Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga Elda Hallkaj. Udhëhequr nga Prof. Dr. Edlira Haxhiymeri

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE Zbulimi i identitetit seksual: sfidat personale dhe pasojat shëndetësore tek homoseksualët (meshkuj gei dhe lesbike) implikimet për ndërhyrje në politika Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga Elda Hallkaj Udhëhequr nga Prof. Dr. Edlira Haxhiymeri TIRANË, Janar 2016

2 DEKLARATE STATUORE Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar ndonjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara Të gjitha të drejtat i rezervohen autori

3 UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE Zbulimi i identitetit seksual: sfidat personale dhe pasojat shëndetësore tek homoseksualët (meshkuj gei dhe lesbike) implikimet për ndërhyrje në politika Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga Elda Hallkaj Udhëhequr nga Prof. Dr. Edlira Haxhiymeri Juria e Vlerësimit TIRANE, Janar 2016

4 Falenderime Mirënjohje dhe falenderim të veçantë për 10 pjesëmarrësit në këtë hulumtim, lezbiket dhe meshkujt homoseksualë, të cilët pranuan të ndanin me mua historitë e jetëve të tyre. Mirënjohje dhe falenderime udhëheqëses sime shkencore Prof. Dr. Edlira Haxhiymeri, për përkushtimin profesional, këshillimin dhe mbështetjen e saj në realizimin e këtij punimi. Falenderime për kolegët dhe miqtë e afërt, të cilët nuk rreshtën së mbështeturi në këtë proces të gjatë. Veçanërisht, falenderimet i shkojnë familjes sime. Për Joel dhe Joana, që kanë qenë burim frymëzimi në temën e përzgjedhur, duke mbrojtur e ruajtur individualitetin e tyre me guxim në një shoqëri që nuk e mbështet diversitetin.

5 Tabela e Përmbajtjes Hyrje... i Koncepte e terma të përgjithshme... i Paradigmat kryesore teorike, që përshkojnë hulumtimin... iii Relevanca e tematikës për Shqipërinë... vii Fokusi i hulumtimit... viii Metodologjia... ix Struktura e dokumentit... x Shqyrtimi i Literaturës... 1 Mbi Etiologjinë e Homoseksualitetit... 1 Procesi i Zbulimit... 6 Eksperiencat e zbulimit të homoseksualëve... 7 Modelet lineare të zbulimit... 8 Kritika mbi modelet lineare të zbulimit Mosha e zbulimit Stresi mes komunitetit homoseksual Pasojat negative shoqëruese Metodologjia Kërkimore Qëllimi Korniza konceptuale Metoda kërkimore Të dhëna mbi kampionin Analiza e të dhënave dytësore Intervistat në thellësi Analiza e të dhënave... 44

6 Besueshmëria Konsiderata etike Gjetjet e Hulumtimit Perceptimi mbi zbulimin e identitetit seksual Rrugëtimi i Zbulimit Stresi Pasojat shoqëruese të zbulimit të identitetit homoseksual Nevojat e identifikuara për mbështetje Diskutimet Të kuptuarit e homoseksualitetit Dimensionet e Zbulimit/hapjes Përjetimet stresante Marrëdhëniet Familjare Marrëdhëniet brenda komunitetit Pasojat shoqëruese Zhvillimet psikopatologjike Përdorimi i Substancave Abuzive Vështirësitë akademike apo të punës Mendimet dhe tentativat për vetëvrasje Marrëdhëniet e pasigurta seksuale Konkluzionet dhe Rekomandimet Konkluzione Rekomandimet Kufizimet e hulumtimit Për hulumtimet në të ardhmen Referencat

7 Falenderime Mirënjohje dhe falenderim të veçantë për 10 pjesëmarrësit në këtë hulumtim, lezbiket dhe meshkujt homoseksualë, të cilët pranuan të ndanin me mua historitë e jetëve të tyre. Mirënjohje dhe falenderime udhëheqëses sime shkencore Prof. Dr. Edlira Haxhiymeri, për përkushtimin profesional, këshillimin dhe mbështetjen e saj në realizimin e këtij punimi. Falenderime për kolegët dhe miqtë e afërt, të cilët nuk rreshtën së mbështeturi në këtë proces të gjatë. Veçanërisht, falenderimet i shkojnë familjes sime. Për Joel dhe Joana, që kanë qenë burim frymëzimi në temën e përzgjedhur, duke mbrojtur e ruajtur individualitetin e tyre me guxim në një shoqëri që nuk e mbështet diversitetin.

8 Hyrje Tërheqja seksuale ndaj së njëtës gjini ka ekzistuar përgjatë gjithë historisë; megjithatë, deri në vitet 1850 etiketimet heteroseksual, lezbike, gei nuk ekzistonin në shoqërinë perëndimore (D Emilio, 1983), për më shumë kishte shoqëri, të cilat nuk e konceptonin sjelljen homoseksuale (Weinrich dhe Williams, 1991). Për këtë, procesi i përkufizimit të orientimit seksual ka qënë një debat, që në momentin e inceptimit/krijimit të termit, ku studiuesit kanë diskutuar nëse fantazia dhe tërheqja, si edhe sjellja seksuale, ishin komponentë të orientimit seksual (Gonsiorek dhe Weinrich, 1991). Vala moderne e hulumtimeve psikologjike mbi orientimin seksual nisi me studimin e Evelyn Hooker, e cila krahasonte një kohortë joklinike të meshkujve gei me një kohortë joklinike të meshkujve heteroseksualë në bazë të një sërë karakteristikave psikologjike (Hooker, 1957). Kjo ishte një shtysë për një seri hulumtimesh pasuese, që krahasonin meshkujt gei dhe femrat lezbike me meshkujt dhe femrat heteroseksuale. Këto studime treguan se homoseksualiteti nuk ishte një sëmundje mendore dhe, në vetvete, nuk përbënte një barrierë për aftësinë e individit për të qenë pjesëtar i shëndetshëm i shoqërisë (Gonsiorek, 1982). Këto hulumtime gradualisht formuan bazën për heqjen e homoseksualitetit nga klasifikimi i sëmundjeve shëndetësore dhe çrregullimeve emocionale (Bayer, 1981). Kjo siguroi argumentin shkencor për ta konsideruar orientimin seksual gei ose lezbike në një dimension psikoseksual. Një mori studimesh pasuan në këtë perspektivë, duke thelluar njohuritë mbi këtë grup të popullatës deriatëherë të lënë mënjanë. Koncepte e terma të përgjithshme Është e rëndësishme fillimisht të qartësojmë çfarë kuptojmë me termin orientim seksual, që ka të bëjë me seksin e partnerit të preferuar. Pra, përdorim termin orientim seksual për t iu referuar modelit të tërheqjes seksuale ndaj mashkullit apo femrës. Kështu, i

9 meshkujt, që tërhiqen seksualisht nga femrat dhe femrat, që tërhiqen seksualisht nga meshkujt janë heteroseksualë në orientimin e tyre seksual. Meshkujt, që kanë tërheqje ndaj meshkujve dhe femrat, që tërhiqen ndaj femrave kanë orientim homoseksual, gei, ose lezbike. Ata, të cilët kanë tërheqje ndaj meshkujve dhe femrave së bashku janë biseksualë. Termat homoseksualë dhe gei përdoren në mënyrë mbivendosëse, edhe pse në shoqëri apo grupe të caktuara mund të kenë konatacione të ndryshme. Ky term shpesh përdoret për të përfshirë si meshkujt dhe femrat. Gjithsesi, gjejmë përdorime të këtyre fjalëve për të shoqëruar secilën kategori, p.sh. meshkuj homoseksualë/femra homoseksuale; meshkuj gei/femra gei, dhe lezbike, që përdoret ekskluzivisht për femrat (Le Vay, 2011). Edhe në këtë punim, termi gei/homoseksual do të përdoret për të përfshirë të dy sekset (femrat dhe meshkujt); lezbike do të përdoret për femrat specifikisht, dhe meshkuj homoseksualë do të përdoret me referim specifikisht për meshkujt. Duhet kuptuar se përkufizimet për orientimin seksual në kohët e sotme janë më shumë psikologjike sesa behaviorale/të sjelljes. Kështu, për shembull, mashkulli heteroseksual behavioral, i cili ka tërheqje ndaj bashkëshortes dhe vëllait të saj konsiderohet si biseksual. Për më tepër, ky nuk është kuptimi i vetëm për orientimin seksual. Disa meshkuj që kanë tërheqje seksuale ndaj meshkujve të tjerë e quajnë veten heteroseksualë. Disa femra që janë më pak të tërhequra seksualisht ndaj femrave sesa meshkujve mund ta quajnë veten lezbike. Ata i përdorin këto fjalë për të etiketuar atë që quhet identiteti seksual, që përbën identitetin që ata dëshirojnë pavarësisht intensitetit të ndjenjës seksuale ndaj meshkujve apo femrave. Për shembull, një mashkull, i cili preferon seksin me meshkuj mund të vazhdojë ta quajë veten heteroseksual, sepse ai preferon martesën heteroseksuale ose aspekte të tjera të jetës, që janë më të zakonshme tek heteroseksualët (si rritja e fëmijëve). Një femër, e cila preferon seksin me meshkuj mund të adaptojë një identitet lezbike si shprehje e solidaritetit të saj emocional dhe politik ndaj femrave lezbike. Në këtë rast orientimi seksual dhe identiteti seksual, si terma të përdorur këtu, kanë mospërputhshmëri. Disa autorë kanë nxjerrë në pah frekuencën e mospërputhshmërisë midis identitetit, orientimit dhe sjelljes seksuale (Klein, 1990). ii

10 Fluiditeti i identitetit, orientimit dhe sjelljes e bën përkufizimin e individit mashkull gei dhe lezbike të vështirë. Në të vërtetë, çfarë fshihet pas këtyre përkufizimeve do të analizohet përgjatë gjithë këtij punimi. Në rastin e këtij hulumtimi, pjesëmarrësit janë identifikuar si homoseksualë në të dyja kuptimet - të sjelljes dhe psikologjik. Paradigmat kryesore teorike, që përshkojnë hulumtimin Gjuha e përdorur në ditët e sotme është origjina e orientimit seksual, në dallim me gjuhën e mëparshme, që cilësonte shkaqet e homoseksualitetit. Origjina e orientimit seksual mund të shihet brenda kornizave të tri teorive madhore: esencializmit, konstruksionizmit social dhe bashkëveprimit. Pikëpamja esencialiste parashtron se, orientimi seksual përfaqëson karakteristika të qenësishme dhe të pandryshueshme të individit. Homoseksualiteti, heteroseksualiteti dhe biseksualiteti konsiderohen si karakteristika universale të eksperiencave njerëzore, që kanë ekzistuar përgjatë historisë dhe kulturës. Për shembull, pikëpamja bashkëkohore e zhvillimit të orientimit seksual tregon se zhvillimi reflekton predispozitën e natyrshme/të lindur për të mësuar përgjigjet seksualo-erotike dhe eksperiencat kyçe në çaste kritike (Money, 1988). Një paralelizëm priret të vendoset me zhvillimin gjuhësor, pasi ndjenjat erotike mund të operojnë/veprojnë si një gjuhë e koduar e seksualitetit dhe intimitetit, që kornizon mënyrën si konceptohen eksperiencat. Për më shumë, si edhe gjuhët, një orientim seksual mund të mjeshtërohet/perfeksionohet. Në kontrast me pikëpamjen esencialiste, perspektiva e dytë konsideron orientimin seksual si produkt të konstruksionit social; ku kritik është kuptimi social, që i atashohet dhe jo origjina e preferencave seksuale dhe afeksionale. Sipas kësaj pikëpamjeje, orientimi seksual është produkt i kuptimeve të veçanta historike dhe kulturore. Shoqëri të ndryshme organizojnë lidhjet seksuale njerëzore në mënyra të ndryshme dhe për këtë kuptimi i orientimit seksual është specifik në kultura të veçanta. Për më shumë, iii

11 orientimi seksual i një individi është koncept i rëndësishëm vetëm, sepse është krijuar nga disa shoqëri dhe theksuar nga normat dhe vlerat njerëzore të mbrojtura/mbajtura nga grupe dominante në këto shoqëri. Siç shpjegon Bohan (1996): Nëse kultura nuk do të përcaktonte identitetin sipas seksit, asnjë nuk do ta përcaktonte veten në atë mënyrë. Perspektiva e tretë, ajo e bashkëveprimit, konsiderohet e ndërmjetme midis dy perspektivave të tjera. Ka një ndërthurje të elementëve të pikëpamjes esencialiste dhe konstruksioniste, dhe fokusohet në procesin e bashkëveprimit të tyre. Herek (1994) vuri re se: Edhe pse perspektivat e bashkëveprimit nuk janë ende formuluar në një formë përfundimtare, supozimet e saj të gjeneralizuara tregojnë për ekzistencën e të përbashkëtave përmes kulturave për modelet e sjelljes dhe tërheqjes seksuale: këto të përbashkëta kanë bazë biologjike të supozuar. Por, në të njëjtën kohë, modelet e sjelljes seksuale janë të shumëllojshme, dhe ndryshimet e kulturave duhen dalluar për të kuptuar cilat aspekte të seksualitetit njerëzor janë universale dhe cilat janë specifikisht kulturore. Ndërkohë një paradigmë e re e koncepton orientimin seksual si vazhdimësi, porsi spektri i ngjyrave të një ylberi, duke theksuar se orientimi seksual përcaktohet në mënyrë multiple, dhe njihet procesi individual për arritjen e identitetit seksual në çdo person (Garnets, 2001; Peplau dhe Garnets, 2000). Studimet sigurojnë mbështetje empirike për këtë paradigmë të re, duke përshkruar dallimin mes tërheqjes ndaj të njëjtit seks dhe varianteve të biseksualitetit ndër femra. Këto perspektiva mbi etiologjinë e homoseksualitetit lehtësojnë të kuptuarin e procesit më të rëndësishëm, që shoqëron personat që i përkasin kësaj grup popullate, atë të zbulimit të identitetit të tyre seksual. Rosario, Schrimshaw, Hunter dhe Warren (2009) e shikojnë procesin e zbulimit si zhvillimin e identitetit seksual të individëve lezbikë, meshkujve homoseksualë dhe biseksualë. Ky process mund të konsiderohet në disa forma, të cilat janë diskutuar më në thellësi tek kapitulli 2 i këtij punimi. iv

12 Savin-Williams (1990) përkufizon zbulimin tek vetja si një proces gjatë të cilit një seri eventesh ndodhin, përgjatë të cilave një individ kalon nga mosnjohja e homoseksualitetit të tij/saj, drejt njohjes që ai është vërtet një homoseksual. Kurse, Anhalt dhe Morris (1998) e ndajnë procesin e hapjes/zbulimit në dy faza. (1) Zbulimi tek vetja, dhe (2) zbulimi tek të tjerët. Ata shtojnë se zbulimi tek të tjerët përfshin hapjen apo deklarimin tek të tjerët (miq e familjarë) të orientimit seksual si lezbike, mashkull homoseksual apo biseksual. Procesi i zbulimit mund të konsiderohet si një udhëtim i individit nga të ndërgjegjësuarit dhe pranimi i vetes deri tek hapja tek njerëzit që e rrethojnë apo kanë lidhje me të. Konsiderohet një udhëtim i vazhdueshëm në jetë pasi mjedisi social prezanton situata të evolueshme/ndryshueshme; kështu individët homoseksualë duhet të vendosin çdo ditë se kujt dhe si e zbulojnë/flasin hapur për identitetin e tyre seksual (Morrow, 2001). Në këtë rrugëtim, homoseksualët përballen me stigmën sociale (Waldo et al., 1998), paragjykim dhe diskriminim (Meyer, 2003). Goffman (1963) i referohet stigmës si qëndrimi diskreditues ndaj një individi/apo grupi shoqëror që i përket, duke vendosur në pikëpyetje vlerat njerëzore të tyre. Ky qëndrim mund të drejtohet edhe ndaj atyre, që perceptohen si pjesë e këtij grupi. Individët homoseksualë janë në mënyrë të vazhdueshme objekt i dhunës, diskriminimit dhe refuzimit personal (Herek, Gillis dhe Cogan, 1999). Gjykimi i shoqërisë për orientimin seksual është kristalizuar në termat paragjykimet seksuale dhe homofobia. Prej të dyve, homofobia është më i përdoruri. Kritikat theksojnë se homofobia përbën një qëndrim anti-gei, që konsiderohet më shumë si një frikë irracionale dhe përfaqëson një psikopatologji individuale, sesa si një paragjykim i përforcuar shoqëror. Paragjykimi seksual i referohet çdo qëndrimi negativ bazuar në orientimin seksual, por është pothuajse gjithmonë drejtuar ndaj individëve, që kanë sjellje homoseksuale ose e v

13 etiketojnë veten si të tillë. Për këtë, termi paragjykimi seksual përfshin qëndrimet negative drejt (a) sjelljeve homoseksuale, (b) individëve me orientim homoseksual, dhe (c) komunitetit homoseksual. Si çdo paragjykim tjetër, paragjykimi seksual ka 3 tipare kryesore: Është një qëndrim (p.sh. vlerësim ose gjykim); drejtohet nga një grup shoqëror; dhe është negativ, duke përfshirë armiqësi ose mospëlqim. Përgjithësisht, pjesa më e madhe e qëndrimeve ndaj sjelljeve homoseksuale, e konsiderojnë homoseksualitetin si të gabuar dhe jo të natyrshëm (Herek dhe Capitanio, 1996; Yang, 1997). Fatkeqësisht, pjesa më e madhe e studimeve nuk kanë gjetur një dallim në paragjykimin e përjetuar mes lezbikeve dhe meshkujve homoseksualë. Të dhënat e disponueshme deri tani sugjerojnë se qëndrimet ndaj meshkujve gei janë më negative sesa ndaj lezbikeve, me dallimin se ky qëndrim është më i theksuar nga meshkujt heteroseksualë sesa femrat heteroseksuale (Herek dhe Capitanio, 1996; Kite dhe Whitley, 1998). Ky model paragjykimi reflekton dallimet gjinore në organizimin konjitiv të paragjykimit seksual. Si pjesëtarë të një grupi të paragjykuar, lezbiket dhe meshkujt homoseksualë përballojnë një sërë pasojash psikologjike e fizike. Disa studime pohojnë se nuk dallohen shumë ndryshime në praninë e sëmundjeve mendore tek homoseksualët krahasuar me popullatën heteroseksuale, por të tjera studime konfirmojnë të kundërtën (Gonsiorek dhe Weinrich, 1991). Gjithsesi, duke qenë se homoseksualët përballen shpesh me stigma, dhunë e viktimizim, ata përjetojnë çrregullime të gjumit dhe makthe gjatë gjumit, dhimbje koke, diarre, të qara të pakontrolluara, axhitim, shqetësim, rritje të përdorimit të drogave dhe përkeqësim të lidhjeve personale (Frieze, Hymer, dhe Greenberg 1984; Janoff-Bulman dhe Frieze,1983). Hulumtimet në këtë fushë janë të shumta, por, gjithsesi të pamjaftueshme për të njohur në thellësi dimensionet e nevojshme dhe të evolueshme, për të hartuar politika e programe relevante, koherente dhe efektive në mbështetje të nevojave të homoseksualëve. vi

14 Relevanca e tematikës për Shqipërinë Homofobia në Shqipëri është tepër prevalente. Mes 29 vendeve ku është zhvilluar raundi i gjashtë i Hulumtimit Social Evropian në vitin 2012, Shqipëria renditet e pesta për nga niveli i homofobisë së popullatës, me 53% të popullatës, që nuk janë dakord me qëndrimin se homoseksualët duhet të kenë të drejtë të jetojnë jetën e tyre si të duan. I njëjti burim konfirmon se meshkujt janë më homofobë se femrat. Përkatësisht shifra e popullatës homofobe tek femrat është 48%, ndërkohë që tek meshkujt është 59%. Gjithashtu vihet re se personat që e shohin veten si besimtarë janë më homofobë se ata që e shohin veten si jobesimtarë. Kështu 48% e shqiptarëve që e shohin veten si jobesimtar janë homofobë, ndërkohë që tek besimtarët kjo shifër është 56%. Sa më të mëdhenj në moshë aq më homofobë janë. Kështu, niveli i popullatës homofobe mes personave të grupmoshës vjeç është 45%, ndërkohë që mes personave të grupmoshës 55 vjeç e sipër niveli i popullatës homofobe është 67%. Në kuadër të platformës ekzistuese ligjore, Ligji kundër Diskriminimit nuk mjafton për të plotësuar të gjitha boshllëqet në fushë dhe për të garantuar të drejtat e homoseksualëve në vend. Për më tepër moszbatimi i ligjit është një fenomen i përhapur, por mbetet pak i evidentuar kur përfshihen homoseksualët. Raportet për të drejtat e njeriut në vend dëshmojnë për viktimizimin e homoseksualëve, përmes sulmeve fizike dhe gjuhës verbale të urrejtjes (Avokati i Popullit, 2012). Sipas një studimi të mbështetur nga Këshilli i Evropës, personat LGBT nuk ndihen të lirshëm të dalin hapur tek profesionistët e shëndetësisë dhe të diskutojnë mbi problematika shëndetësore, që lidhen me shëndetin e tyre seksual, mendor, ose më tej. Gjetjet e studimit tregojnë se vetëm 27% e të anketuarve u përgjigjën se do të ndiheshin rehat t i thonin mjekut orientimin e tyre seksual, identitetin gjinor ose eksperiencat seksuale me të njëjtin seks dhe arsyet kryesore të hezitimit janë frika e thyerjes së konfidencialitetit, frika nga paragjykimet dhe refuzimi i shërbimit (Voko, 2013). vii

15 Përmes një vlerësimi të kurrikulave të shkollave, është vërejtur se orientimi seksual prezantohet vetëm si heteroseksual dhe mungon tërësisht perspektiva e prezantimit të orientimit homoseksual si një realitet (Sulstarova dhe Sokoli, 2012). Tekstet dhe imazhet e përdorura në këto tekste mund të inkurajojnë paragjykimin dhe diskriminimin për homoseksualët. Fokusi i hulumtimit Ky punim ka në fokus shqyrtimin e komunitetit lezbik dhe meshkujt gei/homoseksualë në kontekstin e Shqipërisë. Tematika përshkruese e hulumtimit është procesi i zbulimit të identitetit seksual. Procesi i zbulimit është konsideruar si një udhëtim i individit nga të ndërgjegjësuarit dhe pranimi i vetes deri në hapjen tek njerëzit që e rrethojnë apo kanë lidhje me të. Vlerësohet si një udhëtim i vazhdueshëm në jetë, pasi mjedisi social prezanton situata të evolueshme/ndryshueshme; kështu individët homoseksualë duhet të vendosin çdo ditë se kujt dhe si e zbulojnë/flasin hapur për identitetin e tyre seksual (Morrow, 2001). Në këtë këndvështrim, në kontekstin specifik të vendit (Shqipërisë), qëndron me vlerë eksplorimi i faktorëve pengues/lehtësues kyç për një zbulim të shëndetshëm të homoseksualëve (lezbike dhe meshkuj homoseksualë). Studimet në vend mbeten tepër sporadike dhe, për më tepër ato nuk kanë përfshirë vetë homoseksualët. Qëllimi i këtij hulumtimi është ofrimi i hapësirës së nevojshme meshkujve homoseksualë dhe femrave lezbike në Shqipëri, për të shprehur e treguar historitë e tyre. Duke u mbështetur në perceptimet e drejtpërdrejta të tyre, fokusi kryesor i investigimit është: Procesi i zbulimit të identitetit homoseksual Faktorët sfidues apo/dhe lehtësues, që shoqërojnë procesin e zbulimit homoseksual në Shqipëri Pasojat që afektojnë rrugëtimin e zbulimit viii

16 Burimet/ndërhyrjet mbështetëse të nevojshme për të ndihmuar/lehtësuar procesin e integrimit pozitiv të identitetit homoseksual në Shqipëri. Kështu, hulumtimi synon të prezantojë risinë e të dhënave shkencore në fushë, për të ndihmuar ofruesit e shërbimeve, të cilët punojnë drejtpërdrejt me homoseksualët, si edhe planifikues të programeve për të zhvilluar ndërhyrjet e duhura në fusha të ndryshme. Metodologjia Për të evidentuar gjetjet e këtij hulumtimi është përdorur përqasja cilësore, e lidhur kjo edhe me sfidën e identifikimit në numër të një kampioni të përshtatshëm/domosdoshëm për të realizuar gjetje të vlefshme. Studimi është mbështetur në metodologjinë e kërkimit narrativ, pasi narracioni ndan kuptimin e eksperiencës. Kjo, pasi në ritakimin me ngjarjet gjatë narracionit, treguesi në mënyrë direkte ose indirekte jep interpretimin dhe shpjegimin e tij/saj për ndodhitë. Ata gjithashtu vlerësojnë, nën kushtet e tyre individuale, njerëzit dhe të tjera detaje të rëndësishme në narracionin e tyre, kuptimin e ndodhive dhe në përgjithësi kontekstin. Kampionimi i qëllimshëm u përdor për të siguruar raste me informacion të pasur për studimin në thellësi. Kriteret për kampionim ishin: a) homoseksualë dhe lezbike të moshës mbi 14 vjeç variacione në moshë; b) përfaqësime të niveleve të ndryshme arsimore dhe shtresës shoqërore; c) variacione në fazën e zbulimit të identitetit të tyre seksual. Përzgjedhja e moshave të ndryshme lidhet me hipotezën e variacioneve në kompleksitetin konjitiv të subjekteve, që influencon sesi ata i japin kuptim identitetit të tyre. Gjithashtu, kampionimi i pjesëmarrësve bazuar në ndryshimet e përkatësisë sociale/ekonomike është specifikisht i lidhur me qëllimet e studimit, për të kuptuar në thellësi influencat multidimensionale të procesit të zbulimit dhe integrimit të homoseksualëve dhe lezbikeve në Shqipëri. ix

17 5 homoseksualë dhe 5 lezbike pranuan të jenë pjesë e këtij hulumtimi. Synimi ishte arritja e një numri kampionimi, që do të siguronte një mbulim të arsyeshëm të çështjes në fokus. Për më tepër, arritja e saturimit në informacion nuk do të ishte e mundur pasi tema dhe strategjia e kampionimit të drejtonte tek kombinime të identiteteve dhe përvojave të ndryshme të rrëfyera. Demografikisht, kampioni përfshiu 5 femra të moshës 16, 18, 24, 26, 34. Ato u identifikuan si lezbike; me banim në Tiranë, prejardhje nga rrethe të ndryshme. Gjithashtu, u përfshinë 5 meshkujt të identifikuar si homoseksualë të moshës 15, 21, 24, 38,45. Analiza e të dhënave dytësore u bazua në rishikimin dhe shqyrtimin e literaturës në analizimin e informacioneve të ndryshme që ekzistonin, koncepte dhe teori relevante, metoda dhe strategji kërkimore, që janë përdorur në këtë fushë. Informacioni u mblodh përmes tri intervistave të thelluara me secilin pjesëmarrës. Zgjedhja e kryerjes së intervistave të thelluara, ballë për ballë, të pastrukturuara dhe interaktive i ofroi pjesëmarrësve mundësinë për të treguar historitë e tyre pa u ndërprerë. Për të realizuar analizimin e të dhënave u përdor metoda e kategorizimit të përmbajtjes. Kjo qasje lejoi krahasimin e temave brenda dhe ndër historitë e pjesëmarrësve. Për këtë u zhvilluan kode dhe kategori të ndryshme nga të dhënat, duke iu kthyer transkripteve për të krahasuar ato me kategoritë e reja. Kodimi i hapur u përdor duke rishikuar fjalët e thëna nga pjesëmarrësit, duke i grupuar ato në koncepte që paraqisnin të njëjtat fenomene. Kodimi aksial u përdor për të grupuar së bashku koncepte të ngjashme në kategori më abstrakte. Struktura e dokumentit Punimi është strukturuar në kapituj, secili me nënçështje të ndryshme. Kapitulli i parë, ai i hyrjes, siguron një panoramë të përgjithshme mbi tematikën, fokusin dhe rëndësinë x

18 e hulumtimit. Kapitulli i rishikimit të literaturës paraqet eksplorimin e botimeve/evidencave relevante mbi procesin e zbulimit, faktorët ndikues dhe pasojat shoqëruese të këtij procesi tek meshkujt homoseksualë dhe femrat lezbike. Kapitulli i tretë përmban të gjithë komponentët përbërës të shpjegimit të metodologjisë së ndjekur, duke filluar me pyetjet specifike të hulumtimit, kornizën dhe metodën kërkimore të përdorur. Elementët e sigurimit të cilësisë së kërkimit, dhe konsiderata etike janë parashtruar në kapitull. Në vijim, paraqiten gjetjet e hulumtimit, të organizuara sipas pyetjeve kryesore të këtij hulumtimi. Ato përmbajnë thënie të pjesëmarrësve për të sjellë në gjuhën e tyre përshkrimin e tematikës në fokus. Disktutimet mbi gjetjet bashkërendohen me argumentimet shkencore mbështetëse në kapitullin e pestë për t i dhënë kuptim dhe thelluar interpretimin e gjetjeve të hulumtimit. Në kapitullin e fundit prezatohen konkludimet kryesore, rekomandimet për ndërhyrje dhe përmirësimin e mbështetjes që duhet të kenë në Shqipëri minoritetet seksuale. Kufizimet e këtij hulumtimi, por edhe mundësitë për të tjera në të ardhmen përfundojnë punimin. xi

19 Shqyrtimi i Literaturës Ky kapitull synon të paraqesë kontributet e studiuesve të ndryshëm mbi çështjen e marrë në studim, dhe teoritë kryesore që kanë influencuar studimin. Për më tepër kapitulli sqaron konceptet kryesore që do të ndeshen në vijim të studimit, specifikisht, duke hedhur dritë mbi terminologjinë që do të ndeshet. Mbi Etiologjinë e Homoseksualitetit Në kapitullin e hyrjes u prezantuan teoritë kryesore mbi origjinën e homoseksualitetit. Kurse në këtë kapitull do të shtjellohen më tepër perspektivat bazuar në të dhënat empirike për të dhënë një panoramë të argumenteve më prevalente. Dilemat mbi origjinën e homoseksualitet paraqiten në shumicën e rasteve në literaturë mes zgjedhjes së argumenteve dhe homoseksualitetit si biologjik apo lirisht i zgjedhur. Nëse homoseksualiteti është i përcaktuar biologjikisht, homoseksualët nuk do të mund të zgjedhin heteroseksualitetin e tyre, për rrjedhim është e padrejtë të gjykojmë moralisht sjelljen e tyre seksuale. Ndërkohë, versioni lirisht i zgjedhur është më i shpeshtë, sepse besohet se morali është faktor përcaktues në rezultat. Ky argument mendohet të jetë jo produktiv për dy arsye. Së pari, zgjedhja është më shumë çështje filozofike sesa empirike, dhe shkollarët e konsiderojnë zgjedhjen të pavarur ndaj evidencave (Le Vay 1993). Së dyti, lidhja racionale midis përcaktimit biologjik dhe paraqitjes dashamirëse të homoseksualitetit është më e parëndësishme sesa hamendësohej. Kjo, pasi tenton të nënkuptojë që të gjitha sjelljet janë biologjikisht të përcaktuara. Kështu, nëse homoseksualiteti (ose heteroseksualiteti) justifikohet bazuar në origjinën biologjike, atëherë të gjitha sjelljet duhet të justifikohen, duke përfshirë edhe ato të pajustifikueshmet, si gënjeshtra, vjedhja, homofobia, ose edhe gjenocidi. 1

20 Pjesa më e madhe e shkencëtarëve janë njëkohësisht deterministë dhe materialistë. Determinizmi, në kuptimin e tij më të ngushtë, nënkupton se të gjitha ngjarjet e së tashmes (statusi mental dhe sjelljet) janë tërësisht pasojë e ngjarjeve të së shkuarës. Në mënyrë ekuivalente, një konfigurim i ngjarjeve në kohën A, mund të jetë një konfigurim ekzakt i ngjarjeve në një kohë më të vonë B. Materialistët besojnë se të gjitha shkaqet dhe pasojat ndodhin në botën materiale, në kundërshti me shpirtin jo material. Kështu materialistët deterministë të njohur me neuroshkencën moderne besojnë se çdo sjellje shkaktohet nga një gjendje mendore dhe, ndryshimet në sjellje shkaktohen nga ndryshimet mendore. Pra, çdo sjellje është biologjikisht e determinuar, në kuptimin që çdo ngjarje shkaktohet nga një gjendje mendore, e cila është biologjike. Nga këto supozime, faktet e thjeshta që Le Vay (2011) zbuloi mbi ndryshimin në tru midis homoseksualëve dhe heteroseksualëve ishin jo të papritura, si p.sh. që, ndryshimi ekziston. Për shkak se ne jemi qënie biologjike, çdo gjë e jona është biologjikisht e gjurmueshme. John Money (1988) dalloi se: Përcaktuesit postnatalë, që depërtojnë në tru përmes komunikimit social dhe të mësuarit janë gjithashtu biologjikë, për këtë ka një biologji të të mësuarit dhe të të kujtuarit. Ajo që nuk është biologjike është okulte dhe misterioze. Pikëpamja neuroendokrine përbën një argument predominues në favor të prejardhjes biologjike. Sipas teorisë neuroendokrine truri i meshkujve gei/gei ka diçka të përbashkët me atë të femrave heteroseksuale, dhe në mënyrë të ngjashme për lezbiket dhe meshkujt heteroseksualë. Kështu, teoria neuroendokrine e homoseksualitetit propozon se ka struktura trunore, që përgjigjen për diferencimin seksual gjatë jetës prenatale dhe në fazën e hershme të asaj postnatale, dhe këto struktura përcaktojnë orientimin seksual. Mesa duket, maskulinizimi nga strukturat përkatëse trunore në meshkujt heteroseksualë dhe femrat homoseksuale ndodh për shkak të niveleve të larta të androgjeneve, ndërkohë që zhvillimi femëror kërkon një nivel minimal të androgjeneve. Nga ana tjetër, është e pamundur të parashikojmë me siguri nëse diferencimi i trurit të një mashkulli homoseksual në orientim femëror lidhet me nivelin e ulët të testosteronit qarkullues gjatë adoleshencës. Ndërsa të dhënat morfologjike për diferencim janë 2

21 përgjithësisht të pranuara, shkaqet dhe shtrirja e diferencimit seksual në trurin njerëzor mbeten ende të dhëna spekulative. Duke iu referuar kësaj pikëpamjeje, diferencat trunore midis individëve mashkullpreferencë dhe femër-preferencë, varen më pak nga eksperiencat postnatale sesa nga ekspozimi hormonal. Më poshtë paraqiten disa terrene apriori. Së pari, fëmijët që janë kthyer në adultë homoseksualë, zakonisht kujtojnë se gjatë fëmijërisë ngacmoheshin për të dukurin si zonjushëza, preferonin lodrat femërore dhe u shmangeshin sporteve të vështira (Harry, 1983). Studimet prospektive kanë treguar se ky asocim nuk është shkak i paragjykimeve. Pjesa më e madhe e meshkujve jashtëzakonisht atipikë gjinorë u bënë adultë gei/gej ose biseksual në një frekuencë shumë më të lartë sesa pritej nga rastësia (Green, 1987). Në mënyrë të ngjashme, lezbiket kujtojnë të qënit më mashkullore gjatë fëmijërisë sesa femrat heteroseksuale (Bell, 1981). Si për femrat dhe për meshkujt, shoqërizimi mes orientimit seksual dhe kujtimeve të fëmijërisë është i fortë (Bailey dhe Zucker 1993). Kjo mbështet idenë se homoseksualët kanë qënë objekt influencash dhe është në përputhje me hipotezat neuroendokrine. Për të argumentuar nëse homoseksualiteti është i lindur apo i fituar, Lehman (1970) dallon të paktën dy interpretime të i/e lindur. Interpretimi bazohet në gjenetikë ose trashëgimi. Sjellja, gjithashtu, mendohet se zhvillohet fillimisht në një formë fikse ose uniforme pa qenë e mësuar më parë. Në këtë kuptim, sinjalet e lindura janë të pavarura ose një formë rezistente ndaj influencave psikosociale. Megjithatë, studimet krahasuese psikologjike dhe etiologjike kanë treguar se sjellja nuk mund të ndahet thjeshtësisht në sjellje, që janë të lindura dhe të tjera që janë të fituara. Duke parashtruar këto diskutime, është tunduese dilema nëse një karakteristikë si homoseksualiteti është e lindur apo e fituar, por në vend të kësaj duhet fokusuar në përpunimin e procesit të zhvillimit. Duke pasur një tablo të qartë të zhvillimit është më e qartë shkalla e lindur. Kështu proceset e ndryshme të përvetësimit, si kushtëzimi klasik dhe operativ, imitimi dhe bindja, vendosen teorikisht dhe empirikisht përballë proceseve të lindura si zhvillime neuroendokrine prenatale dhe të trashëguara. 3

22 Pjesa më e madhe e njerëzve nënkuptojnë e lindur, kur thonë gjenetike dhe kjo përbën një ekuacion problematik. Për shembull, nëse një femër fetus i nënshtrohet injeksioneve masive me androgjen në jetën prenatale, orinetimi i saj seksual do të alternohet, dhe kjo konsiderohet si influencë e lindur, por mund të konsiderohet gjithashtu si tërësisht mjedisore apo joandrogjene. Edhe pse në këtë situatë gjenet implikohen bindshëm, ky rast nuk konsiderohet i lindur. Analiza gjenetike sasiore e konsideron homoseksualitetin si të trashëguar, por hapi nxitës për zhvillim mbetet psikosocial. Gjenetika njerëzore ka prodhuar evidenca të konsiderueshme mbi faktorët e modeleve të sjelljeve (Plomin, 1990), nga tipet e ndryshme të personalitetit dhe inteligjencës deri te besimi fetar (Waller, 1990). Por gjenetika ka dështuar në gjetjen e lidhjeve mes trashëgimisë dhe orientimit seksual. Për më tepër, duket se homoseksualët janë gjithmonë në disavantazh riprodhimi krahasuar me heteroseksualët, (duke raportuar më pak se ¼ e fëmijëve, që kanë heteroseksualët e të njëjtit seks). Nëse në një farë mënyre orientimi seksual do të ishte i trashëgueshëm, kjo do të thotë se disa gjene predispozojnë homoseksualitetin. Por si mundet që këto gjene t i kenë rezistuar mekanizmit të seleksionimit natyror? Edhe me përllogaritje matematikore, frekuenca e pranisë së homoseksualitetit është shumë herë më e lartë sesa prania e gjeneve gei/gej, nëse ekzistojnë. Incidenca e lartë dhe fertiliteti i ulët i homoseksualëve e kthen orientimin seksual në një kandidat me riprodhueshmëri të ulët ose zero. Kështu, nëse bazohemi në konceptet gjenetike, që një tipar të jetë pjesërisht gjenetik, ai duhet të jetë i pranishëm në familje. Kështu hapi i parë për investigimin e sjelljeve gjenetike është gjetja e tipareve që ndodhin në familje. Megjithatë, familjariteti nuk 4

23 është i mjaftueshëm për të justifikuar konkluzionet gjenetike, sepse tiparet mund të jenë shkak i gjenetikës familjare ose mjedisore. Shumë studime i referohen diferencave në mënyrën sesi djemtë dhe vajzat janë socializuar nga prindërit, adultët e tjerë dhe moshatarët. Megjithatë, e vetmja gjetje në këto studime është që meshkujt dhe femrat trajtohen ndryshe. Studimet nuk arrijnë të qartësojnë sesi ky trajtim i ndryshëm mund të shkaktojë çdo ndryshim, dhe aq më pak të tregojnë se ndryshimi bën gjithë diferencën. Kështu, kur ne themi tipikisht femër, ajo është biologjikisht femër dhe trajtohet si femër. Për këtë, faktorët socialë dhe biologjikë konsiderohen së bashku shumë të rëndësishëm në shumë sjellje të ndryshme seksuale. Kjo, pasi pjesa më e madhe e influencave sociale familjare nuk ka rol operues. Homoseksualët, që tërhiqen nga i njëjti seks pavarësisht prindërve heteroseksualë, janë një shembull, dhe përkundër/si rrjedhim vuajtës nga paragjykimet e normave sociale. Për më shumë, djemtë pre-homoseksualë janë në mospërputhje me gjininë pavarësisht nga ndëshkimet e bashkëmoshatarëve dhe normave sociale. Edhe pse disa teori psikologjike i vënë theksin aspekteve delikate të prindërimit (Lidz, 1968), këto teori nuk janë përkrahur dukshëm nga suporti/të dhënat empirike (Bell 1981; Siegelman 1981). Si shembull nga teoria Froidiane, meshkujt homoseksualë kanë pasur një raport të dobët fëmijërie me të atin krahasuar me meshkujt heteroseksualë (Bell, 1981). Gjatë dekadës së kaluar, versioni më i diskutuar i debatit biologjik është nëse orientimi seksual është një kategori universale në çdo kulturë apo thjesht një kategorizim arbitrar, që shpreh më shumë rreth observuesit sesa observimin (Halperin, 1989). Konstruksionistët socialë, duke iu referuar historisë greke dhe romake, ku aktet seksuale mes meshkujve ishin shumë më të shpeshta sesa në shoqërinë bashkëkohore perëndimore, mendojnë se nuk ka kategorizim ekuivalent në botën e lashtë. Në kontrast, esencialistët debatojnë se ka pasur njerëz, që janë identifikuar si homoseksualë, biseksualë dhe heteroseksualë gjithmonë dhe në çdo vend. Boswell (1980, 1989, 1990) ka argumentuar bindshëm se këto kategori janë njohur në historinë e civilizimit të 5

24 Perëndimit. Debati esencializëm konstruksionizëm është ushqyer pjesërisht nga pikëvështrimet e ndryshme mbi homoseksualitetin. Konstruksionistët socialë theksojnë variacionin kulturor në incidencën e sjelljes homoseksuale dhe në mënyrën si trajtohet gjuhësisht homoseksualiteti. Çështja më e rëndësishme për konstruksionistët është identiteti dhe sjellja seksuale sesa orientimi seksual. Megjithatë, Boswell (1990) thekson se homoseksualiteti dhe biseksualiteti janë modele tërheqjeje psikologjike. Idetë e krijuara nga konstruksionistët socialë për homoseksualitetin ose heteroseksualitetin që ndodhin në disa shoqëri, nuk ndjekin besimin e tyre se investigimet biologjike ndryshojnë nga orientimi seksual (De Cecco 1990). Duke parë kategorizimet seksuale homoseksual dhe heteroseksual në një shoqëri, mund të lindë pyetja se, përse njerëzit kanë adoptuar këto etiketa. Procesi i Zbulimit DeMonteflores dhe Schultz (1978) e përkufizojnë procesin e zbulimit si një proces zhvillimor nëpërmjet të cilit personat që janë gei/homoseksualë arrijnë të njohin orientimin e tyre seksual dhe ta integrojnë këtë njohje dhe kuptimin e saj në jetën e tyre. Kështu, zbulimi përbën procesin nëpërmjet të cilit individët bëjnë të njohur ndjenjat romantike ose seksuale ndaj pjesëtarëve të së njëjtës gjini, duke adoptuar identitetin lezbik, gei ose biseksual, dhe ndarë këtë identitet me të tjerët. Zbulimi është krijuar domosdoshmërisht në kulturat heteroseksuale, ku individët janë presupozuar të jenë heteroseksualë deri në prova të së kundërtës. Për shkak të këtyre supozimeve, pjesa më e madhe e gei/homoseksualëve, rriten nga prindër heteroseksualë, të cilët presin prej fëmijëve tyre të jenë heteroseksualë dhe të socializohen si të tillë. Kjo, pasi ata janë rritur me idenë e identitetit heteroseksual. Të dalësh hapur si lezbike apo mashkull homoseksual, përbën zëvendësimin e këtij identiteti, duke e marrë për të mirëqënë si identitet, me një identitet të ri, i cili nuk merret si i mirëqenë, por stigmatizohet. 6

25 Duke qenë se identiteti është lidhja e individit me botën sociale, ndryshimi në identitetin seksual shoqërohet me ndryshime të marrëdhënies së individit me të tjerët dhe shoqërinë në tërësi. Vetë identifikimi i ri si lezbike, apo mashkull homoseksual, përbën një pozicion të ri nga ai i supozuar heteroseksual. Kjo i referohet më shumë marginalizimit social dhe refuzimit potencial nga familjarët dhe miqtë, lidhjes së ndryshuar me institucionet sociale. Për shembull, heteroseksualët dhe homoseksualët/gei kanë pozicione të ndryshme në institucionin e martesës. Këta të fundit janë të përjashtuar nga privilegji i së drejtës sociale dhe ligjore për t u martuar, në dallim nga heteroseksualët. Për më shumë, në kulturat ku janë rritur homoseksualët/gei është i pavend plotësimi i nevojave të tyre, pasi normat, vlerat dhe traditat e këtyre kulturave supozojnë dhe lehtësojnë heteroseksualitetin. Për më shumë, në shoqërinë heteroseksuale që jetojmë kemi me bollëk modele lidhjesh heteroseksuale, ku të rinjtë mësohen të krijojnë romancë heteroseksuale, por ata nuk njohin normat, vlerat dhe traditat e kulturës homoseksuale. Duke supozuar në heteroseksualitet, individët nuk mësohen si të zhvillojnë lidhje të së njëjtës gjini ose sesi të kërkojnë njerëz, që janë të hapur ndaj kësaj lidhjeje. Për këtë, zbulimi nuk nënkupton vetëm adoptimin e një identiteti homoseksual, por edhe humbje të lidhjeve sociale dhe kulturore dhe njohjen e një komuniteti të ri me identitet të njëjtë seksual dhe ri-shoqërizimin me vlerat, normat dhe traditat e këtij komuniteti. Eksperiencat e zbulimit të homoseksualëve Studimet mbi procesin e zbulimit vijuan pas heqjes së kategorizimit të homoseksualitetit nga Manuali Diagnostik dhe Statistikor i Shoqërisë Amerikane të Psikiatërve. Atëherë kërkuesit e kthyen vëmendjen nga pyetjet për etiologjinë, drejt çështjeve shqetësuese për homoseksualët/gei. Kërkuesit u interesuan për eksperiencat e tyre të zbulimit dhe tipikisht subjektet e përshkruan zbulimin si një proces zhvillimi linear për vetë-zbulimin në të cilin ata zëvendësonin identitetin e rremë të detyruar social me identitetin homoseksual, që reflekton të vërtetën esenciale të vetvetes. Ata treguan ngjarjet më historike të jetës, që përbënin pika kyçe në progresin e eksperiencës së zbulimit, duke përfshirë momentin e parë kur ata kanë ndjerë tërheqjen emocionale 7

26 nga e njëjta gjini, eksperiencën e parë seksuale me të njëjtën gjini, herën e parë kur u vetë-etiketuan si homoseksualë, herën e parë kur ata i rrëfyen dikujt tjetër homoseksualitetin, dhe takimin e tyre të parë me komunitetin homoseksual. Duke u bazuar në këta shembuj, kërkuesit propozuan modelet e zhvillimit linear të zbulimit si një pasqyrim i historive të përjetuara nga homoseksualët. Këto modele u aplikuan menjëherë në konfigurimet terapeutike. U dukën fillimisht të nevojshme dhe ndihmëse, sepse përshkruajnë me saktësi eksperienca individuale të zbulimit dhe çdo stad i procesit, duke sugjeruar mënyrat sesi një këshilltar ose mik mund të ndihmojë. Por rezultoi të ishte e rrezikshme, sepse bëhen supozime për natyrën dhe zhvillimin e identitetit seksual, të cilat nuk janë të vërteta për të gjithë individët. Kështu mund të errësohen ose invalidizohen çështje që vijnë nga individë specifikë. Në veçanti, këto modele supozojnë se zbulimi është një proces linear, i orientuar drejt qëllimit, koncept që reflekton më qartë sesi individët e shohin zbulimin e tyre në retrospektivë, sesa rrugën e eksperiencës së tyre; për më shumë konceptet seksuale ndryshojnë sipas prejardhjeve kulturore; proces i bazuar në dykuptimësinë/dikotonominë seksuale, që vlerëson probabilitetin e identitetit seksual si koncept maturimi. Modelet lineare të zbulimit Shembujt tipikë të modeleve lineare të zbulimit janë ato të propozuara nga Cass (1979), Coleman (1982), dhe McDonald (1982). Modelet konsistojnë në një sërë stadesh ose hapash, ku çdo hap i fundit konsiderohet si qëllim/target për të vazhduar me stadin tjetër. Modeli Cass vendos në qendër zhvillimin psikologjik të individit, ku, çdo stad i këtij modeli karakterizohet nga mospërputhjet psikologjike që shkaktojnë tension, duke e shtyrë individin drejt zgjidhjes dhe përgatitjes për stadin pasues. Modeli i Coleman dhe McDonald ka në qendër ndodhitë e veçanta gjatë zbulimit të individit, edhe pse konteksti psikologjik rrethon secilën ngjarje. 8

27 Modeli Cass Qëllimi/objektivi në modelin e Cass (1979) është fitimi i një identiteti homoseksual plotësisht i integruar me konceptin e individit për veten. Integrimi psikologjik karakterizohet nga koherenca mes perceptimit vetjak për sjelljet vetjake, dhe midis identitetit vetjak e atij publik. Modeli përmban gjashtë stade: Konfuzionin e Identitetit, Krahasimin e Identitetit, Tolerancën e Identitetit, Pranimin e Identitetit, Krenarinë e Identitetit dhe Sintezën e Identitetit. Në stadin e Konfuzionit të Identitetit individët fillojnë të perceptojnë se sjellja e tyre mund të quhet si homoseksuale, në kontrast me identitetin e tyre heteroseksual, dhe ata fillojnë të dyshojnë nëse janë homoseksualë. Reagimi ndaj kësaj dileme pasohet nga marrja e informacionit mbi homoseksualitetin për të zgjidhur dilemën ose duke e mohuar dilemën. Mohimi mund të përfshijë pengimin e sjelljeve që quhen homoseksuale ose ri-interpretimin e sjelljeve homoseksuale, duke i atribuar atyre shkaktarë si alkoolin ose problemet ekonomike. Ndihma profesionale gjatë kësaj faze, më parë ka qënë e vështirë, por sot këtyre individëve u mundësohet informacioni i duhur, që mundëson uljen e shanseve të akomodimit të mohimit dhe drejton drejt zgjidhjeve të shëndetshme për dilemën e identitetit. Mohimi mund të pasohet nga dëmtime fizike dhe psikologjike, pasi mund të pasojë praktikat e pakujdesshme seksuale. Për të minimizuar shanset e reaksionit të mohimit është e nevojshme marrja e informacioneve nga burime sa më profesionale dhe pozitive. Fatkeqësisht, gjetja e një imazhi pozitiv të homoseksualëve/gei në media, libra dhe materiale të ndryshme është e vështirë, pasi informacionet janë të frustruara nga tendencat fetare ose politike se seksualiteti shprehet vetëm në kontekstin heteroseksual. Për këtë arsye, mbështetja profesionale ndaj këtij komuniteti ngelet thelbësore. Në stadin e dytë, Krahasimi i Identitetit, individët fillojnë të mendojnë se ata mund të jenë homoseksualë, ndërsa vazhdojnë të prezantojnë identitetin heteroseksual. Gjatë këtij stadi, individët mund t i besojnë miqve ose këshilltarëve, duke i kthyer këta në faktorë mbështetës shumë të rëndësishëm. Gjatë këtij stadi individët kanë mundësi t ia provojnë identitetin homoseksual vetes përpara se t ia prezantojnë të tjerëve dhe të 9

28 rrezikojnë reaksionet negative. De Monteflores dhe Schultz (1978) dalluan se individët duhet të transformoheshin konjitivisht në kategorinë homoseksual për të larguar kuptimin negativ, që i atribuohet homoseksualitetit përpara se ta vendosë veten në këtë kategori. Gjatë këtij stadi përfshihen edhe çështje si tjetërsimi social, që buron nga dallimi sesi një individ e sheh vetveten dhe si të tjerët e shohin atë, dhe çështja e ndjenjës ndryshe nga të tjerët; çështje ku realizimi i normave, idealeve dhe traditave të presupozuara heteroseksuale janë jo më të aplikueshme; dhe stresi i përfshirjes së zgjidhjeve strategjike si fshehja, mashtrimi, shmangia dhe distancimi. Gjatë këtij stadi individi humbet sensin e vazhdimësisë midis së shkuarës, së tashmes dhe së ardhmes, pasi ata nuk janë më personi që ata mendonin se ishin; kjo përbën një thyerje psikologjike me të shkuarën. Një çështje që Cass nuk përfshiu në këtë stad është se individi duhet të provojë në sytë e mendjes së tij identitetin homoseksual, jo vetëm për të parë implikimet sociale të identitetit, por edhe për të parë se çfarë ndikimi ka adoptimi i homoseksualitetit në konceptimin e vetvetes. Duke marrë parasysh se në identitetin seksual ndikon identiteti gjenital, racial, fetar dhe identitete të tjera, një ndryshim në njërin implikon ndryshime në tjetrin. Për shembull, një mashkull, i cili mendon se është gei, por mendon se meshkujt gei janë femërorë, pyet veten se çfarë lloj mashkulli është ai nëse do të jetë gei. Një nënë lezbike, që martohet dhe lind fëmijë, mund të pyesi veten se ç lloj nëne është ajo. Në këtë stad është shumë e nevojshme përkrahja e miqve dhe këshilltarëve, duke i ndihmuar në rivendosjen e një lidhjeje mes mendjes së tyre dhe kontakteve sociale, që rrezikohen nga kalimi në një tjetër identitet. Duke qënë se identiteti homoseksual/gei zëvendëson atë heteroseksual, edhe ekzistenca e lidhjeve sociale heteroseksuale mund të dyshohet. Në këtë moment është e rëndësishme njohja e një komuniteti homoseksual ku normat dhe vlerat janë të përshtatshme për individin gei/homoseksual. Për shkak të prishjes së vazhdimësisë e shkuar e tashme -e ardhme, individët homoseksualë shikojnë në të shkuarën se kur kanë filluar shenjat e para të homoseksualitetit, për të rivendosur lidhjen e 10

29 vazhdimësisë. Ky proces njihet si rimodelimi i së shkuarës (De Monteflores dhe Schultz, 1978). Individi fillon të ri-interpretojë eksperiencat e hershme me të njëjtën gjini; për shembull, një puthje me një shoqe, interpretuar si eksperiment, mund të riinterpretohet si tërheqje ndaj së njëjtës gjini. Rimodelimi kërkon edhe një riekzaminim të eksperiencave heteroseksuale të mëparshme. Disa individë mund të mos ndihen si homoseksualë pasi ata kanë patur eksperienca të kënaqshme heteroseksuale; madje ka individë që edhe pas zbulimit si homoseksual, të vazhdojnë të kenë tërheqje ndaj gjinisë tjetër (Rust, 1992). Në momentin kur individët do të bien në kontakt me komunitetin homoseksual, do të kuptojnë se eksperiencat heteroseksuale janë të parëndësishme dhe kanë qenë rezultat i presionit të identitetit heteroseksual dhe jo i ndjenjave vetjake (Rust, 1995). Nëse individët vazhdojnë të kenë ndjenja ndaj të dy gjinive, ata nuk duhet të shmangin asnjërën gjatë procesit të zgjedhjes se cilin identitet do të adoptojnë. Identiteti që mund të jetë më i përshtatshëm për ta mund të jetë ai biseksual, dhe kjo mund t i sugjerohet, edhe pse ky identitet ka më pak mbështetje sociale se identiteti homoseksual. Stadi i tretë, Toleranca e Identitetit, karakterizohet nga përkushtimi i thellë ndaj identitetit homoseksual. Sot toleranca ndaj homoseksualitetit si në botë dhe në Shqipëri vërtet mbetet e ngushtë, por ndërgjegjësimi është më i madh sesa krahasuar me dekada më parë. Individët në kohën e sotme zbulohen më herët, kjo, sepse duke u zbuluar më parë, individi ka më shumë mundësi që gjatë procesit të zhvillimit të identitetit homoseksual të gjejë më shumë mbështetje. Në stadin e Pranimit të Identitetit, individët zgjerojnë kontaktet me komunitetin homoseksual/gei. Individët fillojnë të zvogëlojnë/reduktojnë mospërputhjen mes perceptimit të vetvetes dhe perceptimit nga të tjerët për ta. Gjatë zvogëlimit të kësaj mospërputhjeje, individët përballen me mospërputhjen midis konceptit të tyre për homoseksualët si komplet i pranueshëm, dhe intolerancës së të tjerëve ndaj kësaj. Zgjidhja e kësaj mospërputhjeje është detyra e stadit të Krenarisë së Identitetit, gjatë të cilit individi mund të zhvleftësojë heteroseksualitetin ose të bëhet pjesë aktive politike 11

30 kundër heteroseksizmit. Konfliktet e këtij stadi e përballin individin mes dëshirës për të qenë plotësisht të hapur dhe realitetit ku është e vështirë të jesh i hapur në disa situata. Së fundi, stadi i Sintezës së Identitetit, arrihet kur dallimi midis ne (homoseksualë/gei) dhe ata (heteroseksualët intolerantë) shuhet dhe arrihet përputhja e ekpseriencave individuale dhe perceptimit nga të tjerët. Modeli Coleman Ndërkohë që modeli Cass fokusohet në ndryshimet intrapsikike, modeli Coleman (1982) fokusohet në procesin e zbulimit tek të tjerët. Pranimi/Tregimi/Thënia tek të tjerët është një hap i rëndësishëm në arritjen e vetë-pranimit nëpërmjet miratimit të jashtëm. Reaksionet e të tjerëve janë një pasqyrë, në të cilën individët homoseksualë/gei shohin të reflektuar identitetin e tyre, duke influencuar në formën që identiteti do të marrë. Impakti nga këto reagime varet nga rëndësia që ka personi tjetër; sa më i rëndësishëm personi aq më i madh ndikimi/impakti. Ndihma e miqve dhe këshilltarëve është shumë e rëndësishme, sidomos gjatë periudhës së vulnerabilitetit, kur identiteti homoseksual/gei mund të jetë ende thellësisht i ndikueshëm nga reaksionet e të tjerëve dhe, kur individi ende nuk ka vetë-besimin për të mbrojtur veten ndaj reaksioneve abuzive psikologjike. Coleman sugjeron se ka një mënyrë të mençur sesi të ndërtohen përgjigje pozitive nga të tjerët. Shumë individë zgjedhin prindërit si të parët në këtë proces. Megjithatë, ata mendojnë se prindërit mund të ndihen të zhgënjyer; ata mund edhe të reagojnë fizikisht ndaj fëmijëve, t i përzënë nga shtëpia, t i mohojnë ata ose të ndërpresin ndihmën financiare. Për individët që mendohet se prindërit e tyre mund të kenë këtë reagim, mundësia e zbulimit konsiderohet me kujdes. Për shkak të dallimeve ndër-kulturore për mënyrën si familja funksionon, zbulimi në një familje varion. Në disa kultura ku familja ka rol qendror, pjesa e të qënit femër ose mashkull, është edhe përmbushja e rolit familjar, duke u martuar dhe, duke u bërë prindër (Chan 1992; Tremble 1989). Për më shumë, duke qënë se familja është gur- 12