur nga autorët bën të mundur edhe përdorimin e testeve të pikave të dallueshme, të cilët do të bënin të mundur ndërgjegjësimin e nxënësve për ekzistencën e elementëve përbërës të kompetencës komunikative. Me anë të testeve të dytë, rrisim edhe besueshmërinë e procesit të testimit. Autorët, gjithashtu pretendojnë se, edhe pse testet e pikave të dallueshme mund të jenë më të përshtatshëm për të vlerësuar kompetencën komunikative, ndërsa testet e integruara për të testuar performancën komunikative, kjo ndarje pune nuk ka pse të jetë e ngurtë. Kështu, panorama që paraqet kjo qasje, nuk do të jetë kundërvënia mes dy testeve, përkundrazi, vazhdimësia dhe kombinimi i llojit të detyrave të secilit. Së treti, fakti që tashmë kemi një panoramë më të qartë të elementëve përbërës, na ndihmon të hartojmë edhe skema më të sakta të kritereve të vlerësimit duke u bazuar tek nocionet konjitive semantikë, format gramatikore, funksionet komunikative dhe variablat sociolinguistike, të cilat janë shpjeguar nga katër kompetencat. Sidoqoftë, autorët pranojnë se modeli i tyre nuk ofron mundësinë për të qartësuar se sa të besueshme do jenë procedurat e vlerësimit kur bëhet fjalë për përshtatshmërinë e përdorimit të gjuhës në kontekste të ndryshme ligjërimore e sociokulturore. Kritikë mbeten edhe një sërë autorësh të tjerë teksa analizojnë mënyrën si e kanë paraqitur kompetencën komunikative autorët e mësipërm. P.sh., MekNamara 97 shprehet se përkufizimi për kompetencën strategjike është i paqartë, sepse kjo kompetencë nuk është ndonjë lloj njohurie e ngulitur, siç janë dy aspektet e para të kompetencës. Ajo tregon aftësi për sjellje strategjike në performancë, e cila ka gjasa të përfshijë çështje jokonjitive siç janë vetëbesimi, gatishmëria për të ndërmarrë rreziqe etj. Po kështu, MekNamara thotë se edhe kompetenca ligjërimore ka elementë të fleksibilitetit të përgjithshëm intelektual për të negociuar kuptimin në ligjërim, në këtë rast bashkë me një aspekt njohurie të ngulitur, njohuria për mënyrën se si lidhjet midis fjalive dhe ideve të ndryshme shënohen qartësisht përmes përdorimit të përemrave, lidhëzave etj. 97 Tim McNamara, Language Testing, Oxford University Press, 2000, fq 18 25

45 Uidouson 98 ofron një krahasim mes modelit të Kanal dhe Suein dhe atij të ofruar nga Hajmsi. Ai sheh se tipari gramatikor i Kanal dhe Suein është i ngjashëm me atë Hajms e ka cilësuar si të mundshmin, ndërsa tipari i të përshtatshmes përkon në një farë mënyre me tiparin sociolinguistik dhe ligjërimor të Kanal dhe Suein. Ndërsa, tipari i të realizueshmes dhe të kryerit duket se është lënë mënjanë. Ajo që Uidouson sheh si të përbashkët, është se në të dy modelet nuk flitet për ndërvarësinë e elementëve nga njëri-tjetri. Edhe pse thuhet se kompetenca gramatikore përfshin edhe njohurinë leksikore, nuk shpjegohet se si vepron kompetenca sociolinguistike për të përzgjedhur format e duhura leksikore dhe gramatikore. Kompetenca ligjërimore dallohet nga kompetenca sociolinguistike dhe thuhet se ndikon në kombinimin e elementëve gjuhësore për të formuar njësi më të mëdha gjuhësore. Pra mund të thuhet se kjo kompetencë (ligjërimore) i referohet kompetencës gramatikore, nëse ka të bëjë me kohezionin dhe kompetencës sociolinguistike, nëse ka të bëjë me koherencën. Si rrjedhim, mund të argumentohet se kompetenca ligjërimore ekziston si një funksion që shpreh marrëdhënien mes kompetencës gramatikore dhe asaj sociolinguistike. Nga ana e saj, kompetenca strategjike thuhet se përbëhet nga strategji komunikimi verbale dhe jo-verbale që vihen në veprim kur ka mangësi në njohuri për shkak të kompetencës së pamjaftueshme. 99 Për këtë arsye, Uidouson shprehet se kjo kompetencë (strategjike) nuk është fare kompetencë përderisa gjithçka ajo bën është të lidhë të tjerat në një marrëdhënie pragmatike siç e kërkojnë rrethanat gjuhësore. Pra, është e arsyeshme të flasim për njohuritë gramatikore dhe rregullat sociokulturore si kompetenca të mirëfillta më vete, por aftësia për të kompensuar mangësitë dhe vështirësitë në komunikim nuk ka të bëjë me një kompetencë më vete. Për më tepër, kjo aftësi kompensimi nuk është e kufizuar vetëm për studentët e gjuhës së huaj, por edhe për folësit e gjuhës amtare, pra është thjesht një praktikë pragmatike. Skema e kompetencave që kanë ofruar Kanal dhe Suein, për Uidouson është me të vërtetë një përzierje 100. Dy prej kompetencave, ajo gramatikore dhe sociolinguistike, përkojnë me dy tiparet e thëna nga Hajms, të mundshmen dhe të përshtatshmen. Ndërsa kompetenca e ligjërimit dhe ajo strategjike kanë të bëjnë me sjelljen e njerëzve në kushtet e një konteksti gjuhësor dhe variablet e performancës që mund të shkaktojnë probleme në komunikim mund të përfshihen po ashtu edhe në komunikim të suksesshëm. Të dyja këto skema (e Hajmsit dhe e Kanal dhe Suein) ofrojnë një vështrim të përgjithshëm mbi përshkrimin e gjuhës, edhe pse në secilin prej tyre mund të shihen këto gabime. Qëllimi i Kanal dhe Suein është kryesisht pedagogjik: ata përpiqen të japin një kuadër për mësimdhënien dhe testimin, pra se cilët nga elementët e këtyre kompetencave të testohen ose të bëhen objekt i mësimdhënies. Por në rastin e dy kompetencave, strategjike dhe ligjërimore, këta elementë janë të paqartë. Nëse teston kompetencën sociolinguistike dhe gramatikore më vete, nuk ka gjasa të kuptohet nëse po teston aftësitë komunikative të folësit. 98 Henry Widdowson, Communicative Languae Testing: the art of the possible, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq fq Canale and Swain, cituar nga Henry Widdowson, Communicative Languae Testing: the art of the possible, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, 2001., fq Henry Widdowson, fq

46 Skehan 101 shprehet për skemën e Kanal dhe Suein: nuk ka asnjë mënyrë të drejtpërdrejtë për të lidhur aftësitë e brendshme me performancën dhe kushtet e procesimit të gjuhës, e as nuk ka një bazë sistematike për të vlerësuar nevojat gjuhësore në kontekste të ndryshme. Si rezultat, nuk është e qartë se si disa aftësi të brendshme janë më efikase në disa rrethana sesa të tjerat, e as se si vihen në punë këto aftësi për të realizuar performancën Modeli i kompetencës komunikative sipas Bakman Performanca në testet gjuhësore varet nga shumë faktorë, të cilët marrin rëndësi të veçantë nëse duam të kuptojmë konkretisht se çfarë ndikimi kanë ata në rezultatet e testimit. Nëse në fillim specialistët e testimit të gjuhës përpiqeshin t i bazonin testet mbi teorinë e aftësisë gjuhësore, tani shihet e nevojshme të ndërthuret modeli teorik me metodat dhe teknologjinë për matjen e saj. Bakman shprehet se hartimi i çfarëdolloj testi duhet të bazohet fuqishëm mbi përkufizimet e sakta të aftësive që duam të matim dhe mënyrat e mjetet me të cilat e realizojmë këtë matje 102. Për këtë arsye, Bakman ofron një përshkrim të hollësishëm të aftësisë gjuhësore komunikative në funksion të kërkimit shkencor në testimin e gjuhës dhe një strukturë më të zgjeruar të aftësisë gjuhësore. Kjo strukturë ka ruajtur linjën e analizës të autorëve më të hershëm duke pranuar se aftësia komunikative për të përdorur gjuhën përfshin njohurinë ose kompetencën e gjuhës, dhe njëkohësisht aftësinë për ta vënë në zbatim këtë kompetencë. Edhe ky autor përmend disa nga kufizimet që kishin modelet e para të propozuara nga Lado, 1961 dhe Kerol, Këto modele, sipas Bakman 103, dallonin katër aftësitë por nuk jepnin lidhjen mes tyre. Një tjetër mangësi edhe më serioze ishte mosfutja në këtë model e kontekstit të plotë të përdorimit të gjuhës (ligjërimit dhe situatës). Teoria e Hollidei disa vite më vonë, solli përshkrimin e funksioneve dhe njohjen e kontekstit të ligjërimit. Hajmsi solli edhe një element të ri, siç është përmendur edhe më sipër, atë të faktorit socio-kulturor në situatën ligjërimore. Të gjitha këto prurje sollën një koncept më të zgjeruar të aftësisë gjuhësore duke theksuar rëndësinë e kontekstit përtej fjalisë. Konteksti pra përfshin ligjërimin dhe situatën sociolinguistike që ndikon mbi natyrën e ligjërimit, duke njohur kështu në vijim edhe marrëdhënien dinamike mes të dyve, pra kontekstit dhe ligjërimit. Sikurse autorët e sipërpërmendur, Bakman mbështetet në modelet teorike të mëparshme, por ndërkohë parashtron edhe modelin e tij dhe gjithashtu merret me çështjet e testimit të gjuhës sipas modelit të paraqitur. Aftësia gjuhësore komunikative përbëhet nga njohuria ose kompetenca dhe nga aftësia për zbatimin e kësaj kompetence në përdorimin e duhur komunikues të gjuhës në një kontekst të caktuar. Modeli i propozuar nga Bakman përfshin tre elementë përbërës: a) kompetencën gjuhësore, b) kompetencën strategjike dhe c) mekanizmat psiko-fiziologjike. 101 Skehan cituar nga Henry Widdowson, Communicative Languae Testing: the art of the possible, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, Fq Lyle F. Bachman, Fundamental considerations in language testing. Oxford: Oxford University Press, 1990, fq Lyle Bachman, fq

47 Bakman e paraqet modelin e tij të kompetencës komunikative në Figurën 1.1: STRUKTURAT E NJOHURISE KOMPETENCA E GJUHES KOMPETENCA STRATEGJIKE MEKANIZMAT PSIKO- FIZIOLOGJIKE KONTEKSTI I SITUATES Figura 1.1 Elementët përbërës të aftësisë komunikative gjuhësore në përdorimin komunikues të gjuhës (Lajl Bakman) Kompetenca gjuhësore përfshin një sërë elementësh përbërës të cilët përdoren në komunikim përmes gjuhës. Ajo më pas ndahet në kompetencën organizative dhe në atë pragmatike, të cilat ndahen në kategori të tjera edhe më të vogla. Kompetenca strategjike karakterizon kapacitetin mendor për përdorimin e elementëve të kompetencës gjuhësore në përdorimin gjuhësor komunikues të kontekstualizuar. Kjo kompetencë ofron mjetet me të cilat lidhen kompetencat gjuhësore me tiparet e kontekstit të situatës. Ajo ndahet në tre elementë të tjerë: vlerësimi, planifikimi dhe zbatimi. 28

48 Mënyrat si bashkëveprojnë këta elementë për t u përdorur në gjuhë paraqitet në Figurën 1.2. të ofruar nga Bakman 104. QELLIMI Interpretimi ose shprehja e ligjërimit me funksione, modalitet dhe përmbajtje të veçantë VLERESIMI I SITUATES PROCESI I PLANIFIKIMIT Nxjerrja e njësive nga kompetenca gjuhësore PLANI Përbëhet nga njësi, realizimi i të cilave pritet të çojë në një qëllim komunikues KOMPETENCA GJUHESORE Kompetenca organizative Kompetenca pragmatike EKZEKUTIMI Proces neurologjik dhe fiziologjik MEKANIZMAT PSIKO- FIZIOLOGJIKE SHPREHJA Shprehja ose interpretimi i gjuhës Figura 1.2. Një model i përdorimit të gjuhës (Bakman) Bakman 105 mendon se kompetenca strategjike luan një rol të rëndësishëm në performancën e kandidatëve gjatë testimit të gjuhës. Për ta analizuar këtë ndikimin, Bakman sjell një shembull: dy kandidatë testohen me tre teste që kanë qëllime të ndryshme, njëri për përdorimin e gjuhës; i dyti për performancën e kontekstualizuar dhe i treti për performancën në aftësinë e të folurit. Bakman supozon se në dy testet e parë, performanca e kandidatëve është e njëjtë. Ajo ndryshon vetëm në rastin e testit të tretë. Kur analizojmë performancën e kandidatit më të suksesshëm, vëmë re se ai ka përdorur më mirë elementët e jashtëm mjedisorë për përshkrimin e tij. Kur kandidatit më pak të suksesshëm i bëhet pyetja se pse nuk i ka përdorur këta elementë mjedisorë për ta përshtatur përgjigjen e tij, ai shprehet: Nuk më shkoi mendja. ose Nuk i vura 104 Lyle F. Bachman, Fundamental considerations in language testing. Oxford: Oxford University Press, 1990, fq Lyle F. Bachman, fq

49 re këto objekte në mjedis. Edhe pse performanca e të dy kandidatëve ndryshon për testin e fundit, Bakman shprehet i rezervuar për ta cilësuar njërin me kompetencë gjuhësore më të mirë sesa tjetrin. Këta dy personazhe mund të kenë të njëjtin kontroll mbi rregullat gjuhësore, por ndryshojnë në vullnetin për të shfrytëzuar njohuritë e tyre dhe fleksibilitetin e tyre. Disa lloje detyrash testimi matin kompetencën strategjike në mënyrë më të qartë sesa disa të tjera. P.sh. pyetjet për nënkuptimet e tekstit kërkojnë vënien në punë të kësaj kompetence, sepse kandidati duhet të dijë se cili informacion jashtë ligjërimit i nevojitet për t u përgjigjur dhe gjithashtu ai duhet të kërkojë në kujtesën e tij për ta realizuar këtë qëllim. Në disa raste, kompetenca strategjike vihet në punë për të plotësuar mangësitë në të tjera kompetenca. Palmer 106 jep një shembull: kur disa kandidatëve iu vihen përpara disa fotografi prej të cilave duhet të përzgjedhin njërën dhe ta përshkruajnë, në vend të përshkruajnë përmbajtjen e saj, ata fillojnë të përshkruajnë formën fizike të fotos, madhësinë, ngjyrat, etj. Në këtë shembull, mund të thuhet se qëllimi i testimit ishte të maste aftësinë gjuhësore specifike të përshkrimit por në fakt, ai nuk bëri gjë tjetër veçse nxiti kompetencën strategjike për të përzgjedhur kodin pamor të këtyre fotografive. Siç e pamë më lart nga dy autorët, Bakman dhe Palmer, kompetenca strategjike ndikon në performancën gjuhësore, përderisa pamë në shembuj të ndryshëm kandidatë të testuar, performanca e të cilëve ishte më e mirë ose më pak e tillë, në varësi të angazhimit të kompetencës strategjike. Sidoqoftë, kompetenca strategjike nuk është vetëm një aspekt i kompetencës gjuhësore. Bakman e quan atë si aftësi të përgjithshme e cila e lejon një individ të kryejë një detyrë të veçantë duke vënë në punë të gjitha burimet e mundshme gjuhësore dhe komunikative. 107 Komponenti i tretë i modelit të Bakman, mekanizmat psiko-fiziologjikë, i referohet proceseve neurologjike dhe psikologjike në prodhimin e gjuhës si proces fizik. Më vonë ky model u pasurua nga ripunimi i Bakman dhe Palmer 108, në të cilin u përfshi për herë të parë ndikimi i faktorëve afektivë në përdorimin e gjuhës, thënë ndryshe, i faktorëve jo-konjitivë që ndikojnë në performancë 109. Në këtë model është hequr termi kompetencë si problematik dhe është futur një element i natyrës afektive. Kompetenca strategjike riformulohet si grupim i strategjive metakonjitive. Modeli tradicional i katër aftësive të leximit, dëgjimit të folurit dhe të shkruarit shihet nga këta autorë si i papranueshëm për shkak se aftësitë duhen parë si aktivitete të përdorimit të gjuhës. Koncepti i tyre për njohurinë gjuhësore identifikon përbërësit e njohurisë që janë të përshtatshëm për të gjitha mënyrat e përdorimit të gjuhës Palmer, cituar nga Lyle F. Bachman, Fundamental considerations in language testing. Oxford: Oxford University Press, 1990, fq Lyle Bachman, Modern language testing at the turn of the century: assuring that what we count counts. Language Testing, 17 (1), Fq.40. fq Lyle Bachman. & A. S. Palmer Language Testing in Practice. Oxford: Oxford University Press, McNamara, 1996, fq Luoma, cituar nga Julie Dubeau, Are we all on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2006, fq

50 Por, sipas Uidouson 111, ajo që propozon modeli i Bakman dhe më pas Bakman dhe Palmer, është shtimi i më shumë elementëve përbërës dhe rikategorizimi i kompetencave. Për ta, kompetenca gjuhësore ndahet në dy nënkompetenca, në organizative dhe në pragmatike, të cilat vetë ndahen në nga dy nënkompetenca të tjera. Në fund, secila prej tyre paraqitet me elementët përbërës duke rezultuar në katërmbëdhjetë. Për Uidouson, problemi me këtë skemë është se sa më shumë ndarje të bësh, aq më larg vendosjes së lidhjeve dhe marrëdhënieve mes elementëve gjendesh. Në fakt, kjo analizë duket sikur i pret lidhjet që kanë elementët më njëritjetrin. Skema nuk të jep shumë mundësi të zbulosh se si njohuria leksikore në një hallkë të skemës lidhet me organizimin retorik, dhe aq më pak me ndjeshmërinë ndaj regjistrit. Ky model, pra, nuk shpjegon se si disa fjalë janë tregues të një organizimi retorik por edhe të përshtatshme për një regjistër të caktuar. Edhe pse mund të argumentohet se këtë e realizon kompetenca strategjike, përsëri arrijmë në pikën fillestare të analizës sonë duke shtruar po të njëjtën pyetje: çfarë është kompetenca strategjike Modeli i Uidouson Problemi i modeleve të paraqitura më sipër, për Uidousonin 112 qëndron tek fakti se ato përpiqen të analizojnë një proces kompleks duke e ndarë në elementë përbërës statikë, dhe si rrjedhim humbasin kuptimin e ndërveprimit dinamik që ndodh në komunikim. Rezultati është i drejtpërdrejtë në testim dhe mësimdhënie: modeli i ofruar është ai i tipareve të dallueshme dhe të ndara, por nuk e kemi modelin e dëshiruar të ndërlidhjes së tyre. Dhe duke ndjekur këto modele, në vend që t i ishim larguar tërësisht modelit të vjetëruar të qasjes strukturaliste, në fakt nuk bëjmë gjë tjetër veçse ndjekim shembullin e saj të ndarjes së elementëve të kompetencës gjuhësore. Kritikat që ishin ngritur ndaj kësaj qasjeje ishin se ajo testonte njohurinë gjuhësore si diçka të ndarë dhe të palidhur me rrethanat normale kontekstuale të përdorimit. Kjo mangësi sigurisht që nuk minimizohet duke shtuar numrin e elementëve përbërës, por duke u përqendruar tek marrëdhëniet dhe lidhjet mes tyre. Duke parë modelet e kompetencës komunikative, Uidouson shprehet skeptik për përdorimin e tyre në testimin komunikues. Këto modele supozojnë se sa më shumë dallime elementësh, aq më e madhe mundësia e përdorimit të tyre. Por, duke bërë këtë, ne i afrohemi modelit që dëshironim t i largoheshim, fazës të pikave të dallueshme. Nëse duam të vlerësojmë marrëdhëniet mes elementëve, si thelbin e natyrës së komunikimit, atëherë nuk duhet t i ndajmë ata, sepse përndryshe do ishte shumë i vështirë hartimi i një konteksti që do t i sillte në veprim të gjithë elementët përbërës. Është paradoksale të mendosh që sa më shumë rafinohen modelet e testimit komunikues, aq më shumë largohemi nga fenomeni që duam të testojmë. Nëse këto modele nuk na kënaqin, për Uidouson 113 alternativa më e qartë është njohja e faktit se kompetenca komunikative, si e tillë nuk mund të testohet e as të jepet mësim. Autori vazhdon arsyetimin e tij duke thënë se testet komunikative janë të pamundura në parim, prandaj janë edhe aq të vështira për t u hartuar. Thjesht duhet 111 Henry Widdowson, Communicative Languae Testing: the art of the possible, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq, fq Widdowson, fq Widdowson 18, 31

51 pranuar se aftësia komunikative nuk mund të testohet si një e tërë; ajo që ne mund të provojmë të testojmë është mbështetja tek disa aspekte të saj. Pra, çështja duhet të shtrohet ndryshe: në vend që të ndajmë kompetencën komunikative në sa më shumë elementë përbërës, ne duhet të përcaktojmë cilët prej këtyre elementëve kanë rëndësi më të madhe dhe si ndërthuren ata me njëri-tjetrin. Njëri prej këtyre elementëve është kompetenca gjuhësore. Kundërshtia më e madhe që mund të hasim këtu është refuzimi për t u kthyer mbrapa në fazën e pikave të dallueshme. Por në fakt, nuk është kështu. Kompetenca gjuhësore është element i një kompetence më gjithëpërfshirëse dhe, si e tillë, përkufizimi i Comskit për të si njohuria formale për fjali të izoluara duket i tejkaluar. Që kjo kompetencë të vlerësohet siç duhet për rolin e vet lidhës, ne duhet të rishohim përkufizimin për të dhe si duhet konceptuar si pjesë e një aftësie më të përgjithësuar për të komunikuar. Për Uidouson, Majkëll Hollidei ka luajtur një rol të rëndësishëm në zgjidhjen e këtij ngërçi, edhe pse propozimi i tij nuk ka marrë shkëlqimin që ka pasur propozimi i Dell Hajmsit. Ndikimi i këtij të fundit del në pah në modele të ndryshme të kompetencës komunikative që përdorin skemën e tij, ndërsa ndikimi i Hollidei është më pak i dukshëm. Ky i fundit përdor termin potencial i kuptimit. Skema e Hajmsit duket se e ruan natyrën çomskiane të pavarur si kod ose si sistem formal (e mundshmja), dhe komunikimi ndodh kur vjen në kontakt (e përshtatshmja) me kontekstin. Pra, kuptimi është një funksion pragmatik i jashtëm. Por kjo nuk na zgjidh problemin se si ndodh e gjithë kjo aktualisht dhe si lidhet kodi me kontekstin. Duhet të ketë një potencial brenda kodit që realizohet në kontekst. Dhe këtu vihet në pah propozimi i Hollideit. Konceptimi i tij ka të bëjë me një kod i cili motivohet nga ana funksionale: është kodimi i tipareve të përdorimit kontekstual, një abstragim i tipareve kontekstuale 114. Pra ajo që ndodh kur kodi bie në kontakt me kontekstin është që disa tipare kontekstuale të koduara së brendshmi aktivizohen dhe bëhen tipare të jashtme. Pra, komunikimi ka të bëjë me daljen e kushtëzuar të kuptimeve të kodit dhe është konteksti i cili jep kushtet ku disa kuptime aktualizohen e disa të tjera jo. Në këtë konceptim është e qartë se kompetenca gjuhësore luan rolin kryesor në aftësinë për të komunikuar. Pra çfarë ishte e mundshmja për Hajmsin, për Hollidein është potencialja. Njohuria gjuhësore nuk mund të jetë e përkufizuar qartë nëse thjesht dhe vetëm përmendim disa elementë përbërës të saj pa bërë lidhjet mes tyre. Ajo është një tërësi elementësh abstraktë të pandashëm nga njëri-tjetri. Prandaj, kombinimi me elementët e tjerë është realizim i potencialit të vet. Për të qartësuar këtë konceptim, Uidouson përdor termin valencë e brendshme 115 për të bërë një analogji mes mënyrës se si funksionojnë grimcat brenda një atomi dhe komunikimit: kombinimi i elementit gjuhësor i kompetencës komunikative. Në këtë mënyrë, për autorin kemi formuluar parimin për të matur marrëdhënien mes elementëve, që shumë prej qasjeve nuk kishin mundur ta bënin. Nëse vetë gjuha rimerr rolin e saj qendror, atëherë edhe testet rikthehen në teste të gjuhës, duke na dhënë material konkret dhe specifik me të cilin të merremi. Në vend 114 Halliday, cituar nga Henry Widdowson, Communicative Languae Testing: the art of the possible, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, Fq Henry Widdowson, fq

52 që të bëjmë ndarje të elementëve përbërës të kompetencës komunikative, Uidouson thotë se parimi unifikues do të na çojë drejt një vlerësimi më të drejtë se si dhe sa mirë studentët e kanë përvetësuar së brendshmi potencialin komunikues në vetë gjuhën. Vlefshmëria e testeve të gjuhës korrespondon me valencën që do masë. Edhe në mësimdhënie fokusi ynë duhet të bjerë mbi potencialin e kuptimit, përderisa nuk mund të parashikojmë të gjitha kushtet e kontekstit dhe t i përkthejmë ato në performancë të përshtatshme për secilin prej tyre. Për Uidouson, përpjekjet për të kopjuar realitetin komunikues në testimin e gjuhës janë të kota. Ato na shmangin nga fokusi ynë fillestar për të gjetur investimin thelbësor për studentët tanë që do i ndihmojë të jenë të suksesshëm në këto detyra Modeli i Dagllas Termi kompetencë komunikative ka më shumë katër dekada që përdoret duke përfshirë edhe ato elementë që Çomski kishte lënë jashtë në përkufizimin e tij për kompetencën gjuhësore. Të gjitha modelet e mësipërme kanë kontributin e tyre në të kuptuarit më mirë të këtij termi, por modeli që paraqet Dagllas është i një rëndësie të veçantë për këtë punim, pasi ai eksploron çështjen e kompetencës gjuhësore dhe strategjike nga perspektiva e aftësisë gjuhësore për qëllime specifike. Me anë të këtij modeli, ne kemi mundësinë të përcaktojmë më lehtësisht konstruktin gjuhësor që do të matet dhe të interpretojmë siç duhet performancën gjatë testit, si dëshmi të aftësisë gjuhësore për qëllime specifike. Në modelin e Hajmsit më sipër, kompetenca përfshin më shumë sesa njohurinë, sepse ajo mbështetet tek njohuria dhe aftësia për ta përdorur. Sidoqoftë, Dagllas 117 na kujton që kompetenca komunikative nuk do të thotë automatikisht sukses në komunikim. Folësit e gjuhës së dytë mund të kenë njohuri të mjaftueshme për të përmbushur detyrën komunikative, dhe prapëseprapë, për arsye që nuk kanë të bëjnë me njohurinë të vendosin të mos angazhohen në detyrën komunikative dhe si rrjedhim të mos përmbushin qëllimin e komunikimit. P.sh. Nëse në testimin me gojë, një oficeri i kërkohet të përshkruajë ditën e tij të punës duke futur elementë të përgjegjësive të tij në këtë përshkrim, ai ose ajo ruan të drejtën të mos përgjigjet nëse mendon se kjo përgjigje kompromenton elementët e sigurisë dhe informacioneve të klasifikuara. Mospërgjigja e tij nuk mund ta penalizojë, sepse shkaqet e refuzimit janë të jashtme dhe nuk kanë të bëjnë me kompetencën e tij gjuhësore. Kjo pikë është e rëndësishme për testimin e gjuhës për qëllime specifike. P.sh. nëse ne duam të hartojmë një test për njohuritë gjuhësore të skuadrave ushtarake të kërkimshpëtimit, ne mund të simulojmë me shumë besnikëri mjedisin në të cilin ata veprojnë, pra atë të një emergjence civile, me njerëz që kërkojnë ndihmë dhe situata stresi të induktuar. Por ajo që nuk duhet t i humbasë vëmendjes sonë është fakti se ne nuk po testojmë aftësinë e tyre si ushtarakë të kërkim-shpëtimit. Testimi ynë duhet të fokusohet tek elementët që prodhuan performancën, pra kompetencën komunikative, 116 Henry Widdowson, Communicative Languae Testing: the art of the possible, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq

53 ose siç e cilëson Dagllas 118, aftësinë gjuhësore për qëllime specifike. Në rastin e skuadrave të mësipërme, kalimi me sukses ose jo i situatës nuk duhet të kthehet në fokusin e testimit të gjuhës; ajo që na intereson ne është se çfarë na tregon performanca në këtë situatë për natyrën e aftësisë gjuhësore. Nocionet e kompetencës komunikative të Bakman dhe Palmer janë të rëndësishëm për modelin e Dagllas, sepse futja në lojë e kompetencës strategjike përbën një çështje themelore në testimin AQS, sepse ky aspekt konjitiv është përgjegjës për vlerësimin e karakteristikave të situatës së përdorimit të gjuhës, vendosjen e qëllimeve të komunikimit, planifikimin e një përgjigjeje, dhe kontrollimin e planit të zbatimit. Çapell 119 e quan këtë thelbin e perspektivës së ndërveprimit: performanca gjuhësore autentike vjen si rezultat i ndërveprimit midis tipareve të brendshme të përdoruesit të gjuhës dhe karakteristikave të jashtme të kontekstit të situatës. Prandaj, Dagllas 120 paraqet një riformulim të kompetencës strategjike, i cili ruan formulimin e Bakman dhe Palmer për elementët përbërës të kompetencës por shton një formulim të modifikuar të kompetencës strategjike duke cilësuar se këta elementë i përkasin aftësisë gjuhësore për qëllime specifike. 118 Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Chapelle, cituar nga Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Dan Douglas, fq

54 Ky modifikim paraqitet në Tabelën 1.1 në vijim: Njohuria gjuhësore Njohuria gramatikore - Njohuri të fjalorit, morfologjisë, sintaksës dhe fonologjisë Njohuria tekstuale - njohuri për organizimin dhe strukturimin e gjuhës në njësi më të mëdha: organizimi retorik; dhe treguesit e këtij organizimi: kohezioni), Njohuria funksionale - njohuri për funksionet ideacionale, manipulative, heuristike dhe imagjinare të gjuhës); njohuria sociolinguistike ndjeshmëria ndaj dialekteve, regjistrit, natyrshmërisë, dhe referencave kulturore, dhe figurave letrare) Kompetenca strategjike Vlerësimi - Vlerësimi i situatës komunikative, të ligjërimit dhe interpretimit konjitiv të kontekstit; Vendosja e qëllimit - të vendosësh nëse dhe si të përgjigjesh në situata të caktuara); Planifikimi - të vendosësh cilët elementë të gjuhës dhe njohurisë së formimit të përgjithshëm nevojiten); Kontrolli i zbatimit - organizimi i elementëve për të realizuar planin). Njohuria e formimit të përgjithshëm (background knowledge) Fushat ligjërimore - struktura referimi të bazuara në përvoja të mëparshme, të cilat i përdorim që të kuptojmë inputin aktual dhe të bëjmë parashikime për atë që do të ndodhë Tabela 1.1 Modeli i aftësisë gjuhësore për qëllime specifike sipas Dagllas Problematika e testimit në fazën komunikative Ndërsa modelet e mësipërme kanë thelluar të kuptuarin e njohurisë gjuhësore në përgjithësi me të gjithë elementët përbërës dhe ndërthurjen e tyre për të arritur performancën, reflektimi i tyre në testimin e gjuhës së huaj, jo gjithmonë ka qenë i sinkronizuar. Vetë natyra e gjuhës e bën të pamundur ndjekjen rigoroze të këtyre modeleve, sado afër përshkrimit të përpiktë të jenë ato. Vështirësia qëndron në gjetjen e mekanizmave të besueshëm dhe të vlefshëm për matjen e njohurisë gjuhësore. Vitet e diskutimit dhe reflektimit mbi këtë kuadër kanë sjellë riformulime më të plota dhe të qarta, Së pari, janë shtuar disa elementë të tjerë përbërës për kompetencën 35

55 komunikative. Lajl Bakman 121, ka identifikuar disa nënkategori të njohurisë brenda kategorive më të gjera të kompetencave gramatikore, socio-linguistike, dhe e diskursit. Ndërsa, kompetenca strategjike nuk shihet më nga Bakman si element përbërës i kësaj njohurie. Në fakt, nocioni i kompetencës strategjike mbetet thelbësor për të kuptuar performancën në gjuhën e huaj, por është rikonceptuar. Në vend që të shihet si strategji kompensuese për studentët, ajo konsiderohet si fenomen i përgjithshëm i përdorimit të gjuhës. Pra ajo shihet si aftësi e përgjithshme e arsyetimit, që i mundëson përdoruesit të gjuhës të negociojë kuptimin në një kontekst. Ky riformulim ka implikimet e veta edhe në vlerësim. Çështja që shtrohet është nëse kompetenca strategjike duhet të jetë pjesë e vlerësimit apo jo, meqë, siç u tha edhe më lart, nuk është pjesë e njohurisë gjuhësore, por nga ana tjetër ka ndikim në performancë. Sipas MekNamarës 122, edhe folësit e gjuhës amtare kanë dallimet e tyre në gatishmërinë për të ndërmarrë rreziqe dhe vetëbesimin në komunikim dhe këto dallime në temperament, më shumë sesa në kompetencë mbarten edhe në përftimin dhe performancën në gjuhë të huaj. Por, nëse vlerësojmë kompetencën strategjike, cilat standarde duhet të ndjekim? Po kështu, nëse vendosim të mos përfshijmë këtë kompetencë në vlerësim, çfarë të marrim në konsideratë për të kompensuar boshllëkun që lë ajo? Edhe pse mund të duket se këto diskutime për natyrën e kompetencës janë tepër teorike dhe abstrakte, pasojat për hartimin e testeve janë praktike. Një tjetër zhvillim për testet komunikues është edhe integrimi i aftësive brenda një testi, p.sh. të folurit bazuar në dëgjimin e një pjese. Në këtë rast vihet re një lloj varësie e secilës aftësi tek tjetra. Edhe pse ky zhvillim ka sjellë problemet e veta në lidhje me besueshmërinë dhe efikasitetin e detyrave tepër të zgjatura, kërkimi shkencor i vazhdueshëm mbi përdorimin e detyrave të integruara në testet e performancës do të sjellë prurje shumë pozitive për qasjen komunikative. Çështja e parë ka të bëjë me vetë kompetencën strategjike. Disa autorë e quajnë kompetencën strategjike si pjesë të aftësive të përgjithshme konjitive dhe rrjedhimisht si funksion të inteligjencës. Ky diskutim nuk i përket fokusit të punimit, por ajo që është e rëndësishme të thuhet këtu është ndikimi i pamohueshëm i faktorit të kësaj kompetence. Në kontekstin e testimit, çështja që duhet të na shqetësojë më shumë është se si duhet matur ky ndikim. Edhe pse në pamje të parë duket si e pamundur të matësh një faktor që shtrihet nëpër të gjithë aftësinë gjuhësore, në ndihmë duhet të na vijë përcaktimi i efekteve të aftësive të ndryshme nëpërmjet vëzhgimeve empirike. Problemi i dytë është i lidhur me konceptet dhe termat e ofruara nga këto modele. Është e vërtetë që të gjitha riformulimet e modelit të kompetencës komunikative kanë arritur në një përfundim të rëndësishëm: përshkrimi i aftësisë gjuhësore tashmë është më i plotë. Bashkë me konceptin e njohurisë gramatikore, tashmë merr rëndësi edhe njohuria për përdorimin e gjuhës për të arritur qëllime të qarta komunikative. Po kështu, duke pranuar se janë ridimensionuar të gjithë konceptet e mëparshme për njohurinë gjuhësore dhe mbi të gjitha kemi ndryshuar perspektivën e të parit të teorive të testimit dhe mekanizmave matës të njohurisë. Por Spolski 123 ngre një shqetësim 121 Bachman, cituar nga Tim McNamara, Lanuage testing, Oxford University Press, 2000, fq Mcnamara fq Bernard Spolsky, The state of the art in language assessment: Notes for the third millennium, Russian Language Journal, Vol. 55, , fq

56 lidhur me faktin se këto terma duhet të përkufizohen më plotësisht dhe të vendosen në një model teorik gjithëpërfshirës. Modelet që kemi përmendur më sipër, të propozuara nga studiues të ndryshëm, janë më shumë programatike sesa rigoroze dhe të testueshme. Me fjalë të tjera, vendosja praktike e kompetencave të ndryshme gjuhësore para mekanizmave matës, shpesh është shumë e vështirë. Po kështu, Harizon dhe Ri-Dikins 124 hedhin një vështrim mbi diskutimet e testimit komunikativ të gjuhës dhe arrijnë në përfundimin se, edhe pse shumë pikëpamje janë thelluar dhe zgjeruar që nga 1980, ndryshimet nuk janë reflektuar siç duhet në praktikën e testimit të gjuhës. Gjithashtu, për këta autorë edhe vetë natyra e një testi komunikativ nuk është e shpjeguar qartë dhe as nuk kuptohet shumë mirë. Ri-Dikins ngre disa pikëpyetje për vlefshmërinë dhe përparësitë e testeve komunikative, sepse nuk ka lloje testesh më të vlefshme sesa një lloj tjetër, vetëm mënyra të ndryshme të matjes së aspekteve të ndryshme të gjuhës. Testet komunikative që do të testonin nivelin e përgjithshëm të gjuhës, më të gjitha aspektet e cilësuar më lart, janë pothuajse të pamundura të hartohen. Kjo do të thotë se, tashmë, në vend të një, do të kemi të paktën katër teste, të cilat matin më vete aftësitë e dëgjimit, leximit, shkrimit dhe të folurit. Po kështu, specifikimet e testit, kriteret e vlerësimit, komisionet e testimit, administrimi, korrigjimi dhe përkthimi i të dhënave, dhe rrjedhimisht, koha që do të shpenzohet për të gjitha aspektet e testimit duhet të katërfishohet, çka do të rrisë koston e burimeve financiare dhe njerëzore që përfshihen në këtë proces. Pavarësisht këtyre problemeve, kontributi i fazës komunikative në testimin e gjuhës së huaj është i padiskutueshëm. Përveçse çfarë njohurie supozohet të përfshihet në komunikim, hartuesit e testeve përpiqen që, në performancën gjatë testeve komunikative, të përfshijnë edhe faktorë të tjerë, të ndryshëm nga njohuria, veçanërisht kur performanca kërkon ndërveprim me një person tjetër. Këta faktorë janë p.sh. vetëbesimi, motivimi, stresi, identiteti i kandidatit ose intervistuesit, e kështu me radhë. Prandaj, standardizimi i testeve në mënyrë që të jenë të drejtë për të gjithë kandidatët bëhet një detyrë e vështirë në duart e testuesve profesionistë. Një tjetër zhvillim që ka ardhur bashkë me teorinë e komunikimit është edhe përpjekja për të karakterizuar detyrat e jetës reale të nevojshme për të realizuar me sukses performancën në punë. Këtu përfshihet analiza e elementëve të njohurisë që duhen për të realizuar detyrat në punë, dhe në këtë mënyrë, performanca për këto detyra përdoret si provë e zotërimit ose jo të elementëve specifikë përbërës të njohurisë ose aftësisë. Për të arritur këtë, përmbajtja e detyrave të testit dhe metoda e testit janë të specifikuara më qartë dhe kjo hedh baza më të qarta për çështjet e vlefshmërisë së interpretimit të performancës së testit Faza e Vlerësimit Alternativ Me prurjet e fazës komunikative në koncepte dhe modele të kompetencës gjuhësore, testimi përjetoi dy anë të medaljes: nga njëra anë, përfitimi nga pikëpamja teorike e konceptuale ishte i paçmuar; por nga ana tjetër, testimi tradicional duhej të shpikte 124 Harrison dhe Rea-Dickins cituar nga Lyle Bachman Modern Language testing at the turn of the century, Language testing, Vol. 17, Arnold 2000, fq

57 vetveten. Testuesve u duhej të gjenin mekanizmat që do t i mbanin në koherencë me zhvillimet në gjuhësi dhe mësimdhënie. Për shkak të natyrës së vetë testimit, kjo nuk ishte e lehtë, por për fat të mirë, alternativat nuk munguan. Këto zhvillime bënë që testuesit të arrinin në fazën e vlerësimit alternativ, ku, siç shprehet Dagllas 125, ato që më parë ishin alternativa ndaj testimit, tashmë shihen si alternativa në testim. Mënyra si studentët testohen në këtë fazë i jep më shumë frymëmarrje procesit, duke lejuar eksplorimin në aspekte të tilla si: testimi si zgjatim i aktivitetit në klasë, ndërtimi i kontekstit të jetës reale në testim, përgjigjet që kërkojnë sensibilitet kulturor, fokusi tek mendime të nivelit të lartë sesa te mendimi si produkt, etj. Kjo realizohet nëpërmjet një sërë teknikash novatore, të cilat nuk kompromentojnë besueshmërinë dhe vlefshmërinë, por as motivimin teorik të testimit të njohurisë gjuhësore dhe kompetencës strategjike, elementë që vazhdojnë të mbeten refreni edhe i kësaj faze të testimit. Qëllimi i testimit në gjuhë është të shohë produktin përfundimtar që del nga bankat e klasës, por faza e vlerësimit alternativ na tërheq vëmendjen jo vetëm drejt produktit, por edhe drejt procesit të mësimnxënies. Shohami 126 shprehet se testimet e arritjes të nivelit në gjuhë japin informacion të vlefshëm për profilin gjuhësor të studentëve duke e plotësuar atë me të dhëna më të sakta. Si aftësia gjuhësore (proficiency), ashtu edhe arritja e nivelit (achievement), janë elementë thelbësorë të njohurisë gjuhësore dhe vlerësimi alternativ i afron këto dy lloje njohurish duke ofruar një sërë instrumentesh plotësues të njëri-tjetrit. Disa nga aspektet e vlerësimit alternativ të shprehura nga po kjo autore janë dosjet, vetë-vlerësimi, vlerësimi nga kolegët, intervistat, vëzhgimet, si dhe bashkimi i tyre në një bateri testi, veçanërisht në kontekstet akademike ku është i rëndësishëm të cilësohet përparimi i studentëve. Dosjet janë një alternativë shumë e mirë sidomos për punimet me shkrim të studentëve dhe mund të organizohen e vlerësohen nga instruktori ose edhe nga kolegët. Edhe pse kjo praktikë ka shumë kohë që vihet në jetë në QGJH gjatë procesit mësimor, jemi ende larg të futurit të dosjeve personale si praktikë e vlerësimit formal dhe diplomës që studentët e kësaj Qendre marrin në fund të kurseve intensive. Shkak për këtë, ashtu sikurse edhe për kontekstet e tjera bëhet mungesa e mekanizmave të standardizuar për t i vlerësuar dosjet formalisht dhe subjektivizmi. Përfitimi më i madh që studentët marrin nëpërmjet vetë-vlerësimit dhe vlerësimit nga kolegët e tyre është ndërgjegjësimi për qëllimet në mësim dhe për kriteret mbi të cilat gjykohet mësimnxënia e tyre. E meta e këtij vlerësimi mbetet saktësia. Dagllas 127 shton në listën e vlerësimit alternativ edhe vlerësimin dinamik, i cili është relativisht i ri në këtë listë dhe bazohet në konceptin vigotskian se nuk mjafton të vlerësojmë se çfarë di të bëjë një student në të tashmen si rezultat i mësimit në të shkuarën, por edhe të vlerësojmë se çfarë do jetë i aftë të mësojë në të ardhmen, nëpërmjet ndërmjetësimit të mësuesit. Ndërhyrja e mësuesit konsiston në gjetjen dhe 125 Dan Douglas, Understanding language testing, Routledge Taylor&Francis Group, 2010, fq Shohamy, cituar nga Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2004, fq Dan Douglas, Understanding language testing, Routledge Taylor&Francis Group, 2010, fq

58 praktikimin e strategjive për të përmirësuar aftësi të ndryshme gjuhësore. Problemi me këtë vlerësim qëndron tek variablat e shumtë që futen në procesin e ndërhyrjes dhe organizimi i tyre skematik. Edhe kjo fazë e zhvillimeve teorike të testimit të gjuhës nuk ngelet jashtë rrethit të vëzhgimeve të hollësishme dhe kundërshtimeve, mbi të gjitha me një shqetësim kryesor që e mbartin të gjitha llojet e vlerësimit alternativ të përmendura më sipër. Me këto lloj vlerësimesh nuk gjejnë përgjigje çështjet e besueshmërisë dhe vlefshmërisë, aq të rëndësishme për procedurat e testimit. Aspekti tjetër që vihet në pah në këtë fazë është edhe ai social. Aftësia për të mësuar gjuhë të huaj shihet si aktivitet social me fokusin jo tek individi por tek aktiviteti. Meknamara 128 shprehet i pakënaqur me modelet e paraqitura në fushën e testimeve të gjuhës lidhur me marrëdhënien midis interlokutorit dhe të testuarit. Nga pikëpamja sociokulturore, çfarëdo lloj ndërveprimi shihet si akt kulturor i drejtuar nga normat sociokulturore, prandaj mësimnxënia e gjuhës realizohet nëpërmjet kulturës dhe përvojës me të tjerët. Duke dashur ta sjellim testimin e gjuhës më afër aspekteve sociokulturore, mund të simulojmë situata të jetës reale, si p.sh. pyetjet për të gjetur një adresë, si të trajtojmë një pacient, apo si të ndalojmë persona të dyshimtë të futen brenda garnizonit ushtarak Drejtimet e reja dhe dilemat e testimit të gjuhës Testimi i gjuhës ka histori të gjatë përdorimi si praktikë sociale, por themelet teorike si praktikë institucionale nuk gjenden veçse në shekullin e kaluar. Ana sociale e vlerësimit të gjuhës është më e dukshme sesa në vlerësimin e aftësive të tjera konjitive të njeriut, sepse vetë gjuha është një mjet social dhe çfarëdo matje jashtë këtij konteksti shkon diametralisht kundër me zhvillimet më të fundit të Gjuhësisë së Aplikuar. 129 Por, këto çështje nuk janë të reja. Sipas Spolskit 130, shekulli i 19-të solli një varg kritikash që bashkëshoqëruan testimin e kohës, lidhur me ndikimin në anën sociale dhe arsimore. Meknamara 131 e përshkruan momentin e testimit me një metaforë shumë të gjetur: kur jemi në teatër, në momente kulmore të shfaqjes, dritat e skenës mund të veçojnë një aktor nga ambienti rrethues i skenës, në mënyrë që vëmendja e spektatorit të përqendrohet vetëm tek gjendja psikologjike e karakterit që po portretizohet. Aktorët e tjerë dhe gjithë skena lihen në hije. Sipas këtij autori, pikëpamjet për testimin dhe gjithë çfarë përfshin ai i ngjasojnë kësaj skene, në të cilën vëmendja i kushtohej aftësive të individit që po i nënshtrohej testit. Deri vonë, testet bazoheshin në matjen e aftësive konjitive të individit me anë të mekanizmave të siguronte psikometria. Duke bërë kështu, shumë aspekte të rëndësishme të përfshira në testimin si proces liheshin në hije. Duke ndezur të gjithë dritat, thotë po i njëjti autor, na bëhet më e qartë përpjekja e shumë individëve për të arritur deri në realizimin e një performance të 128 Tim McNamara, cituar nga Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2004, fq Tim McNamara, Carsten Roever, Language Testing: The Social Dimension, Oxford: Blackwell Publishing, 2006, fq Bernard Spolsky, The state of the art in language assessment: Notes for the third millennium, Russian Language Journal, Vol. 55, , fq Tim McNamara, Language Testing, Oxford University Press, 2000, fq

59 veçuar nga vetëm një individ. Shohami 132 shprehet se në kohën e lulëzimit të psikometrikës, të gjithë gjuhëtarët përqendroheshin tek besueshmëria e testeve me anë të formulave dhe përllogaritjeve të sofistikuara, por asgjë nuk thuhej për testimin si përvojë. Fusha e testimit në atë periudhë dominohej nga persona që dinin mirë matematikën dhe statistikën. Askush nuk merrej me përvojën, me pasojat, me nxënien dhe qëndrimet ndaj saj. Sidoqoftë, kontributi i psikometrikës nuk e ka humbur krejtësisht anën sociale të testeve, por mënyra si e realizon kjo shkencë lidhjen me të është shumë e kufizuar në analizimin e konstrukteve gjuhësore me fokusin tek matja e saktë dhe rigoroze e tyre. Nga ana tjetër, teksa testet bëhen më cilësorë në matjen e njohurive, edhe përfundimet që arrihen prej rezultateve të testeve janë më rigorozë duke ulur në këtë mënyrë ndikimin e padëshiruar social 133. Për një farë kohe, testet ishin shumë larg të qenit socialë, sidomos në fazën e pikave të dallueshme. Me ardhjen e paradigmës së kompetencës komunikative dhe futjen në lojë të kontekstit social, testet kanë arritur të mbushin boshllëqet lidhur me këto aspekte. Një sërë autorësh kanë filluar të shtrojnë pyetjet lidhur me anën sociale dhe etike të testimit në pak a shumë të njëjtën kohë. Si rrjedhim, testimi i gjuhës mori një tjetër drejtim: shfaqi dyshime, ngriti çështjet etike, dhe u përqendrua në të qenit të drejtë, në përgjegjësitë, shoqërinë dhe washback Përdorimi i testeve në arsim dhe shoqëri Nuk duhet harruar për asnjë moment karakteri institucional i testimeve. Ata nuk janë ndërmarrje individuale të dikujt që është kureshtar të shohë se sa mirë e di një gjuhë të huaj kolegu, shoku apo i afërmi i vet. Testet rekomandohen, kërkohen dhe përdoren nga institucione të mirëfillta që kanë të bëjnë me edukimin, të cilët i kanë shumë të qarta objektivat që duan të arrijnë me anë të tyre. Këto objektiva mund të kenë shumë ndikim në jetët e individëve të ndërmarrin nismën për t u testuar. Prandaj, gjithçka që përfshihet në këtë proces kalon sita të imta pune serioze, të gjatë dhe tepër skrupuloze. Por deri vonë, kjo punë skrupuloze ishte shndërruar në formula besueshmërie dhe vlefshmërie duke lënë disi në hije atë që u përmend edhe më sipër, pra ndikimin në jetët e individëve, aspekt në dukje i dorës së dytë, por që është i paçmuar për dimensionin social të testimit. Përdorimi i testeve për përjashtime sociale e kulturore, përmendet që në kohën e Testamentit të Vjetër. Cituar edhe në fazën parashkencore, testi shibboleth është një nga rastet më të hershme të regjistruara në histori të përdorimit të një testimi për motive politike. MekNamara 135 shpjegon se, pas një beteje, anëtarët e fisit humbës u përpoqën që të shkriheshin me popullsinë e fisit fitues në mënyrë që të siguronin mbijetesën. Këta dy fise ishin kulturalisht dhe gjuhësisht të ngjashëm. Të dy flisnin varietete të së njëjtës gjuhë me ndryshime shumë të vogla. Njëri prej këtyre 132 Elana Shohamy, Tests as power tools: looking back, looking forward, Language testing reconsidered, Eds. Janna Fox. et al, University of Ottawa Press, 2007, fq Tim McNamara, Carsten Roever, Language Testing: The Social Dimension, Oxford: Blackwell Publishing, 2006, fq Elana Shohamy, The social responsibility of the Language testers, New Perspectives and Issues in Educational Language Policy, eds. R. Cooper, et al., John Benjamins Publishing Company, 2001, fq Tim McNamara, Language testing, Oxford: Oxford University Press, 2000, fq

60 ndryshimeve u përdor nga luftëtarët e fisit fitues për të identifikuar dhe asgjësuar palën e mundur. Fjala shibboleth (që do të thotë një grusht grurë sipas disa studiuesve) shqiptohej me [sh], ndërsa mundësit e shqiptonin me [s]. Të gjithë personat që nuk e kalonin testin vriteshin. Sigurisht që pasojat e testeve të sotshëm nuk janë aq të rënda sa në kohët biblike, por jo më larg se gjatë Luftës së Dytë Botërore, në Australi testet e gjuhës përdoreshin gjithashtu për arsye përjashtimi. Oficeri i emigrimit kishte për detyrë të përjashtonte të gjithë emigrantët që nuk i përkisnin ishujve britanikë dhe kjo realizohej nëpërmjet diktimit në gjuhë të ndryshme. Në një rast të kobshëm, një hebre hungarez, i cili kishte aplikuar për vizë në Australi për t i shpëtuar regjimit të tmerrshëm hitlerian në Evropë dhe që kishte njohuri të shkëlqyera në disa gjuhë, e humbi diktimin në gjuhën Gaelic. Refuzimi dhe kthimi në Evropë për të ishte fatal. 136 Dy shembujt e mësipërm, nuk janë të vetmit, por mjaftojnë për të krijuar peizazhin e vërtetë dhe të plotë të procesit të testimit, i cili jo rrallë bëhet palë në politika të rëndësishme dhe me shumë ndikim në jetët e njerëzve, që ndonjëherë janë diskutueshme nga pikëpamja morale, si ato që përmendëm më sipër Çështjet etike të testimit Një nga zhvillimet më të rëndësishme është edhe shqetësimi për çështje etike në testimet e gjuhës, lidhur me mënyrën si do të përdoren këto teste, si do të interpretohen rezultatet, dhe çfarë ndikimi kanë ato në të ardhmen e kandidatëve të testuar. Pra, me zhvillimet më të fundit, theksi vihet tek përdorimi i testit. Për shkak se testet nuk janë të paanshëm, por të përfaqësuar shpesh nëpër kontekste politike, sociale, arsimore, ideologjike dhe ekonomike, në takimin vjetor të Shoqatës Ndërkombëtare të Testimit të Gjuhës (ILTA-Interantional Language Testing Association) u përshtat për herë të parë Kodi i Etikës 137. Ky Kod është shembulli më i mirë i shprehjes së shqetësimeve më të fundit të studiuesve lidhur me çështje të etikës. Ai nuk është as statut e as rregullore, vetëm udhëzues i sjelljes së përshtatshme etike të testuesve të gjuhës. Sipas parimeve të këtij kodi, hartuesit e testeve, studiuesit dhe gjuhëtarët që janë të angazhuar me të gjitha hallkat e procesit të testimit duhet të jenë të përgjegjshëm dhe të ndërgjegjshëm për pasojat e testimit mbi jetët e të testuarve, sado të vogla qofshin. Tre janë aspektet që përmenden nga MekNamara 138, si të rëndësishme: së pari, përgjegjësia ndaj atyre që do i nënshtrohen testit, ndërsa Fulçer 139 thekson se ky grup është më i gjerë sesa thjesht konsumatorët e drejtpërdrejtë. Në të përfshihen edhe mësuesit, shkollat, administratorët etj.; së dyti, efekti washback, e formuluar fillimisht nga Uoll dhe Alderson 140, nënkupton ndikimin që ka testimi në mësimdhënie dhe sidomos marrëdhënia mes tyre, e cila rezulton të jetë shumë më e 136 Tim McNamara, Language Testing, 2000, Oxford University Press, 2000, fq Elana Shohamy, The social responsibility of the Language testers, New Perspectives and Issues in Educational Language Policy, eds. R. Cooper, et al., John Benjamins Publishing Company, 2001, fq Tim McNamara, fq Glenn Fulcher, Ethics in Language Testing, nxjerrë nga dt fq Wall and Alderson, cituar nga Glenn Fulcher, fq

61 ndërlikuar sesa mendohej; dhe së treti impakti i testit përtej institucionit arsimor që e harton e administron, në shoqëri. Duke marrë parasysh këto aspekte, debati ynë bëhet në prizëm më të gjerë filozofik, etik, social dhe teorik sesa thjesht çështje gjuhësore dhe elementët përbërës të saj. Ndërsa Shohami 141 jep pesë pikëpamje lidhur me përgjegjësinë sociale të testuesit: së pari, perspektiva etike, që sipas Dejvis 142 shërben si kontratë mbrojtëse mes profesionit si testues, individit dhe publikut; së dyti, ndërgjegjësimi i të tjerëve, që nënkupton që testuesi duhet t i bëjë haptas të ditura ndikimin dhe pasojat e testit; së treti, të gjitha pasojat, testuesi vetë duhet të jetë i ndërgjegjshëm për pasojat që shkaktojnë vendimet e tij; së katërti, vendosja e sanksioneve për keqpërdorimin e testeve; dhe së pesti, përgjegjësia e përbashkët, që ka të bëjë me përfshirjen më aktive të të testuarve në procesin e testimit, tashmë jo si përdorues përfundimtarë, por si pjesëmarrës aktivë në bërjen e politikave për përdorimin e testeve. Hamp-Lions 143 shprehet se çështjet e etikës në testim e kanë ngacmuar më herët sesa të formësoheshin si pjesë e pandashme e diskutimeve për të qenit të drejtë. Në korrespondencën me Alan Dejvis, ajo thekson se ky i fundit ishte i pakënaqur me termin të qenit etikë, vetëm në qoftë se theksohen aspektet profesionale dhe orientimi humanist. Vlefshmëria e një testi nuk e bën atë domosdoshmërisht etik. Kjo e fundit nuk është ekzaktësisht një cilësi e testit por një qasje e përgjithshme ndaj nxënësve, mësimnxënies, etj. Po kështu, autorja shprehet se qasja humaniste dhe etike nuk janë aq lehtësisht të zbatueshme në procesin e testimit. Ajo mendon se një nga arsyet që ndikon në këtë vështirësi, është se të kuptuarit e çfarë është etike, bëhet shumë e vështirë në këto kohëra të relativizmit moral e kulturor, të cilin (pra relativizmin kulturor) Fulçer 144 e cilëson si të lidhur me zakonet kulturore që ndryshojnë nga komuniteti në komunitet, nga shoqëria në shoqëri duke e relativizuar edhe rëndësinë e disa aspekteve sipas këndvështrimeve të ndryshme. Por vetëm në këtë mënyrë, vazhdon Hamp-Lions, megjithëse na vështirësohet puna, ne si testues profesionistë mund të çlirohemi dhe të fillojmë t ia pranojmë vetes se vendimet tona prekin jetët e shumë njerëzve, si nxënësit, vlerësuesit, mësuesit, prindërit, politikëbërësit e arsimimit, taksapaguesit, etj. Kështu, qëllimi përfundimtar për të qenë të drejtë do të jetë potencialisht i realizueshëm. Nga ana tjetër, vetë koncepti i të qenit të drejtë, është i vështirë të përkufizohet. Mjafton të përmendim se i njëjti test mund të perceptohet shumë ndryshe nga grupet e ndryshme të interesit, për të kuptuar se kemi ngecur që në nisje. Sidoqoftë, çështjet etike vazhdojnë të mbeten udhërrëfyese (dhe njëkohësisht kritikuese) shumë të drejta për ndikimin që kanë testet tek të testuarit, grupet e interesit, dhe në shoqëri. 141 Elana Shohamy, The social responsibility of the Language testers, New Perspectives and Issues in Educational Language Policy, eds. R. Cooper, et al., John Benjamins Publishing Company, 2001, fq Allan Davies, cituar nga Elana Shohamy, fq Liz Hamp-Lyons, Ethics, Fairness, and developments in language testing, Experimenting with uncertainty, Studies in language testing, Vol. 11, ed. C. Elder, et al. Cambridge University Press, 2001, fq Glenn Fulcher, Ethics in Language Testing, nxjerrë nga dt fq.4 42

62 Një tjetër aspekt i etikës në testim përmendet nga Brajan K. Linç 145. Ai shprehet se faza e fundit e vlerësimit alternativ e ka sjellë testimin më afër zgjidhjes së disa çështjeve etike. Ndërsa testimi tradicional nuk parashikonte përfshirjen e të testuarve në proces, vlerësimi alternativ e mbush këtë boshllëk me anë të vlerësimit të dosjeve individuale. Megjithatë, Linç na tërheq vëmendjen për mënyrën se si duhet të përzgjidhen elementët e dosjes. Nëse vetë studenti nuk merr pjesë aktive në përzgjedhjen e materialeve për t u futur në dosje, nëse ato materiale shihen vetëm si produkt përfundimtar, nëse gjykohen nga vlerësues të jashtëm, të pafamiljarizuar me kontekstin e mësimnxënies, dhe nëse vlerësimi përfundimtar jepet vetëm me një notë, atëherë ky proces ngjan më shumë me vlerësimin tradicional sesa atë alternativ, sepse lë në hije elementë të rëndësishëm të këtij të fundit. Glen Fulçer 146 mban një qëndrim më skeptik ndaj këtyre çështjeve. Ai shprehet se dilemat morale e kanë shoqëruar njerëzimin që nga kohët e sofistëve në Greqinë e Lashtë. Sipas tij, forma më e plotë e relativizmit kulturor u shfaq në zhvendosjen filozofike më të fundit: pyetja që ne shtrojmë tashmë nuk është çfarë është njohuria, por çfarë do të thotë dhe se, në kohët postmoderne, kjo njohuri është produkt për konsumatorët, të cilët ruajnë të drejtën të përzgjedhin çfarë dëshirojnë të mësojnë. Po aty, Fulçer përmend faktin se, në thelb, njerëzit janë qenie gjuhësore; si rrjedhim edhe konceptet tona për arsyen, logjikën, etikën janë vetëm lojëra gjuhësore. Për këtë autor, etika në botën postmoderne është lokale, e përkohshme dhe pa bazë logjike. Ai përdor të njëjtën analizë edhe për fushën e testimit duke cituar Hamp-Lions: testuesit duhet të kuptojnë që parimet e etikës nuk janë absolute, prandaj duhet të angazhohemi në filozofinë e të qenit të drejtë në testim. Edhe pse kjo mund të realizohet, për Fulçerin, ne vazhdojmë të shtrojmë të njëjtat pyetje: - [Nëse testet përdoren për të mbajtur jashtë shteteve, punëve ose shkollave disa njerëz që nuk e kalojnë pragun e pranimit, a është kjo përgjegjësi e hartuesve të testeve? - A janë organizatat e testimit (ETS/UCLES) përgjegjëse për përdorimin e rezultateve të testimit në vendimmarrje edhe kur kjo gjë është e papranueshme? - A janë këto organizata përgjegjëse për krijimin e një sistemi që vjel shumë para nga testimet, në vend që të përqendrohet tek arsimimi?] Po kjo çështje ngrihet edhe nga Hamp-Lions 147, kur flet për parimin përkundrejt të cilit teste si TOEFL të gjykohen nga pikëpamja etike. Për këtë autore, agjencitë e mëdha të testimit, edhe pse janë kujdesur të kenë hartuar deklarata të qarta për domethënien e rezultateve të testeve dhe kujdesin që duhet treguar për përdorimin e tyre për qëllime të tjera, sërish nuk mund të shkarkohen nga përgjegjësitë kur këto teste nuk përdoren për qëllimin e synuar. 145 Brian K.Lynch, The ethical potential of alternative language assessment, Experimenting with uncertainty, Studies in language testing, Vol. 11, ed. C. Elder, et al. Cambridge University Press, 2001, fq Glenn Fulcher, Ethics in Language Testing, nxjerrë nga dt fq Liz Hamp Lyons, Ethics in Language Testing,Encyclopedia of Language and Education, Volume 7: Language testing and Assessment, eds C. Clapham and D.Corson, Kluwer Academic Publishers, 1997, fq

63 Këto pyetje që autori shtron janë pjesë e reflektimit edhe të shumë autorëve të tjerë, sepse në fund të fundit, toka ku shkelin çështjet etike të testimit për nga vetë natyra është jo e konsoliduar, sepse, sipas tij, përgjigjja e vetme e mundshme është: për ty, kështu është në rregull, për mua jo, por javën që vjen mund të ndryshojmë sërish mendim. 148 Po kështu, Hamp-Lions shprehet: ne kemi lënë pas paradigmën pozitiviste të thjeshtësuar dhe i jemi futur botës relativiste, në të cilën realiteti varet nga pyetjet që shtrojmë dhe faktet nuk përcaktohen dot të shkëputura nga vlerat 149. Sidoqoftë, Fulçer iu jep një këshillë të vyer të gjithë atyre që ndërmarrin studime në këtë fushë, të shohin studiuesit e mëparshëm, në vend që: të enden në detin postmodern të pasigurisë 150. Ndërsa Exhuorth 151, i përmendur edhe më sipër në këtë punim, që në 1880-n fliste për të qenit të drejtë kur përdorim testin, Mesik 152, një shekull më vonë, i finalizon këto ide në kuadrin e tij udhëzues teorik të vlefshmërisë së testit dhe të konstruktit ndërthurur edhe me çështjet etike. Ky kuadër përmend termin baza e pasojave për interpretimin e testit, që sot e njohim me termin washback. Sa herë që është folur për besueshmërinë e testeve, çështjet e etikës dalin gjithmonë në sipërfaqe. Fulçer 153 shprehet dyshues nëse bordet e testimeve e kuptojnë siç duhet termin dhe është edhe më pak i bindur që këto borde e llogarisin siç duhet atë. Gjithsesi, ky fakt nuk bën gjë tjetër veçse plotëson pamjen e çështjeve të testimit dhe, siç thotë autori: Sezoni i etikës është sërish i hapur. Ndryshe nga Fulçer, Hamp-Lions 154 beson se këto çështje janë prezantuar vetëm vitet e fundit në kërkimet e testuesve të gjuhës. Pas një vëzhgimi të punimeve më të rëndësishme që nga vitet 60 e deri së fundmi, ajo zbuloi se asnjë autor i njohur nuk i përmend çështjet e etikës dhe përgjegjësisë. Madje, sipas autores, ato nuk gjenden mirëfilli as tek punimet e autorëve të mëvonshëm, si Hening dhe Ueir, përkatësisht në vitet 87 dhe 93. Për të, të vetmit që kanë kontribuar në këtë fushë janë Spolski, në 1977, 1980, dhe Stivenson, 1981, të cilët kanë përmendur pasojat sociale politike e arsimore të testeve. Stivenson shprehej se testimi në gjuhë duhet të përfshijë si bashkëpërgjegjës të gjithë aktorët e procesit: të testuarit dhe testuesit, politikë-bërësit dhe zbatuesit, mësuesit dhe shoqërinë, sepse testimi si i tillë, ka pasoja tek të gjithë ata. Edhe pse qasja që mbizotëron në qarqet e testimit është ajo pozitiviste, e cila vjen nga besimi se objekti i kërkimit tonë ekziston realisht dhe se ky realitet drejtohet nga ligjet 148 Glenn Fulcher, Ethics in Language Testing, nxjerrë nga dt fq Liz Hamp Lyons. Ethics in Language Testing,Encyclopedia of Language and Education, Volume 7: Language testing and Assessment, eds C. Clapham and D.Corson, Kluwer Academic Publishers, 1997, fq Glenn Fulcher, fq Francis Y. Edgeworth, The statistics of examinations. Journal of the Royal Statistical Society, Chicago University Press, 1995, fq Samuel Messick, cituar nga Cyril J. Weir, Language Testing and Validation, Palgrave Macmillan, 2005, fq Glenn Fulcher, Ethics in Language Testing, nxjerrë nga dt fq Liz Hamp Lyons, Ethics in Language Testing,Encyclopedia of Language and Education, Volume 7: Language testing and Assessment, eds C. Clapham and D.Corson, Kluwer Academic Publishers, 1997, fq

64 natyrale dhe absolute, që nuk varen nga personi që bën kërkimin, nga qëllimi i tij, nga koha dhe metodologjia e kërkimit. Kjo paradigmë, në fakt nuk e lejon trajtimin e çështjeve të etikës, sipas Hamp-Lions, sepse realiteti absolut nuk ka si të ngrejë të tilla pyetje. Ai do të merret vetëm me perfeksionimin e mjeteve të veta. Por dekada që lamë pas e ka sjellë realitetin absolut më me këmbë në tokë duke përfshirë paradigmat e vlerësimit alternativ dhe si rrjedhim, gjuhësia e aplikuar, si pjesë e diskutimeve postmoderniste po merret me çështjet filozofike morale çka ka çuar në ndërtimin e një kuadri parimesh të etikës, ku përmenden tre parime të etikës nga autorja: trajtimin e barabartë, respektin për njerëzit dhe maksimizimin e përfitimit. Bakman 155 përmend vlefshmërinë etike ose të pasojave duke u shprehur së është përgjegjësia e testuesve të japin të dhëna të mjaftueshme për të vërtetuar se testet e përdorur janë tregues të vlefshëm të aftësive që na interesojnë dhe se i përshtaten përdorimit të synuar. Hamp-Lions 156 thotë se testet e gjuhës janë akte politike dhe se kërkuesit e testimit duhet të jenë të ndërgjegjshëm për pasojat që bjerr ky mekanizëm. Gjithashtu, ne nuk mund të tregojmë vlefshmërinë e një testi pa marrë në konsideratë administrimin, nxjerrjen e rezultateve, analizën e tyre dhe interpretimin. Çdo vendim që marrim në fazat operacionale të testit nuk ka se si t i shpëtojë anës etike dhe politike që merr ky vendim. Pas zbulimit të kontekstit, arritja më e madhe për testimin e gjuhës ishte njohja e fuqisë politike të testeve dhe ndikimi i provimeve në procesin e mësimdhënies 157. Spolski përmend Henri Latham, i cili që më shumë se një shekull më parë i kishte karakterizuar testimet si një fuqi pushtuese, e cila po zbehte dallimin mes edukimit liberal dhe atij teknik, duke i orientuar studentët drejt provimit më shumë sesa drejt vetë procesit të të nxënit. Kjo çështje vazhdon të ngrihet edhe sot. Ende sot, ne nuk jemi të sigurt nëse është në përgjegjësinë tonë apo jo mënyra se si përdoren këto teste. Rastet e testeve ndërkombëtare të gjuhës angleze që përdoren për qëllime të ndryshme nga ato që kanë shprehur autoritetet përkatëse të testimit janë të shumta. Më sipër kemi përmendur TOEFL, e po ashtu mund të përmendim IELTS, FCE dhe CPE, rezultatet e të cilëve kanë ndikim shumë më të gjerë sesa thjesht gjuhësor në jetët e njerëzve që iu nënshtrohen atyre Testet e anglishtes për qëllime specifike dhe konteksti i testit STANAG 6001 Testet e anglishtes për qëllime specifike (AQS) morën përfitimin e tyre më të madh nga faza e testimit komunikativ, në të cilën për herë të parë, u pranuan si të rëndësishme aspekte të tilla si: situata e përdorimit të gjuhës së synuar (TLU situation-target Language Use situation), situata të jetës reale, autenticiteti i detyrave, testet e performancës, njohuria e formimit profesional dhe e formimit të përgjithshëm, etj. Këto koncepte formojnë bazën e motivimit teorik të testeve AQS. 155 Lyle F. Bachman, Fundamental considerations in language testing. Oxford: Oxford University Press, 1990, fq Liz Hamp Lyons, Ethics in Language Testing,Encyclopedia of Language and Education, Volume 7: Language testing and Assessment, eds C. Clapham and D.Corson, Kluwer Academic Publishers, 1997, fq. fq Shohamy, cituar nga Bernard Spolsky : The state of the art in language assessment: Notes for the third millennium. Russian Language Journal, Vol.55, 2005, fq

65 Termi test performance në fazën e testeve komunikative përdorej për të treguar një prej tipareve të testeve komunikativë, bashkë me një sërë termash të tjerë, si testimi i drejtpërdrejtë, funksional dhe ai autentik 158. Në kontekstin e testimit të gjuhës, një test performance iu kërkon kandidatëve të kryejnë detyra të cilat imitojnë ato që do iu duhet të bëjnë në kontekste të veçanta. Testi i performancës përdoret për të testuar aftësinë për të kryer një sërë detyrash, veçanërisht në kontekstin e punës. Prandaj, testet e performancës janë metoda më e përhapur në kontekstin e testimit të gjuhës për qëllime specifike. Sipas Shohamit 159, këto lloj testesh mund të mos konsiderohen si teste të pastër gjuhe, për shkak të ndërveprimit të aftësive gjuhësore me një fushë specifike dhe ndikimit të njohurive në këtë fushë mbi rezultatet e testit. Por, testet e performancës janë të vlefshme në situatat e nevojave gjuhësore që mund të identifikohen dhe përkthehen në detyra testi. Kjo praktikë është e zakonshme në testimin e gjuhës për qëllime specifike, sikurse edhe u përmend më sipër. Por edhe kjo fushë nuk ka kaluar pa pasur pjesën e vet të kritikave dhe mosbesimit. Sikurse e kemi parë edhe më sipër, studimet empirike dhe zhvillimet në teoritë e gjuhësisë kanë treguar se njohuria gjuhësore përbëhet nga një sërë elementësh; sidoqoftë, edhe pse lista e këtyre elementëve është pasuruar mjaft, problematik mbetet fakti se edhe faza komunikative nuk ka gjetur saktësisht si ndërveprojnë ata në përdorimin aktual të gjuhës. Pra, për t iu përgjigjur pyetjes Ç do të thotë të dish një gjuhë, të shtruar nga Spolski, thotë Alderson, së pari duhet të pyesim pse shtrohet kjo pyetje, si duam të përgjigjemi dhe çfarë niveli njohurish na intereson të testojmë. 160 Ndërsa Dagllas 161 shton për testimin e AQS, i rëndësishëm është edhe konteksti i situatës specifike për të cilën jemi të interesuar. Kjo tregon rëndësinë që merr analiza e ndërveprimit të këtyre elementëve. Një përkufizim i plotë për testet e gjuhës për qëllime specifike vjen nga Dagllas 162 : Testet e gjuhës për qëllime specifike janë ata në të cilët përmbajtja e testimit dhe metodat janë nxjerrë nga analiza e përdorimit të një situate gjuhësore të synuar për qëllime specifike, në mënyrë që detyrat e testit dhe përmbajtja të jenë përfaqësuese autentike të detyrave në situatën e synuar, si dhe të lejojnë një bashkëveprim ndërmjet aftësisë gjuhësore të të testuarit dhe njohurive për përmbajtjen me qëllime specifike nga njëra anë, dhe detyrat e testit nga ana tjetër. Një test i tillë na lejon të nxjerrim përfundime në lidhje me kapacitetin e një të testuari për të përdorur gjuhën për qëllime specifike. Testimi i gjuhës për qëllime specifike i referohet asaj fushe të testimit të gjuhës në të cilën përmbajtja e testit dhe metodat e testimit rrjedhin nga analiza e situatave ku përdoret një gjuhë specifike, si p.sh., Spanjishtja për biznes, Japonishtja për Guida 158 Shohamy, cituar nga Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2004, fq., 147, 159 Elana Shohamy, Alterantives in Assessment of Achievement, Learning Processes and Prior Knowledge, Kluwer Academic Publishers, 1996, fq Charles Alderson, cituar nga Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Dan Douglas, fq

66 Turistike, Italishtja për Mësuesit e Gjuhës etj. prej të cilave vendosim për përmbajtjen e testit dhe metodën, autenticitetin e detyrës dhe ndërveprimin midis gjuhës dhe njohurisë së përmbajtjes. Testimi në GJQS zakonisht dallohen nga testet e gjuhës për qëllime të përgjithshme, në të cilat qëllimi përkufizohet më gjerësisht, siç është p.sh., TOEFL (Educational Testing Service 1965) 163. Lidhja mes njohurisë gjuhësore dhe njohurisë së formimit të përgjithshëm mund të konsiderohet si tipari më i qartë dallues i testimit të GJQS, për shkak se për testimet e gjuhës për qëllime të përgjithshme, faktori i formimit të përgjithshëm, shihet si një variabël ngatërrues i cili shton gabimet në matjen e njohurive dhe që duhet mënjanuar sa më shumë të jetë e mundur. Kurse në GJQS, përkundrazi, ky element është thelbësor dhe pjesë integrale e konceptit të aftësisë gjuhësore për qëllime specifike. Me daljen në dritë të teorisë së komunikimit nga Kanal dhe Suein në 1980, përmendur më sipër, fushat e ngjashme të pedagogjisë së gjuhës dhe vlerësimit të gjuhës janë marrë shpesh me paradigmën komunikative, qasjen komunikative, dhe mësimin komunikues të gjuhës. Sikurse e kemi përmendur edhe më sipër, edhe autorë të tjerë kanë folur për të njëjtën çështje edhe më herët se Kanal dhe Suein. Dagllas 164 përmend Upshur, Sajavara dhe Ueir, të cilët, në kohë të ndryshme kanë trajtuar këto çështje. Upshur ka përmendur dhe shtruar çështjen e testimit të komunikimit produktiv. Duke parë përkufizimin e testeve për qëllime specifike, kuptojmë se në thelb, ato janë komunikative. Sajavara shprehet se nuk mund t i dallosh testet GJQS nga ato komunikative nga pikëpamja teorike. Ndërsa Ueir shprehet: Kur testojmë aftësinë gjuhësore komunikative, ne vlerësojmë modelet e performancës në kontekste specifike të përdorimit të saj dhe ky vlerësim tregon aftësinë komunikative ose atë gjuhësore. Dagllas përpiqet të shpjegojë termin kontekste specifike duke përmendur tipare si mjedisin fizik, rolin e testuesit dhe të testuarit, qëllimin e komunikimit, temën dhe përmbajtjen e mesazhit, kanalet, kodet dhe zhanrin. Po kështu, kufizimet e testit na kujtojnë se metodat që përdorim në testimin e një performance gjuhësore ndikojnë në natyrën e performancës dhe si rrjedhim edhe në interpretimet tona si testues në lidhje me atë performancë. Testet janë, në fund të fundit, ngjarje të kufizuara në përdorimin e gjuhës, dhe madje edhe detyrat që ne i konsiderojmë si të ndërtuara më mirë, deri diku e kufizojnë përgjithësimin e interpretimeve tona për aftësitë gjuhësore për qëllime specifike të të testuarve. Dagllas 165 shprehet se një çështje e rëndësishme në testimin e aftësisë gjuhësore në kontekstet për qëllime specifike është të kuptuarit e asaj aftësie nga këndvështrimi i përdoruesit gjuhës dhe jo nga ai i analistit të gjuhës. Prandaj, interesi ynë fokusohet jo vetëm në matjen e aftësisë gjuhësore komunikative, por kjo performancë duhet të interpretohet nga pikëpamja e përdoruesit të gjuhës në situatën e interesit me qëllim specifik. Kështu, për këtë autor, testimi i gjuhës për qëllime specifike është në thelb i lidhur ngushtë me të kuptuarin e veprimtarisë njerëzore nga këndvështrimi i pjesëmarrësve në të. 163 Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Upshur, Sajavaara dhe Weir, cituar nga Dan Douglas, fq Dan Douglas, fq

67 Në diskutimet për mungesën e bazës teorike për testimin në AQS, Alan Dejvis 166 shprehet se këto teste janë të mundshëm, porse dallohen nga njëri-tjetri nga ana joteorike. Variacionet e tyre dallohen në praktikë dhe ad hoc, të cilat nuk mund të përgjithësohen. Uidouson 167 gjithashtu mbështet idenë se GJQS/AQS janë fusha më së shumti ateorike; ato mbështeten në atë që Uidouson e quan listë vëzhgimesh dhe nuk kanë status teorik. Dagllas përpiqet të japë justifikimin dhe kuadrin teorik të kësaj fushe duke dashur ta nxjerrë nga vorbulla tepër e ngushtë e vlerësimit sipas sjelljes dhe ta sjellë në të njëjtën linjë me boshtin teorik të testimit komunikativ të gjuhës. Natyra e testeve të gjuhës për qëllime specifike, të cilat përdoren për të matur aftësitë gjuhësore për qëllime të veçanta profesionale dhe akademike është e lidhur me një sërë konceptesh, që formojnë sfondin e testimit të GJQS, siç janë testet komunikative, testet e aftësisë gjuhësore të përgjithshme, testet me njohuri të formimit profesional si dhe konceptin e autenticitetit Vështrim i shkurtër mbi historikun e testeve të gjuhës për qëllime specifike dhe për qëllime ushtarake Dalja në skenë e AQS si degë e re e mësimdhënies së Anglishtes si Gjuhë e Dytë ka sjellë zhvillime të tjera dhe si e tillë kundërshtitë dhe debatet e veta. Shumë studiues e kanë pranuar mësimdhënien e AQS si fushë të motivuar teorikisht, ndërsa për fushën e testimit të AQS dhe besueshmërinë e vlefshmërinë e saj diskutimet janë të hapura dhe të nxehta. 168 Testimi i GJQS ka një histori relativisht të shkurtër. Fillimet e tij datojnë në 1913 me themelimin e Certificate of Proficiency in English UCLES ( University of Cambridge Local Examination Syndicate) e cila iu jepej mësuesve të gjuhës angleze. Një tjetër testim që mund të konsiderohet i tillë është English Competence dhënë nga College Entrance Examination Board në SHBA në Të dy këta teste kishin për qëllim të testonin anglishten akademike, por kishin mangësi në analizën e situatës së përdorimit të gjuhës së synuar, metodës së testit dhe përmbajtjes së tij. Prandaj testi që i afrohet më së shumti natyrës së testimit AQS është ai i hartuar nga Këshilli i Përgjithshëm Mjekësor Britanik në 1975 i cili kishte për qëllim vlerësimin e aftësive profesionale dhe gjuhësore të mjekëve arsimuar jashtë Britanisë, të cilët aplikonin për të marrë të drejtën të ushtronin profesionin e tyre në Britani 170. Komponenti i gjuhës në këtë test bazohej në një analizë të gjuhës së folur dhe të shkruar që përdorej nga doktorët, infermierët dhe pacientët e spitaleve britanike. Është pikërisht ky tipar analitik që bën dallimin mes llojeve të testeve që kemi diskutuar. Ekspertët e testimit, jo vetëm që analizuan dhe morën përsipër hartimin e testit, por edhe punuan së bashku me ekspertë të mjekësisë gjatë hartimit. Ky bashkëpunim mes ekspertëve të fushave të 166 Alan Davies, 1990, fq. 62, cituar nga Dan Douglas, Three problems in testing esp, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq Widdowson, cituar nga Dan Douglas, Three problems in testing esp, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, Fq.8, 168 Arthur Hughes, Testing for language teachers, Cambridge: Cambridge University Press, 1989, fq Dan Douglas, Assessing Language for Specific Purposes, Cambridge University Press, 2002, fq Rea-Dickens cituar nga Dan Douglas, Assessing Language for Specific Purposes Cambridge University Press 2002, fq. 4 48

68 ndryshme shtroi rrugën për hartimin e një testi për qëllime specifike në fusha të ndryshme që e çon testimin përtej konceptit ngushtësisht të lidhur me gjuhësinë. Sidoqoftë, Alderson 171 shprehet se, edhe pse UCLES hartoi teste për qëllime profesionale që në fillim të shekullit të shkuar, testet AQS kanë marrë shumë pak vëmendje nga qarqet e testuesve. Ky autor shprehet se dokumentet e rëndësishme për këtë fushë, Specifikimet e testit, nuk janë hartuar deri vonë. Si rrjedhim, kemi një përvojë të gjatë relativisht në prodhimin e testeve AQS, por jo në dokumentet mbështetës, të cilët janë jetësorë për motivimin teorik të këtyre testeve. Nevoja për teste për qëllime specifike në ushtri ishte më e hershme sesa ç mund të ofronin qarqet e testimit. Edhe pse ende nuk ishte krijuar një korpus konceptesh për ta motivuar këtë proces nga pikëpamja teorike, një përpjekje Studimeve të Gjuhëve të Huaja Moderne në SHBA, në 1928, rezultoi në hartimin e testeve Alfa (përmendur edhe më sipër) për ushtrinë gjatë Luftës së Parë Botërore. Sikurse është përmendur edhe më lart, ky test nuk arriti të gjente një metodë të përshtatshme për të testuar gjuhën e folur. 172 Sipas Malon dhe Bruks 173, ndërsa fusha e testimit të gjuhës doli në skenë me punën e gjuhëtarit Robert Lado në 1961, ushtria dhe institucionet qeveritare kishin nisur më herët, që gjatë Luftës së Dytë Botërore, punën për teste të standardizuara gjuhe duke formalizuar kështu punën e nisur që gjatë Luftës së Parë. Kjo erdhi si rezultat i nevojave praktike të komunikimit në një mjedis shumëkombësh si ai i fushëbetejës. Po për arsye praktike lindi nevoja e ngritjes së strukturave që ofronin kurse gjuhe që do i ndihmonin ushtarët të përftonin ato njohuri që do iu duheshin ushtarëve në pozicionet që caktoheshin në shtete të tjera. Por ndërsa testet e përshtatshmërisë së kandidatëve për kurse gjuhe kishin parë një sërë zhvillimesh, kriteret dhe procedurat e standardizuara të vlerësimit të aftësisë gjuhësore pavarësisht si ishte fituar ajo, mungonin së tepërmi. Si rrjedhim, në 1958 u themelua një zyrë e pavarur testimi tek Instituti i Shërbimit të Jashtëm (FSI- Foreign Service Institute) në SHBA, e cila pavarësisht rezistencës dhe kundërshtimeve vazhdoi punën për standardizim. Rreth të njëjtës periudhë kjo nevojë dukej se i përshtatej edhe BILC-ut 174, themeluar në 1966 përmes fondeve të Ministrisë Britanike të Mbrojtjes, si trup këshillimor për çështjet e gjuhës për NATO-n. BILC e pa të domosdoshme procedurën e standardizimit të vlerësimit dhe, si rrjedhim, përshtati skemën e Tryezës së Rrumbullakët Ndërinstitucionale për Gjuhët - ILR (Interagency Language Roundtable) për të hartuar përshkruesit e vet të niveleve të gjuhës në bazë të të cilëve do të hartoheshin edhe skemat e vlerësimit, referuar si STANAG Malon dhe Bruks 175 e shohin skemën e vlerësimit të STANAG 6001 si shumë të rëndësishme për 171 J. Charles Alderson, Introduction, Issues in ELT, eds. J.C. Anderson, A. Hughes, The British Council, 1981, fq. 7, Bernard Spolsky, The state of the art in language assessment: Notes for the third millennium. Russian Language Journal, Vol.55, 2005, fq Margaret E. Malone and Rachel Lunde Brooks, Language Testing in the Government and the Military, The Encyclopedia of Applied Linguistics, edited by Carol A. Chapelle, Blackwell Publishing, 2013 by Blackwell Publishing Ltd. fq BILC Website Margaret E. Malone and Rachel Lunde Brooks, Language Testing in the Government and the Military, The Encyclopedia of Applied Linguistics, edited by Carol A. Chapelle, Blackwell Publishing, 2013 by Blackwell Publishing Ltd. fq. 3 49

69 një sërë iniciativash ndërkombëtare, si ajo e Partneritetit për Paqe, që përfshinte vendet të Evropës Qendrore e Lindore, Kaukazit dhe Azisë Qendrore në ndihmën për të përfshirë personel nga këto vende për pozicionet e NATO-s. Për t u pranuar në këto pozicione, personelit i duhet të arrijë kërkesat e NATO-s. Ndërsa një tjetër iniciativë e Mbretërisë së Bashkuar është ajo e ofrimit të ndihmës për trajnim dhe testim në gjuhë për 20 vende sipas kritereve të STANAG-ut, e quajtur Projekti Anglez për Paqen (Peacekeeping English Project-PEP) Teste me qëllime të përgjithshëm dhe testet për qëllime specifike (Pozicioni i testit STANAG) Në zhvillimet e fundit historike të testimit të gjuhës është bërë e zakonshme të dallohen dy tipe testesh: testet për qëllime të përgjithshme, të cilat i referohen situatave me qëllime të papërcaktuara qartë, si dhe testet për qëllime specifike, ku edhe vetë emërtimi tregon se qëllimi i tyre është i qartë. Duhet të mos harrojmë se : qëllim jo i përcaktuar qartë, nuk do të thotë kurrsesi, teste pa asnjë qëllim. Përndryshe, nuk do të kishte asnjë arsye për t i sjellë studentët para komisioneve të testimit. Pra, të gjitha testet kanë një qëllim, i cili lëviz mbi një bosht specificiteti, nga qëllime disi specifike në teste më qëllime tejet specifike. Ky bosht specificiteti është baza mbi të cilën janë ngritur pyetjet kërkimore të këtij punimi. Testi STANAG pozicionohet shumë afër qendrës së këtij boshti. Ajo që vihet re vitet e fundit është zbehja e vijës ndarëse mes testeve për qëllime të përgjithshme dhe testeve për qëllime specifike. Mënyra se si hartohet një test dhe kriteret e vlefshmërisë që zbaton, p.sh. përcaktimin e qëllimit, nxjerrjen e të dhënave gjuhësore, analizimin e detyrave komunikative të synuara, janë të ngjashme për të dyja llojet. Për më tepër, edhe rezultatet e testimit ne i përdorim me një qëllim në mendje, që nga a i përshtatet nivelit të STANAG-ut për të cilin ka ardhur të studiojë një oficer, e deri tek, a është i aftë të drejtojë trupat ndërkombëtare në terrenin ku janë dislokuar. Uidouson 176 vë në dukje se të gjitha kurset dhe testet e gjuhës kanë një qëllim të caktuar, por ato ndryshojnë nga mënyra se si përcaktohet qëllimi. Kurset e përgjithshme dallojnë qëllimin (sjellja e synuar e nxënësve) nga objektivat (konstrukte pedagogjike për ta realizuar qëllimin). Synimi, sipas autorit, është që nxënësit të pajisen me aftësinë e përgjithshme për t i zgjidhur vetë problemet e komunikimit pasi largohen nga ambienti i mësimdhënies. Ndërsa për kurset specifike, Uidouson shprehet se nuk bëhet ndarja midis qëllimit dhe objektivave. Si rrjedhim, përshkrimi i sjelljeve të synuara shndërrohen në përmbajtjen e kursit. Për këtë arsye, ai mendon se mësimdhënia e gjuhës për qëllime specifike kishte mungesë të theksuar të motivimit teorik dhe kthehej në një ushtrim me fokus shumë të ngushtë trajnimi, në të cilin nxënësve iu mësohen sjelljet specifike, por jo strategji që iu mundësojnë atyre përshtatjen me situata të reja, të paspecifikuara. Në kundërshtim me Uidouson, Dagllas 177 shprehet se edhe pse këto dy degë të gjuhësisë së aplikuar do të qëndrojnë të jenë të ndara, dallimi i vjetër midis mësimdhënies për qëllime specifike si aktivitet trajnues me fokusin tek kodi i kufizuar 176 Widdowson, cituar nga Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Dan Douglas, Understanding language testing Routledge Taylor&Francis Group, 2014, fq

70 gjuhësor për një kontekst specifik, dhe mësimdhënies për qëllime të përgjithshme, që iu mëson nxënësve aftësinë të përgjigjen në situata komunikative të paspecifikuara, nuk është më i saktë. Tashmë, të gjitha kurset e gjuhëve të huaja, dhe si rrjedhim edhe testimet, i orientojnë studentët drejt situatave konkrete specifike. Kurset sipas niveleve të STANAG, në QGJH, janë shembull mjaft i mirë i kombinimit të këtyre dy prirjeve. Edhe pse nivelet e STANAG cilësohen nga përshkruesit e gjuhës si njohuri e përgjithshme gjuhësore, shija ushtarake në kurrikulat e Qendrës nuk mungon. Synohet të bëhet e njëjta gjë edhe me testin STANAG Megjithatë, Dagllas 178 nuk harron të përmendë se, edhe pse sot shumë kurse GJQS janë më të orientuara nga pikëpamja strategjike, mësuesit e gjuhës tregojnë anekdotë pas anekdote për nxënës që janë të aftë të kryejnë funksionet e kërkuara gjuhësore në kontekstin e klasës, por sapo të largohen nga dera, nuk arrijnë të transferojnë aftësitë tek kërkesat e komunikimit jashtë klasës. Shpesh duket se ka një hendek midis asaj që studentët mund të bëjnë në klasë dhe çfarë mund të bëjnë në botën reale. Kur Dejvis 179 flet për testet GJQS, ai argumenton se ato janë të mundura por dallohen nga njëri-tjetri nga ana jo-teorike, ose thënë ndryshe nga ana praktike, por që nuk mund të përgjithësohen. Nga ana tjetër, Dagllas 180 përpiqet të provojë se testet GJQS janë të motivuara përmes një kuadri teorik, në të cilin ai shpjegon edhe elementët përbërës dhe argumentimin teorik. Gjatë kësaj pjese të punimit do t i referohemi gjerësisht këtij kuadri teorik dhe elementëve përbërës që justifikojnë këto teste Aspektet kryesore të testeve AQS Një nga aspektet kryesore me të cilin testuesit e AQS gjenden në vështirësi është përqindja e specificitetit. Për shkak se gjuha është kaq komplekse dhe e paparashikueshme, çfarëdo lloj modeli dhe strukturimi i saj me synim testimin, do të ishte i papërshtatshëm. Dagllas 181 paraqet një zgjidhje: ai shpjegon një sërë karakteristikash të testeve AQS si dhe liston elementët përbërës që do të na ndihmojnë të arrijmë në disa përfundime të rëndësishme për ta zgjidhur ngërçin e mësipërm. Përderisa përcaktimi i të gjitha mënyrave dhe kombinimeve të përdorimit të gjuhës specifike është i pamundur, arritja në disa gjykime bazuar në performancën gjatë testeve është thelbësore. Thënë ndryshe, testet bëhen për të nxjerrë në pah performanca të cilat mund të vëzhgohen në mënyrë që të gjykojmë në lidhje me cilësitë e të testuarve. Një pyetje themelore shtrohet kur ne dëshirojmë të arrijmë në përfundime, të cilat mund të jenë për njohuritë gjuhësore ose për njohuritë e formimit specifik: p.sh., ky kandidat është në gjendje të shkruajnë letra biznesi në anglisht, duke përdorur sintaksën e saktë, fjalorin, dhe shkrimin e përshtatshëm për këtë format. Nga ana tjetër, ne mund të dëshirojmë të njohim jo vetëm aftësitë gjuhësore, por, veçanërisht në testimin e AQS, edhe njohuritë e formimit për qëllime specifike; p.sh., ky kandidat është në gjendje të shkruajnë letra biznesi në anglisht, duke përfshirë llojet e përshtatshme dhe sasi të informacionit nga materiali i dhënë. 178 Dan Douglas Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Alan Davies, cituar nga Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Dan Douglas, fq Dan Douglas, fq 19 51

71 Përfundime të këtij lloji do të jenë më të komplikuar, pasi ne do të na duhet jo vetëm një matje e aftësisë gjuhësore, por edhe një matje e njohurive të formimit, në mënyrë që të jemi në gjendje të veçojmë dy llojet e dijes dhe të kuptojmë, për shembull, nëse paaftësia e kandidatit për të përfshirë llojet e duhura dhe sasinë e duhur të informacionit vjen nga mungesa e aftësisë gjuhësore apo nga mungesa e njohurive të formimit. Gjithashtu, ne mund të dëshirojnë të nxjerrim përfundime në lidhje me aftësinë gjuhësore për qëllime specifike të një kandidati dhe në këtë rast gërshetimi i njohurive gjuhësore dhe atyre të formimit do të ishte i pashmangshëm. Dy janë aspektet kryesore që përvijojnë punën e testuesve të AQS: së pari, nxjerrja e përfundimeve 182 të duhura. MekNamara 183 bën dallimin midis nxjerrjes së përfundimeve në bazë të performancës në testet e GJQS për aftësinë për të bërë detyrat dhe punët e ardhshme në situatën e përdorimit të gjuhës së huaj, nga njëra anë, si dhe nxjerrjes së përfundimeve për aftësinë për të përdorur gjuhën në detyra apo vende pune specifike në të ardhmen, nga ana tjetër. Ky dallim duket i vogël, por është me rëndësi të madhe për themelet teorike të testimit GJQS. MekNamara bën kujdes ndaj llojit të parë të përfundimeve, përderisa performanca në punë ndikohet nga një sërë faktorësh, të tillë si karakteristikat e personalitetit, të cilat janë të pavarura nga aftësitë gjuhësore. Ai bën një dallim teorik midis hipotezës së performancës së fortë, në lidhje me aftësinë e individit për të kryer detyrat në gjuhë të huaj me sukses, dhe hipotezës së dobët të performancës, në lidhje me aftësinë për të përdorur gjuhën në situatën e synuar dhe preferon këtë të fundit. Ne nuk përpiqemi të matim suksesin e komunikimit në testet e GJQS, por njohuritë dhe aftësitë që shfaqen në performancat komunikative. Është thënë më lart se është e pamundur jo vetëm të vendosësh një variacion detyrash në një fushë të synuar në mënyrë adekuate, por edhe të bësh në listën e të gjitha llojeve të mundshme të ngjarjeve komunikative që përdoruesit e gjuhës duhet të përballen. Pra, në testimin e GJQS ne duhet të kufizohemi tek nxjerrja e përfundimeve në lidhje me aftësinë gjuhës dhe jo për ecurinë e punës. Në këtë rast mund të bëjmë një konstrukt të përcaktuar në bazë të ndërveprimit midis njohurisë gjuhësore dhe njohurive të mëparshme për qëllime specifike. Njohuritë e gjuhës duhet të interpretohen ndryshe nga një fushë përdorimi në tjetrën, sepse konteksti kufizon zgjedhjen e gjuhës dhe nëse ne jemi të interesuar në nxjerrjen e përfundimeve në lidhje me aftësitë e të testuarve për të përdorur gjuhën në situata të veçanta, atëherë njohuritë e formimit duhet të jenë pjesë e konstruktit të cilin ne duam ta matim me testet tona. Aspekti i dytë i rëndësishëm për testet AQS është përcaktimi i marrëdhënies mes njohurisë gjuhësore dhe asaj të formimit për qëllime specifike. Bakman dhe Palmer 184 sugjerojnë se ka tre mundësi për përcaktimin e marrëdhënieve midis aftësisë gjuhësore dhe njohurive të formimit (që ata i quajnë njohuritë aktuale): së pari, duke nxjerrë konkluzione vetëm për njohuritë e gjuhës në situata ku të testuarit ndryshojnë shumë në njohuritë e formimit, së dyti, duke përfshirë si njohuritë gjuhësore ashtu edhe njohuritë e formimit në situata ku ka ndryshim minimal mes të testuarve, dhe së 182 Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Tim McNamara, Measuring second language performance, London: Longman, 1996, fq Lyle Bachman and Adrian Palmer, Language testing in practice, Oxford University Press, 1996, fq.35 52

72 treti, përcaktimin e njohurive gjuhësore dhe njohurive të formimit si konstrukte të veçanta në rastet kur hartuesit e testeve dhe përdoruesit e rezultateve janë të pasigurt në lidhje me fuqinë relative të njohurive të formimit të të testuarve. Dallimi mes njohurive gjuhësore dhe njohurive të formimit ka qenë prej kohësh një problem për testuesit e gjuhës, pasi vështirësia qëndron në interpretimin e rezultateve të testit. Ka disa studime të cilat tregojnë se, në disa kushte, njohuritë e formimit nuk ndikojnë në performancën gjatë testimit të gjuhës në ndonjë shkallë të konsiderueshme, por, nga ana tjetër, disa studime të tjera kanë gjetur ndërveprime të rëndësishme midis njohurisë së formimit dhe performancës në testin e gjuhës. Kështu, duket se njohuritë e formimit ndikojnë në performancën në testimin e gjuhës. Dagllas 185 shprehet se përderisa ne duam të arrijmë në përfundime për aftësinë e të testuarve të përdorin gjuhën në situata specifike, atëherë duhet që të pranojmë se njohuria e formimit specifik gjuhësor duhet të jetë pjesë e konstruktit që duam të matim. Çështja e njohurisë së formimit ende mbetet e pazgjidhur. Sa përqind njohuri të tilla duhet të ketë një test gjuhe nëse vendosim të fusim elementë të saj? Duke bërë këtë zgjedhje a nuk kemi hyrë në një territor ku rregullat e lojës nuk janë të njëjta për të gjithë? Përderisa fokusi ynë është te gjuha, pse duhet të shqetësohemi për këtë njohuri? Dagllas 186 argumenton se testet e vërteta për qëllime specifike duhet të kenë fokusin mbi ndërveprimin mes njohurisë gjuhësore dhe njohurisë së formimit specifik dhe kjo e fundit nuk është faktor i gabimit në matje, por përkundrazi, mund të konsiderohet si aspekt thelbësor i konstruktit të aftësisë gjuhësore për qëllime specifike. Sikurse është shprehur Dejvis 187, testimi i GJQS nuk mund nuk mund të jetë test për njohuritë e fushës specifike. Duhet të jetë për të testuar aftësinë për të manipuluar siç duhet me funksione të gjuhës në shumëllojshmëri situatash. Edhe pse kjo është e vërtetë, ndarja e njohurisë gjuhësore nga përmbajtja e asaj që mund të shprehet me të është praktikisht e pamundur. Këtë e pranojnë edhe Bakman dhe Palmer kur shprehen se kur ne testojmë njerëz me përvojë në fusha të caktuara, supozojmë se ata kanë edhe njohuri të formimit, sikurse është e vërtetë që të rinjtë në profesion mund të mos e zotërojnë siç duhet këtë njohuri pavarësisht aftësive të mira gjuhësore, dhe kjo mund të çojë në gabime në matje, në testimet GJQS. Dagllas sugjeron një vazhdimësi specificiteti bazuar në nevojën për njohuri të formimit, e domosdoshme për të kryer detyrën, dhe ngushtësinë e interpretimeve që mund të dalin nga interpretimet e testeve. 188 Përgjithësimi i interpretimeve për performancën vështirësohet kur testi pozicionohet bindshëm në anën specifike të boshtit të specificitetit. Kjo situatë bëhet problematike në disa kontekste. Shembulli tipik që sjellin disa autorë për ta ilustruar këtë vështirësi është ai i testit për Kontrolluesit e Trafikut Ajror (KTA-Air Traffic Controllers-ATC). 185 Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Samuel Messick, cituar nga Dan Douglas, 2005, fq Alan Davies, cituar nga Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2004,, Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq

73 Për të hartuar një test të tillë, studiuesve iu është dashur të incizojnë orë të tëra material autentik; më pas ata analizuan të gjithë të dhënat gjuhësore për të mundësuar modele të gjuhës që do të shërbenin si detyrat kryesore për t u futur në test, me qëllim që të realizohet një lidhje midis detyrave të jetës reale dhe objektivave të testit 189. Sidoqoftë, ky proces shfaq edhe një sërë problematikash; për shkak se materialet autentike janë fjali të veçuara nga vetë natyra e gjuhës së komunikimit në kontekstin e KTA nxjerrja e karakteristikave të ligjërimit është e vështirë. Si rrjedhim, përgjithësimi dhe përfaqësimi i të gjithë modeleve të gjuhës specifike, në rastin më të mirë është i paplotë. Në vlerësimin e performancës bazuar në detyra duhet të kemi parasysh dy aspektet e njohurisë dhe aftësisë për përdorim. Sipas Skehan 190, baza për modelet që do të përdoren në test nuk do të jenë vetëm modele të aftësisë, por do të ofrojnë një kuadër më të plotë për përgjithësime të performancës, si dhe hedhin baza të forta për vlefshmërinë e konstruktit, çështje aq shumë e diskutuar dhe debatuar në fushën e testimit GJQS. Nëse hulumtojmë literaturën e fushës së testimit të gjuhës në përgjithësi, një pjesë e mirë e saj merret me vlefshmërinë e testeve bazuar në detyra. Mesik 191 shpreh shqetësimin për cilësimin e vlerësimit të bazuar në detyra si njohuri. Ai bën dallimin midis vlerësimit të performancës në lidhje me detyrën (realizimin e sjelljeve sipas detyrave) dhe në lidhje me konstruktin (pasqyrimin e kompetencave dhe aftësive të përvijuara në performancë). Më tej, Mesik shprehet se në vlerësimin e performancës së kompetencave, ku performanca është mjeti, jo objektivi, ne nuk mund të mbyllim sytë para imitueshmërisë dhe përgjithësueshmërisë, për shkak se ato vendosin kufijtë për shpjegimin e rezultateve dhe për qëndrueshmërinë e këtij shpjegimi. Pra, sipas këtij autori, vlerësimi i performancës duhet të drejtohet nga njohuritë dhe aftësitë përkatëse të konstruktit gjuhësor dhe jo nga plotësimi i detyrave. Një nga përkufizimet e aftësisë lidhet me një lloj të përgjithshëm njohurish ose kompetence në përdorimin e gjuhës pavarësisht se si, ku dhe në ç rrethana kërkohet ky përdorim 192. Aftësia shihet si shumëfaqëshe dhe modelet e fundit të propozuara specifikojnë natyrën e elementëve përbërës dhe lidhjen mes njëri-tjetrit. Dejvis përmend edhe mbivendosjen e konceptit të aftësisë gjuhësore dhe kompetencës komunikative 193. Pra aftësia konceptohet si konstrukt i përgjithësuar që tejçon kontekstin, detyrat dhe ngjarjet, ndërsa testet e aftësisë përpiqen të modelojnë kompetencën nëpërmjet sjelljeve që përgjithësojnë fushat e interesit 194. Qëllimi kryesor pse kompetenca komunikative u bë qendra e diskutimeve të gjuhëtarëve ishte se ajo, më shumë se kurrë u pa si mundësia për të lidhur përshkrimin gjuhësor me realitetin dhe për të kuptuar më mirë se çfarë bëjnë njerëzit me aftësinë gjuhësore abstrakte për ta sjellë në përdorim konkret. Nëse skemat e propozuara nuk 189 Teasdale, cituar nga Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2004, fq Skehan cituar nga Julie Dubeau, fq Samuel Messick, cituar nga Julie Dubeau, fq. 55, Alan Davies et al., cituar nga Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University, fq Davies et al., cituar nga Julie Dubeau, fq 153, 194 Julie Dubeau, fq

74 gjejnë dot urat lidhëse mes kompetencës së brendshme dhe performancës aktuale, atëherë nuk kemi bërë asgjë nga ato që synonim kur u hodhën këto skema. Një rast tjetër i përdorimit të përfundimeve është kur ne duam të veçojmë njohuritë gjuhësore nga njohuritë e mëparshme, ku do të ishte më e dobishme kur, për shembull, të testuarit të ishin duke u trajnuar në fushën me qëllim specifik dhe ne do të donim të dinim nëse performanca e ulët e tyre të testimit ka ardhur si rezultat i probleme me gjuhën apo nga mungesa e njohurive të mëparshme, në mënyrë që të mund të ofronim ndihmë për të përmirësuar boshllëqet. Për shkak të kompleksitetit dhe shumëllojshmërisë së detyrave në jetën reale, Mesik dhe Bakman 195 bien dakord se dëshmitë për përshtatshmëri të përmbajtjes dhe për përfaqësim të plotë, të nevojshme për mbështetjen e rezultateve të testit, janë shumë të vështira për t u gjetur në formë të plotë. Dy aspektet e mësipërme, pra nxjerrja e përfundimeve dhe ndikimi i njohurisë së formimit specifik, janë thelbësore për analizën e situatës së përdorimit të gjuhës së synuar (atë që Dagllas e quan Target Language Use(TLU) situation), e cila, nga ana e vet, na ndihmon të përcaktojmë saktësisht tiparet e testeve AQS dhe elementët e tyre përbërës. Në vlerësimin e AQS përmbajtja e testeve dhe metodat e përzgjedhura rrjedhin nga analiza e situatës së përdorimit të gjuhës së synuar. Dagllas 196 shprehet se edhe kriteret e vlerësimit duhet të rrjedhin po ashtu nga kjo analizë. Ai thekson se në traditën e testimit të gjuhës për qëllime të përgjithshme, përmbajtja e testit rrjedh nga teoria e aftësisë gjuhësore, përftimit të kësaj njohurie, ose një program kursi bazuar në këto teori. Po kështu, edhe metodat e testimit në testin AQS rrjedhin nga teoritë psikometrike që përpiqen të masin konstruktet konjitive siç është aftësia gjuhësore komunikative. Kjo, për Dagllas vjen si rrjedhim i faktit që situatat e përdorimit të përgjithshëm të gjuhës janë kaq të gjera e të panjohura, saqë është e pamundur specifikimi i tyre. Sikurse e ka cilësuar Uidouson 197, qëllimi i mësimdhënies së anglishtes së përgjithshme është të ndihmojë studentët të zhvillojnë aftësinë komunikative për situatat që do të përdoret gjuha pas përfundimit të kursit. Pra, testet e gjuhës së përgjithshme e masin aftësinë komunikative pa ndonjë referim thelbësor ndaj situatave të përdorimit të gjuhës. Dagllas shpjegon se së pari është e nevojshme të përcaktojmë situatën e përdorimit të gjuhës së synuar ( TLU- Target Language Use) dhe karakteristikat e kontekstit dhe detyrave të saj dhe më pas të specifikojmë se si arrihet kjo në test dhe se si realizohen detyrat nga studentët, realizim i cili do të interpretohet si dëshmi e zotërimit të aftësisë gjuhësore 198. Përfundimi është që të gjitha detyrat e testeve GJQS duhet të jenë të bazuara në këtë analizë dhe të reflektojnë rigorozisht rrethanat autentike për përdorimin e gjuhës. Përveç përparësive të padiskutueshme, kjo metodë ka edhe pengesat e veta, sidomos kur flasim për analizim të kontekstit në rrethanat e çështjeve 195 Bachman, cituar nga Julie Dubeau, fq. 57, 196 Dan Douglas, LSP assessment criteria: where do they come from?, Language Testing, Arnold Publishing, 2001, fq Widdowson, cituar nga Dan Douglas, LSP assessment criteria: where do they come from?, Language Testing, Arnold Publishing, 2001, fq Dan Douglas, Assessing Languages for Specific Purposes, Cambridge University Press, 2000, fq

75 të sigurisë së materialeve, individëve dhe informacioneve në mjedisin ushtarak, në të cilin shpesh qarkullon informacion dhe detyra që klasifikohen me akses të kufizuar dhe sekret. Ndërsa të tjerë mjedise, siç janë universitetet, kolegjet etj., e kanë më të lehtë analizimin e situatës së përdorimit. Edhe pse shumë teoricienë mendojnë se analiza e përdorimit të gjuhës së synuar është thelbësore për mirë-funksionimin e testeve GJQS, kjo gjë nuk është reflektuar sa ç duhet në kontekstin e ndërveprueshmërisë gjuhësore të NATO-s 199. Situatat e përdorimit të gjuhës të përkthyera në detyra ushtarake janë të shumëllojshme dhe si rrjedhim është e pamundur të reflektohen të gjitha në detyra testi. Analizimi rigoroz i nevojave për llojin e gjuhës të nevojshme për të kryer detyrat ushtarake është një punë voluminoze dhe në dijeninë tonë ende nuk është ndërmarrë nga dikush. Për këtë arsye, shumë vende anëtare kanë përshtatur një përqasje që kombinon materiale gjuhësore të përgjithshme me disa materiale ushtarake duke i dhënë kështu procesit mësimor një shije ushtarake, qasje kjo që është përshtatur edhe për testin STANAG Edhe pse janë bërë përpjekje shumë domethënëse për t i sjellë të gjitha vendet anëtare drejt standardizimit të të gjitha procedurave dhe mënyrave të ndërveprimit, ende nuk ka një studim të bashkërenduar lidhur me ndikimin që ka shumë ose pak shije ushtarake. Specifikimet e testit duhet të jenë të bazuara mbi analizimin e nevojave dhe përcaktimin e detyrave, sepse vlerësimi për studentët do të bazohet pikërisht tek këto specifikime. Gjithashtu, nuk duhet të harrojmë se njohuria formimit të përgjithshëm nuk duhet të jetë në fokusin e vlerësimit dhe se ajo duhet të jetë qartësisht e ndarë nga vlerësimi i përdorimit të gjuhës. Prandaj del si domosdoshmëri të kuptojmë qartë çfarë do të thotë aftësia e gjuhës për qëllime specifike. Dagllas e përkufizon kështu: Aftësia e gjuhës për qëllime specifike vjen nga ndërveprimi midis njohurisë së formimit për qëllime specifike dhe aftësisë gjuhësore me anë të kompetencës strategjike që vihet në përdorim nga inputi i qëllimit specifik në formën e karakteristikave të metodës së testit 200. Në modelin e Bakman dhe Palmer 201 janë përfshirë elementët e aftësisë komunikative, njohurisë gjuhësore dhe kompetencës strategjike, të cilët janë thelbësorë në kontekstin e GJQS. Dagllas thekson rëndësinë e kompetencës strategjike si ndërmjetëse mes tipareve të brendshme të njohurisë së formimit dhe kontekstit të jashtëm dhe si kontrolluese e ndërveprimit mes tyre 202. Me anë të këtyre elementëve mund të bëhen përgjithësime për situatën aktuale të përdorimit të gjuhës së synuar. Dybo 203 shprehet se nuk duhet harruar fakti që të përgjithësueshme janë vetëm ato detyra të përcaktuara dhe njohuria e gjuhës specifike. Njohuritë gjuhësore në një fushë ligjërimore nuk mund të transferohen në një tjetër. 199 Rita Green and Diane Wall, Language testing in the Military: problems, politics and progress Sage publications, nxjerrë nga fq Dan Douglas, Assessing Languages for Specific Purposes, Cambridge University Press, 2000, fq Lyle Bachman and Adrian Palmer, Language testing in practice, Oxford University Press, 1996, fq Dan Douglas, Assessing Languages for Specific Purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2004, fq

76 Ndikimi i temës së detyrave të testit në performancën e studentëve është një tjetër çështje e rëndësishme në kontekstin e testimit GJQS. Shumë studiues janë marrë me analizimin e rezultateve të studentëve bazuar në familjaritetin me temat. Në studimin e tyre, Dagllas dhe Selinker 204 kanë vëzhguar ndikimin e temës në rezultatet e testimit të aftësisë së leximit. Ata zbuluan se familjariteti me përmbajtjen ndikonte në performancë, dhe si rrjedhim edhe në komunikim. Ata arritën në përfundimin se përgjithësimet nga një fushë ligjërimore në një tjetër nuk janë të justifikuara në kontekstin e testimeve të gjuhës. Meqë ne jemi të interesuar në njohuritë e formimit për qëllime specifike të lidhura me kontekstet akademike, profesionale, duhet të kuptojmë kushtet në të cilat njohuritë e formimit për qëllime specifike dhe njohuritë gjuhësore ndërveprojnë. Aftësitë gjuhësore për qëllime specifike angazhohen kur përmbajtja e testit dhe detyrat janë të specifikuara mjaftueshëm dhe kur nivelet e njohurive gjuhësore të subjekteve janë mjaft të larta për t'u mundësuar atyre të përdorin informacionin e situatës. Një problem për testuesit e gjuhës për qëllime specifike është të kuptuarit e kushteve që ndikojnë në performancën e testit. Derisa karakteristika të tilla të jenë kuptuar dhe interpretuar e kontrolluar, zhvillimi i vërtetë i testit GJQS, autenticiteti në performancën e testit dhe interpretimi i vlefshëm i rezultateve të testit do të kthehen në objektiva të paqarta Disa studime mbi ndikimin e njohurisë së formimit specifik Shumë studiues janë marrë prej kohësh me ndikimin e njohurive të formimit specifik në performancën e testeve AQS dhe kanë arritur një sërë përfundimesh, të cilat janë shumë të vlefshme për këtë punim Studimi i Karolin Klapam Në një studim të plotë për ndërveprimin mes njohurive të formimit specifike dhe aftësive gjuhësore, Klapam 206 ka analizuar testet e leximit të IELTS për të parë më mirë kontributin e vërtetë të njohurisë së formimit dhe njohurisë gjuhësore në rezultatet e testimit. Punimi i saj përqendrohet në aftësinë e leximit dhe synon të vërtetojë efektin e njohurisë së formimit dhe gjithashtu, të provojë nëse testimi AQS është i mundshëm dhe i përshtatshëm për të vlerësuar aftësinë e testimit. Për këtë studim, ajo përzgjodhi studentë nga tre fusha të gjera studimi: biznesi, shkenca shoqërore, dhe teknologjia. Një tjetër cilësi që autorja e studimit mori në vëzhgim ishte edhe niveli gjuhësor i studentëve. Në analizën e studimit të saj, ajo arriti në një sërë përfundimesh të rëndësishme për testimin AQS. Sipas saj, ndikimi i përdorimit të njohurive specifike është i pranishëm edhe pse jo i qëndrueshëm kur studentët arrijnë afër nivelit të përparuar. Nga ana tjetër, studentët duhet që të kenë njohuri të mjaftueshme gjuhësore që të mund të përdorin njohuritë e tyre specifike. Në nivelet e ulëta të njohurisë gjuhësore, studentët përqendrohen aq shumë në aftësitë nga poshtë lart (bottom-up), saqë nuk mund të 204 D. Douglas, and L. Selinker, Analysing Oral Proficiency Test Performance in General and Specific Purpose Contexts. Systems, 20(3), (1992). Fq, Dan Douglas, fq Caroline Clapham, The Effect of Language Proficiency and Background Knowledge on EAP Students Reading Comprehension; Validation in Language Assessment ed. A. J. Kunnan, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, 1998, fq

77 përdorin aftësitë nga lart poshtë (top-down). Teksa njohuritë e tyre gjuhësore përmirësohen, futet në përdorim edhe njohuria specifike, siç është propozuar nga një sërë autorësh, si Alderson, Klark, Laufer dhe Sim 207 si dhe teoria e kufirit e propozuar nga Rixhuei 208, e cila do të shpjegohet më tej në punim. Edhe pse në studimet më të hershme ka pasur mospërputhje mendimi lidhur me rëndësinë përkatëse të këtyre variableve, sot gjuhëtarët pranojnë ndikimin e njohurisë së formimit specifik mbi të kuptuarit e gjuhës në përgjithësi. Sidoqoftë, Klapam 209 pranon se kjo rëndësi varet nga specificiteti i testeve. Kur rezultatet e studentëve krahasoheshin bazuar në testet me tekste më specifike të një fushe, njohuria e formimit ka ndikim më të madh sesa kur testet janë më të përgjithshme. Siç dihet, nëse një tekst është tepër specifik dhe bazohet në koncepte komplekse të njohura vetëm një numër të kufizuar specialistësh, njohuria gjuhësore nuk është më e mjaftueshme për ta çkoduar atë. Teoria e kufirit të njohurive duket se mbështetet edhe nga ky studim. Fusha përkatëse profesionale nuk ka ndikim në performancën e studentëve me njohuri të pakta gjuhësore; po kështu, edhe kur njohuritë e tyre gradualisht rriten, sërish duket se nuk ka ndikim. Ndikimi fillon kur rezultati i tyre në testin gramatikor është më i lartë se 60 përqind. Kjo do të thotë se studentët e nivelit të ulët gjuhësor nuk kanë kapacitet gjuhësor të venë në përdorim njohurinë e formimit specifik. Edhe mbi kufirin e sipërm të njohurive gjuhësore, studentët kanë aq njohuri sa të kompensojnë mangësitë e formimit për një fushë specifike, sepse vënë në përdorim të gjithë diapazonin e njohurive të tyre gjuhësore. Çështja e specificitetit të teksteve kthehet në diskutim për vlefshmërinë e përmbajtjes për modulet e testit IELTS. Së pari, studentët arritën rezultate shumë më të larta në nën-testet e leximit në fushën e tyre specifike sesa në nën-testet me tekste jashtë kësaj fushe. Megjithatë, kur testet përfshinin pjesë leximi me shkallë specificiteti të ndryshme, ndryshimet në rezultate nuk ishin domethënëse dhe ajo që me të vërtetë kishte rëndësi në performancën e të testuarve ishte aftësia e tyre gjuhësore dhe jo njohuritë e formimit të qëllimeve specifike. Por, kur pjesët më pak specifike hiqeshin nga testi, performanca e subjekteve që testoheshin rritej. Pra duket se ndërkohë që modulet e testit bëheshin më specifike sipas fushës përkatëse të njohurive, njohuritë e formimit kishin një efekt proporcionalisht më të fortë në rezultatet e testimeve. Kjo sugjeron se, në qoftë se pjesët e leximit do të ishin mjaftueshëm specifike, studentët dilnin më mirë në testet në e fushën e tyre të ekspertizës. Një tjetër përfundim i rëndësishëm i Klapam ka të bëjë me përvojën në punë dhe kohëzgjatjen e angazhimit në profesion. Kështu, studentët pasuniversitarë të popullatës së testimit përdorën më me efikasitet njohuritë e tyre të formimit për të rritur performancën e tyre. Ky rezultat tregon se përvoja luan një rol të rëndësishëm në rezultatet e testimeve AQS. 207 Caroline Clapham, The Effect of Language Proficiency and Background Knowledge on EAP Students Reading Comprehension; Validation in Language Assessment ed. A. J. Kunnan, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, 1998, fq Tony Ridgway, Thresholds of the Background Knowledge Effect in Foreign Language Reading, Reading in a Foreign Language, nxjerrë nga dt Caroline Clapham, fq

78 Hulumtimet e mëtejshme për këtë çështje janë të nevojshme para se të kuptojmë qartë marrëdhëniet mes njohurive të gjuhës dhe njohurive të formimit për qëllime specifike, por studimi i Klapam sugjeron se, së paku për nivelin e nxënësve mesatarë, njohuritë e formimit ndikonin pozitivisht në performancën e testit të leximit çka i shtohet argumenteve në favor të përdorimit të testeve GJQS përkundër atyre të përgjithshme. Por nga ana tjetër ky argument të çon të mendosh se, nëse njohuritë gjuhësore të përgjithshme do të ishin mjaftueshëm të mëdha, atëherë testet për qëllime specifike nuk kanë pse të hartohen përderisa njohuritë gjuhësore do të kompensonin mangësitë në njohuritë e formimit. Sidoqoftë, ka gjasa që tekstet shumë specifike do të kishin një efekt domethënës nga njohuritë e formimit edhe tek të testuarit me njohuritë më të larta gjuhësore. Rrjedhimisht, çështja më me rëndësi që shtrohet në këtë kontekst është: çfarë i jep një testi specificitet shumë të lartë? Cilët janë faktorët që ndikojnë në të? Klapam zbuloi se sasia e fjalorit specifik për një fushë nuk ndikon në shkallën e specificitetit aq sa nëse fjalori shpjegohej apo jo. Ajo gjithashtu zbuloi se burimi i tekstit nuk luante ndonjë rol të madh sa funksionet e seksioneve të ndryshme të një pasazhi. Po kështu specificiteti i një teksti varej nga fakti se sa mirë dhe thellë duhej të kuptonte i testuari tekstin e fushës specifike dhe konceptet shkencore specifike. Pra mund të thuhet se sasia e informacionit të trupëzuar në një tekst ndikon fushën e specificitetit. Qartësisht një problem i pret testuesit e GJQS: tekstet variojnë së tepërmi në shkallën e specificitetit, por këtë jo gjithmonë e kanë parasysh testuesit. Prandaj këta të fundit duhet të angazhojnë teknicienë e specialistë nga fusha për qëllime specifike në fjalë në mënyrë që të bashkëpunojnë me grupin e testimit në përzgjedhjen e materialeve dhe teksteve të përshtatshme Studimi i Rixhuei Studimi i Toni Rixhuei 210 fokusohet tek krahasimi i ndikimit të njohurisë së formimit të përgjithshëm për të testuarit midis nivelit të ulët dhe atij të lartë. Njohuria e formimit të përgjithshëm është njohuria e fushës përkatëse profesionale të teksteve që janë përdorur për studimin e këtij autori. Rixhuei përmendi studimin e Kerol, e cila ka studiuar tre përbërës të njohurisë së formimit të përgjithshëm: njohuri paraprake e përmbajtjes së tekstit; njohuri paraprake për temën që do të trajtohet në tekst; si dhe njohuri për fjalorin specifik të tekstit. Ajo zbuloi se për studentët mbi-mesatarë dhe të përparuar të dhënat e kontekstit nuk kishin ndikim dhe komentoi se lexuesit e gjuhës së huaj nuk shfaqin ndikim të njohurisë së formimit në performancën e tyre gjatë leximit. Rixhuei përmend një sërë autorësh, studimet e të cilëve kanë arritur në përfundimin se studentët kanë performancë më të mirë nëse kanë informacion paraprak, nëse kanë njohuri të mira të formimit, si dhe nëse kanë më shumë interes lidhur me temat për të cilat studiojnë. Ndërsa të tjerë autorë nuk kanë ardhur në përfundime të qarta lidhur me këtë ndikim. Për shembull, Rixhuei përmend Uidouson, i cili nga ana e vet, përmend një numër të konsiderueshëm rastesh kur specialistë të fushës nuk hasin fare vështirësi në leximin e 210 Tony Ridgway, Thresholds of the Background Knowledge Effect in Foreign Language Reading, Reading in a Foreign Language, nxjerrë nga dt

79 një teksti të fushës së vet krahasuar me folësit amtarë, të cilët tregojnë se e kanë të vështirë ta kuptojnë. Nga ana tjetër, nëse tekstet përmbajnë fjalor joteknik por që përdoren me qëllime teknike, studentët mesatarë e kanë më të vështirë ta përthithin. Sipas Rixhuei, Alderson spekulon lidhur me një tavan gjuhësor, ose prag gjuhësor. Pasi kalojnë këtë prag, vështirësitë për lexuesit e gjuhës së huaj vështirësitë pakësohen. Megjithatë, kjo hipotezë tregon se mbi këtë tavan, në fakt njohuria e formimit nuk ka më ndikim, sepse njohuritë gjuhësore e lejojnë studentin të kuptojë materiale të shkruara përtej fushës së vet profesionale, çka është vërtetuar deri diku edhe nga studimi i sipërpërmendur i Klapam. Hipoteza e pragut për nivelin e ulët të njohurive duket se konfirmohet nga Rixhuei, i cili merr në studim tekste nga fusha e Biznesit dhe nga ajo e Ndërtimit Mjedisor. Sipas tij, për fushën e biznesit, e cila është e njohur më gjerësisht me terminologjinë e saj duket se ky prag i poshtëm është i konfirmuar. Ndërsa për fushën e Ndërtimit Mjedisor, terminologjia e së cilës është disi më e paqartë dhe e vështirë, përfundimet lidhur me ndikimin e njohurisë së formimit të përgjithshëm nuk janë uniforme dhe krejtësisht të qarta. Gjithashtu, edhe termat tipikë të teksteve të Ndërtimit Mjedisor janë me origjinë anglo-saksone dhe si rrjedhim më pak të njohura, krahasuar me termat e Ekonomisë dhe Sociologjisë që kanë origjinë latine. Por, nga ky studim, Rixhuei nxjerr një element që ka ndikim të madh në përfundimet e tij, kufirin ndarës të nivelit të studentëve, i cili duket se nuk ishte marrë në konsideratë nga studimi i Perez dhe Shoham 211, prandaj edhe për ta, ndikimi i njohurisë së formimit nuk del i qartë, sipas Rixhuei 212. Në punimin e tyre, ata shprehen se: përgjigjja për pyetjen a do të dalin më mirë studentët në një test leximi përmbajtja e të cilit është nga fusha e tyre e studimit, sesa në një test me përmbajtje jashtë fushës së tyre nuk është shumë e qartë dhe përfundimtare. Por kjo vjen si rezultat i mospërzgjedhjes së studentëve me anë të një testi të kufirit ndarës për nivelin e tyre. Për Rixhuei, ndikimi i njohurive të formimit është gjithmonë aty, por jo gjithmonë mund të kuptohet. Mesa duket, studenti duhet të ketë një nivel të caktuar njohurish që ky efekt të jetë i perceptueshëm. Gjithashtu është e qartë se, për deshifrimin e tekstit duhet që studenti ta kuptojë atë në përgjithësi që më pas të mund të fusë në punë njohurinë e formimit. Sidoqoftë, ky ndikim mund të përdoret që studentët të përfitojnë nga pikëpamja gjuhësore, duke ndihmuar procesin mësimor si element motivues që nxit interesin e studentëve. Por për autorin, përzgjedhja e teksteve sipas vështirësisë dhe përkimit të tyre me nivelin e studentëve është thelbësore. Si përfundim, edhe për këtë autor ndikimi i njohurisë së formimit nuk është plotësisht i konfirmuar për dy testet që ai administroi dhe analizoi Studimi i Peretz dhe Shoham Peretz dhe Shoham 213 justifikojnë ndërmarrjen e studimit të tyre bazuar në prirjet e fundit të kontekstit të mësimdhënies së Anglishtes si Gjuhë e Huaj për të përshtatur 211 Arna S. Peretz and Miriam Shoham Testing Reading Comprehension in LSP: Does Topic Familiarity affect assessed difficulty and actual performance? Reading in a Foreign Language, 7(1), 1990 fq Tony Ridgway, Thresholds of the Background Knowledge Effect in Foreign Language Reading, Reading in a Foreign Language, nxjerrë nga dt Arna S. Peretz and Miriam Shoham, fq

80 dhe sjellë më afër interesit të studentëve për të lexuar dhe mësuar në gjuhë të huaj rreth temave të specialitetit të tyre. Ato marrin në vëzhgim një sërë çështjesh të cilat kanë të bëjnë pikërisht me interesin dhe pëlqimin dhe ndikimi i këtyre faktorëve së pari në perceptimin që kanë studentët lidhur me vështirësinë e teksteve dhe së dyti me rezultatet aktuale të performancës së tyre në to. Këto autore përmendin edhe të tjerë studiues që janë marrë me çështjen në fjalë: ato përmendin Nelson, i cili nuk gjeti përputhshmëri domethënëse midis performancës së studentëve dhe pëlqimit të teksteve të leximit nga ana e tyre; një tjetër studiues që përmendet është Uilliams rezultatet e të cilit tregojnë se, ndonëse materialet që zgjonin interes të lartë lehtësonin kuptueshmërinë, tekstet që nuk lexoheshin me interes kuptoheshin pak a shumë njëlloj; po kështu edhe Rejnolds, Lipson, Kerol dhe Ejsterhold, etj. kanë arritur në përfundimin se njohuritë e pjesshme të formimit ndikojnë në kuptueshmëri nëse informacioni që jepet nga teksti shpreh të kundërtën e këtyre njohurive të pjesshme. Studimi i autoreve Peretz dhe Shoham, bazuar në rezultatet e testimit të 177 studentëve të Universitetit Ben Gurion nga Fakulteti i Shkencës dhe Teknologjisë dhe nga Fakulteti i Shkencave Sociale dhe Humane, shtron dy pyetje lidhur me ato që u thanë më sipër: a janë më të larta rezultatet e studentëve nëse ata testohen për një tekst në gjuhë të huaj që i përket fushës së tyre të studimit dhe ekspertizës; si dhe a do i cilësojnë studentët tekstet jashtë fushës së tyre si më të vështira. Për këto çështje ato shprehen se përfundimet për pyetjen e parë, pra nëse ndikon njohuria për fushën ne leximin në gjuhë të huaj, janë të paqarta, sepse në bazë të rezultateve, studentët e Fakultetit të Shkencës dhe Teknologjisë dolën më mirë në të dyja testet. Autoret pretendojnë se, edhe pse nuk është bërë testi i kufirit ndarës për nivelin e njohurive gjuhësore, studentët vijnë nga i njëjti kontekst i sistemit shkollor parauniversitar, pra supozohet se niveli i tyre i njohurive gjuhësore është i parashikuar. Ndërsa për pyetjen e dytë, reagimi i studentëve për temat e leximit jashtë fushës së tyre ishte se ata besonin se këto të fundit ishin më të vështira, edhe pse në realitet, për studentët e Fakultetit të Shkencës dhe Teknologjisë, rezultatet treguan të kundërtën. Në përfundim të analizës së tyre, autoret shprehen se gjetjet e tyre kanë ndikim praktik në realitetin e testimeve, veçanërisht atyre përfundimtare në institucionet akademike. Sipas tyre, krijimi i testeve të diferencuara të leximit nuk është i justifikuar për nga koha dhe angazhimi për aq kohë sa efekti i njohurisë së formimit nuk është i konfirmuar tërësisht. Pra, mund të thuhet se këto studime kanë arritur në një sërë përfundimesh: Së pari, nëse natyra e inputit në një test është mjaftueshëm specifike në një fushë, të testuarit dalin më mirë në teste mbi njohuritë e fushës së tyre. Së dyti, gjasat janë që nëse rritet specificiteti i fushës, njohuritë e formimit të kenë një efekt më të madh në rezultatet e testit. Thënë ndryshe, kur përmbajtja e testit specifikohet së tepërmi në një fushë, dhe bazohet në koncepte komplekse, të njohura vetëm për një grup të kufizuar përdoruesish gjuhe, njohuria e mirë gjuhësore, e vetme, nuk e ndihmon të testuarin për të pasur një performancë efikase. Së treti, ekziston një marrëdhënie jo-lineare midis specificitetit të inputit dhe aftësive gjuhësore komunikative të të testuarit. Pra, ka një kufi ndarës poshtë të cilit të testuarit 61

81 nuk mund të përdorin njohuritë e formimit për t i ndihmuar, si dhe një kufi tjetër i aftësive më të mëdha mbi të cilin, mangësitë në njohuritë e formimit kompensohen nga përdorimi më i plotë i aftësive të tyre gjuhësore. Përfundimet për komponentët e dyfishtë të aftësive gjuhësore për qëllime specifike do të ishte më e dobishme në situata ku ne mund të marrim si të mirëqenë njohurinë e mëparshme të të testuarve, si në rastin e mjekëve të kualifikuar të cilët dëshirojnë të demonstrojnë aftësinë e tyre për gjuhën me qëllim licencimin Komponentët e aftësisë gjuhësore për qëllime specifike Diskutimi mbi marrëdhënien mes njohurive për qëllime specifike dhe performancës në një test është shumë i rëndësishëm për testet për qëllime specifike, sepse nëpërmjet përfundimeve të nxjerra nga studimet e mësipërme, bëhet më i qartë hartimi i këtyre testeve dhe sidomos është më e lehtë të përcaktohet konstrukti i gjuhës për qëllime specifike. Për të arritur deri tek testi përfundimtar, fillimisht duhet të analizohen dhe përkufizohen qartë komponentët e aftësisë gjuhësore për qëllime specifike që do të maten. Katër janë aspektet që duhet të merren në konsideratë sipas Dagllas 214, të cilat vijojnë të analizuara sipas tij: niveli i domosdoshëm i detajeve në përkufizim, trajtimi i katër aftësive, nëse duhet të përfshijmë kompetencën strategjike apo jo dhe nëse duhet të dallojmë midis njohurisë gjuhësore dhe njohurisë së formimit. Duhet pranuar se aftësia gjuhësore është më e pasur dhe më komplekse sesa mund të matet në testet tona. Ndërsa performanca komunikative kërkon në një masë të madhe njohuri gjuhësore, strategjike dhe të përmbajtjes, konteksti gjuhësor normalisht s mund të jetë kaq i gjerë. Pikërisht këtu qëndron dilema e testimit të GJQS: kalimi nga situata e përdorimit të gjuhës në detyrat e testimit: kufizimet e procesit të hartimit të testit, siç është koha, paratë, personeli etj., kanë ndikim të fuqishëm mbi matjen efektive të disa aspekteve të aftësive të gjuhës për qëllime specifike. 1. Niveli i detajeve. Ka situata ku do të mjaftonte një përkufizim i gjerë e më pak i detajuar i kontekstit; nëse qëllimi i testimit është të kualifikojë njerëzit në një stërvitje ushtarake ku primare nuk është gjuha teknike, por kompetenca komunikative në një rrafsh të gjerë, atëherë testimi reflekton një rreze të gjerë njohurish. Nga ana tjetër, nëse këta efektiva ushtarakë shkojnë në misione paqeruajtëse ku do të stërviten me forca të huaja, testi merr ngjyrim më teknik, e bëhet më i detajuar për shkak se kandidatët duhet të provojnë se mund të shkojnë përtej komunikimit bazë të përditshëm. 2. Kompetenca strategjike. Ajo shërben si ndërmjetës dhe interpretues midis kontekstit të situatës dhe gjuhës së brendshme e njohurive të formimit që nevojiten për t iu përgjigjur situatës komunikative. Përfshirja e saj në detyrat e testeve është thelbësore për testet e GJQS. Aftësia gjuhësore e qëllimeve specifike rezulton nga ndërveprimi midis njohurisë së formimit për qëllime specifike me anë të kompetencës strategjike në formën e karakteristikave të metodave të testit. Sikurse është përmendur më sipër, Dagllas e quan kompetencën strategjike si lidhjen midis të brendshmes dhe të jashtmes. Për testuesit e AQS është e rëndësishme të kuptojnë si e përpunojnë të testuarit informacionin që iu jep atyre kërkesa e ushtrimit 214 Dan Douglas, Assessing Language for Specific Purposes Cambridge University Press 2002, fq.52 62

82 të testimit dhe të dhënat brenda saj. Nëse testuesit nuk japin mjaftueshëm të dhëna për kandidatët e testuar, shumë pak informacion ngelet të marrin mbrapsh që mund ta interpretojnë si dëshmi të aftësisë gjuhësore për qëllime specifike. Në këtë mes, është e rëndësishme të marrim në vëzhgim proceset e përfshira në kompetencën strategjike. Siç është përmendur nga Dagllas 215, ajo luan rol ndërmjetësuesi midis njohurisë së brendshme gjuhësore dhe kontekstit të jashtëm. Përdoruesit e gjuhës, si në jetën reale edhe në klasë, interpretojnë kontekstin pak a shumë njëlloj: ata vlerësojnë karakteristikat e situatës, angazhojnë elementët e përshtatshëm të ligjërimit; vendosin qëllime për t u përgjigjur; hartojnë një plan për të arritur qëllimin, duke vendosur cilët elementë të futin në lojën e komunikimit, dhe në fund ata kontrollojnë zbatimin e planit duke përdorur njohurinë e kërkuar dhe duke e organizuar atë në një përgjigje koherente. Sigurisht, situata e testimit është e ndryshme nga ajo e jetës reale. Në testim, informacioni që jepet për të kuptuar kontekstin është shumë më i përmbledhur dhe më intensiv. Këtu lind edhe përgjegjësia e testuesve për të qenë sa më të saktë dhe për të dhënë informacion të mjaftueshëm për kontekstin, në mënyrë që të testuarit ta kuptojnë atë, dhe të futen ashtu siç duhet në kontekst. Pavarësisht këtij ndryshimi të fundit midis kontekstit të jetës reale dhe atij të testimit, siç u tha edhe më lart, qasja e të testuarve ndaj këtyre konteksteve është pak a shumë e njëjtë dhe ky vlen si argument në favor të testeve AQS. Çapell dhe Dagllas 216 cilësojnë dy tipe procesesh ose strategjish: strategjitë metakonjitive dhe strategjitë komunikative. Të parat orientojnë ndërveprimin e përdoruesit të gjuhës me kontekstin, ndërsa strategjitë komunikative vihen në punë nga ato metakonjitive për të marrë drejtimin kur tiparet e kontekstit identifikohen si komunikative, pra kur duhet të negociohet kuptimi ose kur krijohet ligjërimi. Autorët e përshkruajnë këtë proces si një sistem që funksionon në nivel hierarkik, ku proceset metakonjitive të nivelit më të lartë venë në punë proceset komunikative të nivelit më të ulët. Të dyja strategjitë kanë elementët e sipërpërmendur të vlerësimit, vendosjes së qëllimit, planifikimit dhe zbatimit, por ato ndryshojnë në natyrë: të parat janë më të përgjithshme ndërsa të dytat fokusohen tek përdorimi komunikues i gjuhës. Për Dagllas 217, testuesit e AQS duhet të jenë të interesuar së pari në strategjitë e komunikimit sepse ato e japin të parat produktin e drejtpërdrejtë në performancën e të testuarve. Sidoqoftë, për autorin, edhe pse situata e testimit ku vihen në punë vetëm strategjitë metakonjitive nuk është shumë e favorshme për testuesit e AQS, ajo duhet të analizohet. Ndërsa Bakman dhe Palmer 218 e përdorin termin strategji metakonjitive për të përshkruar elementët përbërës të kompetencës strategjike dhe sugjerojnë që këta elementë përfshihen në të gjithë aktivitetin konjitiv, jo thjesht tek përdorimi i gjuhës, Dagllas 219 bën dallimin e mësipërm sepse siç shprehet: kjo do të na lejojë të dallojmë 215 Dan Douglas, Assessing Languages for Specific Purposes,Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Dan Douglas, LSP assessment criteria: where do they come from?, Language Testing, Arnold Publishing, 2001, fq Dan Douglas fq Lyle Bachman. & A. S. Palmer Language Testing in Practice. Oxford: Oxford University Press,1996, fq Dan Douglas, Assessing Languages for Specific Purposes,Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq

83 midis detyrave të testit që janë komunikative dhe atyre që janë jo-komunikative, sikurse është edhe përdorimi i gjuhës. Duke bërë këtë dallim, e kemi më të lehtë të shpjegojmë që disa detyra testi janë komunikative dhe disa të tjera nuk janë të tilla, sepse nuk kërkojnë angazhimin e aftësisë gjuhësore të të testuarit në kuptimin klasik. Në këto lloj detyrash nuk kërkohet shprehia, interpretimi, ose negocimi i kuptimit në një ligjërim të mirëfilltë. Strategjitë metakonjitive janë përgjegjëse për performancën në situata që nuk kërkojnë gjuhë, p.sh. në kontekstin e një stërvitjeje ushtarake ndërkombëtare të përbashkët mes forcave aleate,ku gjuha e komunikimit është anglishtja, një toge të trupave të xhenios i jepet një mision: ndërtimi një ure të përkohshme për popullatën civile. Komandantit të togës i duhet të kalojë nëpër proceset e sipërpërmendura të analizës së kontekstit: së pari ai duhet të bëjë një vlerësim të përgjithshëm të kontekstit, pozicioni gjeografik, elementët natyrorë, pajisjet që ka në dispozicion në depo, çështje së sigurisë të trupave të vet etj. Më pas, i duhet të vendosë një qëllim, p.sh. ndërtimi i urës brenda një afati të përcaktuar. Hapi tjetër është plani i realizimit të detyrës, pra gjetja e pajisjeve dhe materialeve të nevojshme. Së fundi vjen ekzekutimi i planit, ku vihen në punë të gjitha të dhënat e materialet për të ndërtuar urën. Edhe pse këto strategji nuk janë fillimisht të lidhura me përdorimin e gjuhës, lidhja e tyre me njohurinë gjuhësore është e padiskutueshme. Në rastin e mësipërm, komandantit të togës i duhet të kuptojë misionin, etiketat e pajisjeve të ndryshme, matjet e bëra nga ekspertë të tjerë, etj. Këto lloj strategjish jo gjithmonë janë të lehta për t u bërë pjesë e vlerësimit. Nëse zgjedhja e alternativës së saktë në detyrën e një testi bazohet vetëm tek informacioni që jepet në tekst p.sh., atëherë nuk po testojmë aftësinë komunikative dhe aq më pak aftësinë gjuhësore për qëllime specifike. Sidoqoftë, nëse të testuarit i kërkohet të japë opinionin e tij profesional nëpërmjet shkrimit të një raporti për alternativën më të mirë, qëllimi ynë për ta bërë testin komunikues dhe bazuar në gjuhën për qëllime specifike është realizuar. Strategjitë komunikative përdoret kur kërkohet vënia në punë e njohurisë përkatëse në kohën e duhur dhe me marrëdhënien e duhur me burimet që kërkohen nga detyra e testit. Shpesh, këto strategji përkufizohen duke iu referuar problemeve në komunikim, zakonisht atyre që kanë të bëjnë me mangësitë në njohuri gjuhësore. Korder 220 e përkufizon strategjinë komunikative si një teknikë sistematike që vihet në veprim nga folësi sa herë që ai ose ajo has në vështirësi për t u shprehur. Me vështirësi nënkuptohet zotërimi jo i plotë i njohurive gjuhësore nga ana e folësit, kur i kërkohet të ndërveprojë në një situatë komunikimi. Por Bialstok 221, shprehet se në fakt, strategjitë e komunikimit vihen në zbatim edhe kur nuk ka ndonjë vështirësi të dukshme komunikimi. Prandaj ato nuk duhen parë si kontroll mbi situata në të cilat folësi ka vështirësi ose mangësi, por si pjesë thelbësore e përdorimit të përgjithshëm të gjuhës. Është thënë edhe më sipër se strategjitë e komunikimit nxiten nga elementët metakonjitivë kur përdoruesi i gjuhës e percepton situatën si komunikative. Më sipër 220 Korder cituar nga Dan Douglas, Assessing Languages for Specific Purposes,Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Bialystok, cituar nga Dan Douglas, Assessing Languages for Specific Purposes,Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq

84 pamë elementët përbërës të strategjisë metakonjitive vlerësimi, vendosja e qëllimit, planifikimi, zbatimi - dhe gjithashtu thamë se po këta elementë përfshihen edhe tek strategjitë e komunikimit. Më poshtë do të shohim se si futen në veprim këta elementë edhe nga strategjitë e komunikimit. Së pari, strategjitë e vlerësimit, analizojnë tipare të situatës komunikative për qëllime specifike dhe përpiqen të përdorin ligjërimin e duhur. Psh., në situatën e dhënies së komandave ushtarake për herë të parë në kompani, komandantit i duhet të bëjë një vlerësim metakonjitiv të rrethanave jo-gjuhësore dhe më pas të vendosë edhe se çfarë ligjërimi gjuhësor do të angazhojë, duke marrë parasysh moshën e ushtarakëve, gradat e funksionet. Nëse të gjithë oficerët e nënoficerët e kompanisë janë me gradë më të ulët, natyra e ligjërimit do të ndryshojë nga rasti kur, në po të njëjtën kompani të përfshiheshin edhe ushtarakë me gradë më të lartë. Edhe në situatën e testimit AQS ndodh i njëjti proces vlerësimi pavarësisht ndikimit të elementëve të testimit. Nuk duhet anashkaluar fakti që procesi i testimit në vetvete do të sjellë ndryshim në të katër elementët e strategjisë komunikative, sepse procesi i vlerësimit sipas Dagllas, është proces i vazhdueshëm. Së dyti, procesi i vendosjes së qëllimeve, përcakton situatën si komunikative. Në situata ku nuk ka testim, folësit e gjuhës kanë një sërë mundësish në vendosjen e qëllimit të komunikimit, si p.sh. të zgjedhin detyrën që do i përgjigjen të parës, çfarë rendi do ndjekë për të tjerat ose nëse do të angazhohet në situatën komunikative apo jo. Situata e testimit është më e ngushtë se kaq dhe nuk iu le hapësirë shumë të madhe zgjedhjeje të testuarve. Si rrjedhim, qëllimet që vendosen janë të kufizuara. Së treti, planifikimi gjuhësor është i lidhur ngushtësisht me procesin e vendosjes së objektivave. Planifikimi i strategjive përfshin vendimin se cilat aspekte të njohurisë specifike të formimit të përgjithshëm dhe të njohurisë gjuhësore duhet të vihen në punë për të përmbushur qëllimin. Në rastin e mësipërm të dhënies së detyrave trupave të vet nga ana e komandantit të kompanisë, pasi ka vlerësuar gjendjen e trupave dhe gradat e vartësve dhe pasi ka vendosur objektivat e komunikimit, ai bën planifikimin e mjeteve gjuhësore që do të verë në punë për të përmbushur detyrën e vet. Ai do të përzgjedhë tonin dhe regjistrin e duhur, format e mirësjelljes dhe kortezisë ushtarake dhe adresimin e saktë për secilin vartës. Plani i komunikimit mund të parashikojë gjithashtu edhe shanset që njohuria e formimit të përgjithshëm të mos i plotësojë nevojat gjuhësore për të realizuar qëllimin. Në këtë rast, planifikimi i komunikimit duhet të parashikojë edhe se si të kalojë këtë mangësi në njohuri me anë të anashkalimit, perifrazimit, përkthimit ose përdorimit të gjesteve. Së katërti, kontrolli mbi zbatimin gjuhësor, ka të bëjë me përfundimin e suksesshëm të detyrës së komunikimit: nxjerrja e njohurive gjuhësore dhe të formimit të përgjithshëm, të përshtatshme për ta realizuar këtë detyrë, organizimi i saj, dhe angazhimi për të përftuar ose prodhuar gjuhës në kontekstin komunikues, me anë të mekanizmave të duhur psikolinguistikë. Sidoqoftë, nëse këta mekanizma nuk përzgjidhen siç duhet, komunikimi mund të rezultojë i gabuar. P.sh. pavarësisht se tre hapat e mësipërm janë ndjekur më së miri, objektivi i komunikimit mbetet i pazbatuar nëse, duke dashur të vendosë autoritetin e vet në tejçimin e urdhrit, komandanti i kompanisë e shpreh atë me tonalitet zëri shumë më të ulët se ç është e pritshme për ushtarakët. 65

85 Përdoruesit e gjuhës përpiqen të vlerësojnë një kontekst jo shumë të njohur dhe të kuptojnë situatën e komunikimit duke bashkuar pjesët e interpretimit të tyre. Sidoqoftë, nuk ka garanci për një komunikim të suksesshëm, sepse në disa raste konteksti mund të interpretohet ndryshe nga bashkëbisedues të ndryshëm dhe në raste të tjera njëri prej bashkëfolësve ka mangësi gjuhësore të cilat nuk lejojnë realizimin me sukses të detyrave të komunikimit. Dagllas 222 ilustron dy rastet e fundit me dy shembuj: i pari është një dialog i pasuksesshëm midis një të testuari dhe intervistuesit, ku ky i fundit i bën një pyetje që keqinterpretohet nga i testuari dhe kjo çoi në keqkuptim; ndërsa rasti i dytë është ai ku i testuari e kupton shumë mirë kontekstin, por mangësitë e tij në njohuri gjuhësore nuk e lejojnë të zbatojë plotësisht planin e tij të komunikimit. 3. Katër aftësitë. Tradita e testimeve të gjuhës ka qenë kategorizimi i testeve dhe nëntesteve sipas katër aftësive gjuhësore të leximit, shkrimit, dëgjimit dhe të folurit. Në testet për qëllime specifike këto aftësi nuk do të merren si pjesë e aftësisë gjuhësore për qëllime specifike, por si mjeti me të cilin ajo aftësi realizohet në performancën e detyrave në situata aktuale të përdorimit të gjuhës Njohuria e formimit për qëllime specifike. Një aspekt tjetër i aftësisë gjuhësore për qëllime specifike është fakti që konstrukti përmban njohuri specifike. Thelbi i testeve GJQS është se ata kërkojnë që të testuarit të përfshihen në mënyrë autentike në detyra testimi të lidhura dukshëm dhe qartë me situatën e përdorimit të gjuhës së huaj, dhe për këtë arsye njohuria paraprake do të përdoret për interpretimin e situatës komunikative si dhe në formulimin e një përgjigjeje. Çështja këtu shtrohet: a duhet dalluar njohuria gjuhësore nga njohuria paraprake. Përgjigja është edhe po edhe jo. Në disa kontekste ku të testuarit dihet të kenë nivel të lartë ekspertize në fushën përkatëse specifike, siç janë aplikantët e studimeve doktorale, nuk është e nevojshme që këto dy njohuri të dallohen. Në të tjera kontekste, p.sh në rastin e të trajnuarve, e këshillueshme është të ndahen dy njohuritë si mënyra e përcaktimit të shkaqeve të një përformance të dobët në testin e gjuhës, në mënyrë që të ofrohet trajnim teknik Tiparet dalluese dhe elementët e kontekstit të testeve AQS Tiparet dalluese të testeve AQS Si rezultat i kërkimeve dhe diskutimeve shkencore, pesë tipare kryesore analizohen për testet komunikative të gjuhës për qëllime specifike: Së pari, testet AQS përfshijnë performancën. Kandidatët e testuar duhet të prodhojnë gjuhë. Në këtë rast, vëmendje më të madhe merr roli social i kandidatit në jetën reale dhe specifikimet e detajuara të këtij roli. Ky i fundit është i bazuar në ndërveprimin gojor, i cili përfshin jo vetëm modifikimin e shprehive dhe përmbajtjes së bisedës, por edhe një amalgamë aftësish marrëse e 222 Dan Douglas, Assessing Languages for Specific Purposes,Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq. 80, 223 Dan Douglas, Three problems in testing esp, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq.44 66

86 prodhuese. 224 Ky tipar i dallon testet komunikative nga tradita e testimit integrues/pragmatik. Teoria e kompetencës komunikative përfaqëson një zhvendosje thelbësore nga perspektiva psikologjike për gjuhën në atë sociologjike, me fokusin te funksionet e jashtme sociale të gjuhës. Një tjetër aspekt i performancës është edhe natyra e paparashikueshme e ndërveprimit gjuhësor. Sikurse është përmendur edhe më sipër, disa elementë të testeve komunikative kanë qenë në diskutim e përdorim edhe në shekujt e mëparshëm. Ajo që vjen si çështje e palëvruar më parë është vëzhgimi i sjelljeve që reflektojnë komunikimin në jetën reale dhe skema vlerësimi që do të tregonin realisht se sa i suksesshëm është kandidati i testuar në performancën e jetës reale. Për ta realizuar këtë duhet të analizohen elementët e ndërveprimit, paparashikueshmërisë dhe ndërthurjes së aftësive. Për të realizuar detyra të njëjta ose të ngjashme me ato të jetës reale u pa e nevojshme të analizohej përmbajtja e tyre dhe kriteret e testit, të cilat shihen si qasja fillestare ndaj vlefshmërisë së testeve të Anglishtes për Qëllime Akademike (AQA). Sidoqoftë, Fulçer 225 na kujton se testuesit e gjuhës nuk duan të bëjnë parashikime nga një detyrë testi vetëm për të njëjtën detyrë të jetës reale, por për një sërë të tillash të mundshme në një situatë dhe kontekst konkret. Pra, testet komunikative testojnë performanca model dhe për këtë arsye ajo shërben si mjeti me të cilin arrihet tek aftësitë e brendshme që hipotetikisht mundësojnë një sërë sjelljesh që testuesi përpiqet t i parashikojë. 226 Së dyti, testet AQS duhet të jenë autentike. Autenticiteti është një koncept i rëndësishëm në testimin e gjuhës për qëllime specifike, prandaj është e nevojshme të merren parasysh kuptimi i tij me saktësi. Kramsh 227 tregon se termi është përdorur për të bërë dallimin mes gjuhës shpesh artificiale të librave metodikë të gjuhës dhe testeve me përdorimin e saj jashtë kontekstit klasor; pra autenticiteti ka të bëjë me mënyrën si është përdorur gjuha në komunikimin e natyrshëm jo-pedagogjik, jo-testues. Në testet e hershme komunikative, autenticitet nënkuptonte përdorimin e materialeve që nuk ishin hartuar për folës gjuhe jo-amtare. Uidouson e përkufizon kështu termin: Autenticiteti nuk është cilësi që qëndron në njësitë e gjuhës, por iu dhurohet, duke qenë e krijuar nga reagimi i marrësit. Në këtë pikëpamje, autenticiteti është funksioni i ndërveprimit midis lexuesit/dëgjuesit dhe tekstit, që përfshin edhe qëllimin e shkruesit/folësit... Autenticiteti ka të bëjë me përgjigjen e duhur. 228 Për shembull: një ushtrim mbi udhëzimet për kryerjen e analizave kimike mund të jetë një shembull i përkryer i materialit autentik, por kur përdoret në një test me zgjedhje alternativash si një mjet për testimin e njohurive të fjalorit ose përdorimin e mënyrës urdhërore, atëherë ai tekst nuk po përdoret për qëllimin e synuar nga autori i 224 Keith Morrow, cituar nga Glenn Fulcher, The communicative legacy in language testing, Elsevier Science Ltd., 2000, fq Glenn Fulcher, The communicative legacy in language testing, Elsevier Science Ltd., 2000, fq Glenn Fulcher, fq Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Henry G. Widdowson, Explorations in Applied Linguistics, Oxford University Press, 1984, fq

87 manualit për laboratorin kimik, as se si do ta përdornin atë mbikëqyrësit e laboratorit. 229 Një koncept i rëndësishëm në formulimin e Uidousonit 230 është që autenticiteti është funksion i ndërveprimit midis përdoruesit të gjuhës dhe tekstit, dhe ky nocion është thelbësor për të karakterizuar autenticitetin në detyrat e testit. Bakman 231 propozon dy aspekte të autenticitetit: aspektin e situatës dhe të ndërveprimit. Aspekti i parë përfshin karakteristika autentike që rrjedhin nga një analizë e situatës së përdorimit të gjuhës së synuar, karakteristikat e të cilit më pas bëhen ato të metodës. Pra, autenticiteti i situatës mund të tregohet nëpërmjet shpjegimit qartë të marrëdhënies midis metodës së testit dhe situatës së përdorimit të gjuhës së synuar specifike. Ana tjetër, pra aspekti ndërveprues përfshin ndërveprimin e njohurisë për qëllime specifike të studentit dhe vetë detyrës së testit. Përqindja e angazhimit të të testuarit në detyrën e testit duke iu përgjigjur tipareve të situatës së synuar tregon autenticitetin ndërveprues. Këta dy aspekte të autenticitetit, shprehet Bakman duhet të jenë të pranishëm në testet e AQS. Është krejt e mundur, për shembull, që një detyrë testi mund të perceptohet nga të testuarit se nuk ka asgjë të përbashkët me fushën e tyre të studimit, por që mbetet mjaft interesante dhe angazhon aftësinë e tyre komunikative në mënyrë interaktive. Performanca e kandidatit të testuar në këtë rast duhet të merret si dëshmi e aftësisë komunikative të gjuhës, por jo në kontekstin e fushës së vet të studimit. Nga ana tjetër, një test mund të ketë përmbajtje kontekstuale të situatës së synuar specifike, por që nuk e angazhon kandidatin në përdorim komunikativ të kuptueshëm të gjuhës. Prandaj nuk duhet harruar që thjesht vetëm imitimi i situatës së synuar në test nuk jep garanci për përdorim komunikativ të gjuhës 232. Duhet theksuar se testuesit kanë perceptime të ndryshme për autenticitetin. Çapell 233 e ka cilësuar atë si koncept folklorik që përmbledh shkurtimisht të gjitha ato copëza realiteti që nuk i vëmë dot brenda një liste, por që janë thjeshtëzuar në modele testesh. Këto modele krijojnë bazat për kërkime empirike mbi konstruktet që do të jenë të vlefshme për punën e testuesve. Nuk duhet harruar që këto modele mbeten të tilla, pra thjesht perceptime të situatave të jetës reale dhe si të tilla janë konstrukte; si rrjedhim, çështja e vlefshmërisë së konstruktit mbetet ende e hapur. Ndërsa Alderson 234 shprehet se kërkesat për autenticitet paraqesin një situatë problematike, së pari sepse vetë mjedisi i testimit të gjuhës nuk është aspak i 229 Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq Widdowson, cituar nga Dan Douglas, Assessing Language for Specific Purposes, Cambridge University Press, 2002, fq Lyle Bachman cituar nga Dan Douglas, Three problems in testing esp, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq , Douglas and Selinker, cituar nga Dan Douglas, Three problems in testing esp, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq Chapelle, cituar nga Glenn Fulcher, The communicative legacy in language testing, Elsevier Science Ltd., 2000, fq J. Charles Alderson, Introduction, Issues in language testing, eds J. C.Alderson and A. Hughes, The British Council, 1981, fq. 8 68

88 ngjashëm me aspektet e zakonshme të jetës reale. Së dyti, ai e cilëson këtë një argument steril, sepse supozon se mjedisi i testimit dhe klasës nuk ka një set specifikimesh që e bëjnë vetë këtë ambient autentik. Në fakt, dialogje si: Çfarë është ky? Ky është një laps., për Alderson janë autentike për mësimdhënien dhe nëse nuk e pranojmë këtë, atëherë nuk kemi si të pranojmë as autenticitetin e vete testimit të gjuhës dhe testeve AQS. Gjatë testimit, kandidatëve iu kërkohet të imagjinojnë sikur janë duke vizituar një pacient në spital, duke kontrolluar trupat ushtarake në një mision, por në thelb, këto situata mbeten simulime të jetës reale. Që testimi AQS të bëhet komunikues, duhet të vlerësohet marrëdhënia mes kandidatit dhe detyrës, interpretimit të saj nga ana e kandidatit dhe mënyrës se si ai reagon dhe përgjigjet në këtë situatë konkrete dhe jo a është autentik teksti apo jo. Përkitja midis karakteristikave të detyrave të testit dhe detyrave në jetën reale do të ngushtojë hendekun mes vlefshmërisë dhe besueshmërisë dhe do ta sjellë më afër përgjithësimin. Së treti, Testet AQS vlerësohen sipas rezultateve të jetës reale. Kur kandidatëve iu kërkohet të kryejnë një detyrë, duhet të cilësohet qartësisht se çfarë po matin vlerësuesit. Skemat e vlerësimit duhet të krijojnë një kuadër të qartë vlerësimi. Në jo pak raste ka ndodhur që kandidatët performojnë akte komunikimi të suksesshme me shumë pak njohuri gjuhësore. Kjo mund të vijë si rezultat i parashikimit jo të saktë dhe përkatës të elementëve të gjuhës që do të merren në analizë dhe vlerësohen. Vetëm dekadën e shkuar është ngjallur interesi i testuesve dhe kërkuesve për të hartuar skema vlerësimi të vlefshme me elementë përbërës të aftësisë gjuhësore komunikative 235. Çështja e parë që ngre Daglas është ajo e përgjithësimit të jetës reale, të cilën ai e cilëson si thelbësore në testimin GJQS, për shkak se është praktikisht e pamundur të përgjithësosh të gjitha situatat me të cilat do të përballet kandidati në jetën reale. Synimi i testuesve të GJQS duhet të jetë shmangia e problemit potencial të hartimit të një testi në të cilin performanca është e interpretueshme vetëm në lidhje me atë test. Kjo ndodh kur ne barazojmë sjelljet e synuara me përmbajtjen e testit pa sjellë në vëmendje tiparet e situatës së synuar që duhet të shfaqen në detyrat e testit. Vetëm duke marrë parasysh tiparet e situatave të synuara dhe të bëjmë krahasimin e tyre me ato të detyrës në testim, mund të jemi deri diku të sigurt për përgjithësimin që kërkojmë prej këtyre testeve. 236 Por, nga ana tjetër, përdorimi i gjuhës, madje edhe në fusha shumë të kufizuara, të tilla si drejtimi i një taksie, saldimi, kontabiliteti, biokimia, ose shërbimi në tavolina, është kaq kompleks dhe i paparashikueshëm saqë mbulimi me detyra në testim, do të jetë i pamjaftueshëm. Skehan 237 vëren se thjesht bërja e një ndërveprimi "autentik" nuk garanton se shembujt e gjuhës të përdorur do të jenë të mjaftueshme. Edhe Spolski 238 bie dakord kur shprehet se aktet ligjërimore realizohen nga ndërveprimi i shumë variableve kontekstuale dhe, edhe nëse studiojmë 235 Upshur and Turner, cituar nga Glenn Fulcher, The communicative legacy in language testing, Elsevier Science Ltd., 2000, fq Lyle Bachman. & A. S. Palmer Language Testing in Practice. Oxford: Oxford University Press,1996, fq Skehan, cituar nga Dan Douglas, Assessing Language for Specific Purposes, Cambridge University Press, 2002, fq Spolsky, cituar nga Dan Douglas, Assessing Language for Specific Purposes, Cambridge University Press, 2002, fq 13 69

89 vlerat pragmatike dhe mundësitë sociolinguistike të formave të ndryshme gjuhësore, ne asnjëherë nuk do arrijmë të kemi një listë të plotë të të gjitha modeleve të gjuhës. Ndërsa Bakman 239 shprehet se meqenëse kemi pranuar që përdorimi i gjuhës bëhet në një kontekst dhe interpretimi për atë përdorim bëhet duke iu referuar po këtij konteksti, dhe meqenëse përdorimi i gjuhës përbëhet nga një numër i pafund mundësish për të kombinuar elementët, përpjekjet për të parashikuar të gjithë performancat komunikative nëpërmjet performancës vetëm në një test janë të kota. Për ta vërtetuar këtë, ai sjell shembullin e një testi për shoferët e taksive në Bankok, për hartimin e të cilit u bënë përpjekje për të përpiluar një listë me të gjitha shprehitë e pritshme nga shoferët e taksive. Shumë shpejt u bë e qartë se numri i këtyre shprehive dhe kombinimet me to ishte i pafundmë 240. Ndërsa Skehan 241 hedh hipotezën se edhe një fushë tjetër, ajo e kamerierëve në restorant, është po aq problematike. Ai shprehet: Edhe pse në shikim të parë "sjellja e kamerierëve" mund të duket si komunikim i thjeshtë, ne duhet të shtrojmë pyetje si: çfarë nevojash të konsumatorëve duhet të plotësohen, çfarë ushqimi shërbehet, etj. Ky është problemi kryesor për testimin e gjuhës për qëllime specifike. Testet mund të përmbajnë detyra të cilat pasqyrojnë me besnikëri ato të situatës së synuar dhe këto detyra mund të angazhojnë tërësisht aftësinë gjuhësore të të testuarve, por prapëseprapë, testi në përgjithësi mund të mos jetë me të vërtetë përfaqësues i situatës së synuar, pasi variacionet gjuhësore janë kaq të shumta saqë nuk mbulojnë siç duhet fushën specifike. Ajo që është e nevojshme në testimin GJQS nuk është kopjimi i verbër dhe tërësor i fushës së qëllimeve specifike, por më tepër përdorimi i tipareve ose karakteristikave të detyrave në situata të gjuhës për qëllime specifike gjatë hartimit të detyrave të testit. Për këtë arsye, detyrat e testeve GJQS duhet të bazohen në një analizë të hollësishme të karakteristikave të kontekstit dhe situatës së përdorimit të gjuhës që ne synojmë të testojmë. Duke realizuar këtë analizë ne do të kemi një ide më të qartë të aftësisë gjuhësore në fushën e caktuar specifike. Për Dagllas 242, duhet bërë dallimi midis aftësisë gjuhësore dhe performancës. Ndërveprimi midis kësaj aftësisë dhe karakteristikave të detyrës na çon në autenticitet, të cilin ky autor e sheh si angazhimin e të testuarve në karakteristikat e detyrave të situatës së përdorimit të gjuhës së synuar gjatë një testi. Ajo që del nga këto diskutime është se testet e gjuhës nuk janë as për qëllime specifike e as të përgjithshme; në fakt, testet kanë shkallë specifikimi, të cilat mund të përshkruhen sipas dy aspekteve: sasia e njohurisë së formimit të përgjithshëm ose të përmbajtjes, e nevojshme për kryerjen e detyrave të testit, si dhe interpretimi që mund të bëhet mbi bazën e performancës në test për përdorimin e gjuhës në kontekste të jetës reale. Si rrjedhim, Dagllas e cilëson një test me qëllim specifik ose më pak specifik, së pari, në varësi të shkallës së angazhimit të njohurive të formimit teksa i testuari iu përgjigjet pyetjeve të testit dhe së dyti, sa e mundësojnë këto detyra përgjithësimin për përdorimin e gjuhës në situata specifike. 239 Lyle Bachman, Fundamental considerations in language testing, Oxford University Press, 1990, fq. 150, 240 Lyle Bachman, Fundamental considerations in language testing, Oxford University Press, 1990, fq Skehan, cituar nga Dan Douglas, Assessing Language for Specific Purposes, Cambridge University Press, 2002, fq Dan Douglas, Three problems in testing esp, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq

90 Për shembull, Test of English as a Foreign Language (TOEFL) është një test i cili ka për qëllim të matë njohuritë e gjuhës angleze në një spektër të gjerë, pa futjen e ndonjë njohurie paraprake ose reference të veçantë; si rrjedhim, ky test cilësohet si test me qëllime të përgjithshme. Ndërsa nga ana tjetër, Proficiency Test in English Language for Air Traffic Controllers (PELA), nga vetë emërtimi tregon se ky test teston njohurinë e specializuar për kontrollin e trafikut ajror dhe interpretimi i performancës së të testuarve me këtë test kufizohet tek njohuritë e tyre për këtë fushë. Si rrjedhim, ky test mund të cilësohet si test me qëllime tepër specifike. Një tjetër çështje e rëndësishme dhe njëkohësisht e ndërlikuar, e testeve GJQS është hartimi i kritereve të vlerësimit, apo shkallëve të vlerësimit 243. Deri vonë, detyra për hartimin e shkallëve të vlerësimit iu është lënë hartuesve të testeve dhe studiuesve të gjuhësisë së aplikuar, të cilët kanë ndërtuar skema vlerësimi me orientim të theksuar gjuhësor, si p.sh., gramatika, fjalori, rrjedhshmëria, ndërveprimi gjuhësor, etj. Në fakt, edhe pse pjesë të rëndësishme të vlerësimit, këto kategori nuk mjaftojnë për vlerësimin e duhur të testimeve GJQS, për shkak se ato nuk kanë të parashikuar analizën e situatës së synuar. Prandaj, procesi i hartimit të testeve GJQS duhet t i kushtojë një vëmendje të posaçme përkufizimit të saktë të kritereve të vlerësimit. Së katërti, testet AQS duhet të jenë specifike. Ndërsa kemi pranuar se të gjithë testet kanë një qëllim, në testimin AQS, nocioni i specificitetit i dallon këto teste nga ato me qëllime më të përgjithshme. Çdo fushë studimi ose profesionale ka karakteristika gjuhësore të leksikut, semantikës, sintaksës, retorikës, pragmatikës e sociolinguistikës që janë specifike vetëm për atë fushë, të cilat i lejojnë njerëzit në brendësi të saj të flasin më me saktësi. Kjo saktësi e ndan përdorimin e gjuhës specifike nga përdorimi i përgjithshëm dhe vlen si argumenti kryesor në favor të testeve AQS 244. Sidoqoftë, për Dagllas, ky fokus shtron disa çështje të tjera: së pari, nuk e dimë se sa specifik duhet të jetë testi dhe së dyti, nuk ka një mënyrë përcaktimi të formave gjuhësore që i përkasin qartësisht vetëm një fushe, duke e vështirësuar përgjithësimin nga performanca e testit tek situata e përdorimit të gjuhës së synuar. Kur fillojmë të mendojmë se sa gjuhë specifike duhet të përdorim tek testet AQS, problemi bëhet më konkret kur fillon të mendosh për kategoritë dhe nënkategoritë e fushës specifike. P.sh. nëse mendojmë të hartojmë një test për anglishten ushtarake, fillojmë të mendojmë për elementët përbërës të kësaj fushe nga pikëpamja gjuhësore, të cilët do përfshihen në detyrat e testit. Mirëpo, si do të përzgjidhen tekstet, terminologjia dhe elementët e tjerë? Do e marrim tekstin nga manualet e aviacionit, nga udhëzuesit e xhenierëve, apo nga marrëveshjet e standardizimit? Specifikimet vazhdojnë edhe më tej brenda secilës Forcë: Forcat Ajrore p.sh., kanë materiale për teknikët e riparimit, për trafikun ajror dhe për operacionet e kërkim-shpëtimit. Pyetja që shtrohet këtu është cili prej këtyre materialeve është i përshtatshëm? Gjithashtu, nëse përzgjedhim njërin prej tyre, a mos kemi cënuar vlefshmërinë e testit dhe vënë në disavantazh një pjesë të kandidatëve të cilët nuk janë specializuar për atë fushë të 243 Dan Douglas, LSP assessment criteria: where do they come from?, Language Testing, Arnold Publishing, 2001, fq Dan Douglas, Three problems in testing esp, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq.47 71

91 ngushtë brenda fushës më të gjerë të anglishtes ushtarake? Alderson 245 e cilëson këtë problem si situatë testimi për një individ të vetëm në një moment të vetëm. Ndërsa Sajavara 246 i vjen në ndihmë këtij problemi duke sjellë në vëmendje faktin që kjo çështje nuk është veçanërisht e fushës AQS, por i përket në përgjithësi të gjithë kategorizimit për gjithçka në botë. Çështja tjetër që Dagllas ngre ka të bëjë me përcaktimin e të gjithë modeleve gjuhësore që i përkasin fushës në fjalë. Është shumë e vështirë të bëhen parashikime për performancën e kandidatëve në jetën reale bazuar në performancën e tyre brenda detyrave të një testi. Kjo ndodh sepse suksesi mbi një detyrë nuk përkthehet automatikisht në sukses në botën e jashtme. Mbulimi me detyra për çdo variabël të botës reale është mision i pamundur, sepse sipas Spolskit 247 aktet ligjërimore rrjedhin nga ndërveprimi kompleks i shumë variablave kontekstualë dhe studimi ynë bazuar në vlerat pragmatike dhe gjasat sociolinguistike të formave që mund të marrë ligjërimi nuk mund të mbulojë të gjithë rrezen e mundësive për forma gjuhësore. Po kështu edhe Bakman 248 sjell një shembull për të ilustruar problemin e mësipërm: në përpjekje për të prodhuar një test të gjuhës angleze për taksistët në Bankok duke krijuar lista të të gjithë fjalive dhe frazave që ata prodhonin gjatë punës së tyre, u pa se kjo ishte e pamundur, edhe në atë fushë në dukje aq të kufizuar të akteve ligjërimore. Shkëmbimet bisedore ishin të pafundme dhe të paparashikueshme. Si rrjedhim testet AQS mund të përmbajnë detyra që pasqyrojnë më së miri ato të jetës reale, por përfshirja e të gjitha atyre në një test është praktikisht e pamundur. Si zgjidhje të dy problemeve të mësipërme Dagllas 249 sugjeron se ne mund të përdorim kontekstin dhe karakteristikat e detyrave që dalin nga analiza e situatës së gjuhës specifike të synuar. Nga kjo mund të vijmë në disa përfundime për aftësinë gjuhësore specifike me karakteristika të përbashkëta. Pra, së pari duhet të përshkruajmë situatën e përdorimit të gjuhës së synuar dhe karakteristikat e kontekstit e detyrave që lidhen me këtë situatë, dhe më pas të qartësojmë mënyrën se si të shndërrohen në metodë të testit. Së pesti, në testet AQS njohuritë e përgjithshme ato specifike nuk mund të ndahen. Sipas përkufizimit dhënë nga Dagllas, aftësia gjuhësore për qëllime specifike në testimin e gjuhës është konstrukt gjuhësor që rrjedh nga ndërveprimi midis njohurisë së formimit specifik dhe njohurisë gjuhësore. Problemi që kanë testuesit e AQS ka të bëjë me vendosjen e një marrëdhënieje mes njohurisë gjuhësore dhe asaj të formimit specifik që ndikon në përdorimin e gjuhës specifike në kontekstin përkatës. Si rrjedhim, ne duhet të kuptojmë këtë ndërveprim dhe ndikim reciprok të këtyre dy njohurive në përdorimin e gjuhës. Çështja është nëse ne mund t i dallojmë dhe ndajmë ato. Për Dagllas ato shfaqen të ndërthurura fort dhe ndarja është jo vetëm e pamundur, por edhe absurde, sepse gjuha që ne përftojmë ndikohet nga konteksti në të cilin e kemi mësuar, që shpesh është edhe pjesë e formimit tonë të përgjithshëm. Prandaj, në 245 Charles Alderson, cituar nga Dan Douglas, Three problems in testing esp, në Experimenting with uncertainty; essays in honour of Alan Davies, edited by C.Elder, et. al. Cambridge University Press, fq Kari Sajavaara, 1992, fq 124 cituar nga Dan Douglas, fq Bernard Spolsky, 1986, fq 150. cituar nga Dan Douglas, fq Lyle Bachman, 1990, fq. 312, cituar nga Dan Douglas, fq Dan Douglas,. fq.49 72

92 testimin e gjuhës specifike aftësia gjuhësore duhet përcaktuar si mbartëse e të dyja njohurive. I pozicionuar në kuadrin teorik të testimit komunikativ të gjuhës, testimi i GJQS duhet të vijë si rezultat i ndërveprimit midis karakteristikave të teksteve dhe aftësisë gjuhësore dhe njohurisë së formimit specifik Elementët e kontekstit të testeve AQS Douglas dhe Selinker 250 argumentojnë se kur të testuarit bëjnë një test, ata kanë tri mundësi në lidhje me interpretimin e kontekstit: e para, ata do të angazhojë një sferë diskursi që tashmë ekziston në njohuritë e tyre të formimit nëse ata njohin një numër të mjaftueshëm të të dhënave në kontekstin e testit, e dyta, ata do të krijojnë një sferë të përkohshme për t'u marrë me një situatë të re, të bazuar në çfarëdo njohurie të formimit që ata mund të evokojnë për të bërë interpretimin e situatës, ose e treta, ata do të ngecin, pa mundur të kuptojnë kontekstin që jep informacion të pamjaftueshëm ose të paqartë për interpretim. Secila prej këtyre mundësive ka pasoja për interpretimin e performancës të testit GJQS: nëse të dhënat në test janë të mjaftueshme për të angazhuar sferën e synuar të ligjërimit tek të testuarit, interpretimet e performancës të testit, si tregues të aftësisë gjuhësore të qëllimeve specifike me shumë gjasa do të jenë të vlefshme, e nëse të dhënat janë të pamjaftueshme, të papërshtatshme, ose të paqarta, dhe të testuarit interpretojnë kontekstin në mënyra të paqëllimshme, ose thjesht ngecin, atëherë do të jetë e vështirë për përdoruesit e testit për të bërë interpretime të vlefshme të performancës meqë ata nuk do ta dinë me siguri se si do i interpretojnë të testuarit të dhënat kontekstuale në test. Kështu, dhënia e qartë e kontekstualizimit, të përshtatshëm dhe të mjaftueshëm për të ndihmuar angazhimin e sferës së ligjërimit me qëllime specifike, është e një rëndësie të madhe. Kur ne përdorim gjuhën, e bëjmë këtë me një qëllim të caktuar, të komunikojmë diçka në lidhje me kontekstin ose situatën ku ndodhemi. Gjithashtu, ne e përdorim gjuhën ndryshe në kontekste të ndryshme dhe jemi mësuar ta përshtatim atë në varësi të çfarëdolloj konteksti. Kur vjen fjala për testimin e gjuhës, ne presim që studentët ta përdorin atë në vakuum, të përgjigjen në kontekste artificiale dhe të pazakonta për komunikimin. Për ta sjellë testimin AQS më afër të natyrshmes, duhet të përshkruajmë disa tipare të kontekstit. Ne kemi nevojë për një përshkrim të karakteristikave e detyrave si në situatën e përdorimit të gjuhës për qëllime specifike, ku jemi të interesuar dhe testin e gjuhës që dëshirojmë të hartojmë. Kjo ndodh për shkak se duhet të jemi të sigurtë se konteksti për qëllime specifike dhe karakteristikat kanë karakteristika thelbësore të përbashkëta në mënyrë që performancat e të testuarve në detyrat e testit të mund të interpretohen si dëshmi të aftësisë së tyre për të kryer detyra edhe në situata jashtë kontekstit të testit. Korrespondenca mes konteksteve dhe metodave të përdorura për të matur aftësinë e gjuhës do të ndikojnë drejtpërdrejt në autenticitetin e performancave në test. Në përgjithësi, mund të pritet që sa më e afërt të jetë korrespondenca mes 250 D. Douglas, and L. Selinker, Analysing Oral Proficiency Test Performance in General and Specific Purpose Contexts. Systems, 20(3), (1992). Fq

93 karakteristikave të metodës së testit dhe tipareve thelbësore të konteksteve të përdorimit të gjuhës, aq më "autentike" do të jetë detyra e testit për të testuarit. 251 Bakman hodhi idenë e kuadrit për të përshkruar karakteristikat e kontekstit dhe metodës së testit. Bakman fillimisht organizoi karakteristikat në pesë kategori: mjedisi i testimit, rubrika, inputi, përgjigje të pritshme, dhe ndërveprimi mes inputit dhe përgjigjes. Tiparet e kontekstit lidhur me përdorimin e gjuhës janë prezantuar nga Hajmsi 252 : Mjedisi, pjesëmarrësit, qëllimi, rrjedha e veprimeve, zgjidhja, instrumentet, normat e ndërveprimit, dhe zhanri. Më poshtë do të shohim mënyrën si interpretohen nga Dagllas 253 këto karakteristika për testimin AQS: 1. Mjedisi. Testuesi mund ta përfshijë të testuarin në mjedise të përshtatshme të gjuhës për qëllime specifike duke dhënë përshkrime të detajuara në kërkesë, duke shfaqur foto ose vizatime realiste. Gjithashtu, ai përfshin karakteristikat fizike dhe të përkohshme të ambientit ku ndodh testimi. Mënyra se si perceptojmë mjedisin ndikon edhe në mënyrën si e përdorim gjuhën: ndihemi më mirë në një ambient të rehatshëm dhe familjar, sesa në një ambient të huaj dhe të ftohtë. 2. Pjesëmarrësit: hartuesit e testeve duhet të marrin parasysh identifikimin e pjesëmarrësve qartësisht si p.sh: student, koleg, shok, profesor, etj. Po kështu mund të merret informacion për moshën, gjininë, personalitetin, etj., çka do të ndihmonte përftimin e informacioneve më të plota për aftësitë gjuhësore të secilit kandidat. Gjithashtu, gjuha që përdorim me kolegët është e ndryshme nga ajo që përdorim me eprorët; numri i njerëzve pjesëmarrës në bashkëbisedim ndikon në kohën e angazhimit. Për të krijuar një ide më të qartë për studentët që testohen me testin STANAG 6001 në aftësinë e të folurit, kandidatëve tanë iu kërkohet të prezantojnë veten e tyre dhe informacion të përgjithshëm, ku më të rëndësishmet janë pjesëmarrja të formimit në misione dhe grada që mbajnë. Në këtë mënyrë, krijojmë ide më të qarta për nivelin e tyre. 3. Qëllimi: aspekti më i rëndësishëm i përdorimit të gjuhës për qëllime specifike është vendosja e një qëllimi të qartë për komunikimin në kontekstin e situatës së përdorimit të gjuhës së huaj, së bashku me qëllimin e testimit për të vlerësuar performancën e kandidatëve. Objektivi i detyrës në test thuhet qartë në rubrikë, por ajo(detyra) ka nevojë për një qëllim specifik jashtë kontekstit të testimit. Në këtë mënyrë, i testuari ka shansin të mos mendojë fillimisht për testimin e gjuhës por së pari për ta zgjidhur detyrën siç do bënte në jetën reale. P.sh. Kandidatëve iu jepet detyra të shkruajnë një raport për një incident që ka ndodhur në një mision të imagjinuar të trupave të tyre. Detyra e tyre, sigurisht është të përdorin gjuhën angleze, por qëllimi specifik që iu jepet në këtë detyrë është t i shkruajnë komandantit të tyre për zgjidhjen e situatës së vështirë. Në këtë mënyrë, testimi i gjuhës kalon në plan të dytë dhe drejtimin e ka marrë përfshirja e kandidatëve në zgjidhjen e situatës reale. 251 Lyle Bachman, Fundamental considerations in language testing, Oxford University Press, 1990, fq D. H. Hymes, "On communicative competence", në J.B. Pride and Janet Holmes (eds.), Sociolinguistics: Selected Readings, Penguin, Harmondsworth:, 1972, fq Dan Douglas, Understanding language testing Routledge Taylor&Francis Group, 2014, fq

94 4. Forma dhe përmbajtja: tema e inputit duhet të rrjedhë nga situata e përdorimit të gjuhës për qëllime specifike dhe kjo është thelbësore, por ajo përbën vetëm një faktor në vendosjen e kontekstit për qëllime specifike. Tema mund të jepet nga një titull, por edhe mund të lihet si pjesë integrale e të dhënave të inputit. 5. Toni: situata e testimit të gjuhës për qëllime specifike është larg të qenit tërësisht e thatë, pa emocion dhe së tepërmi objektive, siç do të mund ta imagjinonin idealistët. Përkundrazi, duhet të merret parasysh se në testet e GJQS ironia, humori, sarkazma mund të luajnë rol në diskursin me qëllime specifike, prandaj ndjeshmëria ndaj tonit mund të luajë një rol në vlerësimin e gjuhës. 6. gjuha: modaliteti (i shkruar, i folur), kanali (dëgjimor, pamor), gjuha (e lindur, e huaj), regjistri (teknik, joteknik), të gjitha këto tipare të gjuhës kombinohen në testimin GJQS. 7. normat e ndërveprimit: ato ndryshojnë automatikisht sipas mjedisit dhe statusit e rolit të pjesëmarrësve. Të testuarit kryejnë performanca të ndryshme sa i takon mënyrës së adresimit, zgjedhjes së temave, ndërprerjeve, dhe formave të politesës në varësi t[ faktit nëse interlokutori është profesor, koleg i tyre, epror apo vartës. Prandaj, ka rëndësi të veçantë dhënia e informacionit për mjedisin, që të testuarit të marrin vendimet e duhura për gjuhën që do të përdorin. P.sh. Në një intervistë me gojë, një kandidati kërkohet të mbajë një brifing të shkurtër për stërvitjen shumëpalëshe që po zhvillohet në Brigadën e Reagimit të Shpejtë. Sigurisht, një pjesë të inputit gjuhësor e vendosim ne si testues, por edhe vetë kandidati ka pjesën e vet në marrjen e vendimit se çfarë regjistri gjuhësor e si do t i drejtohet auditorit imagjinar. 8. Zhanri: inputi i një testi mund të jetë një monolog, intervistë, leksion, reklamë, diskutim në panel etj. Objektivi i testit do të ishte të vendoste nëse ndjeshmëria ndaj zhanrit do të ishte objekt i rëndësishëm i vlerësimit. Për ta realizuar këtë, të njëjtit kandidat që iu referuam në pikën (7) i kërkohet t ia paraqesë informacionin e brifingut që sapo dha një kolegut të tij i cili mungoi në brifing, për të parë përshtatjen e tij gjuhësore me një zhanër tjetër aty për aty A janë të nevojshme testet AQS Kur Alan Dejvis 254 bëri një kërkim shkencor lidhur me vlefshmërinë e testeve për qëllime specifike, ai zbuloi se këto teste nuk janë më të vlefshëm në kontekstin e punës sesa testet e përgjithshëm. Dejvis shprehet se mbështetësit e testimit për qëllime specifike bazohen në pikëpamjen se ka varietete të gjuhës si anglishtja mjekësore, anglishtja e biznesit, anglishtja juridike etj. Për hir të studimit tonë, në këtë listë futim edhe anglishten ushtarake. Thënë kjo, nëse një student ka njohuri të mjaftueshme gjuhësore të fushës së vet të ekspertizës, ai ose ajo mund të marrë pjesë në komunikim me përdorues të tjerë të të njëjtit varietet gjuhe. Si rrjedhim, Dejvis arrin në përfundimin se ajo që i dallon varietetet ose detyrat e testeve GJQS është përmbajtja më shumë sesa gjuha, dhe se justifikimi për testet GJQS është i natyrës praktike dhe pragmatike. Disa autorë, si Xhenings, Meknamara, Skehan dhe Davidson citohen nga Dejvis për kërkimet që kanë bërë në kohë të ndryshme lidhur me performancën e studentëve në testet GJQS krahasuar me ato të aftësisë së 254 Alan Davies,cituar nga Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2004, fq

95 përgjithshme. Të gjithë këta autorë kanë arritur në përfundimin se nuk ka ndonjë dallim tepër domethënës në rezultate edhe kur studentëve iu është dhënë mundësia për të përzgjedhur tekste nga fusha e tyre e ekspertizës. Këto dallime bëhen edhe më të vogla kur studentët kanë njohuri shumë të mira të gjuhës, që ngre pikëpyetje dhe skepticizëm deri diku të justifikuar lidhur me nevojën për teste GJQS. Sidoqoftë, edhe pse mungojnë faktet që do të mbështesnin dallimin mes testeve GJQS dhe atyre të përgjithshme lidhur me përmbajtjen, testet GJQS vazhdojnë të kenë rëndësi për aq kohë sa qëndrojnë arsyetimet praktike e pragmatike të ekzistencës së tyre. Pyetja që shtrohet në këtë pikë është se cilat janë këto arsye pragmatike. Dagllas është mbase një nga mbështetësit më të zjarrtë të testeve GJQS duke arsyetuar për motivimin teorik të tyre. Në situata të ndryshme specifike dhe të lidhura me kontekstin në të cilin njerëzit punojnë, atyre do iu duhet të demonstrojnë aftësinë për të komunikuar në gjuhë të huaj. Mbështetur në këtë faktor mund të argumentojmë se kjo aftësi jo vetëm duhet demonstruar por edhe vlerësuar dhe kjo mund të realizohet nëpërmjet testeve GJQS. Një pyetje qëndron në zemër të diskutimeve dhe argumenteve mbi domosdoshmërinë e përdorimit të testeve ESP: meqë ne kemi teste shumë të mirë si testet (TOEFL), (CPE), (IELTS), që bëjnë testimin e njerëzve për qëllime të ndryshme akademike apo të veçanta, atëherë pse duhet të shqetësohemi për të hartuar një test të ri i cili është i kushtueshëm dhe merr kohë, kur ne mund të bëjnë përdorimin e testeve ekzistuese dhe të pranuara gjerësisht? Ekspertët janë të ndarë kur përgjigjur në favorizimin pyetje dhe duke parashtruar argumente për të dyja palët. Një argument i rëndësishëm në favor të testeve specifike është vlefshmëria e imazhit (face validity): një test për oficerët duhet të duket si i tillë, dhe jo si test për doktorët, dhe aq më pak për qëllime të përgjithshme. Avantazhi i vlefshmërisë së imazhit zbehet disi kur marrim parasysh specialitetet e ndryshme brenda të njëjtit profesion: oficer këmbësorie, pilot, xhenio, zhytës, parashutist, EOD (Explosive Ordnance Disposal), etj. Jo çdo detyrë specifike është e përshtatshme për secilin prej tyre. Zgjidhja në këtë rast do të ishte përzgjedhja e materialeve ushtarake nga fusha studimi të përbashkëta për të gjithë specialitetet. Gjithashtu, kjo do të ndihmonte në ndërgjegjësimin e institucioneve që i çojnë studentët në QGJH, për të përcaktuar më qartë se çfarë duan të bëjnë ata me këta individë, dhe si do i përdorin njohuritë e tyre në kontekstin e punës pasi të mbarojnë kursin dhe testimin. Kjo do të përbënte një tjetër argument në favor të testeve AQS. Argumenti tjetër ka të bëjë me faktin se performancat e gjuhës ndryshojnë me kontekstin. Nëse kandidatët janë testuar në detyra të ndryshme të testit të cilat kanë kontekste të ndryshme, ata ndoshta do të performojnë ndryshe. Kështu për shembull, në qoftë se kandidatët që janë duke u testuar janë ekspertë të Teknologjisë së informacionit, si dhe teksti i leximit është rreth platformave të avionëve, ata ka më shumë të ngjarë të vlerësohen më ulët në këtë pasazh, nëse e krahasojmë me një pasazh në lidhje me mikroprocesorët në kompjuter. Kështu, pasi që kandidatët të bëjë më mirë në një detyrë se sa të tjera, mund të thuhet se njohuritë e tyre të formimit janë të rëndësishme për performancën e tyre në provë të veçantë gjuhës. Ky nuk është rasti i testeve të gjuhës për qëllime të përgjithshme ku thuhet specifikisht se njohuritë e formimit të përgjithshëm nuk duhet të testohen. 76

96 Një tjetër argument vjen nga vetë tiparet e gjuhës për qëllime specifike, fakti që ajo është shumë precize. Karakteristikat gjuhësore të një fushe të caktuar të dijes, pra asaj semantike, leksikore, sintaksore dhe fonologjike janë të ndryshme nga një tjetër zonë e dijes. Prandaj kandidatët duhet të demonstrojnë zotërim të aftësive gjuhësore në mënyrë që të kryejnë mirë punët e tyre. Zhargoni vjen në vend kur profesionistët përdorin gjuhën më saktë, dhe një shembull i mirë për këtë është gjuha e paqartë që avokatët përdorin mes tyre. Testet e anglishtes për qëllime të përgjithshëm nuk mund të masë aftësitë gjuhësore të kandidatëve në mënyrë të saktë në një kontekst kaq preciz. Po kështu, edhe autenticiteti i detyrave, i përmendur më sipër si tipar i testeve AQS vlen si argument në favor të këtyre. Autenticiteti i detyrës Një nga karakteristikat që e dallon teste AQS nga testet e përgjithshme është autenticiteti i detyrave. Detyrat e testit AQS janë autentike kur testojnë aftësinë e kandidatëve për të kryer detyrat që janë të njëjta me ato që janë të nevojshme për të kryer në punët e tyre. Kështu për shembull, një detyrë e gjuhës ushtarake në testin e dëgjimit është autentike, kur kandidatët dëgjojnë një brifing nga ana e komandantit të tyre dhe iu kërkohet të shkruajnë një memorandum për vartësit e tyre për të informuar në lidhje me urdhrin e komandantit. Kjo detyrë nuk do të jetë autentike, nëse qëllimi i kësaj detyre është i ndryshëm nga ajo që oficerët kryejnë punët e tyre të përditshme; për shembull, përdorimi i mënyrës urdhërore. Arsyetimi teorik i testeve AQS është i tillë që, nëse qëllimi ynë është për të parë aftësinë e kandidatëve në një profesion të caktuar, atëherë ne duhet të testojmë aftësinë e tyre për të kuptuar tekste për qëllime specifike dhe për të kryer detyrat që lidhen me to. Nga ana tjetër, problemet që këto teste hasin nuk janë të pakta. I pari nis me përcaktimin e shkallës së specificitetit. Sa specifik duhet të jetë testi? Alderson 255 shprehet se, për të qenë i vlefshëm, atëherë testi duhet të jetë specifik për vetëm një individ në vetëm një njësi të caktuar kohore, çka do t i bënte testet AQS të pamundur a priori, por zgjidhjen autori e sheh tek testet pak a shumë specifike, pra ato që i përshtaten mesatarisht një grupi studentësh. Ky problem reflektohet edhe në kontekstin e gjuhës beda aleancës. Sipas direktivave të NATO-s, testi STANAG 6001, edhe pse cilësohet si test për qëllime të përgjithshme, nuk është i tillë në kuptimin klasik të termit. Ai duhet të përmbajë shije ushtarake, por përqindja e saj nuk është e specifikuar. Pra, situata e testimit të gjuhës në kontekstin e NATO-s mund të variojë nga shumë ushtarak, në shumë i përgjithshëm. Pasojat e kësaj situate mund të bien mbi standardizimin, i cili është një proces jetësor për ekzistencën e një aleance funksionale dhe të shëndetshme. Si rrjedhim, Alderson thotë se niveli i specificitetit nuk mund të jetë ndryshe veçse arbitrar. Ne mund të nxjerrim nevojat komunikative të situatave specifike dhe të gjejmë pikat ku këto situata bashkohen. Kjo do të na japë një pikënisje, por Alderson e shqetëson fakti nëse kjo mund të cilësohet si proces i vlefshëm i hartimit të testit AQS dhe mos diskutimet për teste AQS komunikative na çojnë drejt tipareve gjuhësore të përbashkëta për të gjitha situatat, specifike ose jo. 255 J. Charles Alderson, Introduction, Issues in ELT, eds. J.C. Anderson, A. Hughes, The British Council, 1981, fq

97 Një tjetër problem që Alderson sheh tek këto teste është ai i njohurisë paraprake të lëndës. Testet AQS janë teste gjuhe dhe jo teste për të matur njohuritë profesionale. Por, nëse përdorim tekste ose situata me përmbajtje nga lëndë profesionale vija ndarëse mes pyetjeve gjuhësore dhe atyre profesionale shpesh është e padukshme. Alderson vë në dukje edhe çështjen e ndryshimeve në sistemin arsimor të vendeve të ndryshme si dhe sfondin kulturor në të cilin rritet dhe formohet një individ. Kriteret kryesore të hartimit të testeve AQS vijnë nga vendet anglishtfolëse dhe si rrjedhim, ndikimi në test i kulturës, stilit të jetës, rregullave, tabuve dhe moreve të tyre kulturore është i pashmangshëm. Atëherë, shqetësimi kryesor duhet të jetë në përkufizimin e konstruktit që testohet dhe sa i zhveshur është ai nga ndikimi kulturor, në mënyrë që studentët të mos jenë në disavantazh për shkak të njohurive jogjuhësore. Një tjetër çështje që punon kundër testeve AQS është ajo e prakticitetit 256, e cila përkthehet në kosto financiare. Vetë procesi i testimit që nga gjeneza e tij deri tek finalizimi është një proces që ka kosto financiare dhe burime njerëzore. Nëse gjuhëtarët nuk janë tërësisht të bindur për domosdoshmërinë e testeve AQS, atëherë iniciativa për këto teste është e dështuar që në fillim. Nuk janë të paktë autorët, të cilët, në mos kundërshtojnë hapur dhe fuqishëm, ndikojnë negativisht me skepticizmin e tyre. Si rrjedhim do të kishim një situatë me teste jo të mirëpritura nga qarqet teorike, dhe aq më pak nga popullata që ndikohet lehtësisht nga opinionet dhe argumentet e teoricienëve të fushës. Teoricienët janë dakord se testet AQS janë teorikisht të motivuar dhe të mundshëm, dhe se përgjigja e pyetjes se a duhet të kemi AQS është pozitive. Megjithatë, disa studime kanë treguar se këto teste nuk parashikojnë në mënyrë të qartë nivelin e performancës së kandidatëve në një fushë të caktuar 257 Kjo mund të ndodhë për një numër arsyesh. Në kontekstin e testimit të gjuhës specifike në QGJH me testin STANAG, dy prej tyre janë të rëndësishme për këtë studim, së pari, kriteret e vlerësimit dhe hartimi i tabelave të sakta për vlerësim, dhe së dyti trajnimin e testuesve mbi testimin e njohurisë për qëllime specifike. Të dyja arsyet janë tregues të një problematike në procesin e testimit të STANAG Testuesit e gjuhës angleze në Forcat e Armatosura Shqiptare (FASH) kanë një diplomë në studimet gjuhësore, dhe një trajnim mbi vendin e punës në lidhje me terminologjinë ushtarake dhe ndoshta kjo është situata në shumë vende të tjera, të cilat kanë një seksion testimi bashkangjitur ose integruar në strukturën ushtarake. Në kontekstin e testimit të gjuhës për qëllime specifike, një problem që ne shpesh përballemi është mungesa e ekspertizës kur detyrat e testit të bëhet shumë teknike. Në këtë pikë, çështja e testimit të performancës së kandidatëve në një gjuhë të dytë, kur ata janë vënë në një kontekst profesional kthehet në një vështirësi për të hartuar tabela vlerësimi të vlefshme dhe të besueshme që janë në gjendje të përkthejnë siç duhet nivelin e aftësisë profesionale tek kandidatët. Kur studiuan mënyrën si ishin vlerësuar asistentët e ardhshëm mësimdhënies ndërkombëtare në lëndën e kimisë, në testin e përgjithshëm dhe në atë specifik, 256 Arthur Hughes, Epilogue Issues in ELT, Issues in ELT, The British Council, 1981, fq D. Douglas, & L. Selinker (1992). Analysing Oral Proficiency Test Performance in General and Specific Purpose Contexts. Systems, 20(3), fq

98 Douglas dhe Selinker 258 zbuluan se testuesit ishin më fleksibël dhe më pak konservatorë në vlerësim e testit të përgjithshëm, sesa për tema specifike. Studiuesit argumentojnë se kjo ndoshta është problemi kryesor i testimit AQS, fakti që testuesit janë në shumë raste jo specialistë të fushës, vetëm specialistët të gjuhës me një sasi të vogël e fjalorit teknik në krye të njohurive të tyre të formimit. Një nga argumentet e përdorura nga përkrahësit e testeve AQS është fakti se njohuritë e formimit bëhen çelësi për testim AQS, por problemi me të qëndron tek fakti se kufiri ndarës mes të dyjave në përdorimin e gjuhës është shumë i vështirë të dallohet. Frika në këtë rast është se humbasim vlefshmërinë e testit duke mos testuar ato njohuri që pretendojmë. Burimet specifike gjuhësore janë të vështirë për t u gjetur dhe ndonjëherë jo të përshtatshme për përdorim të testit 259. Çështjet teknike për hartimin e testit të bëhet një nga të metat kryesore, sepse ata kanë nevojë për më shumë kohë për t'u përgatitur. Përzgjedhja e pasazheve të lidhura ngushtë me fushën e ekspertizës së kandidatëve në mënyrë të tillë që të jenë njëlloj të njohura për të gjithë kandidatët është praktikisht e pamundur, sepse kjo do të thotë të hartosh një test për një person. Për shembull, në qoftë se ne jemi duke hartuar një test leximi në anglishten ushtarake, dhe teksti që kemi zgjedhur është nga Manualin Fushor i Forcave Speciale, dhe nëse kandidatët që do të testohen janë pjesë e një batalioni këmbësorie, kundër-ajrore vlefshmëria e këtij testi vihet në pikëpyetje. Kontekste të lidhura me punën janë thelbësore në hartimin e testit AQS, por, ajo që bëhet një nga problemet më të mëdha është fakti se përdorimi i gjuhës, madje edhe në fusha të mirë-kufizuar, është aq i madh dhe i paparashikueshëm saqë edhe pse mund të dëshironi për t i përdorur gjithë situatat në testin që po hartojmë, kjo është e pamundur. Fusha e testimit AQS është një mjedis shumë i gjallë me shumë të zhvillimeve dhe konsiderata të reja. Fakti që ka kaq shumë argumente, nuk mund të jetë veçse fitimprurës për këtë fusha pasi kontribuon në hedhjen dritë mbi këto çështje dhe ndihmon në një zotërim të plotë të koncepteve të rëndësishme të kësaj fushe Konteksti i testit STANAG 6001 në vendet e NATO-s Që prej fundit të Luftës së Ftohtë, të mësuarit e një gjuhe të huaj, dhe në veçanti të mësuarit e gjuhës angleze e cila është gjuha operative më e përhapur, është bërë gjithnjë e më i rëndësishëm për Forcat e Armatosura të shumë kombeve. Çdo komb i NATO-s ka ndërmarrë një angazhim të madh për të standardizuar testet gjuhësorë me ndihmën e agjencive të tilla si Instituti i Mbrojtjes së Gjuhës (Defence Language 258 D. Douglas, & L. Selinker (1992). Analysing Oral Proficiency Test Performance in General and Specific Purpose Contexts. Systems, 20(3), fq Caroline Clapham, Is ESP Testing Justified?, D. Douglas and C. Chapelle (Eds), A new decade of language testing research: Selected papers from the 1990 language testing colloquium. Virginia World Composition Services, Inc. 1993, fq

99 Institute-që këtu DLI) në Monterei, Kaliforni, Këshilli Britanik me Projektin Anglishtja për Ruajtjen e Paqes dhe Zyra e NATO -s për Bashkëpunim Ndërkombëtar Gjuhësor (BILC). Njohuria e gjuhës përbën kushtin kryesor që një kandidat duhet të përmbushë për një pozicion të caktuar, qoftë kjo gjuha angleze apo ndonjë gjuhë tjetër, mbështetur nga fakti që sa më i lartë pozicioni aq më e lartë shkalla e njohurive të gjuhës në fjalë. Si rezultat, vlerësimi i njohurive gjuhësore luan një rol kyç në caktimin e kandidatëve në pozicione kyçe, bazuar në rezultatet e tij/saj në testin e gjuhës. Për të vlerësuar njohuritë e gjuhës në një mënyrë të standardizuar, Ministria e Mbrojtjes (nëpërmjet QGJH) ka zhvilluar një test shumë-nivelësh STANAG 6001, i cili vlerëson njohuritë në të katër aftësitë gjuhësore bazuar në përshkruesit e rinj të BILC "Dokumentit të Interpretimit". 260 Elementët përbërës të aftësive të dëgjimit dhe leximit janë të njëjta për të tre Forcat (Forcat Tokësore, Detare dhe Ajrore) dhe përmbajnë detyra të përbashkëta për të gjithë Forcat e Armatosura, ndërsa pjesa e testimit me shkrim dhe të folur përmbajnë situata të ndryshme autentike, specifike sipas forcave. Për shembull, një anëtari të Forcave Tokësore mund t i kërkohet për të shkruar një raport mbi një situatë të veçantë në misionet paqeruajtëse, ndërsa një anëtar i të Forcave Ajrore mund t i kërkohet që të shkruajnë ose të flasë për një situatë specifike që ka të bëjë me fushën e tij/saj të interesit profesional. Përshkruesit në STANAG 6001 nuk përcaktojnë nëse testet e zhvilluara nga vendet e NATO-s duhet të jetë në një anglishte të përgjithshme apo në AQS. Në rastin e AQS-së ushtarake, një detyrë e veçantë në NATO kërkon një Profil të caktuar Gjuhësor Standardizuar (SLP), por mund të ketë edhe raste kur anëtarët e seksioneve të testimit mund të mos kenë dijeni për natyrën e detyrave që kandidatëve u kërkohet të kryejnë me gjuhën në një kontekst të caktuar. Sikurse pasqyrojnë në studimin e tyre Grin dhe Uoll 261, disa seksione testimi kanë përqasje anglishteje të përgjithshme në testimin e tyre, të tjerët kanë ndërthurur një "shije ushtarake", ndërsa të tjerë kanë përdorur tekste të marrë nga materiale ushtarake dhe kanë ndërtuar detyra bazuar në skenarë ushtarakë. Hartuesit e testeve të gjuhës angleze për përdorim ushtarak përballen me probleme të shumta, megjithëse këto janë probleme të ndeshura nga të gjitha llojet e AQS 262. Seksioni ynë i testimit ka zgjedhur të hartojë teste të përgjithshme për dy aftësitë receptive të gjuhës, pra leximin dhe dëgjimin, ndërsa dy aftësitë e tjera kanë një ndërthurje temash të përgjithshme dhe ushtarake. Vendimi për t iu dhënë edhe aftësive receptive shije ushtarake duhej mbështetur në kërkim shkencor për të nxjerrë përfitimet dhe disavantazhet e një testi AQS. 260 BILC Rita Green & D. Wall. (2005) Language testing in the military: problems, politics and progress. Language Testing, 22(3), fq Douglas, Hamp-Lions dhe Lumley, cituar nga Francesco Gratton, case study, Military English Versus General English A Case Study Of An English Proficiency Test In The Italian Military Master Thesis, Lancaster University, 2009, fq

100 Këto çështje janë theksuar në një studim të kryer nga Papageorgiu 263, që përfshinte mësimdhënien e AQS për një grup studentësh ushtarakë. Autorja vëren që shumë të testuar pritej të performonin në gjuhën e caktuar, pa ndonjë analizë paraprake të nevojave të situatës që do të ishte përcaktuesja më e mirë e detyrave gjuhësore që të testuarit do të ndeshnin më shumë. Si përfundim, autorja pretendon se mungesa e një tradite të gjatë në mësimin e anglishtes ushtarake shumë mirë mund të rezultojë në atë të cilën që ajo e quan "Perëndimi i Egër i AQS". 264 Shumë nga vendet e NATO-s përshtatën programet e tyre mësimore sipas Botimit të 2-të të STANAG-ut. Me ndihmën e vendeve si SHBA, Britania e Madhe, dhe Kanadaja në kuadër të Partneritetit për Paqe (PfP), janë vendosur disa standarde lidhur me programet mësimore dhe procedurat e vlerësimit të niveleve në procesin e mësimdhënies dhe testimit në vendet anëtare të reja. Konferencat, takimet dhe seminaret kanë sjellë më afër grupet e testimit në mënyrën se si i kuptojnë, hartojnë dhe përdorin testet, skemat e vlerësimit dhe përshkruesit e STANAG-ut. Edhe me këto përpjekje, vihen re dallime në interpretim, vlerësim e përdorim të testit. Por natyra e këtyre dallimeve është ende e pahulumtuar nga kërkuesit shkencorë. Testimi i gjuhës në kontekstin ushtarak ka të bëjë nga një anë me aftësitë e përgjithshme, por nga ana tjetër ushtria kërkon të dijë edhe njohuritë e tyre vlerësuar sipas testeve të performancës. Kërkesat për testim në njohuri gjuhësore të personelit, shpeshherë të diktuara nga rrethanat dhe zhvillimet botërore përtej kontekstit të ngushtë ushtarak janë gjithmonë e më shumë në rritje. Për shkak të dinamikës së punës, testet e gjuhës në kontekstin ushtarak nuk mund të matnin vetëm njohuritë e përgjithshme të individëve që punësoheshin për pozicione të ndryshme. Zhvendosja e vazhdueshme drejt gjuhës operacionale dhe ishte mëse e natyrshme që testet e gjuhës nga teste Komunikative sipas zhvillimeve të fundit në gjuhësi që afroheshin më shumë me testet e performancës që fokusoheshin edhe në njohuritë e formimit të përgjithshëm, të cilat përshtateshin më mirë me nevojat e agjencive të caktuara. 265 Në këtë mënyrë, rezultati që kandidatët marrin për njohuritë e tyre të përgjithshme gjuhësore mund të përkthehet edhe në vlerësim për përshtatshmërinë e tij për atë vend pune. Niveli i përgjithshëm i gjuhës ka rëndësi të madhe për një sërë pozicionesh delikate të NATO-s, në të cilat të kuptuarit e situatës mbart përgjegjësi jetike (p.sh. kur bëhet fjalë për komunikimin me radio nga i cili varet suksesi i një misioni ushtarak të rëndësishëm, ose edhe jeta e kolegëve). Për këtë arsye, vendosja e standardeve në vlerësim për përcaktimin e kandidatëve të përshtatshëm sipas aftësive për pozicione të caktuara pune merr rëndësi të veçantë. Një tjetër çështje diskutimi është edhe përdorimi i niveleve të gjuhës si mjet për t i stimuluar monetarisht individët, ose për ngritje në detyrë a marrje të gradës më të lartë. Ndërsa kjo rrit konkurrencën dhe nxit studentët të përftojnë më mirë një gjuhë të NATO-s, pasojat bien mbi testuesit, mbi të cilët presioni për të fryrë rezultatin është më i madh. 263 Francesco Gratton, Case study: Military English Versus General English A Case Study Of An English Proficiency Test In The Italian Military Master Thesis, Lancaster University, 2009, fq Papageorgiu, cituar nga Francesco Gratton, fq Margaret E. Malone and Rachel Lunde Brooks, Language Testing in the Government and the Military, The Encyclopedia of Applied Linguistics, edited by Carol A. Chapelle, Blackwell Publishing, 2013 by Blackwell Publishing Ltd. fq. 5 81

101 Çështjet e gjuhës dhe kërkesat për njohjen e saj brenda kontekstit të NATO-s Një nga çështjet kryesore të mjedisit shumëkombësh të NATO-s është të mësuarit dhe të vlerësuarit e gjuhëve. Në 1966 nga anëtarët e NATO-s u krijua Byroja për Koordinimin Ndërkombëtar të Gjuhës (BILC) brenda Grupit Trajnues të NATO-s (NATO Training Group-NTG)/Nëngrupit të Shërbimit Ushtarak të Përbashkët (Joint Services Subgroup-JSSG), si bord këshillues për çështje të trajnimit në gjuhë, për t u shpërndarë vendeve pjesëmarrëse informacion mbi zhvillimet në fushën e mësimit të gjuhës. BILC-u u krijua si grup shumëkombësh i përbërë nga ekspertë trajnimi në mbështetje të NTG, që ofrojnë një forum diskutimi dhe zhvillimi për trajnim individual. BILC-u ka përgjegjësitë e mëposhtme: Të shpërndajë materiale udhëzuese, teste dhe informacione të printuara dhe multimediale lidhur me zhvillimet më të fundit në fushën e trajnimit në gjuhë. Të rishikojë punën në fushën e koordinimit dhe të studimit mbi tema të ndryshme gjuhësore përmes organizimit të konferencave dhe seminareve vjetore për vendet pjesëmarrëse. Të shërbejë si ndërmjetës i sigurt në shkëmbimin e informacionit për zhvillimet në fushën e trajnimit në gjuhë mes vendeve pjesëmarrëse. Të jetë sponsori i Niveleve të Aftësive Gjuhësore për STANAG Kërkesa për njohjen e gjuhës ka dalë në pah nga konferenca e seminare të ndryshme të organizuara nga BILC-u ku është ngritur çështja e nevojës së personelit të njësive ushtarake që operojnë me forcat tokësore, detare e ajrore të NATO-s për të komunikuar në anglisht. Kompetenca në aftësitë gjuhësore në anglisht është parakushti për pjesëmarrje në stërvitje, operacione dhe detyra pune në shtabet shumëkombëshe të NATO-s. Qëllimi është që të përmirësohen aftësitë gjuhësore në anglisht të personelit që synon të bashkëpunojë me forcat e NATO-s në operacione, stërvitje ose trajnime të Partneritetit për Paqe (Partnership for Peace-PfP) të drejtuar nga NATO-ja. Këta individë duhet të komunikojnë me efikasitet në anglisht, ku theksi i vihet terminologjisë dhe procedurave operacionale. 267 Në bazë të këtij qëllimi, vendet e NATO-s duhet jo vetëm të vlerësojnë aftësitë gjuhësore të personelit efektiv e civil, por edhe të integrojnë trajnimin e përshtatshëm gjuhësor në gjuhë të huaj në përparimin normal në karrierë të tyre. Rëndësia e trajnimit në gjuhë për vendet e NATO-s është bërë më e dukshme se kurrë. Këto vende shpenzojnë shumë kohë, investim, burime njerëzore për t i përgatitur efektivët e tyre për nivelet e ndryshme të STANAG. Si rezultat, konteksti i testimit të gjuhës është bërë më kompleks. Shumë ushtarakë e civilë kërkojnë të marrin trajnimet e duhura në gjuhë për shkak se dekadat e fundit kanë qenë të mbushura me ngjarje konfliktuale, për zgjidhjen e të cilave, NATO ka angazhuar trupat e veta në misione 266 Nxjerrë nga NATO Partnership Goal (Example) PG G 0355, Language Requirements, 2004). 82

102 paqeruajtëse e paqebërëse. Në kontekstin e ndërveprueshmërisë mes vendeve anëtare dhe aleate, komunikimi në një gjuhë të përbashkët dhe të standardizuar ka qenë pengesa kryesore për suksesin e operacioneve të përbashkëta. Në 2004 shtatë vende të Partneritetit për Paqe (Partnership for Peace-PfP) u anëtarësuan në NATO, ndërsa në 2009 kësaj Aleance iu bashkuan edhe Shqipëria e Kroacia duke e çuar në 28 numrin e vendeve anëtare. Ky numër është shumë domethënës për kontekstin të cilin ne kemi marrë në studim; rreth 28 grupe testimi veprojnë, hartojnë teste, lexojnë skemat e vlerësimit dhe interpretojnë përshkruesit e niveleve të STANAG 6001, në mënyrë relativisht të pavarur nga njëri-tjetri. Interpretimi i tyre për futjen e elementëve të gjuhës ushtarake është po ashtu relativ dhe i pavarur, përderisa nuk ka specifikime të qarta për këtë çështje. tyre Përshkruesit e STANAG 6001 dhe problematika e interpretimit të Funksioni i gjuhës për mbarëvajtjen e një mjedisi shumë-kulturor e shumë-gjuhësh siç është NATO, është jetësor, sepse e vetmja mënyrë komunikimi mes kolegëve, trupave e situatave mbetet gjuha. Për t u siguruar se gjithçka shkon siç duhet, është e nevojshme të vendosen një sërë standardesh që duhet të ndiqen rigorozisht nga të gjithë. Këto standarde në kontekstin e NATOs vijnë nën emërtimin: STANdardized AGreements (STANAG), të cilat përdoren jo vetëm për standardizimin e gjuhës, por për të gjithë komponentët e nevojshëm të një institucioni politiko-ushtarak. Një hap i madh që ndërmori BILC në vitin 1976 ishte vendosja e niveleve të zotërimit të gjuhës të përshtatura nga NATO, të njohura si Marrëveshja e Standardizimit, Bot. 1, miratuar në vitin 1976 ( referuar si STANAG 6001 Bot. 1). Sipas kësaj marrëveshje, të gjitha vendet e NATO-s angazhohen të përdorin këto nivele aftësi gjuhësore me qëllim që: -të përmbushin kërkesat gjuhësore për emërime ndërkombëtare të personelit; -të krahasojnë standardet kombëtare nëpërmjet një tabele të standardizuar; -të regjistrojnë dhe raportojnë vlerësimin e nivelit gjuhësor, sipas nivelit përkatës ndërkombëtar, dhe nëse është e nevojshme duke i konvertuar nga standardet kombëtare. (Organizata e Traktatit të Atlantikut të Veriut, 1976: 1). Kur STANAG 6001 u përshtat sipas një skeme të njohurisë gjuhësore lidhur me dokumentin e 1968 të Tryezës së Rrumbullakët Ndërinstitucionale për Gjuhët (Interagency Language Roundtable -ILR), në të cilin ishin parashikuar përshkruesit e njohurisë gjuhësore 268, ai u përdor si mjet me të cilin do të arrihej standardizim i të kuptuarit të aftësive gjuhësore mes vendeve anëtare. Përshkruesit duhet të ishin mjaftueshëm specifikë që pozicionet e punës, ushtarake apo civile, të përshtateshin sipas niveleve të njohurisë; nga ana tjetër përshkruesit duhet të ruanin natyrën e tyre përgjithësuese që të ishin të zbatueshme për të gjitha gjuhët, jo për gjuhë e as për kurrikula të caktuara. Kjo qasje u diktua nga dallimet shumë të mëdha që ekzistonin mes pozicioneve të punës, detyrave dhe roleve të personelit ushtarak e civil. 268 Fulcher, cituar nga Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University,2004, fq 45 83

103 Përshkruesit e STANAG nuk ishin riparë që nga koha e hartimit të tyre, derisa, sipas rezultateve të krahasuara në vitet 1996, 97, 98 u pa se në vende të ndryshme kishte mospërputhje në vlerësim. Arsyet për këtë mund të kenë qenë të ndryshme, por kryesisht i dedikohen mungesës së detajeve të mjaftueshme në përshkruesit e 1976-ës që çonin në interpretime të ndryshme, ose presionit për të fryrë rezultatet e personelit të testuar për shkak të implikimeve të karrierës dhe gradimit. Kjo solli nevojën e rishikimit të përshkruesve për t i përditësuar me zhvillimet teorike e praktike që ndërkohë kishin ndodhur në kontekstin më të përgjithshëm të gjuhësisë dhe testimit. Si rrjedhim, në 2003 Agjencia e Standardizimit të NATO-s nxori Botimin e 2-të të këtyre përshkruesve. Ndërsa në 2006, u hartuan edhe nivelet plus të cilat shtohen si element fakultativ dokumentit të gjashtë niveleve bazë 269. Niveli plus në këtë kontekst përkufizohet si aftësi gjuhësore që kalon më shumë se gjysmën e niveleve bazë, por që nuk përmbush të gjitha kushtet për të arritur nivelin tjetër më të lartë. 270 Disa çështje të diskutuara në qarqet e BILC-ut janë të lidhura edhe me këtë studim. Së pari, çështja e vendosjes së niveleve për vende të caktuara pune brenda NATO-s mbetet e paqartë; së dyti, emërtimi i niveleve lë vend për interpretim; së treti, objektivat gjuhësore mund të jenë më të larta se ç duhet për shumë vende. Vendosja e standardeve të gjuhëve për çdo post mund të jetë bërë nga BILC-u pa konsulencën e profesionistëve të gjuhës. Shumë nga vendet e punës kërkojnë që Profili Gjuhësor i Standardizuar (SLP) të jetë drejt nivelit 3, përderisa emërtimi i këtij niveli është I Mirë, Aftësi Minimale Profesionale STANAG 6001 Botimi 1 përshkruan gjashtë nivele për katër aftësitë gjuhësore; dëgjim, të folur, lexim dhe shkrim të emërtuara si më poshtë: 0 pa njohuri praktike 1 fillestar 2 mjaftueshëm - nivel i kufizuar i njohurive 3 mirë nivel minimal profesional 4 shumë mirë (nivel profesional i plotë) 5 shkëlqyeshëm (gjuhë amtare / dygjuhësh) Pas njëzet vitesh, vendet e NATO-s, panë se Përshkruesit e niveleve të STANAG 6001 Bot. 1 herë pas here nuk ishin të detajuara mjaftueshëm për të dhënë një vlerësim të saktë dhe të standardizuar brenda vendi dhe përtej. Për më tepër, skenari gjeopolitik ndërkombëtar ndryshoi ndërkohë e po kështu dhe sfidat e personelit ushtarak jashtë vendit u bënë shumëfaqëshe. Ngjarjet botërore pas rënies së Murit të Berlinit dhe fundi i Luftës së Ftohtë i kanë dhënë kuptim dhe këndvështrim të ri ndërhyrjeve ushtarake në të ashtuquajturin teatër operacionesh dhe si rrjedhim të mësuarit e gjuhës dhe vlerësimi i saj kanë përftuar objektiva të reja për të reflektuar 269 BILC Steering Committee Minutes, June 2006).cituar nga Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2004, fq NATO STANAG Plus Level Descriptors Draft Document, 2005).. 84

104 këto nevoja. Rishikimi dhe hartimi i dokumentit STANAG është një reflektim i mëtejshëm i këtij skenari të ri. Si rezultat, në vitin 1999 një grup pune BILC i përbërë nga përfaqësues nga 11 vende të NATO-s u caktua të rishikonte të metat e botimit të parë të 3 niveleve të STANAGut dhe të përpilonte atë çka njihet me emrin "Dokumenti i Interpretimit", i përfunduar dhe miratuar në vitin Ky dokument iu bashkëngjit STANAG-ut origjinal dhe tani njihet si "STANAG 6001, Botimi 2" 271 Ky botim i dytë iu ofron ekipeve të testimit përshkrime më të hollësishme të cilat përshkruajnë performancën e aftësive gjuhësore në aspektin e përmbajtjes, të kryerjes së detyrave dhe saktësinë në kryerjen e tyre të cilat kanë për qëllim jo vetëm që të udhëzojnë ata që shkruajnë teste apo tutorët e gjuhës, por edhe të sigurojë një kuadër të përbashkët në të gjithë vendet e NATO-s dhe PPP me përshkrimin e performancave të standardizuara të niveleve gjuhësore. Në veçanti, Botimi 1 i përshkruesve të nivelit gjuhësor të leximit kërkon që aftësitë e kandidatit në nivelin 3 të jenë: "të përshtatshme për materiale testesh standarde si edhe materiale teknike në një fushë profesionale të njohur, siç janë ato të ndeshura në shumicën e lajmeve rreth çështjeve sociale, politike, ekonomike dhe ushtarake. Informacioni merret përmes materialeve të shkruara, pa përkthim." Ndërsa, botimi i 2 është pa dyshim më i detajuar duke pasur parasysh që kandidati i suksesshëm në të njëjtin nivel tre përshkruhet të ketë aftësi në të lexuar"... Lexon dhe kupton pothuajse tërësisht një shumëllojshmëri materialesh autentike të shkruara për fusha të përgjithshme si edhe profesionale...shfaq aftësinë për të mësuar nëpërmjet leximit..... të kuptuarit nuk varet nga lënda..... kontekstet përfshijnë lajme, artikuj informativ dhe editorial të marra nga revista të mëdha që shkruajnë për lexuesit vendas të arsimuar... " 272 Çdo vendi anëtar të NATO-s, përfshirë Shqipërinë, u kërkohet të shkruajnë testin e tyre kombëtar për të vlerësuar aftësitë gjuhësore të personelit të tyre; rezultatet e testit reflektohen duke përdorur një Profil Gjuhësor të Standardizuar me katër shifra. Çdo shifër përfaqëson nivelin që i testuari ka arritur në çdo aftësi gjuhësore dhe përkatësisht në rendin: Dëgjim; Të folur; Lexim; Shkrim. Për shembull një SLP do të thotë 2 në dëgjim, 3 në të folur, 3 në lexim dhe 1 me shkrim. Për të fituar një post në Shtabet e NATO-s vendet duhet të çojnë personel që i korrespondon rezultateve katërshifrore të përcaktuara më parë nga SHAPE Por Grin dhe Woll 273 ngrenë një shqetësim: si janë përcaktuar këto SLP dhe fakti që nuk janë ndryshuar asnjëherë që nga momenti që janë caktuar. Disa probleme që ndeshin testuesit e testit STANAG përmenden nga Grin dhe Woll 274 : mungesa e interpretimit të qartë të udhëzimeve të STANAG. Pra, edhe pse qëllimi i këtij dokumenti ishte t i sillte më afër standardizimin seksionet e testimit të vendeve PEP, në fakt po bënte të kundërtën. Një arsye pse ndodh kjo mund të jetë e lidhur me faktin se përshkruesit ishin përshtatur nga tabelat e ILR, dhe, siç ndodh me 271 Rita Green,& D. Wall. Language testing in the military: problems, politics and progress. Language Testing, 22(3), fq Nxjerrë nga Rita Green,& D. Wall. fq Rita Green,& D. Wall. fq

105 çdo përshtatje, një pjesë e kontekstit hiqet. Pra, problemi i hartimit të testeve bazuar në këta përshkrues mund të ketë ekzistuar që në botimin e parë. Por kjo situatë nuk është ekskluzive vetëm për kontekstin e NATO-s. Edhe përpjekjet për të hartuar teste bazuar në përshkruesit e CEFR janë po aq të vështira. Po kështu, autoret shprehen se, edhe pse përshkruesit janë të gjatë, nuk ka detaje të mjaftueshme për të lehtësuar në zgjedhjen e llojit të detyrave, teksteve, kritereve të vlerësimit, etj. Gjithashtu, nuk ka një shpjegim të qartë të rritjes progresive të njohurive nga njëri nivel në tjetrin. Po kështu, edhe përzgjedhja e folësit të gjuhës amtare si kriter krahasimi, në një ambient ku situata e gjuhës së synuar është ndërkombëtare, dhe ku testimi kërkohet për folës jo-amtarë, është e pajustifikuar. Një tjetër aspekt i rëndësishëm për kontestin e testit STANAG është edhe përcaktimi i situatës së përdorimit të gjuhës së synuar, sidomos nëse duam të përcaktojmë përqindjen e shijes ushtarake, në mënyrë që ta përshtatim siç duhet me nevojat për personel në strukturat e NATO-s. Por, Grin dhe Uoll shprehen se mungojnë studimet për nevojat e personelit brenda mjedisit të punës së aleancës për të kuptuar çfarë nënkupton një performancë e mirë. Për më tepër, njohuria e formimit specifik, e nevojshme për të realizuar detyrat në punë nuk mund të përkufizohet siç duhet nëse mungojnë këto studime për nevojat Konteksti i Testit STANAG 6001 për FA shqiptare Konteksti i testimit për FA shqiptare nuk është shumë i ndryshëm nga ai që Gratton 275 paraqet në punën e tij për shkak se vendet e NATO-s funksionojnë sipas parimeve të njëjta, bazuar në marrëveshjen e standardizimit, aq e përmendur dhe e rëndësishme për mirëfunksionimin e të gjitha instancave e organeve strategjike, e taktike të saj. Sistemet ushtarake në të gjitha vendet kishin objektivat e tyre të stërvitjes, të cilave iu shtua aftësimi në gjuhë të huaj, kryesisht në anglisht. Për të realizuar këtë objektiv, u ndërmorën iniciativa dhe u sigurua mbështetja nga vendet anëtare të NATO-s që të ngriheshin grupet e punës mes vendeve aspirantë për të hartuar materiale mësimore, ngritur strukturën mësimdhënëse (që rezultoi në ngritjen e Qendrës së Gjuhëve të Huaja, fillimisht si pjesë e Akademisë Ushtarake), dhe sistemin e testimit për të matur aftësinë gjuhësore sipas përshkruesve të STANAG. Problemet e fillimit të procesit për seksionet e testimit në rajon ishin mungesa e ekspertizës, numri i madh i studentëve për të testuar dhe perceptimi për mungesën e koordinimit midis institucioneve në rang rajonal. Për ta përmirësuar këtë situatë, vendet e PEP (Peacekeeping English Project) u angazhuan në një rrjet partnerësh dhe kolegësh me të cilët mund të ndanin një sërë problemesh. Është përmendur edhe më sipër se dokumenti kryesor i anglishtes ushtarake i lidhur me standardizimin, përshkruesit e niveleve, nuk është specifik në vendimin nëse testet që administrohen e hartohen nga vendet e NATO-s duhet të jenë AQS apo jo. Disa vende kanë vendosur individualisht që të kenë teste AQS, disa më pak, e disa vetëm teste të përgjithshme. Seksioni i testimit i QGJH ka vendosur që testet e aftësive 275 Francesco Gratton, Case study: Military English Versus General English A Case Study Of An English Proficiency Test In The Italian Military Master Thesis, Lancaster University, 2009, fq

106 receptive të jenë teste të anglishtes së përgjithshme dhe shija ushtarake ti jepet vetëm testeve për aftësinë e të shkruarit dhe të folurit. Kjo ka ndodhur për disa arsye: së pari, efektivi që testohet në QGJH vjen nga formime të ndryshme në varësi të edukimit që kanë marrë ata i përkasin tre forcave të ndryshme: detare, tokësore dhe ajrore. Sado që arsimohen brenda të njëjtit territor, konceptet themelore të secilës forcë, mënyra si funksionojnë dhe filozofia të cilës i përkasin është shumë e ndryshme. Rrjedhimisht, edhe eksperienca në punë do të jetë shumë e ndryshme. Po kështu edhe për rekrutët e rinj dhe personelin civil, i cili gjithashtu e ka detyrim sipas kritereve të punësimit të testohet në gjuhën angleze nga seksioni i testimit. Duke u ndodhur përballë një situate të tillë, dilema është shumë e madhe: a duhet t i japim një shije ushtarake testimit në këto dy aftësi? Dhe nëse po, cilat janë burimet gjuhësore tek të cilat do të mbështetemi, ku do i gjejmë tekstet, kush do të vendosë nëse ky apo ai tekst është profesionalisht i besueshëm? Si do e bëjmë vetë testin të besueshëm dhe të vlefshëm, sepse siç kemi thënë më sipër, një test AQS, i cili përmban një tekst për përdorimin e armatimit të rëndë brenda tankut, që të jetë i tillë, pra për qëllime specifike, nuk duhet të ketë detyrë për mënyrën urdhërore, por duhet të jetë realisht i fokusuar tek ana profesionale e tekstit. Të gjitha këto çështje vlejnë të merren parasysh por edhe e vështirësojnë zgjedhjen tonë, për shkak se njohuritë e anglishtes ushtarake të stafit të seksionit janë minimale kur krahasohen me njohuritë profesionale të personelit që ne marrim në testim. Për dy aftësitë e tjera, pra për të folurin dhe për të shkruarin, jemi treguar më të guximshëm dhe i kemi dhënë pak më qartazi një shije ushtarake. Edhe ky vendim është bazuar sigurisht në një sërë faktorësh, kryesori prej të cilëve është se, gjatë intervistave me gojë, që përbëjnë edhe testimin në këtë aftësi, marrëdhënia mes kandidatit dhe testuesit është e drejtpërdrejtë, çka i jep dorë të lirë intervistuesit të manovrojë me një sërë pyetjesh të drejtpërdrejta të lidhura me karrierën profesionale dhe eksperiencën e kandidatit. Në këtë mënyrë, testimi merr shije ushtarake por edhe personalizohet pa krijuar vështirësi false tek kandidatët. Një arsye tjetër është se gjatë kësaj pjese të testimit, impenjimi ynë profesional për anglishten ushtarake nuk i kalon caqet e njohurive bazë, kështu që është më e lehtë të përballohet profesionalisht. Disa anëtarë të BILC-ut kanë vënë në pikëpyetje faktin nëse niveli i përcaktuar nga PG është vendosur shumë i lartë. Disa argumentojnë se jo të gjithë pozicionet kanë nevojë të jenë me nivel 3 në të katër aftësitë, dhe se standardi është më i lartë se ç duhet për disa vende. Shtysa për rezultat të lartë ka pasoja dyfaqëshe; pasoja e parë ka të bëjë me fryrjen e rezultateve dhe e dyta ka të bëjë me raportimin për nivele më të larta të personelit, të cilët mundet ose jo të përmbushin mandatin e tyre ushtarak. Edhe pse këto çështje nuk janë në fokusin e këtij punimi, ndikimi i tyre ndihet në të gjitha fazat e sistemit të testimit. Shumica e oficerëve dhe Nënoficerëve kualifikohen për të punuar jashtë vendit bazuar në e rezultatet e tyre në testim dhe këto rezultate duhet të tregojnë nëse ata i kanë aftësitë gjuhësore për të kryer detyrat e tyre në mjedise ndërkombëtare. Këtu përfshihen situata të rrezikshme për jetën e tyre dhe të të tjerëve. p.sh. të dyve personelit ushtarak dhe popullsisë civile. 87

107 Testi STANAG 6001 është një test disa nivelesh, i cili zhvillohet i veçantë për të katër aftësitë gjuhësore. Rezultatet dalin duke iu referuar sistemit katër shifror të standardizuar SLP. Me daljen e Botimit 4, në sistemin e vlerësimit janë futur edhe nivelet e ndërmjetme, të cilat pasqyrohen me (+), p.sh Edhe pse përshkruesit kanë parashikuar 5 (pesë) nivele të gjuhës, Ministria e Mbrojtjes ka sanksionuar nivelin SLP 3333 si nivelin më të lartë që mund të testojë QGJH. Ky test ka një përqindje shumë të ulët të pranisë së ushtrimeve mbi njohurinë profesionale, prandaj mund të themi se, në boshtin e njohurive specifike 276 ai është shumë afër qendrës. Pyetja shkencore që do të zërë faqet në vijim të këtij punimi ka të bëjë me pasojat që potencialisht mund të ketë zhvendosja e këtij testi drejt anës fundore të njohurive specifike të boshtit siç shihet në Figurën 1.4 më poshtë i paraqitur me ngjyrë blu: Testet AQS Testi STANAG i FASH Testet e gjuhës së përgjithshme Njohuria specifike Njohuria e përgjithshme Figura 1.3. Pozicioni i testit STANAG 6001 në boshtin e specificitetit Testet tona u përmbahen përshkruesve të rinovuar të STANAG-ut me theks të veçantë në terminologjinë specifike ushtarake për të reflektuar atë që përshkruhet për nivelet 2 dhe 3 "material profesional" apo "i lidhur me kontekstin e punës". Në fakt, ndërkohë që janë kryer studime të shumta përsa i përket ndikimit që njohuria e fjalorit, njohuria mbi tematikën si dhe performanca në një numër të caktuar testesh, ka fare pak studime të ndërmarra në kontekstin ushtarak, e veçanërisht në atë shqiptar. Kjo mund të jetë për arsye të shumta ndër të cilat mund të përmendim - Pavarësisht nga vitet e shumta të mësimdhënies dhe testimit në gjuhë të huaj, QGJH, MM nuk ka një histori të gjatë në fushën e kërkimit. - Natyra unike e kontekstit ushtarak, në të cilin bëhet kujdes në ndarjen dhe përhapjen si të materialeve dhe të rezultateve të testit, të cilat konsiderohen dhe mbrohen si "materiale ushtarake të klasifikuara" të nivelit të dytë. Megjithatë, duke marrë parasysh se personeli ushtarak vjen nga fusha të ndryshme profesioni apo specializimi, si ajo administrative, mjekësore, trupa xhiniere, etj, përdorimi i terminologjisë shumë specifike ushtarake, faktikisht mund të jetë i njëanshëm ndaj kandidatëve të caktuar dhe të pengojë performancën në test të disa të tjerëve. Si rezultat, kur u hartuan specifikimet e testimit STANAG, u vendos që do të ishte më e përshtatshme të përdoreshin më shumë materiale me fjalor "neutral" ku 276 Dan Douglas, Assessing languages for specific purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, fq.12 88

108 përfshiheshin çështje të interesit profesional për të gjithë personelin ushtarak, pavarësisht nga përkatësia e tyre profesionale. Për kujtesë, skenarët e reja botërore kërkojnë pjesëmarrjen e personelit ushtarak shqiptar, ku ata kryejnë detyra që u ngarkohen në bashkëpunim edhe me autoritetet lokale të vendit ku shërbejnë, përfshirë këtu edhe të papritura të tjera nga e gjitha botën në të gjitha këto raste ata përdorin gjuhën angleze si gjuhë pune. Këto misione dhe detyra kërkojnë njohjen e jo vetëm të terminologjisë specifike ushtarake, por edhe të funksioneve gjuhësore në mënyrë që t ia dalin situatave të reja autentike të tilla si: - Patrullimi dhe dhënia e ndihmës humanitare popullatës lokale duke përdorur gjuhën angleze për të folur në lidhje situata konkrete në sikurse jepet tek përshkruesit e STANAG bot. 2 Niveli 2; - Bashkëpunimi me autoritetet lokale për rindërtimin e infrastrukturës (jetike për vendet e shkatërruara nga lufta) dhe për trajnimin e ushtrisë lokale, duke përdorur Anglishten për të folur për tema faktike dhe abstrakte, sikurse jepet tek përshkruesit e STANAG bot. 2 për nivelet 2 dhe 3 në varësi të postit të caktuar. - Abstragimi, Dialogimi dhe Aftësia për të mbështetur opinionin, sikurse jepet tek përshkruesit e STANAG bot. 2 për nivelin 3, ku kandidatët duhet të jenë në gjendje të bashkëveprojnë me popullatën civile, por edhe të kryejnë funksione diplomatike në nivele më të larta politike dhe juridike. Megjithatë, Kjo situatë e testimit të gjuhës angleze në vendet e NATO-s, e cilësuar nga Grin dhe Uoll 277 si laissez faire, nuk do të thotë automatikisht se është problematike. Dybo 278 sjell argumentin e universiteteve të vendeve të ndryshme të botës, të cilët lëshojnë diploma dhe certifikata për studentët. Edhe pse kriteret dhe programet mund të ndryshojnë nga shkolla në shkollë dhe madje edhe nga profesori në profesor, supozohet se një inxhinier, doktor apo mësues i diplomuar mbetet i tillë në çdo vend. Po kështu, institucionet ushtarake në të gjithë botën kanë vendosur kriteret e tyre për gradim dhe ekuivalencë të gradave nga një vend në tjetrin pa paragjykim ose dyshime; një kolonel është i tillë për të gjitha ushtritë e botës. Sidoqoftë, disiplina e testimit të gjuhës kërkon njëjtësim (ose thënë me terminologjinë e testimit: besueshmëri) të rezultateve të testimit, si kushti më i rëndësishëm për programet e testimit të gjuhës në të gjitha vendet e NATO-s. Fakti që ka kaq shumë pikëpamje për teoritë e testimit, për konstruktet e gjuhës që duhet të marrin fokus kryesor në testim, për mjetet matëse të njohurisë, kompetencës, performancës, aftësisë për përdorim, të gjitha këto tregojnë kompleksitetin e kontekstit të testimit të gjuhës dhe vështirësitë tona për ta kuptuar atë siç duhet. Është e qartë nga sa u tha më lart, se nuk ka vetëm një qasje të plotë dhe të saktë për testimin e gjuhës, e cila të jetë tërësisht e besueshme dhe e vlefshme; përkundrazi, secila prej fazave të zhvillimit ka sjellë risi dhe kundërshti të cilat shpesh janë plotësuese të njëra-tjetrës. Si rrjedhim, shumë vende kanë vendosur kërkesat për një test gjuhe të përgjithshme, i cili do të sigurojë informacion lidhur me aftësinë gjuhësore të individit që mund të vërtetojë se këto njohuri mund të transferohen 277 Rita Green,& D. Wall. (2005) Language testing in the military: problems, politics and progress. Language Testing, 22(3), fq Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2004, 89

109 edhe në kontekstin e punës. Lou 279 shprehet se institucioni duhet të sigurohet që njohuria gjuhësore e një punonjësi nuk varet vetëm nga një kontekst specifik pune. Edhe për ushtritë e vendeve anëtare të NATO-s, çështja mbetet e njëjtë: modelet gjuhësore duhet të stimulojnë prodhimin e gjuhës në fusha jo specifike për t u siguruar që kandidati i testuar të shfaqet krijues në një sërë temash, duke sjellë kështu modele gjuhe që mund të maten. Sidoqoftë, ngërçi i gjetjes së kandidatëve të duhur për postet ushtarake me anë të testeve të gjuhës mbetet ende i pazgjidhur përderisa zgjedhja është bërë për teste të përgjithshme. Synimi i këtij punimi ishte ngushtimi i boshllëkut mes testit me orientim të përgjithshëm dhe testit me orientim ushtarak, siç është parashikuar në përshkruesit STANAG të NATO-s. 279 Lowe, cituar nga Julie Dubeau, Are we on the same page, Master Thesis, Carleton University, 2004 fq

110 KAPITULLI II: Metodologjia e kërkimit shkencor Kapitulli i parë solli një vështrim të përgjithshëm mbi kontekstin e testimit të gjuhës dhe ndikimit të njohurisë për qëllime specifike. Ky kapitull paraqet metodologjinë e përdorur në këtë studim, duke përshkruar pjesëmarrësit, instrumentet e përdorur për të mbledhur të dhënat e nevojshme, procedurat që janë ndjekur dhe analiza e rezultateve. Për të analizuar dhe vërtetuar pyetjet kërkimore të parashtruara në këtë punim lidhur me ndikimin e njohurisë për qëllime specifike në rezultatet e testit STANAG 6001, metodologjia e përdorur është cilësore dhe sasiore. Mjetet kryesore të kërkimit në këtë punim janë dy: Së pari, pyetësorët mblodhën të dhëna mbi perceptimin e studentëve mbi ndikimin që ata mendonin se do të kishte përqindja më e lartë e anglishtes ushtarake në testin STANAG. Së dyti, përdorimi i dy testeve model, Testit model STANAG 6001 për anglishte të përgjithshme dhe Testit model CAMPAIGN për anglishte ushtarake, për secilën nga aftësitë gjuhësore (Dëgjim, Të folur, Lexim, Shkrim) do të bëjë të mundur krahasimin e rezultateve për të parë ndikimin që ka aftësia gjuhësore për qëllime ushtarake. 2.1 Pjesëmarrësit Pjesëmarrësit në këtë studim janë 161 studentët që ndoqën kurset intensive të gjuhës angleze, niveli SLP 2222, 3232, dhe 3333( sipas rendit Dëgjim, Të folur, Lexim, Shkrim), pranë Qendrës së Gjuhëve të Huaja në Akademinë e Forcave të Armatosura, brenda harkut kohor të vitit akademik Shtator Shtator 2015, si dhe gjatë semestrit Shtator 2015-Dhjetor 2015, si target-grup i përshtatshëm për nxjerrjen e përfundimeve dhe vërtetimit të hipotezave. Të gjithë pjesëmarrësit iu nënshtruan testimit përfundimtar zyrtar që bëhet me testin STANAG Përzgjedhja e pjesëmarrësve është bërë në varësi të nivelit që ndjekin, si dhe duke përdorur databazën që zotëron seksioni i testimit pa kompromentuar privacinë e personave konkretë. Të njëjtat subjekte u përdorën edhe për plotësimin e pyetësorëve. 2.2 Instrumentet e përdorura në studim Në mënyrë që të vërtetoheshin hipotezat dhe t iu jepej përgjigje pyetjeve kërkimore, u përdorën tre instrumente: Pyetësorët për studentët, testi STANAG 6001, dhe testi CAMPAIGN 280. Të dhënat e mbledhura nga pyetësorët u analizuan dhe interpretuan në përputhje me hipotezat, ndërsa të dhënat e marra nga dy testet u krahasuan me njëra-tjetrën për të parë korrelacionin mes tyre. Krahasimi i të dhënave që dolën nga rezultatet e testeve u krahasuan sipas formulave të Devijimit Standard dhe Shënim: termat test STANAG dhe test CAMPAIGN, për arsye praktike vetëm të këtij punimi do të përdoren për të bërë dallimin mes pranisë dhe mungesës së terminologjisë ushtarake. Metoda Campaign është e bazuar në përshkruesit STANAG

111 Koeficientit të Korrelacionit, përdorur nga Klapam 281 dhe Rixhuei 282 në studimet e tyre, përkatësisht për të vërtetuar hipotezën e ndikimit të njohurisë së formimit profesional në rezultatet e testit, dhe hipotezën e kufirit të poshtëm dhe të sipërm, përtej të cilit kjo njohuri nuk ka ndikim Pyetësorët për studentët Pyetësorët 283 për studentët janë të organizuar në dy pjesë. Në pjesën e parë pyetësori kërkon informacion të përgjithshëm për të dhënat demografike dhe profesionale të studentëve. Të dhënat sasiore, ndarë në gjashtë të dhëna: grada, emri(fakultativ), eksperienca në punë, gjinia, fusha profesionale(specialiteti), dhe vitet e studimit të gjuhës angleze u mblodhën me anë të pyetjeve të hapura, për të cilat studentët kishin mundësinë të plotësonin informacionin individualisht. Pjesa e dytë e pyetësorit është e përbërë nga shtatë pyetje, për përgjigjen e të cilave, studentëve iu kërkohet të rrethojnë numrat nga 1 (një) deri në 5 (pesë) sipas shkallës psikometrike Likert pesë pikëshe 284. Shkalla e përdorur në këtë punim e cilëson numrin 1 (një) si shumë keq/shumë pak, dhe numrin 5 (pesë), si shkëlqyeshëm/shumë/shumë mirë. Toni i pyetësorit ishte formal dhe neutral dhe i ftonte të përgjigjeshin pa u imponuar nëse refuzonin përgjigjen për pyetje të caktuara dhe, sidomos, pa imponuar perspektivën e studiuesit të këtij punimi, në mënyrë që të dhënat të ishin të pandikuara dhe sa më afër realitetit. Para shpërndarjes, pyetësorët u pilotuan nga pedagogët e Qendrës së Gjuhëve të Huaja, të cilët janë të familjarizuar me këtë metodë kërkimore dhe më pas u bënë ndryshimet përkatëse Testi STANAG 6001 Për shkak se materialet e testit zyrtar STANAG 6001, i cili përdoret nga Seksioni i Testimit, QGJH, janë cilësuar si të klasifikuar dhe nuk mund të përdoren për asnjë lloj 281 Caroline Clapham, The Effect of Language Proficiency and Background Knowledge on EAP Students Reading Comprehension; Validation in Language Assessment ed. A. J. Kunnan, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, 1998, fq Tony Ridgway, Thresholds of the Background Knowledge Effect in Foreign Language Reading, Reading in a Foreign Language, nxjerrë nga dt Shënim: Një model i Pyetësorit të përdorur në këtë punim gjendet në nëndarjen SHTOJCA A 284 Marrë nga: Web center for social research methods. dt Shenim: Njëmodel i testit të përdorur në këtë punim gjendet në nëndarjen SHTOJCA B 92

112 qëllimi përveçse për testim zyrtar 285, për këtë studim janë përdorur versionet model të testit STANAG 6001 të Forcave të Armatosura Bullgare 286 (i përshtatur) për aftësitë e Leximit dhe Dëgjimit. Për aftësinë e Shkrimit janë përdorur tema, të cilat janë ezauruar më parë gjatë sesioneve zyrtare të testimit, ndërsa për aftësinë e Të folurit është përdorur skema standarde e intervistave me gojë, e cila nuk kompromenton sigurinë e testit, për shkak se intervista është fleksibël dhe varet nga performanca dhe eksperienca e studentëve. Më poshtë vijon një përshkrim i testit të përdorur në këtë punim. Testi i aftësisë së Leximit është i përbërë nga 7 (shtatë) ushtrime, të cilat testojnë mikro-aftësitë e skanimit, leximit për kuptim të përgjithshëm, leximi për nënkuptimet, etj. Detyrat e testit janë renditur sipas vështirësisë. Rezultati maksimal për këtë test është 45 (dyzetepesë) pikë. Detyra 1 dhe 2 i përkasin Nivelit 1 STANAG; tipet e ushtrimeve kërkojnë që studentët të lexojnë informacion të shkurtër nga reklamat ose shenjat qytetëse dhe të plotësojnë përgjigjet në një tabelë ose të identifikojë përgjigjen e saktë nga katër alternativa. Detyrat 3,4, janë të Nivelit 2 STANAG dhe vështirësia e tyre i përket nivelit mesatar deri mbi-mesatar. Studentit i kërkohet të lexojë tekste deri në 250 fjalë dhe tipet e ushtrimeve kërkojnë që studentët t i përgjigjet shkurt pyetjeve të hapura dhe të lidhë informacion. Detyrat 5,6,7 janë me vështirësi mbi mesatare deri të avancuar sipas Nivelit 3 STANAG. Studentit i kërkohet të lexojë tekste mbi tema abstrakte deri në 350 fjalë dhe tipet e detyrave janë lidhje e informacionit dhe pyetje me alternativa. Testi i aftësisë së Dëgjimit përmban 10 (dhjetë) detyra dhe rezultati maksimal është 55 (pesëdhjetë e pesë) pikë. Në këtë pjesë të testimit studentët dëgjojnë fjali, pjesë të shkurtra bisedash ose monologjesh, raporte, etj., për të cilat shkruajnë përgjigjet në fletët e testit. Pyetjet për secilën detyrë janë ndërtuar në mënyrë kronologjike. Edhe ky test i rendit detyrat sipas nivelit të vështirësisë: Detyrat 1,2,3 i përkasin Nivelit 1 STANAG; studentëve iu kërkohet të plotësojnë vendet bosh sipas informacionit që dëgjojnë; Detyrat 4,5,6 i përkasin Nivelit 2 STANAG; studentëve iu kërkohet t u përgjigjen pyetjeve të shkurtra dhe të lidhin informacion; Detyrat 7,8,9,10, i përkasin Nivelit 3 STANAG; studentët zgjidhin ushtrime si: të plotësojnë vendet bosh, të shkruajnë fjalë në një përmbledhje të tekstit që dëgjojnë dhe të zgjedhin alternativën e saktë. Testi i aftësisë së Shkrimit përmban tre detyra për secilin Nivel STANAG, 1,2, Specifikimet e Testimit STANAG 6001, Seksioni i Testimit, QGJH-AFA, STANAG Tests 93

113 Detyra e parë është hartuar sipas kritereve të përshkruesve të STANAG, sipas të cilit studentët duhet të shkruajnë një letër të regjistrit informal ose të përçojnë një mesazh me jo më pak se 100 fjalë. Detyra e nivelit të dytë iu kërkon studentëve të shkruajnë në regjistrin formal një letër aplikimi me jo më pak se 200 fjalë. Detyra e nivelit të tretë i vendos studentët përballë kritereve të tilla si abstragimi, mbështetja e opinionit, argumentimi. Studentët duhet që të shkruajnë një ese dhe të përmbushin njërin prej kritereve në jo më pak se 300 fjalë. Studentët vlerësohen sipas pesë kategorive: saktësia, kohezioni, fjalori, drejtshkrimi dhe plotësimi i detyrës. Secila prej këtyre kategorive vlerësohet me 5 (pesë) pikë maksimalisht, dhe nota kaluese për studentët është 3 (tre) për secilën kategori. Rezultati maksimal i testit të shkrimit është 25 (njëzet e pesë) pikë. Testi i aftësisë të Të folurit, u zhvillua duke ndjekur protokollin e skemës standarde të intervistave me gojë: Hapja: prezantim i studentit dhe intervistuesit, informacion i përgjithshëm Ligjërim i zgjatur: përshkrim, narracion, dhënie e instruksioneve, shpjegim i temave ushtarake, argumentim, fjalim, dhënie dhe mbështetje opinioni, etj. Mbyllja: pyetje përmbyllëse. Pyetjet e përzgjedhura për intervistën vijnë nga një listë temash e paracaktuar, por variojnë nga studenti në student duke iu përshtatur nivelit, eksperiencës dhe formimit të përgjithshëm të secilit. Edhe për këtë pjesë, Studentët vlerësohen sipas pesë kategorive: saktësia, rrjedhshmëria, ndërveprimi, shqiptimi dhe plotësimi i detyrës. Secila prej këtyre kategorive vlerësohet me 5 (pesë) pikë maksimalisht, dhe nota kaluese për studentët është 3 (tre) për secilën kategori. Rezultati maksimal i testit të shkrimit është 25 (njëzet e pesë) pikë Testi CAMPAIGN Sikurse është përmendur më sipër, konteksti i NATO-s përdor testin STANAG 6001, si test i gjuhës për qëllime të përgjithshme, por me shije ushtarake, që më së shumti, lihet në dorë të vendimeve që marrin vendet e ndryshme aleate për të përfshirë shije ushtarake, ose jo. Si rrjedhim, ende nuk ka një testim të anglishtes për qëllime ushtarake, të njohur dhe pranuar zyrtarisht nga institucionet prestigjioze të testimit të gjuhës. Në mënyrë që të ruhen dy elementë thelbësorë të studimit, besueshmëria dhe vlefshmëria, për të marrë të dhënat e nevojshme për krahasim të rezultateve të dy 94

114 tipeve të testeve, u përzgjodh një përmbledhje e testit të librit metodik Campaign 287, që është cilësuar si metodë e anglishtes për qëllime ushtarake. Natyra e ushtrimeve është bazuar në direktivat dhe përshkruesit e NATO-s për testimin në gjuhë, dhe llojet e tyre janë të ngjashme me ato që janë përshkruar më sipër për testin STANAG. Për aftësinë e Leximit, testi përmban 8(tetë) detyra bazuar në tekste me përmbajtje të lartë ushtarake. Rezultati maksimal i pikëve është 47( dyzet e shtatë). Për aftësinë e Dëgjimit, testi përmban 7(shtatë) detyra bazuar në tekste me përmbajtje të lartë ushtarake. Rezultati maksimal i pikëve është 61( gjashtëdhjetë e një). Testi i Shkrimit ka në përmbajtjen e tij tre detyra me përmbajtje ushtarake; përshkrim i natyrës së punës; shkrimi i një memoje; analizë e tipareve të lidershipit ushtarak. Edhe testi i Të folurit ndjek të njëjtën procedurë me testin STANAG për aftësinë e Të folurit. Po kjo vlen edhe për skemën e vlerësimit për aftësitë produktive në këtë test Procedura Siç u përmend edhe më sipër, procedura e mbledhjes së të dhënave u shtri në harkun kohor Shtator Dhjetor Marrja e të dhënave për këtë punim u realizua nëpërmjet një pyetësori, si dhe dy testeve STANAG dhe CAMPAIGN; për secilin test kishte katër seksione, një për çdo aftësi, pra katër teste të ndryshme për aftësitë përkatësisht Lexim, Dëgjim, Shkrim, Të folur. Në tërësi, testet që u kryen janë 8 (tetë). Procesi mësimor në Qendrën e Gjuhëve të Huaja është i organizuar në tre semestra tremujorë. Për shkak të numrit të madh të testeve dhe sasisë së madhe të kohës që kërkonin ata në dispozicion, dhe si rrjedhim për të mos ndërhyrë në mirëfunksionimin dhe rrjedhën normale në procesin mësimor, me miratimin e drejtuesit të institucionit dhe pedagogëve u ra dakord që kryerja e testeve të bëhej në këtë shtrirje: - për tremestrin e parë të Shtator 2014-Dhjetor 2014, të kryhej shpërndarja dhe mbledhja e të dhënave nga pyetësori si dhe të bëhej testimi i aftësisë së Leximit në të dy tipet e testeve STANAG dhe CAMPAIGN. - për tremestrin e dytë të Janar Prill 2015, të kryhej shpërndarja dhe mbledhja e të dhënave nga pyetësori si dhe të bëhej testimi i aftësisë së Dëgjimit në të dy tipet e testeve STANAG dhe CAMPAIGN. 287 Shënim: një model i testit CAMPAIGN të përdorur në këtë punim gjendet në nëndarjen SHTOJCA C 95

115 - për tremestrin e tretë të Maj Korrik 2015, të kryhej shpërndarja dhe mbledhja e të dhënave nga pyetësori si dhe të bëhej testimi i aftësisë së Shkrimit në të dy tipet e testeve STANAG dhe CAMPAIGN. - edhe për tremestrin e katërt, Shtator 2015-Dhjetor 2015, procedura të ishte e njëjtë: së pari mbledhja e të dhënave nga pyetësorët dhe më pas kryerja e intervistave të të dy tipeve të testimit Procedura për pyetësorët Pyetësorët u plotësuan nga 161 subjekte sipas kësaj shpërndarjeje: 61 subjekte i plotësuan të dhënat e tyre në periudhën Shtator-Dhjetor 2014; 56 subjekte i plotësuan pyetësorët në periudhën Janar-Prill 2015, 24 subjekte në Maj-Korrik 2015, dhe 20 subjekte në periudhën Shtator-Dhjetor Ata iu dorëzuan studentëve në klasa në fillim të orës së mësimit dhe u plotësuan po në klasë, në dhjetë minutat e parë të orës së mësimit. Mësuesi përkatës i klasës ndihmoi në mbledhjen e tyre pas plotësimit duke ia dorëzuar personalisht anketuesit. Pyetësorët e plotësuar u arkivuan duke shënuar datën, nivelin e grupit dhe numrin e të anketuarve. Të gjitha këto ndihmuan në analizimin e mëvonshëm të të dhënave të grumbulluara nga këta pyetësorë Procedura për testin STANAG dhe testin CAMPAIGN Për të zhvilluar testet STANAG dhe CAMPAIGN procedura u krye duke ndjekur plan-shtrirjen e përmendur më sipër. Për të testuar aftësinë e Leximit me të dyja testet u përdorën si subjekte 61 (gjashtëdhjetë e një) studentët që ndiqnin kurset intensive të gjuhës angleze në Qendrën e Gjuhëve të Huaja. Studentët ishin të ndarë në 5 grupe sipas niveleve të ndryshme. Secili grup i ka zhvilluar testet në dy ditë të ndryshme me hapësirë kohore 7 ditë nga njëri-tjetri sipas të njëjtës procedurës: së pari shoqërimi i subjekteve për në laboratorin e gjuhëve të huaja; së dyti, dhënia e instruksioneve për llojin e testit, tipet e detyrave dhe mënyrën e plotësimit të fletës së përgjigjeve. Më pas, pedagogu përgjegjës i grupit u mor me administrimin e testit. Shtrirja kohore ishte 5 ditë, një grup në ditë për testin STANAG, dhe po kështu edhe për testin CAMPAIGN në javën pasuese, duke ndjekur radhën e zhvillimit të testit sipas rendit që u bë testi i mëparshëm. Testi i parë që u zhvillua ishte STANAG Reading Test. Pasi u shpërndanë fletët, subjektet kishin 60 minuta kohë në dispozicion për të përfunduar. Pas përfundimit, fletë përgjigjet u mblodhën dhe u skeduan për t u analizuar në fazën e analizimit të materialeve. Duke ndjekur të njëjtën procedurë testi dhe rend zhvillimi, në javën pasuese u zhvillua testi CAMPAIGN Reading Test, për të cilin subjektet kishin në dispozicion 60 minuta për të përfunduar. 96

116 Lidhur me aftësitë produktive, Shkrim dhe Të folur, u përzgjodhën një numër më i vogël studentësh për shkak se testimi dhe analizimi i të dhënave për këto aftësi kërkon më shumë kohë. Konkretisht, për aftësinë e Shkrimit, u përzgjodhën 24 subjekte që ndiqnin kurset intensive të Nivelit 2, 11 vetë, dhe të Nivelit 3, 13 vetë. Testimet u realizuan brenda harkut kohor të një jave; dy grupet e përzgjedhura zhvilluan fillimisht testin e përgjithshëm sipas rendit: Niveli 2 ditën e parë dhe Niveli 3, ditën e dytë. Në dy ditët në vazhdim u zhvillua testi specifik duke ndjekur të njëjtin rend me një grup në ditë. Për secilin test, subjektet kishin 60 minuta në dispozicion për të përfunduar. Secili punim u korrigjua sipas skemës së vlerësimit të miratuar nga drejtuesi i institucionit, në përputhje me përshkruesit e STANAG. Ndërsa për aftësinë e Të folurit, u përzgjodhën 20 subjekte që ndiqnin kursin e gjuhës angleze të Nivelit 1, 7 vetë, dhe Nivelit 2, 13 vetë. Testimi në formën e intervistës me gojë u zhvillua më vete për secilin subjekt. Rendi i punës nisi me subjektet e Nivelit 1,dhe më pas Nivelit 2, të cilët zhvilluan testin brenda harkut kohor të një jave, ku çdo ditë u intervistuan 4 (katër) subjekte. E njëjta procedurë u ndoq edhe për intervistën specifike. Subjektet u intervistuan në ambjent të qetë dhe u incizuan. Gjatë intervistës, u përdor skema e vlerësimit për të mbajtur shënime, dhe më pas, performanca e subjekteve u analizua sipas kësaj skeme, duke ridëgjuar incizimet dhe duke i krahasuar me shënimet për profilin individual të secilit subjekt Analizimi i të dhënave Analizimi i pyetësorëve Qëllimi i pyetësorit të përdorur në këtë punim është i dyfishtë: pjesa e parë bën mbledhjen e të dhënave demografike, të cilat janë të nevojshme për të bërë përgjithësime lidhur me situatën e përdorimit të gjuhës së synuar, pra, për nevojat e kontekstit ushtarak për llojin e terminologjisë ushtarake. Për të bërë në analizë të plotë të situatës së përdorimit të gjuhës së synuar, e cila është cilësuar nga Dagllas 288 si shumë e rëndësishme nëse duam të hartojmë një test me përmbajtje të anglishtes ushtarake, përveç të dhënave të përgjithshme, subjekteve iu është kërkuar të cilësojnë dy të dhëna të rëndësishme për hipotezat e ngritura në këtë punim: gradën, dhe degën në të cilën janë specializuar ose ishin duke punuar në momentin kur ky punim është realizuar. Arsyeja pse është përzgjedhur grada si premisë e rëndësishme e këtij punimi ka të bëjë me përvojën më të gjatë në punë, e cila teorikisht përkthehet në njohuri më të thelluara të aftësisë gjuhësore për qëllime specifike; duke ndjekur këtë argument, për gradat e ulta ndikimi i njohurisë specifike është negativ. 288 Dan Douglas, Assessing Languages for specific purposes, Cambridge University Press, 2000, fq

117 Ndërsa e dhëna e dytë, e lidhur me specialitetin ka të bëjë me analizën e situatës së synuar: nëse duam të hartojmë një test me përmbajtje ushtarake, është e rëndësishme të krijojmë një bankë detyrash që mbulojnë një pjesë të mirë të specialiteteve ushtarake, përndryshe rrezikojmë të humbasim vlefshmërinë e konstruktit gjuhësor dhe vlefshmërinë e imazhit që, në rastin më të mirë, bëhet më pak i përdorshëm në sytë e të interesuarve. Qëllimi i dytë i këtij pyetësori shpaloset në pjesën e dytë. Shtatë pyetjet e këtij pyetësori synojnë të marrin të dhëna për dy çështje: perceptimi i subjekteve mbi ndikimin e njohurisë për qëllime specifike në rezultatet e testimit të tyre, dhe reagimi i përgjithshëm i efektivëve ushtarakë, nëse testi i përgjithshëm STANAG shndërrohet në test me njohuri specifike. Këto dy çështje janë konsideruar si të rëndësishme të analizohen në këtë punim, pasi testimi i gjuhës angleze ka një ndikim mjaft të madh në përparimin në karrierë të efektivëve ushtarake. Çfarëdo ndryshimi në formatet e testit duhet të jetë gjerësisht i pranuar. Sidoqoftë, kjo çështje i përket analizave për etikën në testim, që është një fokus periferik për këtë studim, prandaj analizohet vetëm pjesërisht. Tre pyetjet e para të pyetësorit marrin të dhëna lidhur me perceptimin e subjekteve. Pyetja e katërt dhe e pestë marrin informacion për përqindjen e njohurisë specifike që subjektet do të dëshironin të ishte e pranishme në test; ndërsa dy pyetjet e fundit testojnë opinionin e subjekteve lidhur me shndërrimin e testit STANAG në një test të mirëfilltë AQS. Këto të dhëna u analizuan duke përdorur shkallën Likert, e cila është përdorur edhe nga Graton 289, për të njëjtin qëllim. U grumbulluan të gjithë përgjigjet sipas kategorizimit të shkallëve dhe u ndanë në përqindjet përkatëse për çdo kategori Analizimi i rezultateve të testit STANAG dhe CAMPAIGN Për të analizuar rezultatet e nxjerra nga dy tipet e testeve të përshkruara më sipër, u përdorën një sërë formulash të cituara shpesh nga studime të ngjashme: Klapam 290, Rixhuei 291, Peretz dhe Shoham 292, Fulçer 293, etj. 289 Francesco Gratton, Case study: Military English Versus General English A Case Study Of An English Proficiency Test In The Italian Military Master Thesis, Lancaster University, 2009, 290 Caroline Clapham, The Effect of Language Proficiency and Background Knowledge on EAP Students Reading Comprehension; Validation in Language Assessment ed. A. J. Kunnan, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, 1998, fq Tony Ridgway, Thresholds of the Background Knowledge Effect in Foreign Language Reading, Reading in a Foreign Language, nxjerrë nga dt Arna S. Peretz and Miriam Shoham Testing Reading Comprehension in LSP: Does Topic Familiarity affect assessed difficulty and actual performance? Reading in a Foreign Language, 7(1), 1990 fq G. Fulcher, Rosina Marques Reiter, Task Difficulty in Speaking Test, Language Testing, Arnold,

118 Më poshtë do të shohim një analizë të detajuar të formulave statistikore. Duke bërë këtë, procesi i analizimit statistikor bëhet më i qartë. Formulat që do të marrim në shqyrtim janë: Devijimi Standard, koeficienti i korrelacionit, varianca dhe kovarianca. Arsyet përse janë përzgjedhur këto formula vijojnë më poshtë. Pjesa më e madhe e statistikave janë të bazuara në supozimin e një shpërndarjeje normale; një supozim i hedhur për një numër të madh të rasteve për çdo fenomen që jemi të interesuar si në hedhjen e monedhës, gjatësinë dhe moshën e njerëzve etj. që rezultatet të shpërndahen në mënyrë të barabartë ndërmjet rasteve. Densiteti i shpërndarjes normale është simetrik ndaj drejtëzës x=μ. Devijimi standard ka të bëjë me vlerën e maksimumit dhe njëkohësisht me përkulshmërinë e vijës. Sa më i madh devijimi standard aq më i vogël maksimumi, aq më e hapur dhe e sheshtë do jetë vija. 294 Një paraqitje grafike për shpërndarjen normale 295 paraqitet tek grafiku Nr Grafiku Densiteti i shpërndarjes probabilitare normale Deri më tani analiza e të dhënave është bërë mbi bazën e rezultateve mesatare të studentëve për të dyja testimet. Mesatarja 296 (μ) është qendra e shpërndarjes së të dhënave Formula e mesatares: Formula 3. 1 χ i të dhënat apo rezultatet 294 Dan Douglas, Understanding Language testing, Routledge, 2010, pg Lyle Bachman, Statistical analyses in language testing, Cambridge University Press, 2005, fq Lyle Bachman, Statistical analyses in language testing, Cambridge University Press, 2005, fq

119 n numri i zgjedhjes (numri i studentëve) Shtrohet pyetja nëse është e mjaftueshme vetëm metoda e mesatares? Për të argumentuar më shumë arsyetimin dhe që rezultati të jetë sa më i drejtë na vijnë në ndihmë disa analiza më të thella statistikore. Krahas treguesve të lokalizimit, një ndër të cilët është dhe mesatarja (μ), një rëndësi të veçantë për mbledhjen e të dhënave luajnë dhe treguesit e variacionit, të cilët tregojnë ndryshimin në tërësi të vlerave nga njëra tjetra. Pjesë e këtyre treguesve janë: Varianca 297 (σ 2 ) është një tregues variacioni që merr parasysh të gjitha vlerat e të dhënave. Varianca bazohet në ndryshimet e çdo vlere nga mesatarja e tyre. Formula e llogaritjes është si vijon: Formula 3.2 Gjithashtu një ndër treguesit absolutë që përdoret më shpesh është edhe devijimi standard. Devijim standard 298 është masa e variacionit ose shpërhapjes së të dhënave, apo shpërndarjes së probabilitetit. Devijim standard (σ) përkufizohet si rrënja katrore e variancës. Formula 3.3 Qëllimi kryesor i analizës është krahasimi i performancës të studentëve për dy teste krejtësisht të ndryshme, test për njohuri të përgjithshme dhe test për gjuhën profesionale (ushtarake). Statistikat mund të jenë një mjet i dobishëm për interpretimin performancës së studentëve dhe mund të na sigurojnë një bazë për përcaktimin e shkallës të drejtë dhe të saktë të aftësive që synojmë të vlerësojmë nëpërmjet testeve. Devijimi standard në fakt mund të na shërbejë si një njësi matëse standarde e krahasimit të performancës të studentëve edhe kur krahasohen teste me numër shumë të madh zgjedhjeje apo popullimi 299. Leximi Në tabelën e mëposhtme janë paraqitur rezultatet e 61 studentëve për testimin e të lexuarit për të dyja testet. Pikët maksimale për secilin test janë 45 pikë për testin e 297 Statistika (Cikël leksionesh për studentët e Fakultetit të Ekonomisë), Tiranë 2002, fq. 37, Statistika (Cikël leksionesh për studentët e Fakultetit të Ekonomisë), Tiranë 2002, fq Lyle Bachman, Statistical analyses in language testing, Cambridge University Press, 2005, fq

120 përgjithshëm dhe 48 pikë për testin ushtarak. Mesatarja e pikëve të fituara për të dyja testet është përkatësisht 31 pikë për testin e përgjithshëm dhe 25 pikë për testin ushtarak: μ i mesatarja për testin e përgjithshëm μ y mesatarja për testin ushtarak Grafiku Nr. 3.2 i një shpërndarje normale për testin e përgjithshëm në të lexuar paraqitet si vijon: Densiteti i shpërndarjes normale është simetrik ndaj drejtëzës x=μ. Devijimi standard ka të bëjë me vlerën e maksimumit dhe njëkohësisht me përkulshmërinë e vijës. Sa më i madh devijimi standard aq më i vogël maksimumi, aq më e hapur dhe e sheshtë do jetë vija. 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0, mesatarja shperndarja Grafiku 2. 2 Shpërndarje normale për testin e përgjithshëm 101

121 Grafiku Nr. 2.3 shpërndarje normale për testin e ushtarak në të lexuar paraqitet si vijon: 4 3,5 3 2,5 2 1,5 Shperndarja mesatarja 1 0, Grafiku Shpërndarje normale për testin e ushtarak Një përmbledhje e tabelës së mëposhtme (Tabela 2.1) përfshin llogaritjen devijimeve nga mesatarja dhe katrorët e tyre. rezultatet për testin e përgjithshëm (x) rezultatet për testin ushtarak (y) x-μ x y-μ y (x-μ x ) 2 (y-μ y ) 2 (x-μ x )(y-μ y ) Studentët totali totali μ Tabela 2.1. Rezultatet e pikëve të studentëve për testimet në të lexuar 102

122 Llogarisim variancën sipas formulës 3.2: σ x 2 varianca për testin e përgjithshëm σ y 2 varianca për testin ushtarak Njësitë matëse në katror e bëjnë më të vështirë kuptimin dhe interpretimin e vlerave numerike. Sa më e madhe të jetë varianca, aq më i madh është variacioni i të dhënave. 300 Një interpretim më të qartë analizës së të dhënave i jep devijimi standard, i cili mund të përdoret si njësi matëse për të krahasuar performancën e një studenti në teste të ndryshme, ose performancën e studentëve të ndryshëm në një test. Për të vijuar më tej llogarisim devijimin standard sipas formulës 3.3: σ x devijimi standard për testin e përgjithshëm σ y devijimi standard për testin ushtarak Referuar statistikave të mësipërme dhe grafikut nr 3.1, pikët mesatare të fituara për testin e përgjithshëm në lexim janë 31 nga 45, dmth mesatarja është 14 pikë (45-31) larg pikëve maksimale të testit, e thënë ndryshe 1.92 devijime standarde (14/7.27) ku devijimi standard është 7,27 i llogaritur sipas formulës 3.3. Sa i takon testit ushtarak, pikë mesatare të fituara janë 25 nga 48, (48-25= 23), 23 pikë diferencë nga pikët maksimale, ose 4.3 devijime standarde (23/5.32), ku devijim standard 5,32. Nga përllogaritja e thjeshtë arrijmë në përfundimin se performanca e studentëve në testin e përgjithshëm në lexim për të gjitha nivelet, është më e mirë se performanca e testit ushtarak. 300 Statistika (Cikël leksionesh për studentët e Fakultetit të Ekonomisë), Tiranë 2002, fq

123 Korrelacioni Analiza e korrelacionit është teknikë matematike që shërben për të matur fuqinë e varësisë mes dy variablave 302. Koeficienti i korrelacionit shënohet me ρ dhe merr vlera mes numrave -1 dhe 1. Koeficienti i korrelacionit (ρ) shprehet me formulën: Formula 3.4 Kovarianca 303 (σ xy ) është masa e shoqërimit linear të variablave Formula 3.5 μ μ Duke qenë se koeficienti i korrelacionit (ρ) ka vlerën më të vogël se 0.5 tregon se fakti që studentët kanë shfaqur performancë të mirë për testimin e përgjithshëm, jo domosdoshmërisht do të shfaqin perfomancë po aq të mirë dhe në testin ushtarak. Tani shqyrtojmë varësinë e dy variablave, pra të testit të përgjithshëm dhe atij ushtarak për të tre nivelet e në testin e leximit. Niveli I Në bazë të të dhënave të mbledhura nga testimi, llogaritjet për devijimin standard dhe koeficientin e korrelacionit janë si vijon: ; ;, Dimë që koeficienti i korrelacionit merr vlera brenda intervalit ]-1;1[.Vlerat e koeficientit të korrelacionit në madhësi absolute +1 tregojnë për një lidhje të fortë 301 Statistika (Cikël leksionesh për studentët e Fakultetit të Ekonomisë), Tiranë 2002, fq J.D. Brown, Testing in Language Programs, Prentice Hall Regents, Statistika (Cikël leksionesh për studentët e Fakultetit të Ekonomisë), Tiranë 2002, fq

124 lineare mes variablave tregon një lidhje lineare të fortë mes variablave. Në rastet kur koeficienti është afër vlerës 0, atëherë mes variablave nuk ekziston ndonjë lidhje. Nga llogaritjet e paraqitura më lart koeficienti i korrelacionit është 0.03, mund të pohojmë se variablat, konkretisht performanca e studentëve për njohuritë e përgjithshme nuk është e varur nga performanca e njohurive në testin ushtarak. Niveli II Llogarisim koeficientin e korrelacionit për studentët e nivelit të dytë në për testin e leximit: ; ;, Për nivelin e dytë koeficienti është 0,4, gjë që do të thotë se nuk ekziston ndonjë lidhje lidhja mes të dy variablave. Niveli III Në nivelin e tretë nga të dhënat, janë llogaritur si vijon: ; ; Duke qenë se koeficienti i korrelacionit është afër vlerës 0, dalim në përfundimin që varaiablat që lidhen me performancën e shfaqur gjatë zhvillimit të dy testeve, nuk kanë asnjë lidhje lineare ndaj njëri - tjetrit. Dëgjimi Të tabelën më poshtë janë llogaritur koeficientet statistikorë për analizimin e perfomancës së studentëve në testimin e dëgjimit për dy disiplina, test i përgjithshëm dhe test ushtarak. 105

125 Studentët rezultatet për Testin e përgjithshë m (x) rezultatet për Testin ushtarak (y) x-μ x y-μ y (x-μ x ) 2 (y-μ y ) 2 (x-μ x )(yμ y ) totali μ Tabela 2.2. Llogaritja e koefiçientëve statistikorë për testimin e dëgjimit Më poshtë janë llogaritur koeficientët statistikorë për të studiuar fortësinë e lidhjes ose jo të variablave. µ x =29 µ y =27 μ μ 106

126 Vlera e koeficientit të korrelacionit është 0.54, gjë që do të thotë se duke qenë afërsisht më afër vlerës 1 sesa 0, performanca e studentëve në testin e përgjithshëm shpreh varësi ndaj performancës së shfaqur në testin ushtarak. I shohim me radhë sipas niveleve: Niveli I testi i dëgjimit ; ; Niveli II - testi i dëgjimit ; Niveli III - testi i dëgjimit ; ; Nga llogaritjet e nxjerra për secilin nivel, konkretisht ρ I = 0,43, ρ II = 0,41, ρ III = 0,35 del se nuk ekziston ndonjë fortësi e lidhjes së variablave për njohuritë e përgjithshme dhe atyre ushtarake duke qenë se ρ~0, pra kemi të bëjmë me një lidhje të dobët lineare. Shkrimi Teorema e Çebishevit 304 na lejon të bëjmë supozime rreth përqindjes së njësive që duhet të bien brenda një numri të caktuar të devijimeve standarde të rreth mesatares. Teorema supozon se të paktën 1-1/k 2, njësive të çdo bashkësie të dhënash duhet të jenë brenda k devijimeve standarde rreth mesatares, ku k > 1. Rregull empirik i teoremës është se ajo zbatohet për çdo bashkësi të dhënash pavarësisht shpërndarjes së tyre. 305 Të dhënat që paraqiten në tabelën 3 tregojnë rezultatet e marra nga 24 studentë përkatësisht në testin e përgjithshëm me shkrim dhe testin ushtarak. Nga testimi me 304 Statistika (Cikël leksionesh për studentët e Fakultetit të Ekonomisë), Tiranë 2002, fq Statistika (Cikël leksionesh për studentët e Fakultetit të Ekonomisë), Tiranë 2002, fq

127 shkrim që ju është bërë 24 studentëve të QGJH-së, le të marrim në analizë rezultatet e tyre duke u bazuar në teoremën e Çebishevit. Studentet rezultatet për Testin e përgjithshëm (x) rezultatet për Testin ushtarak (y) x-μ x y-μ y (x-μ x ) 2 (y-μ y ) totali μ Tabela 2.3. Rezultatet e studentëve në testin me shkrim të përgjithshëm dhe ushtarak 108

128 Variabli i standardizuar 306 (z) shpreh numrin e devijimeve standarde nga mesatarja. Llogaritet me formulën si vijon: x i vlera e të dhënave μ mesatarja σ devijimi standard Formula 1.6 Nga përllogaritjet, mesatarja e pikëve të fituara për të dyja testet është 39, μ x =39 dhe μ y =39. Devijimi standard σ x = 5,76, σ y = 7,69. Le të shohim se sa është numri i studentëve që kanë fituar nga 30 në 49 pikë. Për testin e përgjithshëm me shkrim: Pra, 55% e studentëve kanë rezultatin e pikëve brenda intervalit ]30; 49[. Për testin ushtarak: Pra, 30% e studentëve kanë rezultatin e pikëve brenda intervalit ]30; 49[. Koeficienti i korrelacionit për testin me shkrim është si vijon: ; Lidhur me analizën e të dhënave për testin me shkrim, duke qenë se koeficienti i korrelacionit është shumë afër vlerave të 1, konstatojmë së fortësia e lidhjes mes dy variablave është e madhe. Nga sa u analizua më lart, mund të themi se në testin e përgjithshëm me shkrim studentët kanë paraqitur performancë më të mirë. 306 Statistika (Cikël leksionesh për studentët e Fakultetit të Ekonomisë), Tiranë 2002, fq

129 Niveli II - testi i Shkrimit ; Niveli III - testi i Shkrimit ; ; Nëse llogarisim koeficientin për çdo nivel, shohim se vlera të cilit del mbi 0.5, mund të themi se varësia mes dy variablave është evidente. Për nivelin e dytë duke qenë se vlera është shumë afër 1, themi se ekziston një lidhje e fortë lineare mes variablave Devijimi Standard është treguesi më i mirë i shpërndarjes së rezultateve, i përkufizuar si një lloj e mesme e diferencave të të gjitha rezultateve nga mesatarja 307. Të folurit Për aftësinë e të Folurit, analiza vijon si më poshtë: Për të vijuar më tej llogarisim devijimin standard sipas formulës 3.3: σ x devijimi standard për testin e përgjithshëm σ y devijimi standard për testin ushtarak σ xy =13,08; koeficienti i korrelacionit është ρ= 0,42 Referuar statistikave të mësipërme, pikët mesatare të fituara për testin e përgjithshëm në aftësinë e të folurit janë 18 nga 25, dmth mesatarja është 7 pikë larg pikëve maksimale të testit, me devijimi standard është i llogaritur sipas formulës 3.3. Sa i takon testit ushtarak, pikë mesatare të fituara janë 14 nga 25, 11 pikë diferencë nga pikët maksimale, me devijim standard Nga përllogaritja e thjeshtë e koeficientit të korrelacionit, me ρ= 0,42, arrijmë në përfundimin se performanca e studentëve në testin e përgjithshëm në aftësinë e të folurit për të dyja nivelet, është më e mirë se performanca e testit ushtarak. 307 Lyle Bachman, Statistical analyses in language testing Cambridge University Press, 2005, fq

130 KAPITULLI III: Rezultatet 3.1. Rezultatet e Pyetësorëve Karakteristikat demografike të subjekteve janë dhënë në tabelën e mëposhtme: Gjinia Grada Niveli i gradës Vitet që kanë studiuar anglisht Eksperienca punë në M F Civilë Ushtarakë Rank i Ulët Rank madhor Mbi Tabela 3.1. Karakteristikat demografike të subjekteve Siç shihet edhe nga tabela, numri më i madh i subjekteve janë meshkuj me 83.2% dhe 16.8 % femra. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për përqindjen e studentëve ushtarakë, në krahasim me ata civilë, ku zotërojnë ushtarakët me 91.6%, dhe civilët me 8.4%. Gradat e ulta janë cilësuar Nëntogerët, Togerët, Kapitenët, të cilët zënë 65.3% të subjekteve, ndërsa gradat e larta, Major, Nënkolonel, Kolonel, zënë 34.7%. Vitet e studimit të gjuhës angleze janë të balancuara në përqindje, me 52.5% nga zero deri pesë vjet, dhe 47.5% nga pesë deri dhjetë vjet. Eksperienca në punë nga 0-15 vjet zë 66% të subjekteve, ndërsa mbi 15 vjet zë 34%. Në bazë të dhënave që kanë plotësuar subjektet, u vu re se ka një gamë shumë të gjerë specialitetesh. 111

131 Më poshtë vijon lista e këtyre specialiteteve 308 : Nr Lloji i specialitetit Këmbësori Logjistikë Pilot Ndërlidhje Artileri Fotogrametri Infermieri Detari Zbulim Tanke Teknik laboratori Specialist krimesh NBC Xhenio Radiolokacion Specialist armatimi Kartografi Numri i subjekteve Tabela 3.2 Llojet e specialiteteve të subjekteve ushtarake Lidhur me pjesën e dytë të pyetësorit, të dhënat paraqiten në përqindje sipas përgjigjeve të marra. Pyetjet e grupit të parë kishin lidhje me perceptimin e studentëve për rezultatin që do të merrnin në testin STANAG, nëse ushtrimet ishin më Shënim: Specialitetet e subjekteve civile nuk janë përfshirë në këtë analizë, pasi nuk i përkasin objektit të këtij studimi. 112

132 shumë të orientuara drejt anglishtes për qëllime ushtarake. Rezultati i përgjigjeve të subjekteve është dhënë në grafikun e mëposhtëm 35% 9% 2% shume mire 18% 36% mire disi mire dobet shume dobet Grafiku Perceptimi i subjekteve mbi performancën në testin STANAG me përmbajtje të lartë të gjuhës për qëllime ushtarake Siç tregohet edhe në grafik, 18% besojnë se do të dalin shumë mirë nëse testi përmban përqindje të lartë të anglishtes për qëllime ushtarake. 36% besojnë se rezultati i tyre do të jetë i mirë, dhe 35% u shprehën se do të dilnin disi. 9% besojnë se do të dalin dobët në test, ndërsa 2% mendojnë së do të dalin shumë dobët. Prirja e rezultateve tregon se 54% e subjekteve janë shprehur se testi STANAG me përqindje të lartë të terminologjisë dhe koncepteve ushtarake do t i favorizonte, krahasuar me 46%, të cilët nuk besojnë se janë në përparësi me këtë test. 8% 45% 6% shume mire 12% 29% mire disi mire dobet Grafiku Perceptimi i subjekteve mbi performancën në testin STANAG me përmbajtje të lartë të gjuhës për qëllime të përgjithshme Grafiku 3.2 tregon perceptimin e subjekteve për rezultatin e tyre kur i nënshtrohen testit STANAG me përmbajtje anglishte të përgjithshme. Ky grafik tregon se përqindja e subjekteve që mendojnë se do të dilnin shumë mirë, nëse testi ishte me anglishte të përgjithshme është 12%. 29% besojnë se do të dalin mirë, 45% disi. 8% mendojnë se do kenë rezultat të dobët, dhe 6% rezultat shumë të dobët. Ky grafik na tregon se perceptimi që subjektet kanë për përmbajtjen e anglishtes së përgjithshme dhe ndikimit që ajo ka në rezultatet e testit është 41% mendojnë se do të dalin mirë dhe shumë mirë, krahasuar me 59%,të cilët mendojnë se do të dalin keq dhe shumë keq. 113

133 student 1 student 4 student 7 student 10 student 13 studenti 16 studenti 19 studenti 22 studenti 25 studenti 28 studenti 31 studenti 34 studenti 37 studenti 40 studenti 43 studenti 46 studenti 49 studenti 52 studenti 55 studenti 58 studenti 61 Ndërsa Grafiku 3.3 na jep pamje të qartë lidhur me pyetjen nëse subjektet janë më shumë në favor të testeve AQS apo testeve me gjuhë të përgjithshme, si teste të performancës në gjuhë. 46% 54% test AQS test te pergjithshem Grafiku 3. 3 Orientimi drejt tipit të testit që subjektet dëshirojnë Siç shihet edhe në figurë, 54% e subjekteve dëshirojnë një test të anglishtes për qëllime specifike, krahasuar me 46%, të cilët dëshirojnë teste të përgjithshme. Kjo prirje shkon në të njëjtën linjë me pyetjet e mësipërme lidhur me perceptimin për ndikimin pozitiv të njohurisë për qëllime specifike në rezultat Rezultatet e testit STANAG dhe CAMPAIGN në aftësinë e Leximit Lexim Janë zhvilluar dy teste leximi për 61 studentë të Qendrës së Gjuhëve të Huaja (QGJH). Nga sa vihet re nga grafiku Nr. 1 rezultatet e testimit të studentëve kurba e testimit të përgjithshëm kap kuota më të larta se sa në testimin e gjuhës ushtarake. 1,20 % e rezultateve mesatare - Lexim Test i përgjithshëm Test ushtarak 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testin në Lexim 114

134 Tek Grafiku Nr. 2 evidentohen më qartë rezultatet e pikëve të fituara për të dyja testet. Studentët e testuar kanë marrë mesatarisht 42% e pikëve në testin e përgjithshëm dhe 32% në testin e gjuhës ushtarake. Pra në testin e përgjithshëm performanca e studentëve është 10% më e mirë. Mesatarja e pikëve të fituara 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 42% Test i përgjithshëm 32% Test ushtarak Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testin në Lexim Më poshtë merren në shqyrtim rezultatet e testimit në lexim për tre nivele të njohjes së gjuhës së huaj, ku për secilin nivel janë zhvilluar dy testime. Tek grafiku Nr paraqiten rezultatet në përqindje për pesëmbëdhjetë studentët e nivelit të pare, konkretisht në testin e përgjithshëm dhe atë ushtarak. Nëse flasim me shifra, 7 studentë kanë marrë pikët më të larta në testin e përgjithshëm, ndërkohë që në testin ushtarak vetëm 5 studentë dhe vetëm 2 studentë kanë marrë pikë të barabarta tek të dyja testet. 115

135 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 NIVELI I - Lexim Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku 3. 6 Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit I për testin në Lexim Nëse kalojmë në përgjithësime Grafiku Nr. 3.7, nga 15 studentët e testuar për nivelin e parë në lexim, në testin e përgjithshëm kanë marrë 49,04%, ndërsa në testin ushtarak 44.58%. Pra studentët e nivelit të parë kanë arritur rezultate më të mira në testin e përgjithshëm me 4.45%. Niveli I - Lexim 60,00 50,00 40,00 49,04 44,58 30,00 20,00 Test i përgjithshëm Test ushtarak 10,00 0,00 Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku 3. 7 Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit I për testin në Lexim 116

136 Për studentët e nivelit të dytë është dukshëm i qartë nga Grafiku Nr se rezultatet më të larta janë paraqitur në testin e përgjithshëm. 1,20 NIVELI II - Lexim 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 Test i përgjithshëm Test ushtarak 0,00 Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit II për testin në Lexim Diferenca në përqindje për performancën më të mirë në testimin e leximit për nivelin e dytë është 18% për testin e përgjithshëm. Konkretisht Grafiku Nr. 3.9, si më poshtë: Niveli II - Lexim 80% 70% 72% 60% 50% 54% 40% 30% 20% 10% 0% Test i përgjithshëm Test ushtarak Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit II për testin në Lexim 117

137 studenti 16 studenti 17 studenti 18 studenti 19 studenti 20 studenti 21 studenti 22 studenti 23 studenti 24 studenti 25 studenti 26 studenti 53 studenti 54 studenti 55 studenti 56 studenti 57 studenti 58 studenti 59 studenti 60 studenti 61 Edhe për nivelin e tretë, rezultatet më të larta të marra nga studentët në testimin e përgjithshëm janë dukshëm të evidentuara. Niveli III - Lexim 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit III për testin në Lexim Nga testimi i studentëve për nivelin e tretë, rezultatet për testin e përgjithshëm janë 80% e pikëve, ndërsa për testin ushtarak 56%. Edhe për nivelin e tretë ashtu si për nivelin e pare dhe të dytë, studentët kanë dale më mirë në testin e përgjithshëm, Grafiku Nr Niveli III - Lexim 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 80% Test i përgjithshëm 56% Test ushtarak Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit III për testin në Lexim 118

138 student 1 student 3 student 5 student 7 student 9 student 11 student 13 student 15 studenti 17 studenti 19 studenti 21 studenti 23 studenti 25 studenti 27 studenti 29 studenti 31 studenti 33 studenti 35 studenti 37 studenti 39 studenti 41 studenti 43 studenti 45 studenti 47 studenti 49 studenti 51 studenti 53 studenti Rezultatet e testit STANAG dhe CAMPAIGN në aftësinë e Dëgjimit Në vijim paraqiten të dhënat e 56 studentëve që janë testuar përkatësisht në testin e përgjithshëm dhe testin ushtarak. Pavarësisht të disa herëve të lëkundjes së kurbave, evidentohet qartazi që studentët kanë dalë paraqitur performancë më të mirë në testin me shkrim. 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 % mesatare e pikëve - Dëgjim Test i përgjithshëm Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve për testin në Dëgjim Vlerat e mesatare të pikëve të fituara të shprehura në përqindje, nga ku 52% pikëve mesatare studentët i kanë marrë në testin e përgjithshëm, ndërsa 45 % e pikëve i kanë marrë gjatë zhvillimit të testit ushtarak. Në testin e përgjithshëm janë marrë rezultate më të larta, me gati 7%. % mesatare e pikëve - Dëgjim 80% 60% 40% 20% 0% 52% Test i përgjithshëm 45% Test ushtarak Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testimin në Dëgjim 119

139 Grafiku i mëposhtëm tregon rezultatet mesatare të studentëve në nivelin e parë, përkatësisht për të dy testet. Nga sa vihet re rezultatet e testit të përgjithshëm janë më të larta se në testin ushtarak. 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 NIVELI I - Dëgjim Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit I për testimin në Dëgjim Më poshtë paraqiten në përqindje pikët mesatare të fituara ku 37,7% të pikëve janë marrë në testin me shkrim dhe 28,6% në testin ushtarak. Pra nga sa duket dhe nga grafiku, performanca e studentëve të nivelit të parë në testin me shkrim është 9,1% më e mirë se testi ushtarak. NIVELI I - Dëgjim 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 37,7% 28,6% Test i përgjithshëm Test ushtarak 20,0% 10,0% 0,0% Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit I për testimin në Dëgjim 120

140 Studentët e testuar për nivelin e dytë në dëgjim, rezultatet më të mira i kanë marrë në testin e përgjithshëm. Gjithashtu nga grafiku mund të dallohet se në testin e përgjithshëm lakimi i kurbës është përgjithësisht i njëjtë, ndërsa për testin ushtarak ka luhatje të mëdha dhe përgjithësisht të çrregullta. NIVELI II - Dëgjim 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit II për testimin në Dëgjim Për studentët e nivelit të dytë rezultatet e testit të dëgjimit janë 57% për testin e përgjithshëm, përkundrejt 45% për testin ushtarak. Në testin e përgjithshëm studentët kanë marrë mesatarisht 12% më shumë pikë. NIVELI II - Dëgjim 60% 50% 57% 45% 40% 30% 20% Test i përgjithshëm Test ushtarak 10% 0% Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit II për testimin në Dëgjim 121

141 studenti 25 studenti 26 studenti 27 studenti 28 studenti 29 studenti 30 studenti 31 studenti 32 studenti 47 studenti 48 studenti 49 studenti 50 studenti 51 studenti 52 studenti 53 studenti 54 studenti 55 studenti 56 Më poshtë paraqiten rezultatet mesatare të fituara nga studentët e nivelit të tretë për të dyja testet. Nga sa vihet re, sërish kurba e testit ushtarak paraqet luhatje, lëkundje më të mëdha të në vlera, ndërsa për testin e përgjithshëm luhatja është konstante. Përkundër nga sa kemi konstatuar deri tani rezultati në këtë rast për studentët është më i mirë për testin ushtarak. 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 NIVELI III - Dëgjim Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit III për testimin në Dëgjim Në testimin e studentëve të nivelit të tretë, performanca e shfaqur në testin ushtarak është 57,4%, ndërsa për testin e përgjithshëm 56,8%. Edhe pse sasia mesatare e pikëve të fituara për testin ushtarak është më e lartë, diferenca është shumë e ngushtë me gati 0,6%. NIVELI III - Dëgjim 60,0% 56,8% 57,4% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% Test i përgjithshëm Test ushtarak 10,0% 0,0% Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit III për testimin në Dëgjim 122

142 3.4. Rezultatet e testit STANAG dhe CAMPAIGN në aftësinë e Shkrimit Për testin me shkrim janë testuar gjithsej 24 studentë. Rezultatet mesatare të fituara nga testet paraqiten në grafikun e mëposhtëm, ku konstatojmë se edhe pse kurbat luhaten deri diku në vlera të përafërta për të dyja testet, sërish performancën më të mirë studentët e kanë në testin e përgjithshëm. 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 % mesatare e pikëve - Shkrim Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve për testimin në Shkrim Nëse të dhënat, i paraqitim në një formë të tjetër grafiku, mund të dallohet më qatë se studentët kanë marrë gati 1% më shumë pikë në testin e përgjithshëm me shkrim. % mesatare e pikëve - Shkrim 60% 53% 52% 50% 40% 30% 20% Test i përgjithshëm Test ushtarak 10% 0% Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testimin në Shkrim 123

143 studenti 1 studenti 2 studenti 3 studenti 4 studenti 5 studenti 6 studenti 7 studenti 8 studenti 9 studenti 10 studenti 11 studenti 12 studenti 13 studenti 14 studenti 15 Nëse i analizojmë sipas niveleve, në nivelin e dytë studentët kanë marrë rezultate më të mira në testin e përgjithshëm. Niveli II - Shkrim 0,80 0,60 0,40 0,20 Test i përgjithshëm max=75 Test ushtarak max=75 0,00 Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit II për testimin në Shkrim Nga grafiku duket se 49% e pikëve janë marrë në testin e përgjithshëm me shkrim, ndërsa 47% në testin ushtarak. Rezultatet e testit e përgjithshëm janë rreth 2% më të mira. Niveli II - Shkrim 50% 49% 47% 40% 30% 20% Test i përgjithshëm Test ushtarak 10% 0% Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit II për testimin në Shkrim 124

144 Tendenca e pikëve mesatare të fituara në testet me shkrim për studentët e nivelit të tretë paraqitet si më poshtë. Kurbat për të dyja testet përvijojnë rreth drejtëzës me vlerë y=60%, por ashtu sikurse është e dukshme, studentët përgjithësisht kanë dalë më mirë në testin ushtarak. NIVELI III - Shkrim 0,80 0,60 0,40 0,20 Test i përgjithshëm Test ushtarak 0,00 Grafiku Tendenca e pikëve mesatare të studentëve të nivelit III për testimin në Shkrim Studentët e nivelit të tretë në testet me shkrim kanë paraqitur rezultate më të larta në testin ushtarak sesa në atë të përgjithshëm, rreth 4%. Konkretisht 62% janë fituar në testin ushtarak, përkundrejt 58% në testin e përgjithshëm. NIVELI III - Shkrim 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 58% Test i përgjithshëm 62% Test ushtarak Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët e nivelit III për testimin në Shkrim 125

145 3.5. Rezultatet e testit STANAG dhe CAMPAIGN në aftësinë e Të folurit. Më poshtë paraqitet performanca e studentëve për testimet me gojë në testin e përgjithshëm dh atë ushtarak, grafikët 23 dhe 24. Në se bëjmë një rigrupim të të dhënave mund të themi që në testin e përgjithshëm me gojë gati 56% e studentëve paraqiten në nivel kalues (shumë mirë, mirë, kënaqshëm), ndërsa në testin ushtarak 33% % mesatare e pikëve - E folur Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku rezultatet e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testin e përgjithshëm me gojë % mesatare e pikëve 60% 56% 50% 40% 30% 20% 10% 33% Test i përgjithshëm Test ushtarak 0% Test i përgjithshëm Test ushtarak Grafiku Përqindja e pikëve mesatare të fituara nga studentët për testin ushtarak me gojë 126