UNIVERSITETI FEHMI AGANI GJAKOVË FAKULTETI I EDUKIMIT

Size: px
Start display at page:

Download "UNIVERSITETI FEHMI AGANI GJAKOVË FAKULTETI I EDUKIMIT"

Transcription

1 UNIVERSITETI FEHMI AGANI GJAKOVË FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: Parashkollor PUNIM I DIPLOMËS NDIKIMI GJUHËSOR TEK PARASHKOLLORËT Mentori: Prof. ass.dr. Sindorela Doli-Kryeziu Studentja: Artina MUSTAFA Gjakovë, 2018

2 DEKLARATA E KANDIDATIT Unë, Artina MUSTAFA, deklaroj se kjo temë e Diplomës e titulluar: Ndikimi gjuhësor tek parashkollorët, e llojit të studimit: Rishikim i literaturës, është punim origjinal i imi dhe është përgatitur nga unë. E gjithë literatura dhe burimet tjera që janë shfrytëzuar gjatë këtij punimit janë të renditura në referenca dhe plotësisht të cituara, në bazë të autorit dhe të punimit të caktuar. Tërë ky punim është përgatitur duke respektuar rregulloren dhe duke u mbështetur në këshillat për përgatitjen e temës së diplomës të përcaktuara nga ana e Universitetit Fehmi Agani në Gjakovë. 2

3 METODOLOGJIA Burimi kryesor i të dhënave për realizimin e këtij punimi ka qenë kërkimi në literatura. Metoda e grumbullimit të të dhënave është e tipit rishqyrtim i literaturës. Është shfrytëzuar literaturë e mjaftueshme nga biblioteka e universitetit dhe burime të ndryshme shkencore nga interneti. Literatura është përzgjedhur në bazë të problematikës që shtjellohet në punim. Literatura është përzgjedhur në bazë të këtyre kritereve: - Titullit të temës e cila është marrë, - Fjalëve kyçe që janë përdorur për kërkime në internet, - Librave leksikor, - Të dhënat e marra dhe - Propozime të marrura nga ana e Mentores sime. 3

4 FALËNDERIM Me këtë rast dua të falënderoj mentoren time Prof. Ass. Dr. Sindorela Doli-Kryeziu e cila është edhe mentorja e këtij punimi si dhe anëtarët e komisionit për mbrojtjen e kësaj teme për të gjitha vërejtjet dhe sygjerimet e dhëna gjatë punës dhe mundit tim për përfundimin e këtij punimi diplome. Gjithashtu, falënderoj edhe të gjithë stafin e Fakultetit të Edukimit, dega parashkollor, të Universitetit Fehmi Agani në Gjakovë të cilët kontribuan në ngritjen time profesionale. Gjithashtu dua të falënderoj edhe familjen time e cila nuk kurseu asgjë për të më dal në përkrahje gjatë gjithë këtij rrugëtimi. Gjithashtu falënderoj edhe kolegët për të gjithë përkrahjen morale gjatë tërë kësaj kohe. 4

5 Përmbajtja Abstrakt HYRJE Hyrja (in)formale në zhvillimin gjuhësor Psikolinguistika (Zhvillimi gjuhësor-mendor) Çështje leksikore në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Standarde Shqipe Të nxënit e gjuhës standarde Domenet e përdorimit të gjuhës së folur standarde Planifikimi gjuhësor në përmbajtjen e kurrikulës shkollore Identifikimi i problemit situata e shkrim-këndimit të fëmijëve Ndikimi i mediave (televizionit) dhe rrjeteve sociale tek fëmijët Efektet negative që shkakton TV dhe rrjetet sociale tek fëmijët Qëndrimi i gjatë para ekranit shkakton varësi të fëmijëve ndaj televizionit Shikimi i pakontrolluar i TV i bën fëmijët më të dhunshëm Sa më e madhe të jetë koha e qëndrimit para ekranit të TV, aq më pak kohë mbetet për aktivitete të tjera Ekspozimi ndaj materialeve erotike të cilat shfaqen në rrjetet sociale gjatë ditës përbëjnë një shqetësim tjetër për prindërit Metodat mësimore në mësimin e gjuhës shqipe Zhvillimi gjuhësor në moshën parashkollore Zhvillimi konjitiv në moshën parashkollore Zhvillimi i gjuhës dhe të folurit Teknika të përshtatshme të leximit të përbashkët Librat me ilustrime Strategji të përshtatshme të të lexuarit Gjuha shqipe dhe edukata Ndikimi i gjuhës së shkruar mbi gjuhën e folur Përfundim Rekomandime Literatura

6 Abstrakt Meriton një vëmendje dhe rëndësi të veçantë që fëmijët parashkollorë të jenë në gjendje të kuptojnë mjedisin të cilin i rrethon, të komunikojnë dhe ndjejnë përgjegjësi rreth lojërave dhe formimit të koncepteve si gjuhësore, ashtu edhe komunikuese, të jenë ndërtues të një shoqërie të përgjegjshme dhe bashkëkohore. Fëmija, orë e çast ndodhet në shkollë dhe në familje me praninë e të tjerëve. Jo të gjithë partnerët e tij, jo të gjithë ata që merren me të, kanë të njëjtat kode etike. Zgjedhja dhe përdorimi i drejtë i faktorëve mësimor mundëson organizimin më efikas dhe më të suksesshëm të punës edukativo-arsimore në shkollat tona, kontribuon që marrëdhëniet të jenë më humane në raportet nxënës, arsimtar, prindër dhe komunitetit shkollor. Studimi sugjeron se duhet të merren masa në drejtim të përmirësimit të gjuhës shqipe nga sistemet e edukimit parashkollor me qëllim të përgatitjes sa më të mirë të fëmijëve për të filluar klasën e parë të gatshëm për të nxënë. Fjalët çelës: mjedis, komunikim, lojë, metodat ndërvepruese, institucioni parashkollor, etj.. 6

7 1. HYRJE Zhvillimi i individit është një proces kompleks që nis në periudhën prenatale dhe vazhdon përgjatë gjithë hapësirës jetësore të tij. Zhvillimi ndodh në disa dimensione siç janë: zhvillimi fizik, zhvillimi motorik, zhvillimi konjitiv, zhvillimi perceptiv, zhvillimi social, zhvillimi emocional, zhvillimi moral, zhvillimi gjuhësor, etj. Të gjitha këto dimensione janë të ndërthurura dhe ndihmojnë zhvillimin e njëri-tjetrit. Zhvillimi mund të ndodhë vetiu, si pasojë e maturimit, që është procesi i rritjes i kontrolluar gjenetikisht. Në anën tjetër, gjithashtu, ai ndikohet nga praktikat e përshtatshme të mirërritjes dhe stilit të jetesës, të cilat mund ta nxisin dhe përshpejtojnë, ashtu sikurse praktikat dhe stilet e jetesës të papërshtatshme mund ta pengojnë apo ngadalësojnë atë. Teoricienë të ndryshëm të zhvillimit ndër vite kanë mbështetur njërën apo tjetrën prej këtyre çasjeve; natyrën (prirja e trashëguar gjenetike për zhvillim) apo mirërritjen (kushtet mjedisore që influencojnë zhvillimin), si faktorë kryesorë ndikues të procesit të zhvillimit. Ata që besojnë në prirjet natyrore kanë tendencën të presin, që fëmijët të arrijnë faza të caktuara zhvillimi në të njëjtën kohë për shkak të maturimit. Në të kundërt, ata që besojnë në mirërritjen inputin mjedisor, theksojnë ndikimet e jashtme mjedisore mbi individin. 1 Kohët e fundit studiuesit gjithnjë e më shumë po bashkojnë idetë e tyre në një qasje të vetme, që ndërthurin të dyja; e cila mbështet idenë se në të vërtetë, të dy këta faktorë janë të lidhur ngushtësisht me njëri-tjetrin. 2 Kjo qasje e re sjell idenë se realisht është natyra, e cila përmes mirërritjes, sjell zhvillimin e shëndetshëm të individit. Pra, kjo qasje e re sqaron se prirjet gjenetike stimulohen nën disa kushte optimale mjedisore për të arritur nivele më optimale zhvillimi. Mirërritja ndikon në zhvillimin nëpërmjet sferave të ndryshme: fizike duke ofruar ushqim të shëndetshëm, aktivitet fizik apo duke shmangur stresin; konjitive duke ofruar eksperienca informale dhe udhëzime formale stimuluese të proceseve konjitive; dhe sociale duke ofruar modelet e ndërveprimit të të rriturve dhe marrëdhëniet me bashkëmoshatarët. 1 Sigelman, C. K., & Rider, E. A. (2009). Life-Span Human Development. Belmont: Wadsworth Cengage Learning., fq McDevitt, T. M., & Ormrod, J. E. (2010, Korrik 20). Nature and Nurture. Gjetur në 7

8 Ky punim diplome ka në fokus qendror zhvillimin gjuhësor, si dimension i sferës konjitive. Ai argumenton pikërisht në kuadrin e kësaj qasjeje të kombinuar midis natyrës dhe mirërritjes duke vënë theksin në idenë se zhvillimi i fëmijëve mund të stimulohet, nxitet dhe përshpejtohet nëpërmjet teknikave të përshtatshme të mirërritjes. Më specifikisht, në këtë punim diplome, është studiuar sesi mund të përmirësohet përvetësimi i aftësive gjuhësore nga një prej faktorëve që e ndikojnë dhe nxisin atë, siç është leximi për fëmijët nga të rriturit, apo siç njihet ndryshe edhe leximi me zë apo leximi i përbashkët 3, pasi që fëmijët kanë arritur një fazë të caktuar të zhvillimit të tyre natyral. Për të plotësuar argumentet e qasjes së ndikimit të natyrës në zhvillim, në këtë punim diplome, mosha në të cilën është vendosur të studiohet zhvillimi gjuhësor është mosha parashkollore. Kjo moshë përkon me fëmijërinë e hershme, nga 2 deri në 6 vjeç 4. Mosha parashkollore quhet mosha përpara fillimit të shkollimit formal, ku fëmijët mund të marrin një program edukimi të organizuar (programi parashkollor kopshtet). 5 Gjithashtu, shumica e studimeve mbi të mirat e leximit të librave, janë zhvilluar me fëmijë që janë të paktën 2 vjeç 6. Është e pashmangshme të mos evidentohet ndikimi që zhvillimi gjuhësor ka nga natyra, pasi fillimisht duhet që individi të ketë funksionale qendrat e të folurit të lokalizuara në zonën e Brokës në lobin frontal si dhe të ketë një aparat të foluri të zhvilluar plotësisht dhe pa defekte. Vetëm pasi është plotësuar kushti biologjik i këtij zhvillimi, mundet që zhvillimi gjuhësor të mbështetet nga mirërritja dhe mjedisi social. Individët duhet të dëgjojnë gjuhën e folur që të mund të mësojnë e të imitojnë atë. Aftësitë gjuhësore të fëmijëve të moshës parashkollore i kanë kaluar sprovat natyrore dhe tashmë kanë krijuar një bazë gjuhësore. Variabli që do të diskutohet në mbështetje të këtyre aftësive është një komponent i mirërritjes: leximi i përbashkët. Zhvillimi gjuhësor, në të vërtetë, është zhvillimi i shumë pjesëzave të një sistemi gjuhësor që duhet të evoluojë dhe të punojë në 3 Ezell, H. K., & Justice, L. M. (2006). Shared Storybook Reading; Building Young Children's Language and Emergent Literacy Skills. Baltimore, Maryland: Paul H. Brookes Publishing Co., fq.2 4 Karaj, Th. (2004). Psikologjia e Zhvillimit të Fëmijës. Tiranë: Progres., fq. 9 5 Abbeduto, L., & Beth, P. (2002). Preschool. Në N. J. Salkind, Child Development (fv ). NY, USA: Macmillan Reference USA., fq Sénéchal, M., Cornell, E. H., & Broda, L. S. (1995). Age-Related Differences in the Organization of Parent-Infant Interactions During Picture-Book Reading. Early Childhood Research Quarterly, 10,

9 një rend për të përmbushur rezultatin e të folurit human 7. Pra, gjuha, më specifikisht gjuha e folur, mund të thuhet se mësohet nga ndërveprimi me të rriturit që kujdesen për individin (prindërit apo kujdestarët parësorë). Eksperienca e vazhdueshme, kontakti sa më i hershëm me tingujt dhe ushtrimi i shprehive gjuhësore nevojiten për të mësuar gjuhën që fëmija do të flasë Hyrja (in)formale në zhvillimin gjuhësor Gjuha e folur është një rrjet kompleks i dijeve dhe lëvizjeve të koordinuara, pavarësisht se shpesh konsiderohet një aftësi. Ajo i lejon individët të komunikojnë me njëri-tjetrin duke folur dhe dëgjuar. Ky kompleksitet i procesit e bën gjuhën të ndërfutet në shumë disiplina. 8 Për të vlerësuar sesi mësohet kjo aftësi komplekse, studiuesit, sot, bashkojnë qasjen natyrore me qasjen e mirërritjes, të cilat ende lënë vend për pikëpyetje, në një tjetër rrymë të zhvillimit gjuhësor. Kjo rrymë e re mbështet idenë se praktika, përdorimi i gjuhës, imitimi dhe korrektimi i gabimeve sa herë që fëmija ndërvepron me të rriturit, sigurojnë përvetësimin gjuhësor në të gjithë komponentët e tij. Fonologjia, morfologjia, semantika, sintaksa dhe pragmatika e një gjuhe nuk mund të mësohen dhe as të ruhen në kujtesë, pa ushtruar në një ndërveprim të vazhdueshëm dhe pa u mbajtur ndezur motori i përdorimit të gjuhës. Studimet janë mbështetur në dijet për teoritë tradicionale të zhvillimit konjitiv, të cilat janë grupuar në katër kategori 9 : 1) Qasja nativiste, e cila mbështet idenë se fëmijët kanë një sistem konjitiv të lindur. 2) Qasja bihejvioriste, e cila mbështetet në mekanizmat e bashkëshoqërimit të stimujve. 3) Qasja konstruktiviste, e cila mbështet në idenë e përfaqësimeve mendore komplekse të mësuara përmes ndërveprimeve të fëmijës me botën, dhe 4) Qasja interaksioniste, e cila shpjegon se konjicionet zhvillohen përmes ndërveprimit të fëmijës me sistemin kulturor dhe gjuhësor. Procesi i zhvillimit gjuhësor të fëmijës fillon me një fazë paralinguistike, e cila është një fazë biologjike, e lindur. Në këtë fazë, fëmija dëgjohet të belbëzojë tingujt e parë. Tingujt e lëshuar 7 Hirsh-Pasek, K., & Golinkoff, R. M. (2002). Language Development. Në N. J. Salkind, Child Development (fv ). NY, USA: Macmillan Reference USA., fq Remson, L. H. (2007). Oral Language. Në B. J. Guzzetti, Literacy for the New Millennium (fv ). Westport, Connecticut: Praeger., fq Gentner, D., & Loewenstein, J. (2002). Relational Language and Relational Thought: The Development and Consequences. Në E. Amsel, & J. P. Byrnes, Language, Literacy, and Cognitive Development of Symbolic Communication (fv ). New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates., fq. 87 9

10 nga foshnja gjatë kësaj faze janë bashkëtingëllore të buzëzuara të cilat ndodhin si pasojë e dy faktorëve: buzët përtace të një foshnje dhe gjirit të nënës. 10 Kështu fëmijët fillojnë me tingujt me gojë të mbyllur [mmm], [bbb], [ppp] dhe e hapin gojën plotësisht në zanoren e zëshme [a] për të prodhuar tingujt dhe fjalët e para [ma-ma], [ba-ba]. Një tjetër evidencë e përdorimit të këtyre tingujve universalë, u zbulua edhe në përshkrimin e Herodotit 11 për shqiptimin nga fëmijët të fjalës së parë bekos që në frengjisht do të thotë bukë. Analizues të ndryshëm janë shprehur se ky tingull mund të jetë dëgjuar i prodhuar nga dhitë, (mendohet se prapashtesa -kos është shtuar në versionin greqisht të historisë), e nëse ajo hiqet ngelet vetëm tingulli [be] si të ishte duke u dëgjuar një dhi që blegërin. 12 Kështu, pas tingujve të rastësishëm e të pavullnetshëm, për të iniciuar krijimin dhe më pas vijuar me pasurimin e leksikut, një fëmijë do të ketë nevojë të dëgjojë fjalët e gjuhës që do të mësojë të flasë. Belbëzimet, rrokjet, fjalëformimet e para të fëmijëve përforcohen nga reagimet entuziaste të prindërve të tyre dhe kujdestarëve parësorë dhe kështu, fëmijët i përsërisin këto fjalë për të rimarrë përforcimet e pëlqyera. Në këtë formë, fëmija ecën me hapa të vegjël e të sigurt drejt gjuhës së tij të parë. Përveç kësaj, fëmijët prezantohen me gjuhën që do të duhet të imitojnë më vonë edhe duke dëgjuar tingujt përreth dhe duke komunikuar me të rriturit, fillimisht dhe kryesisht, që në foshnjëri, me prindërit apo kujdestarët e tyre parësorë. Më pas, duke e zgjeruar më tej komunikimin e përditshëm në moshën e fëmijërisë të hershme me të tjerë të rritur, edukatorë, mësues, të afërm dhe bashkëmoshatarë. Kështu, ditë pas dite, kohë pas kohe, vit pas viti, fëmija regjistron në kujtesë fjalët që dëgjon dhe i përdorë ato në kontekste të ngjashme komunikimi. Fëmijët përvetësojnë gjuhën e folur dhe madje edhe shkrim-këndimin përmes kontekstit linguistik të lojës. Lojërat e hershme simbolike lehtësojnë shfaqjen e këtyre aftësive përmes të kuptuarit konceptual të simboleve që përfaqësojnë kuptimin. Kur prindërit përdorin kontekstin e lojës si një mundësi për të inkurajuar përdorimin e gjuhës te fëmijët e tyre 3-4 vjeç dhe shtrijnë aftësitë e tyre gjuhësore duke përdorur fjalë më të sofistikuara, vërehet se fjalori i fëmijëve të tyre rritet ndjeshëm Oneill, T. (2013, Maj 12). Why babies in every country on Earth say 'mama'. Gjetur në Herodoti. (2014). 12 Yule, G. (2010). The Study of Language (bot. i 4). New York: Cambridge University Press., fq Elias, G., Hay, I., Homel, R., & Freiberg, K. (2006). Enhancing Parent-Child Book Reading in a Disadvantaged Community. Australian Journal of Early Childhood, 31,

11 Një model tjetër, formal, dhe më i strukturuar e letrar, i vlerësuar si gramatikisht më i saktë dhe leksikisht më i plotë, që fëmijët mund të mësojnë fjalë e shprehi të reja, është duke dëgjuar t u lexohen libra nga të rriturit që kujdesen për ta. Studimet kanë treguar se fëmijët që përfshihen në lexim të përbashkët me prindërit e tyre zhvillojnë një leksik më të pasur dhe kanë një përshpejtim në zhvillimin e tyre gjuhësor. Megjithatë, ky proces kërkon disa kushte dhe një kohë specifike për t u zhvilluar. Ekziston një periudhë specifike kur fëmijët kanë aftësi të përthithin dhe përvetësojnë gjuhën e ambientit të tyre në një shpejtësi dhe kapacitet mbresëlënës. Kjo është mosha pas krijimit të një bagazhi me fjalët e para deri rreth klasës së parë. Padyshim që kjo periudhë vazhdon të shtrihet edhe përtej, edhe në adoleshencë, në universitet, etj., por ritmi i përvetësimit të gjuhës bie. Adoleshentët mësojnë më pak fjalë, por të një niveli gjuhësor më të lartë, fjalë më komplekse, më specifike, që përdoren më rrallë, fjalë teknike të fushave të tyre të studimit, fjalë abstrakte e shkencore, etj. Fjalë që nuk përdoren në të folurin e përditshëm. Fjalë që gjenden në libra letrar, historik dhe shkencor. Pas krijimit të një bagazhi fjalësh të para, fëmijët munden të mësojnë fjalë të reja, gjithashtu duke shpjeguar (si në fjalor) përkufizimet e tyre nga fjalët tashmë të njohura. Po ashtu, fjalë të cilat përfshihen dhe detajojnë në kontekstet me fjalët në repertorin ekzistues. Ky proces ndodh sërish, më së shumti në libra sesa në të folurin e përditshëm ku ne priremi të ruajmë një komunikim të thjeshtë në terma dhe lakonik e të varfër në detaje, duke përdorur përgjithësisht vetëm një pjesë të repertorit tonë gjuhësor. Për fat të keq, kjo dije, nuk njihet ose nuk pranohet nga të gjithë të rriturit përgjegjës për rritjen dhe edukimin e fëmijëve. Shumë edukatorë dhe prindër nuk besojnë se leximi me fëmijën mund të përdoret si një mjet për të mësuar informacione dhe fjalë të reja. Ata, që priren të besojnë qasjen nativiste, mendojnë se fëmija do të thotë ato që do të thotë, dhe do të zhvillojë nivelin gjuhësor që do të zhvillojë, në mënyrën që është paraprogramuar ta zhvillojë atë, pa nevojën e stimujve të jashtëm. Kështu, ata do të jenë më pak të prirur për të shfrytëzuar librin si një mjet edukimi dhe mësimi të gjuhës. 11

12 1.2. Psikolinguistika (Zhvillimi gjuhësor-mendor) Procesi i zhvillimit gjuhësor të fëmijës fillon me një fazë paralinguistike, e cila është një fazë biologjike, e lindur. Në këtë fazë, fëmija dëgjohet të belbëzojë tingujt e parë. Tingujt e lëshuar nga foshnja gjatë kësaj faze janë bashkëtingëllore të buzëzuara të cilat ndodhin si pasojë e dy faktorëve: buzët përtace të një foshnje dhe gjirit të nënës 14. Kështu fëmijët fillojnë me tingujt me gojë të mbyllur [mmm], [bbb], [ppp] dhe e hapin gojën plotësisht në zanoren e zëshme [a] për të prodhuar tingujt dhe fjalët e para [ma-ma], [ba-ba]. Një model tjetër, formal, dhe më i strukturuar e letrar, i vlerësuar si gramatikisht më i saktë dhe leksikisht më i plotë, që fëmijët mund të mësojnë fjalë e shprehi të reja, është duke dëgjuar t u lexohen libra nga të rriturit që kujdesen për ta. Studimet kanë treguar se fëmijët që përfshihen në lexim të përbashkët me prindërit e tyre zhvillojnë një leksik më të pasur dhe kanë një përshpejtim në zhvillimin e tyre gjuhësor. Megjithatë, ky proces kërkon disa kushte dhe një kohë specifike për t u zhvilluar. Ekziston një periudhë specifike kur fëmijët kanë aftësi të përthithin dhe përvetësojnë gjuhën e ambientit të tyre në një shpejtësi dhe kapacitet mbresëlënës. Kjo është mosha pas krijimit të një bagazhi me fjalët e para deri rreth klasës së parë. Padyshim që kjo periudhë vazhdon të shtrihet edhe përtej, edhe në adoleshencë, në universitet, etj., por ritmi i përvetësimit të gjuhës bie. Adoleshentët mësojnë më pak fjalë, por të një niveli gjuhësor më të lartë, fjalë më komplekse, më specifike, që përdoren më rrallë, fjalë teknike të fushave të tyre të studimit, fjalë abstrakte e shkencore, etj. Fjalë që nuk përdoren në të folurin e përditshëm. Fjalë që gjenden në libra letrarë, historikë dhe shkencorë. Pas krijimit të një bagazhi fjalësh të para, fëmijët munden të mësojnë fjalë të reja, gjithashtu duke shpjeguar (si në fjalor) përkufizimet e tyre nga fjalët tashmë të njohura. Po ashtu, fjalë të cilat përfshihen dhe detajojnë kontekstet me fjalët në repertorin ekzistues. Ky proces ndodh sërish, më së shumti në libra sesa në të folurin e përditshëm ku ne priremi të ruajmë një komunikim të thjeshtë në terma dhe lakonik e të varfër në detaje, duke përdorur përgjithësisht vetëm një pjesë të repertorit tonë gjuhësor. Për fat të keq, kjo dije, nuk njihet ose nuk pranohet nga të gjithë të rriturit përgjegjës për rritjen dhe edukimin e fëmijëve. Shumë edukatorë dhe prindër nuk besojnë se leximi me fëmijën mund të përdoret si një mjet për të mësuar informacione dhe fjalë të reja. Ata, që priren të besojnë qasjen nativiste, 14 Oneill, T. (2013, Maj 12). Why babies in every country on Earth say 'mama'. Gjetur në

13 mendojnë se fëmija do të thotë ato që do të thotë, dhe do të zhvillojë nivelin gjuhësor që do të zhvillojë, në mënyrën që është paraprogramuar ta zhvillojë atë, pa nevojën e stimujve të jashtëm. Kështu, ata do të jenë më pak të prirur për të shfrytëzuar librin si një mjet edukimi dhe mësimi të gjuhës. Kështu, pas tingujve të rastësishëm e të pavullnetshëm, për të iniciuar krijimin dhe më pas vijuar me pasurimin e leksikut, një fëmijë do të ketë nevojë të dëgjojë fjalët e gjuhës që do të mësojë të flasë. Belbëzimet, rrokjet, fjalëformimet e para të fëmijëve përforcohen nga reagimet entuziaste të prindërve të tyre dhe kujdestarëve parësorë dhe kështu, fëmijët i përsërisin këto fjalë për të rimarrë përforcimet e pëlqyera. Në këtë formë, fëmija ecën me hapa të vegjël e të sigurt drejt gjuhës së tij të parë. Përveç kësaj, fëmijët prezantohen me gjuhën që do të duhet të imitojnë më vonë edhe duke dëgjuar tingujt përreth dhe duke komunikuar me të rriturit, fillimisht dhe kryesisht, që në foshnjëri, me prindërit apo kujdestarët e tyre parësorë. Më pas, duke e zgjeruar më tej komunikimin e përditshëm në moshën e fëmijërisë të hershme me të tjerë të rritur, edukatorë, mësues, të afërm dhe bashkëmoshatarë. Kështu, ditë pas dite, kohë pas kohe, vit pas viti, fëmija regjistron në kujtesë fjalët që dëgjon dhe i përdor ato në kontekste të ngjashme komunikimi. Fëmijët përvetësojnë gjuhën e folur dhe madje edhe shkrim-këndimin përmes kontekstit linguistik të lojës. Lojërat e hershme simbolike lehtësojnë shfaqjen e këtyre aftësive përmes të kuptuarit konceptual të simboleve që përfaqësojnë kuptimin. Kur prindërit përdorin kontekstin e lojës si një mundësi për të inkurajuar përdorimin e gjuhës te fëmijët e tyre 3-4 vjeç dhe shtrijnë aftësitë e tyre gjuhësore duke përdorur fjalë më të sofistikuara, vërehet se fjalori i fëmijëve të tyre rritet ndjeshëm. 15 Të gjitha qeniet njerëzore dhe vetëm ato e kanë aftësinë e komunikimit normalisht përmes të folurit, duke i prodhuar tingujt, duke i kombinuar ato mes vete. Kjo aftësi njerëzore si për shifrimin ashtu edhe për deshifrimin e kodeve të ndryshme të të folurit është një gjë unike. Shkenca e cila merret me të kuptuarit, të nxënit e gjuhës ashtu edhe me çrregullimet gjuhësore është vetë psikolinguistika 16, më saktë kjo shkencë merret me të gjitha proceset psikike në trurin e njeriut gjatë ç do realizimi gjuhësor. Gjithashtu merret me proceset që ndikojnë si në prodhimin dhe të kuptuarit e gjuhës poashtu edhe në çrregullimet gjuhësore. Sipas Platonit 17 çdo shkencë nis me mahnitjen, me të mrekulluarit, edhe psikolinguistika nis me mrekullimin, ku nis me faktin se një njeri i rritur normalisht ka aftësi 15 Elias, G., Hay, I., Homel, R., & Freiberg, K. (2006). Enhancing Parent-Child Book Reading in a Disadvantaged Community. Australian Journal of Early Childhood, 31, Rrahman Paçarizi, Psikolinguistika, ligjeratë më , Gjakovë. 13

14 krejt të zakonshme mendore që arrin të shenjojë qindra mijëra ndoshta edhe miliona koncepte medore. Ne e dimë se emri lis realizohet përmes kodit fonetik l-i-s, dhe vetëm përmes këtij shënjuesi, ndërsa kodi l-i-s-a na sugjeron diçka tjetër, është tjetër leksemë dhe ka tjetër kuptim në leksikun tonë mendor. Kjo do të thotë se vetëm një (a) e vetme e ndryshon kuptimin dhe jo vetëm folësi por edhe ai person që e ndëgjon do të dijë ta deshifrojë diferencën mes emrit lis dhe lisa. Shpjegimin e arbitraritetit të shenjës gjuhësore sipas Saussure e Martinet ndihmon shumë në këtë drejtim, por asesi nuk e shpjegon mrekullinë psikolinguistike të përsosmërisë njerëzore. Është interesant fakti se dy përbërësit e psikolinguistikës, psikologjia dhe gjuhësia janë më të vjetër se vetë psikolinguistika, madje edhe nëndisiplinat gjuhësore që kanë të bëjnë me psikolinguistikën, siç është fonetika dhe gramatika, të cilat janë mijëra vjet më të vjetra se sa psikolingusitika. Psikolinguistët mendojnë se fakti për konsolidimin e vonshëm të psikolinguistikës si shkencë ka të bëjë me disa faktorë, ndër të cilët më i rëndësishmi është vështirësia e studimit të mendjes njerëzore, që nuk është shumë e vërtetë, pasi të gjitha proceset që ndodhin në trurin e njeriut derisa të realizohet gjuha janë relativisht të pashpjegueshme. Shkurt psikolinguistika depërton në zemrën e asaj që ne e bëjmë me gjuhën. Në fushë të psikolinguistikës dhe të disa fushave të tjera të gjuhësisë, ka më shumë hapësirë për të lëvizur, fusha që janë më popullore të themi kushtimisht ato që komunikojnë më shumë me publikun. Ku variantet janë më të ndjeshme dhe ku duhet të lidhen ngushtësisht termi me domethënien. Sa për sqarim, në teorin sociokognitive, termi konsiderohet njësi gjuhësore e kuptimshme dhe domethënëse UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI FILOLOGJISË, Seminari ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturen shqiptare (Prishtinë, 2013), f

15 1.3. Çështje leksikore në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Standarde Shqipe Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, i mbajtur në Tiranë në vitin 1972, 60 vjet pas krijimit të shtetit modern shqiptar, është ngjarja më e madhe në historinë kulturore dhe qytetëruese të popullit shqiptar. Ky kongres do t i sjellë popullit shqiptar, në të vërtetë do t u sjellë gjithë shqiptarëve kudo qofshin ata, gjuhën, që atëherë për shumë arsye i thoshim gjuha e njehsuar letrare kombëtare, kurse sot i themi gjuha standarde shqipe. Dhe, me këtë gjuhë të njehsuar letrare kombëtare, shqiptarët do të ngrihen në shkallën e popujve me kulturë e qytetërim të lartë. Në përpjekjet për krijimin e shtetit kombëtar shqiptar janë të përmbajtura edhe përpjekjet për krijimin e gjuhës së njësuar letrare kombëtare. Ata që ndërtuan ideologjinë kombëtare shqiptare, ata që krijuan programin kombëtar shqiptar, ata që, më në fund, bënë Shqipërinë dhe bënë shqiptarin, rilindësit tanë të mëdhenj, duke filluar prej Naum Veqilharxhit, Pashko Vasës, Jani Vretos, vëllezërve Frashëri, Asdrenit, e deri te Luigj Gurakuqi dhe babai i Shqipërisë, Ismail Qemali, ata njëkohësisht bënë përpjekje për krijimin e alfabetit të përbashkët dhe për krijimin e gjuhës së njësuar letrare kombëtare. I bënin ata këto përpjekje për krijimin e alfabetit kombëtar në Kongresin e Manastirit në vitin 1908 dhe krijimin e gjuhës së njësuar letrare kombëtare në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe në Tiranë, në vitin 1972, të vetëdijshëm se shteti kombëtar shqiptar, i krijuar në Kuvendin e Vlorës më 28 nëntor 1912, do të jetë vërtet gjithëkombëtar dhe do të jetë vërtet i qëndruar gjithmonë, në qoftë se do ta kenë të njësuar domethënien gjithëkombëtare dhe vlerën e tij të madhe, të gjithmonshme, gjuhën 19. Çështjet leksikore në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës standarde Shqipe (1972) përshkojnë shumë analiza shkencore, diskutime e zgjidhje drejtshkrimore në dy rrafshe a në dy drejtime: në rrafsh të përgjithshëm, që lidhet me interpretimet teoriko-shkencore të studimeve, të diskutimeve e të vendimeve, si edhe me vetë parimet e pranuara për drejtshkrimin e shqipes dhe në rrafshin leksikologjik, që lidhet me trajtesat e veçanta shkencore rreth disa çështjeve të leksikut të shqipes, rreth disa dukurive ndikuese në zgjidhjet drejtshkrimore dhe në strukturimin e shqipes standarde në këtë fushë. 19 Qosja, R. (2012), Akademia jubilare me rastin e 40-vjetorit të kongresit të drejtshkrimit, Korçë, fq

16 Në të dyja rrafshet njësia bazë dhe më e përgjithshme e trajtimeve është njësia themelore e leksikut, fjala e kuptimi i saj, si edhe norma leksikore. Në fund të fundit, normë drejtshkrimore do të thotë rregulla si shkruhen fjalët. Ky drejtim i punimeve të Kongresit është gjithashtu një përbërës tjetër mbi detyrat thjesht drejtshkrimore që ai zgjidhi dhe i jep atij vlerën e një kongresi me synim e profil më të gjerë, të një kongresi për gjuhën letrare shqipe të njehsuar në përgjithësi, që vjen sot si gjuha standarde shqipe. Që drejtshkrimi merret kryesisht me grafinë e fjalës, kjo dihet dhe nuk përbën ndonjë veçanti për shqipen, por drejtshkrimi si i trajtës përfaqësuese, edhe i disa trajtave kryesore të fjalëve rrezatohet drejtpërdrejt në rrafshin leksikologjik e leksikografik, duke zgjidhur së paku tri çështje të mëdha: 1) Standardizimin drejtshkrimor të fjalëve me dallim semantik dhe me ngjashmëri grafike; dihet që një opozicion fonologjik shpreh një dallim semantik leksikor (mal<>mall), ose një dallim semantik gramatikor (dal<>del); 2) dallimin e fjalëve të njehsuara leksikologjikisht nga jofjalët me të njëjtën përbërje tingullore (lokucione, togfjalësha); 3) standardizimin drejtshkrimor të glosarëve të fjalorëve normativ, shpjegues e dygjuhësh, duke filluar me Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe (1980), që renditet në vargun e veprave kodifikuese të hartuara në një kohë shumë të shkurtër, brenda tetë vjetëve, pas Kongresit të Drejtshkrimit: Rregullat e drejtshkrimit të gjuhës shqipe (1973), Fjalor drejtshkrimor i gjuhës shqipe (1976), Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe (1976), Gjuha letrare shqipe për të gjithë (1976), si edhe Shenjat e pikësimit në gjuhën shqipe. Duke përcaktuar normën drejtshkrimore të fjalëve, u përcaktua ajo normë në leksik që përjashton variantet fonetike dialektore e krahinore, shtrembërimet fonetike të fjalëve etj.; kështu është ndihmuar leksikografia, duke i lehtësuar punën për hartimin e glosarëve të atyre fjalorëve Të nxënit e gjuhës standarde Të nxënit e gjuhës standarde është një dukuri themelore dhe mund të thuhet më e rëndësishmja në psikosociolinguistikë, normalisht lidhur me gjuhën, që ka të bëjë si me prodhimin gjuhësor poashtu edhe me të kuptuarit e saj. Meqenëse të nxënit e gjuhës është faza inicale si e 20 THOMAI, JANI. (2012) Akademia jubilare me rastin e 40-vjetorit të kongresit të drejtshkrimit, Korçë, fq

17 komunikimit po ashtu edhe e shprehjeve mendore normalisht përmes kodit gjuhësor, ka një rëndësi të madhe për nxënien e gjuhës standarde. Fëmijët që i takojnë dialektit i cili është i ngritur në norma letrare e kanë shumë të lehtë mësimin e standardit, ndërsa fëmijët e dialektit i cili nuk është i ndërkuptueshëm me gjuhën standarde e kanë problemin sikur janë duke mësuar një gjuhë të dytë. Koha e nxënies së standardit në shumicën e rasteve është në kohën kur fëmija nisë të mësojë shkrim-leximin, si një kod tjetër gjuhësor. Në këtë fazë fëmija e ka për synim të realizojë nevojat e veta përmes gjuhës, qëllimet komunikuese për të cilat fëmijët kërkojnë forma të ndryshme të shprehjes së mendimeve të tyre. Fëmijët të cilët janë në faza parashkollore të të nxënit të gjuhës, ata e mësojnë gjuhën ashtu siç i kanë dëgjuar prindërit e tyre, ndërkohë e realizojnë edhe mekanizmin e tyre të brendshëm gjuhësor. Këta fëmijë ndërtojnë trajta dhe fjalë normalisht që i kanë dëgjuar më herët nga ambient i tyre ku jetojnë, p.sh., fëmija e ka mësuar fjalën kalë nga prindërit apo e kanë dëgjuar nga rrethi ku jetojnë, dhe kur vie puna për ta përdorur shumësin e këtij emri ata në vend të shumësit kuaj, përdorin emrin kala, edhe pse asnjëherë nuk e kanë dëgjuar më parë nga prindërit apo dikush tjetër. Në një ambient ku nuk flitet standardi paraqet një pengesë të vështirë për fëmijët, ku edhe ata mendojnë se po flitet për dy gjuhë të ndryshme, njëra që flitet në shtëpi e tjetra në ambiente shkollore, televizion, gjuhë e librave etj. Prof. Rexhep Ismajli më 2005 ka konstatuar se folësit e rritur në ambient ku në familje flitet toskërishtja e zotërojnë standardin më lehtë dhe me këtë qysh në fillim bëhen më të favorizuar në disa segmente të jetës 21. Fëmijët e moshës parashkollore nganjëherë mësojnë në shtëpi fjalë të reja për ta edhe pse ndoshta i kanë dëgjuar një herë të vetme. Ambientet në të cilat fëmijët tanë e nxënë standardin, së pari nga shtëpitë e tyre, ku rëndësi të madhe ka shkalla e arsimimit të po atij ambienti, ku fëmija e mëson gjuhën, raportin e bashkësisë folëse si të dialektit apo të standardit, ku të gjitha këto kanë ndikim të madh në nxënien e gjuhës qysh në fëmijëri. Fëmijët, sikur të rriturit në të shumtën e rasteve mësojnë të flasin në ambiente të zhurmshme, ku i ndihmojnë për të dhënë sinjalet e tyre të synuara. Mund të thuhet se fëmijët më tepër se të rriturit ndikohen nga sinjalet ndërhyrëse. Një argument që ndikon në dëm të mësimit të të folurit mirë të gjuhës standarde është leksiku i kufizuar, si dhe përdorimi i standardit në situata krejt formale si p.sh., mësimi i vjershave, 21 Rexhep Ismajli, Gjuhë standarde dhe histori identitetesh, (Tiranë, 2005), f.27 17

18 përrallave etj. Nëse përrallat do të tregoheshin përmes të folurit të drejtpërdrejtë, por gjë që nuk ndodh, ngase edukatoret ua mësojnë përrallat fëmijëve duke bërë leximin e tyre përmes librave, apo duke i ritreguar në mënyrë mekanike. Ku intimiteti i tregimit të përrallës do të kishte lidhje me përdorimin e të folurit të standardit. Fëmijët e mësuar në ambient familjarë toskë e kanë më të lehtë nxënien e standardit dhe janë më afër bazës së shqipes, ndërsa fëmijët e mësuar në një ambient gegë-folëse, do të përballen me një problem krejtësisht tjetër, ku do të hasin në probleme si fonetike, gramatike dhe leksike. Mund të themi se në epërsi është standardi i shkruar kundrejtë atij të folur, në mendjen e fëmijëve është e ngulitur se gjuha e shkruar është diçka krejt tjetër nga gjuha e folur, ku kjo dukuri e pëcjellë folësin gjatë tërë jetës. Hulumtimet e të folurit të fëmijëve më së miri mund ta demonstrojmë përmes tregimit të përrallës Kësulkuqja, në njëren prej çerdheve të qytetit tim, pra këtu në Gjakovë, ku përmes interpretimit të përrallës nga edukatorja fëmijët kanë bashkëbiseduar me mësuesen. Ky hulumtim është bërë për nxënien e shqipes standarde tek fëmijët parashkollorë të qytetit, ku qëndron shkalla e të folurit në gjuhën standarde, sa e flasin standardin tek ne, dhe sa kanë pasur kontakt fëmijët tanë me folës burimor të gjuhës standarde Gjatë tregimit të përrallës Kësulkuqja në çerdhen Medina-Munaver në Rahovec. 18

19 1.5. Domenet e përdorimit të gjuhës së folur standarde Është e qartë se shumica e njerëzve më shumë e parapëlqejnë të flasin në variantin jostandard normalisht në rrethana të caktuara. Soviolinguistët, ndërkohë, nuk e kanë miratuar qëndrimin se nuk mund të ketë shmangie nga standardi, pasi zakonisht në literaturën që e mësojmë në shkolla është në gjuhë standarde. Fadil Raka vëren se disa të folme që qëndrojnë më afër gjuhës së sotme letrare kanë kundëvënie më pak të theksuara sa i përket normës letrare, përkundrazi disa të folme të tjera si ato të gegërishtes verilindore dhe qëndrore këtë kundërvënie e kanë më të theksuar. Në këtë kuptim Fadil Raka shkruan se të folmet dialektore kanë vetëm trajtën e tyre të folur, pra nuk kanë trajtë të shkruar. Kjo do të thotë se këto të folme dialektore nuk kanë norma të shkruara dhe mjete kodifikuese si (gramatika, fjalore, rregulla drejtëshkrimore etj 23 ). Tani standardi i shkruar me të gjitha mungesat e saj ka arritur një nivel të kënaqshëm të nxënies së gjuhës dhe është mbizotëruese në të gjitha domenet e përdorimit, ndërsa standardi i folur nuk ka arritu të shndërrohet në gjuhë të komunikimit të përditshëm, ku në Kosovë vazhdon ende të mbetet gjuhë e shkollës dhe e situatave krejtë formale. Një çështje e rëndësishme për nxënien e standardit të folur në Shqipëri pothuajse në të gjitha zonat është bërë i detyrueshëm së paku formalisht ndërsa tek ne në Kosovë askush askujt nuk ia ka imponuar përdorimin e standardit në të folur, ka pasur raste që edhe libra të ndryshëm janë të shkruar në gjuhë jostandarde. 2. Planifikimi gjuhësor në përmbajtjen e kurrikulës shkollore Ruajtja dhe përvetësimi i pandërprerë i standardit të shqipes është një ndër objektivat e planifikimit gjuhësor. Për arritjen e këtij objektivi, shkolla luan rol kryesor, pasi para saj del detyra t i mbështetë nxënësit për ta njehsuar mësimin e gjuhës standarde, por pa mohuar e nënvleftësuar ndikimin edhe të faktorëve të tjerë, si: media, botimet e ndryshme etj, të cilat, nga ana e tyre kanë misionin e vet në të ashtuquajturin edukim gjuhësor të brezit të ri. Megjithëse lënda e gjuhës shqipe ka zënë gjithmonë një vend qendror në programet shkollore, edhe pse programet e kësaj lënde janë rikonceptuar, përmirësuar dhe ristrukturuar, mbështetur në parime të reja gjuhësore dhe didaktike, mbetet ende për të bërë; duhen ende përpjekje për të rritur kulturën gjuhësore të nxënësve, kulturën e të folurit, të shkruarit e jo vetëm të tyre, por dhe të 23 Rrahman Paçarizi, Shqipja standarde në paramentrat PSIKOLINGUISTIKË, (Prishtinë, 2011), f

20 gjithë shqipfolësve. Kjo bie më shumë në sy në ligjërimin e tyre të folur jashtë shkollës, në mjedisin familjar dhe shoqëror. Mjaft nxënës e ndjejnë veten lirë nga këto rregulla dhe në të folurit e tyre të përditshëm, dhe jo vetëm këtu, por edhe në të shkruarin e tyre (Kujtojmë: mesazhet telefonike apo mesazhet e ndryshme që shkëmbejnë në rrjete të ndryshme të internetit) rikthehen në një të folur jo të standardit. Kjo tregon se te këta nxënës njohuritë gjuhësore nuk janë ngulitur aq thellë dhe nuk janë bërë shprehi të qëndrueshme përdorimi. Mësimi dhe zotërimi i gjuhës standarde në shkollë, dhe jo vetëm në shkollë, ka rëndësi të veçantë dhe përbën një ndër pikësynimet e çdo lënde mësimore, pasi shihet si tipar themelor i formimit ideo-kulturor të brezit të ri. Ai duhet t u përgjigjet zhvillimeve të sotme të komunikimit të shoqërisë, të eci në hapat e saj, gjithnjë në përputhje me veçoritë e moshës. Ky mësim jo vetëm duhet të jepet, por edhe të drejtohet sipas teorive e praktikave të gjuhësisë së sotme aplikative, për zhvillimin e kapacitetit gjuhësor të fëmijëve; kalimi nga studimi i strukturës formale gramatikore në dhënien e përdorimin e natyrshëm të gjuhës sipas nevojave shprehëse komunikuese i aftëson nxënësit të arrijnë përdorimin me efektivitet të saj për qëllime të caktuara e sipas situatave të ndryshme, duke zbuluar përvojat, ndjenjat dhe idetë e tyre e të tjerëve, duke i dhënë kuptim të menduarit nëpërmjet të folurit me gojë dhe me shkrim. Përmbajtja e kurrikulës së gjuhës shqipe, kryesisht sot, mbështetet në dy linja të mëdha studimi që përbëjnë objektivat madhorë të studimit të kësaj lënde, nga klasa e parë deri në klasën e nëntë dhe më pas deri në klasën e dymbëdhjetë: Linja Njohuri rreth gjuhës, e cila me nënlinjat e saj zë 35 % të kurrikulës së gjuhës shqipe. Linja tjetër me nënlinjat e të dëgjuarit - të folurit dhe të lexuarit - të shkruarit, që zë 65 % të kurrikulës. Vërtet që nxënësi, krahas njohurive gjuhësore (kryesisht njohuri gramatikore), ka nevojë të mësojë edhe si t i përdorë mjetet gjuhësore, për të folur në një rrethanë të dhënë a për një çështje të caktuar, për t i shkruar dikujt, për të përshkruar diçka apo për të treguar ose argumentuar. Mirëpo, a është e domosdoshme që, së pari, nxënësi të zotërojë e përvetësojë njohuritë gjuhësore e më pas t i përdorë ato, sipas veçorive stilistike e rrethanave të komunikimit? A është e mjaftueshme përqindja që ato zënë në raport me linjën kryesore të kësaj kurrikule (thuhet kryesore, për shkak të dendurisë që zë në program linja e shprehive komunikuese) 24? 24 Gjokutaj, M. (2009), Didaktika e gjuhës shqipe, Tiranë, fq

21 Programi kurrikular i gjuhës shqipe sipas linjave e nënlinjave nga klasa II V zë 980 orë mësimore: Kur flitet sot për mësimin e lexim-shkrimit, nuk flitet për një libër të vetëm apo për tekste bazë, por për një paketë kurrikulare të shoqëruar me shumë materiale leximi. Fëmija e fillon të lexuarit që në fëmijërinë e hershme përmes mjeteve të ndryshme të informacionit: të medias, të botimeve të tipit të reklamave të shndrritshme si dhe përmes lojërave elektronike, të cilat janë bërë e po bëhen pjesë e jetës dhe e veprimtarisë së tyre. Po në këtë Kornizë, përcaktohen dhe synimet e fushës së gjuhës shqipe dhe letërsisë: Fusha e gjuhës shqipe dhe letërsisë synon që, gjatë arsimit parauniversitar, nxënësit: - të zhvillojnë aftësitë për të lexuar, për të shkruar, për të folur dhe për të dëgjuar në mënyrë aktive tekste të llojeve të ndryshme letrare, jo letrare e mediatike, si dhe të kultivojnë nëpërmjet tyre mendimin kritik e krijues; - të gjejnë, të krahasojnë, të analizojnë e të vlerësojnë informacione nga tekste të ndryshme, t i përshtatin ato me qëllime dhe audienca të caktuara, si dhe t i integrojnë ato me përvojat e tyre; - të demonstrojnë kompetencat e tyre gjuhësore dhe letrare, për të marrë pjesë efektivisht dhe në mënyrë të efektshme në jetën e përditshme; - të zbatojnë njohuritë dhe strategjitë e të lexuarit për t u bërë përdorues të pavarur dhe aktivë të gjuhës gjatë gjithë jetës; të çmojnë letërsinë kombëtare e botërore, duke respektuar e mbrojtur 21

22 identitetin kombëtar dhe duke vlerësuar larminë kulturore, nëpërmjet studimit të veprave të shkrimtarëve, përfaqësues të periudhave të ndryshme të letërsisë shqiptare dhe të huaj. 25 Programet mësimore të gjuhës shqipe u hartuan mbi bazën e disa parimeve, si: Parime të përgjithshme: Ruajtja dhe respektimi i karakterit kombëtar të gjuhës shqipe, ruajtja e elementeve më progresive të traditës, reflektimi i identitetit kulturor, ndikimi në krijimin e marrëdhënieve humane, reflektimi i përmasave të sotme të zhvillimit të shoqërisë njerëzore etj. Parime shkencore: Lidhja ngushtësisht me të gjitha shprehitë komunikuese, mbështetja në modelet më të mira të fjalës së dëgjuar, të folur, të lexuar e të shkruar, të gjuhës që zhvillohet në procesin e vet të gjallë, përcjellja e zhvillimeve të reja të gjuhës dhe të ligjeve të zhvillimit të saj të brendshëm e të jashtëm, vënia e gjuhës amtare në qendër të çdo lënde shkollore. Parime didaktike: Përfshirja në përmbajtjen e mësimit të gjuhës shqipe e elementeve të zhvillimeve të sotme të didaktikës bashkëkohore, mbështetja në natyrën intuitive të fëmijëve për trajtimin e dukurive gjuhësore, karakteri i theksuar praktik, zhvillimi dhe përdorimi i metodave dhe strategjive të reja të didaktikës bashkëkohore, mësimdhënia me fëmijën në qendër, përdorimi i materialeve autentike (të riciklueshme), përfshirë këtu materiale të medias dhe rrjeteve të shkruara dhe në të folur, televizorit, radios, kompjuterit etj. Parime specifike: Parimi linear, parimi koncentrik dhe parimi i integrimit (brenda lëndës dhe ndërlëndor) Identifikimi i problemit situata e shkrim-këndimit të fëmijëve Duket se leximi (të lexuarit e librave që nuk janë pjesë e leximit shkollor apo për punë) nuk është një aktivitet shumë i përhapur, qoftë për fëmijët apo për vet prindërit e tyre. Megjithëse një komb që pëlqen të vetëquhet arsimdashës, nuk duket ta tregojë këtë dashuri me vepra dhe aktivitete letrare. Nxënësit në shkollat shqiptare nuk performojnë në lexim njësoj si bashkëmoshatarët e tyre në vende të tjera të Evropës dhe të botës, të përfshira në studimet e OECD Drafti i Kornizës Kurikulare të arsimit bazë, fq Organizata për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ekonomik 22

23 Sipas raportit të Programit për Vlerësimin e Studentëve Ndërkombëtarë (PISA), 27 performanca e nxënësve të shkollave shqiptare është në masë statistikisht të rëndësishme poshtë mesatares së vendeve të tjera të OECD-së në aktivitetin e të lexuarit në shkallën e përgjithshme të leximit. Megjithëse me një rritje nga viti 2000 në vitin 2009 me rreth 30 pikë në mesatare. 28 Në studimet të tjera të kryera vetëm në kontekstin shqiptar mbi çështje që lidhen me mbështetjen e edukimit dhe zhvillimit gjuhësor për fëmijët, paraqitet një situatë jo e kënaqshme. Përdorimi i librave dhe aktiviteteve të tjera si tregimi i historive, këndimi i këngëve me fëmijët, loja me fëmijët dhe shpenzimi i një kohe të caktuar duke numëruar, emëruar sendet, etj., si aktivitete mbështetëse dhe nxitëse të zhvillimit gjuhësor, kryhen relativisht pak nga prindërit. Tamo dhe Karaj 29, në studimin e tyre të vitit 2007, mbi praktikat e mirërritjes në zonat veriore dhe periurbane në Shqipëri, vunë re një mungesë të theksuar të mjeteve të printuara në mbështetje të stimulimit të zhvillimit të fëmijëve % e familjeve në këto zona nuk kishin pothuajse asnjë libër, gazetë, revistë, poster në shtëpi. 79% e familjeve kishin një kalendar apo fotografi të varur në mur. Edhe në rezultatet e PISA 2009, të gjitha vendet pjesëmarrëse në studim tregojnë diferenca gjinore ku rezultatet e vajzave shkojnë dukshëm mbi rezultatet e djemve. Përveç stimulimit të gjuhës së folur në moshën parashkollore, leximi i përbashkët është i rëndësishëm si një themel i fortë për të ardhmen akademike të fëmijëve. Suksesi në lexim do të zhvillojë bazat për arritjet në lëndët e tjera dhe për një pjesëmarrje të plotë në jetën si të rritur. Aftësia për të përcjellë informacionin në formë të shkruar, po ashtu si edhe verbalisht është një nga asetet më të mëdha të qenies njerëzore. Zbulimi se informacioni mund të shpërndahet në kohë dhe hapësirë, pa kufijtë e forcës së një zëri, madhësisë së një vendi dhe kapacitetit të memories së shoqërisë, ka qenë thelbësore për përparimin e njerëzimit. Megjithatë, të mësuarit e leximit dhe shkrimit kërkon përpjekje pasi nuk mund të arrihet pa perfeksionuar një sërë aftësish komplekse. Truri është i përgatitur biologjikisht të përftojë gjuhën, megjithatë, shkrimi dhe 27 OECD. (2010a). PISA 2009 Results: What Students Know and Can Do - Student Performance in Reading, Mathematics and Science. Programme for International Student Assessment., fq OECD. (2010b). PISA 2009 Results: Learning Trends: Changes in Student Performance Since 2000 (Volume V). Programme for International Student Assessment., fq Tamo, A., & Karaj, Th. (2007). Praktikat e Rritjes së Fëmijëve në Zonat e Thella Veriore dhe në Zonat Periurbane në Shqipëri. Tiranë, Shqipëri: Qendra e Zhvillimeve Humane., fq

24 leximi janë aftësi të zhvilluara më vonë në historinë njerëzore. Të qenit lexues i përparuar kërkon praktikë dhe përkushtim Ndikimi i mediave (televizionit) dhe rrjeteve sociale tek fëmijët Në kuadër të zhvillimeve të teknologjisë informative në veçanti, bën pjesë televizioni dhe rrjetet sociale. Televizioni dhe rrjetet sociale janë një kombinim i fotografisë, zërit, lëvizjeve dhe ngjyrave të cilat e bëjnë shumë më interesant dhe tërheqës për fëmijët. Televizioni dhe rrjetet sociale, pa dyshim kanë sjellë ndryshime dhe ndikime pozitive në jetën e të gjithëve, në aspektin edukativ, argëtues dhe mund të hapë dritare të reja për fëmijët. Por, shtrohet pyetja se cili është ndikimi i televizionit tek fëmijët e moshës parashkollore dhe cilat janë efektet e tij në shëndetin e tyre? A janë të gjitha emisionet me përmbajtje pozitive? Sa të kujdesshëm duhet të jemi kur është fjala për qëndrimin e fëmijëve para TV? A është më mirë të mos shikohet fare nga fëmijët apo të vendosen rregulla për shikimin e tij? Është shumë e vërtetë që sot shumica e fëmijëve parashkollorët dhe filloristët, kalojnë kohë të gjatë para televizionit. Kjo përbën një shqetësim të madh në familjet ku prindërit konstatojnë probleme në zhvillimin e fëmijëve. Prandaj është e rëndësishme dhe e domosdoshme që të përzgjidhen programet që i përgjigjen moshës së fëmijës. Në të kundërt kjo mund të ketë më shumë efekte të dëmshme se sa pozitive. 30 OECD. (2010a). PISA 2009 Results: What Students Know and Can Do - Student Performance in Reading, Mathematics and Science. Programme for International Student Assessment., fq

25 Mjekët pediatër duhet të këshillojnë prindërit të shmangin shikimin e TV për fëmijët deri në moshën 2-vjeçare. Edhe pse për këto grup-mosha mund të jenë prodhuar disa programe të përshtatshme televizive, kërkimet shkencor për zhvillimin e trurit në moshat e vogla tregojnë se fëmijët e kësaj moshe kanë nevojë thelbësore për të ndërvepruar direkt me prindërit dhe të rriturit e tjerë të rëndësishëm në jetën e tyre. Fëmijët e kësaj grupmoshe mësojnë përmes eksplorimit, ekspozimit në ambiente që nxisin zhvillimin, prandaj nuk ka se si pasiviteti që shoqëron shikimi i TV të mos krijojë probleme tek ta Efektet negative që shkakton TV dhe rrjetet sociale tek fëmijët Qëndrimet e fëmijës, vlerat, shprehitë e punës, e gjithçka ndikohen nga TV. Për mjaft familje ai bëhet objekt betejash për të përcaktuar kohën që duhet lënë për përgatitjen e mësimeve dhe programit televiziv të dëshiruar. Disa çështje të trajtuara më poshtë lidhen me efektet negative që sjell shikimi i TV me orë të zgjatura. Një tjetër problem janë reklamat e kompanive të mëdha që prezantojnë produktet e tyre duke i kthyer fëmijët në konsumatorë të vërtetë. Ata u bëjnë presion prindërve për blerjen e këtyre produkteve, për të cilat në shumicën e rasteve nuk kanë nevojë Qëndrimi i gjatë para ekranit shkakton varësi të fëmijëve ndaj televizionit Kjo varësi mund të shprehet sidomos tek fëmijët parashkollorë të cilët qëndrojnë gjatë para ekranit kur dihet se personaliteti i tyre është në formim e sipër. Në shumë raste, fëmijët jetojnë në familje ku televizioni është në pjesën më të madhe të kohës i hapur edhe pse nuk është duke e ndjekur askush. Prindërit shpesh, e zgjedhin televizionin si kujdestar/edukator për t i qetësuar ata. Pasiviteti është tjetër karakteristikë e shikimit të TV. Fëmijët parashkollorë kanë nevojë të hulumtojnë, të lëvizin, dhe të mësojnë duke qenë në kontakt të drejtpërdrejtë dhe duke i prekur gjërat që i rrethojnë. Në këtë fazë të zhvillimit ata janë imitues, atë që e shohin e shfaqin duke imituar. Të nxënit në kopshte apo shkolla ndodh më mirë kur fëmija është pjesë aktive në këtë proces, reagon ndaj pyetjeve, merr pjesë në diskutimet e grupit, çka bëhet e vështirë për një fëmijë që e merr informacionin në mënyrë pasive. 31 Fëmijët dhe Medie, (2011), nga Instituti Shqiptar i Medieve, Tiranë, Dhjetor, f

26 3.3. Shikimi i pakontrolluar i TV i bën fëmijët më të dhunshëm Për shkak të mos-përzgjedhjes së emisioneve dhe kanaleve, ka mundësi që fëmija të shohë skena dhune. Kanalet e tilla janë të shumta në TV, nga filmat aksion e deri tek dokumentarët ose emisione të veçanta. Ekspozimi ndaj dhunës në TV rrit rrezikun për sjellje agresive. Dihet se fëmijët e moshës parashkollore janë në fazën e zhvillimit emocional dhe se ndikimet e jashtme mbi ta janë të fuqishme, dhe shpesh me pasoja për të ardhmen emocionale të tyre. Në ekranin e TV shpesh shohim reklama apo skena në të cilat aktorët konsumojnë duhan, alkool, drogë, por edhe sillen në mënyra të të pahijshme, të cilat po nuk u diskutuan me fëmijën, mund të merren si modele sjelljeje të cilat ai mund t i bëjë ose t i imitojë Sa më e madhe të jetë koha e qëndrimit para ekranit të TV, aq më pak kohë mbetet për aktivitete të tjera Leximi, loja, ndërveprimet më familjen, si dhe aktivitete të tjera të rëndësishme për zhvillimin e fëmijës, tani duhet të konkurrojnë me kohën e qëndrimit para TV. Qëndrimi i pakontrolluar para TV bëhet edhe më shqetësues kur fëmijët fillojnë shkollën. Nëse fëmijët shohin TV pa kufizim, do të lodhen më shumë me detyrat e shtëpisë, të cilat kërkojnë përqendrim dhe energji Ekspozimi ndaj materialeve erotike të cilat shfaqen në rrjetet sociale gjatë ditës përbëjnë një shqetësim tjetër për prindërit Shumë filma dhe programe televizive na ofrojnë materiale dhe kanë përmbajtje që ne nuk do të dëshironim t i ndiqnim në pjesë të caktuara të tyre. Të rriturit kanë aftësi që të shmangin shikimin e fragmenteve që nuk dëshirojnë t i shohin. Por a munden fëmijët të kuptojnë çfarë është e papërshtatshme për ta? Ekspertët pranojnë se TV sot po luan rolin e mësuesit të edukatës seksuale të fëmijëve. Fëmijët duhet të mbrohen nga materialet erotike që ndikojnë sjelljet dhe zhvillimin e tyre. Imazhet që shohin dhe mendimet që krijojnë fëmijët nguliten fort në mendjen e tyre dhe nuk mund të largohen lehtë, madje këto imazhe mund të rikthehen edhe pas shumë vitesh. Prandaj nuk mund t u lihet në dorë prodhuesve të programeve dhe filmave edukimi i fëmijëve tanë. Është e këshillueshme që fëmijët të sqarohen edhe kur ata nuk e kërkojnë një gjë të tillë, sidomos për ato që janë të vështira për t u kuptuar nga një fëmijë apo imazhe të papërshtatshëm për syrin e 26

27 fëmijës. E rëndësishme është që prindërit të jenë në gjendje të vlerësojnë se cilat programe dëmtojnë shëndetin mendor të fëmijëve, dhe cilat janë të pranueshme për kohën në të cilën jetojmë. Fëmijët shohin filma vizatimorë ku personazhet i shprehin ndjenjat e tyre njëri-tjetrit, princi puth princeshën, nëna puth babanë etj. Shprehja e emocionalitetit duke përqafuar apo puthur një shok apo person të përzemërt nuk i dëmton fëmijët nëse prindërit janë aty dhe u shpjegojnë fëmijëve paqartësitë apo pyetjet që mund t ju lindin gjatë ndjekjes së TV. 32 Unë mendoj se edhe programi i lajmeve ndikon negativisht tek fëmijët për shkak të larmisë të informacioneve të papërshtatshme për fëmijët e vegjël, a është e vërtetë kjo? shprehet një nënë e një fëmije kopshti. Edicioni lajmeve është programi më i ndjekur dhe më pak i kontrolluar në shtëpitë tona. Prindërit përpiqen që të mbrojnë fëmijët e tyre nga filmat me skena dhune dhe të kontrollojnë programet që ata ndjekin në televizion. Madje edhe vetë mediat vendosin në ekran simbole treguese me moshën përkatëse, duke paralajmëruar se ky apo ai film nuk lejohet për fëmijët nën moshën vjeç. Kur bëhet fjalë për lajmet janë të lirë t i shohin të gjithë. Një situatë në të cilën ndeshemi çdo ditë është momenti kur fillojnë lajmet (të cilat në disa stacione transmetohen gjatë 24 orëve), gjyshi, babai apo anëtarë të tjerë të familjes do të shohin lajmet. E gjithë familja qetësi! Një baba qëllon të birin 7-vjeçar për vdekje, për t u hakmarrë për të shoqen e cila e braktisi ; 250 persona u vranë si pasojë e një shpërthimi minash. Ndër të vrarët edhe 37 fëmijë ; Një 18-vjeçar vret 6 fëmijë në një shollë të Amerikës.. dhe lajme të tilla janë pafund! Këto informacione ndoshta nuk i shqetësojnë shumë të rriturit, të cilët e kanë të stërvitur dëgjimin me aksidente, vrasje e të mbytur. Por nuk vlen e njëjta gjë për fëmijët, të cilët ndihen keq jo vetëm sepse janë duke dëgjuar për të vrarë e të aksidentuar, por mbi të gjitha sepse imazhet që transmetohen në ekran mund të shkaktojnë tek ata trauma psikologjike. Mos i lini fëmijët vetëm! Fëmijët, e sidomos ata më të vegjlit, e kanë të vështirë të kuptojnë rrezikun e asaj që ndodh larg apo pranë tij dhe që mund të përbëjë kërcënim edhe për atë vetë. Ja pse është e rëndësishme që më të rriturit t u shpjegojnë të vegjëlve me fjalë qetësuese dhe të qarta ku dhe kur kanë ndodhur këto ngjarje. Në këtë mënyrë fëmija do të dijë të ndajë mirë kohën dhe vendin për pamjet që është duke parë në ekran. Fëmijët kanë të drejtë që të informohen dhe të dinë çfarë ndodh në botë. Prindërit duhet të jenë të ndërgjegjshëm për faktin që është e vështirë t i mbrosh 32 Po aty, fq

28 fëmijët nga informacione që përçojnë dhunë dhe skena të papërshtatshme nga edicionet e lajmeve. 33 Do të ishte e dëmshme nëse fëmijët i diskutojnë me njëri-tjetrin në kopsht apo në shkollë ato që kanë dëgjuar nga televizori, sidomos pamjet apo lajmet e frikshme. Prandaj është e domosdoshme që gjatë ndjekjes së lajmeve në televizor, pranë fëmijës të jetë gjithmonë një i rritur. Pasojat e këtyre ndikimeve sot janë bërë objekt i hulumtimeve të shumta në botë. Prandaj do të ishte e rrugës që të parandalojmë ndikimin negativ të TV, duke u përkujdesur për kohën e qëndrimit të fëmijëve para televizorit. Prindërit, por dhe edukatorët janë faktorë kryesorë në këtë drejtim Metodat mësimore në mësimin e gjuhës shqipe Përmes metodave mësimore didaktizohet procesi i njohjes në mësim. Madje, metodat mësimore edhe vetë janë produkt i didaktizimit të metodologjisë së njohjes së realitetit objektiv. Me këtë didaktizim duhet nënkuptuar shkurtimin, thjeshtësimin, përshtatjen dhe intensifikimin e procesit të njohjes në mësim në varësi nga logjika e lëndës mësimore, nga psikologjia e nxënësve dhe nga qëllimi i edukatës. Metodat mësimore ndihmojnë vënien e takimit të nxënësve me përmbajtjet mësimore dhe përmes përdorimit të teknikës mësimore, i nxisin nxënësit që t i transformojnë ato, njëheritë që ta transformojnë edhe veten, duke fituar njohuri, zhvilluar shkathtësi dhe formuar shprehi jetësore dhe punuese në përgjithësi dhe rreth kulturës gjuhësore në veçanti. Në mësimin bashkëkohor të gjuhës shqipe përdoren këto metoda të përgjithshme mësimore: - Metoda e demonstrimit - Metoda e bashkëbisedimit - Metoda e parashtrimit - Metoda me tekst të shtypur dhe - Metoda e aktivitetit praktik World Vision, (2014), Siguria e Fëmijëve online, studim Dhjetor - Janar, fq Gazeta: Balkan Web, , Tiranë. 35 Riza, B. (2005) Metodika e gjuhës shqipe për shkollën fillore, Pejë, f

29 4.1. Zhvillimi gjuhësor në moshën parashkollore Sipas studiuesve të fushës së psikologjisë së zhvillimit, mosha nga 2 vjeç deri në 6 vjeç njihet si mosha e fëmijërisë së hershme ose mosha parashkollore. 36 Ashtu sikurse foshnjat, parashkollorët rriten shpejt, si në aspektin fizik edhe në atë konjitiv. Veçanërisht i dukshëm gjatë viteve të fëmijërisë së hershme është fakti që zhvillimi është i integruar: ndryshimet biologjike, psikologjike, sociale dhe emocionale që ndodhin në këtë kohë janë të ndërlidhura Zhvillimi konjitiv në moshën parashkollore Parashkollorët përbëjnë shembuj të pazakontë të mënyrës sesi ata vetë luajnë një rol aktiv në zhvillimin e tyre konjitiv, veçanërisht në përpjekjet e tyre për të kuptuar, shpjeguar, organizuar, manipuluar, ndërtuar dhe parashikuar. Fëmijët shohin modele të objekteve dhe ngjarjeve në botë dhe më pas përpiqen që t i organizojnë ato në modele për të shpjeguar botën. Por në të njëjtën kohë, parashkollorët kanë kufizime konjitive. Fëmijët kanë vështirësi të kontrollojnë vëmendjen dhe funksionet e kujtesës, fokusohen në një aspekt të eksperiencës në një moment të caktuar. Piaget i referohej zhvillimit konjitiv që ndodh midis moshës 2 dhe 7 vjeç si stadi paraoperacional. Në këtë stad, fëmijët rrisin përdorimin e gjuhës dhe simboleve të tjera, imitimin e sjelljeve të të rriturve dhe lojën e tyre. Fëmijët e vegjël krijojnë trillime me fjalët. Ata luajnë lojërat simbolike, mësojnë të përdorin simbolet dhe shenjat, imitojnë, përdorin lojën simbolike, vizatimet, etj. Ai e përshkroi stadin paraoperacional në termat e asaj që fëmijët nuk mund të bëjnë dot. Ai përdori termin operacional, për t iu referuar aftësive të kthyeshmërisë, veprimeve mendore dhe fizike që shkojnë në drejtime të ndryshme. Sipas Piaget, fëmijët në këtë stad përdorin të menduarin magjik, i cili bazohet në aftësitë e tyre shqisore dhe perceptive dhe që janë lehtësisht të çorientuara. Fëmijët, kur përfshihen në të menduarin magjik, mund të flasin me prindërit e tyre në telefon, t u kërkojnë një dhuratë dhe të presin që ajo të vijë përmes telefonit. 37 Piaget besonte se aftësitë konjitive të parashkollorëve kufizohen nga egocentrizimi, që nënkupton pamundësinë për të bërë dallimin ndërmjet pikëpamjes të vetë fëmijës dhe asaj të të tjerëve. Kapaciteti për të qenë egocentrik është i dukshëm tek të gjithë stadet e zhvillimit konjitiv, por ai është më i dukshëm gjatë viteve parashkollore. Fëmijët e kapërcejnë këtë formë të hershme të egocentrizmit kur mësojnë se të tjerët kanë pikëpamje, dëshira, ndjenja, etj. Më pas 36 Karaj, Th. (2004). Psikologjia e Zhvillimit të Fëmijës. Tiranë: Progres., fq Zgourides, G. (2000). Psikologjia zhvillimore. Foster City: IDG Books Worldwide., fq

30 fëmijët mund të interpretojnë motivet e të tjerëve dhe përdorin këto interpretime për të komunikuar reciprokisht me të tjerët. Parashkollorët mësojnë të rregullojnë tonin e zërit, intensitetit, shpejtësinë për t u përshtatur me ato të dëgjuesve. Piaget tregoi se parashkollorët nuk zotërojnë aftësinë për të bërë klasifikime ose aftësinë për të krijuar bashkësi duke u bazuar tek karakteristikat. Ata nuk mund të kuptojnë konservimin apo konceptin që karakteristikat fizike mbeten konstante edhe nëse pamja dhe forma e tyre ndryshojnë. Në dallim nga teoritë e Piaget-së mbi egocentrizmin e fëmijës, studime të ngjashme kanë treguar se fëmijët munden dhe arrijnë të lidhen me kornizën e referencës së të tjerëve. Dy dhe tre vjeçarët arrijnë të modifikojnë të folurin e tyre në përpjekje për të komunikuar më qartësisht me fëmijët e tjerë. Studiuesi John Flavell tregoi se parashkollorët përparojnë përmes dy stadeve të empatisë ose ndarjes së perspektivave. Në nivelin e parë, rreth moshës 2 deri në 3 vjeç, fëmija kupton që të tjerët kanë eksperiencat e tyre. Në nivelin e dytë, rreth moshës 4 deri në 5 vjeç, fëmija interpreton eksperiencat e të tjerëve duke përfshirë mendimet dhe ndjenjat. Ky ndryshim, në perspektivë, është tregues i ndryshimeve konjitive. Në nivelin e parë fëmija fokusohet në paraqitjet e jashtme dhe në nivelin e dytë, në realitet, ndërkohë që orvatet ta kuptojë atë. Në këtë mënyrë fëmijët zhvillojnë konjicionin social, ose një kuptim mbi botën sociale. Tipikisht, 5 vjeçarët janë të interesuar në mënyrën sesi funksionon mendja e tyre dhe e të tjerëve. Fëmijët krijojnë teorinë e mendjes, një ndërgjegjësim dhe kuptueshmëri të gjendjes së trurit të të tjerëve dhe veprimeve shoqëruese. Fëmijët mund të parashikojnë sesi të tjerët do të mendojnë dhe reagojnë, veçanërisht duke u bazuar në eksperiencën e tyre për botën. Studimet e kohëve të fundit për moshën 2-5 vjeç kanë treguar se ndryshe nga supozimet e Piaget, fëmijët e stadit paraoperacional mendojnë logjikisht, projektojnë veten e tyre në situatat e të tjerëve dhe interpretojnë mjedisin përreth. Pra, cilësitë konjitive të stadit paraoperacional të Piaget-së mund të jenë të vlefshme për disa fëmijë, por nuk vlejnë për të gjithë njësoj. Parashkollorët nuk kujtojnë aq mirë sa fëmijët më të rritur dhe të rriturit. Këta fëmijë janë më të mirë në rinjohje sesa në kujtesë. Studiuesit dyshojnë mbi një sërë shkaqesh të mundshme për këtë zhvillim. Një shpjegim është se parashkollorëve iu mungojnë disa aspekte në zhvillimin e trurit të nevojshme për aftësitë e kujtesës. Një tjetër shpjegim është se parashkollorët nuk kanë të njëjtin numër dhe lloje eksperiencash si të rriturit kur procesojnë informacionin. Një arsye tjetër është se fëmijëve ju mungon vëmendja selektive, që do të thotë se atyre iu tërhiqet vëmendja më lehtësisht. Dhe një tjetër shpjegim është se fëmijëve iu mungojnë strategjitë mnemonike, si në sasi dhe në cilësi, të cilat janë prezente tek të rriturit. Parashkollorët, 30

31 shfaqin interes të madh për të mësuar. Kjo do t i çojë në një proces të përshpejtuar të zhvillimit konjitiv. Për shembull, ata do të arrijnë zhvillim të shpejtë të të folurit dhe të njohjes së tekstit, të cilat janë paraprijëse të zhvillimit të aftësive lexuese në fëmijët e vegjël. Fëmijët me kujtesë pune më të zhvilluar do të jenë më të aftë të zhvillojnë gjuhën dhe leximin dhe ta kontrollojnë atë në një nivel sa më të lartë Zhvillimi i gjuhës dhe të folurit Gjuha është mjeti kryesor i komunikimit si dhe një nga elementët kryesorë që ndikon, në një mënyrë apo në një tjetër, çdo aspekt të jetës dhe zhvillimit të individit. Ajo ndikohet nga shumë faktorë të jashtëm dhe të brendshëm, siç janë: faktorët e jashtëm si ambienti dhe aktiviteti social, aktiviteti shkollor, kultura së cilës i takon, të lexuarit e informacioneve dhe teksteve të ndryshëm letrarë dhe shkencorë, mësimi i gjuhëve të huaja dhe njohja e kulturave të tjera dhe faktorët e brendshëm si inteligjenca gjuhësore, matematikore, emocionale, etj. Imitimi dhe përforcimi luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin gjuhësor. Padyshim, që nuk është e rastësishme që fëmijët flasin të njëjtën gjuhë të prindërve të tyre dhe me dialektin dhe theksin që edhe ata e flasin. Kështu, fëmijët përforcohen për fjalët dhe fjalitë që imitojnë, por ata gjithashtu përforcohen edhe për përdorimin e formave të reja gramatikore. 39 Sa më shumë zgjerohet fjalori i fëmijëve, aq më i lehtë bëhet mësimi i fjalëve të reja. Kjo ndodh kryesisht për shkak të efektit paradigmë. Kjo do të thotë se fëmijët arrijnë të kuptojnë marrëdhëniet pragmatike mes fjalëve dhe mund të mësojnë shumë shpejt fjalë të reja që mbushin hapësirat boshe në paradigmën e tyre. Pra, sapo fëmija të ketë mësuar mirë ngjyrat: e kuqe, e gjelbër, e verdhë, e kaltër, e zezë dhe e bardhë, ata munden të fillojnë të mësojnë ngjyrat më pak të zakonshme si e purpurt, portokall apo rozë. Fëmijët që dinë 15 emra dinozaurësh e 38 Sigelman, C. K., & Rider, E. A. (2009). Jetëgjatësia dhe zhvillimi njerëzor. Belmont: Wadsworth Cengage Learning.,fq Shaffer, D. R., & Kipp, K. (2007). Psikologjia zhvillimore: Fëmijëria dhe adoleshenca (bot. i 7). Belmont: Thomson Wadsworth.,fq

32 kanë më të lehtë të mësojnë një emër të ri për dinozaurët sesa fëmijë që nuk dinë asnjë emër dinozauri. 40 Për këtë arsye, në moshën parashkollore pritet një zhvillim më i shpejtë dhe më i plotë i fjalorit dhe përdorimit të gjuhës, duke qenë se tashmë janë krijuar bazat linguistike. Aftësitë gjuhësore vazhdojnë të përmirësohen gjatë fëmijërisë së hershme. Gjuha është rezultati i aftësisë së fëmijëve për të përdorur simbolet. Ndërsa truri i tyre zhvillohet dhe fitojnë aftësinë për të menduarin përfaqësues, fëmijët gjithashtu mësojnë dhe përmirësojnë aftësitë gjuhësore. Parashkollorët mësojnë shumë fjalë të reja. Prindërit, motrat dhe/ose vëllezërit, bashkëmoshatarët, mësuesit dhe media ofrojnë mundësi për parashkollorët që të rrisin fjalorin e tyre. Në këtë mënyrë, mësimi i gjuhës ndodh brenda një konteksti social dhe kulturor. Aktorët socializues ofrojnë më shumë sesa vetëm fjalë dhe kuptime. Këta aktorë iu mësojnë fëmijëve sesi të mendojnë dhe veprojnë në mënyra shoqërisht të pranueshme. Fëmijët mësojnë, gjithashtu, rreth shoqërisë ndërsa mësojnë gjuhën. Vlerat, normat, zakonet, rregullat informale dhe formale të sjelljeve transmetohen nga mënyra sesi prindërit dhe të tjerët tregojnë përdorimin e fjalëve Teknika të përshtatshme të leximit të përbashkët Librat me ilustrime Një pikturë vlen sa mijëra fjalë. Pikturat, pamjet, fotografitë tregojnë më shumë nga sa mund të tregojnë fjalët, veçanërisht në kushtet e foshnjave dhe fëmijëve parashkollorë, të cilët nuk e njohin simbolikën e shumicës së fjalëve në gjuhën e tyre. Ilustrimet përdoren për të shoqëruar tekstin në shumë fusha shkencore dhe joshkencore duke krijuar një marrëdhënie të lehtë dekorative, emocion-nxitëse dhe kontrolluese dhe marrëdhënie të fortë përsëritëse, organizuese, rrëfyese, përmbledhëse dhe shpjeguese 42. Librat e fëmijëve duhet doemos të përmbajnë ilustrime të cilat shërbejnë për të zgjeruar, shpjeguar, interpretuar ose dekoruar tekstin e shkruar 43. Për më tepër, thotë Bodmer, ilustrimet ofrojnë tekste në vetvete, të cilat do të tregojnë një histori lehtësisht të ndryshme po aq sa dy fjalë sinonime që nuk kanë kurrë tërësisht të njëjtin kuptim. Fang 44 më 1996, theksoi rëndësinë e ilustrimeve të librave për fëmijë, për të rritur 40 De Temple, J., & Snow, C. E. (2003). Të mësosh fjalë nga libra. Në A. van Kleeck, S. A. Stahl, & E. B. Bauer, On Reading Books to Children: Parents and Teachers (fv ). New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates., fq Zgourides, G. (2000). Psikologjia zhvillimore. Foster City: IDG Books Worldwide., fq Marsh, E. E., & White, M. D. (2003). Një Taksonominë e Marrëdhënieve midis Imazheve dhe Tekstit. Journal of Documentation, 59, Bodmer, G. R. (1992). Afërsia tek teksti i ilustruar. Në G. E. Sadler, Teaching Children's Literature (fv ). NY: The modern Language Association of America., fq Fang, Z. (1996). Ilustrime, Tekst dhe Lexuesi për Fëmijë: Çfarë janë figurat në librat e fëmijëve? Reading Horizons, 37,

33 kuptueshmërinë e historisë. Ilustrimet që shoqërojnë tekstin përcaktojnë më së miri skenën ku zhvillohen ngjarjet duke ofruar detaje pamore të saj. Ato përcaktojnë dhe zhvillojnë personazhet kryesore dhe dytësore, me tiparet e tyre. Po ashtu, ilustrimet lejojnë fëmijët të shohin edhe personazhet që ndërveprojnë me heronjtë e historisë, p.sh. prindërit apo kafshët shtëpiake. Nëpërmjet ilustrimeve zgjerohet ose zhvillohet fabula duke treguar më shumë detaje për ndodhitë ndërmjet aktiviteteve të kryera nga heronjtë, apo duke u paraprirë disa ngjarjeve. Për shembull, është e lehtë që fëmijët t i paraprijnë dialogut të Kësulëkuqes me ujkun kur e shohin ujkun që fshihet pas një shkurreje në sfond. Me ose pa qëllim, ilustrimet ndonjëherë tregojnë një histori lehtësisht të ndryshme nga teksti, duke ofruar kështu një këndvështrim tjetër për ngjarjen. Megjithatë, jo gjithnjë ka mospërputhje të tekstit të shkruar nga ilustrimi. Shpesh, ilustrimet kontribuojnë në ruajtjen e koherencës së ngjarjeve në tekst. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në historitë e shkruara në vetë të parë Unë po vrapoj..., ku fëmija mund të shohë se kush është unë që mund të jetë një zog, një flutur, një derrkuc apo një fëmijë tjetër. Së fundi, ilustrimet përforcojnë tekstin. Fëmijët mbështeten te ilustrimet për të ndërtuar kuptimin e tyre për ngjarjen. Ata fokusohen në karakteristikat e figurave për të nxjerrë dhe ndërtuar kuptimin e historisë 45. Ky, në të vërtetë, është funksioni primar i librave me figura. Të tilla mund të jenë për shembull pamje nga një fshat, pamje nga xhungla me kafshët që shëtisin nëpër pyll, apo fotografi të frutave, qyteteve dhe sendeve e personazheve të tjerë. 45 Beck, I. L., & McKeown, M. G. (2001). Biseda me tekst: Kapja e përfitimeve të përvojave të lexuara me zë të lartë për fëmijët e vegjël. The Reading Teacher, 55,

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shëmbuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: VULA 2. Emri: Elsa 3. Kombesia: Shqipëtare 4. Data e lindjes Kosovare 5. Vendi i lindjes: 26.05.1991 6. Kontakti: Femër Email: Tel: vula.elsa@gmail.com /elsa.vula@uni-gjk.org

More information

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT EDUCATION DEPARTMENT / UNIVERSITY NEW YORK Misioni i Zyrës së Arsimit Dygjuhësh dhe Studimeve në Gjuhë të Huaja (Office of Bilingual Education and World Languages OBE-WL) pranë Departamentit të Arsimit

More information

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCAT Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shembuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Mustafa Erdem Abstrakt Ky punim parashikon përmbledhje të ideve dhe kërkimeve mbi rolin e mësuesit në mësimdhënien e letërsisë. Letërsia dhe gjuha janë të

More information

PROGRAMI I LËNDËS SË GJUHËS ANGLEZE KLASA III

PROGRAMI I LËNDËS SË GJUHËS ANGLEZE KLASA III REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS DREJTORIA E ZHVILLIMIT TË KURRIKULËS MIRATOHET MINISTRI Luan MEMUSHI PROGRAMI I LËNDËS SË GJUHËS ANGLEZE KLASA III CIKLI FILLOR I SHKOLLËS 9-VJEÇARE

More information

From the Pastor s Desk

From the Pastor s Desk Saint George Orthodox Church September November, 2014 From the Pastor s Desk Dear Brothers and Sisters: You may have noticed that The Wonderworker did not appear in July as it usually has. It will now

More information

ROLI I INSTITUCIONEVE

ROLI I INSTITUCIONEVE ROLI I INSTITUCIONEVE DHE I MËSUESVE PËR TË KRIJUAR PARTNERITET NË MBËSHTETJE TË PRINDËRVE NË ZHVILLIMIN TËRËSOR TË FËMIJËVE ROLI I INSTITUCIONEVE DHE I MËSUESVE PËR TË KRIJUAR PARTNERITET NË MBËSHTETJE

More information

INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAM ORIENTUES PËR MATURËN SHTETËRORE. LËNDA: GJUHË ANGLEZE PROVIM ME ZGJEDHJE (Niveli B2)

INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAM ORIENTUES PËR MATURËN SHTETËRORE. LËNDA: GJUHË ANGLEZE PROVIM ME ZGJEDHJE (Niveli B2) INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAM ORIENTUES PËR MATURËN SHTETËRORE LËNDA: GJUHË ANGLEZE PROVIM ME ZGJEDHJE (Niveli B2) Viti shkollor 2017 2018 1. SYNIMET E PROGRAMIT Hartimi i këtij programi orientues

More information

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMIAGANI PUNIM DIPLOME

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMIAGANI PUNIM DIPLOME UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMIAGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI FILLOR PUNIM DIPLOME TEMA: RËNDËSIA E LOJËRAVE DHE LODRAVE NË ZHVILLIMIN E FËMIJËS Mentori: Prof.Ass.Dr.SHEFQET MULLIQI Kandidatja: MAJLINDA

More information

ROLI I MËSUESVE NË MBËSHTETJE TË PUNËS INDIVIDUALE PËR ZHVILLIMIN TËRËSOR SIPAS GRUPMOSHAVE

ROLI I MËSUESVE NË MBËSHTETJE TË PUNËS INDIVIDUALE PËR ZHVILLIMIN TËRËSOR SIPAS GRUPMOSHAVE ROLI I MËSUESVE NË MBËSHTETJE TË PUNËS INDIVIDUALE PËR ZHVILLIMIN TËRËSOR SIPAS GRUPMOSHAVE roli i mësuesve në mbështetje të punës individuale për zhvillimin tërësor sipas grupmoshave Autorët: Dr. Kristina

More information

Zhvillimi i Shkathtësive të. Leximit në

Zhvillimi i Shkathtësive të. Leximit në Pikëpamjet e autorit të shprehura në këtë botim nuk i reflektojnë medoemos pikëpamjet e Agjencionit të Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar apo të Qeverisë së Shteteve të Bashkuara. Ky doracak

More information

DATABASE E MODULEVE TË AKREDITUARA NGA KAT

DATABASE E MODULEVE TË AKREDITUARA NGA KAT Agjencia Trajnuese Numri i Vendimit Numri i Certifikatës së Akreditimit Vlefshmëria e Certifikatës së Akreditimit Programi/Moduli Kodi Numri i krediteve Qendra Rajonale e Mjedisit për Evropën Qendrore

More information

PUNIM DIPLOME UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: FILLOR. Kosovë

PUNIM DIPLOME UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: FILLOR. Kosovë UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: FILLOR PUNIM DIPLOME Tema: Mësimdhënia në Kosovë korelacion me kohën në arsimimin e nxënësve në Udhëheqës shkencor:kandidatja: Prof. Ass.

More information

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR MINISTRIA E ARSIMIT E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Për klasën e parë fillore Prishtinë, gusht 2003 1 Kryredaktor Isuf Zeneli Redaktorë: Xhavit Rexhaj Ramush Lekaj Ilaz Zogaj Arbër

More information

Për Shkollën Qendër Komunitare -

Për Shkollën Qendër Komunitare - DREJTORIA ARSIMORE RAJONALE KORÇË UDHËZUESI I GJITHËPËRFSHIRJES Për Shkollën Qendër Komunitare - Mbështetur nga UNICEF Dhjetor, 2014 1 Ky material u përgatit në kuadrin e Programit të Arsimit Bazë të UNICEF-it

More information

Subordinate causal clauses in Albanian language

Subordinate causal clauses in Albanian language Subordinate causal clauses in Albanian language FABIANA VELENCIA Abstract fvelencia@yahoo.com Causative connectors viewed in different aspects and analyzed in different subordinate causal clauses. The

More information

Udhëzime për shkolla W RLD. Udhëzime për. #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër. CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY

Udhëzime për shkolla W RLD. Udhëzime për. #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër. CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY Udhëzime për #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër Udhëzime për shkolla W RLD CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY #Fëmijët i marrin shkollat përsipër Është ditë zbavitëse që përçon porosi serioze, ku përveç njoftimit

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SPORTIT KURRIKULA BËRTHAMË PËR ARSIMIN E MESËM TË ULËT

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SPORTIT KURRIKULA BËRTHAMË PËR ARSIMIN E MESËM TË ULËT REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SPORTIT KURRIKULA BËRTHAMË PËR ARSIMIN E MESËM TË ULËT Tiranë, 2014 PËRMBAJTJA PËRMBAJTJA...2 HYRJE...4 KURRIKULA BËRTHAMË PËR ARSIMIN E MESËM TË ULËT...6

More information

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR MINISTRIA E ARSIMIT, E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Për klasën e katërt fillore Prishtinë, dhjetor 2005 Kryeredaktor Dr. Fehmi Ismajli Redaktorë Mr. Miranda Kasneci Ramush Lekaj

More information

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI ˮ FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: FILLOR. TEMA: Edukimi dhe arsimimi i ndjenjës ritmike.

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI ˮ FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: FILLOR. TEMA: Edukimi dhe arsimimi i ndjenjës ritmike. UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI ˮ FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: FILLOR TEMA: Edukimi dhe arsimimi i ndjenjës ritmike Punim Diplome Mentorja: Prof.ass.Msc. Mimoza Kurshumlia Kandidatja: Saranda Pelaj

More information

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT - GJAKOVË PROGRAMI: FILLOR

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT - GJAKOVË PROGRAMI: FILLOR UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT - GJAKOVË PROGRAMI: FILLOR Punim diplome Tema: NJOHJA E MUZIKALITETIT NË MOSHË TË HERSHME Mentore: Prof.asoc.Msc. Mimoza Kurshumlia Kandidatja:

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

REPUBLIKA E SHQIPËRISË Gjuhët e huaja REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT UDHËZUES KURRIKULAR (MATERIAL NDIHMËS PËR MËSUESIT E GJIMNAZIT) FUSHA: GJUHËT E HUAJA PËR KLASËN E 10 të -12 të TIRANË, 2010 1 Udhëzues

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË Titulli i punimit TRAJNIMI I BASHKËMOSHATARËVE PËR TË PËRMIRËSUAR SJELLJEN SOCIALE TEK

More information

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR MINISTRIA E ARSIMIT, E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Për klasën e tretë fillore Prishtinë, shkurt 2005 1 Kryredaktor Isuf Zeneli Redaktorë Agim Bërdyna Ramush Lekaj Ilaz Zogaj

More information

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR MINISTRIA E ARSIMIT, E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Për klasën e katërt të mësimit joformal për shkollën fillore Prishtinë, maj 2006 1 Kryredaktor Dr. Fehmi Ismaili Redaktorë:

More information

KORNIZA KURRIKULARE E ARSIMIT PARASHKOLLOR

KORNIZA KURRIKULARE E ARSIMIT PARASHKOLLOR KORNIZA KURRIKULARE E ARSIMIT PARASHKOLLOR Tiranë, 2016 Dokumenti Korniza Kurrikulare e Arsimit Parashkollor u hartua në kuadrin e bashkëpunimit të Institutit të Zhvillimit të Arsimit me UNICEF-in. UNICEF

More information

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Education Sector United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Shqipëria Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Prill 2017 Shqipëria Analizë e politikës arsimore Çështje

More information

MINISTRIA E ARSIMIT, SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË E KOSOVËS STANDARDET E PËRGJITHSHME TË EDUKIMIT DHE ARSIMIT PARASHKOLLOR NË KOSOVË (3-6 VJEÇ)

MINISTRIA E ARSIMIT, SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË E KOSOVËS STANDARDET E PËRGJITHSHME TË EDUKIMIT DHE ARSIMIT PARASHKOLLOR NË KOSOVË (3-6 VJEÇ) MINISTRIA E ARSIMIT, SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË E KOSOVËS STANDARDET E PËRGJITHSHME TË EDUKIMIT DHE ARSIMIT PARASHKOLLOR NË KOSOVË (3-6 VJEÇ) Prishtinë prill, 2006 1 Kryeredaktor Dr. Fehmi Ismaili Redaktorë:

More information

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit Përmbajtja: 1. Hyrje në sistemet e informacionit 2. Strategjia e organizates dhe sistemet e informacionit 3. Etika e informacionit privatesia dhe siguria 4. Rrjetet, interneti dhe biznesi elektronik (e-business)

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SPORTIT KURRIKULA BËRTHAMË PËR KLASËN PËRGATITORE DHE ARSIMIN FILLOR

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SPORTIT KURRIKULA BËRTHAMË PËR KLASËN PËRGATITORE DHE ARSIMIN FILLOR REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SPORTIT KURRIKULA BËRTHAMË PËR KLASËN PËRGATITORE DHE ARSIMIN FILLOR Tiranë, 2014 PËRMBAJTJA PËRMBAJTJA...2 HYRJE...4 KURRIKULA BËRTHAMË PËR KLASËN PËRGATITORE

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government

Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Ministarstvo Obrazovanja Nauke i Tehnologije Ministry of Education Science

More information

STRATEGJI TË MËSIMDHËNIES DHE TË TË NXËNIT PËR KLASAT MENDIMTARE

STRATEGJI TË MËSIMDHËNIES DHE TË TË NXËNIT PËR KLASAT MENDIMTARE STRATEGJI TË MËSIMDHËNIES DHE TË TË NXËNIT PËR KLASAT MENDIMTARE UDHËZUES PËR TRAJNUESIT CHARLES TEMPLE, ALAN CRAWFORD, WENDY SAUL, SAMUEL R. MATHEWS, JAMES MAKINSTER. BOTIM I PROJEKTIT ZHVILLIMI I TË

More information

Mimoza Verzivolli Lindita Murthi Etleva Doka. Libër B O T U E S E. mësuesi S H T Ë P I A. Gjuha Shqipe

Mimoza Verzivolli Lindita Murthi Etleva Doka. Libër B O T U E S E. mësuesi S H T Ë P I A. Gjuha Shqipe B O T U E S E S H T Ë P I A Mimoza Verzivolli Lindita Murthi Etleva Doka Libër mësuesi 10 Gjuha Shqipe www.mediaprint.al KLIKONI KËTU 042251614 Libër mësuesi Gjuha shqipe 10 Autore: Lindita Murthi Mimoza

More information

KOMUNIKIMI SI FAKTOR I MOTIVIMIT TË MËSIMDHËNËSIT КОМУНИКАЦИЈАТА КАКО ФАКТОР НА МОТИВАЦИЈА НА НАСТАВНИКОТ

KOMUNIKIMI SI FAKTOR I MOTIVIMIT TË MËSIMDHËNËSIT КОМУНИКАЦИЈАТА КАКО ФАКТОР НА МОТИВАЦИЈА НА НАСТАВНИКОТ 37.091.2:316.77 C E N T R U M 4 Mr.sc. Rexhep Dauti 1 KOMUNIKIMI SI FAKTOR I MOTIVIMIT TË MËSIMDHËNËSIT КОМУНИКАЦИЈАТА КАКО ФАКТОР НА МОТИВАЦИЈА НА НАСТАВНИКОТ COMMUNICATION AS A FACTOR OF MOTIVATION OF

More information

PRINDËRVE, EDUKATORES DHE FËMIJËVE NË KOPSHT

PRINDËRVE, EDUKATORES DHE FËMIJËVE NË KOPSHT UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: PARASHKOLLOR, GJAKOVË Punim diplome Tema: KOMUNIKIMI MIDIS PRINDËRVE, EDUKATORES DHE FËMIJËVE NË KOPSHT Mentor: Prof. asc. dr. Xheladin

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government

Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Ministarstvo Obrazovanja Nauke i Tehnologije Ministry of Education Science

More information

12.4. Katalogu i lëndëve. Përshkrimi i shkurtër i kurseve: Dega: Gjuhë Shqipe Programi i studimeve: BA

12.4. Katalogu i lëndëve. Përshkrimi i shkurtër i kurseve: Dega: Gjuhë Shqipe Programi i studimeve: BA 12.4. Katalogu i lëndëve Përshkrimi i shkurtër i kurseve: Dega: Gjuhë Shqipe Programi i studimeve: BA Emërtimi i lëndës: Fonetikë dhe fonologji e gjuhës së sotme shqipe (Fonetikë) Fonetika është degë e

More information

MARRËDHËNIA MIDIS NDËRVEPRIMIT ME PRINDËRIT DHE TEMPERAMENTIT NË PËRSHTATSHMËRINË SJELLORE TË FËMIJËVE PARASHKOLLORË

MARRËDHËNIA MIDIS NDËRVEPRIMIT ME PRINDËRIT DHE TEMPERAMENTIT NË PËRSHTATSHMËRINË SJELLORE TË FËMIJËVE PARASHKOLLORË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË PROGRAM I DOKTORATËS MARRËDHËNIA MIDIS NDËRVEPRIMIT ME PRINDËRIT DHE TEMPERAMENTIT NË PËRSHTATSHMËRINË SJELLORE

More information

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Republika e Kosovës RepublikaKosova-Republic of Kosovo Qeveria - Vlada Government MINISTRIA E ARSIMIT SHKENCËS DHE TEKNOLOGJISË PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Prishtinë, gusht 2017 1 Këshilli redaktues: Kabineti

More information

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR MINISTRIA E ARSIMIT, E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Për klasën XIII të shkollës së mesme të lartë Gjimnazi i përgjithshëm Prishtinë, dhjetor 2005 1 Kryeredaktor Dr. Fehmi Ismajli

More information

EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS SË HUAJ

EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS SË HUAJ UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI-PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS

More information

UNIVERSITETI I TIRANE FAKULTETI I GJUHEVE TE HUAJA DEPARTAMENTI I ANGLISHTES PROGRAMET E LENDEVE TE CIKLIT TE DYTE TE STUDIMEVE,

UNIVERSITETI I TIRANE FAKULTETI I GJUHEVE TE HUAJA DEPARTAMENTI I ANGLISHTES PROGRAMET E LENDEVE TE CIKLIT TE DYTE TE STUDIMEVE, UNIVERSITETI I TIRANE FAKULTETI I GJUHEVE TE HUAJA DEPARTAMENTI I ANGLISHTES PROGRAMET E LENDEVE TE CIKLIT TE DYTE TE STUDIMEVE, VITI AKADEMIK 2016-2019 MASTER I SHKENCAVE NE "MESUESI" PER GJUHEN ANGLEZE

More information

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR MINISTRIA E ARSIMIT E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Për klasën VI të shkollë së mesme të ulët Prishtinë, gusht 2003 Kryredaktor Isuf Zeneli Redaktorë: Xhavit Rexhaj Ramush Lekaj

More information

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Analizë e rezultateve të PVNN-së 2000-2012 Qershor 2014 Njësia për Sektorin e Arsimit Rajoni i Europës dhe Azisë Qendrore Përmbajtja

More information

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I FILOLOGJISË - DEGA: GJUHË SHQIPE

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I FILOLOGJISË - DEGA: GJUHË SHQIPE UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I FILOLOGJISË - DEGA: GJUHË SHQIPE PUNIM DIPLOME KONCEPTET BAZË TË GRAMATIKËS Mentori: Prof. Ass. Dr. MUHARREM GASHI Kandidati: FABIAN MEMAJ Gjakovë, 2017

More information

INSTITUTI I KURRIKULAVE DHE STANDARDEVE PROGRAM MËSIMOR PËR ARSIMIN E MESËM TË ULËT. LËNDA: Gjuhë angleze. (klasa e tetë)

INSTITUTI I KURRIKULAVE DHE STANDARDEVE PROGRAM MËSIMOR PËR ARSIMIN E MESËM TË ULËT. LËNDA: Gjuhë angleze. (klasa e tetë) INSTITUTI I KURRIKULAVE DHE STANDARDEVE PROGRAM MËSIMOR PËR ARSIMIN E MESËM TË ULËT LËNDA: Gjuhë angleze (klasa e tetë) Tiranë, 2005 PËRMBAJTJA E PROGRAMIT I. TË PËRGJITHSHME II. SYNIMET EDUKATIVE DHE

More information

STANDARDET E SHKOLLËS SI QENDËR KOMUNITARE (DRAFT)

STANDARDET E SHKOLLËS SI QENDËR KOMUNITARE (DRAFT) Drejtoria e Përgjithshme e Arsimit Parauniversitar INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT STANDARDET E SHKOLLËS SI QENDËR KOMUNITARE (DRAFT) Janar, 2014 STANDARDET E SHKOLLËS SI QENDËR KOMUNITARE, NJË SHKOLLË

More information

INKLUZIONI NË ARSIMIN E MESËM PROFESIONAL

INKLUZIONI NË ARSIMIN E MESËM PROFESIONAL INKLUZIONI NË ARSIMIN E MESËM PROFESIONAL DORACAK PËR PUNË ME NXËNËSIT ME NEVOJA TË VEÇANTA ARSIMORE Inkluzioni në arsimin e mesëm profesional Doracak për punë me nxënësit me nevoja të veçanta arsimore

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government

Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë Ministarstvo Obrazovanja Nauke i Tehnologije Ministry of Education

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË GJUHËN SHQIPE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË GJUHËN SHQIPE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Nonda VARFI Kandidate: MA Adelina ALBRAHIMI

More information

Fakulteti i Edukimit (Programi: Master i mësimdhënies në matematikë

Fakulteti i Edukimit (Programi: Master i mësimdhënies në matematikë Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: Titulli i lëndës: Niveli: Statusi lëndës: Viti i studimeve: Numri i orëve në javë: Vlera në kredi ECTS: Koha / lokacioni: Mësimëdhënësi i lëndës: Detajet kontaktuese:

More information

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk AutoCAD Civil 3D Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk IEE shpk eshte themeluar ne 2004 Zyra kryesore ne Prishtine, Rep. e Kosove Zyra perkrahese ne Tirane, Rep. e Shqipërisë

More information

UDHËZUES PRAKTIK PËR HARTIMIN DHE ZBATIMIN E PLANIT EDUKATIV INDIVIDUAL (PEI)

UDHËZUES PRAKTIK PËR HARTIMIN DHE ZBATIMIN E PLANIT EDUKATIV INDIVIDUAL (PEI) UDHËZUES PRAKTIK PËR HARTIMIN DHE ZBATIMIN E PLANIT EDUKATIV INDIVIDUAL (PEI) 34 UDHËZUES PRAKTIK PËR HARTIMIN DHE ZBATIMIN E PLANIT EDUKATIV INDIVIDUAL (PEI) 2017 1 Ky udhëzues mundësohet nga Agjencia

More information

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: PARASHKOLLOR

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: PARASHKOLLOR UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: PARASHKOLLOR PUNIM DIPLOME EKSKURSIONET-ORGANIZIMI DHE RËNDËSIA E TYRE NË EDUKIMIN E PARASHKOLLORËVE Mentori: Prof. Asoc. dr. XHELADIN

More information

Programi i studimit: Master i Mësimdhënies lëndore (me specializimet: Matematikë; Fizikë; Biologji; Kimi; Histori; Gjeografi; Teknologji dhe TIK)

Programi i studimit: Master i Mësimdhënies lëndore (me specializimet: Matematikë; Fizikë; Biologji; Kimi; Histori; Gjeografi; Teknologji dhe TIK) Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina Fakulteti i Edukimit Programi i studimit: Master i Mësimdhënies lëndore (me specializimet: Matematikë; Fizikë; Biologji; Kimi; Histori; Gjeografi; Teknologji dhe

More information

STANDARDET E VLERËSIMIT TË NXËNËSVE NË SHKOLLËN FILLORE

STANDARDET E VLERËSIMIT TË NXËNËSVE NË SHKOLLËN FILLORE PROJEKTI I SHKOLLËS FILLORE NËNPROJEKTI: PËRPARIMI I VLERËSIMIT TË NXËNËSVE Nënprojekti realizohet në bashkëpunim me Qendrën Maqedonase për Arsimin Qytetar (MCGO) STANDARDET E VLERËSIMIT TË NXËNËSVE NË

More information

78 mësues të 26 shkollave pilot përfaqësojnë grupin e përfshirë në pilotim.

78 mësues të 26 shkollave pilot përfaqësojnë grupin e përfshirë në pilotim. Grupi i punës: Zamira Gjini Dr. Gerti Janaqi Dr. Mirela Andoni Ines Todhe Aurela Zisi Moderatore: Dr. Mirela Andoni Redaktimi shkencor: Dr. Mirela Andoni Redaktimi letrar Petrit Zili Ky manual reflekton

More information

Pse të zgjedhim Perëndinë e Biblës?

Pse të zgjedhim Perëndinë e Biblës? Pse të zgjedhim Perëndinë e Biblës? Njerëzve iu pëlqen të kenë lirinë të zgjedhin "Perëndinë" e tyre. Pse të zgjedhësh Perëndinë që zbulohet në Bibël? nga EveryStudent.com Shumë prej nesh kanë në mendje

More information

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA KANDIDATI: Msc. Ina

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR

REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR FUSHA: TEKNOLOGJI LËNDA: TEKNOLOGJI E INFORMACIONIT DHE KOMUNIKIMIT PROGRAMI I LËNDËS

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR

REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR FUSHA: TEKNOLOGJI LËNDA: TEKNOLOGJI E INFORMACIONIT DHE KOMUNIKIMIT PROGRAMI I LËNDËS

More information

TEKNOLOGJI INFORMIMI DHE KOMUNIKIMI Klasa e 11-të

TEKNOLOGJI INFORMIMI DHE KOMUNIKIMI Klasa e 11-të REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KULTURËS SË PËRGJITHSHME TË ARSIMIT PROFESIONAL TEKNIK (APT) PROGRAMI I LËNDËS TEKNOLOGJI INFORMIMI DHE KOMUNIKIMI Klasa e 11-të STRUKTURA

More information

PROGRAMET E KULTURËS SË PËRGJITHSHME TË ARSIMIT PROFESIONAL TEKNIK (APT)

PROGRAMET E KULTURËS SË PËRGJITHSHME TË ARSIMIT PROFESIONAL TEKNIK (APT) REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT SPORTIT DHE RINISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KULTURËS SË PËRGJITHSHME TË ARSIMIT PROFESIONAL TEKNIK (APT) Lënda: Biologji Klasa: XII Struktura:

More information

PUNIM DIPLOME (NIVELI BACHELOR)

PUNIM DIPLOME (NIVELI BACHELOR) UNIVERSITETI I GJAKOVËS "FEHMI AGANI" FAKULTETI I MJEKËSISË PROGRAMI INFERMIERI PUNIM DIPLOME (NIVELI BACHELOR) TEMA: PËRDORIMI I MEDIAVE NË PROMOVIMIN SHËNDETËSOR Mentori: Prof. Ass. Dr. Naim Jerliu Kandidati:

More information

TË NXËNËT PËR GJATË GJITHË JETËS: PËRSHTATJE APO PARADIGMË E RE ARSIMORE? LIFELONG LEARNING: ADJUSTMENT OR PARADIGM SHIFT?

TË NXËNËT PËR GJATË GJITHË JETËS: PËRSHTATJE APO PARADIGMË E RE ARSIMORE? LIFELONG LEARNING: ADJUSTMENT OR PARADIGM SHIFT? ISSN 2073-2244 www.alb-shkenca.org Copyright Institute Alb-Shkenca AKTET Journal of Institute Alb-Shkenca Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca TË NXËNËT PËR GJATË GJITHË JETËS: PËRSHTATJE APO PARADIGMË

More information

Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania

Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania Shërbimi Psiko-Social në Institucionet e Arsimit Parauniversitar në Shqipëri dhe Perceptimet e Mjedisit Shkollor mbi Këtë Shërbim Abstrakt

More information

RAPORT FORMIMI FILLESTAR I MËSUESVE NË INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË SHQIPTAR

RAPORT FORMIMI FILLESTAR I MËSUESVE NË INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË SHQIPTAR RAPORT FORMIMI FILLESTAR I MËSUESVE NË INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË SHQIPTAR Tetor 2016 Instituti i Zhvillimit të Arsimit, Tetor 2016 1 Përmbajtja Hyrje... 5 1. Përmbledhje ekzekutive... 6 2. Gjetjet

More information

From the Pastor s Desk

From the Pastor s Desk Saint George Orthodox Church Fourth Quarter, 2011 From the Pastor s Desk Dear Brothers and Sisters: We present to you the fourth quarterly edition of The Wonderworker. In this issue, we are continuing

More information

Rekomandimi Rec(2000)20 i Komitetit të Ministrave për shtetet anëtare mbi rolin e ndërhyrjes së hershme psikosociale në parandalimin e kriminalitetit

Rekomandimi Rec(2000)20 i Komitetit të Ministrave për shtetet anëtare mbi rolin e ndërhyrjes së hershme psikosociale në parandalimin e kriminalitetit MINISTERS DEPUTIES DÉLÉGUÉS DES MINISTRES Recommendations Recommandations Rec(2000)20 06/10/2000 Recommendation of the Committee of Ministers to member states on the role of early psychosocial intervention

More information

MEDIAT E REJA DHE IDENTITETI НОВИТЕ МЕДИУМИ И ИДЕНТИТЕТОТ THE NEW MEDIA AND THE IDENTITY

MEDIAT E REJA DHE IDENTITETI НОВИТЕ МЕДИУМИ И ИДЕНТИТЕТОТ THE NEW MEDIA AND THE IDENTITY UDC 316.77:316.347 Gëzim Xhambazi, PhD 316 Abstract MEDIAT E REJA DHE IDENTITETI НОВИТЕ МЕДИУМИ И ИДЕНТИТЕТОТ THE NEW MEDIA AND THE IDENTITY Every community possesses special characteristics that distinguish

More information

[Albanian version] Mësimdhënia e Historisë Evropiane e shekullit të 20-të

[Albanian version] Mësimdhënia e Historisë Evropiane e shekullit të 20-të [Albanian version] Mësimdhënia e Historisë Evropiane e shekullit të 20-të Nga Robert Stradling Opinionet e shprehura në këtë punim janë ato të autorit dhe nuk reflektojnë domosdoshmërisht politikën zyrtare

More information

UDHËZUES PËR ZBATIMIN E KURRIKULËS

UDHËZUES PËR ZBATIMIN E KURRIKULËS REPUBLIKA E KOSOVËS/REPUBLIKA KOSOVA/ REPUBLIC OF KOSOVA QEVERIA E KOSOVËS / VLADA KOSOVA /GOVERNMENT OF KOSOVA MINISTRIA E ARSIMIT, SHKENCËS DHE TEKNOLOGJISË MINISTARSTVO ZA OBRAZOVANJE, NAUKU I TEHNOLOGIJU

More information

Programi "Zhvillimi i Mendimit Kritik gjatë Leximit dhe Shkrimit" (MKLSh) STANDARDET DHE MANUALI PËR CERTIFIKIM TË PROGRAMIT

Programi Zhvillimi i Mendimit Kritik gjatë Leximit dhe Shkrimit (MKLSh) STANDARDET DHE MANUALI PËR CERTIFIKIM TË PROGRAMIT Programi "Zhvillimi i Mendimit Kritik gjatë Leximit dhe Shkrimit" (MKLSh) STANDARDET DHE MANUALI PËR CERTIFIKIM TË PROGRAMIT Sponsorizuar nga: Instituti i Shoqërisë së Hapur Nju Jork Shoqata Ndërkombëtare

More information

Ndalimi i ndëshkimit trupor në shkolla Përgjigje në pyetjet që shtrohen më së shpeshti

Ndalimi i ndëshkimit trupor në shkolla Përgjigje në pyetjet që shtrohen më së shpeshti Ndalimi i ndëshkimit trupor në shkolla Përgjigje në pyetjet që shtrohen më së shpeshti Nisma Globale për t i Dhënë Fund Ndëshkimit Trupor të Fëmijëve 1 Në këtë seri: Ndalimi i ndëshkimit trupor të fëmijëve:

More information

DIFFICULTIES, INSTRUCTIONS AND INSTITUTIONAL OBJECTIVES DURING LEARNING VËSHTIRËSITË, INSTRUKSIONET DHE OBJEKTIVAT INTITUCIONALE GJATË TË MËSUARIT

DIFFICULTIES, INSTRUCTIONS AND INSTITUTIONAL OBJECTIVES DURING LEARNING VËSHTIRËSITË, INSTRUKSIONET DHE OBJEKTIVAT INTITUCIONALE GJATË TË MËSUARIT AKTET ISSN 2073-2244 Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright Institute Alb-Shkenca DIFFICULTIES, INSTRUCTIONS AND INSTITUTIONAL OBJECTIVES

More information

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve World Vision Stephanie Delaney Konsulente Ndërkombëtare për Mbrojtjen, Pjesëmarrjen, të Drejtat dhe Mirëqenien

More information

NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË

NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË DIZERTACION Në kërkim të gradës shkencore Doktor i

More information

ÇËSHTJE TË SEMIOLOGJISË DHE SEMANTIKËS NË PLANIN KRAHASUES MIDIS SHQIPES DHE ANGLISHTES

ÇËSHTJE TË SEMIOLOGJISË DHE SEMANTIKËS NË PLANIN KRAHASUES MIDIS SHQIPES DHE ANGLISHTES REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE DISERTACION ÇËSHTJE TË SEMIOLOGJISË DHE SEMANTIKËS NË PLANIN KRAHASUES MIDIS SHQIPES DHE

More information

UDHËZIME PËR EDUKIMIN GLOBAL

UDHËZIME PËR EDUKIMIN GLOBAL Qendra Veri-Jug e Këshillit të Evropës UDHËZIME PËR EDUKIMIN GLOBAL Zhvilluar nga Rrjeti i Javës së Edukimit Global I koordinuar nga Qendra Veri-Jug e Këshillit të Evropës UDHËZIME PËR EDUKIMIN GLOBAL

More information

Menaxhimi bashkëkohor bankar

Menaxhimi bashkëkohor bankar Study program Fakulteti Cikli i studimeve Menaxhimi bashkëkohor bankar Biznesi dhe Ekonomia Cikli i parë (Deridiplomike) SETK 180 Numri në arkiv i akreditimit [180] 03-160/2 Vendimi për fillim me punë

More information

PARATHENIE një platformë të organizuar dhe të koordinuar institucionalisht

PARATHENIE një platformë të organizuar dhe të koordinuar institucionalisht PARATHENIE Vendosja e veprimtarisë kërkimore e shkencore në një platformë të organizuar dhe të koordinuar institucionalisht, përbën iniciativën më të rëndësishme të FSHE-së, që shkon përkrahë strategjive

More information

e gjelbër Si të bëhemi një shkollë Trajnim për mësuesit. Korçë, 9-11 Maj 2014 This project is implemented by The Albanian Society of Biologists

e gjelbër Si të bëhemi një shkollë Trajnim për mësuesit. Korçë, 9-11 Maj 2014 This project is implemented by The Albanian Society of Biologists Si të bëhemi një shkollë e gjelbër Trajnim për mësuesit. Korçë, 9-11 Maj 2014 This project is co-funded by the European Union This project is implemented by The Albanian Society of Biologists Z/Znj Si

More information

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS Praktikat e suksesshme në rajonin e EQL/KSHP dhe rekomandimet për Qeverinë Shqiptare. Mars 2012 E drejta E fëmijëve me aftësi të kufizuara

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE TESTI STANAG 6001 DHE ANGLISHTJA PËR QËLLIME SPECIFIKE NË KONTEKSTIN USHTARAK Punim për gradën shkencore Doktor në Gjuhësi

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PSIKOLOGJI-PEDAGOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS NIVELI I VARËSISË NGA INTERNETI ROLI I KARAKTERISTIKAVE TË PËRDORUESVE NË SHPJEGIMIN E VARËSISË

More information

Zhvillimi i Shkathtësive të Shekullit 21 në klasat me NXËNËSIN NË QENDËR

Zhvillimi i Shkathtësive të Shekullit 21 në klasat me NXËNËSIN NË QENDËR Pikëpamjet e autorit të shprehura në këtë botim nuk i reflektojnë medoemos pikëpamjet e Agjencionit të Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar apo të Qeverisë së Shteteve të Bashkuara. Doracaku

More information

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR MINISTRIA E ARSIMIT E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Për klasën X të shkollës së mesme të lartë Prishtinë, gusht 2003 1 Kryredaktor Isuf Zeneli Redaktorë: Xhavit Rexhaj Ramush Lekaj

More information

DOKUMENT AKTUAL Roli i punës së të rinjve në parandalimin e radikalizimit dhe ekstremizmit të dhunshëm

DOKUMENT AKTUAL Roli i punës së të rinjve në parandalimin e radikalizimit dhe ekstremizmit të dhunshëm DOKUMENT AKTUAL Roli i punës së të rinjve në parandalimin e radikalizimit dhe ekstremizmit të dhunshëm Hyrje Të rinjtë janë një fokus i rëndësishëm në parandalimin e radikalizimit sepse mund të jenë një

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS Marrëdhëniet midis konsumimit karakteristikave të personalitetit dhe teknikave të përballimit

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE ASPEKTE TEORIKE DHE PRAKTIKE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE ASPEKTE TEORIKE DHE PRAKTIKE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE ASPEKTE TEORIKE DHE PRAKTIKE NË FUSHËN E PËRKTHIMIT TË LETËRSISË PËR FËMIJË PUNIM PËR GRADËN DOKTOR I SHKENCAVE NË GJUHËSI

More information

Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat

Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat Nëntor 2004 Përmbajtja Parathënie Akronimet. Kapitulli 1. Hyrje 1.1. Vështrim i përgjithshëm mbi

More information

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Një mjet për promovimin e një dialogu për krijimin e një Konvente të re të Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtat e të

More information

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës Korniza Evropiane e Kualifikimeve Europe Direct është një shërbim, që u ndihmon të gjeni përgjigjet në pyetjet tuaja rreth Bashkimit

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS VLERËSIMI DINAMIK I FAKTORËVE KONSTRUKTIVË NË TË NXËNËT E TË LEXUARIT TË KUPTIMSHËM (Kl. VI - IX) Paraqitur në kërkim të gradës

More information

Copyright i Dorjana Nano 2014

Copyright i Dorjana Nano 2014 Copyright i Dorjana Nano 2014 Udhëheqësi i Dorjana NANO vërteton se ky është version i miratuar i dizertacionit të mëposhtëm: AFTËSIA FINANCIARE E STUDENTËVE NË SHQIPËRI Prof. Dr. Shkëlqim Cani ii AFTËSIA

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI-PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATURËS MOTIVIMI DHE SJELLJET E NXËNËSVE NDAJ MËSIMIT TË GJUHËS ANGLEZE NË SISTEMIN SHKOLLOR PARAUNIVERSITAR,

More information

IDM ALBANIA. Për një polici me integritet dhe etikë: Rëndësia e edukimit bazë dhe atij në vazhdim

IDM ALBANIA. Për një polici me integritet dhe etikë: Rëndësia e edukimit bazë dhe atij në vazhdim IDM ALBANIA Për një polici me integritet dhe etikë: Rëndësia e edukimit bazë dhe atij në vazhdim Elona Dhëmbo Tiranë 2014 Për një polici me integritet dhe etikë: Rëndësia e edukimit bazë dhe atij në vazhdim

More information

SYLLABUS FAKULTETI EKONOMIK

SYLLABUS FAKULTETI EKONOMIK UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Departamenti Menaxhment dhe Informatikë Studime master SYLLABUS FAKULTETI EKONOMIK LËNDA: Etika në biznes dhe pergjegjesia shoqrore e korporatave Niveli i kursit:

More information

Fakulteti i Edukimit (Programi: Mësimdhënia dhe Kurrikula & Udhëheqja në Arsim)

Fakulteti i Edukimit (Programi: Mësimdhënia dhe Kurrikula & Udhëheqja në Arsim) Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: Titulli i lëndës: Niveli: Statusi lëndës: Viti i studimeve: Numri i orëve në javë: Vlera në kredi ECTS: Koha / lokacioni: Mësimëdhënësi i lëndës: Detajet kontaktuese:

More information