UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURËS DISERTACION

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURËS DISERTACION TEMA: SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI Paraqitur në kërkim të gradës shkencore DOKTOR nga Ma. Miranda SPAHIU (Hysa) Udhëhequr nga Prof. Dr. Edmond DRAGOTI TIRANË, 2018

2 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURËS DISERTACION TEMA: SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI Paraqitur në kërkim të gradës shkencore DOKTOR nga Ma. Miranda SPAHIU (Hysa) Udhëhequr nga Prof. Dr. Edmond DRAGOTI

3 Shërbimi psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri Fusha: Punë Sociale Mbrohet në datë / / 2018 përpara jurisë: 1. Kryetar Jurie 2. Anëtar (Oponent) 3. Anëtar (Oponent) 4. Anëtar 5. Anëtar ii

4 DEDIKIM Prindërve të mi të mrekullueshëm, Fluturës dhe Enverit, pa mbështetjen e të cilëve nuk do të mund të isha këtu... iii

5 Përmbajtja Deklarata...viii Abstrakti...ix Abstract...x Mirënjohje...xi Lista e shkurtimeve... xii Lista e figurave dhe tabelave... xiii KREU I 1.1. Konteksti global Shëndeti riprodhues në vendin tonë Parashtrimi i problemit Qëllimi dhe objektivat e studimit Pyetjet kërkimore Përkufizimi i termave kyç të përdorur në studim Struktura e studimit Rëndësia e studimit...24 KREU II SHQYRTIMI I LITERATURËS Koncepti i shëndetit riprodhues dhe zhvillimet në fushën e shërbimeve Komponentët e shëndetit riprodhues Organizimi i shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri Problemet aktuale Puna sociale në kujdesin shëndetësor Zhvillimi i punës sociale në shëndetësi në vendin tonë Puna sociale dhe shëndeti riprodhues Parimet etike të punës sociale në shëndetin riprodhues...40 iv

6 2.6. Qasjet teorike të sjelljes shëndetësore për shërbimet psikosociale Modeli i besimit ndaj shëndetit Teoria e veprimit të arsyeshëm Teoria e sjelljes së planifikuar Teoria e veprimit social Modeli i sjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore Modeli bio-psiko-social dhe perspektivat psikologjike shëndetësore Si është përshtatur nga mjekësia modelin bio-psiko-social Ndikimi i mbështetjes psiko-sociale në shëndetin riprodhues Përfundime të shqyrtimit të literaturës...56 KREU III METODOLOGJIA Hartimi i studimit Fazat e kërkimit Metoda kërkimore e përdorur Popullata e studimit Kampioni i studimit dhe strategjia e kampionimit Karakteristikat e kampionit të marrë në studim Instrumentat e kërkimit Hartimi i instrumentave Intervista Fokusgrupi Pilotimi i intervistës Procedura e ndjekur Vlefshmëria dhe qëndrueshmëria Çështjet etike Kufizimet e studimit Supozimet...81 v

7 KREU IV ANALIZA E KUADRIT LIGJOR PËR NGRITJEN DHE FUNKSIONIMIN E SHËRBIMIT PSIKO-SOCIAL NË SHËNDETËSI NË SHQIPËRI Ecuria e legjislacionit dhe politikave në fushën e shërbimit psikosocial në fusha të ndryshme të shëndetit Analiza e problematikave në kuadrin ligjor dhe politik për shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri Përfundime...90 KREU V REZULTATET E STUDIMIT Shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri Gjendja aktuale e shërbimeve të shëndetit riprodhues Plotësimi i nevojave të pacientëve Mosfunksionimi i sistemit të referimit të rasteve Ofruesit e shërbimeve të shëndetit riprodhues kanë nevojë për rritje kapacitetesh Shërbimet psiko-sociale në kujdesin për shëndetin riprodhues Nevoja për grupe disiplinare Rëndësia e shërbimit psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues Shërbimi psiko-social i rëndësishëm në të gjitha fazat e trajtimit të pacientëve Kultura e pacientëve për shërbimet psiko-sociale Shërbimi psiko-social për edukimin dhe promocionin shëndetësor të popullatës Personeli shëndetësor nuk e ka të qartë ndarjen e roleve në shërbimet psiko-sociale Mungesa e shërbimit psiko-social Faktorët që pengojnë zhvillimin e shërbimeve psiko-sociale në shëndetin riprodhues Nevoja për shërbime psiko-sociale vi

8 5.3. Shërbimet psiko-sociale nga këndvështrimi i ofruesve të tyre Shërbimi psiko-social në të gjithë komponentët e shëndetit riprodhues Anashkalimi i shërbimit psiko-social Bashkëpunimi mes shërbimeve Mbulueshmëria e nevojave të pacientëve Sfidat e së ardhmes KREU VI DISKUTIME KREU VII PËRFUNDIME DHE PROPOZIME Përfundime Shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri Perceptimet e stafit mjekësor për shërbimet psiko-sociale në shërbimet e shëndetit riprodhues Shërbimi psiko-social në sytë e profesionistëve që e ofrojnë atë Legjislacioni dhe politikat në fushën e shëndetit riprodhues Propozime Propozime për institucionet politikë-bërëse Propozime për ofruesit e shërbimeve Propozime për studime të mëtejshme BIBLIOGRAFIA WEBLIOGRAFIA Shtojca A: Miratimi i intervistës Shtojca B: Udhëzuesi i intervistës me persona kyç Shtojca C: Udhëzuesi i intervistës me profesionistët e shërbimeve të shëndetit riprodhues (mjeke/ë, infermiere/ë, mami) Shtojca Ç: Udhëzues i intervistës me specialistët e shërbimit psiko-social Shtojca D: Udhëzuesi i Fokus Grupet me personelin shëndetësor që ofrojnë shërbime të shëndetit riprodhues vii

9 Deklaratë Statuore Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky studim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë përpara një institucioni për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Studimi nuk përmban material të shkruar nga persona të tjerë, përveç rasteve të cituara dhe referuara. Pikëpamjet e shprehura në këtë studim janë të autorit dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e ndonjë prej institucioneve të përfshira në këtë studim. Emër Mbiemër: Miranda Spahiu Firma: Miranda Spahiu, 2018 Të gjitha të drejtat e rezervuara. viii

10 ABSTRAKT Shëndeti riprodhues është një pjesë e rëndësishme e shëndetit në përgjithësi dhe shihet si një tipar qëndror i zhvillimit njerëzor. Shëndeti fizik i individëve nuk është i ndarë nga shëndeti emocional, psikologjik dhe social. Qëllimi i këtij studimi është të shqyrtojë ndikimin e shërbimit psiko-social në ofrimin e shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri si edhe identifikimi e nevojave për zhvillimin e këtij shërbimi, përmes analizimit të përvojave të profesionistëve të shërbimeve të shëndetit riprodhues. Metoda e përdorur për realizimin e këtij kërkimi është metoda cilësore. Rezultatet e studimit janë gjeneruar përmes të dhënave të mbledhura nga intervista gjysmë të stuktuara dhe nga fokus grupe me personelin shëndetësor të përbërë nga mjekët, infermiere/ mami, punonjësit e shërbimit psiko-social dhe me informuesit kyç. Gjetjet e studimit sugjerojnë se gjendja aktuale e shërbimeve riprodhuese në Shqipëri është e dobët. Shërbimi riprodhues vuan nga mungesa e ambienteve, mjeteve dhe ekzaminimeve më të rëndësishme. Integrimi dhe zhvillimi i shërbimit psiko-socail mbetet një sfidë për institucionet shëndetësore. Një grup ligjesh të cilat i referohen shëndetit riprodhues parashikojnë ofrimin e mbështetjes psikosociale për pacientët. Shërbimi psiko-social pothuajse mungon dhe në një pjesë rastesh është mbuluar nga vetë stafet shëndetësore, të cilët nuk kanë as kohë dhe as njohuri të nevojshme për ta mbuluar atë. Shërbimi psiko-social perceptohet si një shërbim i rëndësishëm për ofrimin e një shërbimi cilësor për popullatën, si në rastet kur ata ndiqen në qendrat shëndetësore ashtu edhe në rastet kur paraqiten në spitale, gjatë dhe pas trajtimit mjekësor. Zhvillimi i shërbimit psikosocial pengohet nga mungesa e theksuar e kulturës për këtë lloj shërbmi, po ashtu edhe nga mungesa e bashkëpunimit mes profesionistëve të shërbimeve riprodhuese dhe atyre të shërbimit psiko-social. Aty ku ai egziston ka probleme të shumta me funksionimin e tij. Në këtë kuadër, rekomandohet zhvillimi i protokolleve për shërbimin psiko-social në mënyrë që të rritet koordinimi dhe bashkëpunimi. Fusha e studimit : Punë Sociale Fjalët kyç: shërbim riprodhues, shërbimet për shëndetin ripodhues, shërbim psikosocial, ofrues shërbimi ix

11 ABSTRACT Reproductive health is an important part of health in general and is considered as a central feature of human development. The physical health of individuals is not separate from emotional, psychological and social health. The purpose of this study is to explore the impact of psycho-social service on the provision of reproductive health services in Albania and to identify the needs for the improvement of this service, by analyzing the experiences of professionals of reproductive health services. The method used to conduct this research is qualitative method. The study s findings are generated through data collected from semi-structured interviews and by focus groups with medical staff professionals, consisting of physicians, nurses/midwives, psycho-social service employees and key people. Study findings suggest that the current state of reproductive services in Albania is poor. Reproductive service suffers from lack of the most important environments, means and examinations. Integration and development of psycho-social service remains a challenge to health institutions. The psycho-social service is almost absent, and in some cases is covered by the medical staff themselves, who have neither the time nor the necessary knowledge to cover it. Psycho-social service is perceived as an important service for providing quality services to patients, during and after medical treatment. The development of psycho-social service is hampered by a lack of culture for psycho-social services as well as the lack of cooperation between reproductive and psycho-social service professionals. Where ever the service is existent it encounters a plethora of problems to its functioning. In this context, it is recommended to develop protocols for the psycho-social service in order to increase coordination and cooperation. Field of study: Social Work Key Words: reproductive health, reproductive health services, psycho-social service, service provider x

12 MIRËNJOHJE Ky studim nuk do të ishte bërë i mundur pa mbështetjen e disa individëve, të cilët gjej hapësirën t i falenderoj. Mirënjohje të veçantë i shpreh udhëheqësit shkencor të këtij punimi, Prof. Dr. Edmond Dragotit për mbështetjen profesionale dhe këshillat e tij të vlefshme akademike të ofruara gjatë të gjithë hapave për realizimin e këtij studimi. Falenderim dhe mirënjohje, edhe në emër të gjithë punonjësve sociale në sistemin shëndetësor, për Dr. Leonard Solis, ish Ministër i Shëndetësisë në periudhat dhe , i cili hapi portën e sistemit të kujdesit shëndetësor shqiptar për profesionistët e punës sociale. Ai mbështeti fort integrimin e shërbimit psiko-social në Shqipëri si në politikëbërje ashtu edhe në ofrimin e shërbimit shëndetësor. Një falenderim për ish koleget dhe ish kolegët e mi nga Ministria e Shëndetësisë dhe Instituti i Shëndeti Publik, të cilët më nxitën për të kryer këtë studim, si dhe për bashkëpunimin dhe mbështetjen profesionale, të ofruar gjatë periudhës së realizimit të këtij studimi. Faleminderit pa fund për koleget dhe kolegët e Departamentit të Punës dhe Polikës Sociale, të cilët kanë qenë mbështetës dhe inkurajues gjatë gjithë procesit. Falenderoj të gjithë ofruesit e shërbimeve të shëndetit riprodhues, shërbimeve psiko-sociale dhe personave kyç të cilët u bënë pjesë të këtij studimi duke ndarë përvojat e tyre profesionale, pa kontributin e të cilëve ky studim nuk do të ishte bërë i mundur. Së fundmi, por jo më pak të rëndësishmëm, falenderime të sinqerta për familjen time, bashkëshortin Rimi dhe fëmijët e mi, Denin dhe Alisën, të cilët më kanë ofruar mbështetjen e pakursyer emocionale dhe momentet e bukura pa fund, gjatë të gjithë këtyre viteve të punimit për këtë studim. Miranda xi

13 SHKURTESA 1 ADHS- Albanian Demographic Health Survey AIDS - Sindromi i Mungesës së Imunitetit të Fituar BASW - Shoqata Britanike e Punonjësve Socialë CASW Shoqata Kanadeze e Punonjësve Socialë CEDAW - Konventa Për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave DIU Dispozitivi Intra Uterin FWCW - Konferenca e Katërt Botërore e Grave HIV Human Immunodeficiency Virus ICPD Konferenca Ndërkombëtare për Popullsinë dhe Zhvillimin IFRCPS - International Federation Reference Centre for Psychosocial Support INSTAT Instituti i Statistikave IOM Instituti i Mjekësisë IPPF- International Planned Parenthood Federation ISHP Instituti i Shëndetit Publik MSH Ministria e Shëndetësisë NASW Shoqata Kombëtare e Punonjësve Socialë OSFA - Open Society Foundation Albania QSUT- Qendra Spitalore Universitare Tiranë SUOGJ Spitali Universitar Obstetrik Gjinekoligjik SHKPS- Shoqata Kombëtare e Punonjësve Socialë QSUT Qendra Spitalore Universitare Tiranë QSHPZH Qendra Shqiptare për Popullsinë dhe Zhvillimin QSH Qendër Shëndetësore UN Kombet e Bashkuara UNESCO - The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization UNFPA Programi për Popullsinë i Kombeve të Bashkuara UNICEF Programi për Fëmijët i Kombeve të Bashkuara UNDP Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara USAID - United States Agency for International Development WHO Organizata Botërore e Shëndetësisë -OBSH 1 Disa nga shkurtimet janë ruajtur në gjuhën angleza për shkak të përdorimit të tyre të shpeshtë në këtë gjuhë si edhe lehtësisë për t ju referuar në bibliografinë e studimit. xii

14 LISTA E FIGURAVE DHE TABELAVE Figura 1 Shpërndarja e e shërbimeve të shëndetin riprodhues Figura 2 Shpërndarje e shërbimit psiko-social në sistemin shëndetësor publik Figura 3 Modeli i Besimit ndaj Shëndetit ( Janz&Becker, 1984) Figura 4. Teoria e Sjelljes së Planifikuar (Ajzen, 1991,2002) Figura 5. Modeli fillestar i sjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore (viti 1960) Figura 5.1. Faza e dytë e modelit të sjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore (viti 1970) Figura 6. Figura 7. Fazat e kërkimit Kampioni në studim Tabela 1. Ndarja e zonave të studimit sipas INSTAT Tabela 2. Karakteristikat e informuesve kyç Tabela 3. Karakteristikat e kampionit të punonjësve të shërbimit psiko-social Tabela 4. Karakteristikat e kampionit të mjekëve të shërbimit për shëndetin riprodhues Tabela 5. Karakteristikat e kampionit të infermierëve/mami të shërbimit për shëndetin riprodhues Tabela 6. Karakteristikat e pjesëmarrësve në fokus grup me mjek të shërbimit për shëndetin riprodhues Tabela 7. Karakteristikat e pjesëmarrësve në fokus grup me infermier/mami të shërbimit për shëndetin riprodhues xiii

15 KREU I Shëndeti riprodhues është i rëndësishëm për zhvillimin e shëndetshëm, social, ekonomik dhe njerëzor HYRJE (UN) 1 Kreu i parë përbën kreun hyrës në të cilin paraqitet një panoramë e plotë dhe gjithëpërfshirëse e kontekstit në të cilin zhvillohet studimi, parashtrimi i problemit, qëllimi, objektivat dhe pyetjet kërkimore të studimit, përkufizimi i termave kyç sipas mënyrës së përdorimit të tyre në studim, struktura orientuese e studimit si edhe ndihmesat që ky studim do të ketë në fushën e shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri Konteksti global Koncepti i shëndetit riprodhues filloi të përdorej për herë të parë gjatë viteve 80. Shfaqja e këtij koncepti u shoqërua me lëvizjen demografike dhe me kontrollin e rritjes së popllatës drejt një përqasjeje holistike, për shëndetin e individëve në përgjithësi dhe të grave në veçanti (MacDonald, 2004). Në kontekstin global përpjekjet e para në përdorimin e këtij koncepti lidheshin me integrimin e shërbimeve për nënën dhe fëmijën në programet e planifikimit familjar. Gjatë këtyre viteve për shkak të rritjes së përgjithshme të popullatës filluan të shfaqeshin edhe programet e edukimit dhe kontrollit të sëmundjeve seksualisht të transmetueshme, duke përfshirë edhe epideminë e HIV/AIDS. Në vitin 2011 numri i përgjithshëm i popullatës botërore kaloi shifrën e 7 miliardë banorëve. Rritja e numrit të popullsisë për studiuesit nuk është një arsye për të festuar. Përkundrazi, problemet shqetësuese lidhen me ndarjen demografike, pabarazitë në shëndet dhe mirëqenie mes grave në vende të ndryshme të botës, si edhe aksesin e pabarabartë në metodat e kontracepsionit dhe abortin e sigurt. Rritja e numrit të 1 United Nations Population Information Network (POPIN). Guidelines on reproductive health., Available at accessed 22 June

16 Miranda SPAHIU (Hysa) përgjithshëm të popullatës botërore është shqetësuese, sepse shtetet të cilat kanë shkallë të lartë të lindshmërisë kanë më shumë gjasa për të pasur mungesa në shërbimet e shëndetit seksual dhe riprodhues (McFarlane, 2014). Për shembull, gratë në Uganda e fillojnë jetën seksuale shumë herët dhe lindin rreth gjashtë deri në shtatë fëmijë gjatë jetës së tyre. Vetëm ¼ e grave në moshë riprodhuese përdorin metoda kontraceptive për kontrollin e lindjeve dhe sëmundjeve seksualisht të transmetueshme. Pjesa më e madhe e grave në Uganda lindin vetë dhe nuk marrin shërbimet e posaçme spitalore. Ndryshe nga Uganda, në Francë metodat moderne të kontrollit të lindjeve janë gjerësisht të përhapura dhe përdoren nga ¾ e grave në moshë riprodhuese (Central Intelligence Agency, 2013) Konferenca Ndërkombëtare mbi Popullsinë dhe Zhvillimin (ICPD), e mbajtur në 1994 në Kajro, hodhi bazat për kristalizimin e konceptit të shëndetit riprodhues, i cili e vendos theksin në plotësimin e nevojave të individit në të gjitha fazat e jetës, duke marrë parasysh të drejtat e njeriut në lidhje me shëndetin riprodhues. Megjithatë pranimi dhe kuptimi i konceptit të shëndetit riprodhues u saktësua më mirë në vitin 1995, në punimet e Konferencës së Katërt Botërore të Grave (FWCW), një konferencë e cila është konsideruar si një kthesë lidhur me shëndetin e grave. Me termin shëndet riprodhues kuptohet mirëqenia e përgjithshme fizike, mendore dhe sociale e individit lidhur me aparatin gjenital dhe funksionimin e tij dhe jo vetëm mungesa e sëmundjeve ose pafuqia e organizmit në çështje që lidhen me sistemin riprodhues, funksionet dhe procesin e tij (ICPD, 1994; Ligji Nr për Shëndetin Riprodhues në Republikën e Shqipërisë). Koncepti i shëndetit riprodhues nuk lidhet thjesht me riprodhimin. Duke u mbështetur po në përkufizimin e ICPD (1994) del qartë që individi duhet të ketë një jetë seksuale të kënaqshme dhe të sigurt, të jetë i aftë të riprodhojë dhe i lirë për të kryer këtë veprim sa herë të dëshirojë duke qenë i informuar lidhur me çdo çështje të tij. Ky përkufizim merr në konsideratë jetën në çift, ku burrat dhe gratë kanë të drejtë të jenë të informuar mbi metodat e kontracepsionit, në mënyrë që të përzgjedhin metodën e planifikimit familjar që u përshtatet nevojave të tyre. Sipas OBSH, çiftet kanë gjithashtu të drejtë të kenë qasje në shërbime shëndetësore që i mundësojnë nënës një shtatëzani dhe një lindje të shëndetshme. 2

17 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI MacDonald (2004) sugjeron se shëndeti riprodhues duhet konceptuar në formën e tri fushave të lidhura pazgjidhshmërisht me njëra-tjetrën, ku përfshihen të drejtat universale, fuqizimi i grave dhe ofrimi i shërbimeve të shëndetit riprodhues. Jeta e shëndetshme seksuale dhe riprodhuese është konsideruar si një e drejtë bazë njerëzore, e cila u takon të gjithë individëve. Themelet e të drejtave riprodhuese si të drejta njerëzore janë sanksionuar për herë të parë në dy dokumente themelore të të drejtave të njeriut, në Kartën e Kombeve të Bashkuara (1945) dhe në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut (1948), në të cilat u sigurua e drejta e individëve për shëndet dhe për t u informuar në lidhje me shëndetin. Të drejtat seksuale dhe riprodhuese janë të drejta njerëzore (IPPF, 2008) dhe si të tilla ato duhet të mbrohen dhe mbështeten përmes ligjeve dhe politikave (Plani i Veprimit të ICPD, 1994). Koncepti i shëndetit riprodhues e vendos theksin në vazhdimësinë e shërbimeve dhe barazinë gjinor, në qasjen në informacion dhe në shërbimet sociale-shëndetësore për të gjitha grupet e popullatës. Pavarësisht faktit se shëndeti riprodhues u kushton vëmendje si grave ashtu edhe burrave, ai ka një ndikim shumë më të madh në jetët e grave dhe vajzave. Kjo sepse shumë çështje të shëndetit të tyre kanë të bëjnë me rolet e ndryshme që ato marrin gjatë jetës si kujdestare të familjes, të individëve,si të punësuara, si gra, si nëna, si vajza, si motra etj. Pikërisht këto role kërkojnë përgjegjësi të përhershme, vetë-kujdes dhe udhëheqje familjare në çështje që lidhen edhe me shëndetin, siç mund të jetë edukimi për higjienën dhe ushqyerjen, fertilitetin, kujdesin për fëmijët dhe për të moshuarit. Pikërisht ndryshimet në rolet sociale të grave dhe vajzave krijojnë kërkesa shtesë dhe rrezikojnë shëndetin e tyre. ( Tulchinsy & Varivikova, 2014) Një dimension mjaft i rëndësishëm në konceptimin e shëndetit riprodhues është edhe ofrimi i shërbimeve. Ky dimension nuk përfshin vetëm aftësinë dhe kapacitetet e sektorit publik dhe privat për ofrimin e shërbimeve të shëndetit seksual dhe riprodhues, por adreson gjithashtu edhe faktorët që mund të pengojnë individët të aksesojnë dhe përdorin këto shërbime (MacDonald, 2004). Këtu mund të përfshihet përhapja e informacionit lidhur me shërbimet dhe metodat e planifikimi familjar, konfidencialiteti e kështu me radhë. Koncepti i shëndetit riprodhues nuk e kufizon fushën e veprimit të tij vetëm te gratë ose tek individë të moshës riprodhuese, por përqëndrohet edhe në nevojat e 3

18 Miranda SPAHIU (Hysa) veçanta të adoleshentëve, në shëndetin e fëmijës dhe të nënës, në sëmundjet seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS, tek infertiliteti, kontracepsioni dhe kanceret e traktit riprodhues (Ministria e Shëndetësisë, 2009; Worku dhe Gebresilasie, 2008; UNFPA, 2013). Në kontekstin global problemi i shëndetit riprodhues vihet re te burra dhe gra të cilët janë të prekur nga steriliteti, HIV/AIDS dhe sëmundje të tjera seksualisht të transmetueshme; gra dhe fëmijë të ndikuar nga komplikacionet e shtatëzanisë, lindje jo të sigurta dhe gra e vajza të cilat janë subjekt i aborteve në masë, i dhunës me bazë gjinore, i shtatëzanive të paplanifikuara në adoleshencë e të tjera. Planifikimi familjar është një aspekt tjetër i shëndetit riprodhues që nënkupton se çdo grua mund të përcaktojë vetë kohën dhe frekuencën e shtatëzanive. Rreth 222 milionë gra në vendet në zhvillim do të donin të vononin ose ndalonin shtatëzaninë, por për fat të keq nuk përdorin metoda kontraceptive. Arsyet për këtë janë të ndryshme, të tilla si: aksesi i kufizuar në metoda kontraceptive (veçanërisht te të rinjtë), frika nga efektet anësore, pikëpamje kulturore ose fetare që ndalojnë planifikimin familjar dhe cilësi e dobët e shërbimeve (ISHP, 2015). E drejta për planifikim familjar është miratuar zyrtarisht në Konferencën e Kombeve të Bashkuara në vitin Planifikimi familjar nënkupton të drejtën për akses në metoda të sigurta dhe të përballueshme të kontracepsionit (Tulchinsky, 2000; Ministria e Shëndetësisë, 2009). Kontrolli i lindjeve përmes abortit është një problem serioz i shëndetit publik që mund të shmanget duke përdorur mjetet dhe teknikat e planifikimit familjar. Metodat moderne të kontrollit të lindjeve përfshijnë parandalimet farmakologjike dhe fizike (Tulchinsky, 2000). Më konkretisht, disa prej metodave moderne të kontracepsionit përfshijnë kondomët, pilulat orale, dispozitivët intrauterinë e të tjerë (OBSH, 2004; Miller e të tjerë, 2010; FPA, 2017). Prevalenca e përdorimit të metodave të ndryshme të kontracepsionit ndryshon sipas vendeve. Në botë është parë se dy metodat më të përdorura nga gratë e martuara janë sterilizimi femëror dhe dispozitivi intrauterin (DIU), përkatësisht në vlerat 19% dhe 14%. Këto dy metoda janë metoda afatgjata të planifikimit familjar, ndërkohë që 9% e grave përdorin pilulat, 8% kondom dhe vetëm 6% përdorin metodën tradicionale të tërheqjes (UN, 2015). Në botë, gati gjysma e aborteve janë të pasigurta, ndër to 98% ndodhin në Afrikë. Më 2008 ndodhën rreth 26.1 milionë aborte të pasigurta të cilat shkaktuan 13% të vdekjeve amtare. OBSH 4

19 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI raporton se po në vitin 2008, shkalla e aborteve te pasigurta në Rajonin Lindor të Mesdheut ishte 24 për 1000 gra (15-44 vjeç); 20 për 1000 lindje gjallë krahasuar me 3-5 me Rajonin Europian. Rreziku për vdekje nga aborti i pasigurtë është në shkallën 30 për lindje gjallë, por në vendet më pak të zhvilluara varion në 80 për lindje gjallë (Tulchinsky &Varavikova, 2015). Shëndeti i adoleshentëve është gjithashtu shumë i rëndësishëm në kontekstin e shëndetit seksual dhe riprodhues. Adoleshenca është një periudhë e vështirë dhe e rrezikshme tranzicioni nga fëmijëria në rini (American Psychological Association, 2002). Çështjet më të rëndësishme në kontekstin e shëndetit seksual dhe riprodhues tek adoleshentët përfshijnë rrezikun nga shtatëzanitë e paplanifikuara, sëmundjet seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS. Rreziku i lartë për të pasur një sëmundje seksualisht të transmetueshme ose HIV/AIDS rezulton nga sjelljet e shpenguara seksuale dhe abuzimi me drogat (Ministria e Shëndetësisë, 2003; UNICEF, 2005). Epidemia e SIDA-s po zë një vend të madh midis adoleshentëve dhe të rinjve për shkak të uljes së moshës së marrëdhënies së parë seksuale. Një studim i kryer në gjimnazet e SHBA ka treguar se 53% e nxënësve të gjimnazeve kanë pasur marrëdhënie seksuale të paktën një herë në jetën e tyre, 18% kanë pasur 4 ose më shumë partnerë seksualë dhe 38% seksualisht janë aktivë për momentin (Tulchinsky, 2000). Në fokus të shëndetit riprodhues është edhe shëndeti i nënës dhe fëmijës, duke përfshirë gjithë ciklin e shatazanisë, para, gjatë dhe pas lindjes së fëmijës. Nën kujdesin e Kombeve të Bashkuara që prej viti 1987, u prezantua nisma për një mëmësi të sigurtë. Qëllimi i kësaj nisme ishte që të bënte të mundur që gratë të kalonin një shtatëzani dhe lindje të sigurt, duke sjellë në jetë fëmijë të shëndetshëm (Family Care International, 2007). Fokusi i nismës së Kombeve të Bashkuara ishte kryesisht mbi shëndetin e nënës dhe uljen e rasteve të vdekshmërisë dhe sëmundshmërisë amtare (Worku & Gebresilasie, 2008). Çdo vit qindra gra vdesin ose vuajnë komplikacione serioze nga shtatëzania dhe lindja (Miller e të tjerë, 2010). Po ashtu raporti i OBSH (2015) sugjeron se rreth 860 gra vdesin çdo ditë për shkaqe që lidhen me shtatëzaninë dhe lindjen. Këto shkaqe përfshjnë: hemoragjinë, infeksionet dhe abortin e pasigurt. Mëmësia e sigurt fillon përpara konceptimit të fëmijës përmes pasjes së një stili jetese të shëndetshëm dhe ushqyerjes së përshtatshme. Më pas, ajo vazhdon me një shtatëzani të planifikuar 5

20 Miranda SPAHIU (Hysa) dhe kujdes të përshtatshëm, parandalim të ndërlikimeve, kur është e mundur dhe trajtim efektiv të komplikacioneve. Pas lindjes, mëmësia e sigurt nënkupton krijimin e një mjedisi të shëndetshëm që plotëson nevojat fizike dhe emocionale të nënës, fëmijës dhe familjes në tërësi. Shkalla e vdekshmërisë foshnjore është një tregues i pranuar përgjithësisht i statusit shëndetësor të një popullsie, sepse ajo përfaqëson efektin kumulativ të shumë faktorëve social-ekonomik, mjedisor dhe shëndetësor. Në vendet në zhvillim, shumica e vdekjeve foshnjore janë për shkak të infeksioneve respiratore, diarresë, dhe lindjeve prematurë, të cilat mbeten shkaqet më të mëdha të vdekshmërisë foshnjore (Tulchinsky&Varavikova, 2015). OBSH llogarit rreth 20 milion fëmijë nën 5 vjeç në mbarë botën, të cilët janë të kequshqyer, gjë që i bën ata të ndjeshëm ndaj sëmundjeve dhe vdekjeve të hershme. Për herë të parë, dhuna ndaj gruas u trajtua si shkelje e të drajtave të njeriut në korrik 1993, në Konferencën Botërore për të Drejtat e Njeriut (Miria & Sala, 1999). Po dhuna me bazë gjinore ose në familje, tashmë nuk konsiderohet vetëm si shkelje e të drejtave të njeriut. Ajo ka marrë rëndësinë e një çështje të shëndetit publik (OBSH, 1997) dhe mbi të gjitha konsiderohet si prioritet i kujdesit shëndetësor (WMA, 1996; Mason 2003). Sipas një studimitë OBSH mbi dhunën në familje, dhuna e ushtruar nga partneri paraqitet si forma më e shpeshtë e dhunës në jetën e grave dhe të vajzave, krahasuar me atë të përdhunimeve apo sulmeve nga të huajt (WHO, 2005). Dhuna e ushtruar ndaj grave ndikon në veçanti në shëndetin riprodhues dhe seksual të tyre dhe mund të kontribuojë në një rrezikshmëri të lartë të IST dhe mbi të gjitha HIV/AIDS.Një analizë e kryer nga OBSH ( 2013) me Shkollën e Higjienës dhe Mjekësisë Tropikale të Londrës dhe Këshillin e Kërkimeve Mjekësore të Afrikës së Jugut, përdorën të dhënat ekzistuese nga mbi 80 shtete dhe zbuluan se në të gjithë botën, 1 në 3 ose 35% të grave kanë përjetuar probleme fizike dhe / ose dhunës seksuale nga një partner intim ose jo. Kjo analizë e vitit 2013 (OBSH, 2013) tregoi se gratë që kishin qenë të abuzuara fizikisht ose seksualisht kanë 1,5 herë të ngjarë të prekeshin nga SST, në disa rajone edhe me HIV, krahasuar me gratë që nuk kishin përjetuar dhunë nga bashkëshorti/ partneri. I njëjti studim tregoi se gratë që përjetuan dhunë nga bashkëshorti/partneri kishin 16% më shumë gjasa të vuanin një abort dhe 41% më shumë gjasa që të kenë një lindje para kohe. Këto forma të dhunës mund të çojnë në depresion, stres post-traumatik 6

21 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI dhe çrregullime të tjera ankthi, vështirësi gjumi, çrregullime të ngrënies dhe përpjekje për vetëvrasje. Shëndeti riprodhues është një pjesë e rëndësishme e shëndetit në përgjithësi dhe shihet si një tipar qëndror i zhvillimit njerëzor. Ai është një reflektim i shëndetit gjatë fëmijërisë, është vendimtar gjatë adoleshencës dhe moshës madhore, duke përcaktuar bazat për shëndetin përtej viteve riprodhuese si për gratë ashtu edhe për burrat. Në këtë mënyrë, shëndeti riprodhues si një komponent i rëndësishëm i shëndetit, mbetet një parakusht për zhvillimin social, ekonomik dhe njerëzor Shëndeti riprodhues në vendin tonë Përpara viteve 90 koncepti i shëndetit riprodhues dhe planifikimit familjar ka qënë tabu në kontekstin shqiptar, kjo si rezultat i politikave pro rritjes së popullatës që ndiqeshin me fanatizëm gjatë periudhës së sistemit komunist. Metodat moderne kontraceptive ishin pothuajse të panjohura për popullatën e gjerë, ndërsa aborti ishte i paligjshëm (QSHPZH e të tjerë, 2013). Shqipëria filloi të përqafonte konceptet e shëndetit seksual e riprodhues dhe të planifikimit familjar menjëherë pas ndryshimit të sistemit politik në vitin Kjo dëshmohet nga të gjitha përpjekjet politike dhe ligjore të kryera në kuadër të çështjeve të shëndetit riprodhues. E drejta për planifikim familjar në Shqipëri është ligjëruar me Vendimin e Këshillit të Ministrave nr. 226, datë (MSH, QSHPZH e të tjerë, 2013). Në vitin 1995 u legalizua aborti si një hap që u mundësonte grave të kishin kontroll mbi trupin e tyre dhe në ditët e sotme aborti mund të kryhet në sektorin publik ose privat 2. Në kuadër të pasurimit të legjislacionit shqiptar në fushën e shëndetit seksual dhe riprodhues u hartua Ligji nr. 8876, dt Për shëndetin riprodhues, si edhe udhëzimet në mbështetje dhe zbatim të këtij ligji. Ligji për shëndetin riprodhues në Republikën e Shqipërisë përcakton në nenin 5 të tij se të gjithë individët kanë të drejtë të informohen, të këshillohen, të marrin edukimin dhe shërbimin e nevojshëm shëndetësor dhe social për të pasur një shëndet të mirë seksual, si dhe të ushtrojnë të drejtat dhe përgjegjësitë e tyre riprodhuese dhe seksuale. Në zbatimit të legjislacionit për shëndetin riprodhues dhe përmirësimit të situatës së treguesve të shëndetit seksual 2 Ligji nr. 8045, datë Për ndërprerjen e shtatzënisë 7

22 Miranda SPAHIU (Hysa) dhe riprodhues në Shqipëri u hartua Dokumenti Strategjik për Shëndetin Riprodhues si dhe në vazhdimësi Dokumentit Strategjik për Shëndetin Seksual dhe Riprodhues , dokumenta që përqëndrohen në përmirësimin e indikatorëve të shëndetit seksual dhe riprodhues, të tillë, si: mëmësia e sigurtë, planifikimi familjar dhe metodat moderne të kontracepsionit, infeksionet seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS, kanceret e traktit riprodhues, shëndeti i nënës dhe fëmijës, shëndeti i adoleshentëve si dhe infertilitetin. Në strategjinë e SHR për vitet , është shtuar edhe koncepti i shëndeti seksual duke i dhënë kështu edhe më shumë rëndësi edukimit seksual në përgjithësi por në mënyrë të veçantë për adoleshentët. Në plotësim të këtij dokumenti strategjik janë zhvilluar planet e veprimit për planifikimin familjar, për kontrollin e prevalencës së HIV/AIDS, për trajtimin e infertilitetit e kështu me radhë. Në vijim të këtyre politikave, krahas hartimit të ligjeve dhe strategjive kombëtare për shëndetin seksual dhe riprodhues, Shqipëria ka aderuar në disa konventa ndërkombëtare që kanë ndër të tjera në fokus shëndetin publik dhe veçanërisht atë riprodhues. Konventa Për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave (CEDAW), në nenin 12 pika 3 të saj, përcakton se Shteti duhet të marrë masat e nevojshme për të eleminuar diskriminimin ndaj grave në fushën e kujdesit shëndetësor për të siguruar, bazuar në drejtësinë mes burrave dhe grave, akses të njëjtë ndaj shërbimeve shëndetësore, përfshirë dhe ato që lidhen me planifikimin familjar (UN, 2000). Në kontekstin makro mund të përmendim zhvillimin e Strategjisë Rajonale për Shëndetin Riprodhues dhe Seksual në vitin , me qëllim që shtetet europiane të kenë një udhëheqje strategjike në zhvillimin dhe planifikimin e politikave, progameve dhe projekteve për përmirësimin e shëndetit seksual dhe riprodhues (Ministria e Shëndetësisë, 2007). Viti 2015 lidhet me dy dekadat e angazhimit për plotësimin e Objektivave të Mijëvjeçarit, ku tre nga objektivat madhore të zhvillimit të qëndrueshëm lidhen me shëndetin seksual dhe riprodhues. Më konkretisht këto objektiva lidhen me shëndetin e nënës, barazinë gjinore dhe kontrollin e epidemisë së HIV/AIDS (UN Report, 2015). Çështjes së planifikimit familjar i kushtohet shumë rëndësi për shkak të ndikimit 3 Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave womenwatch/daw/cedaw/text/econvention.htm#article12 4 WHO Regional Strategy on Sexual and Reproductive Health data/ assets/pdf_file/0004/69529/e74558.pdf 8

23 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI që ka në shëndetin riprodhues të nënës, shëndetin e fëmijës dhe në uljen e prevalencës së infeksioneve seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS. Shërbimet e planifikimit familjar në Shqipëri ofrohen në të trija nivelet e sistemit shëndetësor publik, në atë parësor, në spitalet e rretheve dhe Qendrat e Gruas, pranë Spitaleve Universitare Obstetrik-Gjinekologji, Tiranë. Niveli i përdorimit të metodave moderne të kontracepsionit në Shqipëri është ende shumë i ulët, edhe pse niveli i njohurive për metodat kontraceptive është i plotë (Boci e të tjerë, 2013) Të dhënat e studimit demografik dhe shëndetësor për Shqipërinë (ADHS, ) 5 treguan se pavarësisht nga njohuritë e mira për metodat kontraceptive, vetëm 10.6% e grave të martuara në Shqipëri përdorin aktualisht ose kanë përdorur metoda kontraceptive moderne, krahasuar me 58.8 % të grave të martuara, të cilat përdorin kryesisht metodat tradicionale të kontracepsionit të tilla si tërheqja (MSH, 2009; INSTAT, 2010). Sot metodat moderne kontraceptive gjenden lehtësisht si në sektorin publik dhe atë privat. Në sektorin publik, metodat kontraceptive ofrohen falas nga qeveria me mbështetjen e organizatave ndërkombëtare si USAID dhe UNFPA dhe në kuadër të Strategjisë Kombëtare për Sigurimin e Kontraceptivëve, që u miratua në Qershor të vitit 2003 (MSH, 2003). Nga viti 2010 e në vijim qeveria shqiptare për sektorin publik siguron 100% mbulesën kontraceptive me fondet e veta, pa qenë e varur nga ndihma e donatorëve të huaj. Strategjia e dytë Kombëtare për Sigurimin e Kontraceptivëve e viteve synon të përmirësojë aksesin, kërkesën dhe cilësinë e shërbimeve të planifikimit familjar, me qëllim që të ulet numri i aborteve dhe të përmirësohet shëndeti i nënës. Qendrat e planifikimit familjar janë një pjesë e integruar në kujdesin shëndetësor dhe ofrojnë lloje të ndryshme metodash kontraceptive falas. Ky shërbimi ofrohet në mbi 431 pika shëndetësore, Spitalet Universitare Obstetrik-Gjinekologji, poliklinika të qyteteve, qendra shëndetësore në qytete dhe fshat dhe në disa ambulanca fshati (QSHPZH e të tjerë, 2013). Një impakt shumë të rëndësishëm në sigurimin e kontraceptivëve në Shqipëri ka programi NESMARK i cili është krijuar në vitin 1997 dhe ka ndihmuar në rritjen e aksesit në metoda moderne të kontracepsionit si edhe në edukimin e popullatës lidhur me kontracepsionin (Paravani dhe Orgocka, 2013)

24 Miranda SPAHIU (Hysa) Objektivat e Zhvillimit Global të Qëndrueshëm (OKB, ) kanë në fokus të tyre edhe shëndetin e adoleshentëve, si një komponent i shëndetit në përgjithësi (UN Report, 2015). Shqipëria konsiderohet si një nga vendet me popullsinë më të re (Vaso, 2010), ndërkohë që të dhënat për shëndetin e tyre në fakt janë të pakta. Adoleshentët kanë probleme që lidhen me sjellje të rrezikshme seksuale dhe risk të lartë për sëmundje seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS (Ministria e Shëndetësisë, 2016). Për sa i përket shëndetit seksual dhe riprodhues, studimi i UNFPA dhe INSTAT (2015) raporton këto të dhëna: 63 % e djemve që kanë kryer marrëdhënie seksuale shprehen se kanë përdorur kondom, krahasuar me 35 % të vajzave. Shërbimet që ofrohen për të rinjtë janë kryesisht të pjesshme. Ministria e Shëndetësisë, mbështetur nga UNICEF-i në periudhën , mundësoi ngritjen e shërbimeve miqësore për të rinjtë në disa zona të vendit. Më pas, qendrat e këshillimit dhe testimit konfidencial për HIV/ AIDS dhe IST, të ngritura brenda strukturave të Drejtorive të Shëndetit Publik, kryejnë edhe funksione të shërbimeve miqësore për të rinjtë. Gjithashtu Paketa e Shërbimeve të Kujdesit Shëndetësor Parësor, përshkruan përgjegjësitë e mjekut të familjes dhe personelit infermieror në lidhje me trajtimin e shëndetit të adoleshentëve. Prevalenca e përhapjes së infeksioneve seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS është një indikator i rëndësishëm në vlerësimin e shëndetit seksual dhe riprodhues. Shqipëria mbetet një vend me prevalencë të ulët të HIV/AIDS, pasi Programi Kombëtar i Parandalimit dhe Kontrollit të HIV/AIDS është zhvilluar në vitin 1987, përpara se të shfaqej rasti i parë me HIV në Shqipëri (QSHPZH, 2013). Ky program është një element shumë i rëndësishëm dhe është qendra kryesore e referencës për parandalimin, diagnostikimin, këshillimin dhe mbështetjen e personave që jetojnë me HIV/AIDS (UNAIDS dhe ISHP, 2003). Rasti i parë me HIV/AIDS në Shqipëri është diagnostikuar në vitin 1993 nga një kontroll rutinë në bankën e gjakut ( Harxhi, Dragoti et al, 2005; Agolli & Dhëmbo, 2011;). Përtej faktit që prevalenca dhe incidenca e HIV në Shqipëri janë të ulta, vitet e fundit është vënë re një rritje e rasteve, ku gjatë vitit 2013 u diagnostikuan 96 persona HIV pozitiv, midis të cilëve edhe 5 fëmijë (ISHP, 2013). Në përpjekjen për të parandaluar dhe kontrolluar HIV/AIDS në Shqipëri në vitin 2003 u ngrit një grup ndërministror për HIV/AIDS që synonte forcimin e përpjekjeve politike për luftën ndaj HIV/AIDS (QSHPZH, 2013). Duke qënë se ka një rritje të 10

25 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI rasteve të reja të diagnostikuara me HIV/AIDS është hartuar Strategjia Kombëtare e Parandalimit dhe Kontrollit të HIV/AIDS. Kjo strategji mbështetet në ligjin nr. 9952, dt Mbi parandalimin dhe kontrollin e HIV/ AIDS dhe ka në fokus ruajtjen e një prevalence të ulët të HIV në Shqipëri si edhe promovimin e testimit vullnetar (MSH, 2009). Në kuadër të zbatimit të ligjit dhe strategjisë realizohet testimit vullnetar për HIV falas në institucionet shëndetësore publike. Në çdo rast është sanksionuar në ligj këshillimi para dhe pas testimit 6. Shëndeti i nënës dhe fëmijës janë elemente të rëndësishme të shëndetit në përgjithësi dhe shëndetit riprodhues në veçanti. Edhe Shqipëria është zbatuese e nismës Mëmësia e sigurt, që nënkupton se çdo shtatëzani duhet të jetë e dëshiruar dhe nëna dhe fëmija duhet të kenë akses në kujdes shëndetësor cilësor, me qëllim që niveli i vdekshmërisë amtare të jetë sa më i ulët ose barabartë me zero. Në fushën e mbrojtjes së shëndetit të nënës dhe fëmijës një nga problemet më të mëdha është vdekshmëria amëtare dhe foshnjore. Të dhënat e Studimit Demografik dhe Shëndetësor tregojnë se vdekshmëria amtare ishte 17 për lindje të gjalla në 2008, ndërsa Ministria e Shëndetësisë në vitin 2010 jep një përqindje më të ulët (9.7 vdekje për lindje të gjalla).vdekshmëria foshnjore është në nivele akoma edhe më të larta, 22 vdekje për lindje të gjalla për fëmijët nën 5 vjeç, kurse niveli i vdekshmërisë foshnjore për fëmijët 0-1 vjeç ishte 18 vdekje për lindje të gjalla (po aty). Gjithsesi, në vitin 2013 si vdekshmëria amtare dhe ajo foshnjore kanë ardhur duke u ulur, respektivisht raportohet 11.8 vdekje për lindje gjallë për vdekshmërinë amtare dhe 7.2 për 1000 lindje të gjalla (MSH, ISHP, 2014) 7. Aborti i pasigurt është një ndër arsyet e niveleve të larta të vdekshmërisë amtare. Edhe pse numri i aborteve është ulur ndër vite, përsëri mund të themi se niveli i tyre në Shqipëri është më i lartë se vendet e rajonit, ku raportohen 285 aborte për vitin 2007 dhe aborte për vitin 2015 raportuar nga ISHP 8. Në lidhje me indikatorët e shëndetit për fëmijët është hartuar Plani i Veprimit të Shëndetit të Fëmijëve dhe Adoleshentëve, i cili në objektivin 9 të tij trajton mbrojtjen dhe trajtimin e fëmijëve me HIV pozitiv përmes uljes së shkallës së 6 Ligji nr. 9952, dt Mbi parandalimin dhe kontrollin e HIV/ AIDS 7 Raporti Shëndetësor Kombëtar,Gjëndja shëndetësore e popullatës shqiptare, ISHP Abortet në Shqipëri, Analizë e sistemit të survejancës

26 Miranda SPAHIU (Hysa) transmetimit nga nëna tek fëmija (MSh, 2009). Megjithëse përdorimi i dhunës ndaj gruas është konsideruar si shkelje e të drejtave të njeriut, sërish përqindja e grave të dhunuara në Shqipëri është shqetësuese. Gratë që janë viktima të dhunes janë më të predispozuara të shfaqin probleme gjenekologjike, shtatëzani të padëshiruara, komplikacione per ndërprerje të shtatëzanisë, çrregullime somatike, depresion, ankthi e probleme të tjera të shëndetit mendor. Studimi mbi Shëndetin Riprodhues i vitit , paraqiti të parat të dhëna me bazë popullsinë kombëtare lidhur me çështjen e dhunës ndaj grave në Shqipëri. Ky studim u përqëndrua në tre aspekte të dukshme të dhunës ndaj grave (1) dhuna gjatë periudhës së fëmijërisë, (2) dhuna verbale, fizike dhe seksuale e shkaktuar nga partnerët e mëparshëm ose aktualë, e cilësuar këtu si dhunë nga partneri intim (IPV) që shpesh i referohemi si dhuna shtëpiake dhe (3) përvoja e grave në një marrëdhënie seksuale të detyruar ose ndryshe përdhunim. Nga studimi rezultoi se ndërmjet grave shqiptare të moshës vjeç, 11.5% e tyre raportuan se kanë qënë dëshmitare të abuzimit të prindërve të tyre dhe 27.2% raportuan se kanë qënë të abuzuar gjatë fëmijërisë. Prevalenca e këtyre dy treguesve ishte më e madhe ndërmjet banoreve që jetonin në zonat rurale në krahasim me ato që jetonin në zonat urbane. Gjithashtu 2.9% e femrave raportuan se gjithmonë kanë qënë të dhunuara seksualisht nga bashkëshorti, apo partneri dhe 1.5% e tyre raportuan marrëdhenie seksuale kundër dëshirës së tyre gjatë vitit të fundit. Gratë të cilat raportuan se nuk kanë folur me një mjek/punonjës mjekësor, polic apo këshilltar ligjor rreth dhunës, u pyetën se cilat ishin arsyet që nuk e kishin bërë këtë gjë. Një e treta e grave (33.5%) raportuan që ato e ndjenin se nuk ishte mirë dhe nuk do t u shërbente për asgjë. Kurse 27.3% raportuan që dhuna është normale dhe nuk kishin nevojë që të ankoheshin. Të tjera përgjigje tregonin se gratë nuk dinin se ku të kërkonin ndihmë (9.8%), kishin frikë nga divorci apo dhënia fund e kësaj marrëdhënieje (6.9%) dhe frika se mos dhunoheshin më shumë në vend që të ndreqnin punë etj. (6.5%). Ligji Nr 9669 Për masa ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare miratuar me datë 18/12/2006, ngarkoi me përgjegjësi edhe Ministrinë e Shëndetësisë. Po në këtë vit Shoqata Kombëtare e Punonjësve Socialë në bashkëpunim me Ministrinë e Sëndetësisë dhe mbështetjen e UNCEF kryen studimin Vlerësimin e kapaciteteve të puninjësve të 9 Albania Reproductive Health Survey,2002 (MSH, ISHP, INSTAT,CDC, USAID, UNFPA,UNICEF) 12

27 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI shërbimit shëndetësor për të adresuar problemet e dhunës me bazë gjinore. Studimi nxorri në pah pëveç nevojës të menjëhershme për trajnime në fushën e dhunës me bazë gjinore të personelit mjekësor, por edhe me rekomandimin e përfshirjes në shërbimin shëndetësor të punonjësve sociale si profesionistë kyç për trajtimin e problematikave të tilla si dhuna me bazë gjinore. Një rekomandim tjetër kishte të bënte edhe me ngritjen e ekipeve shumëdisiplinëshe me detyra të mirëpërcaktuara për çdo anëtar, në të gjitha nivelet e shërbimit shëndetësor. Dhuna ndaj grave dhe fëmijëve sot konsiderohet si një çështje prioritare për t u adresuar. Gjetjet e disa studimeve në Shqipëri kanë treguar një prevalencë të lartë të keqtrajtimit të fëmijëve. Studimi i ACE-së, tregoi se format më të shpeshta të abuzimit gjatë fëmijërisë ishin ato fizike (40%), psikologjike (50%), seksuale (6%), dhe të qenurit dëshmitarë të keqtrajtimit të nënës (rreth 30%), duke paraqitur nivelin më të lartë të keqtrajtimit në këtë popullsi krahasuar me 9 vendet e tjera që kanë kryer studimin ACE. Nivele edhe më të larta të abuzimit të fëmijëve paraqiten në studimin BECAN 10 në Shqipëri (MSH, 2016). Çështjet e dhunës ndaj gruas dhe fëmijës janë pjesë edhe e Paketës Bazë të Shërbimeve të Kujdesit Shëndetësor Parësor e cila ofrohet nga shërbimet e kujdesit shëndetësor parësor në fshat dhe qytet. Shërbimet shëndetësore për shëndetin riprodhues me fokus nënën dhe fëmijën në Shqipëri janë të shpërndara në të tre nivelet e sistemit të kujdesit shëndetësor, në atë parësor, dytësor dhe terciar. Në kujdesin shëndetësor parësor, në zonat urbane, shërbimi ofrohet nëpërmjet qendrave shëndetore të cilat kanë në përbërje të tyre konsultoret e gruas dhe konsultorin e fëmijës, si dhe qendrat e planifikimit familjar. Ndërkohë në zonat rurale ky kujdes ofrohet po nëpërmjet qendrës shëndetësore, e cila shërben për të gjitha fshatrat që i përkasin njësisë adminstrative dhe ambulancave të cilat ndodhen në çdo fshat të njësisë administrative. Personeli mjekësor, në të shumtën e rasteve në zonat urbane, përbëhet nga mjek të specializuar, si mjek obstetër gjinekolog, për konsultorin e gruas dhe qendrat e planifikimit familjar dhe mjek pediatër për konsultorin e fëmijës dhe kur mungojnë mjekët specialistë ato zëvendësohen me mjekë të familjes. Për zonat rurale, shërbimet për nënën e fëmijën mbulohen nga mjeku i familjes në qendrën shëndetësore dhe në ambulanca shërbimi ofrohet nga infermier ose mami. 10 Studim Epidemiologjik Ballkanik mbi Abuzimin dhe Neglizhencën e Fëmijëve. 13

28 Miranda SPAHIU (Hysa) Të drejtat seksuale dhe riprodhuese janë të drejta njerëzore. Në këtë drejtim analiza e përpjekjeve për të siguruar zbatimin e të drejtave për të pasur një jetë të shëndetshme seksuale dhe riprodhuese është themelore për fushën specifike të këtij studimi. Nga ana tjetër, analiza e situatës mbi indikatorët e shëndetit seksual dhe riprodhues në kontekstin shqiptar dhe global është një pikënisje e mirë për të kuptuar më mirë nevojat për ndryshim në të ardhmen Parashtrimi i problemit Shëndeti është një gjendje e mirëqenies së plotë fizike, mendore dhe sociale dhe nuk nënkupton vetëm mungesën e sëmundjes ose të pafuqisë (OBSH, 1948). Ky përkufizim i deklaruar në Kushtetutën e OBSH-së thekson jo vetëm rëndësinë e trajtimit mjekësor të individëve, por vlerëson edhe rolin që kanë profesionistët e fushave sociale në strukturat që ofrojnë shërbime shëndetësore. Pacientët kanë nevojë jo vetëm për përkujdes mjekësor, por edhe për trajtim emocional dhe psikologjik. Shëndeti dhe sëmundja janë të përcaktuara nga ndërveprimet dinamike midis faktorëve biologjikë, psikologjikë, të sjelljes dhe ato socialë (IOM, 2001). Është pothuajse e pamundur që një spektër i përkujdesit shëndetësor të jetë i ndarë nga faktorët emocionalë dhe socialë që shoqërojnë procedurat e diagnostikimit, trajtimit ose parandalimit të sëmundjeve. Shëndeti nuk është i ndarë nga mirëqenia e përgjithshme e individit. Treguesit socialë dhe shëndetësorë si ato që përdor OBSH, sigurojnë një mënyrë të të krahasuarit dhe dallimin në shëndet dhe mirëqënie. Origjina sociale e shëndetit dhe mirëqënies përfshin një numër elementësh kyç siç janë faktorët biologjikë, rrjedha e jetës individuale, pabarazitë shëndetësore dhe mjedise të ndryshme sociale dhe fizike që çojnë pastaj në rezultate shëndetësore të ndryshme ( Pocketts &Beddoe, 2017) Nëse hedhim një vështrim pas në kohë do të gjejmë se puna sociale në kontekstin shëndetësor ka një histori më tepër sesa 100-vjeçare (Auslander, 2001; Center of Workforce Studies, 2008; NASW, 2011).Puna sociale në shëndetësi e ka origjinën e saj në ndryshimet demografike të popullsisë amerikane gjatë shekullit XIX dhe fillim shekullit XX, në qëndrimet rreth mënyrës sesi duhet të trajtohen të sëmurët, duke përfshirë dhe mënyrën se ku duhet të kryhet trajtimi dhe në qëndrimet ndaj rolit të faktorëve socialë dhe psikologjikë në shëndetësi. Këto tre fenomene të lidhura ngushtë 14

29 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI ndërmjet tyre formojnë tablonë për emergjencën e themelimit të punës sociale në kujdesin shëndetësor (Cannon, 1923). Në vitin 1905 në shtetin e Massachussets u hap për herë të parë Departamenti i Punës Sociale në spital, qëllimi i së cilit ishte sigurimi i një rehabilitimi psiko-fizik sa më të lehtë për pacientët që largoheshin nga spitali dhe vendoseshin sërisht në komunitet. Drejtuesi i këtij spitali theksonte vazhdimisht rëndësinë që kishte kujdesi psiko-social në trajtimin e plotë e gjithëpërfshirës të pacientit si edhe rëndësinë e trajtimit të pacientit edhe pas largimit nga spitali. Historia ka vijuar më pas me hapjen e Departamentit të Punës Sociale në spitalin e Montrealit në 1910, edhe pse u deshën rreth 2 vjet për të gjetur kandidatin e duhur si punonjës social (Lechman, 2009). Përveç kësaj, në kodin e etikës së NASW, i cili është zhvilluar në 1996, theksohet se punonjësi social është strategu më i rëndësishëm në parandalimin e sëmundjeve të ndryshme në kujdesin shëndetësor (NASW, 1999). Sot, ekipet e përkujdesit shëndetësor përfshijnë mjekët, farmacistët, punonjësit socialë, psikologët dhe specialistët e shëndetit mendor (Collins & Daub, 2012; BASW, 2015). Profesioni i punës sociale promovon ndryshimin, zgjidhjen e problemeve në marrëdhëniet njerëzore dhe fuqizimin e individëve me qëllim rritjen e mirëqenies. Punonjësit socialë ndërhyjnë në mënyrën sesi ndërveprojnë njerëzit me mjedisin e tyre (International Federation of Social Work, 2001). Puna sociale është një profesion i gjerë, objekti i së cilës janë individët që u përkasin grupeve të ndryshme vulnerable të shoqërisë (UNESCO, 2000; Moriarty e të tjerë, 2015). Ky profesion kërkon përkushtim, përdorim të aftësive dhe shprehive teorike dhe praktike (Trevithick, 2000). Punonjësit socialë në çdo kontekst pune mbartin me vete përgjegjësinë e një profesioni të vështirë dhe kënaqësinë emocionale në të njëjtën kohë. Punonjësit socialë në kontekstin e shëndetit mund t i gjejmë duke punuar në disa mjedise të tilla, si: qendra komunitare të shëndetit mendor, spitale, qendrat për trajtimin e abuzimit me substancat, qendrat parësore të kujdesit shëndetësor, agjensitë e mirëqenies së fëmijëve dhe të moshuarve e kështu me radhë (NASW, 2014). Këtu punonjësit socialë merren me probleme të faktorëve socialë dhe psikologjikë, që mund të konsiderohen si shkaqe të drejtpërdrejta të sëmundjeve të ndryshme ose si efekte anësore për shkaqe primare të natyrave të tjera ( Dragoti 2007). Nevojat e të sëmurëve që mund të trajtohen nga punonjësit socialë shtrihen në shumë drejtime të 15

30 Miranda SPAHIU (Hysa) tilla, si: informacionet për sëmundjen dhe trajtimin e saj, trajtimi social gjatë qëndrimit në spital, mbështetje dhe këshillim, vlerësim i plotë i nevojave, edukimi dhe trajnimi në fushën e përkujdesit social, puna efektive me sistemin e familjes, përkujdesi psikosocial pas daljes nga spitali deri në mbështetjen psiko-sociale të kujdestarëve ose prindërve që mund të kenë humbur fëmijën e tyre (Sorensen e të tjerë, 2002; Fildes & Cooper, 2003; Geron e të tjerë, 2005; Kissane e të tjerë, 2006; Adler & Page, 2008; Fleming e të tjerë, 2011, NASW, 2014). Integrimi i punonjësve socialë në shërbimet shëndetësore është një përqasje inovative për të adresuar defiçitet në përkujdesin ndaj pacientëve. Një numër studimesh empirike ka treguar se punonjësit socialë kanë një rol kyç në kontekstin shëndetësor në reduktimin e qëndrimeve afatgjata në spital dhe uljen e kostos së përgjithshme për pacientët (Williams e të tjerë, 1987; Nikolaus e të tjerë, 1999; Claiborne, 2003). Njohja e rëndësisë së kujdesit shëndetësor në mirëqënien e përgjithshme të individit dhe aftësia e punonjësve sociale për të dhënë kontribute unike për kujdesin ndaj pacientit kanë bërë që puna sociale në shëndetësi të bëhet fusha më e madhe e praktikës së punës sociale sot në botë dhe kryesisht në SHBA. Po në vendet e zhvilluara si Angli e SHBA, organizatat profesionale të punonjësve socialë si psh Shoqata Kombëtare e Punonjësve Sociale (NASW), jo vetëm që ka shpallur standardet e praktikës së punës sociale në kujdesin shëndetësor, por gjithashtu ka qenë në krye të lëvizjeve për reformimin e sistemit të kujdesit shëndetësor (Todhri &Rama, 2012) Sistemi shëndetësor në të gjitha nivelet e tij ka pësuar shumë ndryshime konceptuale, infrastrukturore dhe administrative të cilat kanë ndikuar në zgjerimin e hapësirës së punonjësve socialë, duke përfshirë parandalimin, ruajtjen dhe forcimin e shëndetit (Center of Workforce Studies, 2008). Për këtë arsye, krijimi i grupeve shumëdisiplinëshe për përmbushjen e nevojave mjekësore dhe psiko-sociale të pacientëve është shumë i rëndësishëm në kontekstin e shëndetësisë, i cili është vazhdimisht në ndryshim (Noelker, 2001). Ky zhvillim është i dukshëm edhe në sistemin shqiptar të kujdesit shëndetësor. Për herë të parë më 1996 u krijua qendra e parë e zhvillimit për fëmijë, e cila funksiononte nëpërmjet një ekipi shumëdisiplinësh, në përbërje të të cilit ishte edhe punonjësi social, i cili kishte një rol mjaft të rëndësishëm në këtë ekip, rol që erdhi duke u konsoliduar dhe duke e shndërruar punonjësin social në një profesionist të vërtetë. Spitali Universitar 16

31 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI Obstetrik-Gjinekologjik Mbretëresha Geraldinë punësoi një punonjës social, puna e të cilit ishte e përqendruar tek fëmijët e braktisur. Pak kohë më pas Spitali Universitar Obstetrik-Gjinekologjik Koço Gliozheni pranoi në strukturën e tij një punonjës social, i cili u përfshi në këshillimin e klientëve për të shmangur ndërprerjet e shtatëzanisë si edhe për të këshilluar për metodat e moderne të planifikimit familjar. Punonjësit socialë në këto institucione filluan të realizonin edhe mbështetjen psiko-sociale për të ndihmuar nënat të përballonin efektet e traumës para dhe pas lindjes.në nivelin e politikëbërjes një specialist u punësua në Sektorin e shëndeti ripprodhues në Ministrinë e Shëndetësisë. Në kujdesin shëndetësor puna sociale ka ruajtur gjithmonë përqasjen e fokusuar tek individi dhe ndërveprimi mes faktorëve biologjikë, fizikë dhe socialë që shpjegojnë situatën shëndetësore të tij. Ky është thelbi i modelit bio-psiko-social, i cili është përshtatur në kontekstin e shëndetit në përgjithësi dhe shëndetit riprodhues në veçanti. Modeli bio-psiko-social sjell një risi në konceptim, sepse, ndërkohë që modeli tradicional mjekësor fokusohet në një përqasje biologjike dhe patofiziologjike të sëmundjes, modeli bio-psiko-social thekson rëndësinë e analizimit të shëndetit dhe sëmundjes në një kontekst më të plotë. Ky model merr në konsideratë në mënyrë sistematike faktorët socialë, psikologjikë dhe biologjikë në kompleksitetin e tyre për të kuptuar më pas lidhjen me shëndetin dhe sëmundjen (Engel, 1977). Duke punuar bazuar mbi këtë përqasje kuptojmë se punonjësit socialë janë aktorë të nevojshëm për të krijuar lidhjen mes impaktit fizik, social, emocional dhe ekonomik të shëndetit (IOM, 2001; CASW, 2007). Kefee e të tjerë (2014) në studimin e zhvilluar mbi perceptimet e mjekëve për rolin e punonjësit social në shëndetësi kanë zbuluar se mjekët theksojnë nevojën për të pasur punonjës socialë në ofrimin e shërbimit sepse kjo i ndihmon në ofrimin e një shërbimi mjekësor gjithëpërfshirës. Punonjësit socialë në kontekstin e shërbimeve shëndetësore mundësojnë aksesin në disa shërbime të punës sociale, të tilla, si: masat parandaluese të sëmundjeve ose lehtësimi i ndërhyrjeve të hershme në agjensi apo shërbime të tjera (Fleming e të tjerë, 2011). Në këtë mënyrë, punonjësi social vepron si një burim për anëtarët e tjerë të grupeve shumëdisiplinëshe dhe përdoruesit e shërbimeve, sepse lehtëson krijimin e lidhjeve me shërbimet lokale dhe vullnetare. Një nga funksionet kryesore të punës sociale është të punojë me një radhë të gjerë agjensish të shërbimeve në lidhje me të 17

32 Miranda SPAHIU (Hysa) gjitha rrethanat sociale të individit, përfshirë shëndetin, edukimin, strehimin e kështu me radhë (BASW, 2015). Përveç kësaj, punonjësit socialë në shëndetësi përfshihen në lançimin dhe lehtësimin e promocioneve të shëndetit, të cilat u sigurojnë pacientëve akses në informacion për shërbimet (Pillinger, 2010; Fleming e të tjerë, 2011). Individët që trajtohen me ndihmë mjekësore kanë nevojë për një sasi të madhe informacioni në lidhje me përkujdesin dhe gjendjen e tyre klinike. Ata kanë nevojë për informacion në lidhje me progresin, trajtimin, menaxhimin e sëmundjes dhe kërkojnë ndihmë nga punonjësit socialë për të interpretuar sasinë e informacioneve mjekësore komplekse (Adler dhe Page, 2008). Sigurimi i informacioneve u mundëson pacientëve të kujdesen për veten dhe të marrin vendime në lidhje me shëndetin e tyre. IOM (2001) ka rekomanduar se pacientëve duhet t i jepet gjithë informacioni i nevojshëm dhe mundësia për të ushtruar kontroll mbi vendimet për shëndetin që ndikojnë mbi ta. Përfitimet e pjesëmarrjes së pacientit në përkujdes janë dokumentuar gjerë në literaturë. Coulter & Ellins (2006) deklarojnë se ofrimi i informacionit nga punonjësi social për sëmundjen dhe trajtimin mund të jetë një faktor për ndikimin e sjelljes së pacientit dhe përmirësimin e pjesëmarrjes në përkujdes. Punonjësit socialë në kujdesin shëndetësor ofrojnë mbështetje dhe këshillim për pacientët (Sorensen e të tjerë, 2002). Këshillimi dhe psikoterapia ndaj pacientëve përfshijnë një rang të gjerë teknikash që krijohen nga profesionistët dhe kërkojnë të ndikojnë sjelljen e tyre, emocionet, mendimet dhe qëndrimet përmes teknikave psikologjike, diskutimeve e kështu me radhë (Klerman, 1989). Një studim kanadez i realizuar nga Townsend e të tjerë (2010) ka sugjeruar se punonjësit socialë janë unikë në trajtimin e depresionit dhe problemeve psikologjike të shkaktuara nga sëmundja, sepse ata mund të bëjnë një kombinim të nevojave fizike dhe psiko-sociale përmes këshillimit dhe mbështetjes praktike. Psikoterapia mund të ndihmojë pacientët të reduktojnë ankthin dhe depresionin e lidhur me sëmundjen, duke i ndihmuar në zhvillimin e strategjive të përballimit (Rehse and Pukrop, 2003; Pirl, 2004; Jacobsen e të tjerë, 2006, Kissane e të tjerë, 2007, NASW, 2014). Në kontekstin e shërbimeve të shëndetit seksual dhe riprodhues psikoterapia mund të zhvillohet edhe në çift. Teknika e psikoterapisë në çift rezulton në përmirësimin e komunikimit dhe përballimit të problemeve (Kissane e të tjerë, 2006). 18

33 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI Mbështetja dhe këshillimi nuk ofrohet vetëm për pacientin, por edhe për kujdestarët (Sorensen e të tjerë, 2002). Sikurse pacienti, edhe kujdestarët apo edhe familjarët e tyre janë të ekspozuar ndaj stresit dhe ndryshimeve emocionale për shkak të përkujdesjes. Në këtë drejtim punonjësit socialë mund të zhvillojnë një sërë shërbimesh që përfshijnë edukimin për sëmundjen ose komplikacionet e sëmundjes dhe strategjitë për t u përgjigjur në kohë ndaj komplikacioneve. Kujdestarët që marrin shërbime nga punonjësit socialë në spital kanë vetëbesim më të lartë, rritje të kënaqësisë dhe reduktim të stresit (Harding and Higginson, 2003; Kotkamp-Mothes e të tjerë, 2005). Sipas Sorensen e të tjerë (2002) punonjësit socialë mund të punojnë me kujdestarët duke u ofruar informacion, seanca psikoterapie ose kombinim të këtyre shërbimeve. RCGP (2014) ka vënë në dukje vazhdimisht rëndësinë që ka integrimi i shërbimeve sociale me ato shëndetësore. Modeli i integruar do të ketë një fokus më të madh në parandalimin, mbështetjen dhe ofrimin e shërbimeve shëndetësore cilësore. Shtete të ndryshme si Anglia, Skocia, Irlanda dhe Iraku janë raste suksesi në integrimin e punës sociale dhe shërbimeve shëndetësore. Në Shqipëri nuk ka studime ekzistuese që në fokus të tyre të kenë pasur integrimin e shërbimit psiko-social në shërbimet shëndetësore. Në këtë drejtim ky studim do të japë një kontribut të rëndësishëm në pasurimin e literaturës së fushës Qëllimi dhe objektivat e studimit Qëllimi i studimit është të shqyrtojë dhe vlerësojë shërbimin psiko-social në shërbimet për shëndetin riprodhues dhe rolin e punonjësit social në këtë shërbim, si dhe identifikimin e nevojave për ecurinë dhe zhvillimin e tij nëpërmjet analizës së përvojave dhe praktikave të profesionistëve shëndetësor që ofrojnë kujdesin shëndetësor për shëndetin riprodhues. Objektivat specifikë të studimit janë: Të pasqyrojë të gjithë gamën e shërbimeve shëndetësore publike në fushën e shëndetit riprodhues; Të shqyrtojë dhe vlerësojë shërbimin psiko-social në shëndetin riprodhues në Shqipëri; 19

34 Miranda SPAHIU (Hysa) Të analizojë rolin e punonjësit social si pjesë e shërbimit psiko-social në kujdesin për shëndetin riprodhues. Të identifikojë nevojat për shërbim psiko-social nga prespektiva e personelit shëndetësor në fushën e shëndetit riprodhues në të tre nivelet e kujdesit shëndetësor. Të nxjerrë në pah nevojat për përmirësimin e shërbimeve psiko-sociale në kontekstin e shërbimeve të shëndetit riprodhues Pyetjet kërkimore Ky studim kërkon t u japë përgjigje disa pyetjeve kërkimore, të cilat janë në përputhje me qëllimin dhe objektivat e studimit. Më konkretisht: Cila është gjendja aktuale e shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri? Cilat janë shërbimet psiko-sociale në shëndetin riprodhues në vend? Çfarë ndikimi ka shërbimit psiko-social në ofrimin e shërbimeve të shëndetit riprodhues? Cili është roli i punonjësit social në fushën e shëndetit riprodhues? Cilat janë përvojat, qëndrimet dhe këndvështrimet e ofruesve të shërbimeve të shëndetit riprodhues në lidhje me shërbimin psiko-social në trajtimin e pacientëve dhe rritjen e cilësisë së përkujdesit ndaj tyre? Cilat janë aspektet që mund të ndryshohen dhe që do të ndikonin në cilësinë e shërbimeve psiko-sociale në kontekstin e shërbimeve të shëndetit riprodhues? 1.5. Përkufizimi i termave kyç të përdorur në studim Përkufizimi i termave në metodat e kërkimit shkencor konsiston në realizimin e dy llojeve të përkufizimeve, teorik dhe operacional. Përkufizimi teorik i referohet përkufizimeve shkencore të koncepteve duke iu referuar autorëve të ndryshëm, ndërsa përkufizimi operacional i referohet mënyrës sesi është përdorur koncepti në këtë studim (Tahiri e të tjerë, 2010). Për qëllime të këtij studimi janë përkufizuar termat e mëposhtëm: 20

35 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI Shëndet riprodhues - Përkufizimi teorik dhe operacional - Sipas ICPD (1994) me termin shëndet riprodhues kuptohet mirëqenia e përgjithshme fizike, mendore dhe sociale e individit lidhur me aparatin gjenital dhe funksionimin e tij dhe jo vetëm mungesa e sëmundjeve ose pafuqia e organizimit në çështje që lidhen me sistemin riprodhues, funksionet dhe procesin e tij. Koncepti i shëndetit riprodhues zbërthehet në disa komponentë. Konkretisht, shëndeti i nënës dhe fëmijës, shëndeti i adoleshentëve, planifikimi familjar dhe aborti, IST dhe HIV/ AIDS, infertiliteti, dhuna ndaj gruas dhe fëmijës si dhe kanceret e traktit riprodhues. Përkufizimi teorik dhe operacional për termin shëndet riprodhues është i njëjtë. Kujdesi shëndetësor për shëndetin ripodhues Përkufizimi teorik dhe operacional Kujdesi shëndetësor riprodhues është një ndërthurje e metodave, teknikave dhe shërbimeve që kontribuojnë në mirëqënien, duke parandaluar dhe zgjidhur problemet e shëndetit riprodhues. Ai përfshin gjithashtue dhe shëndetin seksual, qëllimi i së cilës është forcimi i jetës dhe marrëdhënieve personale por jo vetëm kujdesi i lidhur me infeksionet seksualisht të transmetueshme (DFID, 2004). Për qëllime të këtij studimi me termin kujdesi shëndetësor për shëndetin ripodhues u referohet institucioneve shëndetësore që ofrojnë këtë shërbim, në të tre nivelet e kujdesin shëndetësor, kujdesi shëndetësor parësor me QSH, konsultor i nënës dhe fëmijës, qendrat e planifikimit familjar, në nivelin dytësor me spitalet e rretheve nëpërmjet reparteve të obstetric gjinekologjisë, neonatologjisë dhe pediatrisë, si dhe në nivelin terciar në Spitalet Universitare Obstetrikë Gjinekologji dhe Spitali i pediatrisë në Qendën Spitalore Universitare. Përkufizimi teorik dhe operacional për termin kujdesi shëndetësor për shëndetin riprodhues është i njëjtë. Ofrues i shërbimeve shëndetësore -Përkufizimi teorik dhe operacional Sipas Adams e të tjerë (2003) me termin ofrues i shërbimeve shëndetësore kuptojmë çdo individ i cili është përfshirë në promocionin, mbrojtjen dhe përmirësimin e shëndetit të popullatës. Për qëllime të këtij studimi me termin ofrues i shërbimeve shëndetësore u referohemi punonjësve shëndetësore që ofrojnë shërbime të shëndetit riprodhues (mjekë, infermierë dhe mami). Shërbime psiko-sociale - Përkufizimi teorik dhe operacional Sipas IFRCPS (2009) shërbimet psiko-sociale janë ndërhyrje për lehtësimin e reziliencës (gjendjes) së individëve, familjeve dhe komuniteteve, duke i mundësuar 21

36 Miranda SPAHIU (Hysa) atyre që të rikthehen sërisht të rikuperuar pas impaktit të krizave dhe duke u ndihmuar të përballen me ngjarje të ngjashme në të ardhmen. Shërbimet psiko-sociale janë ndërhyrje që ofrohen nga punonjësit socialë, psikologët, terapistët etj. Në këtë studim termi shërbime psiko-sociale u referohet disa shërbimeve, të tilla si: vlerësimi i rasteve, informimi, këshillimi dhe mbështetja që punonjësit socialë dhe psikologët u ofrojnë pacientëve që marrin shërbime të shëndetit riprodhues. Për qëllime të këtij studimi, në targetin e ofruesve të shërbimeve psiko-sociale do të futen punonjësit socialë dhe psikologët. Mbështetje sociale - Përkufizimi teorik dhe operacional Seeman e të tjerë (2008) me termin mbështetje sociale u referohen llojeve të ndryshme të mbështjetjes që individët marrin nga të tjerët, të cilat kategorizohen kryesisht në dy lloje: emocionale dhe instrumentale. Mbështetja emocionale është përkufizuar si tërësia e gjërave që njerëzit bëjnë për të na bërë të ndihemi mirë dhe të përkujdesur (të tilla, si: inkurajimi, të folurit mbi problemin e të tjerë). Mbështjetja instrumentale i referohet një mbështetjeje të prekshme që të tjerët mund të na ofrojnë. Mbështetja me informacion është një lloj i tretë i mbështetjes (që përfshihet zakonisht brenda kategorisë së dytë) dhe lidhet me ndihmën që mund të na japin njerëzit përmes informacionit. Për qëllime të këtij studimi me termin mbështjetje sociale i referohemi mbështetjes emocionale që jep punonjësi social dhe psikologu përmes nxitjes për të folur mbi problemin, këshillimin për përballimin e situatës shëndetësore, parandalimin dhe trajtimin e stresit dhe depresionit që lidhet me sëmundjen, si edhe mbështetjen me informacion për parandalimin e problemeve mjekësore dhe trajtimin e tyre, shpjegimin e zhargonit mjekësor e të tjerë Struktura e studimit Seksioni i strukturës së studimit është një seksion orientues për lexuesit. Studimi është i strukturuar në 7 krerë. Më poshtë paraqitet në mënyrë të përmbledhur përmbajtja e secilit kre. Kreu i parë është kreu hyrës në të cilin paraqitet një panoramë e përgjithshme e kontekstit të studimit, parashtrimi i fenomenit që trajton studimi, qëllimi, objektivat 22

37 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI specifike dhe pyetjet kërkimore, përkufizimi teorik dhe operacional i termave sipas mënyrës së përdorimit të tyre në studim si edhe rëndësia dhe kontributi që do të sjellë ky studim në fushën e shëndetit riprodhues dhe shërbimeve sociale. Kreu i dytë paraqet qasjen teorike të përdorur për problemin e marrë në studim. Kreu i rishikimit të literaturës e njeh lexuesin me literaturën ekzistuese të fushës, kontributet kombëtare dhe ndërkombëtare lidhur me çështjen e shëndetit riprodhues dhe shërbimet sociale. Literatura e përdorur për realizimin e këtij studimi është kombëtare dhe ndërkombëtare. Për realizimin e këtij kreu janë shfletuar studime, libra, artikuj shkencorë, materiale konferencash dhe meta-analiza studimesh në lidhje me shëndetin riprodhues dhe shërbimet psiko-sociale në shëndetësi. Kreu i tretë është ai i metodologjisë, që e njeh lexuesin në mënyrë të hollësishme dhe të qartë lidhur me qasjen kërkimore të përdorur në studim. Ky krei është strukturuar në disa seksione, të cilat përshkruajnë historikun dhe fazat e kërkimit, metodën kërkimore, popullatën dhe kampionin e studimit, instrumentin dhe procedurën e mbledhjes së të dhënave, analizën tematike të të dhënave të mbledhura, çështjet e vlefshmërisë dhe qëndrueshmërisë si edhe konsideratat etike të cilave u kemi kushtuar shumë rëndësi para, gjatë dhe pas mbledhjes së të dhënave. Kreu i katërt paraqet një analizë kritike të legjislacionit për ngritjen dhe zhvillimin e shërbimit psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues, si edhe problemet në këtë drejtim. Kreu i pestë bën të njohura rezultatet që kanë dalë nga analiza e të dhënave të mbledhura përmes intervistave dhe fokus grupeve, me personat kyç, punonjësit e shërbimit psiko-socialë dhe stafin mjekësor që ofron shërbime të shëndetit riprodhues. Kreu i gjashtë pasqyron diskutimin e gjetjeve të studimit. Në këtë kre riafirmohen edhe njëherë gjetjet e studimit dhe bëhet ballafaqimi i tyre me literaturën ekzistuese të fushës, duke vënë në dukje të përbashkëtat dhe dallimet mes tyre. Kreu i shtatë është i strukturuar në dy pjesë. Në pjesën e parë të tij paraqiten përfundimet e nxjerra nga studimi. Në pjesën e dytë, bazuar te përfundimet e nxjerra, paraqiten rekomandimet të cilat janë ndarë në disa kategori. Në fund të studimit është vendosur bibliografia dhe shtojcat. 23

38 Miranda SPAHIU (Hysa) 1.7. Rëndësia e studimit Realizimi i këtij studimi është nxitur nga zhvillimet e vazhdueshme në sektorin e shëndetësisë. Shëndeti dhe sëmundja nuk mund të ndahen në asnjë moment nga faktorët biologjikë, socialë, psikologjikë dhe mjedisorë dhe kjo gjë ka nxitur ndryshime në sektorin shëndetësor, një prej të cilëve lidhet me integrimin e shërbimeve psikosociale me shërbimet shëndetësore. Në Shqipëri janë realizuar disa studime me fokus në shërbimet për shëndetin riprodhuese, por asnjë studim nuk ka pasur një fokus të veçantë në integrimin e shërbimeve psiko-sociale me shërbimet shëndetësore. Ky studim është i një rëndësie të veçantë sepse është një ndihmesë e parë teorike dhe praktike për pasurimin e literaturës së fushës. Besojmë se studimi do të shërbejë si një pikë referimi për studime dhe studiues të tjerë të interesuar në këtë fushë. Studim krijon një pasqyrë gjithëpërfshirëse të shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri dhe të ndikimit që kanë shërbimet psiko-sociale në ofrimin e një kujdesi të plotë dhe cilësor për përfituesit. Sintetizimi i përvojave dhe qëndrimeve të ofruesve të shërbimeve shëndetësore do të ndihmojë në evidentimin e rëndësisë që ka integrimi i këtyre shërbimeve, por edhe nevojat për zhvillimin dhe përmirësimin e mëtejshëm të shërbimit psiko-social. Në këtë aspekt, rezultatet e studimit shpresojmë të asistojnë nivelin politikëbërës në ndërmarrjen e ndryshimeve për përmirësimin e shërbimeve psiko-sociale në shëndetësi. Studimi integron analizën e legjislacionit dhe politikave në fushën e shëndetit riprodhues me të dhënat parësore të mbledhura përmes intervistave dhe fokus grupeve me disa aktorë të rëndësishëm të fushës. Në këtë drejtim, studimi ofron një pasqyrë të plotë të situatës duke nxjerrë në pah në mënyrë të qartë dhe konkrete aspektet që duhet të përmirësohen, qoftë në nivelin e politikëbërjes, qoftë në nivelin e drejtimit të institucioneve shëndetësore, qoftë edhe nga vetë ofruesit e shërbimeve të shëndetit riprodhues, duke vendosur theksin tek zhvillimi i një bashkëpunimi konstruktiv mes ofruesve të shërbimit shëndetësor dhe atyre të shërbimit psiko-social. Gjithashtu studimi, duke nxjerrë në pah rëndësinë e shërbimit psiko-social, u sugjeron ofruesve të shërbimeve shëndetësore që të referojnë rastet që kanë nevojë për ndihmë psikosociale. 24

39 KREU II SHQYRTIMI I LITERATURËS Në këtë kre do të përpiqemi të paraqesim një tablo pak a shumë të plotë të literaturës ekzistuese për shëndetin riprodhues dhe ndërhyrjen e shërbimit psiko-sociale me fokus në profesionin e punonjësit social në shërbimet e shëndetit riprodhues. Kreu synon t i njohë lexuesit me qasjet teorike, konceptet, idetë dhe zhvillimet lidhur me rolin e mbështetjes psiko-sociale në këndvështrimin e punonjësit socialë në shëndetësi, si edhe rezultatet e studimeve të realizuara deri më tani në kontekstin kombëtar dhe ndërkombëtar Koncepti i shëndetit riprodhues dhe zhvillimet në fushën e shërbimeve Koncepti i shërbimeve të shëndetit riprodhues në botë përpara viteve 1980 ka qënë një koncept i panjohur, pasi programet e planifikimit familjar në ato vite fokusoheshin tek rritja e numrit të popullsisë, me një fokus shumë të ngushtë tek gratë e martuara në moshë riprodhuese. Ashtu si në kontekstin ndërkombëtar, edhe në Shqipëri, siç kemi theksuar më lart, koncepti i shërbimeve të shëndetit riprodhues dhe planifikimit familjar kanë qënë tabu, si rrjedhojë e politikave pro rritjes së popullsisë që ndiqte sistemi komunist (QSHPZH e të tjerë, 2013). Koncepti i shëndetit riprodhues u kristalizua dhe u pranua në Konferencën Ndërkombëtare mbi Popullsinë dhe Zhvillimin, e mbajtur në 1994 në Kajro. Në këtë Konferencë shëndeti riprodhues u përkufizua si mirëqenia e përgjithshme fizike, mendore dhe sociale e individit lidhur me aparatin gjenital dhe funksionimin e tij dhe jo vetëm si mungesa e sëmundjeve ose pafuqia në çështje që lidhen me sistemin riprodhues, funksionet dhe procesin e tij (ICPD, 1994; Ligji Nr. 8876,dt Për Shëndetin Riprodhues ). Ky koncept do të përfshinte plotësimin e nevojave personale të individëve në të gjitha stadet e jetës dhe do të përligjte për herë të parë të drejtat e njeriut lidhur me shëndetin seksual dhe riprodhues. 25

40 Miranda SPAHIU (Hysa) Koncepti i shëndetit riprodhues është i gjerë, duke përfshirë edhe konceptin e shëndetit seksual. Kjo është pasqyruar edhe në Dokumetin Strategjik për Shëndetin Seksual dhe Riprodhues Shëndeti riprodhues përfshin shumë dimensione, të cilat lidhen me shëndetin e nënës dhe fëmijës, sëmundjet seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS, kanceret e traktit riprodhues, shëndetin e adoleshentëve, infertilitetin, dhunën me bazë gjinore, planifikimin familjar dhe metodat moderne të kontracepsionit (Ministria e Shëndetësisë, 2009; Worku dhe Gebresilasie, 2008; UNFPA, 2013). MacDonald (2004) sugjeron se shëndeti riprodhues duhet konceptuar në formën e tri fushave të lidhura pazgjidhshmërisht me njëra-tjetrën, ku përfshihen të drejtat universale, fuqizimi i grave dhe ofrimi i shërbimeve të shëndetit riprodhues. Në Shqipërinë e viteve 1990 filluan përpjekjet e para për të integruar shërbimet e planifikimit familjar në shërbimet për shëndetin e nënës dhe fëmijës. Ndryshimi i sistemit politik dhe ekonomik solli ndryshime rrënjësore edhe në qëndrimet dhe sjelljen e shqiptarëve ndaj shëndetit. Në vitet 90 në Shqipëri filluan të përqafoheshin konceptet e planifikimit familjar, kontracepsionit modern, shëndetit seksual dhe riprodhues, parandalimit dhe kontrollit të sëmundjeve të traktit riprodhues e kështu me radhë. Në kuadër të këtyre përpjekjeve Shqipëria ka aderuar në disa konventa, ka plotësuar bazën ligjore dhe politikat sociale që prekin fushën e shëndetit seksual dhe riprodhues. Në vitin 1995 u legalizua aborti si një hap që u mundësonte grave të kishin kontroll mbi trupin e tyre dhe në ditët e sotme aborti mund të kryhet në sektorin publik ose privat (Ligji nr.8045, datë Për ndërprerjen e shtatëzanisë ). Në vazhdimësi të punës për pasurimin e legjislacionit shqiptar në fushën e shëndetit seksual dhe riprodhues u hartua ligji nr. 8876, dt Për shëndetin riprodhues si edhe udhëzimet përkatëse në mbështetje të ligjit. Ligji për shëndetin riprodhues në Republikën e Shqipërisë përcakton, në nenin 5 të tij, se të gjithë individët kanë të drejtë të informohen, të këshillohen, të marrin edukimin dhe shërbimin e nevojshëm shëndetësor dhe social për të pasur një shëndet të mirë seksual, si dhe të ushtrojnë të drejtat dhe përgjegjësitë e tyre riprodhuese dhe seksuale. Në procesin e zbatimit të këtij ligji, Ministria e Shëndetësisë udhëzon të gjitha instucionet shëndetësore publike dhe jo publike që të ofrojnë ndjekjen shëndetësore falas për nënën dhe fëmijën, gjatë shtatëzanisë, lindjes dhe pas lindjes në shërbimet shëndetësore të kujdesit për nënën dhe fëmijën. Për zbatimin e 26

41 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI legjislacionit për shëndetin riprodhues dhe për përmirësimin e situatës së treguesve të shëndetit seksual dhe riprodhues në Shqipëri, u hartua Dokumenti Strategjik për Shëndetin Riprodhues , dhe në vazhim Dokumenti Strategjik dhe Plani i Veprimit për Shëndetit Seksual dhe Riprodhues , dokumenta këto të cilat përqëndrohen në përmirësimin e treguesve të shëndetit seksual dhe riprodhues, të tillë, si: mëmësia e sigurtë, planifikimi familjar dhe metodat moderne të kontracepsionit, infeksionet seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS, kanceret e traktit riprodhues, shëndeti i nënës, fëmijës dhe i adoleshentëve. Në plotësim të këtij dokumenti strategjik janë zhvilluar planet e veprimit për planifikimin familjar, për kontrollin e prevalencës së HIV/AIDS, për trajtimin e infertilitetit e kështu me radhë. Krahas përmirësimit të legjislacionit të brendshëm kombëtar për shëndetin seksual dhe riprodhues, Shqipëria ka aderuar në disa konventa ndërkombëtare që kanë në fokus, ndër të tjera, shëndetin publik dhe veçanërisht atë riprodhues. Në kontekstin makro mund të përmendim zhvillimin e Strategjisë Rajonale për Shëndetin Riprodhues dhe Seksual në vitin 2001, me qëllim që shtetet europiane të kenë një udhëheqje strategjike në zhvillimin dhe planifikimin e politikave, progameve dhe projekteve për përmirësimin e shëndetit seksual dhe riprodhues (Ministria e Shëndetësisë, 2007). Konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit ndaj grave (CEDAW), ndër të tjera, në nenin 12 të saj përcakton se Shteti duhet të marrë masat e nevojshme për të shmangur diskriminimin ndaj grave në fushën e kujdesit shëndetësor për të siguruar, bazuar në drejtësinë mes burrave dhe grave, akses të njëjtë ndaj shërbimeve shëndetësore, përfshirë dhe ato që lidhen me planifikimin familjar (UN, 2000). Viti 2015 lidhet me dy dekadat e angazhimit për plotësimin e Objektivave të Mijëvjeçarit, ku tre nga objektivat madhore të zhvillimit të qëndrueshëm lidhen me shëndetin seksual dhe riprodhues. Më konkretisht këto objektiva lidhen me shëndetin e nënës, barazinë gjinore dhe kontrollin e epidemisë së HIV/AIDS (UN Report, 2015) Komponentët e shëndetit riprodhues Shëndeti riprodhues është një koncept i gjerë, i cili përfshin disa dimensione. Shëndeti riprodhues, për aq kohë sa nuk nënkupton vetëm riprodhimin, përfshin kujdesin për nënën dhe fëmijën, gjatë shtatzanisë dhe pas lindjes, planifikimin familjar, 27

42 Miranda SPAHIU (Hysa) aborti, shëndeti i adoleshentëve, parandalimin dhe trajtimin e infeksioneve seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS, gjinore dhe infertilitetin. kanceret e traktit riprodhues, dhunën me bazë Kujdesi për shëndetin e nënës dhe fëmijës fillon që në momentet e para të identifikimit të shtatëzanisë, kujdes i cili nis që nga kontrolli i barrës, informacioni mbi mbarëvajtjen e shtatëzanisë, ushqyerjes me gji, kujdesi para, gjatë dhe vizitat periodike pas lindjes. Në Shqipëri, pothuajse 82 % e grave marrin kujdes para lindjes nga një ofrues shërbimi i kualifikuar, ndërsa në zonat rurale shifra shkon në 57 % (ADHS, ). Pavarësisht këtyre arritjeve të patjetërsueshme në fushën e mbrojtjes së shëndetit të nënës dhe fëmijës, ka probleme të shumta, ndër më të mëdhatë prej tyre mbetet vdekshmëria e lartë amtare dhe foshnjor. Të dhënat e studimit demografik dhe shëndetësor (ADHS, ) tregojnë se vdekshmëria amtare ishte 17 për lindje të gjalla në 2008, ndërsa Ministria e Shëndetësisë në vitin 2010 jep një përqindje më të ulët në 9.7 vdekje për lindje të gjalla). Po sipas ADHS, vdekshmëria foshnjore është në nivele edhe më të larta, 22 vdekje për lindje të gjalla për fëmijët nën 5 vjeç, kurse niveli i vdekshmërisë foshnjore për fëmijët 0-1 vjeç ishte 18 vdekje për lindje të gjalla. Një dimension i rëndësishëm dhe i ndërthurur me disa dimensione të tjera është ai i planifikimit familjar dhe përdorimit të kontracepsionit modern. Planifikimi familjar është një shërbim që ofrohet në çdo nivel të sistemit të kujdesit shëndetësor. Metodat moderne të kontracepsionit ofrohen falas në qendrat që ofrojnë shërbime të shëndetit riprodhues (Ministria e Shëndetësisë, 2006). Pavarësisht se e drejta për planifikim familjar është e ligjëruar dhe mbrohet me disa politika, përsëri niveli i përdorimit të metodave kontraceptive moderne është shumë i ulët (Boci e të tjerë, 2013;). Për sa i përket përdorimit të metodave moderne të planifikimit familjar, vetëm 11% e grave të moshës seksualisht aktive përdorin këto metoda (kryesisht prezervativin) (Ministria e Shëndetësisë, 2009; INSTAT, 2010). Niveli i ulët i përdorimit të kontracepsionit modern reflektohet në numrin e lartë të aborteve, raportimi i të cilëve sidomos nga klinikat private lë për të dëshiruar. Megjithatë të dhënat nga ISHP (2015) tregojnë se proporcioni i abortit (aborte për 1000 lindje të gjalla) në shkallë vendinë Shqipëri ka pësuar ulje, duke shkuar nga në vitin 2010 në në vitin Aborti i pasigurtë, vazhdon 28

43 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI të jetë një problem global. Miliona gra në mbarë botën rrezikojnë jetën dhe shëndetin e tyre për t i dhënë fund një shtatzanie të padëshiruar. Çdo ditë ndodhin rreth aborte të pasigurta, në 95% e tyre në vendet në zhvillim, dhe çojnë në vdekje më shumë se 200 gra çdo ditë. (WHO, 2008) Në kuadër të Objektivave të Zhvillimit të Qëndrueshëm është vendosur në fokus edhe shëndeti i adoleshentëve, si një komponent i shëndetit në përgjithësi (UN Report, 2015). Adoleshentët kanë probleme që lidhen me sjellje të rrezikshme seksuale dhe rrezik të lartë për sëmundje seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS (Ministria e Shëndetësisë, 2016). Sipas studimit të UNFPA dhe INSTAT (2015) 63 % e djemve që kanë kryer marrëdhënie seksuale shprehen se kanë përdorur kondom krahasuar me 35 % të vajzave. Shëndeti i adoleshentëve është thelbësor sepse edukimi për çështjet e shëndetit seksual dhe riprodhues duhet të nisë herët. Shqipëria mbetet një vend me prevalencë të ulët të HIV/AIDS, pasi Programi Kombëtar i Parandalimit dhe Kontrollit të HIV/AIDS është zhvilluar që në vitin 1987, përpara se të shfaqej rasti i parë me HIV në Shqipëri (QSHPZH, 2013). Në lidhje me HIV/AIDS dhe grupet në rrezik, edhe pse shteti mbulon testimet vullnetare për HIV/ AIDS, përsëri niveli i testimeve vullnetare mbetet i ulët. Përtej faktit që prevalenca dhe incidenca e HIV në Shqipëri janë të ulta, vitet e fundit është vënë re një rritje e rasteve, ku gjatë vitit 2013 u diagnostikuan 96 persona me HIV pozitiv, midis të cilëve edhe 5 fëmijë (ISHP, 2013). AIDS ka marrë jetën e miliona njerëzve që kur u identifikua për herë të parë në vitin Numri i personave të prekur nga HIV vazhdon të rritet në çdo pjesë të botës. Gruskin e të tjerë (2007) theksojnë rëndësinë e adresimit të nevojave të shëndetit riprodhues të personave që jetojnë me HIV. Infertiliteti prek një pjesë të konsiderueshme të popullsisë botërore. Përveç infeksioneve të traktit riprodhues, disa praktika sociale të përhapura në disa kultura, siç është martesa mes të afërmve të gjakut, mund të kontribuojnë tek incidenca e infertilitetit. Shpesh lindin paragjykime ndaj grave, edhe pse infertiliteti është i pranishëm në të dy gjinitë, si tek femrat dhe meshkujt. Kjo shkakton stres, presion psikologjik dhe social. Punonjësi social përmes terapive dhe këshillimeve mund të bëjë të mundur thyerjen e këtyre miteve, lehtësimin e grave dhe rikthimin në normalitet OBSh-ja raporton 168 milionë çifte në periudhën e riprodhimit me problem të infertilitetit primar dhe /ose 29

44 Miranda SPAHIU (Hysa) sekondar, kryesisht në vendet në zhvillim. OBSH-ja thekson gjithashtu se impakti psiko-social dhe socio- ekonomik i mospasjes së një fëmije është më i madh tek individët, çiftet dhe komunitetet, ku është më e vështirë diagnoza dhe trajtimi për shkaqe ekonomike. Terapia konservative e trajtimit të infertilitetit bashkëshortor është një terapi e zgjatur dhe e kushtueshme. Në Shqipëri, për shkak të mungesës së një database të sëmundshmërisë, ka vështirësi për përcaktimin e qartë të prevalencës së infertilitetit. Në lidhje me dhunën ndaj grave, si një komponent i shëndetit riprodhues, raporti i OJF-ve tregon se mjekët nuk raportojnë rastet e dhunës në familje dhe gjithashtu në shumë pak raste plotësojnë kartelat për viktimat e dhunës në familje. Kuadri ligjor për dhunën në familje është i plotë, megjithatë qendrat shëndetësore vazhdojnë të mos përmbushin detyrimet e përcaktuara nga ligjet dhe aktet nënligjore. Nga monitorimi i vendimeve të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor të Tiranës për lëshimin e urdhërave të mbrojtjes/urdhrave të menjëhershëm të mbrojtjes, për vitin 2014 nuk është konstatuar asnjë rast i paraqitjes si provë shkresore përpara gjykatës të raportit të posaçëm mjekësor, të lëshuar nga Institucionet Shëndetësore (QSHPZH e të tjerë, 2013) Organizimi i shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri Sistemi shëndetësor në Shqipëri është kryesisht publik ku shteti siguron pjesën më të madhe të shërbimeve që i ofrohen popullatës. Ministria e Shëndetësisë luan rolin kryesor në politikat shëndetësore, ndërkohë që shërbimet shëndetësore për popullatën i ofron nëpërmjet institucioneve shëndetësore që janë nën varësi të saj, në të tre nivelet e kujdesit shëndetësor. Ministria e Shëndetësisë u krijua pas Luftës së Dytë Botërore, më 1944, duke zëvendësuar Drejtoria e Përgjithshme të Shëndetësisë ( ) që kishte ekzistuar deri në atë moment. Ajo kishte në përbërje të saj 21 punonjës dhe 175 mjekë vendas dhe të huaj që ushtronin aktivitetin e tyre në të gjithë vendi.(msh). Me organizimin e shërbimit shëndetësor, ndër shërbimet e ndryshme u krijuan edhe konsultoret për nënën dhe fëmijën. Gjatë viteve 1960 u zhvillua një sistem i gjerë i kujdesit shëndetësor parësor. Duke siguruar çdo fshat me një mami e cila ishte përgjegjëse për kujdesin paslindjes dhe për imunizimin. Pas viteve 1970 theksi u vu në hapjen e spitaleve, duke ofruar kështu edhe kujdesin dytësor. Në vitet

45 SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI Ministria e Shëndetësisë rregulloi dhe siguroi shërbimin shëndetësor në çdo rreth. Pas viteve 90, Shqipëria, pavarësisht problematikave të trashëguara nga sistemi i kaluar por edhe atyre që solli sistemi i ri demokratik, ruajti të njëjtin organizim të shpërndarjes së sistemit shëndetësor, por duke përdorur emërtesa të cilat tashmë kërkoheshin në bazë të ndryshimeve qoftë demografike, qoftë konceptuale. Kështu Drejtoria e Kujdesit për Nënën dhe Fëmijën do të emërtohej Sektori i Shëndetit Riprodhues, ku detyrat e së cilës ishin në përputhje me konceptin e ri shëndet riprodhues. Ky koncept filloi të zbatohej si në politikëbërje ashtu edhe në mënyrën e ofrimit të shërbimit direkt në popullatë. Në vitin 2002 Shqipëria hartoi Ligji Për Shëndetin Riprodhues, i cili rregullon të gjithë funksionimin, veprimtarinë dhe organizimin e shërbimeve të shëndetit seksual dhe riprodhues. Shërbimet e shëndetit seksual dhe riprodhues në Shqipëri ofrohen në nivelin parësor, dytësor dhe terciar (Ligji Nr.8876, datë Për shëndetin Riprodhues ; Ministria e Shëndetësisë, 2009; Gori e të tjerë, 2011; KZLNDQ, 2014). Në përputhje me Ligjin për Shëndetin Riprodhues, këto shërbime ofrohen në institucionet shëndetësore publike dhe private, të cilat janë të licensuara për ofrimin e këtyre shërbimeve. Kujdesi për shëndetin riprodhues përfshin metoda dhe teknika që parandalojnë dhe zgjidhin problemet e individëve në disa fusha, të tilla, si: - Shërbimet parandaluese, si këshillimi, informimi, edukimi, komunikimi; - Shërbime dhe edukim para lindjes, në lindje dhe pas lindjes; - Shërbime informimi për fëmijët, adoleshëntet dhe gratë; - Trajtimi i sëmundjeve seksualisht të transmetueshme, sëmundjeve të traktit riprodhues dhe HIV/AIDS; - Abort i sigurt; - Shërbim referimi për rastet me komplikacione; - Parandalimi dhe trajtimi i infertilitetit (Ministria e Shëndetësisë, paketa e integruar e shërbimeve në kujdesin parësor) Në nivelin e kujdesit shëndetësor parësor shërbimet e shëndetit riprodhues, siç kemi theksuar më lart, ofrohen në fshat në qendrat shëndetësore dhe ambulancat, ndërsa në qytet ofrohen në konsultoret e gruas, konsultoret e fëmijëve, qendrat e planifikimit 31

46 Miranda SPAHIU (Hysa) familjar të cilat janë nën varësinë e QSH, si edhe në Qendrën e Gruas në të dy Spitalet Universitare Obstetrik-Gjinekologjike në Tiranë. Në ambulancat e fshatit punon mamia ose infermiere e cila ndjek gratë gjatë shtazënisë, lindjes normale dhe kujdesit për fëmijën. Në qendrat shëndetësore në nivel fshat punon mjeku i familjes dhe infermiere/ mamitë që ndjekin shëndetin riprodhues duke përfshirë shëndetin e nënës dhe fëmijës si edhe planifikimin familjar. Në kujdesin shëndetësor spitalor shërbimet e shëndetit riprodhues ofrohen në repartet e materniteteve, neonatologjisë dhe repartet pediatrike në të gjitha spitalet e rretheve; ndërsa në shërbimin shëndetësor terciar ky shërbim ofrohet në dy Spitalet Universitare të Obsetrikë-Gjinekologjisë dhe në QSUT në spitalin pediatrik. Figura 1. Shpërndarja e shërbimeve për shëndetin riprodhues Problemet aktuale Shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri ofrohen nga sektori publik dhe privat. Sistemi në vetvete paraqet disa probleme, sidomos lidhur me sektorin privat, për të cilin legjislacioni në fuqi është jo i plotë, ku qartësisht mungojnë masat penalizuese në rastet e shkeljeve; mungon përvoja për monitorimin dhe kontrollin e veprimtarive private, si edhe strukturat për të bërë kontrollin dhe monitorimin (Ministria e Shëndetësisë, 2004). Një dimension shumë i rëndësishëm në ofrimin e shërbimeve cilësore janë 32