SIGURIMI I CILËSISË NË ARSIMIN PROFESIONAL

Size: px
Start display at page:

Download "SIGURIMI I CILËSISË NË ARSIMIN PROFESIONAL"

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË SIGURIMI I CILËSISË NË ARSIMIN PROFESIONAL Disertacion për gradën shkencore Doktor DOKTORANTE Msc. ELDA GEGA UDHËHEQËS SHKENCOR Prof.dr. EQEREM YZEIRI TIRANE, 2015

2 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË SIGURIMI I CILËSISË NË ARSIMIN PROFESIONAL Disertacion për gradën shkencore Doktor Doktorantë: Msc. ELDA GEGA Udheheqës shkencor: Prof.dr. EQEREM YZEIRI Juria e mbrojtjes: 1. Kryetar 2. Anëtar oponent 3. Anëtar oponent 4. Anëtar 5. Anëtar TIRANE, 2015

3 DEKLARATE STATUORE Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim, dhe nuk është botuar më parë. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë autor tjetër, përveç rasteve të cituara dhe referuara. Elda Gega E drejtë e autorit 2015.Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit. III

4 ABSTRAKT Në këtë studim, ne shtrojmë problemin e identifikimit dhe implementimit të hapave konkretë, që bëjnë të mundur sigurimin e cilësisë në Arsimin Profesional në Shqipëri, në kontekstin e integrimeve Euroatlantike. Qëllimi i studimit është të identifikojë sfidat kryesore në lidhje me cilësinë dhe sigurimin e cilësisë, të përditësojë zhvillimet e fundit në BE për sigurimin e cilësisë, të kryej analizë rajonale në lidhje me cilësinë dhe sigurimin e cilësisë. Objekt i këtij punimi janë disa nga çështjet më të rëndësishme, që lidhen me manaxhimin e cilësisë në arsimin profesional dhe me bazat e mekanizmave e të procedurave për sigurimin e cilësisë në nivel kombëtar (përmirësimi i vazhdueshëm i kurrikulave, zhvillimi profesional i vazhdueshëm i stafit mësimor, zhvillimi i sistemit të vlerësimit, përmirësimi i standardeve kombëtare ekzistuese, hyrja në shkolla, zhvillimi i sistemit të sigurimit të cilësisë në institucionet arsimore etj). Studimi synon të japë disa qasje të sigurimit të cilësisë në Shqipëri, përvojat më të mira të vendeve të BE-së dhe, mbi bazën e tyre, të paraqesë disa rekomandime për zhvillimin e sistemit të sigurimit të cilësisë në arsimin profesional në Shqipëri. Sugjerojmë disa rrugë të mundshme për rritjen e cilësisë në këtë degë të arsimit. Ideja e sigurimit të cilësisë në Arsimin Profesional është një aktualizim i formulës Dekroliane (një shkollë për jetën dhe nga jeta) në optikën e politikës zyrtare shqiptare. Politika pra, e ka përfshirë këtë koncept në axhendën e saj zyrtare. I takon shkencës ta inkurajojë këtë proces, për të mos lejuar deformimet të tij. Që të fillojë ky proces, secili vend duhet të institucionalizojë një sistem të sigurimit të cilësisë. Në arsimin e mesëm profesional, në shkollat që mbështeten nga projekte të huaja europiane, është arritur në fazën e natyrshme të mëtimeve për fillimin e mundshëm të zbatimit të procedurave të sigurimit të cilësisë, dhe pa dyshim, prania aktive e institucioneve ndërkombëtare, e donatorëve të ndryshëm, asistimi prej tyre i tërësisë së zhvillimeve në arsimin publik në drejtim të ristrukturimit, të modularizimit të mësimdhënies, të aplikimit të kurrikulave të reja, të formimit dhe riformimit të burimeve njerëzore etj, janë tregues të qartë të faktit që procesi i sigurimit të cilësisë, pavarësisht nga mungesa e institucionalizimit të standardeve të vlerësimit të shkollave në segmente të veçantë të arsimit tonë profesional, mund të konsiderohet i filluar. Nuk bëhet fjalë për një vlerësim përmbledhës të arsimit profesional, por për analizën e treguesve cilësorë. Këta tregues, ne do të përpiqemi t i paraqesim të plotë e në disa variante, për të shënuar kapërcimin e nevojshëm nga modeli tradicional i vlerësimit të arsimit profesional drejt alternativave të reja të vlerësimit shkencor. Disertacioni do të ketë si synim kryesor sjelljen e vlerave teorike dhe aplikuese. Më këtë studim duhet të kontribuojmë për një vendimmarrje të informuar në lidhje me sigurimin e cilësisë dhe, nëse kjo zbatohet, manaxhimin e ardhshëm të përbashkët të procesit të sigurimit të cilësisë së SHMP-ve dhe QFP-ve publike të përzgjedhura. Implementimi i sistemit të sigurimit të cilësisë duhet të plotësohet me publikime aktive dhe strategji për t u përballur me procesin dhe rezultatet. Fjalë kyçe: sigurim i cilësisë, qasje e sigurimit të cilësisë, arsim dhe formim profesional, sistem i sigurimit të cilësisë, udhëzues për sigurimin e cilësisë në arsimin profesional. IV

5 ABSTRACT In this study, we examine the underlying problems of identifying and implementing concrete steps to enable quality assurance in Vocational Education in Albania, in the context of Euro-Atlantic integrations. The purpose of the study is to identify the key challenges with regard to quality and quality assurance, to update the latest developments in the EU for quality assurance, to conduct regional analysis regarding quality and quality assurance. The thesis looks at some of the most important issues related to quality management in vocational education and the underlying mechanisms and procedures for quality assurance at the national level (continuous improvement of curricula, ongoing professional development of teaching staff the development of the evaluation system, improvement of existing national standards, access to schools, the development of quality assurance system in educational institutions, etc.) The study aims to provide elements of a tailor-made quality assurance approach in Albania, the best practices of EU countries and, on this basis, to present some recommendations for the development of quality assurance system in vocational education in Albania. It further suggests possible interventions that would increase the quality in this educational aspect. The idea of quality assurance in Vocational Education in Albania is an actualization of the J.O.Decroly formula (a school for life, through life) in the light of the Albanian official policy. Therefore, politically, the concept of Quality Assurance in VET has been included in the official agenda. It is now up to the science, scholars and researchers to encourage this process and to prevent possible distortions. The process is rather complex and requires institutionalization of the quality assurance system in Albania. In the public vocational schools supported by European Union and other international development projects in Albania, significant steps are made towards quality assurance in VET. The active presence of international donors and projects is providing assistance for substantial developments on the entire public education in terms of reforms and restructuring, modular teaching, application of new curricula, teacher s and instructors training, human resources development, etc. These are clear indications of an ongoing process for quality assurance in VET. The process is slowly but steadily being embedded into the secondary cycle of VET, despite the lack of institutionalization, and evaluation standards of schools in selected parts of our vocational education. Beyond the evaluation of vocational education system, the study reflects thoroughly the analysis qualitative indicators for quality assurance in VET. These indicators will be examined in details and in various scenarios, to see how they can influence the shift from the traditional model of vocational education assessment to new scientific alternatives of evaluation for quality assurance. The main objective of this dissertation is to argue upon the most relevant theoretical frameworks and applicable theories. The study is designed to contribute to a well-informed decision-making process about quality assurance in VET and, if applicable, to guide the future joint management of the quality assurance in the selected Vocational Education schools and Vocational Training Centres. Implementation of quality assurance system requires constant publications and a solid strategy for the whole process, expected challenges and results. Key words: quality assurance, quality assurance approach, vocational education and training, quality assurance sistem, guideline for quality assurance in VET. V

6 MIRËNJOHJE Falenderoj profesorin tim të nderuar, Eqerem Yzeirin, për orientimin dhe udhëheqjen profesionale të studimit. Me sugjerimet e tij shkencore, ai u bë motivues dhe mbështetje kryesore për ndërtimin dhe thellimin e studimit, duke mundësuar realizimin me sukses të studimit. Falenderoj gjithë stafin e Departamentit të Gjeografisë, të cilët kanë lehtësuar dhe mbështetur punën time në këtë proces. Studimi nuk do ishte i mundur pa asistencën teknike dhe ndihmën e shumë individëve, stafit dhe institucioneve publike ofruese të arsimit profesional. I jam mirënjohës stafit të Agjencisë Kombëtare të Arsimit, Formimit Profesional dhe Kualifikimeve për përkushtimin e tyre, komunikimin e vazhdueshëm, si dhe për ofrimin e informacioneve të nevojshme në lidhje me këtë studim. Në fund falenderoj dhe familjen time, që me ka përkrahur gjithmonë në punën time. VI

7 TABELA E PERMBAJTJES Lista e Tabelave...X Lista e Figurave......XI Fjalori i ankronimeve dhe shkurtesave...xii HYRJE KAPITULLI I. SHQYRTIMI I LITERATURËS Terminologjia: Cilësi dhe Sigurim i cilësisë Sigurimi i cilësisë (SC) në AFP Historiku i cilësisë Çfarë influencon në natyrën e sistemit të sigurimit të cilësisë në arsimin profesional? Politika të njëjta kanë efekte të ndryshme në kontekste të ndryshme Cilësia dhe sigurimi i cilësisë në vendet anëtare të BE-së: dimension i ri i Kornizës Europiane Referenciale për Sigurimin e Cilësisë, konteksti europian Hyrje Qasja europiane për sigurimin e cilësisë së arsimit dhe trajnimit profesional Tri shtyllat Zhvillimet e fundit Arritjet europiane dhe qasjet kombëtare për sigurimin e cilësisë në ATP Modeli i Kornizës së Përbashkët të Sigurimit të cilësisë Metodologjia e Kornizës së Përbashkët Europiane të Sigurimit të Cilësisë Monitorimi i Kornizës së Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë Matja e Kornizës së Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë Konkluzionet dhe sfida e ardhshme Cilësia në arsimin profesional në Shqipëri: konteksti shqiptar (përvojat, karakteristikat) Kërkim dhe politika reformuese në arsimin dhe trajnimin profesional në vendet në zhvillim Konteksti Kuadri institucional dhe ligjor i arsimit dhe i formimit profesional në Shqipëri Arsimi dhe formimi profesional në Shqipëri Informacion i përgjithshëm për Arsimin profesional Informacion për Formimin profesional Qasja shqiptare në fushën e sigurimit të cilësisë në arsimin dhe formimin profesional Çështjet e cilësisë në arsim dhe trajnim në përgjithësi Aspekte të Sigurimit të cilësisë në formimin profesional...56 VII

8 1.4.3 Sigurimi i cilësisë së kurrikulave të AFP Sigurimi i cilësisë së kualifikimeve profesionale Sigurimi i cilësisë dhe çertifikimi Menaxhimi dhe sigurimi i cilësisë në arsimin profesional KAPITULLI II. METODOLOGJIA E STUDIMIT Qasja metodologjike Faktorët kyç të Efikasitetit të Brendshëm të Operacioneve Faktorët kyç të Efektivitetit të jashtëm Kriteret e vlerësimit Instrumentet për mbledhjen e të dhënave Organizimi i studimit bazë Metodat e vlerësimit Besueshmëria e të dhënave Kufizimet e studimit...72 KAPITULLI III. GJETJET E STUDIMIT Panoramë Përmbledhëse e ofruesve publikë të AFP-së Panoramë e ofertave të AFP-së dhe regjistrimi Panoramë Rajonale e ofruesve të AFP-së...76 KAPITULLI IV. GJETJET SISTEMIKE DHE INSTITUCIONALE 4.1 Efikasiteti i brendshëm Kriteri 1: Cilësia dhe Përmbajtja e Programeve të AFP-së dhe Kurseve Afat-shkurtra Kriteri 2: Përzgjedhja dhe pranimi i Nxënësve/Kursantëve Kriteri 3: Stafi dhe Zhvillimi i Stafit Kriteri 4: Gjendja e Ambjenteve dhe Pajisjeve Kriteri 5: Organizimi dhe Manaxhimi Efektiviteti i Jashtëm Kriteri 6: Gatishmëria për punë dhe Punësimi i të Diplomuarve Kriteri 7: Eksperienca Industriale e Bazuar në Punë e Mësueve dhe Instruktorëve Profesional Kriteri 8: Mjedisi Formues si Industria Kriteri 9: Lidhjet dhe Ndërlidhjet Formale me Industrinë Lokale Kriteri 10: Kostot e Formimit, Rezultatet, Financimi dhe Lidhja e tyre...93 KAPITULLI V. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME...94 REFERENCA VIII

9 ANEKSE Aneks 1: Të dhëna të përgjithshme per arsimin profesional në Shqipëri ( ) Aneks 2: Informacion për arsimin profesional publik sipas rajoneve ( ) Aneks 3: Arsimi profesiona 3+2 vite (struktura e vjetër) Aneks 4: Arsimi profesional 3+2 vite (struktura e vjetër) Aneks 5: Arsimi profesional 2+2 vite (struktura e vjetër) Aneks 6: Arsimi profesional 4 vite (struktura e vjetër) Aneks 7: Informacion për Drejtoritë Rajonale të Formimit Profesional Publik në Shqipëri (2014) Aneks 8. Model konceptual për sigurimin e cilësisë (përshtatur nga autori) Aneks 9. Pyetsorët e përdorur për studimin IX

10 LISTA E TABELAVE Tabela 1. Programe me Strukturën e re, vite mësimore Tabela 2. Programe me Strukturën e re, 2+2 vite mësimore Tabela 3. Programe me Strukturën e re, bllok 4 vite mësimore Tabela 4. Programe me Strukturën e mëparshme, 3 vite mësimore Tabela 5. Programe me Strukturën e mëparshme, 3+2 vite mësimore Tabela 6. Programe me Strukturën e mëparshme, bllok 5 vite mësimore Tabela 7. Informacion për programet që ofrohen në DRFPP (2013) Tabela 8: Shpërndarja Rajonale e Ofruesve Publik të AFP-së Tabela 9: Lista e Shkollave të Bashkuara X

11 LISTA E FIGURAVE Figura 1: Koncepti europian i SC-së në AFP Figura 2: Kriteret e cilësisë sipas EQARF Figura 3: Përparësitë e politikës së AFP-së Figura 4: Shpërndarja gjeografike e Shkollave Profesionale Publike dhe e Drejtorive Rajonale të Formimit Profesional Publik në Shqipëri (2013) Figura 5. Struktura e re e sistemit arsimor ne shqipëri, 2009 Figura 6: Faktorët kyc të zinxhirit të vlerave te AFP-së Figura 7: Kriteret kyc të vlerësimit Figura 8: SHMP-të dhe QFP-të publike të vizituara nga Ekipi Intervistues Figura 9: Struktura e vlerësimit me gjashtë pikë Figura 10 Kategoritë Bazë të Performancës së Ofruesve të AFP-së Figura 11: Matrica e Performancës së Ofruesve të Përgjithshëm të AFP-së Figura 12: Nxënësit dhe ofertat e AFP-së në SHMP Figura 13: Kursantët dhe ofertat e AFP-së në QFP Figura 14: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Tiranë Figura 15: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Fier Figura 16: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Elbasan Figure 17: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Durrës Figura 18: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Korçë Figura 19: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Shkodër Figura 20: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Vlorë Figura 21: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Berat Figura 22: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Dibër Figura 23: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Lezhë Figura 24: Matrica e Performancës së Ofruesit të AFP-së së Qarkut Kukës Figura 25: Matrica e Performancës së Ofruesit të AFP-së së Qarkut Gjirokastër Figura 26: Rritja e madhe e Arsimit Profesional me kohë të pjesshme Figura 27: Shpërndarja gjinore Figura 28: Procedurat e veçanta për pranimin e nxënësve me aftësi të kufizuara Figura 29: Disponueshmëria e Stafit Mësimor Cilësor Figura 30: Disponueshmëria e Ambjenteve dhe Pajisjeve të Përshtatshme të AFP- së Figura 31: Lidhja ndërmjet Madhësisë së SHMP-së dhe Nivelit të Performancës Figura 32: Niveli i Punësimit dhe Gatishmëria për Punë Figura 33: Ndërlidhja me Kompanitë e Sektorit Privat Figura 34: Sistemi i Financimit i Bazuar në Input XI

12 FJALORI I AKRONIMEVE DHE I SHKURTESAVE EC CQAF ECTS ECVET ENQA-VET EQF ISO/CEN QA KSHK ETF BE MAS MMSR AKAFPK SKPA Ent certifikues Korniza e përbashkët për garantimin e cilësisë Sistemi Evropian i Akumulimit dhe Transferimit të Krediteve Sistemi Europian i Krediteve për AFP-në Rrjeti Evropian për garantimin e cilësisë në AFP Korniza Europiane e Kualifikimeve Organizata Ndërkombëtare për Standardizimin / Komiteti Europian për Standardizimit Garantimi i Cilësisë Korniza Shqiptare e Kualifikimeve European Training Foundation Bashkim Evropian Ministria e Arsimit dhe Sporteve Ministria e Mirëqënies Sociale dhe Rinisë Agjencia Kombëtare e Arsimit dhe Formimit Profesional dhe Kualifikimeve Strategjia kombëtare për Punësim dhe Aftësi SKZHI Strategjia kombëtare për Zhvillim dhe Integrim ( ) DAR AFP QFP SHMP Drejtoria Arsimore rajonale Arsimi dhe formimi profesional Qendra e formimit profesional Shkolla e Mesme Profesionale XII

13 HYRJE Perspektiva e cilësisë ka fituar popullaritet këto vitet e fundit. Koncepti i sigurimit të cilësisë është një shans për forcimin e lidhjes mes sistemit të arsimit nga njëra anë, dhe tregut të punës, nga ana tjetër. Sigurimi i cilësisë në sistemin e arsimit profesional është i domosdoshëm për të garantuar përgjegjësitë dhe përmirësimin e vazhdueshëm të këtij sistemi. Në arsimin profesional ishin zhvillimet ndërkombëtare ato, që ngritën pyetjen e cilësisë. Prirjet botërore të ndryshimeve kanë sjellë edhe sfida të reja zhvillimi, të cilat e detyrojnë sistemin e arsimit profesional të ndryshojë dhe të zhvillohet gjithashtu në mënyrë dinamike, për të rritur mobilitetin e forcës punëtore, për ndërkombëtarizimin e standardeve, për ofrimin e programeve në rrugë ndërkombëtare, për transferimin e krediteve në arsim etj. Të gjitha këto përbëjnë një sfidë të jashtëzakonshme për cilësinë në arsim. Sistemi i sigurimit të cilësisë në arsimin profesional në Shqipëri është në fazën e tij të zhvillimit dhe, që të nisë ky proces, duhet fillimisht të njihet, të institucionalizohet e të përshtatet me standardet europiane. Për këtë motiv, po ofrojmë një kontribut njohjeje rreth tematikave të cilësisë në arsimin profesional, nëpërmjet një vlerësimi cilësor dhe sasior, mbi përvojat që po përjetohen dhe vendosjen e një kornize referenciale mbi qasjet e sigurimit të cilësisë, të cilat janë përdorur në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar. Cilësia gjithmonë lidhet me politika specifike, objektiva institucionale që duhen arrirë. Korniza Europiane e sigurimit të cilësisë paraqet një model, i cili do të merret si bazë për ndërtimin e kornizës shqiptare të sigurimit të cilësisë. Njëra nga sfidat është mbledhja e praktikave të mira, për të ndërtuar plane zhvillimi për ofruesit e arsimit profesiona (shih modelin konceptual te shtojca). Të forcojmë kompetenca në fushën e metodologjisë, planifikimit dhe zbatimit të vlerësimit të cilësisë së ofruesve të AFP-së dhe të rrisim vlerësime të ngjashme në sektorin e AFP-së në të ardhmen. Kërkimi, ka për qëllim, të japë një kontribut kritik dhe pika reflektimi për të përqëndruar linja kërkimi dhe instrumente të ndërhyrjes lidhur me tematikën e sigurimit të cilësisë dhe përmirësimit të vazhdushëm të sistemeve arsimorë. Procesi i përmirësimit të vazhdueshëm të sistemit arsimor profesional përbën një nga objektivat strategjikë në nivel kombëtar; gjithashtu merr një vlerë strategjike dhe organizative në lidhje me Rekomandimet e Parlamentit Europian për vendosjen e një Kornize Referuese Evropiane për sigurimin e cilësisë në arsimin profesional. Analiza ndërkombëtare ofron një gamë të ndryshme dhe shembuj interesantë të politikave dhe pikave të reflektimit për hartimin e strategjisë kombëtare të sigurimit të cilësisë. Gjithashtu do të vlerësohet edhe modeli më i përafërt me kontekstin e Shqipërisë ( shih aneksin 8). Qëllimi kryesor për modelin konceptual të propozuar të sigurimit të cilësisë, është që, ai të shërbejë si rekomandim për ofruesit e Arsimit Profesional dhe për hartuesit e politikave që aplikojnë këtë model. XIII

14 Objektivat e studimit Studimi synon: 1. të identifikojë sfidat kryesore në lidhje me cilësinë dhe sigurimin e cilësisë, 2. të përditësojë mbi zhvillimet e fundit në BE për sigurimin e cilësisë, 3. të kryej analizë rajonale të zgjidhjeve në lidhje me cilësinë dhe sigurimin e cilësisë. 4. të gjejë rrugët dhe modalitetet, për të siguruar një qasje të thjeshtë, me një set instrumentesh të manaxhushëm? 5. të identifikojë hapat që do të hidhen në formën e prioriteteve për sigurimin e cilësisë në AFP 6. të parashikojë shtrirjen në kohë të procesit të sigurimit të cilësisë, duke e harmonizuar atë me kontekstin e zhvillimeve ekonomiko-shoqërore. 7. të ndërtojë kompetencat në fushën e metodologjisë, planifikimit dhe zbatimit të vlerësimit të cilësisë së ofruesve të AFP-së dhe në ndërmarrjen e vlerësimeve të ngjashme në sektorin e AFP-së në të ardhmen. 8. të kontribuojë për një vendimmarrje të informuar në lidhje me sigurimin e cilësisë dhe menaxhimin e ardhshëm të procesit të sigurimit të cilësisë të SHMP-ve dhe QFP-ve publike të përzgjedhura. Përmbledhje ekzekutive Studimi mbuloi 52 institucione publike të AFP-së, duke përfshirë 42 Shkolla të Mesme Profesionale (SHMP) dhe 10 Qendra të Formimit Profesional(QFP). Studimi bazë u zbatua në periudhën qershor 2010 dhe Mars 2014 në të 12 qarqet e Shqipërisë. Në fillim të punës me studimin, u hartua një metodologji për vlerësimin ose krahasimin e ofruesve të AFP-së, e cila shikonte në dimensionet e mëposhtme që rrjedhin nga zinxhiri i vlerave të AFP-së: efikasiteti i brendshëm i veprimeve dhe efektshmëria e jashtme, ku secili dimension përshkruhet nga një grup faktorësh kyç. Instrumentat e kërkimit, pra Fletët e Informacionit Bazë dhe Pyetësorët, u hartuan për të mbledhur informacionet e nevojshme për të mundësuar vlerësimin e faktorëve kyç që mbulonin aspektet cilësore si dhe sasiore. Baza themelore për vlerësimin e 52 ofruesve të AFP-së ishte një kornizë referimi ku pyetjet individuale të instrumentave të kërkimit ishin të lidhura me kriteret e vlerësimit për të reduktuar kompleksitetin e informacioneve të marra nga ofruesit e AFP-së në dhjetë aspekte të zinxhirit të vlerave. Një Strukturë Vlerësimi me shkallë lejoi aplikimin e të njëjtave kritere vlerësimi për të gjithë ofruesit e AFP-së. Së fundi, një instrument përmbledhës vlerësimi u organizua sipas treguesve të (1) efikasitetit të brendshëm të veprimeve dhe (2) efektshmërisë së jashtme. Dy rezultatet e vlerësimit të përmbledhur u përdorën në përfundim për pozicionimin e secilit ofrues të AFP-së në Matricën e Performancës së Ofruesve të AFP-së. Të gjithë ofruesve të AFP-së u është kërkuar të plotësojnë Fletët e Informacionit Bazë para vizitave në terren. Ekipi i përbërë nga mua dhe disa specialistë nga Agjensia Kombëtare e Arsimit, Formimit Profesional dhe Kualifikimeve (AKAFPK), ndërmori vizita një ditore tek XIV

15 të gjithë ofruesit publik të AFP-së. Ekipi dokumentoi konstatimet dhe vëzhgimet e tyre nga intervistat me stafin kyç dhe caktuan kriteret duke përdorur instrumentat e mësipërme të vlerësimit. Një analizë më e thellë e situatës në 14 ofrues të AFP-së. në fushën industriale, u krye në lidhje me kurrikulën, materialet, aftësitë e mësuesve, ambjentet e reparteve, standartet e sigurisë etj. Me pas u diskutuan gjetjet nga vizitat në terren dhe rekomandimet, në një takim me ekspertë të arsimit profesional dhe ekspertë nga MMSR. Ky studim është hartuar gjithashtu mbi studimet ekzistuese, si studimi i ETF/HDPC 2014 mbi Qendrat Shumëfunksionale të AFP-së një studim fizibiliteti, që u fokusua në Elbasan, Shkodër dhe Fier Gjetjet kryesore Aktualisht, një total prej nxënësish/kursantësh janë regjistruar në të gjithë ofruesit publik të AFP-së. Tre të katërtat janë nxënës të SHMP-ve dhe një e katërta kursantë të QFP-ve. Në SHMP 25% e nxënësve marrin pjesë në sistemin me kohë të pjesshme. Shumë i habitshëm është mbizotërimi i nxënësve/kursantëve meshkuj (82% në SHMP dhe 61% në QFP) krahasuar me nxënëset/kursantet femra (18% në SHMP dhe 39% në QFP). Numri i nxënësve me kohë të plotë në SHMP-të është rritur me 25% në tre vitet e fundit, ndërsa numri i nxënësve me kohë të pjesshme në SHMP-të është rritur jashtëzakonisht fuqishëm me 469 % (afërsisht 5-fish) në tre vitet e fundit. Shumica e ofruesve publik të AFP-së ndodhen në kategorinë e performuesit të ulët. Kjo kategori nënkupton një nivel performance përgjithësisht të pakënaqshëm ose madje një nivel performance më pak se të pranueshëm, që bën thirrje për përmirësime të mëdha dhe urgjente në një shkallë të gjerë në vend. Panorama duket më e pranueshme për 36.5% të ofruesve të AFP-së niveli i performuesit të mesëm i të cilëve sugjeron që përmirësimet mund të bëhen në disa aspekte. Në fundin më të ulët të matricës së performancës të ofruesve qëndrojnë 11.5% e ofruesve të AFP-së, të cilët shfaqin një performancë përgjithësisht të pakënaqshme dhe që kërkojnë vëmendje urgjente dhe përmirësime të mëdha në të gjitha aspektet. Vetëm një ofrues i vetëm i AFP-së (2%) ka arritur nivelin e performancës së lartë. Gjetjet institucionale Gjetjet kyçe mund të përmblidhen si më poshtë: Në lidhje me cilësinë dhe përmbajtjen e programeve dhe kurseve afatshkurtra të AFP-së, kurrikula e AFP-së nuk po prodhon të diplomuar që kanë njohuritë thelbësore, aftësitë dhe kompetencat profesionale, për të hyrë në pozicione pune të lidhura me formimin profesional.në shumicën e rasteve, kjo ndodh për shkak të braktisjes së formimit të aftësive praktike. Ky formim vështirë të realizohet në shumicën e ofruesve të vizituar.rregullisht,orët e praktikës kufizohen në demostrime me pajisje të pakta dhe të vjetëruara. Një konstatim tjetër i rëndësishëm është që arsimi profesional me kohë të pjesshme duket se është zbatuar dobët dhe nuk i shton shumë aftësi pjesëmarrësve, për shkak të shpërfilljes së formimit të aftësive praktike. Mungesa e vlerësimit të të XV

16 nxënit të mëparshëm, rregullimi i kurrikulës për të përfshirë gjithashtu aftësi praktike dhe çështja e certifikatave të aftësive, kërkojnë vëmendje urgjente. Në lidhje me zgjedhjen dhe pranimin e nxënësëve/kursantëve, ka një mungesë të kritereve bazë të pranimit për nxënësit para se të hyjnë në SHMP. SHMP-të zakonisht marrin nxënës me nota mesatare shumë të ulëta nga shkollat fillore ose ato që dëshirojnë të kalojnë vitin e parë të gjimnazit. Përbërja e nxënësve dhe kursantëve tregon që AFP-ja aktualisht është e njëanshme në aspektin gjinor dhe mospërfshirëse. Regjistrimi aktual i vajzave/grave në AFP është i kufizuar. Pjesëmarrja e nxënësve meshkuj në SHMP është 82%, ndërsa pjesëmarrja e nxënëseve femra në SHMP është 16%. Kjo dukuri ndodh për shkak të strukturës sociale të ofruesve të AFP-së dhe segmentimit të tregut të punës, pa përmendur një sërë barrierash të tjera për pjesëmarrjen e tyre (p.sh., mungesa e kualifikimeve që janë tërheqëse për vajzat, familja, transporti, siguria, barrierat institucionale. etj). Situata në QFP-të në lidhje me njëanshmërinë gjinore duket pak më mirë. Këtu, pjesëmarrja e kursantëve meshkuj është 61%, ndërsa pjesëmarrja e kursanteve femra është 39%. Në lidhje me aksesin e njerëzve me aftësi të kufizuara, 50% e QFP-ve raportuan se kanë procedura të veçanta për pranimin e tyre. Në të kaluarën,kjo përfshinte përjashtimin nga pagesa e taksës për kursin profesional.disa QFP, gjithashtu deklarojnë që ata bashkëpunojnë me shoqata dhe/ose zhvillojnë programe specifike për këtë grup përfituesish.në të kundërt,shmp-të duken më pak të hapura për nxënësit me aftësi të kufizuara (10% e SHMP-ve deklarojnë të kenë procedura të veçanta për personat me aftësi të kufizuara). Përsa i përket stafit dhe zhvillimit të stafit, cilësia dhe sasia e stafit manaxherial dhe mësimdhënës mund të konsiderohen si shqetësime të mëdha të sistemit të AFP-së. Shumica e mësuesve japin mësim në një profil të AFP-së, që përgjithësisht i korrespondon arsimimit të tyre (73% të përshtatshëm dhe 11% pjesërisht të përshtatshëm). Për instruktorët shkalla e përputhshmërisë së lëndëve të mësimdhënies dhe arsimimit të tyre është më e ulët (60% e përshtatshme dhe 12% pjesërisht e përshtatshme). Ka një proporcion të lartë të mësueseve femra në lëndët e përgjithshme (67%) dhe lëndët profesionale (64%).Numri i mësuesve/instruktorvetë AFP-së në dispozicion për mësimin e lëndëve profesionale varion në mënyrë të konsiderueshme nga një ofrues i AFP-së te një ofrues tjetër.megjithatë, në përgjithësi, kapaciteti i stafit manaxherial dhe mësimor konsiderohet si i pamjaftueshëm. Ka tregues të qartë për mungesë të mësuesve/instruktorëve të kualifikuar të AFP-së, që pengon ofrimin cilësor të teorisë dhe praktikës profesionale. Për ofruesit e AFP-së është shumë e vështirë të tërhiqet e të mbahet një numër i përshtatshëm i mësuesve/instruktorëve të AFP-së, për shkak të kushteve jo tërheqëse të punës në sistemin e AFP-së. Për shkak të gjendjes përgjithësisht të dobët të mjediseve dhe pajisjeve, nxënësit nuk janë në gjendje të njihen nga afër me teknologjitë, mjetet dhe instrumentet e përdorura në vendin e punës. Vlerësimi ynë më në thellësi tregoi që disa SHMP nuk kanë fare pajisje për fushat që ata ofrojnë. Disa SHMP kanë pajisje, por nuk i përdorin ato. Mjetet dhe aksesorët përgjithësisht nuk ekzistojnë. Pajisjet në dispozicion për formimin praktik të aftësive nuk janë të mjaftueshme për të gjithë nxënësit e regjistruar në shumë fusha. XVI

17 Organizimi dhe Manaxhimi është një çështje shumëplanëshe. Studimi ynë bazë demonstroi që të gjithë ofruesit e AFP-së dhe veçanërisht SHMP-të kishin mangësi në manaxhimin e përditshëm të aktiviteteve të tyre nga mungesa e autonomisë ose e vetëadministrimit. Struktura administrative e sistemit të AFP-së është tepër komplekse;përgjegjësitë për jetën e përditshme të SHMP-ve dhe QFP-ve shpërndahen në institucione të ndryshme qeveritare në nivel qendror dhe vendor. Niveli i decentralizimit është i ulët krahasuar me standardet evropiane.suksesi i disa prej ofruesve, që konsiderohen si performues mesatar ose të lartë, mund t i atribuohet drejtorit te ofruesit të AFP-së. Nga janari i vitit 2014, drejtorë të ndryshëm të ofruesve të AFP-së janë zëvendësuar me të rinj.në shumë raste kjo ka sjellë paqëndrueshmërinë aktivitetet e përditshmetë ofruesve. Ka një mungesë harmonizimi dhe bashkëpunimi ndërmjet ofruesve të ndryshëm të AFP-së brenda të njëjtit qark ose qyteti. Veç kësaj, vlerësimi i 42 SHMP-ve tregon qartë që ofruesit e AFP-së manaxhohen më mirë, nëse janë ofrues të mëdhenj. Përdorimi i përpunimit të të dhënave elektronike është ende shumë i ulët. Ka një nevojë të menjëhershme për një manaxhim të dixhitalizuar dhe organizim të ofruesve publikë të AFP-së. Manaxhimi i shkollave të bashkuara (AFP dhe arte/gjimnaz) është sfidues,pasi vëmendja e manaxhimit të shkollës i kushtohet më tepër arsimit të përgjithshëm, ndërsa AFP-ja vuan nën këtë model. Në lidhje me gatishmërinë për punë dhe punësimin e të diplomuarve, rezultatet nga vlerësimi tregojnë qartë që sistemi aktual i AFP-së nuk i pajis të diplomuarit e AFP-së me aftësitë e nevojshme për të hyrë në tregun e punës. Afërsisht, një në tre nxënës merr pjesë në programet e AFP-së, për të cilat nuk ka asnjë aktivitet të përshtatshëm profesional, (p.sh; ekonomi/biznes, TIK, administrim i zyrës së biznesit dhe ekonomia e bujqësisë) në dispozicion në tregun shqiptar të punës. Përveç kësaj, mbitheksimi i AFP-së akademike të orientuar drejt Maturës nuk e rrit mundësinë e punësimitdhe gatishmërinë për punë të të diplomuarve të AFP-së. Ky mbitheksim, më tepër hap rrugën për arsimin e lartë. Pra, AFP-ja shërben si një rrugë e lehtë hyrje në arsimin universitar për së paku 50% të të diplomuarve të AFPsë dhe perceptohet si e tillë nga shoqëria. Përvoja e punës në industri për shumicën e mësuesve të lëndëve profesionale është e vjetëruar.shumë mësues dhe instruktorë në profesionet teknike kanë një përvojë të gjatë, që vjen nga fabrikat e mëparshme shtetërore, por ata kanë mungesë njohurish rreth zhvillimeve të fundit teknologjike dhe industriale. Instruktorët kanë përparësi në këtë aspekt,meqënëse shumica punojnë aktualisht në industrine private. Përveç këtyre, për 16% të stafit menaxhues të ofruesve trajnimi teknik i mësuesve dhe ekspozimi i mësuesve ndaj përvojës industriale janë masat e domosdoshme për t u marrë, me qëllim rritjen e gatishmërisë për punët e nxënësve. Panoramë rajonale e ofruesve të AFP-së Ofruesit publik të AFP-së janë të shpërndarë në mënyrë të pabarabartë në 12 qarqe aktuale të vendit; një fakt, që sugjeron një nevojë urgjente për një ristrukturim rajonal dhe institucional të sistemit të ofruesve të AFP-së, në vetvete. Mesatarja kombëtare e numrit të personave rezidentë për ofrues publik të AFP-së është Megjithatë, të dhënat nga studimi tregojnë që, në lidhje me ofrimin e AFP-së, ka: 1) qarqe të mirë-shërbyera si Tirana, Elbasani, Durrësi, Shkodra, XVII

18 Vlora, 2) qarqe të mbi-shërbyera si Korca, 3) qarqe të nën-shërbyera si Fieri, Berati, Dibra dhe 4) qarqe seriozisht të nënshërbyera si Lezha,Kukësi dhe Gjirokastra. Rekomandime: Ndryshimi i statusit (kuadrit ligjor dhe financiar) të ofruesve të AFP publik, rritja e autonomisë dhe ngritja e mekanizmave të sigurimit të cilësisë. Transformimi i shkollave profesionale publike në qendra multifunksionale nuk mund të kryhet vetëm nëpërmjet bashkimit, por kërkon edhe përshtatjen e statusit të tyre. Fuqizimi i mekanizmave të trajnimit (para dhe gjatë punës) të stafit mësimdhënës dhe drejtues të AFP. Fokusi duhet të ngulmojë te fuqizimi i mekanizmave të brendshëm të zhvillimit profesional (trajnimet, shkëmbimet e përvojave ndërmjet ofruesve, shkëmbimet me biznesin etj.) Optimizimi i ofertave të AFP-së, nuk nënkupton domosdoshmërisht shkurtimin e ofertave dhe vendeve (regjistrimeve) të AFP-së, por sigurimin e AFP-së në një mënyrë më efiçente, arritjen e ekonomisë së shkallës dhe ndërtimin e institucioneve më të forta në qarqe. Optimizimi i rrjetit të ofruesve është një proces afatgjatë, i cili kërkon hapa të njëpasnjëshëm në vazhdimësi. Edhe pse procesi duhet të fillojë menjëherë, mund të marrë më shumë se 10 vjet për të arritur një rrjet krejtësisht të mbuluar të ofruesve të AFP-së. Ky proces kërkon angazhim politik afatgjatë dhe gjithashtu ndryshime të kuadrit ligjor. Nevoja per studim Sistemi i sigurimit të cilësisë në arsimin profesional në Shqipëri është në fazën e tij të zhvillimit. Ky sistem përmban disa elemente të sigurimit të cilësisë, por ato ekzistojnë në kuadër të proceseve dhe detyrimeve të tjera arsimore. Sistemi i arsimit profesional në Shqipëri po i nënshtohet reformave të rëndësishme ku marrin pjesë një mori aktorësh të interesuar nëpërmjet dialogut social intensiv. Politikat dhe procedurat në fushën e sigurimit të cilësisë duhet të mbulojnë të gjitha nivelet e sistemit të arsimit profesional. Sigurimi i cilësisë duhet të jetë pjesë integrale e manaxhimit të brendshëm të institucioneve të arsimit profesional; ai gjithashtu duhet të përfshijë edhe vlerësime periodike të programuara, si nga vetë institucionet, ashtu edhe nga ana e vlerësuesve të jashtëm. Sigurimi i cilësisë duhet të përfshijë të gjitha dimensionet e institucioneve ofruese të arsimit profesional, si: përmbajtjen, inputet, procesin dhe outputet, duke u dhënë përparësi outputeve dhe rezultateve të të nxënit. Kërkimet për këtë çështje janë të rralla në vendin tonë dhe sapo kanë filluar. Pranimi i Kornizës Europiane të Kualifikimeve ka nxitur reforma kombëtare në shumë vende dhe jo rrallë paraqet mundësi për konsolidimin dhe fuqizimin e procesit të sigurimit të cilësisë. Ka filluar të flitet për sigurim cilësie, ka filluar procesi. Arsimi profesional është në një trysni të madhe për një implementim më të qartë e më të besueshëm të masave të sigurimit të cilësisë. Trysnia vjen nga burime të brendshme dhe të jashtme. XVII

19 a)së brendshmi, nxënës e mësues kanë nevojë për sigurim cilësie dhe qëndrueshmëri të shërbimeve të arsimit në varësi të lokalizimit dhe rrethanave ku ofrohet ky arsim. b)së jashtmi, industria pret një përgjigje në kohë të zhvillimeve të kurseve të reja dhe ringritje përsa i përket përmbajtjes profesionale dhe kontekstit teknologjik. Shumë njerëz në industri janë të familjarizuar me aplikimin e standardeve për shumë produkte. Standarded ekzistojnë gjithashtu edhe për sistemin e manaxhimit të cilësisë. Këto standarde përshkruajnë llojin e procedurave dhe të të dhënave që duhet të vendosen e të mbahen për të siguruar besim në cilësinë e sistemit. Sigurimi i cilësisë dhe zhvillimi cilësohen si prioritet i lartë. Gjithashtu, ai ka dhe rëndësi strategjike. Me resurse të pakta, sistemi i arsimit dhe të gjitha masat për edukim duhet të përshtaten me ndryshimet sociale dhe ekonomike. Sigurimi i cilësisë sapo ka filluar të tërheqë vëmendjen në pedagogjinë profesionale. Debati për të sillet rreth çështjes së implementimit të sistemit të sigurimit të cilësisë. Krijimi i një sistemi të sigurimit të cilësisë të aftësive profesionale është kthyer sot në një domosdoshmëri parësore për shumë motive. Filozofia na mëson se cilësia është një faktor që karakterizon profesionin. Por, çdo të thotë cilësi për profesionin? Cilësi do të thotë formim dhe përditësim i vazhdueshëm, do të thotë autopsi, do të thotë etikë profesionale, por do të thotë dhe organizim, që garanton besueshmëri të njohurive të marra. Del kështu, logjika e një sistemi të cilësisë i kuptuar si një bashkësi e organizuar njerëzish, instrumentesh, njohjesh dhe metodologjish, që lejojnë të arrihet një objektiv i dhënë cilësor. Cilësia përbën një domosdoshmëri të arsimit profesional, si për të siguruar një nivel të caktuar të aftësive, ashtu edhe për t iu përgjigjur pritshmërive të shoqërisë. Është shumë i nevojshëm krijimi i një sistemi të cilësisë në arsimin profesional bazuar në procedura tekniko-organizative të njohura, me qëllim për të arritur standardet e duhura. Vlerësimi i brendshëm bazuar në observimin e procedurave, kontribuon në përmirësimin e rritjes së cilësisë të shërbimeve dhe në përgjithësi të besueshmërisë profesionale. Roli i arsimit profesional është shumë i madh sidomos në përhapjen e kulturës së cilësisë për rregullimin e standardeve. Nevoja për të garantuar cilësinë e arsimit profesional ka prodhuar një shumëllojshmëri përgjigjesh, si në nivel qëndror, ashtu dhe në nivel shkolle. Shumëllojshmëria e modeleve dhe e metodologjive që kanë si përfundim verifikimin dhe përmirësimin e cilësisë rrezikon të keqinformojë dëgjuesit potencialë të këtyre metodave që jo gjithmonë gjejnë në këto metoda përgjigjen e nevojave të tyre për përmirësim. Implementimi i masave, modeleve, instrumenteve të sigurimit të cilësisë rezulton thelbësor në shoqëri për të garantuar proceset e përfshirjes, besimin dhe bashkëpunimin reciprok në Europë. Bashkëpunimi europian në lidhje me sigurimin e cilësisë, i realizuar këto vitet e fundit, e gjen formalizimin e tij në Këshillin Europian të Barcelonës në vitin 2002, ku cilësia e sistemeve të arsimit profesional europian duhet të përbëjë një referim në nivel botëror brenda vitit Tema e manaxhimit të cilësisë në arsimin profesional është një preokupim si në nivel sistemi shkollor, nga ana e institucioneve përgjegjëse, ashtu dhe të atyre që e sigurojnë atë. Gjithashtu në nivel kombëtar dhe më shumë në nivel europian termi sigurim cilësie ka një pranim të gjerë dhe përkufizimi i standardeve apo i normave për cilësinë e sistemit kërkon zgjidhje në lidhje me aspektet, që duam të hetojmë. XIX

20 Nga analiza të ndryshme del që zgjidhjet për përmirësimin e cilësisë së sistemit të arsimit profesional, të adaptuara në shumë vende evropiane lidhen me skenarë të ndryshëm referencialë të arsimit profesional. Sigurimi i cilësisë një mjet për t iu përgjigjur pritshmërive të arsimit dhe ofruesve të tij. Çështjet e cilësisë dhe sigurimit të cilësisë janë një refren për shumë vende europiane. Cilësia figuron midis katër objektivave të arsimit dhe programit të trajnimit 2010 dhe Kornizës Strategjike 2020 dhe sigurimi i cilësisë është një prioritet i qartë i procesit të Bolonjës dhe Kopenhagenit. Të rritësh cilësinë në arsim dhe trajnim është një objektiv shumëdimensional që përfshin shumë aspekte të të mësuarit dhe të kualifikimeve (standarde dhe kurrikula), burime (mësues, metoda mësimore dhe materiale), çmimi i kualifikimeve (vlerësimi, validimi dhe njohja), etj. Përkufizimi i OECD (2007) për sistemin e cilësisë e identifikon sigurimin e cilësisë si një nga mekanizmat, që kontribuon për njohjen e të mësuarit. Sistemi i kualifikimeve përfshin tërë aspektet e aktiviteteve të një vendi që çon në njohjen e të mësuarit. Ky sistem përfshin mënyrat e zhvillimit dhe të operimit kombëtar apo rajonal të politikave mbi kualifikimet, rregulloret institucionale, procesin e sigurimit të cilësisë, vlerësimin, njohjen e aftësive dhe mekanizma të tjerë, që lidhin arsimin dhe trajnimin me tregun e punës dhe shoqërinë civile. Një tipar i sistemit të kualifikimeve mund të jetë një kornizë e qartë e kualifikimeve. Sigurimi i cilësisë është gjithashtu një mekanizëm i fortë, që mbështet politikat e të mësuarit gjatë gjithë jetës, duke rritur mënyrën sesi mbështetësit e arsimit vlerësojnë të mësuarin dhe kualifikimet. Sigurimi i cilësisë nuk mund të shihet si një mekanizëm standardizimi i izoluar, por është gjithmonë i varur nga konteksti dhe bazohet në të kuptuarit e objektivave dhe pritshmërive të mbështetësve të ndryshëm. Prandaj një nga shqetësimet kryesore të sigurimit të cilësisë është të kuptuarit e kontekstit të të mësuarit dhe të identifikimit të nevojave dhe pritshmërive të aktorëve të interesuar, gjithashtu dhe në monitorimin se deri ku këto nevoja takohen. Në arsimin profesional qasja europiane për sigurimin e cilësisë, ashtu siç formulohet në kornizën europiane të sigurimit të cilësisë EQARF, artikulohet në ciklin rrethor të cilësisë të bazuar në : Planifikimin (që reflekton vizionin strategjik të mbështetësve të arsimit dhe përnbledh qëllimet / objektivat, veprimet dhe aktorët). Implementimin (planet janë ndarë në konsultim me mbështetësit dhe përfshijnë principe të qarta). Vlerësimi i rezultareve finale. Rishikimi që përmbledh vlerësim të brendshëm dhë të jashtëm si shumë qasje të sigurimit të cilësisë. Instrumente si Korniza e Kualifikimeve dhe Sistemi i Krediteve presupozojnë që ekzistenca dhe transparenca e procesit të sigurimit të cilësisë do të forcojë më tepër besueshmërinë midis sektorëve të arsimit. Që ta përmbledhim, mund të themi, që për të tejkaluar reklamën e keqe të cilën ofron sigurimi i cilësisë (shihet shpesh si sinonim i procedurave dhe mbushjes së formularëve), mund t a prezantojmë atë si një element të politikave të bazuara në evidenca arsimore apo si një platformë për shkëmbim apo fidback. Fokusi duhet të jetë në krijimin e mjeteve të sigurimit të XX

21 cilësisë, që përputhen me konteksin e tyre dhe që krijojnë sfida për fidback, një objektiv i cili nuk është ende i plotësuar në shumë vende. Sfidat e reja në përgjigje të prirjeve globale kanë bërë, që sistemet e arsimit profesional të ndryshojnë më me dinamizëm, të rritet mobiliteti i forcës puntore, të ndërkombëtarizohen standardet dhe realizimi i programeve, transferimi i krediteve, mënyrat elektronike të realizimit dhe të gjitha këto përbëjnë një sfidë të vërtetë, si për cilësinë, ashtu edhe për certifikimin. Materialet e reja trajnuese, kualifikimet e reja, kurrikulat e reja, teknikat e reja të trajnimit në përshtatje me ndryshimet e shumta të vëllimit të trajnimeve, etj, bëjnë të mundur përmirësimet në lidhje me kostot dhe produktivitetin. Prandaj kërkohet një sistem i përmirësimit të vazhdueshëm, i cili zgjidh jo vetëm problemet e cilësisë, por edhe vlerëson përmirësimet e mundshme të kostos dhe produktivitetit. Paraqitja e koncepteve për sigurimin e cilësisë dhe e kërkesave për arsim profesional ndihmon forcën e ardhshme punëtore për të përballuar me sukses sfidat e së ardhmes në botën e punës. Një nga faktorët që ndikon më shumë në sukses apo dështimin e zbatimit të një sistemi për sigurimin e cilësisë, është miratimi i përgjithshëm, në veçanti në nivelet e larta në rastin tonë nga Agjencia Kombëtare e Arsimit dhe Formimit Profesional dhe drejtuesit institucionalë. Nëse manaxhimi i arsimit profesional nuk bazohet në një sistem të sigurimit të cilësisë, vështirë se përpjekjet për zbatim do jenë të suksesshme. Tezat e parashtruara Vihen re alternativa të qarta studimore përsa i përket Sigurimit të Cilësisë: Cila është cilësia e produkteve të sistemit të arsimit profesional në Shqipëri? Si të realizojmë një koncept cilësie me një qasje të thjeshtë dhe me një set instrumentesh të menaxhueshme? Ç lloj cilësie për strukturat arsimore të arsimit profesional? Struktura e punimit Studimi përbëhet nga pesë kapituj; Në kapitullin e parë, shqyrtimi i literaturës përqendrohemi te koncepti bazë i studimit, cilësia dhe sigurimi i cilësisë, përkufizime, elementet kryesore të kontekstit. Paraqesim një panoramë të përgjithshme kulturore të cilësisë, duke ndjekur sistematikisht etapat e evolucionit të saj. Përkufizimet për cilësinë po evoluojnë, qoftë si rezultat i ndryshimit të kontekstit në të cilin institucionet arsimore po operojnë në disa vende, apo si rezultat i rritjes së ekspertizës brenda sistemit arsimor, në përcaktimin e koncepteve të tyre të cilësisë, modeleve të tyre të vlerësimit dhe manaxhimit të cilësisë. Termat cilësi dhe sigurim cilësie janë përkufizuar në shumë mënyra brenda sistemeve europiane të arsimit profesional dhe mbështetësve të ndryshëm. Nuk është qëllimi ynë për të gjetur një të tillë dhe të vetmin, por të japim një përmbledhje të dimensioneve brenda përkufizimeve të ndryshme. Duke përdorur gjerësisht përkufizime, kemi një përmbledhje më të mirë të dimensioneve dhe kemi krijuar një hapësirë për përparësi dhe ndryshime rajonale e më gjerë. Më pas, po duke XXI

22 shqyrtuar literaturen e fushës, prezantohen shkurtimisht politikat europiane lidhur me sigurimin e cilësisë në arsimin profesional dhe disa çështje të caktuara, që lidhen me praktikat e sigurimit të cilësisë në Europë. Janë dhënë disa nga arritjet europiane dhe qasjet kombëtare për sigurimin e cilësisë në arsimin dhe trajnimin profesional. Paraqesim Kornizën e Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë, si një instrument për sigurimin e cilësisë e zhvilluar në nivelin europian. Kjo kornizë përbën një plan të përgjithshëm për sigurinë dhe përmirësimin e cilësisë. Është një përfaqësim i aspekteve bazë që duhen prezantuar në mënyrë që një proces cilësor të prodhojë rezultate të kënaqshme. Për një numër shtetesh Europiane që kanë zhvilluar një kornizë kombëtare për sigurimin e cilësisë, Korniza e Përbashkët e Sigurimit të Cilësisë ka shërbyer si instrument drejtues dhe model për sigurimin e cilësisë në të gjithë sistemet e arsimit profesional në Europë dhe si kornizë reference për kuptimin e qasjeve të ndryshme të cilësisë në arsimin profesional Në këtë situatë, njëra nga sfidat më të mëdha është mbledhja e shembujve të praktikës për të hartuar plane zhvillimi për përdoruesit e arsimit profesional, të cilët operojnë në kontekste të ndryshme. Gjithashtu hetohet konteksti shqiptar, përvojat dhe karakteristikat e sistemit të arsimit dhe formimit profesional. Jepet konteksti, kuadri institucional dhe ligjor Paraqitet llojshmëria e programeve që ofrohen nga AFP në Shqipëri, për të parë sesa i u përgjigjet ky sistem kërkesave në ndryshim të tregut të punës. Gjatë 10 viteve të fundit, sistemi i AFP-së, është konsideruar si një përparësi e qeverisë shqiptare, duke synuar rritjen e pjesëmarrjes dhe përmirësimin e tij cilësor. Një aspekt tjetër që trajtojmë, po në këtë kapitull nga shqyrtimi i literaturës së fushës, është edhe qasja shqiptare ndaj cilësisë, ku trajtojmë elementet e duhura të kontekstit që nevojiten për të përqëndruar natyrën dhe dimensionet e objektivit të kërkimit e, për të dalluar një gamë eksperiencash të realizuara në nivel kombëtar, por edhe për të reflektuar për faza të ndryshme të kërkimit. Në kapitullin e dytë, metodologjia, detajohen qasja metodike, kriteret e vlerësimit, instrumentet e mbledhjes së të dhënave, organizimi i studimit bazë, metodologjia e vlerësimit, besueshmëria e të dhënave dhe kufizimet metodologjike. Studimi bazë i ofruesve publikë të AFP-së u krye duke ndjekur një metodologji kërkimi tashmë të zbatuar me sukses në vende të ndryshme në kuadrin e reformës së sektorit të AFP-së. Në kapitullin e tretë, gjetjet e studimit thellohet kërkimi i punimit nëpërmjet analizës së intrumenteve. Gjithashtu, jepet edhe një panoramë përmbledhëse e ofruesve të arsimit profesional. Ofruesit publikë të AFP-së janë të shpërndarë në mënyrë të pabarabartë në dymbëdhjetë (12) qarqet aktuale të vendit. Katër kategori numerike mund të ndahen gjerësisht, bazuar në madhësinë e popullsisë rezidente të qarkut. Popullsia mesatare rezidente është nga ofruesi publik i AFP-së, por shpërndahet në mënyrë shumë të ndryshme (për shembull, banorë për ofruesin e AFP-së në qarkun Shkodër deri në banorë për ofruesin e AFP-së në qarkun Dibër). Vetëm, ky aspekt i ofrimit të dallueshëm rajonal të AFP-së tregon tashmë një nevojë urgjente për një ristrukturim rajonal dhe institucional të të gjithë sistemit të AFP-së. XXII

23 Në kapitullin e katërt, gjetjet sistemike dhe institucionale dallohet karakteri eksplorues i kërkimit, jepen gjetjet me të rëndësishme sistemike dhe institucionale. Sipas temave të rëndësishme të eksploruara në studim sistemi aktual i AFP-së përballet me një numër pengesash sistemike dhe institucionale. Ky kapitull tregon të dhënat që përbëjnë bazën e aftësive të ulëta dhe hendekun në rritje mes çfarë prodhohet nga ofruesit e AFP-së dhe çfarë nevojitet nga tregu i punës dhe kompanitë. Në kapitullin e pestë, konkluzione dhe rekomandime, jepen disa refleksione nga shqyrtimi i literaturës së fushës dhe gjetjeve të studimit. Duke u nisur nga skenari ndërkombëtar dhe heterogjeniteti i tij, në përpjekjen për të sistemuar dhe përfshirë praktikat më të mira të sigurimit të cilësisë, ne do përpiqemi të japim disa zgjidhje për promovimin e sigurimit të cilësisë në nivel kombëtar. Hipoteza nis nga fakti që në sistemin e arsimit profesional shqiptar fshihen shumë burime të përbëra nga praktika të mira formuese dhe organizative, që tentojnë të lidhin dimensionet që karakterizojnë cilësinë: praktika organizuese, sociale, pedagogjike, didaktike, ekonomike. Në nivel makro - tendence, mund të themi që mbas një faze ku janë thëne shumë gjëra për sigurimin e cilësisë (modele, praktika, instrumente për sigurimin e cilësisë), jemi në fazën ku ndihet nevoja për të sistemuar, vlerësuar dhe transferuar praktikat më të mira dhe mjetet e përshtatura. Po këtu jepen rekomandime në lidhje me përmirësimet në nivel sistemi. Gjithashtu, jemi përpjekur të nxjerrim disa pohime, të cilat mund të bëhen objekt i refleksioneve politike e strategjike. XXIII

24 KAPITULLI I SHQYRTIMI I LITERATURËS 1.1 Terminologjia: Cilësi dhe Sigurim i cilësisë Cilësia nuk është një koncept absolut, por një koncept kompleks, i cili varet nga vlerat e mbështetësve të saj, objektivave, burimeve, politikave dhe kontekstit. Si e tillë cilësia në arsim dhe në mësimdhënie vazhdimisht përkufizohet nëpërmjet debatit politik dhe proceseve demokratike. Nuk është e mundur të jepet një përkufizim përfundimtar dhe universal për cilësinë në sistemin arsimor. Po kështu, është e pamundur të autorizojmë një koncept specifik në varësi të vlerave, metodave e objektivave. Ky është një princip bazë demokratik, i cili merr në konsideratë faktin, që është e mundur të arrihen të njëjtat qëllime nga rrugë të ndryshme dhe me mënyra e metoda të ndryshme. Ideja që qëndron mbas qasjes së cilësisë është kjo: Cilësia ka të bëjë me proceset dhe rezultatet e arrira nga një institucion arsimor. Për të vendosur bazat për cilësinë e mirë është e nevojshme të përshkruajmë atë që duam të arrijmë; p.sh., çfarë do të arrijë institucioni? Vetëm në këtë mënyrë është e mundur të vendosim nëse institucioni është afër asaj që quhet <cilësi e mirë> në një fushë. Nisur nga kjo, çështja kryesore është të formulohen objektivat dhe të përcaktohen metoda për të arritur këto objektiva. Prandaj, cilësia ka të bëjë me ndryshimin dhe zhvillimin e kërkuar. Cilësia dhe sigurimi i cilësisë janë dy koncepte të ndryshme, lidhen me njëri-tjetrin, por dallohen: Cilësia ka të bëjë me <Çfarë> ndërsa Sigurimi i Cilësisë ka të bëjë me < Si>. Në sektorin e Arsimit profesional < Çfarë> lidhet me aftësitë, standardet e trajnimit, objektivat që duhet të arrihen nëpërmjet trajnimit apo kompetencat dhe niveli i performancës që duhet arrirë. Pyetja < Si> lidhet me procedurat nëpërmjet, të cilave kurrikula dhe udhëzimet, organizimi i të mësuarit të nxënësit, mbështetja për nxënësit, manaxhimi i resurseve dhe zhvillimi, vlerësimi dhe certifikimi sigurojnë arritjet e objektivave të standardeve. Cilësia Cilësia mund të përkufizohet në shumë mënyra, p.sh., do të thotë ekselencë, asnjë defekt, cilësi uniforme, nevoja të përmbushura të konsumatorëve apo përmirësime operacionale. Cilësisë i referohemi shpesh si një koncept relativ. Ka dy kuptime, për të cilat cilësia është relative. Cilësi do të thotë gjëra të ndryshme për njerëz të ndryshëm. Kjo ngre çështjen e Cilësisë së kujt? Ka një shumëllojshmëri njerëzish në arsim, si studentë, punëdhënës, staf mësimor, qeveritarë dhe agjencitë e tyre akredituese, validues, audit, ku secili prej tyre ka një perspektive të ndryshme mbi cilësinë (Burrows and Harvey, 1992). Kjo nuk është një perspektive e ndryshme për të njëjtën gjë, por perspektiva të ndryshme për gjëra të ndryshme me të njëjtin emër. Kuptimi i dytë e sheh cilësinë si koncept absolut. Përkufizimet për cilësinë po evoluojnë, qoftë si rezultat i ndryshimit të kontekstit në të cilin institucionet arsimore po operojnë në disa vende, apo si rezultat i rritjes së ekspertizës brenda sistemit arsimor, në përcaktimin e koncepteve të tyre të cilësisë, modeleve të tyre të vlerësimit dhe manaxhimit të cilësisë. Çdo shoqëri, çdo sistem 1

25 ekonomik zhvillohet me ritme të ndryshme dhe kërkesat dhe nevojat e secilit janë gjithashtu të ndryshme, prandaj evoluimi dhe zhvillimi i sistemeve të cilësisë në secilin vend janë formuar në kohë të ndryshme dhe si përgjigje të kërkesave të ndryshme. Nuk vlen ta konsiderosh konceptin e cilësisë në arsim si një gjë të vetme që është evidente, universale dhe neutrale. Kur termi cilësi aplikohet në arsim mund të ketë kuptime të ndryshme. Cilësia në institucionet arsimore është një filozofi e bazuar në vlera, një politikë zhvillimi e organizuar dhe një mënyrë për të futur principet pedagogjike në praktikë(lamas.a 2002). Cilësia në arsim ka të bëjë me një sintetizim të karakteristikave, të cilat nga njëra anë, lejojnë njohjen e mënyrës që një program specifik akademik apo institucion po përmbush misionin e tij, dhe në anën tjetër, lejon një gjykim për hendekun relativ midis asaj që është arritur dhe optimumit të mundshëm. Elemente, si indikatorë të cilësisë, standarde dhe vlerësim i jashtëm luajnë një rol sinjifikativ në sigurimin e cilësisë së institucioneve të arsimit profesional. Së bashku këto karakteristika përbëjnë një koncept të cilësisë, ku cilësia përcaktohet në përputhje me kapacitetet e një sistemi organizativ, që monitoron cilësinë e shërbimeve. Cilësia po bëhet një recetë organizative abstrakte, një pronë e sistemit organizues që prodhon cilësinë. Gjatë kësaj periudhe janë të pakta disiplinat që kanë pësuar ndryshime aq të mëdha sa profesioni i cilësisë. Profesioni i manaxherit të cilësisë është zgjeruar, duke filluar nga kontrolli i thjeshtë e deri te projektimi i sistemeve. Rrugëtimi i cilësisë është i pandërprerë nuk mbaron kurrë me kalimin e kohës, produktet dhe shërbimet, konsumatorët, proceset, njerëzit, ofruesit, të gjithë pra ndryshojnë. Sistemet e miratuara të cilësisë bazohen në një sistem të vazhdueshëm përmirësimi për të shmangur rrezikun dhe shndërrimin e problemeve të vogla në të mëdha. Koncepti i cilësisë ka një histori aq të gjatë sa humb në kohë. Është interesante të hapësh librat kushtuar këtij argumenti dhe të vësh re që secili autor formulon një hipotezë të tij për origjinën e këtij koncepti. Brenda një 10-vjecari është cilësuar periudha ku kanë lëshuar rrënjë qasjet e strukturuara të cilësisë, të cilat përmbajnë shumë elemente që akoma sot i karakterizojnë. Periudha nga vitet, 20 deri 30, në të cilat në SHBA laboratorët e BELL-it krijojnë një sektor kushtuar besueshmërisë dhe metodave të kontrollit. W.A.Shewart fut në ndërrmarrje kartat e kontrollit. Gjatë viteve në vazhdim qasja e cilësisë është bërë një strategji, në të cilën janë investuar burime njerëzore dhe ekonomike dhe në kontakt me kontekste organizative, kulturore, ekonomike dhe prodhime të ndryshme është pasuruar me kuptime. Cilësia në arsim është indikatori kyç i procesit edukues. Ky proces përfshin Akte ligjore. Standarde kualifikimi. Standarde arsimore. Programe mësimore dhe plane studimi. Sisteme vlerësimi të brendshme dhe të jashtme. Konceptualizimi i cilësisë në arsim Literatura e fushës së arsimit është shpesh e pasaktë dhe kontradiktore në përdorimin e termave cilësi, efikasitet dhe barazi (Adams, D.1993). Në praktikë, cilësia dhe konceptet lidhur me të janë përcaktuar zakonisht si rezultate, arritje, procese ose burime. Arritjet zakonisht i referohen ndryshimeve në progresin e nxënësve, përmbushja e standardeve, certifikimit, aftësive dhe disa qëndrimeve e vlerave. Rezultatet, në dallim nga arritjet, konceptohen si pasoja afatgjata të arsimit të tilla 2

26 si punësimi, të ardhurat dhe ndryshimet që pësojnë në kohë qëndrimet, vlerat, dhe sjelljet. Burimet përfshijnë karakteristikat e mësuesve, nxënësve, infrastrukturën, programin, buxhetin financiar dhe burimet e tjera të nevojshme për mbajtjen ose ndryshimin e ndërmarrjeve edukative. Në një kuptim më të gjerë edhe ndikimet kontekstuale mund të konsiderohen si burime. Procesi identifikohet zakonisht me format e ndërveprimit midis mësuesve, nxënësve, administratorëve, materialeve dhe teknologjisë në veprimtaritë arsimore (Adams, D.1993). Konfuzioni në njohjen e këtij koncepti përshkon gjithë literaturën, studiuesit e fushës dhe të gjithë aktorët e arsimit në mbarë globin. Përkufizimet dhe interpretimet që i bëhen këtij koncepti vazhdojnë të enden në sipërfaqe, me shumë pak shenja konvergjence drejt një përkufizimi konkret të tij. Në këtë shqyrtim të shkurtër të literaturës do të përpiqemi të sjellim disa nga konceptimet, përkufizimet, teoritë dhe kundërshtitë më të spikatura lidhur me termin cilësi dhe sigurim i cilësisë në arsim. Termi cilësi ka disa përdorime. Cilësia si koncept ka njëkohësisht si karakteristika përshkruese ashtu edhe normative (Adams, D.1993,). Kështu p.sh., cilësia mund të jetë një atribut ose një karakteristikë e brendshme e një individi ose organizate, p.sh., shkolla është një organizatë, e cila ka mësues. Cilësia e gjithashtu mund t'i referohet statusit apo një shkalle relative të vlerës, p.sh., shkolla A dhe B janë shkolla të mira ose shkolla A është një shkollë më e mirë se shkolla B. Në kontekstin e reformës arsimore, termi cilësi përfshin ose nënkupton më shumë përdorimin e tij normativ, i cili i referohet një "shkalle të përsosmërisë", duke nënkuptuar edhe një gjykim vlerësues (Adams, D.1993,).Të dyja këto kuptime, sidoqoftë, përmbajnë në vetvete një opinion subjektiv, dhe në këtë mënyrë, siç thekson Adams përsa kohë nuk përcaktohet një shkallë kundrejt së cilës të matet cilësia, apo se çfarë është mirë apo keq, termi cilësi në arsim bëhet i pakapshëm. Cilësia është përcaktuar shpesh edhe si sinonim i efektivitetit; si shkalla në të cilën janë përmbushur objektivat apo janë realizuar nivelet e dëshiruara të arritjeve. Cilësi më e lartë do të thotë një rritje reale apo e pritshme e efektivitetit, që do të thotë, burime, arritje, rezultate dhe procese, më të mira ose më të mëdha (Adams,D.1993,) Si shumë studiues, Krishna (Krishna,K.2004,) argumenton se cilësia arsimore merr në konsideratë të dyja kuptimet, si atë normativ, ashtu edhe atë përshkrues. Por Aleksander (Alexander, R.) është i vendosur në kritikat e tij, kur thotë se, shumë shpesh, në politikën ndërkombëtare të arsimit, "urdhri (normativa) është më i privilegjuar se përshkrimi. Pjesa më e madhe e kuptimeve themelore konceptuale lidhur me cilësinë sillet rreth dilemës nëse termi duhet ose mund të interpretohet dhe të përcaktohet në një kuptim universal apo në një kontekst specifik. Megjithëse nuk ka dyshim se duhet një bazë universale e pranimit të kuptimit të termit, ende shumica e literaturës e nënkupton si një gjë të tepërt kërkesën dhe përpjekjen për një përkufizim universal të cilësisë, si p.sh., O'Sullivan, i cili e quan atë një iluzion (O Sullivan, M. 2006). Është provuar tashmë se agjencitë ndërkombëtare, përgjegjëse për sigurimin e cilësisë, shpesh kanë dhënë një kuptim të përbashkët, por jo të qartë të cilësisë (Chapmans dhe Adams 2002), ndërkohë që, në realitet, një përkufizim nuk mund të gjykojë për shkallën e ndryshimit midis pritshmërive dhe vlerave kombëtare, rajonale dhe vendore, pa marrë në konsideratë perceptimet e palëve të interesuara (Adams 1993).Si një thellim i mëtejshëm i këtij qëndrimi, ka ardhur kërkesa për një kuptim të kontekstualizuar të cilësisë, duke marrë në konsideratë faktorë të jashtëm, të tillë si rrethanat historike, sociale, ekonomike, politike dhe 3

27 kulturore të një sistemi arsimor (Stephens 1991), (Krishna 2004), (Vedder 1994), (Tikly dhe Barrett, 2006) nuk bien dakord me përpjekjen e dështuar të Raportit të Monitorimit Global për të marrë parasysh këto kontekste më të gjera historikesociale-ekonomike të arsimit, të ndërtuara mbi teorinë e Stephens (Stephens 2003), duke paralajmëruar më herët për rreziqet që vijnë nga politikëbërësit të cilët punojnë në një vakum. Eksperienca e vendeve në zhvillim, ka vërtetuar se pikëpamja e kufizuar dhe jogjithëpërfshirëse e cilësisë, sipas së cilës barazia është e nënkuptuar dhe e nënpërfshirë, mund të shihet si thellësisht e pabarazimtë dhe në antitezë me realitetin e përhapjes masive të arsimit, i cili duhet të krijojë mundësi të barabarta për të gjithë, duke inkurajuar një konkurrencë të ndershme dhe reale (Kumar, 2010), (Velaskar, 2010). Një shembull lidhur me këtë na vjen nga reforma arsimore në Indi ku (Velaskar, 2010) kritikon natyrën e nocioneve të cilësisë të diktuara në mënyrë hegjemonike, duke argumentuar se India duhet të " përcaktojë në mënyrë autonome kornizën e vlerave epistemologjike dhe teorike të kërkimit arsimor, të cilat të jenë të përshtatshme me realitetet dhe praktikat konkrete arsimore". Duke bërë këtë kritikë, Velaskar është i vetëdijshëm për natyrën komplekse dhe dinamike të cilësisë, konteksti ndërkombëtar arsimor i së cilës, përmbytet vazhdimisht nga nevoja për përshtatjen me kërkesat dhe kushtet aktuale të arsimit në atë vend. Qëndrimi kritik për kontekstin indian lidhur me problemet e cilësisë është i lidhur me marrëdhëniet e saj me barazinë. Kërkues të tillë, si Kumar (Kumar, 2010) tërheqin vëmendjen tonë në atë se si arsimi bashkëkohor nuk i trajton më barazinë dhe cilësinë si karakteristika të pandashme, kryesisht për shkak të përhapjes së dogmës neoliberale, e cila në mënyrë tipike i bashkëngjit sigurimit të cilësisë konkurrencën. Në përfundim të këtij shqyrtimi të shkurtër të literaturës do të konkludonim se disa kuptime të cilësisë që përdoren sot janë: Cilësia si reputacion më i përhapur në vlerësimin e institucioneve të arsimit të lartë, supozohet të jetë e bazuar në informacione lidhur me burimet dhe rezultatet. Cilësia si burime këndvështrimi më i miratuar nga organizmat ndërkombëtare, sepse burimet në lidhje me mësuesit, burimet fiskale, etj. janë lehtësisht më të matshme dhe të përcaktueshme se sa rezultatet e arsimit dhe proceset. Cilësia si proces - thekson vlerën e ndërveprimit institucional të nxënësve, mësuesve, krahas burimeve dhe rezultateve. Cilësia si përmbajtje - fillimisht referuar kurikulës, shpesh përdoret si një mjet në vende ose institucione për të nxitur një paragjykim të caktuar arsimor në aspektin e njohurive apo aftësitë e përvetësuara. Cilësia si produkt dhe rezultat - referencë për pasojat e arsimit, metoda më e përdorur nga politikëbërësit. Rezultatet përqendrohen në arritjen njohëse, raportet hyrje në nivele të ardhshme të arsimit, ndërsa arritjet i referohen pasojave më afatgjata,të tilla si statusi i punësimit dhe i të ardhurave. Cilësia si vlerë e shtuar - barazon cilësinë e ndikimit, efektit apo pasojat e institucionit ose të sistemit tek studentët sa më e lartë cilësia, aq më i madh efekti në njohuritë, qëndrimet, vlera dhe sjelljen e nxënësve. Ky rishikim i shkurtër i konceptit dhe përkufizimeve të ndryshme të cilësisë së arsimit sugjeron se: Cilësia ka domethënie të shumëfishtë. Cilësia mund të pasqyrojë vlera dhe interpretime individuale. Cilësia është shpesh shumëdimensionale, por mund të përfshijë barazinë dhe 4

28 efikasitetin. Cilësia është dinamike, ajo ndryshon me kalimin e kohës dhe sipas kontekstit. Cilësia mund të vlerësohet si nga ana sasiore, ashtu edhe nga ajo cilësore. Qëllimet e cilësisë mund të bien ndesh me efikasitetin, barazinë apo objektiva të tjerë. Kuptimi i cilësisë është i bazuar në vlera, kulturë dhe tradita; ajo (cilësia) mund të jetë specifike për një komb, krahinë, komunitet, shkollë, prind, apo nxënës të caktuar. Cilësia është e përcaktueshme në një kontekst të caktuar. Duke marrë parasysh karakteristikat e mësipërme, Adams (Adams, D.1993) jep një përkufizim operacional të cilësisë në arsim bazuar në cilësinë si kontekst, në kundërshtim me identifikimin e saj si një kategori e përgjithshme. Ai thotë: cilësia si kontekst është e mbështetur nga: Një kuptim i qartë i drejtimit, objektivave dhe misionit. Një kuptim i kufizimeve etike dhe morale në procesin apo rrugën e ndërmarrë për të arritur përkufizimin e zgjedhur të cilësisë. Gama e njohurive të të nxënit që një klasë apo shkollë e dhënë, program ose sistem, është apo nuk është e/i aftë për të ushqyer dhe edukuar. Një sistem monitorimi dhe llogaridhënieje i lehtë për t`u zbatuar, i cili jo vetëm shtron pyetjen si po punojmë, por edhe pyet se pse informacioni i veçantë për cilësinë është i nevojshëm? Një angazhim afatgjatë për të ndriçuar më tej idenë dhe për të plotësuar gamën e kuptimeve dhe të standardeve të cilësisë. Duke pasur parasysh natyrën e ndryshme të shqetësimeve konceptuale, kërkuesit theksojnë si të rëndësishme nevojën për një dialog, i cili të jetë i hapur ndaj ndryshimit, vlerësimit dhe rivlerësimit sepse, ashtu siç tashmë është dëshmuar, sistemet që përqafojnë ndryshimin kanë më shumë gjasa për të ruajtur cilësinë e arsimit (Riddell A. R, 1998). Në këtë kontekst, pranimi i një koncepti të përbashkët dhe gjithëpërfshirës i cilësisë në arsim, do të ishte një hap cilësor përpara për të gjthë universin arsimor. Sigurimi i Cilësisë OECD (2006) e përkufizon një sistem cilësie si më poshtë. Të gjithë aspektet e aktiviteteve të një vendi që çojnë në njohjen e të mësuarit. Ky sistem përmbledh mënyrat e zhvillimit dhe të operimit kombëtar të politikave rajonale mbi kualifikimet, rregulla institucionale, procese të sigurimit të cilësisë, vlerësim, njohje të aftësive, etj. Në lidhje me arsimin sigurimi cilësisë i referohet proceseve të planifikuara dhe sistematike, që sigurojnë besueshmëri në shërbimin edukativ, e cila sigurohet nga organizata. Me sigurim cilësie do të kuptojmë tërë aktivitetet sistematike dhe të planifikuara të ndërmarra brenda sistemit të cilësisë dhe demonstrimin si duhet, që një entitet apo subjekt i caktuar përmbush kërkesat e cilësisë. Sigurimi i cilësisë mbulon të gjithë aktivitetet që nga projektimi, hartimi, prodhimi, instalimi, shërbimet dhe dokumentimi. Prej këtu kanë lindur dhe shprehjet I përshtatshëm për qëllimin dhe Bëje saktë që herën e parë. Sigurimi i cilësisë përfshin edhe rregulloren për cilësinë e materialeve të papërpunuara, produktet dhe kompetencat, shërbimet që kanë të bëjnë me prodhimin dhe proceset e manaxhimit, 5

29 prodhimit dhe inspektimit. Një nga paradigmat e përdorura më shpesh për manaxhimin e cilësisë është pikërisht (planifiko-zbato verifiko- rishiko) Cilkli Deming. Manaxhim cilësie do të thotë ato procedura, procese apo sisteme të përdorura për të garantuar dhe përmirësuar cilësinë e arsimit profesional dhe të aktiviteteve të siguruesve të arsimit profesional. Manaxhimi i cilësisë synon të lehtësojë përmirësimin e vazhdueshëm të rezultateve dhe zhvilimin e aktiviteteve. Sot ne mund të vendosim atribute,të cilat nuk janë ekskluzive, janë karakteristika të organizimit të cilësisë. Këto janë: rezultate që kënaqin plotësisht çdokënd, që lidhet me organizimin (klientë, punëdhënës dhe gjithë shoqërinë), një sistem menaxhimi që siguron që këto rezultate do të mbahen me kalimin e kohës, si dhe manaxher me përkushtim që vazhdimisht përmirësojnë rezultatet. Edhe pse cilësia dhe sigurimi i cilësisë kanë rëndësi strategjike për modernizimin e sistemeve të arsimit profesional, ato nuk do të funksionojnë si shtytës të procesit nëse nuk do të jenë pjesë e integruar e kornizave politike e strategjike. Nuk ka përkufizim definitiv të cilësisë në arsimin profesional, ai është i varur nga konteksti dhe merr kuptimin vetëm në lidhje me objektiva të artikuluar qartë. Sigurimi i cilësisë është një kuti instrumentesh teknike, që mund të ndihmojnë të përkufizojmë objektivat, kriteret dhe standartet për cilësinë dhe të verifikojnë që progresi është bërë në drejtimin e duhur. Prandaj, cilësia dhe sigurimi i cilësisë duhet të futen në kornizën e përgjithshme për reforma dhe të lidhen me objektivat të qartë të përcaktuar dhe me arritje të matshme Sigurimi i cilësisë (SC) në AFP Korniza e përbashkët për sigurimin e cilësisë (Common Quality Assurance Framework - CQAF) e përkufizon sigurimin e cilësisë, duke u mbështetur në të kuptuarit e një cikli cilësie (planifikim, zbatim, vlerësim dhe rishikim) dhe më gjerësisht, përdoret për të përfshirë të gjitha proceset në zhvillimin, ofrimin dhe certifikimin në AFP: sigurimi i cilësisë duhet parë si një instrument për përmirësimin e vazhdueshëm të AFP-së, duke u mbështetur në një cikël cilësie që vendos marrëdhëniet e duhura ndërmjet planifikimit, zbatimit,vlerësimit dhe rishikimit në AFP. Fig.1 Koncepti europian i SC-së në AFP (Burimi: 6

30 Në fjalorin e AFP-së në Shqipëri (ETF, 2001), Fjalor për Arsimin dhe Formimin Profesional, termi sigurim i cilësisë ka këtë përkufizim: Sistem i qëndrueshëm procedurash të dokumentuara, të cilat sigurojnë që konceptimi, përmbajtja, mjedisi dhe kushtet e një veprimtarie arsimore çojnë në rezultate, që janë në përputhje me standardet e pranuara. Për sa i përket fushës së AFP-së në Europë dhe gjetjeve të studimeve të ndryshme, proceset e SC-së për kualifikimet e AFP-së dallohen nga ato të SC-së për kualifikime të përgjithshme (jo profesionale), në këto aspekte: Nga natyra e rezultateve të të nxënit për t u vlerësuar dhe nga larmia përkatëse e metodave të përdorura të vlerësimit; Nga struktura e sistemeve të kualifikimeve dhe nga marrëdhëniet e ndërlikuara midis enteve certifikuese, ofruesve të AFP-së dhe vlerësuesve. Ka raste, kur vlerësimi dhe validimi për SC-në përfshijnë praktika mjaft të ndryshme dhe të dallueshme; herë të tjera, ato përfshihen brenda të njëjtave praktika (të modeluara për të bërë si vlerësimin, ashtu edhe validimin). Sigurimi i cilësisë në AFP ka për veçori unike sigurimin që vlerësimi, validimi dhe njohja të zbatohen në mënyrë të qëndrueshme (konsistente) nga entet e përfshira në AFP. Përgjegjësitë që lidhen me vlerësimin, validimin dhe njohjen, në shumicën e vendeve, u kalohen aktorëve të llojeve të ndryshme, në dallim me çka ndodh në arsimin e lartë, ku universitetet i kontrollojnë të tria proceset. Për shkak të larmisë së enteve të përfshira, shumë sisteme të AFP-së kanë zhvilluar ose po zhvillojnë procese të hollësishme për të siguruar qëndrueshmërinë (konsistencën) e kualifikimeve që jepen Historiku i cilësisë Koncepti i sotëm për cilësinë, fillimisht erdhi nga Revolucioni Industrial. Më parë produktet prodhoheshin që nga fillimi e deri në fund nga i njëjti person ose grup personash duke e përpunuar në rrugë zejtare produktin derisa të plotësonte kriteret për cilësinë. Prodhimi masiv solli si pasojë grumbullimin e shumë njerëzve për prodhimin e produktit në hapa të ndryshëm dhe kështu që një njeri i vetëm nuk mund të prodhonte krejt produktin nga fillimi në fund.në fund të vitit 1800 pionerë si Frederik Winslou Teilor dhe Henri Ford, kuptuan kufizimet e metodave të përdorura në prodhimin masiv të asaj kohe dhe për pasojë dhe të ndryshimit të cilisë së produktit dhe korrigjimin e gabimeve. Ndërsa Fordi u mor me standardizimin dhe komponentët e tij për të garantuar prodhimin e produkteve brenda standardit, manaxhimi i cilësisë ishte përgjegjësi e departamentit të cilësisë dhe zbatohej nga inspektorët e produkteve për të kapur në kohë defektet. Kontrolli statistikor erdhi më pas si rezultat i metodave të prodhimit gjatë luftërave botërore. Sistemet e manaxhimit të cilësisë janë rezultat i punës së bërë nga W. Eduard Deming, staticien, prej të cilit mori emrin vlerësimi për cilësinë. Veprimtaritë e kontrollit të cilësisë ishin mbizotëruese në vitet 40, 50, 60. Në vitet 70 filloi epoka e projektimit të cilësisë dhe në vitet 90 u shfaqën sistemet e cilësisë si një fushë e re ashtu si mjekësia, kontabiliteti dhe cilësia ka marrë statusin e një profesioni të njohur tashmë. Udhëtimi i cilësisë është i vazhdueshëm nuk mbaron kurrë. Me kalimin e kohës produktet dhe shërbimet ndryshojnë, konsumatorët ndryshojnë, proceset ndryshojnë, njerëzit ndryshojnë, ofruesit gjithashtu. Cilësia mund të ndryshojë në mënyrë të menjëhershme ose ngadalë. Sistemet e pranuara të cilësisë bazohen në një sistem të përmirësimit të vazhdueshëm për mënjanimin e rrezikut dhe për të parandaluar që problemet e vogla të shndërrohen në të mëdha. 7

31 Cilësia e institucioneve shkollore të arsimit profesional është bërë prej disa viteve objekt i vëmendjes në refleksione dhe në ndërhyrjet kombëtare të komunitetit. Rritja e autonomisë së shkollave profesionale kërkon në fakt një kontroll më të madh të brendshëm dhe të jashtëm për proceset e tyre organizative dhe rezultatet e tyre të arritura. Në fund, të verifikojnë përdorimin efikas të burimeve publike dhe private. Dëshmi e këtij interesi të madh midis strukturave organizuese të arsimit profesional janë Standardi ISO 9000 dhe Korniza Europiane e Sigurimit të Cilësisë, lindja e forumit të cilësisë në Komisionin Europian, krijimi i grupeve të eksperteve nga tërë anët e botës, që kanë vënë në përdorim Kornizën Europiane të Sigurimit të Cilësisë, si dhe një model europian për të zhvilluar cilësinë e arsimit profesional. Është krijuar network-u europian për cilësinë, rrjet i cili grupon tërë vendet anëtare me qëllimin për të promovuar dhe krahasuar praktikat e cilësisë në vende të ndryshme Çfarë influencon në natyrën e sistemit të sigurimit të cilësisë në arsimin profesional? Konteksti influencon qëllimin, karakteristikat e mekanizmave të përdorur për sigurimin e cilësisë, si dhe faktorët që përcaktojnë përzgjedhjen e këtyre mekanizmave. Le të shohim qëllimin, mekanizmat dhe disa meditime rreth sigurimit të cilësisë. Sigurimi i cilësisë për Arsimin Profesional ka disa qëllime: Përgjegjshmëri financiare: garanci që fondet publike dhe private të arsimit profesional po harxhohen si duhet, në mënyrë transparente dhe efiçiente. Siguri dhe shëndet : garanci që shëndeti dhe siguria e pjesmarrësve nuk kërcënohen nga procesi i trajnimit. Mbrojtje e klientit : garanci që arsimi profesional është i pranueshëm, si tip apo standard dhe që proceset janë transprente e të pranueshme. Përmirësim i cilësisë: do të thotë përmirësim i arsimit, i burimeve të ofruesve, administrimit, hartim të programeve dhe të sistemit të vlerësimit. Efektivitet të sistemit : do të thotë përmirësim të pjesëmarrjes dhe arritjeve të sistemit të arsimit profesional. Objektiva socialë dhe ekonomikë për sistemin e arsimit profesional, kjo përmbledh të mësuarit gjatë gjithë jetës, kapitalin njerzor dhe edukim më të hapur e më të fortë. Cilësi të kualifikimeve dhe të arritjeve të trajnimit : disa kualifikime dhe tipa të trajnimit kanë reputacion të fortë për cilësi. Njohje të cilësisë së ofruesve të arsimit profesional apo sektorëve dhe produkteve të tij : sidomos ofruesve dhe industrive apo komunitet e punësimit mund të imponojnë kërkesa sumplementare për cilësinë, për të arrirë standardet e industrive të tyre. Njohje të cilësisë së sistemit të arsimit profesional dhe produkteve të tij. Mekanizmat Mekanizmat e sigurimit të cilësisë mund të përshkruhen shkurtimisht si procese të inputeve dhe të outputeve. Sistemet Një sistem koherent dhe efektiv i arsimit profesional për sigurimin e cilësisë kërkon: 8

32 Qartësi dhe konsensus për lokalizimin e autoritetit për sigurimin e cilësisë. Vendosjen e mekanizmave të integruar për të vendosur nivelin e kërkuar të sigurimit të cilësisë. Po çfarë është një sistem cilësie? Është një bashkësi e përbërë nga organizimi, proceset, nga procedurat dhe burimet e nevojshme për të trajtuar arsimin profesional në mënyrë që të përmbushë objektivat e caktuara për cilësinë, duke kënaqur nevojat e klientit. Çfarë është certifikimi i një sistemi të cilësisë? Eshtë akti me të cilin një organizëm certifikimi përballet me konformitetin e sistemit të cilësisë sipas normave të zgjedhura. Përse certifikim i sistemit të cilësisë? Sepse t i nënshtrohesh një kontrolli rritesh dhe kjo, të çon në përmirësimin e strukturës organizative, pastaj domosdoshmërisht çon në përmirësimin e cilësisë së aftësive profesionale. Pyetjet që shtrohen më shpesh janë: Po aftësitë profesionale mund t i nënshtrohen kontrollit? Si mund të kontrollohen aftësitë intelektuale që janë fryt i kompetencave dhe inteligjencës? Ndërtimi i një sistemi të cilësisë të arsimit profesional kërkon vendosjen e standardit të cilësisë, aplikimin e standardeve dhe kontrollin e efektivitetit të tyre. I tërë është i faktueshëm, duke zhvilluar dhe interpretuar normat ISO 9000 (organizim i standardeve ndërkombëtare) nën dritën e realiteteve profesionale. Në të vërtetë, janë principet që shprehin filozofinë e cilësisë totale dhe që mund të çojnë në ndryshimin e mentalitetit të çdo komponenti të arsimit profesional, nga funksionet ekzekutive deri te koncepti. Të arrish te certifikimi është e rëndësishme sepse do të thotë që kemi kapur mundësitë e përmirësimit të organizatës, por nuk duhet të ngatërrojmë termin cilësi me kompetencë, e cila rrjedh nga rruga e formimit Politika të njëjta kanë efekte të ndryshme në kontekste të ndryshme. Përmirësimi jo konformiteti, përbëjnë vlerën thelbësore të politikave të cilësisë. Ky është pohimi kryesor që sjell të njëjtat standarde dhe udhëzime të Kornizës Europiane të Sigurimit të Cilësisë dhe tërë ekspertët e sigurimit të cilësisë janë dakord. Përmirësimi realizohet kur institucionet përgjegjëse të shërbimit të ofruar marrin në dorë situatën dhe e përballojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë. Përkundrazi, marrësit në mënyrë pasive të këtyre standardeve apo të imponuara nga lart, prodhojnë vetëm burokraci. Në këtë sens kuptimi i masave të jashtme të vlerësimit ka një rol si stimulues për politikat e përmirësimit të vetëvlerësimit dhe jo si ndërhyrje që zgjidh çështjet. Cilësia shfaqet jo vetëm si një koncept kompleks, por dhe si një koncept konfliktual, i kundërshtuar që evokon zëra dhe diskutime në konkurrencë. Në fund ka dhe një problem të mirëkuptimit e theksuar nga eksperiencat e ndryshme të 45 shteteve, që marrin pjesë në procesin e Bolonjës. Të dy polet, përgjegjshmëria e garancisë dhe përmirësimi janë komponentë të padiskutueshëm të këtij koncepti që ka natyrë sfiduese. Është e nevojshme një qasje pragmatike që kap nivele të ndryshme të funksionimit të sistemit për të përballuar sfidën. Prandaj, janë të kota debatet për konceptet e ndryshme të cilësisë. Cilësia e vërtetë është dialektike dhe realizohet duke ekuilibruar forca të kundërta të subjekteve të ndryshme: organeve të kontrollit 9

33 dhe institucioneve formuese, docentë e studentë, akademikë dhe administratorë, specialistë të vlerësimit etj. Kjo dialektikë përfshin edhe një plan të metodave, të politikave dhe të sjelljeve të aktorëve: rregulla të përgjithshme dhe specifike të kontekstit, indikatorë sasiorë dhe analiza cilësore, analiza makro dhe thellime mikro, masa objektive dhe përmbledhje të opinioneve të subjekteve, entuziazëm dhe skepticizëm, eksperienca të konsoliduara dhe eksperimente fillestare, racionalizëm dhe krijimtari. Në qendër të vëmëndjes po vihet zhvillimi i një kulture të cilësisë, pasi vetëm një kulturë e përhapur e cilësisë përmirëson institucionet e formimit, ndërkohë që procedurat e vlerësimit të jashtëm kanë përgjegjësinë drejt publikut. Sigurimi i cilësisë është një proces i orientuar për përmirësimin profesional, i hapur ndaj një vlerësimi të jashtëm, i cili prek çështjet thelbësore të arsimit, si të mësuarit dhe mësimdhënien. Sigurimi i cilësisë çon në shkëmbimin e praktikave të mira midis shteteve dhe transferimin e inovacioneve. Sistemi i arsimit profesional po i nënshtrohet reformave të rëndësishme, në të cilat marrin pjesë një mori aktorësh të interesuar, nëpërmjet dialogut social intensiv. Në këtë kuadër bashkëpunimi dhe harmonizimi i sistemit të arsimit profesional me zhvillimet e tregut të punës, krijimi i një sistemi që ka në fokus klientin, duke ofruar më shumë mundësi arsimimi dhe formimi dhe rritja e shkallës së fleksibilitetit të ofruesve të arsimit profesional përbëjnë bazën e zbatimit të reformave të përmendura. Sigurimi i cilësisë është pjesë e sistemit të cilësisë, i cili përfshin kontrollin, sigurimin dhe vlerësimin e cilësisë. Kontrolli i cilësisë kontrollon shkallën e përgjegjësisë së mësuesve në lidhje me zhvillimin e mëtejshëm dhe zbatimin e kurrikulës, me respektimin e standardeve, me zhvillimin e vlerave dhe mësimdhënien. Sigurimi i cilësisë përfshin politikat, sistemet dhe proceset arsimore të shtetit, të cilat garantojnë cilësi të mirë dhe të lartë të të nxënit, si pjesë përbërëse e arsimit profesional. Vlerësimi i cilësisë është një proces vlerësimi i jashtëm dhe përfshin arritjet dhe përmbushjet e nxënësve, dokumentacionin shkollor, të dhënat statistikore dhe realizohet me anë të vëzhgimeve, intervistave, etj. Në veçanti vlerësimi i cilësisë është i nevojshëm: Për vlerësimin dhe krahasimin e veprimtarisë së institucioneve arsimore. Për sigurimin e cilësisë së njohurive, aftësive praktike dhe kompetencave që kanë marrë nxënësit. Për sigurimin e një niveli të përshtatshëm arsimor brenda vendit. Për sigurimin e taksapaguesve. Për plotësimin e nevojave të përdoruesve të shërbimeve arsimore. Për përgatitjen e specialistëve të kualifikuar, të cilët plotësojnë kërkesat e tregut të punës. Element tjetër i sigurimit të cilësisë është akreditimi i ofruesve ose i programeve të arsimit. Sistemi i sigurimit të cilësisë në arsimin profesional në Shqipëri është në fazën e tij të zhvillimit. Ky sistem përmban disa elemente të sigurimit të cilësisë, por ato ekzistojnë në kuadër të proceseve dhe detyrimeve të tjera arsimore. Për më tepër, spektri i gjerë i sigurimit të cilësisë shtron nevojën e përpjekjeve të përbashkëta e të shpejta për planifikimin dhe marrjen e masave afatshkurtra, afatmesme e afatgjata në koherencë të plotë edhe me zhviilimet europiane të tilla si Korniza Europiane e Kualifikimeve KEK dhe procesi i Kopenhagenit. Sigurimi i cilësisë në arsimin profesional është i domosdoshëm për të garantuar përgjegjësitë dhe përmirësimin e këtij sistemi. Politikat dhe procedurat në fushën e garntimit të cilësisë duhet të mbulojnë të gjitha nivelet e sistemit të arsimit profesional. Sigurimi i cilësisë duhet të përfshijë gjithashtu edhe vlerësime periodike të programura, si nga vetë institucionet, ashtu edhe nga ana e vlërësuesve të jashtëm. Sigurimi i cilësisë duhet të përfshijë të 10

34 gjitha dimensionet e institucioneve ofruese të arsimit profesional si përmbajtjen, inputet, procesin dhe outputet duke i dhënë përparësi outputeve dhe rezultateve të të nxënit. Manaxhimi i cilësisë ka qenë gjithmonë njëri ndër shqetësimet kryesore të institucioneve të arsimit profesional.si institucione kombëtare interesi i tyre është që të ofrojnë përgjigje të përshtatshme për nevojat e shfaqura, në mënyrë që të përfshijnë patjetër dhe termin Cilësi e lartë. Shumë njerëz mendojnë se koncepti i cilësisë i aplikuar në trajnime/formime matet me suksesin, që kanë përfituesit e trajnimeve në tregun e punës. Strategji të ndryshme janë hartuar mbi këtë hipotezë që prej viteve 80 në të ashtuquajturin bum të cilësisë. Cilësia në trajnime/ formime mund të analizohet nga pikëpamja manaxhuese e institucionit me supozimin se një kompani që punon sipas principeve dhe standardeve të cilësisë do tregojë patjetër në mënyrë konstante siguri dhe cilësi në produktet e saj. Kështu e kanë përcaktuar shumë institucione trajnuese politikën e cilësisë dhe praktikat e strategjisë, që shoqërojnë manaxhimin e cilësisë. Kjo do të thotë që të krijohen pika të brendshme e të jashtme referimi që t i kombinojnë të dyja këndvështrimet dhe të vihen në zbatim vendime të përbashkëta që çojnë në arritjen e objektivave. Sigurimi i cilësisë është një strategji organizative dhe një metodë manaxhimi që ndikon në pjesmarrjen e të gjithë punonjësve dhe kërkon në mënyrë të vazhdueshme përmirësimin e efikasitetit në një kompani në mënyrë që ajo t i kënaqë klientët e saj. (CEDEFOP, 1998). Në përgjithësi sigurimi i cilësisë tregon krahasimin midis një produkti apo shërbimi të përfunduar dhe një standardi të përcaktuar më parë, që vihet në thelb të kritereve të hartuara për të kualifikuar cilësinë e performancës në një fushë të dhënë. Ofruesit e arsimit profesional, që kanë adoptuar filozofinë e manaxhimit të cilësisë, janë duke ndërmarrë veprime në proceset e tyre duke i përcaktuar, dokumentuar dhe duke i verifikuar sepse ato janë duke i ndjekur në mënyrë sistematike dhe të vazhdueshme.ofruesit e arsimit profesional, bëjnë ndërhyrje në aktivitetet e tyre në mënyrë që të arrijnë objektivat. Standardet normale të cilësisë aplikohen në një spektër të gjerë konceptesh për manaxhimin e cilësisë, që përfshin aplikimin mbi bazën e principeve që u përmendën më lart. Në ditët e sotme dija përdoret si një burim shumë i rëndësishëm për të ardhmen dhe jetesën e njerëzve. Ofruesit e arsimit profesional në përgjithësi gjenerojnë njohuri që kanë të bëjnë me formimet dhe kualifikimet. Asetet më të rëndësishme të arsimit profesional rrjedhin nga aftësia për të përkthyer siç duhet kërkesat e punës në programe formimi. Tregu i punës po bëhet gjithmonë e më kompleks dhe më pak i organizuar nga ana tradicionale. Ndarja e vjetër tradicionale midis kohës së punës dhe kohës së studimeve, vendit për të punuar dhe vendit për të studiuar në shtëpi tashmë nuk kanë të njëjtin kuptim si më parë. Përvec kësaj dhe numri i institucioneve që ofrojnë trajnime dhe formime është rritur shumë. Tashmë nuk janë vetë institucionet shtetërore që ofrojnë trajnime formimi. Numri i ofruesve të arsimit profesional është rritur në disa raste, sepse ka pasur kërkesa në rritje. Kjo korrespondon me fondet e lëvruara nga kompani apo institucione të caktuara që përqendrohen shumë te trajnimet/formimet. Ofertat e trajnimeve variojnë në cilësi si për ofruesit, ashtu edhe për përfituesit që janë nën këto trajnime. Në shumicën e rasteve, interesi për cilësinë vjen nga të trajnuarit (ose ata që duan të trajnohen), nga sipërrmarrësit që duan të vazhdojnë të investojnë në trajnimin e stafit ose nga ata që japin fonde për trajnime. Prandaj mekanizmat e certifikimit të cilësisë po përdoren gjithmonë e më tepër si njësi matëse e njohur për të bërë dallimet në tregun e punës ku konkurrenca ështe vertet e lartë. Rrjedhimisht, përdorimi i standardeve ka dhe një dobi tjetër: është qendra e sigurimit të cilësisë. Manaxhim i cilësisë do të thotë të krijosh një numër politikash dhe veprimesh të mbështetura nga drejtuesit që lehtësojnë dhe mobilizojnë arsimin profesional drejt një kulture të 11

35 cilësisë që shkon përtej procesit të certifikimit. Kjo është një pikë kyçe për të adaptuar manaxhimin e cilësisë. Puna shkon përtej dokumentimit të procesit, që do të thotë se kërkon përkushtim nga drejtuesit dhe nga stafi i organizatës në kërkim të rrugëve të reja për të arritur objektivat që në përpjekjen e parë. Ekspozimi drejt koncepteve dhe kërkesave të sigurimit të cilësisë të arsimit profesional ndihmon forcën e punës të përballojë në mënyrë të suksesshme sfidat e së ardhmes, duke i vënë ato para botës së punës. Faktori i vetëm dhe më influencuesi në suksesin ose dështimin e përpjekjeve të zbatimit të sigurimit të cilësisë është efektshmëria e ofruesve dhe institucioneve të arsimit profesional. Konkluzione që rrjedhin nga shqyrtimi i literaturës së çështjes. Termat cilësi dhe sigurim cilësie janë përkufizuar në shumë mënyra brenda sistemeve europiane të arsimit profesional dhe mbështetësve të ndryshëm. Nuk është qëllimi ynë për të gjetur një të tillë dhe të vetmin, por të japim një përmbledhje të dimensioneve brenda përkufizimeve të ndryshme. Duke përdorur gjerësisht përkufizime, arrihet të kemi një përmbledhje më të mirë të dimensioneve dhe të krijojmë hapësirë për përparësi dhe ndryshime rajonale e më gjerë. 1.2 Cilësia dhe sigurimi i cilësisë në vendet anëtare të BE-së : dimensioni i ri i Kornizës Europiane Referenciale për Sigurimin e Cilësisë, konteksti europian Hyrje Duke pasur parasysh sfidat në aspektin e konkurrencës ekonomike, përfshirjes shoqërore dhe nevojës për të mësuar gjatë gjithë jetës, Strategjia e Lisbonës (Mars 2000) ka formuluar një tezë për të transformuar Europën në një shoqëri të bazuar në dije. Arsimit dhe Trajnimit profesional (ATP) i është dhënë një rol kyç, veçanërisht në përmirësimin e cilësisë, zgjerimin e aksesit dhe hapjen e sistemeve europiane të Arsimit dhe Trajnimit ndaj botës. Këshilli Evropian i Barcelonës (2002) vendosi, që sistemet europiane të arsimit dhe trajnimit, të bëhen pikë referimi të cilësisë në shkallë botërore, duke i vendosur çështjet e cilësisë në qëndër të axhendës politike europiane, bashkë me përparësitë politike, që synojnë të nxisin punësimin e forcës puntore, të përmirësojnë përputhjen midis ofertës dhe kërkesës së trajnimeve dhe përmirësimin e aksesit në arsim dhe trajnim. Nga pikpamja praktike, Rezoluta e Këshillit ( Këshilli i Bashkimit Europian 2003) e përshtatur në Kopenhagen dhe Deklarata e Ministrave Europian të Arsimit dhe Trajnimit Profesional për Promovimin e Bashkëpunimit të Lartë Europian për AFP-në ( Deklarata e Kopenhagenit, nëntor 2002) ishin hapat themelorë. Vendimet që kanë identifikuar cilësinë e ATP-së si çështje parësore për bashkëpunimin europian, kanë sjellë impaktin e parë për Procesin e Kopenhagenit, strategji kjo që synon të përmirësojë përformancën, cilësinë dhe tërheqjen e ATP-së duke promovuar zhvillimin e një strategjie të vetme për transparencën e kualifikimeve dhe aftësive, një sistem për transferimin e krediteve të ATP, duke promovuar rritjen e sigurisë së cilësisë. Mbi të gjitha, përparësitë e procesit të Kopenhagenit synojnë promovimin e besimit të përbashkët në kushtet e trajnimeve, transparencës dhe njohjes së kualifikimeve dhe aftësive, duke ndërtuar në këtë mënyrë një bazë për rritjen e lëvizshmërisë së punonjësve dhe të trajnuarve në Bashkimin Europian. 12

36 Sigurimi i cilësisë luan një rol vendimtar në modernizimin e sistemeve të AFP-së europiane dhe në përmirësimin e performancës së tyre. Që të merret një vlerë më e mirë në të ardhura, sistemet ATP-së duhet të reagojnë më shumë në lidhje me ndryshimet e kërkesave të tregut të punës, pasi kjo do nxisë efektivitetin e të ardhurave të AFP-së në kushtet e përmirësimit të përputhjes ndërmjet kërkesës dhe ofertës së arsimit dhe trajnimit. Këto prioritete politike kanë qenë parime udhëheqëse për punën e zbatuar në vitet e fundit në nivelin europian, duke filluar me një forum të Cilësisë Europiane deri në krijimin e një grupi teknik, i cili u krijua për të zbatuar Procesin e Kopenhagenit.Të dyja grupet përfaqësoheshin nga një përfaqësues të shteteve anëtare të BE-së dhe shtete të tjera europiane, me partnerë socialë, duke punuar së bashku në një partnership mbi baza vullnetare. Në përputhje me qëllimet e përgjithshme të përmendura më lart, sistemet europiane të AFP-së janë duke kaluar një proces modernizimi dhe transformimi për sigurimin e një sistemi manaxhues më të efekshëm. Ky transformim karakterizohet nga një ndryshim në manaxhim, si në nivelin e sistemeve, ashtu edhe në atë të ofruesit, larg nga ecuria e inputit dhe kontrollit drejt orientimit të outputit dhe për njohjen e arritjeve. Objektivat politikë për zhvillimin e sistemeve të AFP-së janë përmbushur në shumë vende anëtare dhe vende të tjera përmes politikave zhvillimore, të hartuara për të arritur një përfshirje më të madhe të aktorëve rajonalë dhe vendorë në hartimin e politikave. Kjo ka rezultuar në një fushë të re pune: ngritjen e kornizave për sigurimin e cilësisë në nivel kombëtar, që të mund të udhëheqin dhe drejtojnë ofruesit e ATPsë. Një nevojë paralele ngrihet gjithashtu në kushtet e inkurajimit të proceseve poshtë lart nga ofruesit e arsimit profesional. Që sistemet e ATP-së të jenë në gjendje të ndryshojnë dhe të përmirësojnë cilësinë, pronësia e procesit duhet t i përkasë vetë aktorëve lokalë dhe rrjeteve rajonale, ku ata janë pjesë përbërëse. Në të vërtetë, konstatohet që në të gjithë Europën ka një rritje të njohjes së kërkesave të klientëve të AFP-së ( trajnuesve dhe punëdhënësve) dhe një trend të vazhdueshëm drejt përfshirjes së të gjithë pjesmarrësve të përshtatshëm në zhvillimin e sistemeve të ATP-së Qasja europiane për sigurimin e cilësisë së arsimit dhe trajnimit profesional Në maj të vitit 2004, drejtuesit e qeverive kombëtare në Bashkimin Europian ( Këshilli Europian) përshtatën përfundimet mbi sigurimin e cilësisë në arsimin dhe trajnimin profesional ( Këshilli i Bashkimit Europian, 2004), të cilat ishin rezultat i një pune bashkëpunuese ndërmjet Komisionit Europian, shteteve anëtar, partnerëve socialë, Zonës Europiane Ekonomike, Shoqërisë Europiane të Tregtisë së Lirë dhe vendeve kandidate për pranimin në BE. Është rekomanduar që përparësia të jepet në përkufizimin e një kornize të përbashkët për sigurimin e cilësisë në kontekstin e zbatimit të Procesit të Kopenhagenit. Sipas përfundimeve të Këshillit, kjo kornizë e përbashkët duhet të përfshijë katër elemente të integruar si më poshtë: Një model të përshtatshëm që synon të lehtësojë planifikimin,vlerësimin dhe rishikimin e sistemeve në një nivel të përshtatshëm në vendet anëtare. Një metodologji të përshtatshme për rishikimin e sistemeve (p.sh., vetëvlerësimi) për t ua mundësuar vendeve anëtare të kenë një nivel të përshtatshëm vetëkritikues dhe të përpiqen për të vazhduar përmirësimet. 13

37 Monitorimin sa më të përshtatshëm në një nivel kombëtar ose rajonal, mundësisht të kombinuar me rishikime vullnetare. Mjete vlerësuese në një nivel kombëtar dhe rajonal për t ua mundësuar vendeve anëtare dhe ofruesve të ATP-së, që të monitorojnë dhe të vlerësojnë sistemet dhe organizatat e tyre Kjo kornizë e përbashkët kishte si qëllim të kontribuonte në rritjen e transparencës dhe të qëndrueshmërisë ndërmjet iniciativave të politikave të vendeve anëtare në fushën e AFP-së, duke përmbushur plotësisht përgjegjësitë e tyre për zhvillimin e sistemeve të tyre. Edhe pse trendet zhvillimore konvergjente e të përbashkëta janë në të gjithë Europën, peizazhi ekzistues në AFP është shumë i ndryshëm. Është e domosdosshme të evidentoht dallimi ndërmjet midis trajnimeve fillestare profesionale dhe trajnimeve të vazhduara të të rriturve, duke parë që kushte të ndryshme ekzistojnë në të dyja këto fusha dhe pavarësisht faktit se nga një perspektivë mësimi gjatë gjithë jetës ekziston një nevojë për t i sjellë të dy sektorët e AFP-së pranë njëri-tjetrit. Si përfundim, ka gjithashtu me mijëra programe të ndryshme të AFP-së të bazuar në standarde të ndryshme të cilat të çojnë në një shumëllojshmëri të gjerë kualifikimesh. Diversiteti i sistemeve të AFP së në Europë është një fond i pasur për të ndërtuar dhe për të sfiduar kur vjen çështja për të përkufizuar elementet e përbashkëta për një kornizë europiane për sigurimin e cilësisë. Nevoja për një kornizë të ndryshueshme, e cila mund të aplikohet në kushte paraprake të ndryshme, është veçantërisht e rëndësishme për të mbështetur mësimin e përjetshëm në favor të nxënësit dhe në këtë mënyrë rritet përshkueshmëria midis sektorëve të ndryshëm të AFP. Në kundërshtim me këtë kontekst dhe të udhëhequr nga këto parime, axhenda e Procesit të Kopenhagenit po implementohet nga grupe pune teknike, të përbërë nga përfaqësues të shteteve anëtare të BE-së dhe vendeve të tjera, partnere socialë dhe Komisionit Europian. Mbështetja e mëtejshme për këtë grup punë është ofruar nga Qendra Europiane për Zhvillimin e Trajnimit Profesional(Cedefop) dhe Fondacionit Europian të Trajnimeve (ETF) Tri shtyllat Duke u bazuar në objektiva të qartë politikë dhe e shtyrë nga burime të ndryshme, nga institucionet përkatëse europiane dhe të udhëhequra nga bashkëpunimi vullnetar ndërmjet vendeve europiane dhe partnerëve socialë, në ditët e sotme arritja kryesore e qasjes europiane për cilësinë në AFP konsiston në tri shtylla plotësuese të përshkruara më poshtë: Një kornizë sistematike për sigurimin e cilësisë Brenda kontekstit të bashkëpunimit të BE-së, bazat e Kornizës së Përbashkët për Sigurimin e Cilësisë, të përbëra nga një qasje sistematike për sigurimin e cilësisë, që mbështet praktikantët dhe politikëbërësit në përmirësimin e cilësisë së kushteve të trajnimit, u ndanë nga inventarizimi i përvojave ekzistuese dhe shëmbujve të mirë të vendeve pjesëmarrëse. Si pjesë e kësaj kornize, u zhvillua një set reference i treguesve të cilësisë, që reflektojnë objektivat e politikës së BE-së për sistemet e AFP-së. Për të mbështetur zbatimin e Kornizës së Përbashkët për Sigurimin e Cilësisë, një numër mjetesh të tjera është krijuar, si p.sh., një udhëzues për vetëvlerësimin e 14

38 ofruesve të AFP-së. Ky dokument do të sigurojë kryesisht detaje rreth Kornizës së Përbashkët për Sigurimin e Cilësisë. Një rrjet europian për bashkëpunimin e qëndrueshëm Në Tetor të vitit 2005 Komisioni Europian krijoi një rrjet europian për sigurimin e cilësisë në AFP (ENQA-VET), për të mundësuar një bashkëpunim të qëndrueshëm në fushën e sigurimit të cilësisë ndërmjet vendeve anëtare dhe për të siguruar një zhvillim të efektshëm drejt arritjes së objektivave të Lisbonës dhe objektivave të vendosur nga Këshilli i Barcelonës. Rrjeti synon të ofrojë një platformë bashkëpunimi për shkëmbimin e strukturuar të informacionit dhe përvojës, debatit, të mësuarit të përbashkët, ndërtimin e konsensutit dhe rritjen e outputit dhe rezultateve të bashkëpunimit europian, duke përfshirë programe të politikave europiane në fushën e AFP së (p.sh., programi Leonardo Da Vinçi). Rrjeti europian është vendosur në pikat e referimit kombëtar për sigurimin e cilësisë, i ndërtuar për të siguruar një vazhdimësi në nismat e BE-së dhe propagandimin e informacionit. Hartimi i pikave kombëtare të referencave është vullnetar dhe organizimet ndryshojnë sipas konteksteve kombëtare: në disa vende është krijuar një rrjet i gjerë i mbështetësve të ndryshëm, ndërsa në vende të tjera ky rol është marrë nga agjencitë e AFP-së në lidhje të ngushtë me ministritë. Një komunitet virtual Duke krijuar një komunitet virtual për sigurimin e cilësisë në AFP, Cedefop ka dhënë një kontribut të rëndësishëm për të siguruar transparencën e procesit dhe rezultateve të bashkëpunimit në nivel të BE-së. Komuniteti virtual, i cili mund të aksesohet nga të gjithë, nuk ka promovuar vetëm komunikimin brenda grupeve teknike të punës, por,mbi të gjitha, është lidhur me një audiencë më të gjerë publike, ndaj së cilës ka komunikuar rezultatet e arritura. Përveç kësaj, funksionet e komunitetit virtual si platformë për të mbledhur dhe për të propaganduar përvojat kombëtare dhe sektoriale me sigurimin e cilësisë në AFP dhe,gjithashtu vepron si propagandim dhe pikëruajtjeje për informacionin e ENQA-VET Zhvillimet e fundit Për të çuar më tej përpjekjet për cilësinë e AFP-së Europiane, Komisioni Europian ka dorëzuar kohët e fundit një draftprojekt për të filluar një proces konsultimi në kuadër të rekomandimit të Parlamentit Europian dhe Këshillit në ndërtimin e një Kornize Europiane të Referencave për Sigurimin e Cilësisë për Arsimin dhe Trajnimin Profesional (Komisioni Europian, 2007). Ky rekomandim bëhet për të inkurajuar vendet anëtare të përdorin kornizën e përbashkët, parimet e saj, kriteret e cilësisë dhe treguesit e referencave, si mjet për të përmirësuar më tej, për të reformuar dhe për të zhvilluar sisteme të AFP-së kombëtare. Plane të tjera hartohen për të motivuar vendet anëtare të marrin pjesë ne ENQA- VET për të nxitur rolin e këtij rrjeti në kontributin e zhvillimit të politikave të AFPsë nëpërmjet propozimeve dhe iniciativave konkrete, kryesisht në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm të parimeve të përbashkëta, udhëzimeve dhe mjeteve. 15

39 Për të zbatuar më tej Programin e Lisbonës, nisma të tjera janë ndërrmarrë nga Komisioni Europian dhe Këshilli i Bashkimit Europian për ndërtimin e një Kornize për Kualifikimet Europiane për Të Mësuarit gjatë gjithë jetës (Komisioni Europian 2006). Që të lidhë zhvillimet e ndryshme me njëra- tjetrën, ky rekomandim merr ne konsideratë parimet e përbashkëta për sigurimin e cilësisë në arsim dhe trajnim të përshtatura nga një konferencë për AFP-në dhe arsimin e lartë, duke synuar në lidhjen e zhvillimeve të cilësisë në të dyja fushat. Dy vite më parë kur u lançua, ENQA-VET ka fituar terren si në termat e zgjerimit të anëtarsisë, ashtu edhe në profilizimin e aktiviteteve të saj, me 23 vende të BE-së, përfaqësi nga partnerë dhe organizata si: partnerë socialë europianë, Komisioni Europian CEDEFOP dhe ETF, që marrin pjesë në rrjet. Duke u bazuar në fushat prioritare të akorduara bashkërisht për veprim të mëtejshëm, janë ngritur tri grupe tematike nga rrjeti për të përmbushur mandatin e saj. Njëri grup, merret me instrumente për të siguruar dhe zhvilluar cilësinë për trajnimet e AFP-së, grupi i dytë synon të operacionalizojë me setin ekzistues referencial të indikatorëve të cilësisë dhe grupi i tretë do të forcojë lidhjet me zhvillimet e tjera në nivel europian, veçantërisht në arsimin e lartë dhe në kuadër të Kornizës Europiane të Kualifikimeve dhe Sistemit Europian të Sistemit të Krediteve për Arsimin, dhe Trajnimin Profesional. Aktivitete të tjera të rrjetit janë përqëndruar në organizatën e mbështetur nga CEDEFOP për mësimin në grup dhe vizitat në vende të ndryshme,që synojnë në ngritjen e temave, si: roli i partnerëve social në përputhjen me kërkesën dhe ofertës në Francë; roli i vetëvlerësimit në AFP në Angli : roli i akreditimit në Itali; përdorimi i Kornizës së Përbashkët për Sigurimin e Cilësisë në nivelin e sistemit të AFP-së në Danimarkë: cilësia e trajnimit në ndërmarrje dhe lidhjet ndërmjet trajnimit në shkolla dhe në ndërmarrje në Norvegji: përdorimi i treguesve për të përmirësuar cilësinë e AFP-së në të dy sistemet dhe në nivelin e ofruesve në Finlandë; cilësia e trajnimit në ndërmarrje dhe cilësia e bashkëpunimit ndërmjet shkollave të AFP-së dhe ndërmarrjeve në Gjermani Arritjet europiane dhe qasjet kombëtare për sigurimin e cilësisë në ATP Në këtë pjesë, progresi që është realizuar me zbatimin e një qasjeje europiane për sigurimin e cilësisë do të përshkruhet bashkë me katër elementet e Kornizës të Përbashkët për Sigurimin e Cilësisë, të cilët janë përmëndur më lart,si: emri, modeli, metodologjia, monitorimi dhe matja. Ky material do t i referohet gjithashtu progresit përkatës, që realizohet në nivel shtetesh anëtare edhe pse thjesht duke e ilustruar, pasi kjo nuk do të shkojë në detaje në modelet kombëtare. Megjithatë do t i referohet disa elementeve tipike dhe proceseve në qasjet kombëtare drejt sigurimit të cilësisë Modeli i Kornizës së Përbashkët të Sigurimit të cilësisë Në nivel Europian, u zhvillua modeli i Kornizës të Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë dhe u morën parasysh përvojat përkatëse dhe praktikat në shtetet anëtare, si 16

40 edhe elementet kryesore nga modelet ekzistuese për sigurimin e cilësisë (si p.sh.; modelet e Organizatës Ndërkombëtare për Standardizimin (ISO) ose modeli i Fondacionit Europian për Manaxhimin e Cilësisë (EFQM). Zhvillimi i Kornizës së Përbashkët për Sigurimin e Cilësisë është bazuar në informacionin e ofruar nga përfaqësues kombëtarë rreth qasjeve të ndryshme të përdorura në nivel kombëtar, për të përmirësuar cilësinë e sistemeve të ATP-së dhe duke ndërtuar në këtë informacion, shembuj të praktikave të mira. Një analizë e tërthortë e këtij informacioni dhe debatit në vijim, në një nivel Europian, ka mundësuar elementet kryesore të përbashkëta që theksojnë sigurimin e cilësisë dhe përmirësimin në një nivel kombëtar, pavarësisht llojshmërisë së qasjeve. Si rezultat i këtij procesi, është zhvilluar një model, i cili siguron dhe përmirëson cilësinë, pavarësisht kontekstit, sistemit apo llojit të ofruesit. Që të shmangim modelet komplekse, modelet ekzistuese u reduktuan nga vetë emëruesi i tyre i përbashkët. Analiza rezultoi në një model që mund të përdorej si vegël strategjike jo vetëm në fushat e arsimit profesional, por edhe në fusha të tjera, ku përshtatja ndaj ndryshimit dhe përmirësimit janë sfida të përhershme. Për shkak të karakterit të përgjithshëm, ky model mund të përdoret si në nivel të sistemit të arsimit profesional, ashtu edhe të ofruesve të arsimit profesional dhe, jo thjesht si vegël mekanike, por si frymëzim për mbështetësit në të dy nivelet kundrejt ambicies së tyre drejt cilësisë. Si paraqitet ky model? Korniza e përbashkët europiane e cilësisë në AFPT: Fig.2 Kriteret e cilësisë sipas EQARF (European quality assurance reference framework), burimi EQAVET, reference-framework/framework-overview.aspx, EQARF quality criteria) 17

41 Modeli i i Kornizës së Përbashkët Europiane të Cilësisë në AFPT konsiston në këta hapa: Planifikimi. Implementimi. Vlerësimi. Procedura të ndryshuara. Aspektet metodologjike, që përdoren për hapa individualë janë cilësuar si elemente që i përfshijnë të gjitha. P.sh., transparenca e proceseve, rezultatet dhe përfshirja e mbështetësve në diskutim dhe proceset vendimarrëse, janë cilësuar si parimet e përgjithshme që merren në çdo hap. Cilësia është e lidhur gjithmonë me një politikë specifike, objektivat institucionalë apo individualë, që duhen arrirë. Prandaj, hapi i parë në modelplanifikim i referohet vendosjes së objektivave të qartë dhe të matshëm për politikat, procedurat dhe detyrat që duhet të përmbushen. Objektivat duhet të formulohen në terma të kuptueshëm dhe të kombinohen sa më mirë me përkufizimet e indikatorëve të matshëm, çka çon në plotësimin e objektivave të planifikuar, të cilët duhet kontrollohen në faza të mëvonshme. Implementimi lidhet me rregullat brenda të cilave do të arrihen qëllimet. Kjo mund të ndodhë në rrugë të ndryshme: përmes krijimit të udhëzimeve të përbashkëta kombëtare për ofruesit e arsimit profesional, vënies së disa rregullave, kritereve dhe standardeve, që korrespondojnë me objektivat dhe vënien e stimujve financiare. Vlerësimi i referohet grumbullimit dhe vlerësimit të të dhënave në procese, si dhe në nivelet e organizimit dhe nxënies. Është e rëndësishme që këto të dhëna të lidhen si me objektiva të paracaktuara, ashtu edhe me indikatorë për këto objektiva dhe të lejojnë gradën e arritjeve që të maten. Sa më shumë të merret në konsideratë kjo marrëdhënie, aq më shumë grumbullimi i të dhënave do të fokusohet në informacionin, që duhet për të vlerësuar cilësinë e trajnimit. Vlerësimi është aktiviteti që ndërmerret për të matur performancën dhe statusin. Nëse zhvillohet me periudha për të vlerësuar progresin e objektivave, atëherë bëhet vlerësimi, rezultatet janë vlerësuar, duke i lidhur ato me objektivat. Hapi i fundit në rrethin e cilësisë konsiston në krahasimin e rezultateve të objektivave origjinalë, duke analizuar fuqinë dhe dobësinë e sistemit, duke identifikuar mësimet që duhet të mësohen dhe të përftohenkonkluzionet për një rishikim të planifikimit dhe hapa të tjerë të sigurimit të cilësisë. Një sfidë madhore në këtë proces konsiston në vlerësimin e cilësisë për publikun dhe futjen e mbështetësit kryesor në një diskutim të hapur për faktorë, që çojnë në rezultate specifike dhe që shënjestrojnë identifikimin e potencialit për përmirësime të ardhshme. Zhvillimet në vendet evropiane Në kohët e sotme, shumë vende europiane kanë zhvilluar një kornizë kombëtare për sigurimin e cilësisë dhe modelin e Kornizës së Përbashkët Europiane të Cilësisë, e zhvilluar në nivel europian, e cila ka shërbyer shpesh si guidë kur zhvillohen qasje kombëtare të modernizimit të sistemit të arsimit dhe trajnimit profesional. Danimarka, Finlanda, Norvegjia, dhe Rumania i referohen Kornizës Europiane të Sigurimit të Cilësisë përmes sistemeve të veta të sigurimit të cilësisë. 18

42 Në vende të tjera, si: Austria, Korniza Europiane e Sigurimit të Cilësisë ka shtuar vlerë, duke kontribuar në kuptimin e cilësisë në nivel kombëtar. Në Finlandë, një sondazh i kryer së fundmi në implementimin e cilësisë përkundrejt vendit tregoi se 80% e siguruesve të Arsimit e Trajnimit Profesional ishin të vetëdijshëm për parimet e Kornizës Europiane të Sigurimit të Cilësisë. Por, edhe pse nuk janë kryer sigurime të cilësisë në vende të tjera, si p.sh.,: Mbretëria e Bashkuar ose Irlanda, modeli kombëtar është dakord në shumë aspekte me parimet më kryesore të Kornizës Europiane të Sigurimit të Cilësisë. Italia gjithashtu ka miratuar tabelën e cilësisë për trajnimin profesional fillestar, që merr në konsideratë parimet e Kornizës Europiane të Sigurimit të Cilësisë. Nga një perspektivë europiane i është dhënë shumë rëndësi pyetjeve si më poshtë: Në çfarë shkalle shtrihen prioritetet politike për arritjet e synimeve të Lisbonës në sistemet kombëtare të sigurimit të cilësisë? Çfarë roli i jepet përpjekjeve për të forcuar lidhjet mes sistemeve të arsimit profesional dhe tregut të punës, për të përmirësuar lidhjen mes ofertës dhe kërkesës, për të rritur punësimin e forcës punëtore dhe për të përmirësuar aksesin për trajnimin profesional, veçantërisht për grupet e prekshme? Metodologjia e Kornizës së Përbashkët Europiane të Sigurimit të Cilësisë Arritjet Europiane Metodologjia e Kornizës së Përbashkët Europiane të Sigurimit të Cilësisë përmban një dimension tërthor, që është i pranishëm në të gjitha elementet e modelit. Ajo përfshin vendime për mekanizmat e pjesëmarrjes së mbështetësve, indikatorë, metoda dhe instrumente për mbledhjen e të dhënave, po kështu edhe matje për planifikimin, implementimin dhe manaxhimin e ndryshimit. Në nivel europian, vetëvlerësimi shihet si instrumenti metodologjik më efikas për sigurimin e cilësisë në nivelin e siguruesve të arsimit profesional.vetëvlerësimi është i dobishëm në mbështetjen e proceseve nga poshtë - lart të cilat, përmirësojnë cilësinë e rregullave të trajnimit. Bazuar në eksperiencat me vetëvlerësimin, në shtetet anëtare është zhvilluar një udhëzues europian për vetëvlerësimin në disa gjuhë, përmes komunitetit virtual në sigurimin e cilësisë. Ashtu si Korniza e Përbashkët e Sigurimit të Cilësisë, edhe udhëzuesi i vetëvlerësimit trajton elementët kryesore të qasjes së vetëvlerësimit në vende të ndryshme, siç përshkruhen në standardet ISO ose në kriteret e manaxhimin të Cilësisë Totale (TQM). Sfondi është qartësisht i reflektuar në kriterin kryesor të vetëvlerësimit, të propozuar nga udhëzuesi: Lidershipi. Vizioni, synimet dhe vlerat. Manaxhimi i procesit. Strategjia dhe planifikimi. Performanca dhe rezultatet. Veprimet për përmirësim. Udhëzuesi i vetëvlerësimit Europian, fillimisht drejtuar ofruesve të arsimit profesional rreth Evropës, nuk është një instrument përshkrues. Ai synon të ndihmojë 19

43 ofruesit ta manaxhojnë më mirë cilësinë e siguruesve të trajnimit. udhëzuesi përmban kritere cilësie të detajuara dhe thënie shpjeguese të ilustruara me shëmbuj nga sisteme të ndryshme kombëtare të arsimit profesional dhe paraqet një përmbledhje të kornizave ekzistuese të vetëvlerësimit të përdorur më parë. Nga një perspektivë e përgjithshme europiane, një synim i dytë i këtij udhëzuesi është thjeshtimi i dialogut, për mënyrën sesi vetëvlerësimi është zhvilluar përmes sistemeve të ndryshme të arsimit profesional në Europë dhe të mbështesë zhvillimet konvergjente mes sistemeve kombëtare të sigurimit të cilësisë. Zhvillimet në vendet Europiane. Një numër vendesh kanë përdorur udhëzuesin e vetëvlerësimit Europian, për të stimuluar zhvillimet në sigurimin e cilësisë kombëtare. Bullgaria dhe Rumania e kanë përkthyer udhëzuesin në gjuhën e tyre. Sllovenia dhe Hungaria kanë hartuar referenca specifike për udhëzuesin. Italia e ka përshtatur udhëzuesin në kontekstin kombëtar dhe ka zhvilluar eksperimente me ofruesit e arsimit profesional në vitin Rumania gjithashtu, ka lançuar një nismë pilote me udhëzuesin e vetëvlerësimit europian, duke përfshirë një numër ofruesish të arsimit profesional nga pjesë të ndryshme të vendit. Mund të dallohen dy qasje kryesore të vetëvlerësimit. Në disa vende nuk ka detyrim për ofruesit e arsimit profesional që të përdorin vetëvlerësimin ose të implementojnë një sistem të brendshëm sigurimi cilësie, kështu që përdorimi i vetëvlerësimit është vullnetar dhe jo një kusht për miratimin nga ofruesit. Në Irlandë Danimarkë, Finlandë, Hollandë, Suedia dhe Mbretërinë e Bashkuar është e shkruar në ligj që ofruesit e arsimit profesional duhet të kenë një sistem të brendshëm sigurimi cilësie në vend. Kjo disa herë është kuptuar si vetëvlerësim. Në këto kontekste, siguruesit janë të lirë të zgjedhin ndarjen e tyre të sigurimit të cilësisë, dhe në këtë rast, vetëvlerësimi përfshin një varietet të gjerë të ndarjeve të sigurimit të cilësisë. Bazuar në përmasat dhe potencialin financiar, disa sigurues mund të favorizojnë një akreditim sipas standardeve ISO 9000, kurse sigurues të tjerë mund të zgjedhin të aplikojnë një sistem cilësie më pak rigoroz ose qasjen e tyre të vetëvlerësimit. Në një numër në rritje vendesh, organizma të pavarur, por të njohur zyrtarisht, po krijohen në nivel kombëtar,në mënyrë që të sigurojnë orientim dhe udhëheqje për ofruesit e arsimit profesional që ta përdorin vetëvlerësimin dhe të implementojnë një sistem të brendshëm cilësie. Një punë e madhe e këtyre organizmave është të sigurojnë udhëzues kombëtarë për ofruesit e arsimit profesional që të mbështesin implementimin e sistemit të cilësisë. Por, edhe pse këto udhëzues kombëtarë nuk përshkruajnë se si mund të ndërmarrësh sigurim cilësie, kornizat kombëtare ekzistuese përcaktojnë një numër fushash prioritare për sigurimin e cilësisë, që duhet të merren në konsideratë nga ofruesit e arsimit profesional. Eksperienca ka provuar se ndarja e udhëzuesve për të mbështetur implementimin e vetëvlerësimit është shumë e dëshirueshme në nivel kombëtar, përderisa kjo ndihmon në ngritjen e kapaciteteve në institucionet e trajnimit profesional vendor. Në çdo rast, vetëvlerësimi është ndërmarrë nën përgjegjësinë e ofruesve të arsimit profesional dhe kjo përfaqëson ndryshimin më të madh ndërmjet kësaj metode dhe aprovimit e qasjeve të inspektimit, ku është përfshirë një organizëm i jashtëm me fuqi vendimmarrëse. 20

44 Kur reflektojmë për eksperienca praktike me vetëvlerësimin, kjo metodologji ka provuar që është e dobishme dhe efektive për të krijuar dinamika të brendshme brenda organizatave të arsimit profesional, përsa i përket sigurimit të cilësisë. Vetëvlerësimi është i përshtatshëm për të gjithë tipat e organizatave të arsimit profesional. Krahasuar me akreditimin sipas standardeve ISO, ai është një vegël e pakushtueshme dhe mund të aplikohet nga ofrues të vegjël të arsimit profesional. Përfshirja e manaxhimit të nivelit të lartë dhe pjesëmarrja aktive e të gjithë anëtarëve të organizatës është një parakusht për sukses. Vetëvlerësimi zhvillon fuqinë e tij të plotë, kur bëhet pjesë integrale e standardeve të manaxhimit dhe strukturës organizative të ofruesve. Vetëvlerësimi në asnjë rrethanë nuk duhet të bëhet qëllim në vetvete. Ai bëhet shumë më i fuqishëm, kur rezultatet transformohen në një plan zhvillimi. Plani duhet të identifikojë fusha dhe probleme që kërkojnë ndryshim dhe zgjidhje të reja, gjithashtu edhe objektivat, procedurat, burimet dhe njerëzit e përgjegjshëm personalisht për procesin e ndryshimit. Lidhja ndërmjet këtyre dy elementeve mund të përkufizohet: Vetëvlerësimi ka qëllim matës, kur plani i veprimit ka qëllim përmirësimin e cilësisë. Transparenca e proceseve dhe rezultateve nuk është automatikisht e siguruar për klientët e jashtëm dhe konsumatorët; kjo është arsyeja pse vetëvlerësimi duhet të mbështetet nga një publikim aktiv dhe strategji komunikimi. Prandaj, në disa shtete europiane është kthyer në standard që ofruesit e arsimit profesional të publikojnë rezultatet e vetëvlerësimit në webin e organizatës së tyre. Megjithatë, një detyrim zyrtar për të bërë rezultatet e vetëvlerësimit të arritshëm për konsumatorët ekziston relativisht në pak çështje. Për ta përmbledhur,mund të themi që vetëvlerësimi nuk garanton cilësi. Megjithatë, kur ai formon një pjesë të rëndësishme të qasjes së cilësisë në nivelin e sistemit të arsimit profesional, mund të shndërrohet në një vegël të fuqishme për cilësinë, duke siguruar drejtimin për ofruesit e arsimit profesional të aplikojnë vetëvlerësimin në mënyrë koherente dhe të sigurojnë transparencë në rezultatet e tyre. Në përfundim,vetëvlerësimi duhet të balancohet nga një vlerësim nga jashtë. Prandaj,në shumë shtete vetvlerësimi është kombinuar me verifikime të jashtme dhe raportet e vetëvlerësimit nga ofruesit e arsimit profesional shpesh merren si bazë për aktivitete monitoruese të organizmave të jashtëm, si në rastin e Islandës, Danimarkës, Hollandës dhe Mbretërisë së Bashkuar Monitorimi i Kornizës së Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë Nën termin monitorim janë përfshirë në sërë masash, të hartuara për të siguruar nga pikëpamja e jashtme, që sistemet e sigurimit të cilësisë së ofruesve të arsimit profesional janë efektive në mbajtjen dhe përmirësimin e cilësisë së trajnimit të tyre. Në varësi të kontekstit. praktikat tradicionale dhe procedurat praktike të lidhura me implementimin e procedurave monitoruese, masat individuale në vendet anëtare kanë marrë aprovimin /licensën, inspektimin/vlerësimin ose akreditimin /etiketimin. Një trend që shfaqet në shumë vende europiane në ditët e sotme është që këto detyra të mos realizohen më nga ministritë përgjegjëse të arsimit profesional, por nga organizata të pavarura, që veprojnë në bashkëpunim me ministritë apo që kanë status gjysmë të varur. 21

45 Arritjet Europiane Deri tani, në nivel europian nuk ka udhëzime ose kritere për monitorimin. Sistemet monitoruese, mekanizmat dhe procedurat janë pjesë e rregullimeve kombëtare dhe kështu, ato do të jenë aq të ndryshëm, sa sistemet kombëtare dhe institucionet e arsimit profesional, edhe pse zhvillimet monitoruese kanë më shumë të përbashkëta sesa ato duken në pamje të parë. Zhvillimi në vendet Europiane Duke u shprehur në mënyrë strikte, ne duhet të diferencojmë ndryshimet ndërmjet monitorimit të brendshëm dhe atij të jashtëm. Ofruesit mund të detyrohen të kenë një sistem të brendshëm cilësie, që mat rregullisht efektivitetin e ofrimit të arsimit të tyre profesional. Në këtë kontekst, vetëvlerësimi nuk është thjesht një instrument metodologjik për sigurimin e cilësisë, por është gjithashtu edhe një instrument monitorimi. Me anë të monitorimit të jashtëm, cilësia e sistemeve të aplikuara me mënyrën e brendshme është egzaminuar nga një organizëm i jashtëm në intervale të rregullta dhe duke ndjekur procedurat e vendosura më parë. Megjithatë, monitorimi i brendshëm i referohet aktiviteteve të ndërrmarra nga vetë ofruesit e arsimit profesional, për të siguruar dhe zhvilluar cilësinë, ndërkohë që monitorimi i jashtëm mat efektivitetin e aktiviteteve të ofruesve. Aprovimi/Licensimi Shumica e shteteve kanë procedurat e tyre për aprovimin ose licensimin për ofruesit, të paktën kundrejt trajnimit profesional fillestar, si dhe kur është përfshirë fondi publik për trajnim. Procedurat janë bazuar në ligjet kombëtare dhe rregulloret, të cilat përkufizojnë standarde të caktuara kornizë, që duhet të plotësohen nga ofruesit. Miratimi dhe licensimi zakonisht kërkojnë një aplikim fillestar, i cili nëse është i suksesshëm, do të rezultojë në regjistrimin zyrtar të ofruesit të arsimit profesional, çka hap rrugën drejt financimit publik. Miratimi dhe licensimi janë normalisht të implementuara së bashku me masa të tjera për monitorim të jashtëm, të implementuar në fazë më të vonë, që çon në rinovimin e licencës së ofruesit, duke siguruar që verifikimet e rezultateve të jashtme do të jenë pozitive. Si rregull kryesor, miratimi garantohet, kur një minimum i caktuar kërkesash janë plotësuar. Këto kërkesa normalisht konsistojnë në standarde të caktuara inputi (kualifikimi i personelit, mundesia per mjete të mundshme standarde, etj). Standardet kombëtare mund të jenë hartuar nga ministria ose nga një organizatë e ndërmjetshme; në disa raste ata janë të përcaktuar në mënyrë anonime nga partnerët socialë ose në bashkëpunim ndërmjet partnerëve socialë dhe qeverisë kombëtare. Normalisht, këto standarde aplikohen në të gjitha programet, duke sjellë kualifikimet e njohura nga publiciteti. Si shtesë e aprovimit fillestar cilësor, është zakonisht një aprovim i rregullt e i rinovuar, në shumicën e rasteve, kur përfshihen paratë publike. Përpara se financimi publik të miratohet një krahasim shtesë, bëhet me nevojat ekzistuese, në tregun e punës, pra bëhet një llogari se kur dhe për çfarë kualifikimesh thelbësore ose programesh trajnimi,nevojiteshin atij realisht. Në këtë rast do të varet nga kërkesat thelbësore edhe sasia e fondit. Kështu, në Gjermani, p.sh., çdo vit numri i 22

46 pjesëmarrësve në financimin publik që vazhdon programet e trajnimit është caktuar nga agjencitë e punësimit sipas perspektivave të punësimit për profilet kualifikative thelbësore. Kjo siguron që paratë publike janë vendosur në përdorim efiçient dhe kërkesa e oferta janë bashkuar; kjo gjithashtu ndalon zhvillimin e aftësive, që nuk mund të përthithen nga tregu i punës. Për ta përmbledhur, miratimi ose licensimi është një përkufizim tradicional i përdorur thuajse kudo si një pikënisje aty ku fondi publik është përfshirë. Fokusi kryesor është në input dhe në kriterin e procesit. Miratimi i suksesshëm nuk është shenjë e efektivitetit të trajnimit, por ai shërben si një garanci,që kërkesat minimale janë përmbushur, duke përfaqësuar një diferencë kryesore nga masat e tjera për monitorimin nga trupa të jashtëm. Prirja në Europë është drejt përfshirjes më të madhe të ofruesve rajonalë, relativisht në më pak standarde në input dhe kurrikula dhe në më shumë korniza kombëtare fleksible, që ofrojnë opsione për ofruesit e arsimit profesional të përshtasin programe trajnimi për nevojat dhe kërkesat lokale. Inspektimi/Vlerësimi Në disa shtete, pasi është siguruar miratimi fillestar, aktivitetet e inspektimit ose të vlerësimit zbatohen si masa monitoruese të jashtme për të plotësuar vetëvlerësimin në sistemin e arsimit profesional publik. Kjo zakonisht zë vend në një cikël të vazhdueshëm me një zgjatje kohore prej mesatarisht pesë vjetësh. Në Holandë dhe në Mbretërinë e Bashkuar,inspektimi është i detyruar; ai bazohet në korniza kombëtare inspektimi me kritere të shtrira dhe në tregues që u janë dhënë me udhëzime ofruesve të arsimit profesional se si të përmbledhin raportet e vetëvlerësimit. Korniza e inspektimit dhe raportet e vetëvlerësimit kanë strukturë të njëjtë me raportet e ofruesve të përdorura si pika fillimi për procedurën e verifikimit të jashtëm. Në rast mospërputhjeje me standardet e cilësisë, inspektimet që rezultojnë me heqjen e licencës, janë të rralla. Ky zhvillim është në përputhje me rolin ndryshues të inspektimit dhe vlerësimit, i cili nën kushtet proceduriale është gjithmonë e më pak për kontrollin, por zbatohet më shumë si pjesë e dialogut me ofruesit e arsimit profesional dhe ka për qëllim të mbështesë përpjekjet për të përmirësuar cilësinë. Në Irlandë, arsimi i mëtejshëm dhe Këshilli Përgjegjës për Trajnimin (FETAC) jep fidbek kohë mbas kohe për raportin e vetëvlerësimit dhe programin e përmirësimit të çdo ofruesi. Për ofruesit mundësohen edhe raporte për vlerësimin e jashtëm. Prandaj, shumica e ofruesve e vlerësojnë procesin e inspektimit, sepse i ndihmon të përmirësojnë vazhdimisht cilësinë e punës së tyre. Planet e zhvillimit janë diskutuar shpesh nga inspektorët dhe ofruesit. Inspektorët mendojnë se ofruesit që kanë performancë të mirë tentojnë të ndërrmarrin vetëvlerësimin, ndërkohë që ofruesit e dobët shpesh nuk e zotërojnë aftësinë e vlerësimit të performancës së tyre. Politikat në lidhje me transparencën dhe publikimin e rezultateve të inspektimin variojnë. Në Irlandë, FETAC publikoi një raport mbi rezultatet që dolën nga vlerësimi i programeve dhe e publikoi këtë raport. Në Mbretërinë e Bashkuar, raportet e inspektimit janë publikuar në webin e Inspektoriatit e mësimit të të rriturve, ndërkohë që në shtetet e tjera është ofruesi i arsimit profesional ai që mund të vendosë që rezultatet e vlerësimit të sistemit të sigurimit të cilësisë të publikohen ose jo. 23

47 Akreditimi/Etiketimi Në shkollimin e lartë, akreditimi është një qasje e pranuar gjerësisht në monitorimin e jashtëm, i cili është implementuar në vitet e fundit si pjesë e procesit të Bolonjës. Akreditimi, në sektorin e arsimit profesional, ende nuk është shumë i përhapur deri tani. Ai përdoret në disa vende anëtare, për të siguruar dhe harmonizuar standarded drejt një larmishmërie të gjerë të ofruesve të arsimit profesional. Në këtë rast, akreditimi është përdorur si zëvendësues për inspektimin. Në vende të tjera anëtare, si p.sh., Itali, akreditimi është përdorur në vend të aprovimit dhe akreditimi i suksesshëm është një parakusht për ofruesit e arsimit profesional, që të jenë të aftë të marrin pjesë në procesin e tenderimit publik, nga e cila është i lidhur fondi publik për programe trajnimi. Ashtu si inspektimi, akreditimi është zbatuar si një cikël i vazhdueshëm me një shpërndarje kohore prej mesatarisht pesë vitesh. Është një procedurë e përhapur dhe i referohet organizatës si një e tërë dhe jo vetëm programeve të arsimit profesional të saj. Në disa raste, është kjo karakteristikë që bën diferencën mes akreditimit dhe inspektimit ose vlerësimit, por përveç këtij aspekti, shkëmbime të zakonshme tentojnë të mbizotërojnë. Akreditimi, zakonisht rezulton si një vulë sigurie ose etiketë sigurie, e cila mund të përdoret në procesin e komunikimit me konsumatorët, prandaj mbështet orientimin dhe transparencën për konsumatorët e arsimit profesional. Proceset e etiketimit zënë vend në nivelin sektorial (në rrathë cilësorë të ofruesve të arsimit profesional aktivë në të njëjtën degë) ose në pjesë të caktuara të arsimit profesional p.sh., midis institucioneve të arsimit profesional publik në Francë, që marrin një vulë kombëtare cilësie pasi e kanë kaluar me sukses procedurën e akreditimit. Një zhvillim interesant dhe sfidues po zë vend në sektorin e trajnimit, ku akreditimi dhe etiketimi janë organizuar nga vetë institucionet e arsimit profesional. Në disa sektorë dhe degë, ofruesit e arsimit profesional kanë bashkëpunuar për të ndërtuar organizatat e tyre çadër, të cilat më vonë funksionojnë si organizma akreditimimi për ofruesit aktivë në sektorët dhe degët e nevojshme. Disa nga këto rrjete të ofruesve të arsimit profesional janë aktivë dhe në nivel Europian. Ato kanë zhvilluar sistemet e tyre të akreditimit dhe procedurat e akreditimit dhe po krijojnë etiketat e tyre të cilësisë pa përfshirjen e organizmave publikë. Aq sa janë të mirëpritura përpjekjet vetëiniciuese nga ofruesit e arsimit profesional në kushtet e arritjes së cilësisë dhe shikueshmërisë për konsumatorët e tyre, aq problematik mund të jetë rezultati i etiketave të cilësisë dhe mund të bëhet pengesë në kushtet e udhëzimit të konsumatorëve të arsimit profesional Matja e Kornizës së Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë E vendosur në një vëmëndje të madhe për orientimin drejt produkteve, mund të mos vijë si surprizë që ka një trend në Europë drejt matjes së arritjeve të objektivave të ofruesve të arsimit profesional dhe sistemeve. Matja e cilësisë dhe elementeve të saj është një sfidë e madhe në të gjithë sistemet e arsimit profesional. Përmirësimi i cilësisë paramendohet të orientohet më shumë për kriteret e objektivave sesa për opinionet subjektive. Për të qënë të aftë të masim progresin cilësor, nevojiten kritere ose tregues të përshtatshëm. Para së gjithash, treguesit funksionojnë si pika që tërheqin vëmendjen në aspektet e procesit të trajnimit, që konsiderohen të rëndësishme. Gjithashtu, treguesit janë një mjet për të lidhur objektivat e pranuar për 24

48 politikat e arsimit profesional dhe për të aplikuar modelin e Kornizës së Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë. Të përkufizosh cilësinë do të thotë të masësh dhe të vlerësosh një veprimtari para dhe pasi është zbatuar, për të cilën nevojitet një numër treguesish. Kryesisht, një tregues është një karakteristikë ose atribut që matet për të vlerësuar rezultatin e një veprimi të caktuar. Një tregues mund të masë një objektiv të paravendosur, një burim të lëvizshëm, një efekt të marrë ose një variabël cilësie ose konteksti.treguesit duhet të bëjnë si më poshtë: Të përshkruajnë bazën për nismat për të përmirësuar cilësinë e arsimit profesional para se ato të fillojnë. Të njehsojnë (sa më shumë të jetë e mundur) objektivat cilësorë që janë vendosur. Të sigurojnë informacion të vazhdueshëm në kontekstin ku këto objektiva janë takuar. Të sigurojnë një ide rreth faktorëve që mund të kenë kontribuar në arritjen e rezultateve të caktuara. Treguesit, japin informacion, që jo vetëm ndihmon aktorët kryesor të arsimit profesional se deri ku jane arritur objektivat e tyre, por gjithashtu ndihmon në shkëmbimin e rezultateve, diskutimin e faktorëve influencues, si dhe në marrjen e vendimeve në vazhdim. Arritjet europiane Treguesit nuk mund të rrinë të izoluar; ato duhet të lidhen me objektiva të caktuar, si dhe me njëri tjetrin. Për të realizuar ndryshimet e cilësisë në një sistem të arsimit profesional, duhet të krijohet një zinxhir koherent treguesish që reflektojnë objektivat, inputet, proceset dhe rezultatet e një veprimi, pra të mbulojnë tërë ciklin e një ndërhyrjeje. Duke ndjekur procesin e bashkëpunimit për sigurimin e cilësisë, që është bërë në nivel evropian si rezultat i procesit të Kopenhagenit, një set koherent treguesish është përshtatur dhe strukturuar dhe lejon të mbulojë tërë ciklin e veprimeve të arsimit dhe formimit profesional. Janë analizuar mbi 200 tregues nga vende të ndryshme, qe janë përdorur për të matur sigurimin e cilësisë në arsimin profesional. Në shumë vende europiane funksionon një politikë e përgjithshme për matjen e cilësisë në arsimin profesional. në: Konkluzionet dhe sfida e ardhshme Qasja Europiane drejt sigurimit të cilësisë në arsimin profesional përqëndrohet Udhëheqjen politike dhe drejtimin në terma të përcaktuar, objektiva, mandate dhe pikësynime që do të arrihen. Një rrjet institucional për veprim të quajtur ENQA-VET, e pajisur me resurset e nevojshme,për të ndërrmarrë veprimtari dhe për të zhvilluar parime të përbashkëta, udhëzues dhe pajisje për përmirësimin e cilësisë në arsimin profesional. Një kornizë të përbashkët për sigurimin e cilësisë që paraqet një instrument, i cili promovon kuptimin e përbashkët dhe një kulturë të të mësuarit reciprok në Europë. 25

49 Një komunitet virtual, si një platformë bashkohore për komunikim, që përfshin një numër të madh të ofruesve në zhvillime të reja, e cila synon shpërhapjen e informacionit dhe diskutime në të gjithë botën. Korniza e Përbashkët e Sigurimit të Cilësisë është një instrument për sigurimin e cilësisë, e zhvilluar në nivelin europian. Është një emërues i përbashkët për qasje të ndryshme të cilësisë, të cilat përdoren nga anëtarët bazë. Për një numër shtetesh Europiane që kanë zhvilluar një kornizë kombëtare për sigurimin e cilësisë, Korniza e Përbashkët e Sigurimit të Cilësisë ka shërbyer si instrument drejtues dhe model për sigurimin e cilësisë në të gjithë sistemet e arsimit profesional në Europë dhe si kornizë reference për kuptimin e qasjeve të ndryshme të cilësisë në arsimin profesional. Krahasuar me një model pëfundimtar të zhvilluar TQM, Korniza e Përbashkët e Sigurimit të Cilësisë është më e lehtë dhe më e përshtatshme për të motivuar njerëzit dhe organizatat për përmirësimin e shërbimeve të tyre. Paramendohet se çdo ofrues i arsimit profesional, që ka ndërmënd të ecë përpara, do të zgjedhë një nga modelet më të përparuara për sigurimin e cilësisë, si edhe ISO 9000f ose EFQM. Korniza e Përbashkët e Sigurimit të Cilësisë ka përparësinë për të qenë e përputhshme me këto modele dhe mund të konsiderohet një hap përpara për hyrjen e cilklit të cilësisë. Kjo kornizë përbën një plan të përgjithshëm për sigurinë dhe përmirësimin e cilësisë. Është një përfaqësim i aspekteve bazë që duhen prezantuar në mënyrë që një proces cilësor të prodhojë rezultate të kënaqshme. Duke përdorur Kornizën e Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë sigurohen praktikuesit dhe politikëbërësit e arsimit profesional me një kornizë për fillimin e një procesi për përmirësim të vazhdueshëm. Duke iu referuar këtyre eksperincave, Korniza e Përbashkët e Sigurimit të Cilësisë ka demonstruar realizimin dhe rolin e saj suportues për një kuptim të përbashkët. Kur aplikohet bashkë me mjetet, Korniza e Përbashkët e Sigurimit të Cilësisë tregon gjithashtu se funksionon si një instrument për zhvillimin e aksioneve të përbashkëta, për të përmirësuar përmbajtjen ndërmjet qasjeve të ndryshme të cilësisë së arsimit profesional në Europë. Megjithatë, në lidhje me sistemin e arsimit profesional dhe trajnimin, ekziston nevoja për përmirësim e modeleve, mekanizmave dhe udhëzuesve për sigurimin e cilësisë. Për të përdorur potencialin e plotë të Kornizës së Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë do të realizohen përshtatje dhe përmirësime të ardhshme për sigurimin e cilësisë në Europë e më tej. Për të përmbushur detyrën e saj, monitorimi i vazhdueshëm dhe ndërrmarrja e aksioneve është esenciale si dhe vlerësimi i proceseve të cilat kanë ndodhur dhe rezultateve që janë arritur. Nuk lihet pa përmendur se rishikimet periodike duhet të përfshijnë Kornizën e Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë dhe elementët e saj. Përveç kësaj, ekziston sfida për riforcimin e Kornizës së Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë duke e kombinuar atë me elemente shtesë, si: instrumente dhe udhëzues. Objektivi kryesor i bashkëpunimit evropian në vitet e ardhshme është të plotësojë Kornizën e Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë, me mjete që konsistojnë në elemente shtesë për të suportuar implementimin praktik Për të arritur këtë synim dhe për të konvertuar arsimin profesional europian në një referencë botërore, është vendimtare të kombinohen Korniza e Përbashkët e Sigurimit të Cilësisë me mjete shtesë disa nga të cilat janë të përshkruara më poshtë. 26

50 Udhëzues për thurjen e planeve të zhvillimit Si një rezultat i bashkëpunimit Europian është mëse e qartë se monitorimi dhe vlerësimi janë elemente më të zhvilluara për sigurimin e cilësisë, ndërsa manaxhimi i ndryshimit dhe përmirësimit është i dobët. Në këtë situatë një nga sfidat më të mëdha është mbledhja e shembujve të praktikës për të thurur plane për përdoruesit e arsimit profesional që operojnë në kontekste të ndryshme ndërkombëtare. Duke u bazuar në ato shembuj udhëzimet për manaxhimin e ndryshimit dhe për përmirësimin e cilësisë duhen hartuar si një përbërës i mjeteve komplementuese të Kornizë së Përbashkët të Sigurimit të Cilësisë. Përfshirja e mbështetësve të jashtëm Gjithëpërfshirja e madhe e mbështetësve në të gjitha fazat e zhvillimit të cilësisë mund të shihet si një sfidë tjetër, e cila haset në të gjitha shtetet europiane. Ekzistojnë diferenca të mëdha opinionesh ndërmjet shteteve anëtare, përsa i përket pyetjes se cili grup social, përveç ofruesve, mund të konsiderohet si mbështetës. Cilat janë karakteristikat që identifikojnë bashkëpunimin e suksesshëm ndërmjet ofruesve të arsimit profesional dhe palëve të interesuara? Një shkëmbim ndërkombëtar eksperiencash mund të kontribuojë në trajtimin e sfidave të tilla. Transparenca e cilësisë për klientët e arsimit profesional Kemi parë se publikimi i rezultateve të procesit të sigurimit të cilësisë është trajtuar në mënyra të ndryshme në vende të ndryshme të Europës. Në disa raste, agjencitë e monitorimit të jashtëm publikojnë vlerësimet e tyre të programeve të arsimit profesional dhe ofruesve të tij. Në vende të tjera, ofruesit e arsimit profesional mund t i vendosin vetë rezultatet ku do t i publikojnë dhe kur ta publikojnë. Ekzistojnë disa standarde detyruese të cilat sigurojnë transparencën për klientët e arsimit profesional përsa i përket cilësisë së këtyre ofruesve. Informacioni i përgjithshëm për cilësinë e ofruesve të arsimit profesional duhet komunikuar gjerësisht dhe duhet të jetë i arritshëm për të gjithë palët e interesuara të arsimit profesional. Prandaj, implementimi i sigurimit të cilësisë duhet të pajiset me një publikim aktiv dhe strategji komunikimi për t u marrë me proceset dhe rezultatet. Për të ardhmen kjo është një zonë punimi për ENQA- VET-in domethënë, përpunimi i një politike për sigurimin e cilësisë në arsimin profesional me udhëzues që orjentojnë sesi të sigurosh transparencën për klientët. 1.3 Cilësia në arsimin profesional në Shqipëri: konteksti shqiptar (përvojat, karakteristikat). Shqipëria synon të integrohet së shpejti në Bashkimin Europian dhe në tregjet botërore. Që të arrihet kjo është thelbësore të vazhdojë shumëllojshmërinë e ekonomisë së saj dhe të zhvillojë burimet e saj njerëzore duke përmirësuar njohuritë, aftësitë dhe sjelljet e forcës së saj punëtore, e cila duhet të edukohet dhe trajnohet për punë në një mjedis konkurrues biznesi dhe në një shoqëri bashkohore të ditur. 1 1 MASH dhe BB Albania: secondary and tertiary education, polcybrief no.1, labor market and education

51 Njohuritë dhe aftësitë në sistemin e arsimit profesional janë të ngushta në fokus dhe institucionet e shkollat janë të pandryshueshme. Pavarësisht burimeve publike, të dhënat për arsimin janë sinjifikative (3,5% 2 e GDP). Shqipëria po përballet me një numër sfidash, si pasojë e dobësisë në arsim dhe sistemit të aftësive që pengojnë realizimin e kapitalit njerëzor. Pjesëmarrja në arsim është e dobët. Mesatarisht, nxënësit shqiptar frekuentojnë 8,6 vite shkollim, e cila është shumë e ulët krahasuar me standardet europiane. Reformat për ta bërë sistemin e arsimit profesional që t i përgjigjet ndryshimeve të tregut të punës janë implementuar shumë ngadalë. Rezultati është që ndërmarrjet përballen me mungesë aftësish që kufizojnë rritjen e tyre Kërkim dhe politika reformuese në arsimin dhe trajnimin profesional në vendet në zhvillim. Vendet në zhvillim si Shqipëria, përballen me sfida të mëdha; mungesa e kërkimit profesional dhe zhvillimi i kapaciteteve përbën një pengesë për krijimin e një baze, e cila u lejon vendeve të zhvillojnë politikat e tyre reformuese. Nuk ka një traditë në kërkim për arsimin profesional, p.sh.; fusha të kufizuara të hetimit, cilësi jo e përshtatshme, qasje, metodologji e varfër dhe organizim ineficent në fushën e kërkimit. Tranformimet thelbësore të strukturës ekonomike dhe sociale kanë ndryshuar tërësisht funksionet e sistemit të arsimit dhe trajnimit profesional. Një logjikë e re po implementohet. Me mbylljen e ekonomisë, fabrikave, ndërrmarjeve, shkollat po sforcohen të kujdesen tërësisht me ciklin e arsimit profesional. Si rezultat, arsimi është bërë më teorik dhe çmimi po rritet. Në ekonominë e tregut, një sinjal i ri midis nevojave të tregut të punës dhe nevojave (ndihmave të arsimit profesional) duhet të vendoset dhe të mendohet nëpërmjet patneritetit social. Deri në fund të viteve 80 kërkimi në arsimin profesional realizohej në institucionet e kërkimit të arsimit e trajnimit profesional, që fokusohej eksluzivisht në çështjet e brendshme të arsimit profesional, si kurrikula, tekste, materiale mësimore dhe trajnimi në punë i specialistëve të arsimit profesional. Këto institute ishin pjesë e sistemit të centalizuar nga lart-poshtë. Disa sektorë industrialë kishin institutet e tyre të kërkimit dhe puna e tyre kishte natyrë teknike. Kërkimi realizohej në institute që i përkisnin Akademisë së Shkencave, ministrisë apo degëve të saj dhe kërkimi i orientuar i politikave rekomandohej nga institute të lidhura me Partinë. Ato konsideroheshin pjesë e madhe e sistemit të arsimit socialist, ku arsimi profesional, për arsye ideologjike e ekonomike, zinte një pozitë favorizuese në krahasim më arsimin e përgjithshëm. Kjo shpjegon arsyen përse mbas tranzicionit institucionet e arsimin profesional e gjetën shumë të vështirë përshtatjen me ndryshimet sistematike në ndërmarrëdhënien ndërmjet arsimin profesional, tregut të punës dhe sistemit të punësimit. Institutet e kërkimit janë ende të fokusuara në përgatitjen e punëtorve të kualifikuar dhe në termat e qasjeve input-bazë (që përmban kurrikula, plane mësimore, kualifikime). Më pak rëndësi u jepet çështjeve, si: cilësia e procesit të mësimdhënies dhe integrimit të të mësuarit praktik teorik. Vetëm kohët e fundit, një qasje e bazuar në rezultatet e të mësuarit po rilind, por kjo më tepër në funksion të ripërkufizimit të 2 Banka Boterore, Shqipëria axhenda Komisioni Europian, progres raportet Albania

52 standardeve të arsimit. Trysnia ndërkombëtare për t u fokusuar në rezultate, rëndësinë e efikasitetin e ka vendosur në arsimin profesional dhe kërkimin drejt tregut të punës larg nevojave të të mësuarit, aspiratave dhe pritshmërive të nxënësve. Rezultati i përgjithshëm i këtyre zhvillimeve tregon që sistemi i arsimit profesional nuk është më në gjendje të përballet pa ndihmën e jashtme me sfida e reforma sistematike. Kërkimi në arsimin profesional dhe koncepti për kërkimin nuk është zhvilluar ende jashtë traditës së brëndshme. Institucionet e arsimin profesional kanë hasur probleme serioze për të dalë nga kutitë pasi ndryshoi sistemi. Ka mungesë dramatike të burimeve financiare dhe koncepteve për të rindërtuar sistemin e arsimit profesional. Komuniteti donator ndikon shumë në zhvillimin e njohurive. Çështja kryesore është mungesa e fondeve për pajisje shkolle, rinovim premisash, rroga të mira ose shkurt të rindërtojë një institucion që shkonte shumë më mirë përpara. Procese reformimi po zhvillohen në të gjitha vendet në tranzicion. Politikat e reja të arsimit profesional tentojnë ta drejtojnë arsimin profesional më tepër bazuar te aftësitë, sesa njohuritë bazë dhe fokusohet më shumë te rezultatet e të mësuarit, sesa në inpute, si: kurrikula, programe dhe roli i mësuesit. Përparësi u jepet më tepër kualifikimeve, sesa proceseve të të mësuarit. Po përpiqemi të ristabilizojmë ekuilibrin ndërmjet politikave bazë të rezultateve të të mësuarit dhe politikave që fokusohen në sigurimin e cilësisë së inputeve dhe proceseve Konteksti Qeveria Shqiptare, e cila mori detyrën në Shtator të vitit 2013, ka vendosur si një nga prioritetet e saj modernizimin e sistemit të arsimit dhe formimit profesional (AFP) dhe formimin e punëkërkuesve, me qëllim punësimin e njerëzve. Formimi do të ofrohet nga shkollat publike ose private, Qendrat e Formimit, Qendrat Shumëfunksionale, universitetet, kompanitë ose ofrues të tjerë. Ajo ka vendosur të transferojë të gjitha përgjegjësitë për AFP-në nën MMSR. Për të formësuar dhe strukturuar integrimin e Shkollave të Mesme Profesionale (SHMP) dhe Qendrave të Formimit Profesional (QFP) publike nën udhëheqjen e re politike, është e nevojshme të përvijohet një kornizë konceptuale strategjike, që merr në konsideratë përbërësit kyç të ndërlidhur dhe fushat e lidhura me politikën e AFPsë; Lidhja me Tregun e Punës, Aksesi dhe Pjesëmarrja, Cilësia, Financimi dhe Qeverisja. Korniza konceptuale e vendosur në figurën e mëposhtme ndërtohet mbi supozimin që politikëbërësit e qeverisë dhe palët e interesuara duhet të kombinojnë në mënyrë optimale përparësitë e AFP-së të lidhura me tre përbërësit e parë (lidhja, aksesi dhe pjesëmarrja, si dhe cilësia), duke vënë burimet financiare në dispozicion, brenda një konteksti të dhënë të vendosjeve institucionale dhe qeverisjes. 29

53 Aksesi dhe pjesëmarrja në AFP Cilësia e AFP-së Prioritetet e politikave që lidhen me cilësinë Prioritetiet e politikave që lidhen me përshtatmërinë Përshtatshmëria e AFP-së me tregun e punës Financimi i AFP-së Qeverisje që mbështet përcaktimin e prioriteteve të politikave të AFP-së Prioritetet e politikave që lidhen më aksesin dhe pjesëmarrjen Figura 3: Prioritetet e politikës së AFP-së Burimi: ETF, ILO dhe UNESCO (2012:6) Kuadri institucional dhe ligjor i arsimit dhe formimit profesional në Shqipëri. Struktura administrative Arsimi profesional është pjesë përbërëse e sistemit arsimor në Shqipëri. Gjatë këtyre dy dekadave të tranzicionit, ai i është nënshtruar zhvillimeve domethënëse strategjike, institucionale dhe ligjore. Zhvillimi i arsimit profesional është pjesë e Strategjisë Kombetare për Punësim dhe Aftësi ( ), e cila përcakton objektivat, përparësitë e arsimit profesional dhe bazat e zhvillimit të tij. Qëllimi kryesor i strategjisë është që të tërheqë në arsimin profesional 40 % të numrit të përgjithshëm të nxënësve në arsimin e mesëm. Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë është organi qeveritar përgjegjës për përgatitjen dhe implementimin e politikave të arsimit profesional dhe manaxhimin e burimeve të sistemit publik. MMSR është përgjegjëse për shkollat kombëtare profesionale të mesme dhe për licensimin e e ofruesve privatë të arsimit profesional. Sektori i arsimit profesional në MMSR është përgjegjës për arsimin profesional në ministri. Nën varësinë e MMSR është Agjencia Kombëtare e Arsimit të Formimit Profesional dhe Kualifikimeve (AKAFPK), që përgatit programe për arsimin dhe formimin profesional, listën kombëtare të profesioneve, kornizën shqiptare të kualifikimeve dhe të skeletkurrikulave, akreditimin e ofruesve të arsimit profesional,vendosjen e standardeve për trajnimin fillestar dhe të vazhdueshëm të mësuesve etj. Agjencia Kombëtare e Arsimit dhe Formimit Profesional dhe Kualifikimeve është institucioni kryesor përgjegjës për arsimin profesional, e themeluar në vitin Misioni i saj është vendosja e një sistemi unik kombëtar dhe ndërkombëtarë i arsimit profesional të njohur. MMSR është përgjegjëse për sistemin e trajnimit profesional nëpërmjet shërbimit kombëtar të punësimit, i cili përfshin një departament 30

54 specifik të trajnimit profesional të përbërë nga dy sektorë: sektori i trajnimit profesional dhe sektori i kurrikulave. Kuadri ligjor Ligji për arsimin parauniversitar në Shqipëri ( 1995) dhe ligji për arsimin dhe formimin profesional në Shqipëri (2002) janë dy ligjet kryesore në të cilin mbështetet arsimi dhe formimi profesional. Në qershor të vitit 2011 një ligj i ri për arsimin dhe formimin profesional është përshtatur dhe dikton ndryshime të rëndësishme shtesa të ligjit aktual. Kështu, ligji i ri, përdor përkufizime për një numër konceptesh, si: të mësuarin formal, informal dhe jo formalë, të mësuarin gjatë gjithë jetës, institucionet e arsimit dhe formimit profesional, qendrat e trajnimit profesional dhe qendrat multifunksionale, rolin e partnerëve socialë dhe partnerëve të tjerë në implementimin e kornizës së kualifikimeve, formën duale të arsimit dhe formimit profesional, akreditimin, lincesimin, edukimin pas shkollës së mesme etj. Përfshirja në ligj e këtyre koncepteve të reja hap fushën ligjore për përparimin e arsimit dhe formimit profesional, e cila e sjell arsimin profesional shqiptar më afër me standardet europiane dhe zhvillimet arsimore europiane. Autonomia institucionale dhe financiare e shkollave të arsimit dhe formimit profesional është konsideruar prej vitesh një element i domosdoshëm për përmirësimin e sistemit të arsimit profesional. Ligji i ri i arsimit dhe formimit profesional hap rrugën ligjore për më shumë autonomi financiare në shkolla, duke i lejuar ato të kryejnë aktivitete ekonomike për përfitime financiare lidhur me implementimin e programeve të praktikave arsimore Arsimi dhe formimi profesional në Shqipëri Arsimi dhe Formimi Profesional (AFP) në Shqipëri është përfshirë në një proces reformimi të gjerë dhe të thellë. Në dy dekadat e fundit kanë ndodhur ndryshime thelbësore sociale dhe ekonomike. Për t u përmendur janë hapja ekonomike dhe shoqërore, afrimi i vazhdueshëm me Bashkimin Europian (BE), lëvizjet demografike nga zonat rurale drejt atyre urbane, emigracioni drejt vendeve të zhvilluara, kalimi nga ekonomia e centralizuar drejt ekonomisë së tregut, privatizimi i sektorëve të ekonomisë, rikthimi i pronës private, zgjerimi i sektorit të shërbimeve etj. Tashmë, Shqipëria është anëtare e NATO-s dhe në prag të marrjes së statusit të vendit kandidat për në BE. Këto zhvillime kanë patur dhe vazhdojnë të kenë një ndikim të fuqishëm edhe në sistemin e arsimit shqiptar, veçanërisht në AFP. Ky sektor i rëndësishëm i zhvillimit të burimeve njerëzore i është nënshtruar ndryshimeve të vazhdueshme për t iu përshtatur transformimeve socialekonomike, sidomos atyre që lidhen me tregun e punës dhe me punësimin. Gjatë 10 viteve të fundit, sistemi i AFP është konsideruar si një përparësi e qeverisë shqiptare, duke synuar rritjen e pjesëmarrjes dhe përmirësimin e tij cilësor. Kjo pasqyrohet qartë edhe në objektivat e Strategjisë së Zhvillimit të Arsimit për periudhën , si dhe në draft-strategjinë e Arsimit dhe Formimit Profesional. Bazuar në këto dokumente, objektivat strategjike të AFP renditen si më poshtë: - Rritja e fleksibilitetit të ofertës, mundësive të pranimit, përparimit dhe mobilitetit vertikal e horizontal në AFP. 31

55 - Modernizimi i modelit kurrikular për ta afruar me kërkesat e botës së punës dhe për të rritur shkallën e fleksibilitetit. - Zhvillimi i mekanizmave institucionalë për kryerjen e funksioneve të reja dhe mbështetjen e funksioneve aktuale në AFP. - Zhvillimi i kompetencave mësimdhënëse dhe manaxhuese të personelit të AFP. - Plotësimi i kuadrit ligjor-normativ të AFP në mbështetje të të gjitha ndryshimeve reformuese në këtë sektor. - Zhvillimi sasior dhe cilësor i objekteve, mjediseve dhe mjeteve mësimore në mbështetje të rritjes së parashikuar cilësore dhe sasiore të ofertës së AFP. Në këtë kontekst, janë ndërmarrë disa hapa të rëndësishëm për reformimin e AFP, sidomos në lidhje me aspektet sistemike të tij. Ligji i AFP (2002) vendosi bazat e ndryshimeve të mëtejshme në këtë sektor. U krijua Këshilli Kombëtar i AFP, si një mekanizëm këshillimor me përfaqësim tripalësh (qeveri, punëdhënës, punëmarrës). Kohëzgjatja e Arsimit të detyruar u rrit nga 8, në 9 vite shkollimi, ndërsa kohëzgjatja maksimale e Arsimit Profesional u pakësua nga 5, në 4 vite shkollimi. Eshtë rishikuar struktura e Arsimit Profesional (shih fig. 5) e cila është në përputhje me Kornizën Europiane të Kualifikimeve (KEK); Ajo paraqitet më fleksibël dhe ofrohet në disa nivele: - Arsimi Profesional bazë, në Nivelin I (hyrje në punësim), i orientuar sipas drejtimeve të gjera profesionale, me kohëzgjatje 2 vite pas përfundimit të arsimit të detyruar. Ofron çertifikatë të përgatitjes bazë profesionale (punonjës gjysëm i kualifikuar/ndihmës) dhe lejon kalimin në Nivelin II të AP ose në tregun e punës. - Arsimi Profesional në Nivelin II, i orientuar sipas disa profileve profesionale për çdo drejtim profesional, me kohëzgjatje 1 vit pas përfundimit të arsimit profesional bazë. Ofron çertifikatë të përgatitjes profesionale të punojësit të kualifikuar. Lejon kalimin në Nivelin III të AP ose në tregun e punës. - Arsimim teknik/manaxherial në Nivelin III, i orientuar sipas drejtimeve/profileve profesionale. Ka kohëzgjatje 1 vit pas përfundimit të Nivelit II, ose 2 vite pas përfundimit të Nivelit I, ose 4 vite (bllok) pas arsimit të detyruar. Në përfundim të tij, nxënësit i nënshtrohen provimit të Maturës Shtetërore Profesionale dhe provimit të Praktikës Profesionale të Integruar. Ofron çertifikatë të teknikut/menaxherit në profesionin përkatës, si dhe diplomën e maturës shtetërore profesionale. Lejon kalimin në tregun e punës, në arsimin e lartë universitar ose në arsimin post-sekondar. - Arsimim profesional post-sekondar në Nivelin IV, si bllok i veçantë i orientuar sipas profileve specialiteteve profesionale të posaçme. Eshtë me kohëzgjatje 1-2 vjeçare, pas përfundimit të arsimit të mesëm (të përgjithshëm ose profesional). Ofron çertifikatë të kualifikimit profesional në profesionin përkatës dhe mundëson kalimin në tregun e punës. Në vitin 2007 është themeluar Agjencia Kombëtare e AFP (e cila tashmë është shndërruar në Agjenci Kombëtare të AFP dhe Kualifikimeve). Kjo Agjenci harton përshkrimet e profesioneve dhe kualifikimeve profesionale, zhvillon skeletkurrikulat (pjesërisht modulare) për secilin nga drejtimet/profilet e këtyre kualifikimeve profesionale dhe koncepton mekanizmat e vlerësimit dhe të provimeve të nxënësve, si dhe të akreditimit të ofruesve të AFP (tashmë do të angazhohet edhe në procesin e kualifikimeve kombëtare). 32

56 Në vitin 2010 është miratuar Ligji për Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve, i cili ka vendosur bazat konceptuale, ligjore dhe institucionale për zhvillimin e kësaj Kornize. Në qershor të vitit 2011 Parlamenti ka miratuar një Ligj të ri për AFP, i cili do të mundësojë ndryshime të tjera ligjore dhe institucionale, për të krijuar hapësira më të gjera për zhvillimet reformuese në këtë sektor. Sot AFP publik ofrohet në 42 shkolla profesionale dhe 10 qendra të formimit profesional (shih. fig.4). Janë ristrukturuar një pjesë e ndërtesave të shkollave profesionale dhe qendrave të formimit profesional, si dhe e mjediseve mësimore (reparteve) për praktikat profesionale. Janë hapur dhe pajisur kabinete të informatikës në më shumë se 15 shkolla profesionale. Për të shtuar numrin e nxënësve dhe të kursantëve, në AFP, janë ndërmarrë edhe disa masa për subvencionimin e transportit dhe të qëndrimit në konvikte për nxënësit e zonave rurale, për uljen e pagesave të trajnimit të kursantëve të papunë ose me nevoja të veçanta. Me gjithë përpjekjet e viteve të fundit, reputacioni i AFP në Shqipëri është ende i ulët dhe reformimi i tij ndeshet me pengesa dhe vështirësi të shumta. Përfshirja e nxënësve dhe kursantëve në AFP është shumë e ulët dhe cilësia e ofertës le për të dëshiruar. Stafi i angazhuar ka nevojë për një përgatitje më të mirë manaxheriale, profesionale dhe didaktike dhe sistemi i trajnimit in-service të mësuesve dhe instruktorëve të AFP është ende i dobët. Finacimi publik për AFP është ende i ulët, infrastruktura ndërtimore dhe mjetet didaktike të shkollave profesionale dhe qendrave të formimit profesional kanë nevoja për plotësime dhe modernizim (ka dekada që nuk është themeluar ndonjë shkollë e re profesionale). Kurrikulat janë në një proces të vështirë përshtatjeje me kërkesat e reja të profesioneve dhe të tregut dhe tekstet mësimore mungojnë pothuajse tërësisht. Mungon një sistem elektronik i mbledhjes dhe i përpunimit të informacionit të freskët për gjendjen e AFP, që do të ndihmonte në monitorimin dhe marrjen e vendimeve të duhura për përmirësimin e këtij sistemi. Ka nevojë për rritjen e përshtatshmërisë ndërmjet kërkesave të tregut për kompetenca pune dhe atyre që ofrohen nga sistemi i AFP. Kjo mospërputhje e kërkesës me ofertën për aftësi, sidomos në disa sektorë të veçantë, ka krijuar pengesa në uljen e papunësisë, rritjen e të ardhurave, të produktivitetit dhe të konkurrencës. Për të mbështetur kapërcimin e pengesave në AFP, gjatë dy dekadave të fundit, përveç përdorimit të burimeve të brendshme të Qeverisë Shqiptare, sektori i AFP ka patur mbështetje të fuqishme teknike dhe financiare nga projektet zhvillimore të donantorëve si të Bashkimit Europian, ashtu edhe të organizmave dhe qeverive të vendeve të veçanta, si: Zvicra, Gjermania, Austria etj. Kështu, një numër i madh pilotimesh, që janë zbatuar dhe po zbatohen në shkolla profesionale dhe qendra të formimit profesional, por që prekin edhe aspekte të ndryshme sistemike të AFP, kanë ndihmuar në përshtatjen dhe përafrimin e sistemit të AFP shqiptar me modelet e përparuara perëndimore. Në këtë kontekst, kontributin kryesor për zhvillimin e AFP e kanë dhënë programet e BE (programet PHARE, CARDS dhe së fundmi, programi IPA). Në kuadrin e kontributeve të IPA, është kompania gjermane GIZ (German International Cooperation), e cila po zbaton Projektin Mbështetje për Zbatimin e Strategjisë Kombëtare Arsimore në Shqipëri, me fokus të veçantë në AFP Parauniversitar. 33

57 Legjenda Shkolla Profesionale Publike Drejtori Rajonale të Formimit Profesional Publik Figura 4. Shpërndarja gjeografike e Shkollave Profesionale Publike dhe e Drejtorive Rajonale të Formimit Profesional Publik në Shqipëri (2013) Informacion për arsimin profesional Arsimi Profesional (AP) në Shqipëri është nën përgjegjësinë e Ministrisë së Mireqënies Sociale dhe Rinisë. Ky arsim ofrohet në shkollat profesionale publike dhe private për të rejat/rinjtë,që kanë përfunduar arsimin e detyruar 9-vjeçar. Arsimi Profesional, duke filluar nga viti shkollor , është i strukturuar në tri nivele të njëpasnjëshëm dhe ka një kohëzgjatje maksimale prej 4 vitesh mësimore (shih fig. 5). Niveli I (2 vite mësimore) përgatit punonjës gjysëm të kualifikuar, niveli II (1 vit mësimor), përgatit punonjës të kualifikuar ndërsa niveli III (1 vit mësimor), përgatit teknik/manaxherë dhe mundëson maturën profesionale, si dhe vijimësinë e studimeve të larta universitare ose studimeve post-sekondare. Struktura e re AP krijon mundësinë e kalimeve vertikale në nivele studimi më të larta, si dhe kalimin në tregun e punës pas përfundimit të çdo niveli të AP. Nivelet e AP ofrohen me disa mënyra të ndryshme ( me kohëzgjatje vite, 2+2 vite dhe 4 vite në bllok). Paralelisht me strukturën e re, deri në vitin 2013 do të vijojë të funksionojë edhe struktura e mëparshme e Arsimit Profesional (3+2 vite dhe 5 vite në bllok). 34

58 Arsimi Profesional Publik në Shqipëri është falas, pra nxënësit nuk paguajnë tarifa për ndjekjen e këtij shkollimi. Po kështu, për të nxitur pjesëmarrjen në AP, shteti rimburson shpenzimet për akomodim dhe ushqim të nxënësve konviktorë, si dhe shpenzimet e transportit për nxënësit që e kanë shkollën larg vendbanimit. Arsimi Profesional në Shqipëri është me bazë shkollore dhe ofrohet në 42 shkolla profesionale, një pjesë e të cilave (14 shkolla) janë shkolla të bashkuara me shkolla social-kulturore, gjimnaze ose të arsimit të detyruar. Veprimtaritë profesionale të nxënësve realizohen kryesisht në mjediset e praktikave profesionale të shkollave (reparte, laboratore, zyra mësimore, ferma etj.), por ka raste kur ofrohet edhe në mjediset punuese të bizneseve vendore. Pjesa më e madhe e shkollave profesionale janë relativisht të vogla dhe numri mesatar i nxënësve është rreth 290 nxënës për shkollë. Edhe oferta e shumicës së shkollave profesionale është e kufizuar në 2-4 drejtime/profile mësimore. Në nivel kombëtar, pjesëmarrja e nxënësve në AP (duke përfshirë dhe shkollat socialkulturore) përbën më pak se 20% të nxënësve që ndjekin arsimin e mesëm 4 dhe përparësi e reformës është dyfishimi i kësaj pjesëmarrjeje në vitet e ardhshme. Shkollat më të fuqishme profesionale ndodhen në zonat e zhvilluara urbane dhe një rrjet konviktesh mundëson ndjekjen e tyre edhe nga nxënës që banojnë në zonat rurale. Oferta e AP ka pësuar ndryshime të ndjeshme gjatë dy dekadave të fundit për t u përshtatur me ndryshimet në kërkesat e tregut të punës dhe me zhvillimet demografike. Ka ndryshuar përmbajtja e kësaj oferte, disa drejtime mësimore nuk ofrohen më dhe të tjera kanë gjetur një përhapje të madhe. Tipari bazë është kalimi nga drejtimet mësimore që i referohen profesioneve prodhuese, drejt drejtimeve mësimore, të cilat kanë të bëjnë me shërbimet (ekonomi dhe biznes, hoteleri dhe turizëm, mirëmbajtje dhe riparim, teknologji informimi dhe komunikimi etj.). Ka një prirje të vazhdueshme edhe për përmirësimin e infrastrukturës ndërtimore të shkollave profesionale, si dhe fuqizimin e mjediseve mësimore-didaktike të tyre. Kontributi i donatorëve të ndryshëm dhe i BE ka një rol të ndjeshëm në të gjitha këto nisma. Struktura e re e AP e ka bërë më të lakueshëm ofertën e këtij sektori. Në bashkëpunim me partnerët e tregut, janë rikonceptuar drejtimet/profilet e kualifikimeve profesionale. Kurrikulat e reja që po zbatohen në përputhje me strukturën e re të AP, ua mundësojnë shkollave profesionale një autonomi përmbajtësore më të madhe për t i përshtatur ato me kërkesat e tregut vendor dhe me kushtet konkrete të shkollave. Të gjitha këto dukuri po ndikojnë në përmirësimin e vazhdueshëm të llojshmërisë dhe të cilësisë së ofertës së AP në Shqipëri, të cilat megjithatë ende janë në nivele të pakënaqshme. 4 Kjo shifër i referohet të dhënave zyrtare të deklaruara nga MASH 35

59 Figura 5. Struktura e re e sistemit arsimor ne shqipëri, 2009 Ofruesit e Arsimit Profesional Ofruesit e Arsimit Profesional në Shqipëri ndahen në dy grupe kryesore: (i) Shkollat Profesionale Publike, dhe (ii) Shkollat Profesionale Jopublike (me status privat, jofitimprurës ose status tjetër). Shkollat Profesionale Publike ( ) Në ANEKS 1 (Informacion për Shkollat Profesionale Publike në Shqipëri ) paraqiten në tabelë të dhënat kryesore në lidhje me ofruesit publikë të Arsimit Profesional (vendndodhjet e 42 shkollave profesionale, drejtimet/profilet mësimore që ofrojnë, kohëzgjatjet e tyre, si dhe numrin e nxënësve që i ndjekin këto drejtime/profile mësimore, për çdo klasë) 5. Programet e Arsimit Profesional Programet që ofrohen nga sistemi i AP, publik dhe jopublik janë Programe afatgjata, me kohëzgjatje 2-5 vite shkollimi. Eshtë MMSR,ajo që miraton nivelet, drejtimet dhe profilet e programeve të AP. Sipas strukturës së mëparshme (që gradualisht po zëvendësohet nga struktura e re), programet e AP janë të grupuara në dy nivele dhe japin certifikata për punonjës të kualifikuar (niv. I me 3 vite shkollimi) dhe për teknik/manaxher, së bashku me diplomën e maturës shtetërore profesionale (niv. II me 2 vite shkollimi pas nivelit I ose me 5 vite shkollimi në bllok, pas arsimit të detyruar). Aktualisht, me strukturën e 5 Të dhënat e Aneksit 1 janë marrë nga botimet dhe faqja e internetit e MAS, nga statistikat e Sektorit të AP në MAS, si dhe drejtpërdrejt nga drejtoritë e disa shkollave profesionale 36

60 mëparshme, nuk ka nxënës në klasën 1 dhe klasën 2, pasi nxënësit e këtyre klasave studiojnë në programet e strukturës së re të AP. Sipas strukturës së re, programet e AP janë të grupuara në tri nivele dhe japin certifikata për punonjës gjysëm të kualifikuar (niv. I), punonjës të kualifikuar (niv.ii) dhe teknik/manaxher (niv.iii), kjo e fundit së bashku me diplomën e maturës shtetërore profesionale (shih fig.2). Këto certifikata lëshohen nga MMSR dhe njihen në territorin e Republikës së Shqipërisë. Drejtimet mësimore profesionale janë kualifikime profesionale me bazë të gjerë dhe i referohen draftit të Kornizës Shqiptare të Kualifikimeve Profesionale (hartuar nga AKAFPK). Ofrohen kryesisht në nivelin I të AP. Ndërsa profilet mësimore profesionale janë kualifikime profesionale më të ngushta, në vijimësi të drejtimit mësimor profesional përkatës. Çdo drejtim mësimor i nivelit I, vijon me mundësinë e përzgjedhjes nga nxënësit të njërit nga dy ose më shumë profileve mësimore që ofrohen në nivelin II ose në nivelin III. Në tabelat e mëposhtme tregohen drejtimet dhe profilet mësimore profesionale që ofrohen 6, numri i shkollave profesionale publike që i ofrojnë, si dhe numri i nxënësve të regjistruar në këto programe, sipas klasave të ndryshme (këto të dhëna janë nxjerrë nga përpunimi i informacionit që përmbajnë tabelat e ANEKSIT. Njëkohësisht, bëhen edhe disa komente të shkurtra në lidhje me ato çka vihen re në lidhje me programet që ofrohen në AP. Tabela me Informacione për programet që ofrohen në AP publik ( ) Nr Tabela 1. Programe me Strukturën e re, vite mësimore Drejtimet e niv. I (2 vjeçar) Nr. i shkollave që e ofrojnë Nr. i nxënësve Kl. 1 Kl. 2 Shuma Profilet e parashikuara në niv. II (1 vjeçar) 1 Ndërtim Shtrim pllakash dhe veshje muresh Karpenteri, hekurkthim dhe betonim Muratim dhe suvatim Punime dhe riparim rrugësh 2 Bujqësi Ferma bujqësore dhe blegtorale Frutikulturë Mekanikë bujqësore Kopshtari Prodhim blegtoral 3 Elektroteknik Instalime elektrike civile dhe industriale Elektromekanik Riparime të pajisjeve elektroshtëpiake Instalim e mirëmbajtje e linjave TU e TL 6 Qysh nga viti shkollor , funksionon struktura e re e AP, duke filluar nga kl.1, për të gjitha drejtimet mësimore të nivelit I. Njëkohësisht, ka funksionuar edhe struktura e mëparshme e AP, për kl.2 dhe në vijim. Për këtë arsye, programet që ofrohen me strukturën e re përfshijnë vetëm kl.1 dhe kl.2, ndërsa programet që ofrohen me strukturën e mëparshme, përfshijnë kl.3, kl.4 dhe kl.5. 37

61 4 Elektronikë Telekomunikacion Riparime të pajisjeve elektronike Mekatronikë 5 Mekanikë Konstruksione metalike Mirëmbajtje dhe riparime mekanike Makina metalpunuese Metalurgji dhe fonderi 6 Shërbime Shërbime elektroauto mjetesh Shërbime motori transporti Shërbime xhenerike Shërbime karrocerie 7 Hoteleri Kuzhinë-pastiçeri turizëm Bar-restorant Recepsion Guidë turistike Turizëm 8 Tekstil Rrobaqepësi konfeksion Tekstil Modelim Galanteri 9 Teknologji Teknologji e përpunimit të qumështit ushqimore Teknologji e përpunimit të brumërave Teknologji e përpunimit të fruta-perimeve Teknologji e përpunimit të mishit dhe peshkut Teknologji e prodhimit të pijeve alkoolike 10 Termo Instalime hidraulike hidraulikë Instalime të sistemeve të ngrohje-ftohjes 11 Përpunim Prodhime druri gjysmë të gatshme druri Mobilieri dhe tapiceri 12 Shërbime Shërbime kujdestarie për fëmijë social- Animim social shëndetësore Shërbime kujdestarie për të moshuar Shërbime sociale 13 Mekanik Profilet e drejtimit Mekanik, niv. I elektrik-dru, Profilet e drejtimit Elektroteknik, niv. I i kombinuar (pilot) Profilet e drejtimit Përpunim druri, niv. I SHUMA profile Shënim: Drejtimet/profilet e nivelit III, 1 vjeçar (me strukturën 2+1+1) ende nuk janë përcaktuar nga AKAFPK. Komente: Me strukturën e re vite mësimore aktualisht ofrohen programe të AP në 13 drejtime të gjera mësimore. Në vitin shkollor vihet re një rritje 38

62 e ndjeshme e numrit të nxënësve (rreth 25%) në krahasim me vitin e mëparshëm, sidomos në drejtime mësimore të tilla, si: Shërbime mjetesh transporti, Bujqësi dhe Teknologji ushqimore. Përjashtim bëjnë drejtime të tilla si Shërbime socialshëndetësore dhe Ndërtim, ku ka një pakësim të ndjeshëm të numrit të nxënësve. Shtrirjen më të gjerë dhe pjesëmarrjen më të madhe e kanë drejtimet mësimore Shërbime mjetesh transporti (1171 nxënës, në 14 shkolla profesionale) dhe Elektroteknik (851 nxënës në 16 shkolla profesionale). Nr Tabela 2. Programe me Strukturën e re, 2+2 vite mësimore Drejtimet e niv. I (2 vjeçar) Nr. i shkollave që e ofrojnë Nr. i nxënësve Kl. 1 Kl. 2 Shuma Profilet e parashikuara në niv. III (2 vjeçar) 1 Ekonomi Llogari biznes Bankë Tatim-taksa Sigurime Tregti Agjenci turistike 2 Teknologjia Mbështetje e përdoruesve të TIK e Informimit Instalim dhe mirëmbajtje rrjetesh kompjuterike dhe Komu- Zhvillim dhe mirëmbajtje e WEB nikimit (TIK) Multimedia 3 Admini Administrim biznesi strim zyre (pilot) 4 Pyje Silvikulturë Shfrytëzim pyjesh SHUMA profile Komente: Me strukturën e re 2+2 vite mësimore, aktualisht ofrohen programe të AP në 4 drejtime të gjera mësimore. Në vitin shkollor vihet re pothuaj dyfishim i numrit të nxënësve, veçanërisht në drejtimin Teknologji informimi dhe komunikimi, i cili ka shtrirjen më të gjerë dhe pjesëmarrjen më të madhe (815 nxënës, në 17 shkolla profesionale). 39

63 Tabela 3. Programe me Strukturën e re, bllok 4 vite mësimore Drejtimet, niv. III Nr. I Nr. i nxënësve Nr (bllok 4 vjeçar) shkollave që Kl. 1 Kl. Kl. Kl. Shuma e ofrojnë Gjeodezi Veterinari SHUMA Komente: Me strukturën e re bllok 4 vite mësimore aktualisht ofrohen programe të AP vetëm në 2 drejtime mësimore ( Gjeodezi dhe Veterinari ). Në vitin shkollor këto dy drejtime ofrohen respektivisht në 3 shkolla profesionale dhe ajo që vihet re është një pakësim i numrit të nxënësve (veçanërisht në Veterinari ). Tabela 4. Programe me Strukturën e mëparshme, 3 vite mësimore Nr Drejtimet/profilet (3 vjeçare) Nr. I shkollave që e ofrojnë Nr. i nxënësve Kl. 3 1 Autoagromekanik Elektromekanik Instalues hidrosanitar Mekanik automobilash Mobilieri-tapiceri Shuma SHUMA Komente: Viti shkollor është viti i fundit që ofroi programe të AP me strukturën e mëparshme, 3 vite mësimore. Me këtë strukturë u ofruan programe në 5 drejtime mësimore, të cilat u ndoqën nga një numër relativisht i ulët nxënësish (gjithësej 271 nxënës). Këta nxënës, nëse dëshirojnë, mund të vijojnë studimet në bllokun 2 vjeçar të strukturave të mëparshme 3+2 vjeçare ose bllok 5 vjeçare. 40

64 Tabela 5. Programe me Strukturën e mëparshme, 3+2 vite mësimore Drejtimet/profilet Nr. I Nr. i nxënësve Nr (3+2 vjeçare) shkollave që Kl. 3 Kl. 4 Kl. 5 Shuma e ofrojnë 1 Automekanik Fermer Hoteleri-turizëm Konfeksion-stilim Përpunim druri Makineri bujqësore Teknologji ushqimore Instalues hidrosanitar SHUMA Komente: Me strukturën e mëparshme 3+2 vite mësimore, aktualisht ofrohen programe të AP në 8 drejtime mësimore, të cilat kanë një numër të ulët nxënësish (përjashtim bëjnë Hoteleri-turizmi dhe Teknologjia ushqimore, që kanë respektivisht 674 dhe 361 nxënës). Vihet re që në klasën 3 ka një numër shumë të ulët nxënësish (96 nxënës) dhe kjo për shkak të zbrazëtisë, e cila u krijua në vitin shkollor nga rritja e kohëzgjatjes së arsimit të detyruar. Nr Tabela 6. Programe me Strukturën e mëparshme, bllok 5 vite mësimore Drejtimet/profilet (5 vjeçare) 1 Administrim mirëmbajtje e rrjeteve kompjuterike Nr. I shkollave që e ofrojnë 41 Nr. i nxënësve Kl. 3 Kl. 4 Kl. 5 Shuma Agrobiznes Ekonomik Elektrik i përgjithshëm Elektronik Elektroteknik Mekanik i përgjithshëm Pyje Teknik ndërtimi

65 10 Teknik topograf Telekomunikacion Turizëm Veterinari SHUMA Komente: Me strukturën e mëparshme bllok, 5 vite mësimore, aktualisht ofrohen programe të AP në 13 drejtime mësimore, të cilat kanë një numër relativisht të ulët nxënësish (përjashtim bëjnë drejtimet Ekonomik me 880 nxënës dhe Elektrik i përgjithshëm me 599 nxënës). Ka edhe drejtime të veçanta me shumë pak nxënës, të tilla si : Administrim mirëmbajtje i rrjeteve kompjuterike me 33 nxënës dhe Teknik topograf me 32 nxënës. Analizë e ofertës së Arsimit Profesional Struktura e re Struktura e meparshme vjet 2+2 vjet 4 vjet 3 vjet 3+2 vjet 5 vjet Grafiku 1. Shpërndarja e nxënësve në AP publik sipas tipit të strukturës arsimore. Nga analiza e grafikut 1, vihet re që numri më i madh i nxënësve është në drejtimet mësimore, që ofrohen me strukturën e re vite mësimore (5228 nxënës) dhe struktura më pak e ndjekur nga nxënësit është struktura e re me 4 vite mësimore bllok (167 nxënës). Përsa i përket programeve që ofrohen nga sektori jopublik i AP, duhet theksuar që kurrikulat e tyre duhet të miratohen nga MMSR. Për këtë arsye, edhe AP jopublik ofron programe të nomenklaturës së atyre që ofrohen edhe në AP publik, por sigurisht në një numër më të kufizuar Informacion për formimin profesional Formimi Profesional është nën përgjegjësinë e Ministrisë së Mireqënies Sociale dhe Rinisë. Kurset e formimit profesional ofrohen në qendra të formimit profesional publik dhe jopublik. Këto kurse i ndjekin të rinj dhe të rritur në mosha të ndryshme dhe me nivele të ndryshme shkollimi, të papunë dhe të punësuar, të cilët kërkojnë të aftësohen profesionalisht për t u punësuar ose për të përparuar në profesionin që kanë. Formimi Profesional publik ofrohet në 9 qendra të formimit profesional, që emërtohen Drejtori Rajonale të Formimit Profesional Publik (DRFPP), të shpërndara 42

66 në rrethet Tiranë (2 qendra), Durrës, Korçë, Shkodër, Vlorë, Gjirokastër, Fier, Elbasan, si dhe në një qendër të lëvizshme për Zonën Verilindore. Formimi Profesional publik ofrohet zakonisht me kohëzgjatje 1-6 muaj dhe kurse të veçanta, janë të strukturuar në 2-3 nivele. Strukturimi me nivele i kurseve të formimit profesional mundëson kalimin e kursantëve në tregun e punës pas çdo niveli të FP. Veprimtaritë trajnuese profesionale të kursantëve realizohen kryesisht në mjediset e praktikave profesionale të DRFPP, por edhe në mjediset e punës së bisneseve vendore, përmes marrëveshjeve të bashkëpunimit që kanë këto qendra me bisneset. Një veçori e qendrave të formimit profesional është se ato janë të vendosura në zonat më të zhvilluara urbane. Emërtimet e kurseve të formimit profesional kanë prirje të jenë të bazuara në Listën Kombëtare të Profesioneve (sipas VKM Nr. 627 datë ), të hartuar nga AKAFPK. Sipas të dhënave të publikuara nga Shërbimi Kombëtar i Punësimit (SHKP), për periudhën janar-dhjetor 2010, në kurset e ofruara nga DRFPP janë regjistruar rreth kursantë, nga të cilët janë çertifikuar Sektori jopublik jep një kontribut të rëndësishëm në ofertën e formimit profesional dhe, nga pikëpamja e numrit të kursantëve të trajnuar dhe e nomenklaturës së kurseve, është i krahasueshëm me sektorin publik të formimit profesional. Numri i qendrave të formimit profesional jopublik (të regjistruara) është shumë herë më i madh se ato të sektorit publik (145 qendra jopublike të licensuara në 2010), por, për nga madhësia ato janë relativisht të vogla. Ashtu sikurse në Arsimin Profesional, edhe oferta e FP ka pësuar ndryshime të ndjeshme sidomos gjatë dekadës së fundit për t u përshtatur me ndryshimet në kërkesat e tregut të punës dhe me zhvillimet demografike kombëtare dhe rajonale. Gradualisht,po kalohet nga formimi profesional që i referohet profesioneve prodhuese, drejt formimit profesional,që i referohet shërbimeve (gjuhë të huaja, shërbime parukerie, hoteleri dhe turizëm, mirëmbajtje dhe riparim, teknologji informimi dhe komunikimi etj.). Po synohet rritja e cilësisë së ofertës së formimit profesonal nëpërmjet përshtatjes së kurrikulave, trajnimit të personelit mësimor, përmirësimit të infrastrukturës së qendrave të formimit profesional, si dhe fuqizimit të mjediseve mësimore të tyre. Këto zhvillime janë mbështetur fuqimisht edhe nga projekte të donatorëve, sidomos nga vende të Bashkimit Europian. Kurrikulat modulare të kurseve e kanë bërë më fleksibël ofertën e sektorit të formimit profesional. Ngulmimi për të rritur bashkëpunimin me partnerët socialë ka kontribuar në përmirësimin e vazhdueshëm të llojshmërisë dhe cilësisë së ofertës së FP në Shqipëri. Me gjithë vështirësitë që ndeshen në bashkpunimin e FP me partnerët socialë, një kontribut të rëndësishëm për zhvillimin profesional të burimeve njerëzore po japin edhe bizneset. Vitet e fundit, një pjesë e tyre jo vetëm pranojnë kursantë për t u trajnuar nga ana praktike në mjediset e tyre të punës, por ofrojnë edhe kurse të mirëfillta të formimit profesional për personelin e tyre, por edhe për të interesuar të tjerë. Në ANEKSIN 7 (Informacion për DRFPP-të në Shqipëri ), jepen në formë tabelare të dhënat kryesore për kurset që janë ofruar gjatë vitit 2013 nga çdo DRFPP, kohëzgjatja e tyre, numri i kurseve dhe numri i kursantëve për çdo kurs 7. 7 Të dhënat e Aneksit 3 janë marrë nga botimet dhe faqja e internetit e SHKP, nga statistikat e SHKP dhe MPÇSSHB, si dhe nga kontaktet e drejtpërdrejta me disa nga DRFPP 43

67 Ofruesit e Formimit Profesional Ofruesit e Formimit Profesional në Shqipëri ndahen në dy grupe kryesore: (i) Qendrat e Formimit Profesional Publik (tani emërtohen Drejtori Rajonale të Formimit Profesional Publik - DRFPP, dhe (ii) Qendrat e Formimit Profesional Jopublik (me status privat, jofitimprurës ose status tjetër). Qendrat e Formimit Profesional Publik (2013) Në Shqipëri veprojnë 9 DRFPP të shpërndara në disa rajone kryesore të vendit, si dhe një qendër e lëvizshme e formimit profesional publik, që vepron në zonën verilindore (shih Fig.4). Në ANEKSIN 7 (Informacion për DRFPP në Shqipëri ) paraqiten në formë tabelare të dhënat kryesore në lidhje me ofruesit publikë të Formimit Profesional (vendndodhjet e qendrave, profilet profesionale që ofrojnë, kohëzgjatjet e tyre, numri i kurseve, si dhe numri i kursantëve që i ndjekin). Programet e Formimit Profesional. Sistemi i FP, publik dhe jopublik ofron Programe afatshkurtëra dhe afatmesme, me kohëzgjatje disa orë deri në disa muaj, të cilat miratohen nga MMSR. Ende nuk ka një strukturë zyrtare në lidhje me nivelet dhe profilet e programeve të FP, por ato janë të orientuara nga përgatitja e kursantëve me aftësi të nevojshme për punësim të shpejtë dhe për ngritjen e nivelit në profesione që i zotërojnë. Për ofruesit e liçensuar, certifikatat e programeve të FP lëshohen nga MMSR dhe njihen në territorin e Republikës së Shqipërisë. Në tabelën e mëposhtme tregohet lista e programeve që ofrohen në FP publik, numri i DRFPP që i kanë ofruar dhe numri i kursantëve që i kanë ndjekur gjatë vitit Nr Tabela 7. Informacion për programet që ofrohen në DRFPP (2013) Emërtimi i kursit (programit) Nr. i qendrave që i ofrojnë 44 Kohëzgjatja Nr. i kursantëve Nr. i kursantëve sipas sektorëve 1 Anglisht 10 3 muaj 2295 Gjuhë të 2 Gjermanisht 3 3 muaj 335 huaja 3 Greqisht 1 5 muaj 27 4 Italisht 7 3 muaj Spanjisht 1 3 muaj Automekanik muaj 73 Riparim 7 Autoriparues 4 5 muaj 84 shërbime 8 Elektriçist muaj Elektroauto muaj Riparim kondicioneresh 2 2 muaj

68 11 Riparim televizioni 1 5 muaj Riparime elektroshtëpiake 5 4 muaj Riparime karrocerie automjetesh 1 4 muaj Riparues makinash qepëse 1 2 muaj 7 15 Bazat e sipërmarrjes Financë 16 Bebisiter 2 2 muaj 36 administratë 17 Operator social 3 4,5 muaj Sekretari 6 2 muaj Telemarketing 1 2 muaj Instalues dhe riparues i rrjeteve elektrike muaj 46 Ndërtim 21 Instalues hidraulik 7 5 muaj Ndërtim 2 2 muaj Pllakashtrues 1 2 muaj Suvatues 1 2 muaj Informatikë 1 40 TIK 26 Kompjuter muaj Estetikë 2 17 Hoteleri 28 Parukeri 7 4 muaj 156 estetikë 29 Kamarier 1 1,7 muaj Kuzhinier 7 4 muaj Kopshtari 1 15 Prodhime 32 Panele diellore 4 2 muaj Punime duralumini 6 2 muaj Saldim 3 4 muaj Qëndistari 2 2,5 muaj Rrobaqepsi muaj Qepje faqe këpucësh Zdrukthtari 2 3,5 muaj 45 SHUMA

69 1.4 Qasja Shqiptare në fushën e sigurimit të cilësisë në arsimin dhe formimin profesional Pyetja për efektivitetin, në mënyrë të pashmangshme shtron pyetjen e cilësisë së arsimit profesional në axhendën e çështjeve politike. Banka Botërore e përkufizon cilësinë, përveç aksesit dhe dorëzimit, si një nga tri shtyllat e një sistemi të mirë arsimor dhe i jep një rol kyç cilësisë. Dimensioni i cilësisë, i përmendur nga Banka Botërore pa diferencuar arsimin profesional nga i përgjithshmi, janë mësimdhënia dhe procesi i të mësuarit, stafi i motivuar, dhe zhvillimi i rëndësishëm i kurrikulave. Cilësia e mësimdhënies varet nga fakti që proceset përputhen me kërkesat, rezultatet e orientuara dhe në faktin që ato monitorohen vazhdimisht për sigurimin e mirë të cilësisë. Cilësia e stafit të motivuar bazohet në trajnimin e mirë fillestar dhe në angazhimin e rregullt në arsimin e vazhdueshëm. Kurrikula e duhur karakterizohet nga fleksibiliteti dhe përshtatshmëria, kontributi i tyre në zhvillimet sociale dhe mirëqënies dhe në mundësinë e marrjes së kompetencave të mjaftueshme për ekonominë globale. Pritet që në vendet në zhvillim do jetë një prirje në rritje për drejtimin e arsimit me racionalizëm apo funksionalizëm në terma ekonomik. Interesi për procedura dhe instrumenta të sigurimit të cilësisë pritet të rritet. Koncepti i sigurimit të cilësisë ka si origjinë industrinë dhe ka të bëjë me kontrollin dhe vlerësimin e cilësisë së inputeve, proceseve dhe outputeve, kundrejt standardeve përkatëse. Sistemet për sigurimin e cilësisë bazohen në përmirësimin e vazhdueshëm për të shmangur rrezikun që problemet e vogla të shndërrohen në të mëdha. Në fushën e arsimit, mund të flitet edhe për vlerësimin e outkameve, pra se sa të përdorshme janë outputet e një sistemi edukimi në tregun e punës. Duhet të kemi parasysh që gjatë 7-8 viteve të fundit zhvillimet e procesit të Bolonjës kanë intensifikuar shkëmbimin e ideve, momentet e takimit e të bashkëpunimit. Në këto rryma shkëmbimesh, tema e vlerësimit dhe e sigurimit të cilësisë është bërë një nga çështjet më të domosdoshme dhe është vënë në vemëndjen jo vetëm të atyre që janë përgjegjësit më të mëdhenj të institucioneve arsimore, por edhe të një plateje të gjerë të operuesve të universiteteve të shpërndara në 45 shtete. Gjithmonë e më shumë po flitet për përhapjen e një kulture të cilësisë, si një vlerë e përhapur dhe një përgjegjësi kolektive, e cila përfshin të gjithë pjesëtarët e arsimit. Kjo ndjeshmëri e përbashkët europiane projektohet përtej koncepteve teknike të tipit manaxherial, si kontrolli i cilësisë, mekanizma e sisteme të cilësisë, manaxhim cilësie, por merr një perspektivë më pak teknike dhe më pak nga lart poshtë, që ndikon edhe në mënyrën e konsiderimit të proceseve të vlerësimit të jashtëm, që shtohen në kuadrin legjislativ dhe institucional. Në qëndër të vëmëndjes paraqitet zhvillimi i një kulture të cilësisë që orienton edhe vetë mënyrën e konceptimit të rregullave të lojës dhe instrumentet qeveritare të sistemit me rolin e Agjencive Kombëtare dhe procedurave formale të vlerësimit. Duhet të kemi parasysh që vetëm një përhapje e gjërë e kulturës mbi cilësinë përmirëson në të vërtetë institucionet e arsimit profesional, ndërsa procedurat e vlerësimit të jashtëm mbikqyrin përgjegjësinë ndaj publikut. Kërkesat për cilësinë e jashtme duhet të gjejnë ekuilibër në aktivizimin e proceseve të brendshme në struktura të vecanta, të afta për të rritur kulturën e cilësisë. Aktualisht, në Shqipëri po zbatohet një reforme gjithëpërfshirëse në fushën e arsimit profesional. Ky zhvillim tërësor duhet parë në sfondin e një tranzicioni të vazhdueshëm e të suksesshëm drejt një shoqërie demokratike dhe drejt ekonomisë së 46

70 tregut të lirë. Në të njëjtën kohë, reforma e arsimit profesional është pjesë e reformës së përgjithshme në arsim. Ajo përfshin të gjithë sektorët dhe nivelet e arsimit profesional dhe, në etapën e saj të fundit,do të çojë në një sistem të AP-së që është efikas, funksional, i qenësishëm e me shumë cilësi. Në standardet e BE-së sistemi i ri shqiptar do të drejtohet nga kërkesa, i decentralizuar, i orientuar nga shprehitë dhe gjithëpërfshirës. Sfida që shtrihen gjerë dhe nevoja të mëdha për zhvillim në njërën anë, dhe burimet e kufizuara financiare nga ana tjetër, po krijojnë rrethana të vështira për të gjithë ata që janë përfshirë në reforma. Në vecanti, zhvillimi gjithëpërfshirës i sistemit, vetëvendosja e përgjegjësitë e aktorëve dhe proceset e hapura në pjesëmarrje në dialogun social, kërkojnë metoda dhe procedura përtëritëse, të papërdorura më parë, në të gjithë aspektet. Pa kompromise, nevoja për prodhim të bazuar në dijet e ardhshme, kushtet e tregjeve globale dhe shkëmbimeve valutore kërkojnë një force pune me shprehi shumë të mira, të motivuara, fleksibële dhe të adaptueshme. Lidhur më këtë, Shqipëria po përballet me një sfidë të vërtetë. Në njërën anë, duhet të kapërcejë ngarkesën e tranzicionit dhe të ecë paralelisht me standardet europiane, e, në të njëjtën kohë, zhvillimet galopante në teknologjinë dhe ekonominë ndërkombëtare kërkojnë një dimension dinamik të reformës së arsimit profesional. Që e ardhmja e arsimit profesional në Shqipëri të jetë e suksesshme nevojat për zhvillim të sistemit të arsimit profesional duhet të udhëhiqen nga interesat e aktorëve, dhe zbatimi i tij,duhet të jetë i orientiuar nga impakti. Kjo mund të shihet si një sfidë e synim i përbashkët i sektorit publik dhe privat dhe mund të lehtësohet nga mbështetja e rrjetit ndërkombëtar. Nuk ka një strategji kombëtare mbi sigurimin e cilësisë në Shqipëri; gjithësesi, ka një kornizë të mirë strategjike kombëtare dhe sektoriale, që lidhet me të. Ka një kornizë të plotë institucionale, qe lidhet me sigurimin e cilësisë që përfshin Ministrinë e Arsimit dhe Sporteve, Ministrinë e Mireqënies Sociale dhe të Rinisë, Agjencinë e Arsimit dhe Formimit Profesional dhe Kualifikimeve, Institutin e Zhvillimeve Arsimore, Agjencinë Kombëtare të Provimeve etj. Aspektet e sigurimit të cilësisë janë integruar se bashku me shumë funksione të tjera të institucioneve, megjithatë disa funksione më të harmonizuara të sigurimit të cilësisë dhe burimeve janë të nevojshme. Cilësia në Shqipëri është përcaktuar në nivelin e ofruesve si një përmirësim i vazhdueshëm i veprimtarive së shkollave dhe arritjeve të studentëve për nivelin e kërkuar të njohurive, aftësive dhe kompetencave më të gjera, si dhe në nivel sistemi (politika, strategji, ligje, korniza të manaxhimit të cilësisë, dialogut social. Etj,). Ka institucione të ndryshme që merren me manaxhimin e cilësisë në Shqipëri. Është e rëndësishme të theksojmë se reforma në fushën e cilësisë synon, veç të tjerash, edhe në harmonizimin e këtij sistemi me sistemet ndërkombëtare të njohura të cilësisë, në veçanti me Kornizën e Përbashkët Europiane të Sigurimit të Cilësisë, e cila është hartuar në nivel Europian dhe në lidhje me Procesin e Kopenhagenit. A përbën cilësia një problem në arsim dhe trajnim? Në nivel politik? Në debatin publik? Sigurimi i cilësisë në arsimin dhe trajnimin profesional ATP është një instrument kyç në suportimin dhe tranzicionin në një shoqëri me njohuri bazë, në rritjen e efekshmërisë së produkteve të arsimit dhe trajnimit profesional, duke përmirësuar lidhjen midis kërkesës dhe ofertës, punësimit dhe mundësive të trajnimit. Për më tepër, roli i tij është vendimtar në rritjen e besimit reciprok në dispozitat e trajnimit në Shqipëri dhe në studimin gjatë gjithë jetës. Teknikisht nuk ekziston një Strategji 47

71 Kombëtare për Sigurimin e Cilësisë në Shqipëri, por ekzistojnë Korniza Strategjike Kombëtare dhe sektoriale të lidhura më të. Strategjia Kombëtare për Punësimin dhe Aftësim , Strategjia e Zhvillimit të Arsimit Parauniversitar, dhe Strategjia Kombëtare e Arsimit dhe Formimit Profesional synojnë zhvillime të lidhura me përmirësimin e sistemit të arsimit, shërbimeve të punësimit dhe sistemit të arsimit dhe formimit profesional. Ka një kornizë institucionale të plotë lidhur me sigurimin e cilësisë, që përfshin MAS-in, MMSR-në dhe Agjencinë e Arsimit Profesional, AKP, Institutin e Zhvillimeve Arsimore, etj. Aspektet e sigurimit të cilësisë janë integruar si pjesë të tjera të funsioneve të institucioneve; gjithsesi, funksione më të harmonizuara të sigurimit të cilësisë. Lista Kombëtare e Profesioneve e bazuar në ISCO 2008, është miratuar në qershor nga vendimi i Këshillit të Ministrave me më shumë se 35 përshkrime profesionesh për nivelin e dytë dhe të tretë të kompetencës, në fusha të ndryshme, si: bujqësi, tekstil, përpunim druri, etj. Drafti i listës së kualifikimeve të profesioneve për nivelin e parë të Kornizës Kombëtare të Kualifikimeve Profesionale (niveli i dytë i AQF-së), zbatimi e një modeli unik të skeletkurrikulave të arsimit profesional, përfshirja e një modeli akreditimi dhe vetëvlerësimi për ofruesit e arsimit profesional etj., janë disa nga nismat e ndërmarra nga Agjencia e Arsimit Profesional, në mënyrë që të vihen në veprim synimet strategjike kombëtare për sigurimin e cilësisë në arsimin profesional. Dialogu social në arsimin profesional dhe kryesisht në manaxhimin e cilësisë është i lidhur me rolin aktiv të partnerëve social, në inkuadrimin dhe zbatimin e këtyre politikave. Cilësia është çelësi për ta bërë tërheqës arsimin profesional, por nga perspektiva e të nxënit, manaxhimi i cilësisë nuk është faktor tërheqës. Zhvillimi i Kornizës Shqiptare të Kualifikimeve shërben si katalizator për modernizimin e arsimit profesional, duke përmirësuar cilësinë dhe fleksibilitetin, duke integruar arsimin profesional në mësimin gjatë gjithë jetës, dhe duke thjeshtuar rrugët e progresionit, të cilat kontribuojnë në përmirësimin e cilësisë së arsimit profesional dhe e bëjnë atë më tërheqës për nxënësit. Cilit përkufizim të cilësisë i referohemi? Të gjithë jemi të vetëdijshëm se termi <cilësi> do të thotë gjëra të ndryshme për njerëz të ndryshëm. Cilësia varet nga konteksti, si p.sh., pa një kontekst konkret do të ishte e vështirë ta përkufizonim cilësinë. Ajo përfshin synime, eksperienca dhe prirje nga një numër aktorësh të ndryshëm. Ne do të parapëlqenim t i referoheshim cilësisë me këtë përkufizim( ISO 8402): Tërësia e tipareve dhe karakteristikave të produktit apo shërbimit, që bart aftësinë për të plotësuar nevojat e domosdoshme apo të nënkuptuara. Cilësia në Shqipëri është përkufizuar në nivel ofruesi, si përmirësim i vazhdueshëm i aktiviteteve të shkollave dhe arritjeve të studentëve për njohuritë e kërkuara, aftësive dhe kompetencave më të gjera dhe në nivel sistemesh (politika, strategji, ligje, korniza të manaxhimit të cilësisë, dialog social), etj. Shqipëria po merr pjesë në programin PISA Instituti i përgjegjshëm për implementimin është Agjencia Kombëtare e Provimeve për vlerësimin e arritjeve të nxënësve. Ka institucione të ndryshme që merren me manaxhimin e cilësisë në Shqipëri. MAS është përgjegjëse për implementimin e politikave arsimore, manaxhimin e sistemeve të arsimit, licensimin e institucioneve private parauniversitare dhe njohjen 48

72 e certifikatave të tyre dhe manaxhimin e cilësisë nëpërmjet kontrolleve në nivel vendor dhe kombëtar (drejtoritë e inspektimit). Agjencia Kombëtare e Arsimit Profesional dhe Kualifikimeve u themelua për të asistuar institucionet në MAS në vitin Misioni i saj është vendosja e një sistemi të Arsimit Profesional të unifikuar, në nivel kombëtar dhe të njohur jashtë kombit. Funksionet kryesore të agjencisë janë : të zhvillojë Listën Kombëtare të Profesioneve dhe Përshkrimet e Profesioneve, të zhvillojë Kornizën Kombëtare të Kualifikimeve dhe të skeletkurrikulave, akreditimin e ofruesve të arsimit profesional, vendosjen e standardeve për trajnimin fillestrar dhe të vazhdueshëm e mësuesve dhe trajnerëve dhe vendosjen e kritereve për vlerësimin dhe certifikimin e studenteve. Roli i Agjencisë Kombëtare të Arsimit Profesional dhe Kualifikimeve është me një rëndësie të madhe për të mundësuar dhe njohur mësimin për mosha të mëdha në Shqipëri dhe, në të njëjtën kohë, të arrijë sigurimin e cilësisë në sistemin e arsimit profesional. Agjencia Kombëtare e Provimeve, e themeluar në vitin 2001 është përgjegjëse për të zgjedhur dhe administruar testet dhe instrumentet e tjera për vlerësimin e studentëve, për kualifikimin e mësuesve dhe të specialistëve të arsimit dhe testeve kombëtare. Detyra kryesore e Agjencisë është të kryejë vlerësimin e jashtëm të shkollave 9- vjecare dhe gjimnazeve, me anë të provimeve kombëtare dhe maturës shtetërore dhe të zbatojë procedurat e pranimit në institucionet e arsimit të lartë për studentët e diplomuar në përputhje me arritjet e tyre gjatë shkollimit dhe maturës shtetërore. Sistemi i AFP-së në Shqipëri është pjesë e sistemit të arsimit dhe po tenton të jetë një sistem, i cili, veç të tjerash, të njihet edhe përtej kufijve të vendit. Kjo, falë reformave sistematike, që janë në proces në vitet e fundit dhe që synojnë pjesëmarrjen e të gjithë aktorëve dhe gupeve të interesit nëpërmjet një dialogu social më intensiv. Në këtë fokus po synohet bashkëpunimi më i gjerë dhe më i frytshëm me botën e punës (industrinë), zgjerimi i pronësisë së sistemit nëpërmjet decentralizimit të kompetencave, fokusimi ndaj klientit, duke shtuar opsionet për arsimim dhe trajnim, duke rritur shkallën e fleksibilitetit dhe të plotësimit të nevojave të tij (klientit). Në këtë mënyrë, po tentohet gjetja e rrugëve të reja për hyrjen në tregun e punës, për trajnimin e mëtejshëm të të punësuarve ose të punëkërkuesve, si edhe për pranimin në arsimin e lartë. Ndryshimet e elementeve bazë të sistemit përfshijnë: - Përmirësimin e bazës ligjore, ku bëjnë pjesë: Përgatitja e Ligjit të posaçëm për Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve. Përgatitja e Ligjit të ri për AFP-në. Amendimi ose rinovimi i akteve nënligjore. - Fuqizimin e rolit të institucioneve që veprojnë në sistem dhe të mekanizmave përkatëse. - Përgatitjen e Kornizës Shqiptare të Kualifikimeve (KSHK) dhe brenda saj të Kornizës së Kualifikimeve Profesionale (KKP). - Hartimin e kurrikulave të reja në përshtatje me Kornizën e Kualifikimeve Profesionale dhe ndryshimet strukturore të sistemit. - Zhvillimin e burimeve njerëzore. - Përmirësimin e infrastrukturës. - Përgatitjen e Kornizës për Cilësinë. 49

73 Të gjitha këto elemente, si dhe ndërhyrje të tjera reformuese që nuk përmenden më lart, do të kontribuojnë në ngritjen e dukshme cilësore të AP-së dhe plotësimin e objektivit sasior, që në vitet e ardhshme të dyfishohet pjesëmarrja në këtë sektor. Ekzistenca e rrugëve midis AFP-së, arsimit të përgjithshëm dhe atij të lartë Arsimi i mesëm profesional ofron arsim të përgjithshëm dhe profesional (teorik dhe praktik),që i lejon studentët të hyjnë në tregun e punës, si dhe të vazhdojnë studimet. Pp kështu sistemi i arsimit profesional ofron kurse të shkurtra, që, i pajis të rriturit me kompetenca, njohuri, aftësi për vendin e punës dhe sjellje, të cilat përputhen me kerkesat e tregut të punës. Pjesëmarrësit e kurseve të arsimit profesional ne Shqipëri janë mbi 16 vjeç dhe lart, si : 1. Kërkues për punë, duke përfshirë të rinjtë që kanë mbaruar studimet, të papunët dhe të punësuarit që duan të ndryshojnë profesion. 2. Personat që duan të përmirësojnë aftësitë e tyre pa ndryshuar punë. 3. Personat që duan të përmirësojnë aftësitë në mënyrë që të përshtaten me rolet e tyre të reja. Sistemi i arsimit profesional është zhvilluar dhe rregulluar nga shteti mbi bazën e një parimi të bazuar në shkollë për të gjithë rrethin e interesave. Mbi bazën e programeve dhe atij 4 vjeçar, studentët janë të trajnuar për punësim të menjëhershëm në fusha të ndryshme të tregut të punës (ekonomik, katering, bujqësi, etj.), si dhe për arsim të mëtejshëm. Në këto kurrikula janë përfshirë teoria dhe praktika, kështu që studentët marrin trajnimin praktik në shkolla ose në kompani të ndryshme ku punojnë. Arsimi dhe trajnimi profesional në Shqipëri organizohet në institucione arsimore, të cilat kanë një bashkëpunim jo të mjaftueshëm me institucionet e arsimit të përgjithshëm. Kjo i detyrohet diferencës së madhe të programeve të këtyre sistemeve dhe mangësisë në sistemin modular. Reformat e ardhshme të programeve mësimore duhet të jenë të drejpërdrejta, që të zvogëlojnë diferencat ndërmjet sistemeve. Integrimi i i arsimit profesional në arsimin e përgjithshëm do të kryhet nëpërmjet kurseve të reja për njohuri të përgjithshme,të cilat do ta zgjerojnë spektrin e kurseve ekzistuese, të krahasueshme me kurset ekzistuese të arsimit të përgjithshëm. Gjithashtu, do të përzgjidhen kurse të fushës së arsimit profesional në arsimin e përgjithshëm. Partnershipi ne AFP Rrjeti i bashkëpunimit ndërmjet të gjithë mbështetësve nuk është në nivelin e dëshirueshëm. MMSR dhe MAS tentojnë të formojnë disa korniza për një dialog social dhe bashkëpunues që përfshin ministritë e ndryshme, sektorët dhe institutet e trajnimit, organizat joqeveritare etj. Organizatat e punëdhënësve dhe punëtorëve të punësuar kanë perpektivat e tyre në pjesët vendimarrëse në nivel vendor dhe kombëtar si Këshilli Kombëtar për Arsimin Profesional, Këshilli Kombëtar i Punësimit, bordet e qendrave rajonale të arsimit profesional. Pavarsisht kësaj shpërndarjeje të madhe të partnerëve social, vendimet merren në nivel kombëtar dhe ndikohen nga qeveria. Roli i tregut është i ulët. Përmirësimi i partnershipit në arsimin profesional mbetet ende një përparësi e reformës së arsimit profesional në Shqipëri. Gjithsesi, 50

74 është e nevojshme të zhvillohet vazhdimisht komunikimi me partnerët socialë dhe aksionerët e tjerë, në mënyrë që të zhvillohet dialogu social në të gjitha nivelet kombëtare, rajonale, lokale dhe në të gjithë fushat dhe organizatat e arsimit profesional. Kjo duhet të rezultojë më një arsim të kordinuar dhe me politika trajnuese në nivel kombëtar dhe me strategji afatgjata, të cilat formulohen në konsultim me partnerët socialë dhe integrohen në politikat e ekonomisë dhe të punësimit. Partnershipi është më aktiv në nivelin e shpërndarjes së arsimit profesional. Projektet pilot në shkollat profesionale dhe qendrat e trajnimit janë përpjekur të vendosin ura lidhëse me bizneset për manaxhimin e shkollave, rinovimin e kurrikulave, aktivitetet praktike për studentët në vendet e punës në ndërmarrje, etj. Gjithsesi, nisma të tilla mbeten sporadike dhe të izoluara, me shanse të pamundura për institucionalizim dhe qëndrueshmëri. Mekanizmat e implementuar, që sigurojnë pjesmarrjen e mbështetësve në realizimin e objektivave të AFP-së në nivele të ndryshme Disa mekanizma, që kanë rritur komunikimin dhe shkëmbimin ndërmjet arsimit profesional dhe mbështetësve, janë: Prezantimi i analizave të punësimit (përqasja me DACUM ), si burim informacioni që ndihmon në vendosjen e standardeve, formulimin e profileve dhe zhvillimin e moduleve të trajnimit, në kontekstin e skeletkurrikulave (i nisur nga projekti zvicerian i qeverisë ISDO ). Roli i anëtarëve të grupit apo konsulentëve në zhvillimin e përshkrimeve të profesioneve, përshkrimit të kualifikimeve profesionale, skeletkurrikulave dhe zhvillimin e kurseve të shkurtra modulare. Themelimi i Këshillit Kombëtar të Arsimit Profesional, si një organ 3 pjesësh me rol këshillues për politikat e arsimit profesional, duke përfshirë edhe Kornizën Kombëtare të Kualifikimeve. Strategjitë dhe manualet në partneritetin social në arsimin profesional të krijuara në kuadrin e programit Cards. Zhvillimi i Kornizës Kombëtare të Kualifikimeve të Shqipërisë me pjesëmarrjen e mbështetësve në kontekstin e programit Cards. Këshilli Kombëtar i Punësimit që koordinon dhe harmonizon opinionet e institucioneve të qeverisë me opinionet e partnerëve socialë. Mekanizmat dhe procedurat që janë implementuar për të identifikuar nevojat e trajnimit Një rrjet me 36 zyra punësimi në MMSR është përgjegjëse për mbledhjen e informacionit të nevojshëm, në mënyrë që të kryhet mbikqyrja e tregut të punës. Gjithashtu ka shumë donatorë, që prezantojnë instrumente specifike dhe mekanizma për të analizuar nevojat e trajnimit për grupet e specifikuara apo për zona. A ka ndonjë standard për njohjen,validitetin dhe certifikimin e kompetencave të individëve? Një individ mund të fitojë kompetenca përmes të të nxënit formal, joformal dhe informal. Ato kompetenca që janë mësuar nga të nxënit formal njihen nga ministritë respektive, MAS dhe MMSR. Por, akoma nuk ka procedura aktuale për njohjen e të nxënit fillestar. 51

75 Nevojat trajnuese të trajnerëve dhe mësuesve duke marrë parasysh planet e zbatimit Në Strategjinë Kombëtare për Zhvillimin e Arsimit Parauniversitar ( ), mësuesit konsiderohen si një element kyç në përmirësimin dhe sigurimin e cilësisë në sistemin arsimor shqiptar. Analizat e nevojave të trajnimit të mësuesve fillojnë në nivelin shkollor. Sipas ligjit të MAS-it, zyrat arsimore dhe drejtoritë arsimore rajonale mbledhin të dhëna nga shkollat për nevojat e mësuesve, të cilat më vonë do të përpunohen në mënyrë që të zhvillohen programe specifike të trajnimit nga Instituti i Zhvillimeve Arsimore (organi kryesor përgjegjës për trajnimin e mësuesve në Shqipëri). Trajnimi i mësuesve po sigurohet nga institucionet qeveritare dhe ato joqeveritare. Ndërsa trajnimi i mësuesve që sigurohet nga shteti fokusohet në çështjet e kurrikulave, reformat e MAS-it dhe standardeve të mësuesve, organizatat joqeveritare zhvillojnë kurse trajnimi, që fokusohen në çështjet e kurrikulave shtesë, si p.sh., të drejtat e njeriut, edukimi i gjinive, edukimi mjedisor, për paqen, integrimi i fëmijve romë, etj. Për më shumë se dy vjet, programi i Bankës Botërore <Cilësi dhe barazi në arsim> ka mbështetur trajnimin e mësuesve, drejtorëve të shkollave dhe trajnimin e specialistëve për çështje të ndryshme, që lidhen me kurrikulën dhe reformimin shkollor. Gjithashtu, në një pjesë të këtij programi dy dokumente strategjike sapo janë zhvilluar: Reforma në sistem për zhvillimin profesional të mësuesve dhe Reforma për zhvillimin profesional dhe trajnimin e drejtuesve të shkollave, në mënyrë që të vihen në veprim shumë aktivitete reformuese në fushën e trajnimit të mësuesve. A ka ndonjë mekanizëm për vlerësimin e politikave të AFP-së? Drafti strategjik kombëtar i arsimit profesional (pjesë e këtyre strategjive gjithashtu të përfshira në strategjitë sektoriale të MAS-it dhe MMSR-së respektive) ka caktuar plane veprimi vjetore, në mënyrë që të lehtësojë proceset monitoruese. Është vendosur një numër i objektivave minimalë. Agjencia Kombëtare e Provimeve bën vlerësime të jashtme përmes provimeve të maturës shtetërore për shkollat e mesme. Rezultatet e maturës shtetërore përdoren për vlerësimin dhe vetëvlerësimin e shkollave. Certifikatat e vlerësimit të studentëve dhe akreditimi i ofruesve të arsimit profesional në departamentin e Agjencisë Kombëtare të Arsimit Profesional dhe Kualifikimeve po piloton procedurat e vetëvlerësimit për shkollat e arsimit profesional si pjesë e procesit të akreditimit. Inspektoriati Shtetëror i Arsimit për arsimin parauniversitar ka zhvilluar dokumente bazë, i cili do të institucionalizojë detyrat e inspektimit nëpërmjet kombinimit të vlerësimit të jashtëm dhe vetëvlerësimit. Shumë përvoja pozitive si nga vendi, ashtu dhe vende të ndryshme të botës, janë marrë në konsideratë. Këto kanë bërë të mundur zhvillimin e dokumenteve bazë të inspektimit, siç janë: 1. Standardet e zhvillimit profesional të inspektorit. 2. Draft- udhëzuesi për inspektimin e shkollave. 3. Draftin e parë për fjalorin e inspektimit. Vlerësimi i nxënësve në shkollat profesionale është zakonisht i brendshëm (që realizohet nga vetë shkolla), me disa përjashtime të vogla, që do të përmenden më vonë. Vlerësimi bëhet përgjatë vitit akademik, si një vlerësim zyrtar dhe në fund të ciklit mësimor, si: fundi i kapitullit, simestrit dhe vitit ose në fund të të gjithë vitit 52

76 akademik (vlerësim përmbledhës).vlerësimi është realizuar bazuar në objektivat finale të lëndëve kryesore (në mungesë të standardeve të vlerësimit dhe bazuar në gjykimin profesional të vetë mësuesve, çka çon në vlerësime subjektive në shumicën e rasteve. Krahas kësaj metode përdoret gjithashtu edhe vlerësimi ku studentët krahasohen me njëri-tjetrin. Përgjatë vlerësimit i jepet një farë dijenie nxënësve për të evidentuar progresin e kryer, për të qartësuar dobësitë e atij/asaj dhe të japë argumente rreth vlerësimit të kryer nga mësuesi /mësuesja i/e atij /asaj/. Inspektoriati Shtetëror i Arsimit Parauniversitar zhvillon vlerësime të jashtme përmes provimeve të maturës së shtetit për të gjitha shkollat e mesme. Instrumentet e vlerësimit Gjatë vlerësimit, mësuesit përdorin disa tipe instrumentesh. Për të vlerësuar dijet e nxënësve ata përdorin pyetjet me gojë, teste me qarkim, teste me përgjigje të shkurtra, detyrat e shtëpisë, ushtrime në klasë, etj. Për vlerësimin e aftësive përdoret vëzhgimi. Kjo praktikohet pasi mungojnë kushtet e punës në laboratorë apo vendet e punës me bazën materiale. Në raste të tilla, vlerësimi i nxënësve zevëndësohet me vlerësimin e dijes, duke u kërkuar të përshkruajnë procedurat e punës dhe jo t u jepet mundësia që ata të shfaqin aftësitë e marra. Në disa shkolla si gjatë vitit akademik, ashtu dhe në fund të ciklit disa studentëve (më të mirëve) u jepen miniprojekte, duke i vlerësuar ata përmes vëzhgimit dhe pyetjeve me gojë. Procedurat e vlerësimit Vlerësimi bëhet në bazë të notave (4-10), ku nota minimale është 5 dhe me shprehje si: shumë mirë, mirë, mjaftueshëm, dobët. Në disa shkolla vlerësimi me nota përdoret si për lëndët teorike, ashtu edhe për ato praktike. Provimi i studentëve përfshin: provimin e teorisë profesionale dhe provimin e praktikës profesionale (sipas MAS-it). Kompetencat për të hapur një shkollë të re publike të arsimit profesional janë të MMSR-së. Për shkollat private ka disa kritere të tjera, por është MMSR ajo që realizon procedurën e licencimit të tyre. Është në kompetencën e MMSR-së që të hapë qendra publike trajnimi të reja si dhe të vëzhgojë qëndrat private të licensuara nga qëndra kombëtare e licensimit. Deri tani, nuk ka pasur një proces të vërtetë akreditimi të institucioneve profesionale dhe mësimore. Agjencia e Arsimit Profesional dhe Kualifikimeve në bashkëpunim me programin CARDS 2004 dhe projekte të tjera simotra kanë zhvilluar 2 dokumente rreth akreditimit, që na japin informacionin dhe konceptet bazë në sigurimin e cilësisë në shkollimin profesional, standardet që aplikohen për t u akredituar, procedurat e vetëvlerësimit, etj. Ndërkohë Agjencia e Arsimit Profesional ka drejtuar një proces vetvlerësimi të sigurimeve publike, që të verifikojë produktivitetin e dokumenteve në akreditimin dhe përmirësimin e tyre. 53

77 Inspektoriati shtetëror i arsimit. Në bazë të ligjit të arsimit parauniversitar, inspektimi i procesit mësimor realizohet vetëm me efektivë të atorizuar nga MAS-i. Në Shqipëri shërbimi i inspektimit mësimor përfshin si nivele qendrore ashtu edhe vendore. Në fakt, në një nivel qëndror po operojnë 2 sektorë brenda MAS-it siç është sektori i politikave të inspektimit dhe ai i politikave të vlerësimit të cilësisë. Ka 13 sektorë inspektimi në 12 rajonet e Shqipërisë. Ndërkohë,drejtoria e arsimit privat dhe sektori për edukimin profesional (brenda MAS-it) ka disa funksione monitoruese përsa i përket edukimit privat dhe atij profesional. Shërbimi i inspektimit kombëtar vëzhgon ligjshmërinë e aktiviteteve të kryera në institucionet parashkollore, fillore dhe gjimnazet, si dhe në entitete të ligjshme të tjera, që merren me aktivitete shkollore, me përjashtim të institucioneve të arsimit të lartë. Detyrat kryesore të shërbimit të inspektoriatit shtetëror të arsimit janë si më poshtë: Sigurimi i cilësisë dhe vlefshmërisë së shërbimit mësimor parauniversitar në shkolla në nivel vendor dhe kombëtar, duke u fokusuar në përbërës të tillë, si implementimi i udhëzimeve në procesin e mësimdhënies dhe mësimmarrjes, cilësia në manaxhimin e burimeve në përmbushjen e objektivave të mësimmarrjes, cilësia e rezultatit shkollor, standardet e edukimit në shkolla etj. Monitorimi i cilësisë së shërbimit edukativ në fusha të tilla, si: implementimi i teksteve të reja shkollore, zhvillimi i provimeve kombëtare, aktivitete trajnimi për mësuesit etj. Rapotimi në Ministrine e Arsimit dhe të Sporteve për rezultatet e inspektimit për të gjitha nivelet e sistemit të edukimit parauniversitar ( publik dhe jopublik), në mënyrë që të ndërmerren masa për përmirësim në të ardhmen. Procedurat e vetëvlerësimit Procedurat e vetëvlerësimit janë zhvilluar dhe implementuar nga Inspektoriati Shtetëror i Arsimit në nivel shkollor. Projekti i Këshillit Britanik bashkë me Agjencinë e Arsimit Profesional dhe të Kualifikimeve ka zhvilluar tashmë një udhëzues vetvlerësimi për shkollat profesionale. Ekziston një rrjet agjencish kombëtare të arsimit profesional për Europën Juglindore, që synon të përmirësojë kanalet e komunikimit brenda rajonit për aspekte të ndryshme të arsimit dhe trajnimit profesional, duke mbledhur së bashku individë për të drejtuar bashkëpunimin në rajon në fusha të ndryshme, si mësimmarrje afatgjatë, sigurim cilësie, etj. Në fushën e arsimit në mbarë botën janë krijuar shumë skema të akreditimit dhe certifikimit nga agjenci të ndryshme dhe nga vetë organizatat arsimore. Këto skema funksionojnë në forma të ndryshme: të institucionit, të programit ose të të dyjave së bashku; vullnetare ose me detyrim; në nivel kombëtar ose rajonal; në formë dyshe ose me vlerësim të jashtëm. Akreditimi i çdo lloji forme kryhet kundrejt standardeve, kritereve dhe indikatorëve të vleftësuar (validuar), duke zbatuar teknika vlerësimi të tilla që sigurojnë një pamje të saktë të institucionit ose programit që akreditohet. Pothuajse kudo, akreditimi njihet si sistem i sigurimit të cilësisë për arsimin dhe, si i tillë, ai bazohet në të njëjtat parime si ato të sistemeve të sigurimit të cilësisë dhe të standardeve të cilësisë. 54

78 Sfidat e reja në përgjigje të prirjeve globale, kanë bërë që sistemet e AFP-së të ndryshojnë më me dinamizëm, të rritet mobiliteti i forcës punëtore, të ndërkombëtarizohen standardet dhe realizimi i programeve, transferimi i krediteve dhe mënyrat elektronike të realizimit; të gjitha këto përbëjnë një sfidë të vërtetë si për cilësinë, ashtu edhe për certifikimin. Materialet e reja trajnuese, kualifikimet e reja, kurrikulat e reja, teknikat e reja të trajnimit në përshtatje me ndryshimet e llojllojshme të vëllimit të trajnimeve etj., bëjnë të mundur përmirësimet në lidhje me kostot dhe produktivitetin. Prandaj, kërkohet një sistem i përmirësimit të vazhdueshëm, i cili zgjidh jo vetëm problemet e cilësisë, por edhe vlerëson përmirësimet e mundshme të kostos dhe produktivitetit. Për balancimin e forcave të ndryshimit me nevojën për cilësi në të gjithë sistemin, duhet të zbatohet sistemi i duhur i sigurimit të cilësisë. Paraqitja e koncepteve për sigurimin e cilësisë dhe e kërkesave për AFP-në ndihmon forcën e ardhshme punëtore për të përballuar me sukses sfidat e së ardhmes në botën e punës. Një nga faktorët që ndikon më shumë në suksesin apo dështimin e zbatimit të një sistemi të sigurimit të cilësisë është miratimi i përgjithshëm, në vecanti në nivelet e larta në rastin tonë nga AKAFPK dhe drejtuesit institucionalë. Sitemi i cilësisë në AFP është përfshirë në sisteme nëpërmjet proceseve të njohura, si: akreditimi, verifikimi, studimet e ecurisë dhe analiza e nevojave për trajnim. Sigurimi i cilësisë është pjesë e sistemit të cilësisë, i cili përfshin kontrollin, sigurimin dhe vlerësimin e cilësisë: Kontrolli i cilësisë kontrollon shkallën e përgjegjësisë së mësuesve në lidhje me zhvillimin e mëtejshëm dhe zbatimin e kurrikulës, me respektimin e standardeve, me zhvillimin e vlerave dhe me mësimdhënien. Sigurimi i cilësisë përfshin politikat, sistemet dhe proceset arsimore të shtetit, të cilat garantojnë një cilësi të mirë dhe të lartë të nxënit,si pjesë përbërëse e AFPsë. Vlerësimi i cilësisë është një proces vlerësimi i jashtëm dhe përfshin arritjet dhe përmbushjet e nxënësve, dokumentacionin shkollor, të dhënat statistikore dhe realizohet me anë të vëzhgimeve, intervistave etj. Në veçanti, vlerësimi i cilësisë është i nevojshëm: Për vlerësimin dhe krahasimin e veprimtarisë së institucioneve arsimore; Për sigurimin e cilësisë së njohurive, aftësive praktike dhe kompetencave që kanë marrë nxënësit; Për sigurimin e taksapaguesve (për t u treguar se si janë shpenzuar paratë e tyre) Për plotësimin e nevojave të përdoruesve të shërbimeve arsimore; Për përgatitjen e specialistëve të kualifikuar të cilët plotësojnë kërkesat e tregut të punës; Element tjetër i sigurimit të cilësisë është akreditimi i ofruesve ose i programeve të arsimit dhe formimit. Sistemi i sigurimit të cilësisë në arsimin dhe formimin profesional në Shqipëri është në fazën e tij të zhvillimit. 55

79 1.4.2Aspekte të Sigurimit të cilësisë në formimin profesional Sigurimi i cilësisë në sitemin e AFP-së është i domosdoshëm për të garantuar përgjegjësitë dhe përmirësimin e këtij sistemi. Politikat dhe procedurat në fushën e sigurimit të cilësisë duhet të mbulojnë të gjitha nivelet e sistemit të AFP-së. Sigurimi i cilësisë duhet të jetë pjesë integrale e manaxhimit të brendshëm të institucioneve të arsimit dhe formimit profesional. Por, sigurimi i cilësisë duhet të përfshijë gjithashtu edhe vlerësime periodike të programuara si nga vetë institucionet, ashtu edhe nga ana e vlerësuesve të jashtëm. Sigurimi i cilësisë duhet të përfshijë të gjitha dimensionet e institucioneve ofruese të AFP së si: përmbajtjen, inputet, procesin dhe outputet, duke u dhënë përparësi outputeve dhe rezultateve të të nxënit. Kur flasim për sigurimin e cilësisë në fushën e formimit profesional, sigurisht eshtë e vështirë në krahasim me arsimin profesional pasi formimi profesional është një fushë relativisht e re. Në këtë fushë veprojnë MMSR, Shërbimi Kombëtar i Punësimit, Drejtoritë Rajonale të Formimit Profesional Publik, mbi 150 subjekte private të licensuara, Agjencia Kombëtare e Arsimit Formimit Profesional dhe Kualifikimeve. Në sistemin e sigurimit të cilësisë përfshihen: - Objektiva dhe standarde të qarta dhe të matshme. - Udhëzues për zbatimin e tyre, duke përfshirë të gjithë aktorët kryesorë. - Burime të përshtatshme dhe të nevojshme. - Metoda të përshtatshme vlerësimi, duke pasur parasysh vetëvlerësimin dhe vlerësimin e jashtëm. - Mekanizma fidbeku dhe procedura për përmirësim. - Rezultatet e vlerësimit në dispozicion të të gjithëve. Konkretisht MMSR harton çdo vit treguesit e monitorueshëm për tregun e punës ku përfshihet edhe numri i personave që dotë trajnohen në drejtoritë rajonale të formimit profesional publik. Këta tregues i dërgohen Shërbimit Kombëtar të Punësimit, i cili i detajon për çdo institucion publik të formimit profesional.treguesit hartohen duke u mbështetur në nevojat reale të tregut të punës. Procesi i hartimit të treguesve të monitorueshëm kalon nëpërmjet diskutimeve me të gjithë aktorët kryesorë, si drejtoritë rajonale të formimit profesional publik, zyrat e punësimit. Për të pasur një cilësi të qëndrueshme, nevojitet sigurimi i burimeve të nevojshme dhe të përshtatshme. Burimet njerzore, që merren me manaxhimin dhe administrimin e formimit profesional, janë po aq të rëndësishme sa dhe mjediset dhe pajisjet bashkëkohore të përshtatshme. Një element shumë i rëndësishëm për sigurimin e cilësisë është edhe procesi i vlerësimit të kursantëve në formimin profesional. a) Format e vlerësimit Vlerësimi i kursantëve në qendrat e formimit profesional është i brendshëm ( nga vetë qëndra).qendrat e formimit profesional kanë një numër të vogël kursantësh dhe kjo bën që vlerësimi, veçantërisht vlerësimi i vazhdueshëm të jetë më sistematik se në shkolla. b) Instrumetet e vlerësimit Në rastin e kurrikulave tematike për profesione të veçanta përdoret dhe vlerësimi i jashtëm, duke u marrë parasysh edhe gjykimi profesional i njësive të biznesit, ku kursantët kryejnë praktikën. 56

80 c)certifikimi Certifikatat e përfundimit të një kursi trajnimi në qendra formimi në shumicën e rasteve vertetojnë kryerjen e kursit nga ana e kursantit. Një element mjaft i rëndësishëm për sigurimin e cilësisë është fidbeku i marrë nga vetë kursantët, si dhe ndjekja e ecurisë së punësimit të tyre mbas përfundimit të kurseve të formimit Sigurimi i cilësisë së kurrikulave të AFP-së Reforma kurrikulare është një ndër aspektet më të rëndësishme të reformës së arsimit dhe formimit profesional. Një tipar i qenësishëm i kësaj reforme është sigurimi i cilësisë së kurrikulave. Para se se të ndërtohen mekanizmat e sigurimit të cilësisë, duhet të përcaktohen qartë parametrat që e karakterizojnë këtë cilësi, pra çfarë duhet të plotësojë një kurrikul e një kualifikim profesional që të mund të konsiderohet e mirë. Për këtë, ka këndvështrime dhe përvoja nga më të ndryshmet. Sigurimi i cilësisë së kurrikulave të AFP-së realizohet nëpërmjet disa procedurave, që zbatohen si gjatë procesit të hartimit të tyre, ashtu edhe të produktit kurrikular. Një nga mekanizmat kryesorë për sigurimin e cilësisë është vlerësimi i kurrikulës. Vlerësimi i kurrikulës së AFP është procesi i gjykimit nëse ajo i plotëson kriteret ( kërkesat) e paracaktuara. Ai është një proces i vazhdueshëm, që fillon qysh në fazën e parë (të analizës) dhe vazhdon gjatë hartimit dhe gjatë tërë ciklit të jetës së kurrikulës së hartuar, duke përfshirë edhe zbatimin e saj. Fidbeku ( informacioni) i marrë nga procesi i vlerësimit shërben për përmirësimin e kurrikulës, nëse do të rezultojë e nevojshme. Kjo do të thotë që përpara se të vlerësohet një kurrikul duhet të jenë përcaktuar mirë kriteret mbi bazën e të cilave do të vlerësohet, duhet të përcaktohet një procedurë për vlerësimin e kurrikulës, duhet të përcaktohen instrumentet për vlerësimin e kurrikulës.vlerësimi i kurrikulës mund të jetë i plotë (përfshin të gjitha elementet kurrikulare) ose është i pjesshëm (përfshin elemente të vecantë),si psh., një program lëndor, një modul, një tekst mësimor, etj). Vlerësimi i kurrikulës mund të jetë i brendshëm ose i jashtëm.gjithashtu vlerësimi i kurrikulës mund të jetë formal, kur kryhet në mënyrë të organizuar nga organizata që përgjigjen zyrtarisht për këtë proces, si dhe informal, kur shprehet në formë opinionesh nga individë ose organizata, që angazhohen në hartimin ose zbatimin e kurrikulës.po kështu, vlerësimi i kurrikulës mund të jetë i hollësishëm, kur prek të gjithë aspektet e saj, ose jo i hollësishëm, kur analizohen vetëm një ose disa aspekte të veçanta. Një mekanizëm tjetër për sigurimin e cilësisë së kurrikulës është validimi i kurrikulës. Nëpërmjet validimit verifikohet nëse kurrikula e hartuar i përgatit nxënësit për ato kompetenca profesionale, të cilat i kërkon tregu i punës. Validimi është një lloj vlerësimi i jashtëm, pra janë specialistët e profesionit ata që bëjnë validimin përfundimtar nëse kurrikula është e vlefshme për klientin dhe mund të zbatohet apo duhet të rishikohet. Duhet të theksohet që si vlerësimi, ashtu dhe validimi i kurrikulës së AFP-së realizohen mbi bazën e të njëjtave kritere, por validimi është më i orientuar ndaj kritereve që kanë të bëjnë me kërkesat e tregut të punës dhe të profesionit. Miratimi është në tjetër mekanizëm, i cili kur është i mbështetur në proceset e vlerësimit dhe të validimit, jep një kontribut të rëndësishëm për sigurimin e cilësisë së kurrikulës përkatëse.të gjithë këta mekanizma të sigurimit të cilësisë duhet të njihen mirë nga hartuesit, vlerësuesit, dhe zbatuesit e kurrikulave të AFP-së dhe përfshirja e 57

81 specialistëve të profesionit përkatës në të gjitha këto faza është veprimi më i rëndësishëm që këta mekanizma të jenë efektivë Sigurimi i cilësisë së kualifikimeve profesionale. Një sistem bashkohor i AFP-së duhet t i përgjigjet kërkesave aktuale dhe perspektivave të zhvillimit të vendit. Për këtë arsye, përpilimi i kualifikimeve profesionale duhet të mbështetet në disa parime dhe karakteristika kryesore, që mundësojnë përmirësimin e vazhdueshëm të cilësisë, si: orientimin nga tregu i punës, orientimin e sistemit të kualifikimit dhe të certifikimit ndaj zhvillimeve të reja dhe standardeve të reja të BE-së, përcaktimin e një politike të qartë që nxit transparencë për metodologjinë dhe kriteret e përdorura, përdorimin e një formati unik, i cili do të zbatohet në nivel kombëtar në AFP, përfshirjen e gjithë aktorëve të AFP në procedurat e hartimit të përshkrimeve të kualifikimeve, procese konsultash të vazhdueshme me biznesin, procedura të vazhdueshme fidbeku, krijimi i mekanizmave për përmirësime Sigurimi i cilësisë dhe certifikimi Sigurimi i cilësisë së proceseve të certifikimit ështëkushti themelor për t u siguruar që kualifikimet janë vlerësuar dhe pranuar. Është thelbësore që palët pjesëmarrëse në sistemet e njohjes (certifikimit) të jenë të përfshira në hartimin e standardeve të sigurimit të cilësisë. Kjo garanton përputhje mes sistemeve dhe ndihmon ruajtjen e ligjshmërisë dhe të vlerës së sistemit për individët pjesëmarrës dhe për shoqërinë në tërësi. Për të përcaktuar nivelin e arritjeve, nxënësi duhet të vlerësohet në një farë mënyre dhe rezultatet e procesit të vlerësimit duhen të validohen, për të përcaktuar nëse rezultati i arrirë nga nxënësi i plotëson standardet e caktuara. Kështu, nxënësit i vihet një notë ose vlerësohet nëse ai kalon apo jo. Praktikat e sigurimit të cilësisë, që lidhen me proceset e certifikimit, janë modeluar në mënyrë të tillë që kur nxënësve u jepet një kualifikim të jetë e sigurt arritja e niveleve të njohurive, të aftësive, shprehive dhe të kompetencave që priten dhe kërkohen prej tyre, pavarsisht se kur, ku, si apo nga kush vlerësohen ato rezultate të të nxënit. Sidoqoftë, përveç proceseve që lidhen me certifikimin si pjesë e sistemeve të arsimit dhe të formimit profesional, përdoren edhe praktika të tjera për sigurimin e cilësisë, të cilat mund të ndikojnë në procesin e certifikimit. Sigurimi i cilësisë në AFP ka për veçori unike sigurimin që vlerësimi, validimi dhe njohja të zbatohen në mënyrë të qëndrueshme nga entet e përfshira në AFP. Për shkak të larmisë së enteve të përfshira, shumë sisteme të AFP-së kanë zhvilluar ose po zhvillojnë procese të hollësishme për të siguruar qëndrueshmërinë e kualifikimeve që jepen. Standarded e vlerësimit mbeten të nënkuptuara nga sjellja dhe gjykimet e vlerësuesve, kur ata vlerësojnë arritjet e nxënësit. Qartësimi i këtyre standardeve është një mundësi për forcimin e besueshmërisë dhe të vlefshmërisë së vlerësimit në të gjithë vendin. Këto standarde të qarta përbëjnë referencë për sigurimin e cilësisë: për institucionet apo palët e përfshira (inspektorët, entet certifikuese, etj.) është më e thjeshtë që të përcaktojnë nëse procesi i vlerësimit është i besueshëm dhe i vlefshëm. Zhvendosja drejt rezultateve të të nxënit, gjatë hartimit të standardeve të kualifikimeve dhe, për 58

82 pasojë, në praktikat e vlerësimit, mund të përmirësojë lidhjen me kriteret (kjo si për tregun e punës, ashtu edhe për shoqërinë), kundrejt të cilave vlerësohen nxënësit. Prirja drejt një autonomie më të gjerë për ofruesit e AFP u lejon atyre t ua përshtasin vlerësimet nxënësve dhe burimeve të tyre. Kjo e bën edhe më të rëndësishme nevojën për të siguruar, nëpërmjet kërkesave dhe udhëzimeve për sigurimin e cilësisë, që standardet kundrejt të cilave vlerësohen nxënësit, të zbatohen në mënyrë konsekuente në të gjithë vendin ose në sistemin e kualifikimeve. Konceptimi i sigurimit të cilësisë për proceset e certifikimit është një shans për forcimin e lidhjes mes sistemeve të arsimit dhe të formimit nga njëra anë, dhe tregut të punës nga ana tjetër Menaxhimi dhe sigurimi i cilësisë në arsimin profesional. Manaxhimi i cilësisë është identifikuar si çelësi për ta bërë arsimin profesional tërheqës. Politikat dhe legjislacioni i hartuar do të ruajnë cilësinë dhe rëndësinë e arsimit profesional sepse ato janë përshtatur në përputhje me politikat dhe legjislacionin e zbatuar në vende të tjera të përparuara. Sigurimi i cilësisë mbështetet nga zhvillimet politike që grupohen si më poshtë : Strategjitë që përcaktojnë arsimin profesional si prioritet dhe legjislacioni për zbatimin e politikave. Decentralizimi dhe autonomia e arsimit profesional. Rëndësia që u kushtohet kërkesave të tregut të punës në lidhje me kualifikimet e ofruara të arsimit profesional. Edukimi dhe këshillimi për karrierë. Statusi dhe imazhi i arsimit profesional. Ajo që shohim sot në botë aktualisht janë modelet hibride, kombinime të disa prej tyre. Ajo që shohim është diversiteti. Nuk ka një model të vetëm që të përmbushë një qëllim të vetëm. Kjo lidhet me diversitetin e qëllimit, diversitetin e fokusit, diversitetin e metodave, gjithashtu dhe diversitetin e arritjeve. Ku të çon gjithë ky sigurim cilësie? Të gjithë sigurimet e jashtme të cilësisë të çojnë te një një tip raporti, ndonjëherë raport publik, ndonjëherë privat. Tani më shumë se kurrë kërkohet një raport publik, kështu që publiku mund të shohë çfarë po ndodh me arsimin tonë. Ajo ku duhet më tepër të përqendrohemi është se çfarë do të arrijë sigurimi i jashtëm i cilësisë dhe kjo nuk është e lehtë të arrihet pasi shumë shpesh njerëzit nuk e kanë idenë se çfarë është sigurimi i cilësisë dhe qëllimi i tij. Mund të dinë çfarë po bëjnë, por nuk e dinë pse po e bëjnë atë. Duhet thënë, që sigurimi i cilësisë ka një çmim të lartë, i brendëshëm dhe i jashtëm. Prandaj duhet bërë aq sa duhet, as të tejkalohet e as më pak. Ajo që duhet të llogaritim është, që përfitimet nga aktivitetet e sigurimit të cilësisë janë më të mëdha se kosto e tyre. Sigurimi i cilësisë nuk duhet të jetë vetëm për kontrollin e përdorimit, por të hartohet në mënyrë që të japë mundësi për reflektim, për observim, për të zhvilluar vetënjohjen, që të gjitha këto të çojnë në përmirësimin e asaj, që i ofrohet nxënësve dhe ajo që sigurohet nga shkolla. Njerëzit shpesh i shohin rishikimet apo proceset e akreditimit si rituale dhe vlera e tyre humb shpejt. Gjithashtu sigurimi i cilësisë nuk duhet të deklarojë më shumë se ç mund të bëjë realisht dhe të jetë përgjigjja e të gjithë problemeve në arsimin profesional. Mund të arrish shumë gjëra nëpërmjet sigurimit të cilësisë, por ideja që po pate sigurim të cilësisë, çdo gjë shkon mbarë është mëse optimiste. Dy momentet kryesore të sigurimit të jashtëm të cilësisë janë: së pari, një proces duhet të ndjekë qëllimin e tij dhe të atyre vërdallë. Ajo duhet të hartohet në mënyrë që të prekë nevoja të qarta. Dhe kjo do të thotë që, ashtu siç janë të ndryshme qëllimet midis institucioneve të ndryshme, midis sistemeve të ndryshme, midis vendeve të 59

83 ndryshme, ashtu edhe procesi për të arrirë atë do të jetë i ndryshëm. Së dyti,është fakti që sigurimi i cilësisë duhet «të përputhet me qëllimin», duhet të takojë qëllimin për të cilin është krijuar. Ajo që dimë aktualisht për sigurimin e cilësisë është që, vetëm ofruesit mund të garantojnë cilësi. Ato e raportojnë, ato e komentojnë, japin rekomandime, por jo t i garantojnë cilësi vetes së tyre. Vetëm komuniteti akademik mund ta bëjë këtë. Prandaj, sigurimi i brendshëm i cilësisë ështe shumë i rëndësishëm, fillimi i mbarë i një procesi të sigurimit të cilësisë. Gjithashtu ajo që dimë është, që qëllimi duhet të përcaktojë procesin. Cilësia garantohet më mirë kur njerëzit janë të përqëndruar në një pyetje specifike. Gjithashtu dimë që standardet dhe cilësia nuk janë e njëjta gjë dhe duhet të sqarojmë që janë gjëra krejt të kundërta kur flasim për standarde akademike dhe ato që quajmë cilësi akademike. Cilësia është e shtrenjtë në kohë dhe në burime. Shumë gjëra po ndodhin në Europë, nuk ka një model standard. Shumë vende kanë lëvizur vemëndjen nga një fokusim në programe në një fokusim institucionesh. Një nga shembujt është Gjermania. Disa vende po lëvizin nga ana e kundërt, si Danimarka që po largohet nga një qasje institucionale auditive drejt një qasjeje të programeve të akreditimit. Këto ndryshime kuptohet janë bërë për motive politike, jo për motive akademike. Ajo për të cilën ndihet nevojë në këtë moment është një informacion rreth cilësisë dhe një nga të mirat e sistemit arsimor në Europë është fakti që ofron lëvizje brenda sistemit dhe lëvizja është më e lehtë për nxënësit dhe stafin mësimor kur e dinë se në ç drejtim po lëvizin. Për të bërë zgjedhje më të mira se ku duhet të studiojnë, të punojnë atyre u duhet informacion. Dhe informacioni për cilësinë do bëhet shumë i rëndësishëm në të ardhmen. Dihet, që sot gjithmonë e më tepër kërkohet besueshmëri publike në shkolla dhe universitete si dhe të siguruesve të tjerë të arsimit. Procesi i Bolonjës ka sjellë shumë lloje diplomash që në shumë vende janë të vështira për t u kuptuar dhe pranuar. Është e rëndësishme që të vërtetohet vlefshmëria e vërtetë e këtyre kualifikimeve nëpërmjet procesit të sigurimit të cilësisë. Është një udhëtim pa një destinacion, një udhëtim që ka qëllimin e tij duke garantuar mundësi më të mira për nxënësit, rrit vlerën e arsimimit të tyre si individë dhe më shumë për shoqërinë në rajon dhe në Europë. Ka katër apo pesë terma, si : manaxhimi i cilësisë, sigurimi i cilësisë, kontrolli i cilësisë, vlerësimi i cilësisë, përmirësimi i cilësisë, - të cilat janë përdorur shpesh si zëvendësues për njëri-tjetrin, por që në fakt kanë kuptime pak të ndryshme nga pikëpamja shkencore. Duke qenë i saktë dhe sistematik, manaxhimi i cilësisë duhet të konsiderohet si një term, i cili përfshin brenda tij nocionet e veçanta të të tjerëve. Sigurimi i cilësisë ka për qëllim të shmangë zhvillimet e pafavorshme, duke bërë në këtë mënyrë parandalimin e cilësisë së dobët. Kontrolli i cilësisë është i orientuar drejt mbledhjes së informacionit për të korrigjuar zhvillimet e pafavorshme,duke qënë kështu, një parakusht i domosdoshëm për sigurimin e cilësisë. Vlerësimi i cilësisë shkon përtej dhe ka lidhje me matjen e rezultateve dhe të arritjeve në bazë të objektivave të paracaktuar për cilësinë. Termi përmirësim i cilësisë është kuptuar si ndryshim dhe përmirësim i vazhdueshëm i proceseve dhe performancës për të përmbushur më mirë objektivat e cilësisë. Për të përmbushur objektivat politikë të përgjithshëm nga lartposhtë për zhvillimin e sistemit të AFP-së europiane, lind nevoja që të inkurajohen proceset nga poshtë-lart të ofruesve të AFP-së në drejtim të cilësisë. Për të siguruar, për të ndryshuar dhe për të përmirësuar cilësinë e AFP - së, pronësia e procesit duhet t'i përkasë vetë aktorëve dhe rrjetit lokal dhe rajonal të palëve të interesuara që janë 60

84 pjesë e saj. Kjo është edhe arsyeja pse nëpër të gjithë Europën ka një rritje të njohjes së kërkesave dhe një tendencë të vazhdueshme për përfshirjen e të gjitha palëve të interesuara në zhvillimin e AFP-së. (shih modelin konceptual per sigurimin e cilësisë te aneksi 8) 61

85 KAPITULLI II METODOLOGJIA Studimi bazohet në analizën rajonale të ofruesve publik të AFP-së, për identifikimin dhe implementimin e hapave konkretë të sigurimit të cilësisë në Arsimin Profesional në Shqipëri, duke: Analizuar dokumentacionin e shkruar (desk research) për AFP-në (dokumente zyrtare, dokumente ligjore, botime, studime, informacione, të dhëna statistikore, dokumente të projekteve të AFP-së, etj.). Kryer intervista me të angazhuar në AFP (me autoritete të institucioneve të AFPsë, me specialistë të AFP-së, me drejtues, mësues dhe instruktorë të shkollave profesionale dhe qendrave të formimit profesional, me përfaqësues të bizneseve, me përfaqësues të donatorëve, etj). Kryer vizita në institucione ofruese dhe mbështetëse të AFP-së (në dikastere, institucione mbështetëse, shkolla profesionale dhe qendra formimi profesional). Shtrirja në kohë e studimit: Studimi Sigurimi i cilësisë në arsimin profesional në Shqipëri u realizua në tri faza, duke filluar nga qershori i vitit 2010 deri në maj të vitit Gjatë fazës së parë, u grumbullua materiali dokumentar e statistikor, dhe u përgatititën instrumentat për realizimin e studimit. Gjatë fazës së dytë, përveç punës për plotësimin e materialit dokumentar e statistikor, u grumbulluan të dhëna nga terreni përmes anketimeve, pyetsorëve, bashkëbisedimeve dhe intervistave me grupet e interesit. Gjatë fazës së tretë, u analizua gjithë informacioni dhe u përgatit materiali studimor. Natyra e këtij studimi: Duke u nisur nga qëllimi i punimit, rezulton se natyra më e përshtatshme e tij është njëherësh: Punim analitik-krahasues. Punim informativ. Punim rekomandues. Përdoruesit e parashikuar të këtij studimi: Institucionet shtetërore që merren me sigurimin e cilësisë: (AKAFPK, MMSR, MAS, ISHA, IZHA, AKP, etj). Ofrues të arsimit profesional. Ofrues të arsimit profesional në universitete. Ofrues të arsimit profesional nga vendi i punës. Kordinatorë të sigurimit të cilësisë. Kërkues të kësaj fushe. Politikëbërës dhe vendimmarrës të niveleve të ndryshme. Publik i gjerë (specifikisht, komuniteti prindëror i shkollave profesionale) Metodat e kërkimit 62

86 Studimi bazë i ofruesve publikë të AFP-së u krye duke ndjekur një metodologji kërkimi tashmë të zbatuar me sukses në vende të ndryshme në kuadrin e reformës së sektorit të AFP-së. Më poshtë, detajohen qasja metodike, kriteret e vlerësimit, instrumentet e mbledhjes së të dhënave, organizimi i studimit bazë, metodologjia e vlerësimit, besueshmëria e të dhënave dhe kufizimet metodologjike. 2.1 Qasja Metodologjike Një nga qëllimet kryesore të një sistemi të reformuar të AFP-së është të prodhojë të diplomuar që shfaqin gatishmëri për punë dhe punësim dhe të rrisë cilësinë në këtë lloj arsimi. Për të realizuar këtë qëllim, në nivelin e ofruesve të AFP-së, është e nevojshme të forcohet efikasiteti i brendshëm i operacioneve, si dhe efektiviteti i jashtëm. Për identifikimin e performancës së SHMP-ve dhe QFP-ve, janë aplikuar dy pyetje qëndrore kërkimi: Si ndikojnë faktorët kyç të AFP-së tek efikasiteti i brendshëm i operacioneve? dhe Si ndikojnë faktorët kyç të procesit të AFP-së tek efektiviteti i jashtëm? Zinxhiri i vlerave të AFP-së u përdor si një kornizë konceptuale, për të përshkruar faktorët kryesorë, që kontribuojnë në efikasitetin e brendshëm të operacioneve për një ofrues të AFP-së dhe efektivitetin e jashtëm të tij. Figura 6: Faktorët kyç të zinxhirit të Vlerave të AFP-së Burimi: Heitmann (2014) Efikasiteti i brendshëm i operacioneve dhe efektiviteti i jashtëm, arrihen nëse një sërë dimensionesh të sistemit të AFP-së dhe institucionit të AFP-së ndërlidhen. Gatishmëria për punë dhe punësimi në tregun e punës është qëllimi përfundimtar dhe, gjithashtu, një pikënisje e zinxhirit të vlerave të AFP-së. 63

87 Një set përbërësish të ndryshëm duhet të ekzistojnë, si: standardet profesionale të drejtuara nga kërkesa dhe kurrikula kornizë, programet e AFP-së të bazuara në kompetencë, aksesi i barabartë i nxënësve/kursantëve, që plotëson gjithashtu edhe nevojat e grupeve të cenuara, staf i kualifikuar mësimor dhe manaxhimi, mjedis formues si industria me një vendosje të qartë të organizimit, dhe manaxhimit të ofruesve të AFP-së. Ndërlidhjet me industrinë, të institucionalizuara përmes bordeve të AFP-së, do të siguronin punësimin e nxënësit/kursantit si dhe ndarjen e barrës financiare të sistemit të AFP-së. Që zinxhiri të funksionojë siç duhet dhe të shtojë vlerën e sistemit të AFP-së, duhet të vijnë informacione të sakta dhe të vazhdueshme nga tregu i punës përmes studimeve gjurmuese të të diplomuarve të AFP-së dhe analizave të nevojave të aftësive Faktorët Kyç të Efikasitetit të Brendshëm të Operacioneve Efikasiteti i brendshëm, si një tërësi ndikohet nga faktorët kryesorë kyç të operacioneve të brendshme, duke përfshirë përmbajtjen dhe lidhjen e kurrikulës së AFP-së, pranimin e studentëve, metodat e mësimdhënies, cilësinë e stafit, mjaftueshmërinë dhe përdorimin e faqeve të të mësuarit, përshtatshmërinë dhe përdorimin e pajisjeve, efektivitetin e manaxhimit, dhe ndërlidhjet me eksperiencën në vendin e punës në kompani. Qëllimi është të ndërtohet një profil kombëtar dhe rajonal i SHMP-ve dhe QFP-ve, që tregon gjendjen e shëndetit të ofruesve të AFP-së në lidhje me secilin faktor kyç, në mënyrë që mangësitë të identifikohen, qëllimi dhe natyra e veprimit korrigjues të mund të përcaktohet. Drejtimet/profilet e formimit dhe kurset afatshkurtra në SHMP dhe QFP mund të gjykohen vetëm pasi t i hidhet një vështrim i shkurtër procesit të mësimdhënies, duke përfshirë laboratorin praktik dhe aktivitetet e seminarit, nëse është e mundur, për të vlerësuar metodën dhe cilësinë e mësimdhënies. Programet e AFP-së dhe kurset afatshkurtra, që kanë për qëllim zhvillimin e kompetencave për të vepruar në një mënyrë profesionale dhe të përgjegjshme, duhet të jenë të orientuara drejt procesit të punës me formim praktik tek ofruesi i AFP-së dhe me vendin e punës në kompani, duke qënë shtylla kryesore e formimit profesional. Në Shqipëri, analiza e nevojave të ndryshme të formimit (p.sh., Rama & Matja, 2012; MoLSAEO/NES 2012) është kryer vitet e fundit, duke krahasuar ofertat e AFP-së me kërkesën e tregut të punës, duke treguar një hendek mes këtyre të dyjave. Prandaj, rekomandohet që të përdoren rezultatet e këtyre studimeve të orientuara drejt tregut të punës gjatë vlerësimit të drejtimeve/profileve të formimit dhe kurseve afatshkurtra. Në të gjithë botën, AFP-ja ka treguar se është një zbutës i varfërisë dhe mekanizëm i përfshirjes sociale (Bassanini dhe Martin, 2005; Pfeiffer, 2001). Aksesi i gjerë i grupeve të ndryshme të synuara, si: të rinjtë, të papunët, gratë, të varfërit, si dhe grupet e tjera në nevojë, duhet të bëhet i mundur përmes programeve të hartuara me porosi të AFP-së dhe kurseve afatshkurtra. Burimi dhe cilësia e nxënësve/kursantëve dhe proceset nga të cilat ata përzgjidhen dhe këshillohen në hyrje dhe asistohen për të gjetur punësim të përshtatshëm pasi formimi përfundon, duhen të analizohen gjithashtu. Një tjetër faktor i rëndësishëm në përcaktimin e efikasitetit është sasia dhe cilësia e stafit mësimdhënës. Ekipi intervistues duhet të shohë me përgjegjësi procedurat për përzgjedhjen, emërimin, caktimin, dhe nxitjen e stafit mësimdhënës dhe drejtues, si dhe rrogat e tyre dhe kushtet e tjera të punësimit. 64

88 Cilësia e stafit është vlerësuar; dhe mangësitë dhe nevojat e formimit janë identifikuar nga regjistrimet e personelit studiues, të cilat tregojnë kualifikimet dhe eksperiencën. Cilësia e kurrikulës dhe materialeve të AFP-së është gjithashtu pjesë e vlerësimit. Cilësia dhe efektiviteti i programeve të AFP-së mund të preket shumë nga mjaftueshmëria dhe përdorimi i burimeve fizike, si: ndërtesa, pajisje dhe materiale. Mbiofrimi dhe nënpërdorimi janë po aq joefikase sa nënofrimi, me mbipopullimin e tij konsekuent dhe mjediset e papërshtatshme. Këtu, si për faktorët e tjerë kyç, ekipi i studimit duhet të peshojë me kujdes vlerësimet sasiore dhe cilësore, veçanërisht mundësinë e ambjenteve të të mësuarit, të pajisura plotësisht për të mësuarit e bazuar në punë,si dhe periudhat e eksperiencës së punës në kompani. Efikasiteti i brendshëm i manaxhimit të SHMP-ve dhe QFP-ve është analizuar duke shqyrtuar strukturën organizative, stilin e manaxhimit dhe efektivitetin e stafit të lartë. Ky i fundit mund të gjykohet vetëm nga ana cilësore, por gjykimi është ndriçuar nga analiza e faktorëve të tjerë kyç, si: sistemi informativ i menaxhimit që funksionon mirë, aplikimi i mbajtjes së regjistrimeve elektronike të të dhënave, detyrat e përcaktuara qartë të stafit dhe një plan zhvillimi institucional gjithëpërfshirës Faktorët Kyç të Efektivitetit të Jashtëm SHMP-të dhe QFP-të mund të jenë tepër efikase nga brenda, duke përdorur mirë stafin mësimdhënës, drejtues, burimet fizike dhe duke arritur një normë të lartë të të diplomuarve ndaj hyrësve, por ende të diplomuarit e AFP-së nuk përparojnë më mirë në vendin e punës sesa punëtorët e pa trajnuar. Efektiviteti i jashtëm mat se sa mirë SHMP-të dhe QFP-të përmbushin punësimin si një qëllim përfundimtar i vendosur i AFP-së. Efektiviteti i jashtëm i SHMP-ve dhe QFP-ve mund të vlerësohen në aspektin e punësimit të të diplomuarve, lidhjeve formale ndërmjet, SHMP-ve dhe QFP-ve dhe kompanive, eksperiencën në vendin e punës, lidhjet e stafit mësimor dhe masën në të cilën SHMP-të dhe QFP-të angazhohen në shërbime ose aktivitete të tjera praktike, duke krijuar një mjedis formues të ngjashëm me atë të vendeve të punës së komapnisë. Një faktor tjetër që kontribuon në efektivitetin e jashtëm është marrëdhënia ndërmjet punësimit të të diplomuarve dhe kostove të përshtatshme të formimit, që ndahen nga përfituesit përfundimtarë, si: qeveria, kompanitë dhe nxënësit/kursantët. Pjesa më e madhe e informacioneve të nevojshme për vlerësimin e eficencës së jashtme kostot dhe rezultatet krahasuese, mund të shprehen në mënyrë sasiore. Kostot e ofruesve të AFP-së përbëhen nga kostot kapitale (fillimi, planifikimi, vlera e tokës, ndërtimi, pajisjet etj.) dhe kostot korrente (kostot e mësimdhënies, formimit, stafit administrativ dhe të shërbimit; kostot e materialeve, mjeteve, librave, mirëmbajtjes dhe zëvendësimit; kostot e shërbimeve; kostot për udhëtim, shërbime të konsulentëve, shërbime mjekësore, sigurim dhe kështu me radhë). Rezultatet e SHMP-ve dhe QFP-ve vlerësohen në kohë të ndryshme duke përdorur masa të ndryshme. Rezultatet arsimore mund të maten në fund të periudhës së formimit; aplikimi i aftësive dhe impakti mbi zhvillimin mund të analizohet vetëm pasi të diplomuarit të jenë punësuar në vendet e punës. Informacionet mbi rezultatet e fundit të mund të jenë të vështira për t u marrë. 65

89 Studimet pasuese të të diplomuarve ofrojnë të dhëna vetëm për vitet e para të punës. Në matjen e rezultateve të AFP-së, ekipi intervistues duhet të jetë më i interesuar për të njohur ose vlerësuar raportin e suksesit (raporti i një grupi të dhënë të diplomuarish nga viti i fundit i kursit me numrin e atyre që kanë hyrë nëvitin e parë). Shkalla e suksesit reflekton jo vetëm shkallën e kalimit në provimin përfundimtar, por gjithashtu braktisjet dhe përsëritjen e punës së kursit dhe provimeve nga nxënësit; informacionet mbi këto dukuri janë të dobishme. Studime të rregullta nuk janë kryer në të shkuarën, megjithatë, disa studime pilote janë të disponueshme vitet e fundit (GIZ: Rudolph/Nikshiqi 2013, Vertopi, 2012). 2.2Kriteret e Vlerësimit Instrumentet e kërkimit janë hartuar për të mbledhur informacionet e nevojshme për të mundësuar vlerësimin e faktorëve kyç që mbulojnë aspektet cilësore dhe sasiore të efikasitetit të brendshëm të operacioneve, si dhe efektivitetin e jashtëm. Baza themelore për vlerësimin e pesëdhjetë e dy ofruesve publikë të AFP-së ishte një kornizë reference, ku pyetjet individuale të instrumenteve të kërkimit lidheshin me dhjetë kritere vlerësimi, duke lejuar ekipet intervistuese të reduktojnë në një sens pragmatik kompleksitetin e informacioneve të marra nga ofruesit e AFP-së në dhjetë aspekte qendrore të zinxhirit të vlerave të AFP-së. Figura 7: Kriteret Kyç të Vlerësimit Burimi: Heitmann (2014) 66

90 Caktimi i dhjetë kritereve të vlerësimit siguroi që një ekuilibër i përshtatshëm i detajeve dhe mbulimit ishte dhënë midis efikasitetit të brendshëm dhe efektivitetit të jashtëm të operacioneve. Kjo qasje siguroi një vlerësim sistematik dhe gjithëpërfshirës të performancës së secilit ofrues të AFP-së. 2.3 Instrumentet për mbledhjen e të dhënave Aspektet kyçe të performancës nuk mund të vlerësohen pa mbledhur dhe pakuptuar një sasi të mjaftueshme të të dhënave e informacioneve dhe vëzhguar operacionet e SHMP-ve dhe QFP-ve. Si pasojë, dy instrumente të mbledhjes së të dhënave, një Fletë e Informacioneve Bazë dhe një Pyetësor Interviste u hartuan dhe u aplikuan si mjete për të mbledhur informacionet dhe për të regjistruar vëzhgimet gjatë vizitave të ofruesit të AFP-së. Fleta e Informacioneve Bazë Për qëllime të këtij studimi bazë, një Fletë Informacionesh Bazë (BIS) u hartua për të mbledhur të dhënat sasiore për çdo ofrues të AFP-së, duke mbuluar tetë seksione. 1) Informacionet Bazë, 2) Regjistrimi dhe të diplomuarit nga drejtimet/profilet ose kursi afatshkurtër, 3) Kualifikimi dhe përvoja e mësuesve- instruktorëve, 4) Stafi mbështetës, 5) Programi për mjediset, 6) Disponueshmëria e ambjenteve të të mësuarit, 7) Kostot operative vjetore dhe 8) Shpenzimet kapitale. Pjesa më e madhe e pyetjeve ishin të mbyllura dhe duhet të plotësoheshin me të dhëna që vinin nga sistemi i informacionit i ofruesit të AFP-së, me përjashtim të seksionit 7) dhe 8), ku informacioni duhet të mblidhej nga burime të tjera si Njësitë e Qeverisjes Vendore, Drejtoritë Arsimore Rajonale dhe MAS. Pyetësori i Intervistës Një pyetësor interviste i gjysmëstrukturuar u hartua për t u ndërtuar mbi informacionet sasiore të mbledhura përmes BIS. Informacionet cilësore u mblodhën përmes një grupi pyetjesh, të organizuara në dhjetë seksione: 1) Panoramë e përgjithshme e ofruesit të AFP.-së (p.sh; mësuesi, rezultati, impakti). 2) Përzgjedhja dhe pranimi i nxënësve dhe kursantëve, 3) Punësimi dhe ndjekja. 4) Përzgjedhja dhe nxitja emësuesve/instruktorëve me kohë të pjesshme. 5) Harta e punës dhe zhvillimi i stafit me kohë të plotë. 6)Lidhjet e jashtme dhe aktivitetet industriale. 7) Manaxhimi i ofruesit të AFP-së. 8) Disponueshmëria dhe përdorimi i mjeteve të vogla dhe pajisjeve matëse. 9) Disponueshmëria dhe përdorimi i materialeve të konsumueshme. 10) Sfida të tjera. Një shumëllojshmëri shkallësh dhe opsionesh është ofruar për secilën prej pyetjeve brenda seksioneve. Opsionet e hapura dhe hapësira për komente është ofruar për të përfshirë individualitetin e ofruesve të AFP-së dhe sfidat që secili përballon. Për informacione të detajuara në lidhje me strukturën dhe përmbajtjen e pyetësorit të intervistës, ju lutem referojuni aneksit 9. 67

91 2.4 Organizimi i Studimit Bazë Një procedurë organizimi gjithëpërfshirëse është krijuar për të vlerësuar secilën prej dyzet e dy (42)SHMP-ve dhe dhjetë (10) QFP-ve publike. Procedura e Plotësimit të BIS Çdo SHMP-je dhe QFP-je të vizituar i jepej një fletë e informacioneve bazë përpara, së bashku me një shënim të përgjithshëm të përgatitur nga MMSR që shpjegonte qëllimin e studimit bazë të AFP-së. Informacionet e kërkuara në fletët e informacioneve bazë duhet të mblidheshin nga drejtori dhe/ose stafi drejtues i ofruesit të AFP-së para vizitës zyrtare të ekipit intervistues. Çdo SHMP dhe QFP kishte një deri në katër javë kohë për të plotësuar BIS. Procedura Intervistuese Ekipi i përbërë nga autorja dhe disa specialistë të AKAFPK, vizituan ofruesit e mëposhtëm të AFP-së : Figura 8: SHMP-të dhe QFP-të publike të vizituara nga Ekipi Intervistues Burimi: E hartuar nga Autori Fletët e informacioneve bazë të plotësuara, që janë kërkuar përpara iu paraqitën ekipeve intervistuese në fillim të vizitës zyrtare tek ofruesi i AFP-së, dhe problemet ose të dhënat që mungojnë u identifikuan së bashku. SHMP-të dhe QFP-të u vizituan brenda një ditë. Në thelb, drejtorëve dhe/ose stafit të lartë iu kërkua që t u përgjigjeshin pyetjeve të listuara në fletët e informacioneve bazë (nëse ishte ende e nevojshme), si dhe pyetësorëve të intervistës. Përfshirja e stafit të lartë ishte e rëndësishme, për të ngritur diskutimet e mëvonshme, për të përfituar nga njohuritë e tyre dhe për t u dhënë atyre eksperiencë në procesin e kryerjes së vlerësimeve. Pas takimit fillestar me drejtorin dhe/ose stafin e lartë, ekipet intervistuese organizuan një tur të shkurtër 68

92 me ofruesin e AFP-së, për t u njohur me mjediset kryesore dhe gjendjen e tyre. Pyetësori i intervistës u përdor nga ekipet intervistuese si bazë për një intervistë të strukturuar, por ky rregull nuk u ndoq gjithmonë rreptësisht. Është e qartë që studimi bazë i AFP-së ishte në mënyrë të konsiderueshme më shumë kërkues dhe zbulues, sesa një vizitë institucionale normale. Rregulli i intervistave në praktikë duhet të ndryshohet për t iu përshtatur rrethanave dhe qëllimeve vendore. Modeli i përdorur nga ekipi intervistues u mendua si guidë për një mbledhje sistematike të informacioneve; pyetjet suplementare duhet të identifikohen nga ekipi intervistues për të qartësuar rregullimet në SHMP-të dhe QFP-të e veçanta. 2.5 Metodologjia e Vlerësimit Pas fazës në terren, ekipi intervistues ishte në gjendje të përfundonte vlerësimin e faktorëve kyç, që mbulojnë aspektet cilësore dhe sasiore të efikasitetit të brendshëm të operacioneve, si dhe efektivitetin e jashtëm. Së fundi, një vlerësim përmbledhës për çdo ofrues të AFP-së aplikohet për të lehtësuar të dyja përdorimet nga kthimi i të dhënave të mbledhura përmes një grupi pyetësorësh dhe vëzhgimesh në një profil numerik të përshtatshëm. Instrumenti i vlerësimit përmbledhës u organizua sipas treguesve: (1) efikasiteti i brendshëm i operacioneve, si dhe (2) efektiviteti i jashtëm. Dy rezultatet e vlerësimit përmbledhës u përdorën së fundi për pozicionimin e secilit ofrues publik të AFP-së në Matricën e Performancës së Ofruesit të AFPsë Struktura me shkallë e vlerësimit Struktura me shkallë e vlerësimit lejoi aplikimin e kritereve të njëta të vlerësimit të të gjithë faktorëve kyç nga ekipet intervistuese. Qëllimi nuk ishte të arrihej në një pikavarazh të përgjithshëm bazuar në shtimin e pikëve për faktorët individualë, por, më tepër, për të hartuar një profil të aspekteve të kënaqshme dhe të pakënaqshme të performancës së çdo faktori. Një udhëzim vlerësimi për ekipet intervistuese u organizua sipas faktorëve kyç të efikasitetit të brendshëm të operacioneve dhe efektivitetit të jashtëm. U përdor një shkallë me gjashtë pikë, me vlera që varionin nga gjashtë për të kënaqshme, në një për të pakënaqshme. Vlerësimet e përdorura për shkallën me gjashtë pikë ishin si më poshtë: 69

93 Figura 9: Struktura e Vlerësimit me Gjashtë Pikë Burimi: Heitmann (2014) Në përgjithësi, nivelet e vlerësimit me 1, 2 dhe 3 paraqesin një nevojë për vëmendje të madhe dhe përmirësim.ekipeve intervistuese iu kërkua të peshonin përgjigjet individuale dhe të përdornin gjykimin intuitiv, për të arritur në vlerësimin e përgjithshëm. Së fundi, një vlerësim përmbledhës siguroi një panoramë shumëdimensionale të SHMP-ve dhe QFP-ve të intervistuara dhe lejoi krahasimet ndërmjet ofruesve të ndryshëm të AFP-së. Megjithatë, shuma e të gjitha vlerësimeve të faktorëve kyç të vetëm pjesëtuar me numrin e faktorëve kyç të lejuar, përcaktoi një vlerësim mesatar për ofruesin e vizituar të AFP-së dhe ndihmoi për të pozicionuar dhe vizualizuar ofruesin e AFP-së brenda një prej katër modeleve bazë të performancës së AFP-së Modelet bazë të Performancës së AFP-së Për të mbledhur ofruesit e vlerësuar të AFP-së, u përdor një tipologji e modeleve bazë të performancës së AFP-së bazuar në dy dimensione të mëdha: të efikasitetit të brendshëm të operacioneve kundrejt efektivitetit të jashtëm. Në figurën më poshtë, aksi vertikal përdoret për të treguar shkallën e efikasitetit të brendshëm të operacioneve ndërsa aksi horizontal përdoret për të treguar shkallën e efektivitetit të jashtëm. Bazuar në qasjen metodologjike, katër kategori bazë të performancës u identifikuan: (1) performues i lartë, (2) performues mesatar, (3) performues i ulët dhe (4) performues i dobët (shih figurën 10) 70

94 Figura 10: Kategoritë Bazë të Performancës së Ofruesve të AFP-së Burimi: Hartuar nga Autori 2.6 Besueshmëria e të dhënave Për të përmirësuar besueshmërinë e të dhënave të përpunuara, duhet verifikim i kujdesshëm. Duke marrë në konsideratë shumëllojshmërinë e madhe të profesioneve teknike dhe njohurive të kërkuara, u ndërmor një proces verifikimi dhe vleftësimi shtesë. Më poshtë shpjegohen hapat e ndërmarrë për të siguruar besueshmërinë e të dhënave, si: Kontrolli i të dhënave të brendshme nga autori, për të përcaktuar koherencën e brendshme të të dhënave, si dhe masën në të cilën të dhënat janë kontradiktore me gjetjet e studimeve të fundit (p.sh,. GIZ/PEM: Studimi Gjurmues mbi Shkollat e Mesme Profesionale në Verilindje të Shqipërisë, 2013). Kontrolli i disa prej informacioneve të siguruara në BIS nga ekipet intervistuese; verifikimi në vend i situatës; kërkimi i shembujve dhe provave në lidhje me disponueshmërinë e dokumentacionit, pajisjeve dhe mjediseve. Ofrimi i një seti shtesë të dhënash nga një proces verifikimi në thellësi në katërmbëdhjetë (14)ofruesve publikë teknikë dhe industrialë të AFP-së (9 x SHMP dhe 5 x QFP), për të verifikuar të dhënat e marra nga ekipi intervistues. 71

95 2.7 Kufizimet e këtij studimi Konkluzioni përfundimtar mbi qasjen metodologjike duhet të theksohet vështirësia për të marrë të dhëna të sakta 100% për shkak të: Informacioneve të kufizuara dhe subjektive të të intervistuarve. Në shumicën e rasteve, burimi kryesor i informacioneve ishte vetëm drejtori i shkollës, në disa raste i sapoemëruar. Kur paraqitej mundësia, intervista është kryer me ekipin e manaxhimit të ofruesit të AFP-së. Gabimet e vlerësimit të të intervistuarve dhe subjektiviteti në pjesën cilësore të mbledhjes së të dhënave dhe vlerësimit. Megjithatë, duke pasur parasysh zbatimin e gjerë të studimit bazë, procesi i verifikimit dhe vlerësimit i përshkruar më sipër, ekipi intervistues me perspektivat dhe njohuritë plotësuese, dhe mundësinë për rastet e përzgjedhura për të kryer dy intervista me ekipet e stafit të ofruesve të AFP-së, autori i këtij raporti beson që të dhënat e grumbulluara tregojnë një nivel të ulët gabimi. 72

96 KAPITULLI III GJETJET E STUDIMIT 3.1 Panoramë përmbledhëse e ofruesve publikë të AFP-së Niveli i performancës individuale të ofruesve të AFP-së lejon shfaqjen në një panoramë të të gjitha vlerësimeve përmbledhëse. Shpërndarja e përgjithshme tregon se të gjithë pesëdhjetë e dy ofruesit publik të AFP-së mund të lidhen me një prej katër kategorive të performancës brenda matricës së performancës të ofruesit të AFP-së. Shkalla e shpërndarjes tregon që niveli i performancës së ofruesve publikë të AFP-së shtrihet nga performues i dobët (tërësisht i pakënaqshëm) deri te përgjithësisht i kënaqshëm (performues i lartë). Figura 11: Matrica e Performancës së Ofruesve të Përgjithshëm të AFP-së Burimi: Hartuar nga MMSR Pjesa më e madhe e ofruesve publikë të AFP-së ndodhen në kategorinë e nivelit të performuesit të ulët. Ky grup karakterizohet nga një nivel përgjithësisht i pakënaqshëm performance deri në nivel performance më pak se të pranueshëm dhe thërret urgjentisht për përmirësime të mëdha në një shkallë mjaft të gjerë. 73

97 Nga ana tjetër, duket më mirë për 36.5% të ofruesve të AFP-së niveli i performuesit mesatar që tregon potencial të fuqishëm përmirësimi në një sërë aspektesh. Në fundin më të ulët të matricës së performancës së ofruesve të AFPsë vendosen 11.5% e të gjithë ofruesve të AFP-së, që karakterizohen nga një nivel përgjithësisht i pakënaqshëm performance dhe kërkojnë vëmendje urgjente e përmirësime të mëdha në të gjitha aspektet. Vetëm një ofrues i vetëm i AFP-së (2.0%) sapo ka arritur nivelin e performancës së lartë. Megjithatë, edhe këtu ka ende nevojë për disa përmirësime të nevojshme. 3.2 Panoramë e ofertave të AFP-së dhe regjistrimi Arsimi dhe Formimi Profesional ofrohet në Shqipëri në mënyra të ndryshme: arsim profesional me kohë të plotë dhe me kohë të pjesshme dhe kurse afatshkurtra. Aktualisht, një total prej nxënës janë regjistruar në të gjithë ofruesit publikë të AFP-së. Jashtë këtyre ka një total prej nxënësish në SHMP, që përfshijnë (75 %) nxënës me kohë të plotë dhe 5362 (25 %) nxënës me kohë të pjesshme plotësuar nga 7799 nxënës afat-shkurtër në QFP. Shumë i habitshëm është mbizotërimi i nxënësve meshkuj (82% në SHMP-të dhe 61% në QFP-të) krahasuar me nxënëset femra (18% në SHMP-të dhe 39% në QFP-të). Numri i nxënësve me kohë të plotë në SHMP është rritur me 25% në tre vitet e fundit. Numri i nxënësve me kohë të pjesshme në SHMP është rritur jashtëzakonisht shumë me 469 % (afërsisht 5-fish) në tre vitet e fundit. Arsyet për këtë duhet të kërkohen nga MMSR më në thellësi. Arsimi profesional ofrohet në më shumë se 22 drejtime profesionale (fushat mësimore) përmes 2+1+1, 2+2 dhe 4 vite në një strukturë bllok. Pjesa më e madhe e studentëve janë regjistruar në drejtime profesionale, ku ata mund të mësojnë një profesion në sektorin e shërbimit, si ekonomi dhe biznes, turizëm dhe mikpritje. Figura 12: Nxënësit dhe ofertat e AFP-së në SHMP Burimi: Hartuar nga MMSR 74

98 Figura 13: Kursantët dhe ofertat e AFP-së në QFP Burimi: Hartuar nga MMSR Në lidhje me drejtimet profesionale industriale pjesëmarrja e studentëve përqëndrohet më shumë në profesione si: mekanikët e makinës (shërbimi i mjeteve të transportit) dhe Teknologjinë e Informacionit dhe Komunikimit (ICT), e futur së fundi në vitin 2009 në 17 SHMP nga 42. Kualifikimet e lidhura me bujqësinë (Bujqësia, Agro-teknologjia dhe Ekonomia Bujqësore), nga ana tjetër, akomodojnë vetëm 5.52 % e nxënësve të përgjithshëm me kohë të plotë, por 16.43% e nxënësve total me kohë të pjesshme. Në mënyrë më specifike, 65 % e 75

99 nxënësve total në drejtimin bujqësi ndjekin arsimin professional me kohë të pjesshme. Në lidhje me arsimin profesional të ofruar në 10 QFP, 60% e kursantëve janë regjistruar në katër QFP të ndodhura në Shqipërinë qëndrore (Tiranë, Elbasan dhe Durres) Shpërndarja e 7799 kursantëve që marrin pjesë në kurset afatshkurtra tregojnë një disbalancë ndërmjet kurseve profesionale dhe komplementare (gjuhë të huaja dhe njohuri kompjuteri), kjo e fundit akomodon 38% të kursantëve në 2013 (22% ndjekin kursin e gjuhës angleze). Kurset afatshkurtra të instalimeve elektrike, termo-hidraulike, konfeksione (rrobaqepësi) dhe kuzhinier/kuzhinë, përbëjnë regjistrimin e dytë më të lartë, me afërsisht 7% secila. 3.3 Panoramë Rajonale e ofruesve të AFP-së Ofruesit publikë të AFP-së janë të shpërndarë në mënyrë të pabarabartë në dymbëdhjetë (12) qarqet aktuale të vendit. Katër kategori numerike mund të ndahen gjerësisht, bazuar në madhësinë e popullsisë rezidente të qarkut. Popullsia mesatare rezidente është nga ofruesi publik i AFP-së, por shpërndahet në mënyrë shumë të ndryshme (për shembull, banorë për ofruesin e AFP-së në qarkun Shkodër deri në banorë për ofruesin e AFP-së në qarkun Dibër). Vetëm, ky aspekt i ofrimit të dallueshëm rajonal të AFP-së tregon tashmë një nevojë urgjente për një ristrukturim rajonal dhe institucional të të gjithë sistemit të AFP-së Tabela 8: Shpërndarja Rajonale e Ofruesve Publik të AFP 8 8 INSTAT (2011): Censusi i Popullsisë dhe Banesave 2011, faqe

100 Figurat e mëposhtme tregojnë peizazhin rajonal të AFP-së, duke treguar nivelin aktual të performancës së çdo ofruesi të AFP-së brenda rajonit përkatës. Sistemi i AFP-së i shërben komuniteteve rurale, peri-urbane dhe metropolitane. Megjithatë, qarku qëndror i Tiranës mbizotëron në sistemin e AFP-së me 26.7 % të nxënësve/kursantëve, por kjo duket e mirëshërbyer në linjë me një pjesë të popullsisë kombëtare prej 28 %. Figura 14: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Tiranë Burimi: Hartuar nga Autori Qarku Fier duket seriozisht i nën shërbyer me vetëm 6.6 % të nxënësve/kursantëve krahasuar me një pjesë të popullsisë kombëtare prej 11 %. Fieri është një qytet industrial dhe rrethohet nga moçalishte bujqësore. 77

101 Figura 15: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Fier Qarku Elbasan duket i mirë shërbyer me 13.3 % të nxënësve/kursantëve krahasuar me një pjesë të popullsisë kombëtare prej 10 %. Figura 16: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Elbasan 78

102 Qarku Durrës duket i mirë shërbyer me 11.1 % të nxënësve/kursantëve krahasuar me një pjesë të popullsisë kombëtare prej 9 %. Durrësi është një lidhje e rëndësishme me Europën Perëndimore për shkak të portit të tij dhe afërsisë së tij me qytetet port Italiane drejt të cilave tragete të përditshme drejtohen. Ai gjithashtu zotëron një kantier detar të rëndësishëm dhe industri prodhuese, veçanërisht që prodhojnë produkte lëkure, plastike dhe duhani. Figure 17: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Durrës Burimi: Hartuar nga Autori Qarku Korcë duket pak i mbishërbyer me 11.5 % të nxënësve/kursantëve krahasuar me një pjesë të popullsisë kombëtare prej 8 %. Qarku Korcë ndodhet në juglindje të vendit në një rajon malor. Qarku Korçë dominohet nga prodhimi bujqësor. 79

103 Figura 18: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Korçë Burimi: Hartuar nga Autori Qarku Shkodër duket i mirëshërbyer me 8.4 % të nxënësve/kursantëve, kjo është mirë në linjë me një pjesë popullsie kombëtare prej 8 %. Qarku dominohet nga bujqësia, pyjet dhe peshkimi si dhe shërbimet tregtare dhe industria e lehtë. Figura 19: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Shkodër Burimi: Hartuar nga Autori 80

104 Qarku Vlorë duket i mirëshërbyer me programet e AFP-së ku marrin pjesë 10.4 % të nxënësve/kursantëve, krahasuar me një pjesë popullsie kombëtare prej 7 %. Qarku është rritur nërëndësi së fundi në turizëm dhe bujqësi me mbjellje në shkallë të madhe të pemëve të ullirit dhe frutave, industrive të eksportit të naftës dhe bitumit. Figura 20: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Vlorë Burimi: Hartuar nga Autori Qarku Berat pak i nën shërbyer me programet e AFP-së ku marrin pjesë 4.7 % e nxënësve/kursantëve krahasuar me një pjesë të popullsisë kombëtare prej 5 %. Produktet agrikulturore si perime, fruta dhe rrush merren në Berat dhe rrethina. Sektori i turizmit është i përshtatshëm për qytetin e Beratit. 81

105 Figura 21: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Berat Burimi: Hartuar nga Autori Qarku Dibër duket seriozisht i nën shërbyer me 1.6 % të nxënësve/kursantëve krahasuar me një pjesë popullsie kombëtare prej 5 %. Qarku Dibër ndodhet në verilindje të vendit në rajon malor. Ekonomia dominohet nga bujqësia, miniera dhe pyjet. Figura 22: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Dibër Burimi: Hartuar nga Autori 82

106 Qarku Lezhë duket seriozisht i nën shërbyer me 2.7 % të nxënësve/kursantëve krahasuar me një pjesë popullsie kombëtare prej 5 %. Sektori i turizmit përfaqëson një potencial të madh për qarkun Lezhë dhe gjithashtu ka një potencial të madh për industrinë e peshkimit. Figura 23: Matrica e Performancës së Ofruesve të AFP-së të Qarkut Lezhë Burimi: Hartuar nga Autori Qarku Kukës duket seriozisht i nën shërbyer me 0.7 % të nxënësve/kursantëve krahasuar me pjesën e popullsisë kombëtare prej 3 %. Strategjitë ekonomike rajonale të qarkut Kukës identifikojnë një mundësi të madhe për të zhvilluar turizmin, minierën dhe bujqësinë. Figura 24: Matrica e Performancës së Ofruesit të AFP-së së Qarkut Kukës Burimi: Hartuar nga Autori 83

107 Qarku Gjirokastër duket seriozisht i nën shërbyer me 1.6 % të nxënësve/kursantëve krahasuar me një pjesë të popullsisë kombëtare prej 3 %. Qarku është një qendër tregtare me disa industri të lehta, veçanërisht prodhimin e produkteve ushqimore, lëkurës, tekstileve dhe ofrimin e produkteve bujqësore të rritura në mënyrë organike. Figura 25: Matrica e Performancës së Ofruesit të AFP-së së Qarkut Gjirokastër 84

108 KAPITULLI IV GJETJET SISTEMIKE DHE INSTITUCIONALE Sipas temave të rëndësishme të eksploruara në studim sistemi aktual i AFPsë përballet me një numër pengesash sistemike dhe institucionale. Kapitulli i mëposhtëm tregon të dhënat që përbëjnë bazën e aftësive të ulëta dhe hendekun në rritje mes çfarë prodhohet nga ofruesit e AFP-së dhe çfarë nevojitet nga tregu i punës dhe kompanitë. 4.1 Efikasiteti i brendshëm 4.1.1Kriteri 1: Cilësia dhe Përmbajtja e Programeve të AFP-së dhe Kurseve Afat-shkurtra Në lidhje me cilësinë dhe përmbajtjen e programeve dhe kurseve afatshkurtra të AFP-së, kurrikula e AFP-së nuk po prodhon të diplomuar që kanë njohuritë thelbësore, aftësitë dhe kompetencat profesionale, për të hyrë në pozicione pune të lidhura me formimin profesional.në shumicën e rasteve, kjo ndodh për shkak të braktisjes së formimit të aftësive praktike. Ky formim vështirë të realizohet në shumicën e ofruesve të vizituar.rregullisht,orët e praktikës kufizohen në demostrime me pajisje të pakta dhe të vjetëruara. Orët e kurrikulës të caktuara për formimin praktik janë reduktuar në demonstrime (Reidenbach 2014) dhe pjesa më e madhe bëhen nga mësuesit e AFP-së dhe jo nga instruktorët. Një konstatim tjetër i rëndësishëm është që, arsimi profesional me kohë të pjesshme duket se është zbatuar dobët dhe nuk i shton shumë aftësi pjesëmarrësve, për shkak të shpërfilljes së formimit të aftësive praktike. Figura 26: Rritja e madhe e Arsimit Profesional me kohë të pjesshme Burimi: Hartuar nga Autori 85

109 Grupi intervistues raportoi një numër jashtëzakonisht të lartë të nxënësve me kohë të pjesshme në disa profile të AFP-së krahasuar me nxënësit me kohë të plotë në SHMP, p.sh. hoteleri dhe turizëm (18 %), bujqësi (16 %), transport dhe mjete (13 %) dhe ekonomi/biznes (10 %). Për shembull pesë SHMP kanë regjistruar afërsisht 45% të të gjtihë nxënësve me kohë të pjesshme. Nga ana tjetër, një total prej katërmbëdhjetë (14) SHMP-sh nuk kanë regjistruar nxënës me kohë të pjesshme. Mënyra me kohë të pjesshme e ofrimit ka shumë probleme. Mungesa e vlerësimit të të nxënit të mëparshëm, rregullimi i kurrikulës për të përfshirë gjithashtu aftësi praktike dhe çështja e certifikatave të aftësive, kërkojnë vëmendje urgjente Kriteri 2: Përzgjedhja dhe pranimi i Nxënësve/Kursantëve Në lidhje me zgjedhjen dhe pranimin e nxënësëve/kursantëve, ka një mungesë të kritereve bazë të pranimit për nxënësit para se të hyjnë në SHMP. SHMP-të zakonisht marrin nxënës me nota mesatare shumë të ulëta nga shkollat fillore ose ato që dëshirojnë të kalojnë vitin e parë të gjimnazit. Përbërja e nxënësve dhe kursantëve tregon që AFP-ja aktualisht është e njëanshme në aspektin gjinor dhe mospërfshirëse. Regjistrimi aktual i vajzave/grave në AFP është i kufizuar. Pjesëmarrja e nxënësve meshkuj në SHMP është 82%, ndërsa pjesëmarrja e nxënëseve femra në SHMP është 16%. Kjo dukuri ndodh për shkak të strukturës sociale të ofruesve të AFP-së dhe segmentimit të tregut të punës, pa përmendur një sërë barrierash të tjera për pjesëmarrjen e tyre (p.sh., mungesa e kualifikimeve që janë tërheqëse për vajzat, familja, transporti, siguria, barrierat institucionale. etj). Situata në QFP-të në lidhje me njëanshmërinë gjinore duket pak më mirë. Këtu, pjesëmarrja e kursantëve meshkuj është 61%, ndërsa pjesëmarrja e kursanteve femra është 39%. Figura 27: Shpërndarja gjinore Burimi: Hartuar nga Autori 86

110 Në lidhje me aksesin e njerëzve me aftësi të kufizuara, 50% e QFP-ve raportuan se kanë procedura të veçanta për pranimin e tyre. Në të kaluarën, kjo përfshinte përjashtimin nga pagesa e taksës për kursin profesional. Disa QFP, gjithashtu deklarojnë që ata bashkëpunojnë me shoqata dhe/ose zhvillojnë programe specifike për këtë grup përfituesish. Në të kundërt, SHMP-të duken më pak të hapura për nxënësit me aftësi të kufizuara (10% e SHMP-ve deklarojnë të kenë procedura të veçanta për personat me aftësi të kufizuara). Figura 28: Procedurat e veçanta për pranimin e nxënësve me aftësi të kufizuara Burimi: Hartuar nga Autori 4.1.3Kriteri 3: Stafi dhe Zhvillimi i Stafit Përsa i përket stafit dhe zhvillimit të stafit, cilësia dhe sasia e stafit manaxherial dhe mësimdhënës mund të konsiderohen si shqetësime të mëdha të sistemit të AFPsë. Shumica e mësuesve japin mësim në një profil të AFP-së, që përgjithësisht i korrespondon arsimimit të tyre (73% të përshtatshëm dhe 11% pjesërisht të përshtatshëm). Për instruktorët shkalla e përputhshmërisë së lëndëve të mësimdhënies dhe arsimimit të tyre është më e ulët (60% e përshtatshme dhe 12% pjesërisht e përshtatshme). Ka një proporcion të lartë të mësueseve femra në lëndët e përgjithshme (67%) dhe lëndët profesionale (64%).Numri i mësuesve/instruktorvetë AFP-së në dispozicion për mësimin e lëndëve profesionale varion në mënyrë të konsiderueshme nga një ofrues i AFP-së te një ofrues tjetër.megjithatë, në përgjithësi, kapaciteti i stafit manaxherial dhe mësimor konsiderohet si i pamjaftueshëm. Ka tregues të qartë për mungesë të mësuesve/instruktorëve të kualifikuar të AFP-së, që pengon ofrimin cilësor të teorisë dhe praktikës profesionale. Për ofruesit e AFP-së është shumë e vështirë të tërhiqet e të mbahet një numër i përshtatshëm i mësuesve/instruktorëve të AFP-së, për shkak të kushteve jo tërheqëse të punës në sistemin e AFP-së. 87

111 Figura 29: Disponueshmëria e Stafit Mësimor Cilësor Burimi: Hartuar nga Autori Në veçanti pjesa më e madhe e mësuesve/instruktorëve të AFP-së janë në nevojë urgjente për tu trajnuar në teknologjinë moderne (Reidenbach 2014) Kriteri 4: Gjendja e Ambjenteve dhe Pajisjeve Për shkak të gjendjes përgjithësisht të dobët të mjediseve dhe pajisjeve, nxënësit nuk janë në gjendje të njihen nga afër me teknologjitë, mjetet dhe instrumentet e përdorura në vendin e punës. Vlerësimi ynë më në thellësi tregoi që disa SHMP nuk kanë fare pajisje për fushat që ata ofrojnë. Disa SHMP kanë pajisje, por nuk i përdorin ato. Mjetet dhe aksesorët përgjithësisht nuk ekzistojnë. Pajisjet në dispozicion për formimin praktik të aftësive nuk janë të mjaftueshme për të gjithë nxënësit e regjistruar në shumë fusha.. Sistemi i AFP-së në Shqipëri duket se është seriozisht i nënfinancuar dhe financimi total nga buxheti i shtetit ulet vazhdimisht (Rama & Sulstarova 2014). Disa SHMP kanë pajisje por nuk i përdorin ato. Mjetet dhe aksesorët thuajse nuk ekzistojnë. Nuk ka pajisje të mjaftueshmë në dispozicion për formimin e aftësive praktike për të gjithë nxënësit e regjistruar në fushën e tregtisë. Disa SHMP kanë shumë klasa (edhe ndërtesa), por nuk kanë reparte të përshtatshme. QFP-të janë në përgjithësi të pajisura më mirë dhe më të orientuara drejt formimit të aftësive praktike (Reidenbach 2014). Në procesin e verifikimit në thellësi u zbulua gjithashtu që ndryshime të mëdha ekzistojnë ndërmjet reparteve dhe klasave në pjesën më të madhe të SHMP-ve. Nuk ka planifikimin të përshtatshëm të bërë për repartet dhe pajisjet në SHMP. Veç kësaj, pjesa më e madhe e SHMP-ve nuk e kanë konceptin e menaxhimit të mbetjeve. Nuk ka asnjë dokumentacion apo system mirëmbajtjeje. Nxënësit përfshihen me vështirësi ose nuk përfshihen fare në mirëmbajtjen e pajisjeve të thyera edhe pse ky do të ishte një ushtrim praktik i shkëlqyer për ta (Reidenbach 2014). 88

112 Figura 30: Disponueshmëria e Ambjenteve dhe Pajisjeve të Përshtatshme të AFP- së Burimi: Hartuar nga Autori 4.1.5Kriteri 5: Organizimi dhe Manaxhimi Organizimi dhe Manaxhimi është një çështje shumëplanëshe. Studimi ynë bazë demonstroi që të gjithë ofruesit e AFP-së dhe veçanërisht SHMP-të kishin mangësi në manaxhimin e përditshëm të aktiviteteve të tyre nga mungesa e autonomisë ose e vetë-administrimit. Struktura administrative e sistemit të AFP-së është tepër komplekse;përgjegjësitë për jetën e përditshme të SHMP-ve dhe QFP-ve shpërndahen në institucione të ndryshme qeveritare në nivel qendror dhe vendor. Niveli i decentralizimit është i ulët krahasuar me standardet evropiane.suksesi i disa prej ofruesve, që konsiderohen si performues mesatar ose të lartë, mund t i atribuohet drejtorit te ofruesit të AFP-së. Nga janari i vitit 2014, drejtorë të ndryshëm të ofruesve të AFP-së janë zëvendësuar me të rinj.në shumë raste kjo ka sjellë paqëndrueshmërinë aktivitetet e përditshmetë ofruesve. Ka një mungesë harmonizimi dhe bashkëpunimi ndërmjet ofruesve të ndryshëm të AFP-së brenda të njëjtit qark ose qyteti. Veç kësaj, vlerësimi i 42 SHMP-ve tregon qartë që ofruesit e AFP-së manaxhohen më mirë, nëse janë ofrues të mëdhenj. Figura 31: Lidhja ndërmjet Madhësisë së SHMP-së dhe Nivelit të Performancës 89

113 Siç vëzhgohet në figurën më lartë, një lidhje ekziston ndërmjet numrit të nxënësve dhe rezultateve (mesatare) të efikasitetit të brendshëm dhe efektivitetit të jashtëm. Përdorimi i përpunimit të të dhënave elektronike është ende shumë i ulët. Ka një nevojë të menjëhershme për një manaxhim të dixhitalizuar dhe organizim të ofruesve publikë të AFP-së. Manaxhimi i shkollave të bashkuara (AFP dhe arte/gjimnaz) është sfidues pasi vëmendja e manaxhimit të shkollës i kushtohet më tepër arsimit të përgjithshëm, ndërsa AFP-ja vuan nën këtë model. Ndërsa në rastet e AFP-së së bashkuar me arsimin e gjuhëve të huaja pjesa e AFP-së duket se ka një vëmendje më të madhe krahasuar me modelet e tjera. Tabela 9: Lista e Shkollave të Bashkuara 4.2 Efektiviteti i Jashtëm 4.2.1Kriteri 6: Gatishmëria për punë dhe Punësimi i të Diplomuarve Në lidhje me gatishmërinë për punë dhe punësimin e të diplomuarve, rezultatet nga vlerësimi tregojnë qartë që sistemi aktual i AFP-së nuk i pajis të diplomuarit e AFP-së me aftësitë e nevojshme për të hyrë në tregun e punës. Afërsisht, një në tre 90

114 nxënës merr pjesë në programet e AFP-së, për të cilat nuk ka asnjë aktivitet të përshtatshëm profesional, (p.sh; ekonomi/biznes, TIK, administrim i zyrës së biznesit dhe ekonomia e bujqësisë) në dispozicion në tregun shqiptar të punës. Figura 32: Niveli i Punësimit dhe Gatishmëria për Punë Burimi: Hartuar nga Autorët Autori Përveç kësaj, mbitheksimi i AFP-së akademike të orientuar drejt Maturës nuk e rrit mundësinë e punësimit dhe gatishmërinë për punë të të diplomuarve të AFP-së. Ky mbitheksim, më tepër hap rrugën për arsimin e lartë. Pra, AFP-ja shërben si një rrugë e lehtë hyrje në arsimin universitar për së paku 50% të të diplomuarve të AFPsë dhe perceptohet si e tillë nga shoqëria. Kjo gjetje mbështetet nga rezultatet kërkimore të studimeve të fundit gjurmuese (Vertopi: 2012, Rudolph/Nikshiqi: 2013). Sipas Vertopi, vetëm 12.5 % e të diplomuarve të AFPsë ishin në punësim me kohë të plotë, dhe 9.9 % e të diplomuarve të AFP-së janë vetëpunësuar në biznese të vogla (informale).duhet të theksohet që afërsisht 5 % e të diplomuarve të AFP-së (Rudolph/Nikshiqi) punojnë dhe studiojnë në të njëjtën kohë Kriteri 7: Eksperienca Industriale e Bazuar në Punë e Mësueve dhe Instruktorëve Profesional Përvoja e punës në industri për shumicën e mësuesve të lëndëve profesionale është e vjetëruar.shumë mësues dhe instruktorë në profesionet teknike kanë një përvojë të gjatë, që vjen nga fabrikat e mëparshme shtetërore, por ata kanë mungesë njohurish rreth zhvillimeve të fundit teknologjike dhe industriale. Instruktorët kanë përparësi në këtë aspekt,meqënëse shumica punojnë aktualisht në industrine private. Përveç këtyre, për 16% të stafit menaxhues të ofruesve trajnimi teknik i mësuesve dhe ekspozimi i mësuesve ndaj përvojës industriale janë masat e domosdoshme për t u marrë, me qëllim rritjen e gatishmërisë për punët e nxënësve. 91

115 4.2.3 Kriteri 8: Mjedisi Formues si Industria Ofruesit publik të AFP-së, përgjithësisht deklarojnë se nuk kanë mjeteve të vogla të mjaftueshme, pajisje matëse dhe veçanërisht të konsumueshme. Kjo situatë është pothuajse alarmante tek SHMP-të, që deklarojnë disponueshmëri të plotë të mjeteve të vogla dhe pajisjeve vetëm në 8.2% të rasteve. QFP-të performojnë më mirë në këtë aspekt. Në shumicën e rasteve pajisjet teknike të përdorura në SHMP për demonstrime në klasat teorike janë shumë të vjetra dhe jashtë-përdorimit Kriteri 9: Lidhjet dhe Ndërlidhjet Formale me Industrinë Lokale Më shumë se 50 % e ofruesve publik të AFP-së e konsiderojnë ndërtimin e marrëdhënieve të ngushta me industrinë si një faktor të rëndësishëm për përmirësimin e ofrimit të AFP-së. Megjithatë, lidhjet e ofruesve të AFP-së me industrinë kanë mungesë në shumë drejtimesi zhvillimi i kurrikulës, zbatimi praktik, bashkë-financimi ose të tjera. 8 nga 52 deklaruan që bashkëpunojnë me bizneset në zhvillimin e kurrikulës së tyre. Lidhje të pamjaftueshme ekzistojnë ndërmjet ofruesve të AFP-së dhe kompanive. Vetëm 28 % e menaxhimit të SHMP-ve raportojnë që ata mbështesin kompanitë lokale. Kjo ndërlidhje është shpesh e një natyre informale dhe nuk ndihmon SHMP-në për të rritur cilësinë e programeve të AFP-së drejt relevancës së fortë të tregut të punës. Situata e QFP-ve është pak më e mirë; 33 % e QFP-ve fokusohet në kurset afat-shkurtra deri në 6 muaj kohëzgjatje për masën e politikës së tregut të punës jo aktiv dhe të papunë, të organizuar kryesisht nga Shërbimi Kombëtar i Punësimit (SHKP). Figura 33: Ndërlidhja me Kompanitë e Sektorit Privat Burimi: Hartuar nga Autori 92

116 4.2.5 Kriteri 10: Kostot e Formimit, Rezultatet, Financimi dhe Lidhja e tyre Në sistemin aktual shqiptar të financimit të drejtuar nga inputi, shuma që qeveria ofron për ofruesit e AFP-së planifikohet sipas parimit për nxënës (Urdhri i MASH Nr. 134/2013), në përputhje me numrin enxënësve/kursantëve të ofruesve të AFP-së dhe fushave dhe profileve të studimit. Figura 34: Sistemi i Financimit i Bazuar në Input Financimi i ndarë nuk varet nga shërbimet e formimit të kryera në mënyrë efektive, si numri i të diplomuarve të AFP-së të vendosur në mënyrë të suksesshme në punësim. 93

Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik

Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik Trajnimi për kualifikimin Auditor të Sektorit Publik do të mbulojë lëndët dhe temat e mëposhtme: Moduli 1: Raportimi Financiar I. Teoria e kontabilitetit II.

More information

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT EDUCATION DEPARTMENT / UNIVERSITY NEW YORK Misioni i Zyrës së Arsimit Dygjuhësh dhe Studimeve në Gjuhë të Huaja (Office of Bilingual Education and World Languages OBE-WL) pranë Departamentit të Arsimit

More information

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: VULA 2. Emri: Elsa 3. Kombesia: Shqipëtare 4. Data e lindjes Kosovare 5. Vendi i lindjes: 26.05.1991 6. Kontakti: Femër Email: Tel: vula.elsa@gmail.com /elsa.vula@uni-gjk.org

More information

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Education Sector United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Shqipëria Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Prill 2017 Shqipëria Analizë e politikës arsimore Çështje

More information

RAPORT FORMIMI FILLESTAR I MËSUESVE NË INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË SHQIPTAR

RAPORT FORMIMI FILLESTAR I MËSUESVE NË INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË SHQIPTAR RAPORT FORMIMI FILLESTAR I MËSUESVE NË INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË SHQIPTAR Tetor 2016 Instituti i Zhvillimit të Arsimit, Tetor 2016 1 Përmbajtja Hyrje... 5 1. Përmbledhje ekzekutive... 6 2. Gjetjet

More information

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCAT Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shembuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës Korniza Evropiane e Kualifikimeve Europe Direct është një shërbim, që u ndihmon të gjeni përgjigjet në pyetjet tuaja rreth Bashkimit

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË. Ministria e Arsimit dhe Shkencës

REPUBLIKA E SHQIPËRISË. Ministria e Arsimit dhe Shkencës REPUBLIKA E SHQIPËRISË Ministria e Arsimit dhe Shkencës STRATEGJIA KOMBËTARE E ARSIMIT PARAUNIVERSITAR 2009-2013 Tiranë, Korrrik 2009 P Ë R M B A J T J A 1. Kapitulli I: SITUATA AKTUALE PËR ZHVILLIMIN

More information

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk AutoCAD Civil 3D Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk IEE shpk eshte themeluar ne 2004 Zyra kryesore ne Prishtine, Rep. e Kosove Zyra perkrahese ne Tirane, Rep. e Shqipërisë

More information

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shëmbuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Analizë e rezultateve të PVNN-së 2000-2012 Qershor 2014 Njësia për Sektorin e Arsimit Rajoni i Europës dhe Azisë Qendrore Përmbajtja

More information

Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri

Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri PhD Enea Hoti MA Orsiola Kurti Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri: Gjendja aktuale dhe sfidat e ardhshme Hyrje Zonat rurale në Shqipëri vuajnë nga përdorimi jo efiçient i burimeve, nga performanca

More information

RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR

RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR KOMISIONI PËR ARSIMIN E LARTË DHE KËRKIMIN SHKENCOR Krijuar nga Kryeministri Drejtuar nga Dr. Arjan Gjonça RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR Tiranë, Janar- Prill 2014

More information

Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri. Raport Vjetor

Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri. Raport Vjetor Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri Raport Vjetor Përmbajtja Akronime... 3 Fakte mbi Pjesëmarrjen Politike të të Rinjve... 4 Fakte mbi Pjesëmarrjen Sociale të të Rinjve...

More information

MJETI MONITORUES NJË SËRË UDHËZIMESH PËR TË VLERËSUAR PROGRESIN DREJT VIZIONIT TË AFTËSIVE

MJETI MONITORUES NJË SËRË UDHËZIMESH PËR TË VLERËSUAR PROGRESIN DREJT VIZIONIT TË AFTËSIVE FRAME: AFTËSI PËR TË ARDHMEN MBËSHTETJE PËR VIZIONIN STATEGJIK TË ZHVILLIMIT TË BURIMEVE NJËRËZORE MJETI MONITORUES NJË SËRË UDHËZIMESH PËR TË VLERËSUAR PROGRESIN DREJT VIZIONIT TË AFTËSIVE 2020 Përmbajtja

More information

Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore

Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore REPARIS A REGIONAL PROGRAM Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore Standardet Ndërkombëtare të Raportimit Financiar 7 Publikimet

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE MSc. ENKELEDA KUKA VLERËSIMI I PËRDORUESHMËRISË SË APLIKACIONEVE

More information

EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS SË HUAJ

EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS SË HUAJ UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI-PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS

More information

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit Përmbajtja: 1. Hyrje në sistemet e informacionit 2. Strategjia e organizates dhe sistemet e informacionit 3. Etika e informacionit privatesia dhe siguria 4. Rrjetet, interneti dhe biznesi elektronik (e-business)

More information

Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat

Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat Nëntor 2004 Përmbajtja Parathënie Akronimet. Kapitulli 1. Hyrje 1.1. Vështrim i përgjithshëm mbi

More information

STANDARDET E VLERËSIMIT TË NXËNËSVE NË SHKOLLËN FILLORE

STANDARDET E VLERËSIMIT TË NXËNËSVE NË SHKOLLËN FILLORE PROJEKTI I SHKOLLËS FILLORE NËNPROJEKTI: PËRPARIMI I VLERËSIMIT TË NXËNËSVE Nënprojekti realizohet në bashkëpunim me Qendrën Maqedonase për Arsimin Qytetar (MCGO) STANDARDET E VLERËSIMIT TË NXËNËSVE NË

More information

Raporti i Ndjeshëm Gjinor në Lidhje me Mungesën e Aftësive në Sektorët e Agro-përpunimit, TIK dhe Turizmit në Shqipëri

Raporti i Ndjeshëm Gjinor në Lidhje me Mungesën e Aftësive në Sektorët e Agro-përpunimit, TIK dhe Turizmit në Shqipëri Raporti i Ndjeshëm Gjinor në Lidhje me Mungesën e Aftësive në Sektorët e Agro-përpunimit, TIK dhe Turizmit në Shqipëri Raport nga: IPSED: Institute for the Promotion of Social & Economic Development (Dorëzuar

More information

78 mësues të 26 shkollave pilot përfaqësojnë grupin e përfshirë në pilotim.

78 mësues të 26 shkollave pilot përfaqësojnë grupin e përfshirë në pilotim. Grupi i punës: Zamira Gjini Dr. Gerti Janaqi Dr. Mirela Andoni Ines Todhe Aurela Zisi Moderatore: Dr. Mirela Andoni Redaktimi shkencor: Dr. Mirela Andoni Redaktimi letrar Petrit Zili Ky manual reflekton

More information

DATABASE E MODULEVE TË AKREDITUARA NGA KAT

DATABASE E MODULEVE TË AKREDITUARA NGA KAT Agjencia Trajnuese Numri i Vendimit Numri i Certifikatës së Akreditimit Vlefshmëria e Certifikatës së Akreditimit Programi/Moduli Kodi Numri i krediteve Qendra Rajonale e Mjedisit për Evropën Qendrore

More information

PARATHENIE një platformë të organizuar dhe të koordinuar institucionalisht

PARATHENIE një platformë të organizuar dhe të koordinuar institucionalisht PARATHENIE Vendosja e veprimtarisë kërkimore e shkencore në një platformë të organizuar dhe të koordinuar institucionalisht, përbën iniciativën më të rëndësishme të FSHE-së, që shkon përkrahë strategjive

More information

Reforma e MFK në Shqipëri

Reforma e MFK në Shqipëri A joint initiative of the OECD and the European Union, principally financed by the EU Reforma e MFK në Shqipëri Anila Çili, Drejtore e NjQH/MFK Ministria e Financave EUROPEAN COMMISSION Ankara, 04 06 qershor

More information

MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL

MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL MANUAL MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL Ky botim është realizuar me përkrahjen e projektit Promovimi i Shoqërisë Demokratike (DSP) i financuar nga Zyra Zvicerane për Bashkëpunim

More information

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR MINISTRIA E ARSIMIT E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Për klasën e parë fillore Prishtinë, gusht 2003 1 Kryredaktor Isuf Zeneli Redaktorë: Xhavit Rexhaj Ramush Lekaj Ilaz Zogaj Arbër

More information

From the Pastor s Desk

From the Pastor s Desk Saint George Orthodox Church September November, 2014 From the Pastor s Desk Dear Brothers and Sisters: You may have noticed that The Wonderworker did not appear in July as it usually has. It will now

More information

INKLUZIONI NË ARSIMIN E MESËM PROFESIONAL

INKLUZIONI NË ARSIMIN E MESËM PROFESIONAL INKLUZIONI NË ARSIMIN E MESËM PROFESIONAL DORACAK PËR PUNË ME NXËNËSIT ME NEVOJA TË VEÇANTA ARSIMORE Inkluzioni në arsimin e mesëm profesional Doracak për punë me nxënësit me nevoja të veçanta arsimore

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR Vlerësimi dhe implementimi i e-qeverisjes

More information

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS Praktikat e suksesshme në rajonin e EQL/KSHP dhe rekomandimet për Qeverinë Shqiptare. Mars 2012 E drejta E fëmijëve me aftësi të kufizuara

More information

PLANIFIKIMI I POLITIKAVE DHE PRAKTIKAVE TË PËRGATITJES SË MËSUESVE PËR NJË ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS NË KONTEKSTIN E DIVERSITETIT SOCIAL DHE KULTUROR

PLANIFIKIMI I POLITIKAVE DHE PRAKTIKAVE TË PËRGATITJES SË MËSUESVE PËR NJË ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS NË KONTEKSTIN E DIVERSITETIT SOCIAL DHE KULTUROR PLANIFIKIMI I POLITIKAVE DHE PRAKTIKAVE TË PËRGATITJES SË MËSUESVE PËR NJË ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS NË KONTEKSTIN E DIVERSITETIT SOCIAL DHE KULTUROR RAPORTI VENDOR PËR SHQIPËRINË DOKUMENT PUNE Një raport

More information

Raport i Transparencës 2017

Raport i Transparencës 2017 Raport i Transparencës 2017 Informacion per vitin fiskal të mbyllur 31 dhjetor 2017 Grant Thornton Albania Prill 2018 1 Përmbajtja Fokusi në cilësi 3 Struktura ligjore 4 Grant Thornton në Shqipëri, Kosovë

More information

RAPORT PËRFUNDIMTAR I VLERËSIMIT TË JASHTËM TË CILËSISË SË PROGRAMIT TË STUDIMIT. Bsc MËSUES PËR CIKLIN E ULËT NË

RAPORT PËRFUNDIMTAR I VLERËSIMIT TË JASHTËM TË CILËSISË SË PROGRAMIT TË STUDIMIT. Bsc MËSUES PËR CIKLIN E ULËT NË 1 RAPORT PËRFUNDIMTAR I VLERËSIMIT TË JASHTËM TË CILËSISË SË PROGRAMIT TË STUDIMIT Bsc MËSUES PËR CIKLIN E ULËT NË INSTITUCIONIN E ARSIMIT TË LARTË PRIVAT NËNA MRETËRESHË GERALDINË, BURREL Përgatiti raportin

More information

Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve kombëtare dhe masave për punësimin e personave me aftësi të kufizuara

Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve kombëtare dhe masave për punësimin e personave me aftësi të kufizuara E Ë Z I L E A V E AN M A R G O R P Ë T T I M I S Ë R VLE E R A T Ë B M O K E V A S E V A N DHE MA O S R E P E N I M I S Ë N U P PËR A R A U Z I F U K Ë T I S Ë ME AFT Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve

More information

Për Shkollën Qendër Komunitare -

Për Shkollën Qendër Komunitare - DREJTORIA ARSIMORE RAJONALE KORÇË UDHËZUESI I GJITHËPËRFSHIRJES Për Shkollën Qendër Komunitare - Mbështetur nga UNICEF Dhjetor, 2014 1 Ky material u përgatit në kuadrin e Programit të Arsimit Bazë të UNICEF-it

More information

Vera Chilari, Departmenti i AAP, Ministria e Arsimit të Republikës së Moldavisë

Vera Chilari, Departmenti i AAP, Ministria e Arsimit të Republikës së Moldavisë Vera Chilari, Departmenti i AAP, Ministria e Arsimit të Republikës së Moldavisë Programi Mësimor i ETF në matjen e rezultateve të tregut të punës për pjesëmarrësit në kurse Zbatimi i Studimeve Gjurmuese

More information

KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve

KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve Grupi i punës së INTOSAI-t mbi vlerën dhe dobitë e SAI-ve **Miratuar në Kongresin e XXII-të të INTOSAI-t** Seria: botime KLSH-07/2017/74 Tiranë 2017 REPUBLIKA

More information

Matrica e Monitorimit mbi Mjedisin Mundësues për Zhvillimin e Shoqërisë Civile RAPORTI PËR SHQIPËRINË

Matrica e Monitorimit mbi Mjedisin Mundësues për Zhvillimin e Shoqërisë Civile RAPORTI PËR SHQIPËRINË Matrica e Monitorimit mbi Mjedisin Mundësues për Zhvillimin e Shoqërisë Civile RAPORTI PËR SHQIPËRINË 2015 Projekti financohet nga: Bashkimi Evropian 2 CPCD Fondacioni Kosovar për Shoqëri Civile Acquis

More information

Plani Kombëtar i Veprimit për Rininë / Matrica e veprimtarive dhe output -ve për program

Plani Kombëtar i Veprimit për Rininë / Matrica e veprimtarive dhe output -ve për program Plani Kombëtar i Veprimit për Rininë 2006-2011 / Matrica e veprimtarive dhe output -ve për program STRATEGJIA KOMBËTARE E RINISË 2007-2013 Miratuar me Vendim të Këshillit të Ministrave Nr. 782, datë 16

More information

Asistencë Teknike për. Raporti Përfundimtar dhe. Plani i Vlerësimit

Asistencë Teknike për. Raporti Përfundimtar dhe. Plani i Vlerësimit MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS Shqipëri Asistencë Teknike për Standardet e Performancës së MASH dhe Plani i Vlerësimit Projekti për Reformën në Arsim Kredia # 3343 - ALB, Nr. i Kontratës: CS 051 / CQ

More information

TABELA E PËRMBAJTJES LISTA E SHKURTESAVE DHE AKRONIMEVE... 6 HYRJE... 7

TABELA E PËRMBAJTJES LISTA E SHKURTESAVE DHE AKRONIMEVE... 6 HYRJE... 7 TABELA E PËRMBAJTJES LISTA E SHKURTESAVE DHE AKRONIMEVE... 6 HYRJE... 7 KORNIZA STRATEGJIKE E REFORMËS SË ADMINISTRATËS PUBLIKE... 10 Kushti kryesor: Është krijuar udhëheqja e reformës së administratës

More information

UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION ORGANIZIMI DHE DREJTIMI I SHOQËRIVE TË FURNIZIMIT ME UJË. VENDOSJA E TARIFAVE NJË VENDIM I RËNDËSISHËM PËR SUKSESIN

More information

Udhëzime për shkolla W RLD. Udhëzime për. #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër. CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY

Udhëzime për shkolla W RLD. Udhëzime për. #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër. CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY Udhëzime për #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër Udhëzime për shkolla W RLD CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY #Fëmijët i marrin shkollat përsipër Është ditë zbavitëse që përçon porosi serioze, ku përveç njoftimit

More information

NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË

NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË DIZERTACION Në kërkim të gradës shkencore Doktor i

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government

Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë Ministarstvo Obrazovanja Nauke i Tehnologije Ministry of Education

More information

UDHËZUES PËR ZBATIMIN E KURRIKULËS

UDHËZUES PËR ZBATIMIN E KURRIKULËS REPUBLIKA E KOSOVËS/REPUBLIKA KOSOVA/ REPUBLIC OF KOSOVA QEVERIA E KOSOVËS / VLADA KOSOVA /GOVERNMENT OF KOSOVA MINISTRIA E ARSIMIT, SHKENCËS DHE TEKNOLOGJISË MINISTARSTVO ZA OBRAZOVANJE, NAUKU I TEHNOLOGIJU

More information

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA KANDIDATI: Msc. Ina

More information

PLANI KOMBËTAR I VEPRIMIT PËR RININË

PLANI KOMBËTAR I VEPRIMIT PËR RININË PLANI KOMBËTAR I VEPRIMIT PËR RININË PLANI KOMBËTAR I VEPRIMIT PËR RININË Miratuar me Vendim të Këshillit të Ministrave Nr. 383,datë 6 maj 2015 Mirënjohje e veçantë shkon dhe për 12 000 të rinjtë, anëtarë

More information

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Mustafa Erdem Abstrakt Ky punim parashikon përmbledhje të ideve dhe kërkimeve mbi rolin e mësuesit në mësimdhënien e letërsisë. Letërsia dhe gjuha janë të

More information

Draft-STRATEGJIA NDËRSEKTORIALE E REFORMËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE

Draft-STRATEGJIA NDËRSEKTORIALE E REFORMËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE Draft-STRATEGJIA NDËRSEKTORIALE E REFORMËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE 2015 2020 Përmbajtja: I. KUSHTET AKTUALE... 4 1.1 VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM... 4 1.2 SITUATA EKZISTUESE SIPAS FUSHAVE DHE SFIDAT... 6 A.

More information

Shqipëria. Një rishikim i shpenzimeve publike dhe i kuadrit institucional. Ristrukturimi i Shpenzimeve Publike për të mbështetur rritjen

Shqipëria. Një rishikim i shpenzimeve publike dhe i kuadrit institucional. Ristrukturimi i Shpenzimeve Publike për të mbështetur rritjen Shqipëria Një rishikim i shpenzimeve publike dhe i kuadrit institucional Ristrukturimi i Shpenzimeve Publike për të mbështetur rritjen Forcimi i Menaxhimit Financiar Publik Tiranë- 15 Mars 2007 Mesazhet

More information

PLANI AFATMESËM I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT NË QARKUN TIRANË

PLANI AFATMESËM I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT NË QARKUN TIRANË R E P U B L I K A E S H Q I P E R ISE MINISTRIA E ARSIMIT DHE SPORTIT DREJTORIA ARSIMORE RAJONALE E QARKUT TIRANË PLANI AFATMESËM I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT NË QARKUN TIRANË 2013-2017 Tiranë, prill 2014.

More information

DORACAK për vëzhgimin e punës dhe planifikimin e zhvillimit profesional të arsimtarëve bashkëpunëtorëve profesional në shkolla fillore dhe të mesme

DORACAK për vëzhgimin e punës dhe planifikimin e zhvillimit profesional të arsimtarëve bashkëpunëtorëve profesional në shkolla fillore dhe të mesme DORACAK për vëzhgimin e punës dhe planifikimin e zhvillimit profesional të arsimtarëve dhe bashkëpunëtorëve profesional në shkolla fillore dhe të mesme DORACAK për vëzhgimin e punës dhe planifikimin e

More information

Udhëzues për qasjen, që shtrihet në tërë sistemin, për implementimin e Strategjive Nacionale për Zhvillimin e Statistikave (SNZhS)

Udhëzues për qasjen, që shtrihet në tërë sistemin, për implementimin e Strategjive Nacionale për Zhvillimin e Statistikave (SNZhS) Udhëzues për qasjen, që shtrihet në tërë sistemin, për implementimin e Strategjive Nacionale për Zhvillimin e Statistikave (SNZhS) PARIS21 Secretariat 31 Tetor 2007 Përmbajtja: PARATHENIE TERMINOLOGJIA

More information

e gjelbër Si të bëhemi një shkollë Trajnim për mësuesit. Korçë, 9-11 Maj 2014 This project is implemented by The Albanian Society of Biologists

e gjelbër Si të bëhemi një shkollë Trajnim për mësuesit. Korçë, 9-11 Maj 2014 This project is implemented by The Albanian Society of Biologists Si të bëhemi një shkollë e gjelbër Trajnim për mësuesit. Korçë, 9-11 Maj 2014 This project is co-funded by the European Union This project is implemented by The Albanian Society of Biologists Z/Znj Si

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MIRËQENIES SOCIALE DHE RINISË STRATEGJIA KOMBËTARE E MBROJTJES SOCIALE

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MIRËQENIES SOCIALE DHE RINISË STRATEGJIA KOMBËTARE E MBROJTJES SOCIALE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MIRËQENIES SOCIALE DHE RINISË STRATEGJIA KOMBËTARE E MBROJTJES SOCIALE 2015-2020 Faqe HYRJE 3 I. KUSHTET AKTUALE 5 1. Varfëria dhe skema e Ndihmës Ekonomike 5 2. Aftësia

More information

Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë

Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë Disertacion për marrjen e gradës shkencore DOKTOR Kandidati:

More information

Tel: Tel:

Tel: Tel: Mikroekonomia e Avancuar Politikat Publike dhe Niveli i Studimit MASTER Viti: I Semestri: I Prof.Asoc.Dr. Afrim Selimaj selimajafrim@yahoo.com Tel: 049-165-282 Tel: Qëllimi i Përshkrimi i Mikroekonomia

More information

MANUAL I AUDITIMIT TË IT PËR INSTITUCIONET SUPREME TË AUDITIMIT

MANUAL I AUDITIMIT TË IT PËR INSTITUCIONET SUPREME TË AUDITIMIT KLSH MANUAL I AUDITIMIT TË IT PËR INSTITUCIONET SUPREME TË AUDITIMIT MANUAL I AUDITIMIT TË IT PËR INSTITUCIONET SUPREME TË AUDITIMIT 08 2015 43 Tiranë, 2015 MANUAL I AUDITIMIT TË TEKNOLOGJISË SË INFORMACIONIT

More information

MANUAL THEMELOR PËR AUDITIMIN E PERFORMANCËS MANUALI I AUDITIMIT TË PROKURIMIT

MANUAL THEMELOR PËR AUDITIMIN E PERFORMANCËS MANUALI I AUDITIMIT TË PROKURIMIT REPUBLIKA E KOSOVËS/REPUBLIKA KOSOVA/ REPUBLIC OF KOSOVO ZYRA E AUDITORIT TË PËRGJITHSHËM/ KANCELARIJA GENERALNOG REVIZORA/ MANUAL THEMELOR PËR AUDITIMIN E PERFORMANCËS MANUALI I AUDITIMIT TË PROKURIMIT

More information

NJË STRATEGJI PËR NJË SHOQËRI ME BARAZI GJINORE DHE PA DHUNË.

NJË STRATEGJI PËR NJË SHOQËRI ME BARAZI GJINORE DHE PA DHUNË. MINISTRIA E PUNËS, ÇËSHTJEVE SOCIALE DHE SHANSEVE TË BARABARTA STRATEGJIA KOMBËTARE PËR BARAZINË GJINORE DHE DHUNËN NË FAMILJE 2007-2010 NJË STRATEGJI PËR NJË SHOQËRI ME BARAZI GJINORE DHE PA DHUNË. Në

More information

MENAXHIMI I RI PUBLIK DHE REFORMAT ADMINISTRATIVE НОВОТО ЈАВНО МЕНАЏИРАЊЕ И АДМИНИСТРАТИВНИТЕ РЕФОРМИ NEW PUBLIC MANAGEMENT AND ADMINISTRATIVE REFORMS

MENAXHIMI I RI PUBLIK DHE REFORMAT ADMINISTRATIVE НОВОТО ЈАВНО МЕНАЏИРАЊЕ И АДМИНИСТРАТИВНИТЕ РЕФОРМИ NEW PUBLIC MANAGEMENT AND ADMINISTRATIVE REFORMS 35-027.12 C E N T R U M 4 Atifete Thaqi 1 Shpresa Feraj 2 MENAXHIMI I RI PUBLIK DHE REFORMAT ADMINISTRATIVE НОВОТО ЈАВНО МЕНАЏИРАЊЕ И АДМИНИСТРАТИВНИТЕ РЕФОРМИ NEW PUBLIC MANAGEMENT AND ADMINISTRATIVE

More information

Deloitte Audit shpk. Raporti i transparencës. Audit. Prill 2016

Deloitte Audit shpk. Raporti i transparencës. Audit. Prill 2016 Deloitte Audit shpk Raporti i transparencës Prill 2016 Audit RAPORTI I TRANSPARENCËS SË DELOITTE AUDIT ALBANIA sh.p.k. Hyrje Si një firmë auditimi që kryen auditimin ligjor të llogarive vjetore të entiteteve

More information

Prmbledhje mbi Monitorimin e Paraburgimit

Prmbledhje mbi Monitorimin e Paraburgimit Prmbledhje mbi Monitorimin e Paraburgimit Përmbledhje Nr.1 Të Bëjmë Rekomandime Efektive Që në themelimin e saj në vitin 1977, Shoqata për Parandalimin e Torturës (SHPT) ka promovuar nje monitorim të rregullt

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT PRANIA E QËNDRIMEVE POZITIVE NDAJ NXËNËSVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA, FAKTOR I RËNDËSISHËM

More information

ANALIZA E TREGUESVE TË VEPRIMTARISË MËSIMORE PËR VITIN AKADEMIK NË UNIVERSITETIN ALEKSANDËR XHUVANI ELBASAN

ANALIZA E TREGUESVE TË VEPRIMTARISË MËSIMORE PËR VITIN AKADEMIK NË UNIVERSITETIN ALEKSANDËR XHUVANI ELBASAN ANALIZA E TREGUESVE TË VEPRIMTARISË MËSIMORE PËR VITIN AKADEMIK 2015-2016 NË UNIVERSITETIN ALEKSANDËR XHUVANI ELBASAN Dhjetor 2016 0 Analizën për veprimtarinë e kryer gjatë vitit akademik 2015-2016 po

More information

UDHËZUES PRAKTIK PËR HARTIMIN DHE ZBATIMIN E PLANIT EDUKATIV INDIVIDUAL (PEI)

UDHËZUES PRAKTIK PËR HARTIMIN DHE ZBATIMIN E PLANIT EDUKATIV INDIVIDUAL (PEI) UDHËZUES PRAKTIK PËR HARTIMIN DHE ZBATIMIN E PLANIT EDUKATIV INDIVIDUAL (PEI) 34 UDHËZUES PRAKTIK PËR HARTIMIN DHE ZBATIMIN E PLANIT EDUKATIV INDIVIDUAL (PEI) 2017 1 Ky udhëzues mundësohet nga Agjencia

More information

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Një mjet për promovimin e një dialogu për krijimin e një Konvente të re të Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtat e të

More information

Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania

Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania Shërbimi Psiko-Social në Institucionet e Arsimit Parauniversitar në Shqipëri dhe Perceptimet e Mjedisit Shkollor mbi Këtë Shërbim Abstrakt

More information

Rekomandimi Rec(2000)20 i Komitetit të Ministrave për shtetet anëtare mbi rolin e ndërhyrjes së hershme psikosociale në parandalimin e kriminalitetit

Rekomandimi Rec(2000)20 i Komitetit të Ministrave për shtetet anëtare mbi rolin e ndërhyrjes së hershme psikosociale në parandalimin e kriminalitetit MINISTERS DEPUTIES DÉLÉGUÉS DES MINISTRES Recommendations Recommandations Rec(2000)20 06/10/2000 Recommendation of the Committee of Ministers to member states on the role of early psychosocial intervention

More information

MIKROTEZE MASTERI. kopje TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE

MIKROTEZE MASTERI. kopje TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE Republika e Shqipërisë, Universiteti Aleksandër Moisiu, Fakulteti i Shkencave Politike-Juridike Administrim Financiar MIKROTEZE MASTERI TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS

More information

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve World Vision Stephanie Delaney Konsulente Ndërkombëtare për Mbrojtjen, Pjesëmarrjen, të Drejtat dhe Mirëqenien

More information

NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET E SIGURISË K OMBËTARE. Copyright. Hergis Jica

NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET E SIGURISË K OMBËTARE. Copyright. Hergis Jica Copyright i Hergis Jica 2018 1 Udhёheqёsi i Hergis Jica vёrteton se ky ёshtё njё version i miratuar i disertacionit tё mёposhtёm: NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET

More information

Raport i Vlerësimit vjetor për Sigurimin e Brendshëm të Cilësisë Viti akademik

Raport i Vlerësimit vjetor për Sigurimin e Brendshëm të Cilësisë Viti akademik Raport i Vlerësimit vjetor për Sigurimin e Brendshëm të Cilësisë Viti akademik 2015-2016 Albanian University është një institucion privat, i pavarur dhe laik i Arsimit të Lartë, i cili është licencuar

More information

Projekti i USAID-it për Përmirësimin e Veprimtarisë të Gjykatave Drejtësi për të gjithë THIRRJE PËR APLIKIME (RFA-JAG )

Projekti i USAID-it për Përmirësimin e Veprimtarisë të Gjykatave Drejtësi për të gjithë THIRRJE PËR APLIKIME (RFA-JAG ) Projekti i USAID-it për Përmirësimin e Veprimtarisë të Gjykatave Drejtësi për të gjithë THIRRJE PËR APLIKIME (RFA-JAG-2016-002) Projekti i USAID-it në Shqipëri Drejtësi për të gjithë fton Organizatat e

More information

TË NXËNËT PËR GJATË GJITHË JETËS: PËRSHTATJE APO PARADIGMË E RE ARSIMORE? LIFELONG LEARNING: ADJUSTMENT OR PARADIGM SHIFT?

TË NXËNËT PËR GJATË GJITHË JETËS: PËRSHTATJE APO PARADIGMË E RE ARSIMORE? LIFELONG LEARNING: ADJUSTMENT OR PARADIGM SHIFT? ISSN 2073-2244 www.alb-shkenca.org Copyright Institute Alb-Shkenca AKTET Journal of Institute Alb-Shkenca Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca TË NXËNËT PËR GJATË GJITHË JETËS: PËRSHTATJE APO PARADIGMË

More information

SHKOLLA E LARTË HËNA E PLOTË BEDËR. Korrik 2014

SHKOLLA E LARTË HËNA E PLOTË BEDËR. Korrik 2014 SHKOLLA E LARTË HËNA E PLOTË (BEDËR) 2013 2014 HËNA E PLOTË BEDËR RAPORTI VJETOR Korrik 2014 SHKOLLA E LARTË HËNA E PLOTË BEDËR RAPORTI VJETOR PËR VITIN AKADEMIK 2013-2014 Pasqyra e lëndës: 1. REALIZIMI

More information

Testimi ekstern, notimi, sfidat, dhe hapat e ardhshëm: Testim ekstern me çdo kusht?

Testimi ekstern, notimi, sfidat, dhe hapat e ardhshëm: Testim ekstern me çdo kusht? Projekti: Pjesëmarrje më e madhe, politika dhe rregullativë më e mirë Testimi ekstern, notimi, sfidat, dhe hapat e ardhshëm: Testim ekstern me çdo kusht? Projekti: Pjesëmarrje më e madhe, politika dhe

More information

DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË

DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË DEPARTAMENTI I TË DREJTËS PUBLIKE DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË Udhëheqëse shkencore Prof.Dr. Aurela ANASTASI Kandidate Laureta MANO Tiranë,

More information

Rajonalizimi i Shqipërisë në debat - fuqizimi i decentralizimit dhe evoluimi drejt zhvillimit rajonal. 1. Përmbledhje 106

Rajonalizimi i Shqipërisë në debat - fuqizimi i decentralizimit dhe evoluimi drejt zhvillimit rajonal. 1. Përmbledhje 106 Rajonalizimi i Shqipërisë në debat - fuqizimi i decentralizimit dhe evoluimi drejt zhvillimit rajonal Rudina Toto 1. Përmbledhje 106 Krijim i rajoneve më të mëdha se sa qarqet aktuale? Kjo është një pyetje

More information

BANKAT NE SHQIPËRI MODELET ORGANIZATIVE NË PROÇESIN KREDITUES COMMERCIAL BANKS IN ALBANIA - ORGANIZATION MODELS IN LEDING PROCESS

BANKAT NE SHQIPËRI MODELET ORGANIZATIVE NË PROÇESIN KREDITUES COMMERCIAL BANKS IN ALBANIA - ORGANIZATION MODELS IN LEDING PROCESS Seventh International Conference Konferenca e shtatë Ndërkombëtare BANKAT NE SHQIPËRI MODELET ORGANIZATIVE NË PROÇESIN KREDITUES COMMERCIAL BANKS IN ALBANIA - ORGANIZATION MODELS IN LEDING PROCESS Ergys

More information

MBËSHTETJESAI-vePËR PËRMIRËSIMINEINFRASTUKTURËSETIKE

MBËSHTETJESAI-vePËR PËRMIRËSIMINEINFRASTUKTURËSETIKE Etika Paanësi EtikaDetyrë MBËSHTETJESAI-vePËR PËRMIRËSIMINEINFRASTUKTURËSETIKE PjesaI Njëvështrim i përgjithshëm i strategjivedhe prak kave tësai-eve ISBN: Seria:bo meklsh2/14/23 EUROSAI Korik13 KONTROLLI

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË Titulli i punimit TRAJNIMI I BASHKËMOSHATARËVE PËR TË PËRMIRËSUAR SJELLJEN SOCIALE TEK

More information

DOKUMENT AKTUAL Roli i punës së të rinjve në parandalimin e radikalizimit dhe ekstremizmit të dhunshëm

DOKUMENT AKTUAL Roli i punës së të rinjve në parandalimin e radikalizimit dhe ekstremizmit të dhunshëm DOKUMENT AKTUAL Roli i punës së të rinjve në parandalimin e radikalizimit dhe ekstremizmit të dhunshëm Hyrje Të rinjtë janë një fokus i rëndësishëm në parandalimin e radikalizimit sepse mund të jenë një

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË GJUHËN SHQIPE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË GJUHËN SHQIPE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Nonda VARFI Kandidate: MA Adelina ALBRAHIMI

More information

Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve.

Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve. UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I MENAXHIMIT Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve. Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor Doktorant Doc. Marinela

More information

PROBLEME TË PËRSHTATJES AKADEMIKE DHE SOCIALE TË NXËNËSVE TË ARSIMIT TË DETYRUAR QË TRANSFEROJNË STUDIMET

PROBLEME TË PËRSHTATJES AKADEMIKE DHE SOCIALE TË NXËNËSVE TË ARSIMIT TË DETYRUAR QË TRANSFEROJNË STUDIMET UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PSIKOLOGJI-PEDAGOGJISË PROGRAMI I DOKTORATËS PROBLEME TË PËRSHTATJES AKADEMIKE DHE SOCIALE TË NXËNËSVE TË ARSIMIT TË DETYRUAR QË TRANSFEROJNË

More information

HISTORI TË PËRBASHKËTA PËR NJË EUROPË PA KUFIJ

HISTORI TË PËRBASHKËTA PËR NJË EUROPË PA KUFIJ HISTORI TË PËRBASHKËTA PËR NJË EUROPË PA KUFIJ 33Ndikimi i Revolucionit Industrial 33Zhvillimi i Arsimit 33Të drejtat e njeriut siç pasqyrohen në historinë e artit 3 3 Europa dhe bota UDHËRRËFYES BOTIMI

More information

Përfshirja e fëmijëve me aftësi të kufizuara në shkollë

Përfshirja e fëmijëve me aftësi të kufizuara në shkollë Përfshirja e fëmijëve me aftësi të kufizuara në shkollë Manuali i procedurave të shkollës në ndihmë të gjithëpërfshirjes së nxënësve me aftësi të kufizuara Botimi i këtij dokumenti u mundësua nga Save

More information

STANDARDET NDËRKOMBËTARE PËR PRAKTIKAT PROFESIONALE TË AUDITIMIT TË BRENDSHËM *)

STANDARDET NDËRKOMBËTARE PËR PRAKTIKAT PROFESIONALE TË AUDITIMIT TË BRENDSHËM *) STANDARDET NDËRKOMBËTARE PËR PRAKTIKAT PROFESIONALE TË AUDITIMIT TË BRENDSHËM *) Hyrje në Standardet ndërkombëtare Auditimi i brendshëm kryhet në mjedise të ndryshme ligjore dhe kulturore; brenda organizatave

More information

Fakulteti i Edukimit (Programi: Mësimdhënia dhe Kurrikula & Udhëheqja në Arsim)

Fakulteti i Edukimit (Programi: Mësimdhënia dhe Kurrikula & Udhëheqja në Arsim) Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: Titulli i lëndës: Niveli: Statusi lëndës: Viti i studimeve: Numri i orëve në javë: Vlera në kredi ECTS: Koha / lokacioni: Mësimëdhënësi i lëndës: Detajet kontaktuese:

More information

Vlerësimi Institucional i Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri

Vlerësimi Institucional i Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri Vlerësimi Institucional i Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri Raporti i Akademisë së Filmit dhe Multimedias Marubi Maj 2017 Grupi i Vlerësimit të Jashtëm: 1 Znj. Beatrice Ollerenshaw Kryetare

More information

STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE

STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE 2015 2020 Strategjia Kombëtare për Mbrojtjen Sociale 2015 2020 STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE 2015 2020 Miratuar me vendim të Këshillit të Ministrave

More information

UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRES FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE DEPARTAMENTI ADMINISTRIM PUBLIK. Adresa: Lagja 1, Rr Currilave, Durres

UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRES FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE DEPARTAMENTI ADMINISTRIM PUBLIK. Adresa: Lagja 1, Rr Currilave, Durres UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRES FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE DEPARTAMENTI ADMINISTRIM PUBLIK Adresa: Lagja 1, Rr Currilave, Durres Tel & Fax: 00355 52 39 167 / 67 Website: www.uamd.edu.al

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS Marrëdhëniet midis konsumimit karakteristikave të personalitetit dhe teknikave të përballimit

More information

AKSESIMI I SHËRBIMEVE SHËNDETËSORE NGA GRUPET NË NEVOJË

AKSESIMI I SHËRBIMEVE SHËNDETËSORE NGA GRUPET NË NEVOJË miuro per Apollinem medicum et Sanitiam et Remediatiam et deo s universos et universas, scitores faciens, perficiam secundem possibilitatem et actionem et iudicium meu AKSESIMI I SHËRBIMEVE SHËNDETËSORE

More information

KOHEZIONI SOCIAL DHE INTEGRIMI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NË STRUKTURAT EVRO-ATLANTIKE

KOHEZIONI SOCIAL DHE INTEGRIMI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NË STRUKTURAT EVRO-ATLANTIKE Sadik Zenku, MA C E N T R U M 6 UDC: 327.51.071.51(497.7:100-622 HATO + 4-622 EУ) KOHEZIONI SOCIAL DHE INTEGRIMI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NË STRUKTURAT EVRO-ATLANTIKE СОЦИЈАЛНА КОЕЗИЈА И ИНТЕГРАЦИЈАТА

More information