Komuna sipas masës së fëmijës

Transcription

1 Komuna sipas masës së fëmijës DORACAK PËR PËRGATITJEN E PLANIT LOKAL AKSIONAL PËR FËMIJËT 1

2 2

3 CIP Katalogizacija vo publikacija Nacionalna i univerzitetska biblioteka Sv. Kliment Ohridski Skopje : (497.7)(035) NAJCEVSKA, Mirjana Doraçak për përqatitjen e planit lokal aksional për fëmijët; si të bëhet PLA / Mirjana Najcevska, - Shkup; UNICEF, 2009, - 40 str. ; 20h20 sm ISBN a) Prava na deteto Planirawe Lokalna samouprava Makedonija Prira~nici COBISS.MK-ID

4 Ky doracak është rezultat i punës nga projekti Decentalizimi nga perspektiva e fëmijëve komuna sipas masës së fëmijut të cilin e realizoj Qendra për të drejtat e njeriut dhe zgjidhje te konflikteve, dhe i përkrahur nga UNICEF-i, në bashkëpunim me komunat: Manastir, Veles, Gostavar, Koçani, Prilep, Radovish, Saraj, Srumicë, Tetovë, Çair, Shtip Mendimet e shprehura në këtë publikim janë qëndrime të atyre që cilët kanë kontribuar në krijimin e këtij materiali dhe redaktorëve dhe jo çdoherë shprehin mendimet dhe politikën e UNICEF-it 4

5 Përmbajtja HYRJE PSE DORACAK PËR PËRGATITJEN E PLA?... 5 PËR PROJEKTIN, PËR KOMUNAT SIPAS MASËS SË FËMIJËS DHE PËR BLLOQET PËR NDËRTIM... 5 Ç ËSHTË PLANI LOKAL AKSIONAL?... 7 PSE PLANI LOKAL AKSIONAL?... 7 I KUJT ËSHTË PLANI AKSIONAL?... 8 PËRMBAJTJA E PLA PËR FËMIJËT HYRJE VIZIONI I KOMUNËS ANALIZA E SITUATËS KORNIZA E PLA, QËLLIMET DHE PRIORITETE PARTICIPIMI I FËMIJËVE PARTNERËT NË PËRGADITJEN DHE REALIZIMIN E PLA PENGESAT DHE SFIDAT E PRITURA MONITORINGU I REALIZIMIT TË PLA DHE EVALUIMI I REZULTATEVE Doracaku është dedikuar për punë të komisioneve për të drejtat e fëmijëve të formuara në njësitë e vetëqeverisjes lokale, respektivisht, nëse nuk është formuar komision i tillë, për të gjithë ata që në kuadër të Këshillit të komunës merren me problematikën lidhur me fëmijët. 5

6 Komuna sipas masës së fëmijës janë komuna ku fëmijët... Janë të mbrojtur nga dhuna dhe lëndimet 6

7 HYRJE 1. PSE DORACAK PËR PËRGATITJEN E PLA? Doracaku paraqet një nga veglat të cilat komunës duhet t i mundësojë implementim të Konventës për të drejtat e fëmijës dhe decentralizim i cili e përfshin perspektivën e zhvillimit social dhe mirëqenien e fëmijës. Doracaku ndërlidhet me dy doracakë paraprakë 1 në të cilët janë përfshirë kahet e përgjithshme për implementim të Konventës për të drejtat e fëmijës në nivel lokal dhe përkrahjen e llojit të tillë të decentralizimit i cili mundëson dhe mbështet zhvillimin dhe mirëqenien e fëmijëve. Në doracak është përpunuar struktura e planit lokal aksional për të drejtat e fëmijës dhe janë dhënë fazat themelore në përpunimin e këtij plani. Qëllimi i përgjithshëm i këtij doracaku është që t u ndihmohet anëtarëve të komisioneve për të drejtat e fëmijës në komuna, respektivisht në vetë komunat, të hartojnë plane vetanake për aksion për të drejtat e fëmijës, të aplikojnë për mjetet financiare me qëllim të realizimit të aktiviteteve të parapara dhe ta përcjellin dhe ta evoluojë realizimin e aktiviteteve. Doracaku për përgatitjen e PLA ka disa qëllime, realizimi i të cilave duhet t i nxisë komunat që të bëjnë PLA për të drejtat e fëmijës të cilat do të mund të jenë të operacionalizuara. Qëllimi i parë i doracakut është që ta vendosë strukturën themelore të cilën duhet ta ketë një PLA për të drejtat e fëmijës. Qëllimi i dytë është, t i identifikojë hapat të cilët duhet të kalohen në përgatitjen e PLA. Qëllimi i tretë është të mënjanohen problemet e parapara dhe të zakonshme në përpunimin e planeve të tilla për aksion. Qëllimi i katërt, komunave dhe komisioneve për të drejtat e fëmijëve që do të formohen në komuna t u lehtësohet përgatitja e PLA që të sigurohet inkuadrimi i tyre më i shpejtë në program Komunat sipas masës së fëmijës. 2. PËR PROJEKTIN, PËR KOMUNAT SIPAS MASËS SË FËMIJËS DHE PËR BLLOQET PËR NDËRTIM Qëllimi themelor i projektit ishte definuar si: përparim i kapaciteteve lokale për planifikim, implementim dhe monitorim të çështjeve nga fusha e zhvillimit social që janë relevante për mirëqenien e fëmijëve dhe të drejtat e tyre (shëndetësi, arsimim dhe mbrojtje të fëmijëve) nëpërmjet sigurimit të ndërtimit të kapaciteteve dhe ndërlidhjes së mekanizmave, strukturave dhe procedurave të qëndrueshme. 7

8 Në projekt është nisur nga qëndrimi, se çdo komunë në vend ka për obligim të sigurojë kushte për promovim, realizim dhe mbrojtje të të drejtave të fëmijëve. Ky obligim del nga obligimet e përfshira nga ana e vendit me ratifikim të Konventës për të drejtat e fëmijës në bazë të dokumenteve të tjera të nënshkruara dhe të ratifikuara nga sfera e të drejtave dhe lirive njerëzore, veçanërisht të atyre të cilët i trajtojnë të drejta specifike të fëmijëve, dhe në bazë të angazhimit për ndërtimin e botës sipas masës së fëmijës, të formuluar në nivel të OKB-së dhe të përkrahur nga ana e vendit tonë. Ideja është grumbulluar në nëntë elemente (blloqe) themelore për ndërtimin e komunave në të cilat është e pranishme perspektiva e të drejtave të fëmijëve: Participimi i fëmijëve promovimi dhe përkrahja në involvimin aktiv të fëmijëve në punët të cilat kanë të bëjnë me ta. Fëmijët i dëgjojmë dhe në procesin e vendosjes i marrim parasysh mendimet e tyre. Korniza legale-miqësore për fëmijët miratimi i akteve dhe procedurave të cilat i promovojnë dhe i mbrojnë të drejtat e fëmijëve. Strategjia e komunës për të drejtat e fëmijëve zhvillimi i strategjisë detale dhe gjithëpërfshirëse për ndërtimin e komunës miqësore për fëmijët që bazohet në Konventë. Ekzistimi i trupit për të drejtat e fëmijëve strukturë ekzistuese në vetëqeverisjen lokale e cila siguron rivendosjen parësore të perspektivës së fëmijëve Llogaria dhe evaluimi i ndikimit ndaj fëmijëve sigurimi i procedurave me të cilat llogaritet ndikimi i akteve, politikave dhe praktikave ndaj fëmijëve prej më parë, gjatë kohës dhe pas implementimit. Buxheti i fëmijëve sigurimi i mjeteve adekuate dedikuar fëmijëve dhe analiza e buxhetit nga perspektiva e nevojave të fëmijëve. Raporti i rregullt i komunave sigurimi i monitoringut përkatës dhe grumbullimi i të dhënave për gjendjen e fëmijëve dhe të drejtat e tyre. Njohja me të drejtat e fëmijëve sigurimi i vetëdijes për të drejtat e fëmijëve midis të rriturve dhe fëmijëve. Përfshirja e pavarur e fëmijëve përkrahja nga organizatat joqeveritare dhe zhvillimi i institucioneve të pavarura për të drejtat njerëzore (ombudsmani ose komisari fëmijëror për të drejtat e fëmijëve). 8

9 3. Ç ËSHTË PLANI LOKAL AKSIONAL? PLA janë plane të shkruara të cilat individë ose grupe dhe organizata i zhvillojnë që t i udhëheqin dhe fokusojnë përpjekjet e tyre kah iniciativa të caktuara. Qëllimi kryesor i çdo plani për aksion është: ta bëjë vizionin konkret për një materie të caktuar; të tregojë në cilën mënyrë do të implementohen strategjitë e formuara për shkak të arritjes së qëllimeve të parashtruara; ta bëjë punën e Komisionit për të drejtat e fëmijës më kredibile; të mundësojë konsistencë në qasjen dhe mbajtjen e llogarisë për të gjitha detajet; të ndikojë në realizimin e qëllimeve të parashtruara; të kontribuojë për efikasitet më të madh të bartësve të aktiviteteve dhe të vetëqeverisjes lokale në përgjithësi. Në atë kuptim, PLA është instrument i cili duhet t i ndihmojë komunës në realizimin e iniciativave me të cilat të drejtat dhe liritë e fëmijës duhet të bëhen pjesë e realitetit nëpër komuna. Detyrë e veçantë e PLA është, të sigurojë përfshirje të çdo fëmije me aktivitetet e parapara dhe, në të njëjtën kohë, të tregojë kujdes të shtuar për grupet e margjinalizuara të cilat, shpesh, realizojnë jashtë diametrit të aktiviteteve të cilat ndërmerren nëpër komuna. 4. PSE PLANI LOKAL AKSIONAL? Plani lokal për aksion (PLA) paraqet një ndër dokumentet kryesore të cilat duhet të sigurojnë qëndrueshmëri të procesit të filluar të implementimit të Konventës për të drejtat e fëmijës në njësitë e vetëqeverisjes lokale. Qëndrueshmëria arrihet me vetë ekzistimin e dokumentit të shkruar i cili është miratuar nga ana e Këshillit të komunës, si dhe me strukturën dhe përmbajtjen e vetë dokumentit dhe ndarjeve buxhetore lidhur me realizimin e tij. A) Ekzistimi i dokumentit të shkruar mundëson: përcjellje të kontuinuar të një materie të caktuar dhe kontrollim të zhvillimit historik të së njëjtës; transparencë të vendimeve të miratuara dhe të aktiviteteve të ndërmarra; kushte për evoluacion, monitoring, kontroll dhe përgjegjësi të bartësve të aktiviteteve të caktuara. B) Struktura konkrete, përmbajtja dhe ndarjet e parapara buxhetore mundësojnë: shfrytëzim të bazave të të dhënave dhe themelim të vendimeve ndaj parametrave objektivë; shpërblim të idesë së caktuar me njohuri të reja dhe vendime të mundshme; zvogëlim të mundësive për riorientim të ndarjeve buxhetore lidhur me fëmijët. 9

10 Qëndrueshmëria është moment veçanërisht i rëndësishëm në periudha të ndërrimit të pushtetit nëpër komuna (zgjedhjet lokale), si dhe të ndërrimit të pushtetit në nivel qendror (zgjedhjet parlamentare). Në secilën nga këto periudha ndodh ridefinimi i prioriteteve të caktuara dhe bëhen ndryshime institucionale dhe strukturale. Ekzistimi i PLA do të duhej ta kufizonte ndikimin negativ i cili mund t i ketë këto ndryshime ndaj aktiviteteve të filluara dhe të parapara lidhur me realizimin e të drejtave të fëmijëve. PLA duhet t i definojë masat dhe aktivitetet afatshkurta, afatmesme dhe afatgjata të cilat ndërmerren për shkak të krijimit të kushteve në të cilat fëmijët do të zhvillohen dhe do të marrin pjesë aktive në punët që kanë të bëjnë me vetë ata. 5. I KUJT ËSHTË PLANI AKSIONAL? resurseve njerëzore dhe materiale në komunë, si dhe përfshirje formale të PLA para Këshillit të komunës në procesin e miratimit dhe në periudhën e realizimit të tij. Kjo në përgjithësi nuk do të thotë se pjesëmarrës i vetëm në përgatitjen e PLA duhet të jenë këshilltarët dhe të punësuarit e komunës. Në përgatitjen e PLA duhet të marrin pesë shumë njerëz. Kjo do të thotë se duhet të formohet ekip multidisiplinar i përbërë nga këshilltarët në komunë, të punësuarit në administratën e komunës dhe ekspertët e jashtëm, respektivisht njerëz të cilët kanë njohuri specifike nga sfera të caktuara të rëndësishëm për përgatitjen e planit. Koordinimi dhe përgatitja finale e PLA mbeten në komisionin përkatës në komunë. Pyetje e parë në të cilën duhet dhënë përgjigje është se kush e përgatit planin për aksion për të drejtat e fëmijës? (kush merr pjesë në përgatitjen e planit, kush është bartësi formal i planit dhe përgatitës konkret i tij, në çfarë niveli është miratuar dhe kush e merr përgjegjësinë për operacionalizimin e tij?). Bartës kryesor për përgatitjen e planit për aksion duhet të jetë Komisioni për të drejtat e fëmijës (ose trupi i cili sipas Statutit dhe Rregullores së komunës ka mandat të merret me këtë problematikë). Përcaktimi i vendosur qartë i bartësit të këtij aktiviteti në komunë është mjaft i rëndësishëm në secilën fazë të përgatitjes dhe të realizimit të PLA. Ai është trup i cili e inicion, e koordinon dhe qëndron formalisht pas aktivitetit të miratimit të PLA. Ky trup mundëson shfrytëzim maksimal të të gjitha 10

11 PËRMBAJTJA E PLA PËR FËMIJËT Është e dëshirueshme, çdo plan për aksion të përmbajë: Hyrje Vizion të komunës Analizë të situatës të bazuar në të dhëna me të cilat disponon komuna Qëllime (prioritete) Përpunim të aktiviteteve konkrete Mënyra nëpërmjet të cilave do të sigurohet pjesëmarrje të fëmijëve në përgatitje dhe në realizim të PLA Partnerë të përgatitjes dhe të realizimit të PLA Pengesa dhe sfida të mundshme për përgatitje dhe realizim të PLA Mekanizma për evalvim formativ dhe sumativ të aktiviteteve 1. HYRJE Në hyrje të PLA është përmbajtur baza e dokumenteve ndërkombëtare dhe nacionale, zgjidhjet politike, strategjitë dhe planet e gjera ekzistuese për aksion ndaj të cilave mbështetet PLA.2 Në hyrje theksohet se dokument themelor për përgatitjen e PLA është Konventa për të drejta të fëmijës (e ratifikuar nga ana e vendit tonë në vitin 1993) dhe se struktura dhe përmbajtja e PLA janë determinuar nga parimet themelore të Konventës për të drejta të fëmijës: interesi më i mirë i fëmijës, jo diskriminimi, zhvillimi dhe participimi i fëmijëve. Në hyrje të PLA duhet të përmendet: PËRGATITËSI FORMAL PLANIT; PROCEDURA NË TE CILËN PLANI ËSHTE MIRATUAR NË NIVEL TË KOMUNËS PERIUDHA E SAKTË NË TË CILËN MIRATOHET PLA Këto tri elemente mundësojnë dislocimin e përgjegjësisë, identifikimin e nivelit të obligueshmërisë së vetë dokumentit dhe e lënë planin në kornizë kohore që siguron evoluim periodik dhe vlerësim të rezultateve. Planet lokale për aksion dalin nga Plani nacional për aksion (PNA) i miratuar në vitin 2005 me periudhë të realizimit deri në vitin Ato dalin nga qëllimet dhe detyrat globale të formuluara në PNA dhe ndërlidhen me qëllimet dhe detyrat specifike të cilat janë të lidhura me kompetencë të njësive të vetëqeverisjes lokale, respektivisht, për realizimin e të cilave komunat janë të orientuara si përgjegjëse. 3 11

12 2. VIZIONI I KOMUNËS Çdo komunë në fillim të PLA duhet ta definojë qëllimin global nga i cili synon. Vizioni paraqet përshkrim të shkurtë të rezultatit të fundit të dëshirueshëm, respektivisht kuptim më të përgjithshëm për atë çfarë dëshirojmë të bëjmë dhe nga çka synojmë me PLA. Me formulin e vizionit shfrytëzohen frazat siç janë: komuna në të cilën realizohen... të drejtat e femijëve komuna në të cilën fëmijët komuna e cila i kushtohet... Sipas formës së vet, vizioni duhet të jetë i përgjithshëm dhe konciz. Zakonisht ai përmban disa fjali të cilat e tërheqin vëmendjen dhe mbulojnë një sferë shumë të gjerë të veprimit. Vizioni nuk i lë anash detyrat specifike të cilat duhet të jenë të plotësuara, por më tepër përqendrohet në atë ç është problemi dhe në përgjithësi si do të jetë adresuar. Formulimi i vizionit është jashtëzakonisht i rëndësishëm si për kontinuitetin e punës së Komisionit për të drejta të fëmijëve dhe në përgjithësi të komunës, në fushën e të drejtave të fëmijëve, ashtu edhe për animimin e opinionit publik në komunë dhe përfitimin e qytetarëve për aktivitetet që janë paraparë në plan. Vizioni jep kuptim të kompleksit të aktiviteteve të cilat parashikohen në PLA dhe krijon ndjenjë pozitive për të ardhmen. Është e dëshirueshme që në formulim të vizionit të marrin pjesë të gjithë partnerët e përfshirë në përgatitjen e planit për aksion dhe veçanërisht duhet bërë skenim të qëndrimeve dhe pikëpamjeve të fëmijëve në komunë. Përkrahja e vizionit me paramendime konkrete të fëmijëve (të shprehura në mënyrë vizuale) mund të kontribuojë për promovim të participimit të fëmijëve dhe për zhvillim të ndjenjave të përgjegjësive për realizimin e aktiviteteve të parapara në PLA. 3. ANALIZA E SITUATËS PLA duhet të bazohet dhe të dalë nga nevojat dhe interesat reale të fëmijëve në komunë dhe të zgjidhë probleme reale dhe konkrete të cilat kanë rëndësi për realizimin e të drejtave të fëmijëve. Për këtë shkak, përgatitja e çdo PLA patjetër duhet të fillohet me skenim të situatës ekzistuese dhe me përgatitje të analizës së llojit zero (fillestar, themelor) të gjendjes në komunë. 12

13 Kjo analizë duhet të përgjigjet në pyetjet: ku kemi qenë dhe ku jemi tani, me qëllim të definimit të vijës dhe kahes nismëse të zhvillimit, respektivisht të skicohet drejtimi në të cilin duam të ecim. Analiza e situatës shfrytëzohet që: të pasqyrohet situata ekzistuese (në tërësi ose në segmente të ndara); të mbikëqyren trendet në sfera të ndryshme; të caktohen indikatorët kryesorë nëpërmjet të cilëve mund të matet lëvizja në sfera të ndryshme; të orientohen shkaqet e mundshme për gjendjen ekzistuese dhe për kahjet e lëvizjeve të deriatëhershme; të definohen rekomandimet për ndryshimet në drejtim të përparimit të cilësisë së jetesës së fëmijëve në bashkësinë lokale. Analiza e situatës bëhet në të gjitha segmentet në kompetencë të komunës dhe më mirë është të bëhet në bazë të indikatorëve të zgjedhur paraprakisht dhe të definuar në mënyrë të përpiktë. Ekzistimi i listës së barazuar të indikatorëve mundëson krahasim të komunave dhe radhitje të tyre në rang-lista. Analizat e situatës duhet ti kushtojnë vëmendje situatës bazuar në indikatorët e veçantë për fëmijët nga grupet e margjinalizuara (fëmijët me penges në zhvillim, vajzat, fëmijë nga mjedise rurale, pjestar të grupeve etnike të margjinalizua - në veçanti të bashkësisë rome). Për disa grupe të margjinalizara mundet të bëhen edhe analiza specifike të situatës në kontekst të inicijativave më të gjëra stratagjike. 3.1 Grumbullimi i të dhënave Pyetja e parë e cila parashtrohet në fillim të përgatitjes së çdo analize të situatës është si të grumbullohen të dhëna dhe në çfarë mënyrë të realizohet hulumtimi? Të dhënat, të cilat na nevojiten për përgatitje të analizës, mund të jenë: të rregulluara, të dhëna të cilat tanimë ekzistojnë në baza konkrete të të dhënave në sistem dhe të cilat drejtpërdrejt mund të shfrytëzohen; të dhëna të cilat ekzistojnë në evidenca të ndryshme, megjithatë ende nuk janë futur në baza të të dhënave; të dhëna të cilat nuk evidentohen më gjerë dhe zakonisht nuk janë pjesë të bazave të të dhënave, megjithatë mund të jenë të rëndësishme për përcjellje të procesit dhe vlerësim të aktiviteteve të lidhura me fëmijët në nivel lokal (qëndrimet e fëmijëve dhe prindërve për diçka të ndryshme, aktivitetet jashtë procesit mësimor, projektet e ndryshme); të dhëna të cilat nuk ekzistojnë në evidencat dhe bazat e të dhënave, por janë të ndërlidhura me situatat për të cilat ekzistojnë njohuri (të pakontrolluara) anekdote (për shembull: fëmijët që nuk kanë certifikata nga librat amë të lindjes). Të dhënat e nevojshme për përgatitje të analizës së situatës mund të grumbullohen në mënyra të ndryshme dhe nga burime të ndryshme: 13

14 Më lehtë mund të shfrytëzohen të dhënat tanimë të përgatitura të cilat ekzistojnë në bazat e të dhënave në Entin Shetrorë i Statistikës dhe në institucionet e autorizuara për grumbullimin e të dhënave. Shfrytëzimi i këtyre të dhënave është rregulluar me ligje të posaçme.5 Të dhëna të nevojshme mund të merren edhe nga institucionet kompetente lokale (shkollat, shtëpitë shëndetësore, stacione policore, qendrat për punë sociale, ndërmarrjet publike). Një pjesë e të dhënave të lidhura me pyetje të caktuara të rëndësishme për zhvillim dhe realizim të të drejtave të fëmijëve, patjetër duhet të grumbullohen në mënyrë të dedikuar nga ana e vetë komunës. Në grumbullimin e të dhënave mund të përdoren metoda të ndryshme (varësisht nga karakteri i të dhënave, nga mjetet dhe nga koha me të cilën disponohet, si dhe nga resurset disponuese njerëzore). Metoda më të shpeshta për grumbullimin e të dhënave janë: regjistrimet lokale; anketimi; vrojtimi; analiza e përmbajtjes së dokumenteve; grumbullimi i të dhënave nga parimi prej derës në derë Është e preferueshme që në grumbullimin e të dhënave të inkuadrohen ekspertë të cilët do të mundësojnë validitet të procedurave të grumbullimit, validitet të të dhënave të grumbulluara dhe përpunim adekuat që do ta bëjnë të mundshëm shfrytëzimin e tyre. Grumbullimi i të dhënave duhet të jetë i paramenduar prej përpara në kuadër të projektit të përgatitur më parë të gëllim të definuar (pse nuk janë të nevojshme të dhënat) metodologji të definuar (në çfarë mënyre do të vijmë te të dhënat e nevojshme) cil-grup (ngs i cili do t`i grumbullojm ë të dhënat) ekip i cili do ta realizojë aktivitetin mjete të nevojshme për realizimin e hulumtimit futje të të dhënave në bazat tanimë të ndërtuara të të dhënave Makinfo drejtuar nga hulumtimi i temës/sferës konkrete. Kjo do të thotë se prej përpara duhet të ketë: 3.2 Baza e të dhënave - Makinfo Ekzistimi i sistemit të të dhënave i organizuar në bazë të veçantë të të dhënave, në vetë komunën është jashtëzakonisht i rëndësishëm si në përgatitjen e PLA, ashtu edhe në përcjelljen e mëtejshme të realizimit të planeve aksionare. Baza e të dhënave dhe përcjellja dhe grumbullimi i kontuinuar i të dhënave në sferat relevante, mundëson krijimin e pasqyrës reale të gjendjeve me të cilat 14

15 ballafaqohen qytetarët në komunë dhe paraqet bazë solide për miratimin e vendimeve përkatëse në komunë. Ekzistimi i të dhënave të llojit të ndryshëm dhe të nivelit real të përpunimit në institucione të ndryshme dhe me nivel të ndryshëm të qasjes së tyre, e vështirëson shfrytëzimin e tyre në përgatitjen e PLA dhe përcjelljen e mëtejshme të gjendjes me fëmijët në nivel të komunës. E tërë kjo e imponon nevojën e përpunimit të metodologjisë komplete e cila do të mundësonte organizimin e të dhënave në nivel lokal. E preferueshme është që kjo metodologji të jetë e standardizuar për të gjitha komunat që në mënyrë të thjeshtë të mund të bëhet shkëmbimi i të dhënave dhe të dhënat të jenë komparative (që mundëson edhe krahasim të komunave nga aspekti i parametrave të caktuar lidhur me realizimin e të drejtave të fëmijëve). Një nga hallkat të cilat mund të shfrytëzohen për këtë qëllim paraqet hallka programore Makinfo. Makinfo është program kompjuterik i cili mundëson krijimin dhe punën me bazat e të dhënave të indikatorëve të zhvillimit. Ai mundëson që indikatorët nga sfera të ndryshme (shëndetësi, arsimim, politikë sociale etj.) të organizohen në një sistem të integruar të bazave të të dhënave nga i cili në mënyrë të shpejtë dhe të thjeshtë mund të fitohen të gjitha të dhënat e domosdoshme. Në rastin e Makinfo, është e rëndësishme që ai është konstituuar në bazë të programit Devinfo të konstruktuar nga ana e UNICEF-it dhe të ofruar si program falas për të gjitha qeveritë e botës. 6 Shfrytëzimi i këtij programi mundëson realizim të lehtë të të dhënave me bazat vetanake me ato në bazat e të dhënave të shteteve të tjera, si dhe mundësi për analiza rajonale dhe globale në sfera të caktuara për realizimin e të drejtave të fëmijëve. Ky softuer i bazave të të dhënave është zgjedhur për përcjelljen e zhvillimit të qëllimeve mileniume në kuadër të OKB-së, që kontribuon për përdorimin e tij edhe më të gjerë në analiza komplekse dhe shumështresore. E rëndësishme për këtë softuer është ajo që ai gjithmonë zhvillohet (deri tash janë përpunuar pesë gjenerata të programit) dhe i përcjell proceset zhvillimore në sferat me të cilat punon. 3.3 Indikatorët Indikatorët janë udhërrëfyes të cilët na japin informata për situatën në fushë të caktuar (në start ose në momentin e dhënë) për atë çfarë kemi arritur (në një periudhë të caktuar të kaluar) dhe për atë çfarë duhet bërë për të arritur qëllimi i caktuar. Në PLA për të drejtat e fëmijëve indikatorët kanë rol (dedikim) të shumëfishtë: 1. Ata ndihmojnë për të pasqyruar gjendjen reale të fëmijëve në komunë në fusha të caktuara dhe në grupe konkrete të fëmijëve 2. Sigurojnë informata me ndihmën e të cilave mund të realizohet procesi i planifikimit (planet zhvillimore të fokusuara për fëmijët) 3. Mundësojnë realizimin e rangimit të komunave (në raport me komunat tjera dhe në raport me mesataren në shtet) 4. Paraqesin një nga hallkat e domosdoshme për realizimin e evaluimit (gjatë realizimit të PLA dhe pas përfundimit të tij) 5. Sigurojnë paralajmërime reale dhe konstruktive periodike për trendët zhvillimore 15

16 Indikatorët mund të grupohen në mënyra të ndryshme: sipas qasjes së të dhënave, sipas shpërndarjes së situatave, sipas mundësisë për kualifikim etj. Shpesh indikatorët paraqiten si: demografikë, ekonomikë, nga sfera e mbrojtjes sociale, shëndetësore, mjedisi jetësor dhe veprimtaritë komunale. Shuma parësore e indikatorëve definohet në bazë të vizionit të përmbajtur në PLA dhe në bazë të mundësisë për grumbullimin e të dhënave. Më mirë është që indikatorët të zhvillohen gjatë tërë procesit të përgatitjes së PLA. Në vendosjen se në cilët indikatorë do të përqendrohemi, gjithmonë duhet pasur parasysh shumën e indikatorëve me të cilët përcillen ngjarjet kryesore relevante për vendosje në nivel lokal, por janë të lidhur drejtpërdrejt ose në mënyrë të tërthortë me realizimin e të drejtave të fëmijëve. Gjatë përgatitjes së listës së indikatorëve është e dëshirueshme të mbahet llogari për: relevantitetin e treguesit konkret për sferën me të cilën ndërlidhemi qasjen e të dhënave të nevojshme për kualifikim nevojën e kufizimit të numrit të indikatorëve në proporcione të cilat nuk do t i harxhojnë të gjitha forcat e shoqërive në sigurimin e të dhënave Indikatorët e përgjithshëm për të cilët duhet pasur të dhëna në çdo komunë janë: Indikatorët e bashkësisë 8 Mjedisi (bashkësia) ku jetojnë fëmijë është faktor i BASHKËSIA Popullsia Planifikimi i urbanizuar (urban dhe rural) Indikatorët Popullsia (numri i përgjithshëm i banorëve ekzistues në komunë) Dendësia (numri i njerëzve në një metër katror në komunë) Përqindja e ndryshimit të popullsisë (fluktacioni vjetor i popullsisë: të shpërngulur dhe të populluar) Përqindja e popullsisë nën moshën 18 vjeçare Shkalla e kriminalit të dhunshëm në banorë Numri i fatkeqësive në trafik ku viktima janë fëmijët* Fushë lojërash për fëmijë (numër/metër2 krahasuar me numrin e fëmijëve). Nën fusha lojërash për fëmijë nënkuptohen të gjitha sipërfaqet të cilat janë të pajisura ose janë të përshtatura për fëmijët (por të cilat janë për përdorim publik, jashtë institucioneve konkrete foshnjore, shkolla) dhe nuk janë terrene sportive nga cilido qoftë lloji. Parqet dhe gjelbërimet (numër/metër krahasuar me popullsinë). Nën parqe dhe gjelbërime nënkuptohen vetëm ato të cilat janë në territorin e qytetit Rrugicat, trotuaret, rrugicat për biçikleta (kilometrazhi)*7 Siguria në dalje të shkollave (sinjalizimi, gardhi, kalimi për këmbësorë, tejkalimi i organizuar). Numri i shkollave para të cilave ka: semaforë, shenja trafiku për fëmijë dhe për udhëtarë, vende të ngritura për zvogëlimin e shpejtësisë, policë të trafikut gjatë kohës së përfundimit të orëve 16

17 Mbrojtja e mjedisit jetësor dhe e natyrës Pastërtia e ujit për pije Shkalla e ndotjes së ajrit* Shkalla e zhurmës* Veprimtaritë komunale Ujësjellësi/kanalizimi (përfshirja e të gjitha vendbanimeve me ujësjellës dhe kanalizim aktiv, ekzistimi i vendbanimeve në të cilat mungojnë të dy ose njëri prej tyre) Deponimet (numri i kapacitetit) Ndriçimi i rrugëve (kilometra të rrugëve të ndriçuara në të gjitha vendbanimet) rëndësishëm për zhvillimin e tyre. Rrethi në të cilin ata jetojnë, rriten dhe zhvillohen, duhet të mundësojë kushte optimale nga aspekti i mbrojtjes, sigurisë, mjedisit të pastër jetësor me qëllim të orientimit dhe zhvillimit të drejtë. Indikatorët e bashkësisë kanë të bëjnë me rrethin e tërësishëm dhe mbështeten me të dhënat e përgjithshme lidhur me shoqërinë dhe rrethit natyror në të cilin jeton dhe rritet fëmija. Në këtë grup mund të numërohen një numër i madh indikatorësh, kurse lista e ofruar paraqet minimumin e llojit të vet i cili duhet të sigurojë pame më të përgjithësuar për situatën. Komunat mund të futin në këtë grup indikatorë plotësues për të cilët mendojnë se kanë rëndësi të përhershme ose afatshkurtër specifike për atë komunë. Për shembull: Indikatorët lidhur me mjedisin jetësor kanë rëndësi të veçantë në këtë grup indikatorësh. Shkalla e ndotjes së ajrit, respektivisht cilësia e ajrit paraqet faktor të rëndësishëm i cili ndikon në shëndetin e fëmijëve dhe në zhvillimin e disa sëmundjeve, para së gjithash të sëmundjeve të organeve të frymëmarrjes. Ndotja e ajrit është gjithnjë më intensive për shkak të faktorëve të ndryshëm (zhvillimit të trafikut, urbanizimit, industrializimit, djegies jo të plotë të mbeturinave etj.). Ajri i ndotur, përveç se ka pasoja negative në shëndetin e njeriut, manifestohet negativisht edhe në mjedisin e tërësishëm jetësor dhe në ekonominë e jetesës së njerëzve. Ky udhërrëfyes mund të sigurohet nëpërmjet Ministrisë së Mjedisit Jetësor dhe Planifikimit Hapësinor, për ato komuna ku ka monitoring stacione për matjen e përqendrimit të gazeve në ajër. Mungesa e monitoring stacioneve mund të shfrytëzohet si argument në kërkesën e vendosjes së tyre. Siguria e mjedisit në të cilin fëmijët jetojnë dhe lëvizin, në masë të madhe varet nga thyerja e ligjit në territorin e komunës (veçanërisht nga veprat penale të cilat janë të lidhura me ndonjë formë të dhunës). Fëmijët gjithnjë e më shpesh janë viktima se sa shkaktarët e dhunës dhe në këtë kuptim shkalla e krimit të dhunshëm paraqet indikator të rëndësishëm të sigurisë në komunë. Kjo e dhënë mund të sigurohet nga statistika e Ministrisë së Punëve të Brendshme. Element i dytë i rëndësishëm i sigurisë së fëmijëve është sigurimi në trafik. Numri i fatkeqësive në trafik ku viktima janë fëmijët paraqet njërin nga indikatorët me të 17

18 cilin duhet të përcillet ky element i sigurisë. Në bazë të këtij indikatori mund të iniciohet rishqyrtimi i sinjalizimit ekzistues në trafik, gjendja me trotuaret, problemi me rrugët magjistrale të cilat kalojnë nëpër qendër të qytetit, respektivisht ky indikator mund të na shërbejë si bazë për planifikim të infrastrukturës në trafik, përmirësim të sinjalizimit të rrugëve, për shënim të vendkalimeve për udhëtarë, ndërtim të vendkalimeve mbitokësore etj. Kjo e dhënë mund të sigurohet nga statistika e Ministrisë së Punëve të Jashtme. Kultura Sporti dhe rekreacioni Manifestimet kulturore për fëmijë Revistat për fëmijë* Radio dhe TV emisionet për fëmijë* Fondi i librave për fëmijë në biblioteka* Numri i bibliotekave dhe përhapja e tyre Shoqatat sportive (fëmijërore) me numër të përfshirjes së fëmijëve në shoqatat sportive Qendrat sportive-rekreative (m2 në banorë) Indikatorët e lidhur me kulturën dhe sportin Realizimi i të drejtave të lidhura me kulturën dhe pjesëmarrjen aktive të fëmijëve në jetën kulturore në komunë paraqet element kryesor të të drejtave zhvillimore të fëmijëve. Indikatorët e lidhur me këtë sferë në masë të madhe varen nga zhvillimi i komunës dhe mund të jenë specifik në mënyrë të ndryshme. Indikatorët e propozuar do të duhej të japin një pasqyrë më të përgjithësuar për gjendjen në komuna. Për shembull: Numri i bibliotekave, para së gjithash, paraqet udhërrëfyes cilësor, megjithatë jep pasqyrë të caktuar për numrin e vendeve ku fëmijët mund të lexojnë, me çka do të ndikohet në çrrënjosjen e analfabetizmit, kulturën dhe sendërtimin e tyre. Sporti paraqet njërin nga elementet qenësore lidhur me shëndetin e fëmijëve, me organizimin e kohës së lirë të fëmijëve, por edhe me një sërë çështjesh komplekse lidhur me zhvillimin social të fëmijëve (për shembull: me zhvillimin e vlerave multikulturore dhe me komunikimin ndërmjet bashkësive të ndryshme etnike). Në atë kuptim jashtëzakonisht i rëndësishëm bëhet indikatori për numrin e fëmijëve të përfshirë në shoqatat sportive të fëmijëve. ndikatorët socialë Këta indikatorë janë saktësisht të lidhur me kënaqjen e disa nga nevojave themelore të fëmijëve, me sigurimin e kushteve optimale për jetesë dhe zhvillim dhe me investimin e bashkësisë në ardhmërinë e vet. 18

19 Për shembull: Numri i institucioneve parashkollore dhe numri i qendrave për zhvillim të hershëm të fëmijëve janë udhërrëfyesit kuantitativë të cilët duhet të vendosen në raport me numrin e fëmijëve të moshës parashkollore, me qëllim që të shihet mjaftueshmëria e kapaciteteve ekzistuese. Ky kuantifikim në njërën anë është në funksion të pasqyrimit të gjendjes lidhur me kujdesin e fëmijëve, megjithatë shumë më tepër ka të bëjë me praktikën e eksponimit të tyre të formave të organizuara të edukimit dhe arsimimit parashkollor në pajtim me njohuritë më të reja për nevojat e zhvillimit të hershëm të fëmijëve. Fëmijët që nuk janë të regjistruar në evidencën amë paraqesin të dhënë kvantifikueses për realizimin e njërës nga të drejtat themelore të fëmijës: të jetë formalisht i njohur nga ana e shtetit.realizimi i kësaj të drejte është e lidhur me pamundësinë për prakikim dhe mbrojtje të më shumë të drejtave të tjera (e drejta e identitet, arsimim, mbrojtje shëndetësore etj. Komponenti e dytë e problemit (lidhur me realizimin e kompetencave të komunës) është pamundësia qe komuna të harton plane dhe programe përkatëse dhe për zhvillim në situata kur ekzistojnë njerëz të padukshëm (sidomos fëmijë). Problemi themelor lidhur me këtë indikatorë është mungesa e të dhënave për numrin e fëmijëve të paregjistruar dhe mungesa për përpilim të strategjisë për identifikimin dhe regjistrimin e tyre. Komuna nuk ka kompetenca formale për regjistrimin e fëmijëve,megjithëatë në nivel lokal mundet të ndermirën aktivitete të ndryshme për identifikimin dhe stimulimin e procesit të regjistrimit. 9 Arsimimi Numri i shkollave Raporti i fëmijëve të regjistruar të cilët kanë kryer arsimim fillor Hapësira në shkolla krahasuar me numrin e fëmijëve (numri i turneve në zhvillimin e mësimit dhe kur fillojnë dhe mbarojnë) Fëmijët me pengesa në zhvillim të përfshirë në mësim të rregullt Defektologët dhe kuadri i thjeshtë për fëmijët me nevoja të veçanta Shkalla e analfabetizmit* Indikatorët arsimorë Procesi mësimor ka rëndësi të madhe për zhvillimin ekonomik të çdo vendi. Nga njëra anë, arsimimi ka rëndësi individuale sepse çdo individi i siguron sendërtim personal, mundësi për punësim dhe rritje të standardit jetësor, e nga ana tjetër arsimimi i krijon dhe i transferon vlerat në shoqëri, siguron kohezion social dhe e përparon zhvillimin dhe prosperitetin e përgjithshëm ekonomik. Për shembull: Numri i shkollave është udhërrëfyes kuantitativ, i cili gjithsesi duhet të vendoset në raport me numrin e fëmijëve dhe të shihet a është i mjaftueshëm kapaciteti i shkollave, me qëllim që të mundësohet qasje dhe përfshirje e barabartë e të gjithë fëmijëve në shkolla në kushte përkatëse për zhvillim të mësimit cilësor. Përfshirja e fëmijëve me pengesa në zhvillim në mësimin e rregullt paraqet njërin ndër indikatorët multidimensionalë 19

20 nëpërmjet të cilëve pasqyrohen jo vetëm parametrat arsimorë, por edhe inkluzivitetin e bashkësisë. Mbrojtja shëndetësore Shkalla e vdekshmërisë së foshnjave Evidenca e sëmundjeve më të shpeshta (lista dhe numri i të sëmurëve) Numri i pediatërve në 1000 fëmijë nën moshën 18 vjeçare* Përqindja e fëmijëve të lindur me peshë të ulët të lindjes* Përqindja e fëmijëve të imunizuar, pas sëmundjeve Numri i fëmijëve me pengesa në zhvillim* Indikatorët shëndetësorë Ardhmëria e shoqërive humane varet nga mundësia e fëmijëve për ta arritur rritjen optimale fizike dhe zhvillimin psikologjik. Politika themelore ekzistuese për përmirësimin e shëndetit të fëmijëve bazohet në nivelin e lartë përkatës të mbrojtjes nëpër spitalet dhe në qendrat klinike. Në të vërtetë, promovimi i zhvillimit të fëmijëve, zvogëlimi i vdekshmërisë së fëmijëve dhe zgjerimi i kulturës shëndetësore janë bazat e misionit për mbrojtje shëndetësore në vend dhe nga ato shkaqe indikatorëve shëndetësorë i kushtohet rëndësi e veçantë. Përqindja e fëmijëve të lindur me peshë të ulët të lindjes (fëmijëve të cilët janë lindur nën 2500 gramë) llogaritet kur numri i fëmijëve të lindur gjallë nën 2500 gramë pjesëtohet me numrin e përgjithshëm të fëmijëve të lindur gjallë dhe shumëzohet me 100. Ky tregues është i rëndësishëm për shëndetin e fëmijëve, sepse pesha e ulët e lindjes ndikon në zhvillimin e ardhshëm të përgjithshëm të fëmijës, megjithatë mund të ndërlidhet edhe me moshën e nënës ose me ndikimin e faktorëve tjerë (si për shembull, me ndotjen e mjedisit). Numri i fëmijëve me pengesa në zhvillim paraqet indikator jashtëzakonisht kompleks me ndikim të multiplikuar ndaj planeve dhe programeve të cilat përgatiten në komunë. Në vendit tonë nuk ekzistojnë të dhëna zyrtare për numrin e fëmijëve me pengesa në zhvillim dhe ky indikator do të paraqesë sfidë të madhe për çdo komunë. INDIKATORËT PËR AKTIVITET Numri i projekteve të komunave në të cilat grup i plotë i drejtpërdrejtë janë fëmijët Numri i projekteve në të cilat bartës të drejtpërdrejtë të aktiviteteve janë fëmijët Për shembull: Shkalla e vdekshmërisë së foshnjave (numri i fëmijëve të vdekur nën një vjet pjesëtuar me numrin e fëmijëve të lindur gjallë në vitin e njëjtë dhe shumëzuar me 1000) në tërë botën është përkrahur si indikator i cili e tregon nivelin e standardit jetësor dhe zhvillimin socio-ekonomik në vend 10, respektivisht paraqet reflektim të shëndetit të nënave, qasje tek institucionet medicinale dhe kushtet socio-ekonomike për jetesë. 20

21 INVESTIMET KAPITALE PËR PËRPARIMIN E ZVILLIMIT TË FËMIJËS objekte për mbrojtje shëndetësore objekte për mbrojtje sociale objekte për veprimtari edukuese arsimore objekte për manifestime sportive dhe kulturore e mundshme e paraqitjes së të dhënave është tabela në të cilën në të njëjtën kohë është bërë kuantifikimi, krahasimi dhe do të vendosen bazat e identifikimit të trendeve zhvillimore në përcjelljen e mëtejshme të realizimit të PLA. Për përgatitjen e analizës më të saktë të situatës (e cila më tej do të shërbejë si bazë për renditjen e përparësive dhe aktiviteteve në PLA) është e domosdoshme të përgatitet sistem cilësor dhe efikas për përcjelljen e sferave të ndryshme të lidhura me realizimin e të drejtave të fëmijëve. Kjo, para së gjithash, do të thotë përcaktim i indikatorëve të përdorshëm, të cilët kanë rëndësi për bashkësinë lokale dhe të cilët janë të matshëm. Me rëndësi të njëjtë është edhe ndarja përkatëse e përgjegjësive lidhur me grumbullimin e të dhënave për çdo indikator të paraparë. Vëmendje të veçantë duhet kushtuar indikatorëve për të cilët nuk ka të dhëna në sistem (d.m.th. në bazat e të dhënave, respektivisht për të cilët ekzistojnë vetëm të dhëna anekdote). Shpesh mu këto të dhëna janë të rëndësishme në definimin e përparësive të caktuara (për shembull: fëmijët me pengesa në zhvillim ose fëmijët të cilët nuk janë regjistruar në evidencën amë). Për grumbullimin e këtij lloji të të dhënave janë të nevojshme ndarjet e mjeteve të posaçme nga buxheti i komunës dhe zhvillimi i programeve të veçanta dedikuar mu për sigurimin e tyre. Për shkak të qartësisë dhe përdorimit të madh të indikatorëve dhe të të dhënave të grumbulluara për çdonjërin prej tyre, më mirë është që indikatorët sa është e mundur të vendosen në strukturë më të thjeshtë. Formë 21

22 Për shkak të barazimit të paraqitjes së indikatorëve të caktuar mund të përdoret metoda vijuese në rrëfimin e tyre: Indikatori Nuk ka të dhëna Të dhënat kuantitative Krahasimi me gjendjen në nivel të shtetit Krahasimi me vlerat mesatare të komunave 22

23 Komuna sipas masës së fëmijës janë komuna ku fëmijët... Marrin mbrojtje shëndetësore dhe arsimim 23

24 KORNIZA E PLA, QËLLIMET DHE PRIORITETE Siç ishte treguar edhe në fillim, PLA për fëmijët nuk paraqet qëllim vetë për vete, por instrument për realizimin e të drejtave të fëmijëve dhe për përmirësimin e gjendjes së fëmijëve në njësitë e vetëqeverisjes lokale. Kjo nënkupton kryerje të ndikimit që siguron ndryshime në sfera të ndryshme të realizmit të të drejtave të fëmijëve dhe në grupet qëllimore konkrete të fëmijëve të cilët fillojnë t i praktikojnë të drejtat e tyre. Për t u arritur kjo nevojitet zhvillimi i strukturës së PLA (model logjik në të cilin do të formulohen dhe do të zhvillohen qëllimet të cilat duhet/dëshirojmë t i arrijmë). Hap i parë në këtë drejtim është ndarja e fushave parësore në të cilat do të veprohet dhe në të cilat komuna dëshiron të bëjë ndikim, respektivisht grupeve qëllimore parësore, mundësitë e të cilave për praktikim dhe mbrojte të të drejtave dëshiron t i përforcojë. Këto fusha përcaktohen në bazë të të dhënave dhe njohurive të grumbulluara në kuadër të analizës së situatës në procesin i cili nënkupton involvim të një numri sa më të madh të pjesëmarrësve. Zgjerimi maksimal i rrethit të konsultimeve, të cilat bëhen në procesin e përcaktimit të fushave parësore, siguron mobilizim të një numri të madh të pjesëmarrësve në implementimin dhe realizimin e PLA. Lista e fushave të zgjedhura parësore e paraqet strukturën më të gjerë të veprimit të komunës. Me këtë listë nuk shteren të gjitha fushat e mundshme të veprimit, megjithatë lista duhet të jetë mjaft e gjerë për të siguruar veprim të kontuinuar dhe kompleks të komunës në një periudhë më të gjatë. Gjatë punës me 11 komuna të përfshira në projekt, ishin definuar fusha të këtilla parësore: 11 Inkluzioni (të gjithë fëmijët të kenë shanse të barbarta në realizimin e të drejtave dhe lirive Fushat prioritare Zvogëlimi i varfërisë te fëmijët Shëndeti më i mirë për të gjithë fëmijët Mbrojtja e fëmijëve nga sëmundjet, lënia pas dore, shfrytëzimi dhe dhuna Hapat e ardhshëm në përgatitjen e PLA përbëhen në definimin e qëllimeve të planit dhe në përpunimin e modelit logjik (strukturës së PLA). Në këtë pjesë të PLA duhet të përcaktohet çfarë duhet pritur që të arrihet (qëllimet e PLA) dhe të përgatitet skemë e cila definon çfarë duhet ndërmarrë për realizimin e qëllimeve të parashtruara dhe cilat janë pasojat e pritura nga ajo që është ndërmarrë. 24

25 1.1 Qëllimet Me qëllim nënkuptojmë gjërat të cilat dëshirojmë t i arrijmë, cilat janë të matura dhe për cilat ekziston ndonjë limit kohor i realizimit (arritjes). Në PLA qëllimet zakonisht definohen si qëllime strategjike (të përgjithshme) dhe të veçanta (konkrete, specifike). Për shembull, njëri nga qëllimet e veçanta të lidhura me qëllimin e mëparshëm strategjik, mund të jetë: zvogëlimi i numrit të fëmijëve të cilët linden me peshë ta vogël trupore (peshë më e vogël se 2500 gramë). Në formulimin e qëllimeve të veçanta në masë të madhe mund të ndihmojë fillimi i ndonjë prej parimeve të pranuara në përgjithësi: Qëllimi strategjik paraqet përcaktimin më global të problemit me të cilin do të merremi dhe mbulon një hapësirë më të gjerë të realizimit të të drejtave të fëmijëve në kuadër të fushës së definuar të mëparshme të veprimit. Qëllimi strategjik zakonisht vendoset në formë të problemit i cili duhet të zgjidhet dhe është i vendosur afatgjatë. Për një fushë mund të ekzistojnë disa qëllime strategjike. Për shembull, në kuadër të fushës shëndet më i mirë për të gjithë fëmijët një qëllim strategjik mund të jetë: sigurimi i fillimit të shëndoshë dhe të sigurt të jetës për të gjithë fëmijët. Nga ky qëllim strategjik realizohen një numër i madh i qëllimeve (konkrete, specifike). Qëllimet e veçanta formulohen në formë të shpalljeve (rrëfimeve, deklaratave) në planin e aksionit. Ato sqarojnë saktësisht prej çka përbëhen detyrat të cilat do të realizohen për shkak të plotësimit të qëllimeve strategjike. Qëllimet efikase zakonisht janë të orientuara kah aksioni, janë të qarta (përgjigjen në pyetjet: kush, çka, ku, deri kur) dhe janë të lidhura me problemin Qëllimet duhet të jenë specifike (konkrete). Konkretizimi i qëllimeve e zvogëlon mundësinë për moskuptim për atë çka dëshirojmë të bëjmë dhe mundëson definim më të lehtë të aktiviteteve me të cilat dëshirojmë ta arrijmë qëllimin e parashtruar. Qëllimet duhet të jenë të matura. Kualifikimi mundëson paraqitjen e përparimit dhe evaluimit e procesit në çdo fazë të realizimit praktik të PLA. Qëllimet duhet të jenë të kapshme dhe realiste. Kjo i bën praktikisht të realizueshme dhe të kapshme për bashkësinë. Qëllimet duhet të jenë të determinuar sipas kohës. Kufizimi kohor mundëson veprimin e parimit hap pas hapi dhe grumbullimin e rezultateve për periudha të caktuara në funksion të evaluimit dhe veprimit të mëtejshëm. 25

26 Gabimet më të shpeshta në zgjedhjen dhe definimin e qëllimeve të veçanta numër më të madh të qëllimeve qëllime të përgjithshme në vend të atyre specifike (konkrete) tejambicioze (nga aspekti i resurseve ekzistuese Paraqitja skematike e zhvillimit të kësaj pjese të PLA është me sa vijon: fusha qëllimi strategjik qëllimi strategjik qëllimi i veçantë 1 qëllimi i veçantë 1 qëllimi i veçantë 1 qëllimi i veçantë 1 26

27 4.2 Struktura e PLA Siç përmendëm, struktura e PLA paraqet skemë të aktiviteteve konkrete, rezultate që duhet të arrihen me ato aktivitete dhe ndikim që dëshirojmë të kryejmë. Struktura (modeli logjik) i PLA duhet të përmbajë: IMPUT (FUTJE) resurse njerëzore, para, pajisje AKTIVITETE çfarë bëhet OUTPUT-te (DALJE) produkte ose shërbime OUTCOM-e (DALJE) rezultate ose efekte IMPACT (NDIKIM) ndryshime të shkaktuara Planirana rabota Planirani postigawa SHEMBULL: IMPUT (FUTJE) personel medicinal, para, pajisje AKTIVITETE vaksinimi OUTPUT-te (DALJE) 95% e fëmijëve të vaksinuar OUTCOM-e (DALJE) fëmijët janë më imunë ndaj sëmundjeve ngjitëse IMPACT (NDIKIM) zvogëlimi i numrit të të sëmurëve / përmirësimi i shëndetit 27

28 Struktura e PLA sipas fushave të veçanta duhet të përmbajë: Gjendjen momentale në fushë konkrete (të bërë nga analiza e situatës dhe të mbështetur me të dhëna të grumbulluara dhe të analizuara prej përpara) Qëllimet strategjike (është e dëshirueshme të identifikohen një numër më i vogël i qëllimeve strategjike për periudhën për të cilën miratohet PLA. Në fusha të ndryshme mund të definohet edhe vetëm një qëllim strategjik për periudhën konkrete) Qëllimet e veçanta (për secilin qëllim strategjik nevojitet konkretizim së paku në dy qëllime të veçanta) Aktivitetet për çdo qëllim të veçantë (aktivitetet e parapara duhet të jenë të formuluara sa është e mundur në mënyrë më konkrete) Kohëzgjatjen (përcaktimet kohore të lidhura me çdo aktivitet) Bartësit e aktiviteteve (për çdo aktivitet) Indikatorët (me të cilët matet a është arritur ajo që është planifikuar) Buxhetin që kërkohet (i cili është paraparë) për realizimin e aktiviteteve të parapara dhe burimet për financim (për çdo aktivitet dhe në tërësi). Sa është e mundur më tepër duhet shmangur përgatitja e PLA e cila do të përmbajë kërkesa të ndërlikuara dhe do të parashtrojnë qëllime tepër ambicioze. Kjo aspak nuk do të thotë se nuk do të vendoset lidhja me qëllimet globale të vendosura në nivel të shtetit. Dislokimi i qëllimeve dhe prioriteteve në kuadër të kompetencave të komunës aspak nuk do të thotë shmangie të plotë në fusha të cilat i tejkalojnë ingjirencat e komunës, respektivisht të cilat nuk varen drejtpërdrejt nga ndikimi i pushtetit lokal. Për këto fusha me PLA duhet të parashikohen mekanizma (nënshkrimi i protokolleve për bashkëpunim, zhvillimi i procedurave për lajmërim, formimi i trupave të përbashkëta konsultative etj.), me ndihmën e të cilave do të vendosen format e përhershme të veprimit të përbashkët të organeve në pushtetin qendror dhe në komunë. Procesi i identifikimit të qëllimeve në të cilat do të punohet në pajtim me PLA, mund të thjeshtësohet/ lehtësohet me përcjelljen e procedurës përkatëse të zgjedhjes së qëllimeve. Në këtë procedurë mund të përfshihen: Kriteret në bazë të të cilave do të bëhet zgjedhja e qëllimeve (relevantiteti, realizimi, përkrahja), Përgatitja e listës për qëllime të mundshme, Hapja e diskutimit më të gjerë me palë të ndryshme të interesuara në bashkësi (fëmijë, prindër, shkolla, qendra për punë sociale, njësi rajonale të ministrive,...), Formulimi i grupeve qëllimore në bazë të parametrave kohorë (afatshkurtër, afatmesëm dhe afatgjatë) 28

29 Kritere të mundshme për zgjedhje të qëllimeve të veçanta: 1. përfshirja kuantitative (madhësia e grupit qëllimor) zakonisht në zgjedhjen e kahut të orientohet ndikimi i komunës, përparësi kanë aktivitetet të cilat mbulojnë grupe më të mëdha të fëmijëve. 2. margjinalizimi (cenueshmëria e grupit qëllimor) përkundër qasjes kuantitative, një pjesë e aktiviteteve duhet të përqendrohen mu në grupet me numër më të vogël (zakonisht të braktisura dhe të padukshme në veprimin e përgjithshëm). 3. kompleksiviteti (impakt në numër më të madh sferash dhe rrezikimi i numrit më të madh të të drejtave) e përcakton thellësinë e problemit me të cilin duhet të merret komuna (kualiteti në llogari të kuantitetit). 4. urgjentiteti (shtimi i pasojave në rast të vonimit me aktivitet) ka të bëjë veçanërisht me situatën në të cilën për një afat të shkurtë mund të bëhen ndryshime dhe ndikime ireverzibile (të pakthyeshme). 5. realizimi (aspekti material) nuk duhet të jetë vendimtar, megjithatë gjithmonë duhet pasur parasysh (veçanërisht në ndërtimin e qasjes: më mirë më tepër hapa të vegjël, se sa një hap të madh). 6. mundësia për përkrahje nga bashkësia (ose, niveli i realizimit) që nuk do të duhet të jetë shfrytëzuar si faktor kryesor për përcaktimin e qëllimit të caktuar, megjithatë për çdo rast të ketë ndikim ndaj kornizës kohore e cila do të jetë paraparë (por e cila në vete patjetër duhet ta përfshijë edhe periudhën e animimit të bashkësisë ose në ngritjen e vetëdijes së saj). Mënyrë më e thjeshtë për paraqitjen e planit për aksion është paraqitja tabelore e cila më tej mundet, por nuk është e domosdoshme dhe në mënyrë tekstuale të përpunohet. Nëse pranohet paraqitja tabelore, është e nevojshme që në çdo tabelë të përpunuar të ekzistojë përpunim tekstual të gjendjes momentale në fushën e dhënë. Në këtë pjesë përfshihen të dhënat dhe parashikimet e analizës së situatës dhe vendoset lidhja me konkluzionet dhe rekomandimet e dhëna në këtë analizë. 29

30 Më poshtë është treguar skema më e thjeshtë të paraqitjeve të PLA: Fusha Qëllimi strategjik Aktivitetet Bartësit e aktiviteteve Përcaktimi kohor Burimet e financave Indikatorët Qëllimet e veçanta Për shembull: Fusha: Inkluzioni Qëllimi strategjik: Fëmijët kanë qasje të barabartë në institucionet e sistemit Qëllimet speciale: Të gjithë fëmijët janë regjistruar Të gjithë fëmijët kanë certifikata nga libri amë i të lindurve Aktivitetet Bartësi Përcaktimi kohor Burimet e financave Anketa për përcaktimin e numrit të fëmijëve të paregjistruar Fushata e regjistrimit të parë Hapja e qendrave informative në bashkësitë vendore Iniciativa para Ministrisë së Drejtësisë për regjistrimin mobil të fëmijëve të paregjistruar Komuna, ekspertët Komunat, bashkësitë vendore Komunat, bashkësitë vendore Komuna 2 muaj (prej-deri) 6 muaj (prej-deri) 12 muaj (prej-deri) 4 muaj (prej-deri) Buxheti i shetit, Buxheti i komunës, tatimet projektuese Buxheti i komunës, UNICEF Buxheti i komunës, projektet, tatimet Buxheti i shetit, Buxheti i komunës Indikatorët e rezultateve ose efekteve Numri i fëmijëve të identifikuar të paregjistruar Numri i shtuar i fëmijëve të regjistruar për 5% Numri i rasteve të ndihmës së kërkuar Numri i shtuar i fëmijëve të regjistruar në territoret rurale për 5% 30

31 Komuna sipas masës së fëmijës janë komuna ku fëmijët... Tregojn se çfarë komune dëshirojnë 31

32 PARTICIPIMI I FËMIJËVE Përgatitja e PLA për fëmijët patjetër duhet t i respektojë parimet të cilat i promovon komuna sipas masës së fëmijës. Njëri nga parimet kryesore është participimi i fëmijëve në punët të cilat kanë të bëjnë me to, respektivisht në çdo aktivitet që ka të bëjë me fëmijët duhet të parashihen mënyra për përfshirjen e tyre. Përfshirja e fëmijëve në procesin e përgatitjes së PLA dhe në implementimin e tij, paraqet sfidë të veçantë për komunën, por edhe mënyrë në të cilën mund të implementohet ky PLA. Që të mund të realizohet participimi i fëmijëve, nevojitet: Zhvillimi i strategjisë për përfshirjen e fëmijëve në përgatitjen e PLA Zhvillimi i strategjisë për konsultim të kontinuar të fëmijëve për çështje specifike të cilat trajtohen në PLA Zhvillimi i strategjisë për marrjen e kontinuar të iniciativave dhe propozimeve nga fëmijët Mënyrat më të shpeshta në të cilat mund të konsultohen fëmijët dhe të përfshihen në përgatitjen dhe në implementimin e PLA janë: kyçja e fëmijëve në pla mbledhjet - tribunat informative - edukative me fëmijë të mjediseve të ndryshme grumbullimi të dhënave dhe informatave nga fëmijët grumbullimi ad-hok dhe i kontinuar i të dhënave dhe informatave informimi i rregullt për rrjedhën e përgatitjes dhe për realizimin e pla Që fëmijët të përfshihen në faza të ndryshme në përgatitjen dhe implementimin e PLA nevojitet: Koha Kuadri përkatës Bashkëpunimi me organizata dhe institucione të ndryshme dhe bashkëpunimi i drejtpërdrejtë me fëmijët Formimi i strukturave gjegjëse organizative (ekzistuese dhe ad-hok) Definimi i veglave të cilat do ta mundësojnë dhe do ta lehtësojnë bashkëpunimin 32

33 Më detajisht për mënyrat në të cilat realizohet participimi i fëmijëve në proceset e vendosjes në komunë mund të gjendet në: Doracakun për komunat dhe organizatat joqeveritare për të drejtat e fëmijëve (2006), UNICEF, Shkup Doracakun për implementimin e Konventës për të drejtat e fëmijës në njësitë e vetëqeverisjes lokale (2007), UNICEF, Shkup PARTNERËT NË PËRGADITJEN DHE REALIZIMIN E PLA Në procesin e planifikimit është shumë e rëndësishme të identifikohen ata të cilët mund ta përkrahin përgatitjen e PLA, të marrin pjesë në vetë përgatitjen dhe të jenë pjesëmarrës aktivë (bartës të aktiviteteve) në realizimin e PLA. Në ekipin për përgatitjen e PLA duhet të hyjnë: Përfaqësues të Komisionit për të drejtat e fëmijës Përfaqësues nga komisione të tjera në komunë të cilët janë të lidhur me realizimin e të drejtave të fëmijëve ose me disa nga fushat të cilat dominojnë në PLA Ekspertë nga fusha të ndryshme relevante (veçanërisht: nga fusha sociale, arsimore, shëndetësore, sigurimi, kultura) Përfaqësues të njësive territoriale të ministrive (veçanërisht: ministrisë për punë dhe politikë sociale, të shëndetësisë, arsimit, të drejtësisë dhe të punëve të brendshme) Përfaqësues të shoqatave të qytetarëve nga territori i komunës Përfaqësues të institucioneve arsimore, kulturore dhe shëndetësore në territorin e komunës Përfaqësues të njësive territoriale të Zyrës së Avokatit të Popullit 33

34 Përveç ekipit të angazhuar në përgatitjen dhe përcjelljen e realizimit të PLA e dëshirueshme është edhe përfshirja e rrethit më të gjerë të partnerëve (qoftë në tërë procesin e përgatitjes dhe implementimit të PLA, qoftë në faza të veçanta të realizimit ose fusha të veprimit). Si partner mund të paraqitet cilido qoftë individ (ekspert, biznesmen, njeri me njohuri dhe shkathtësi konkrete), cilado qoftë organizatë (organizatë joqeveritare, njësi territoriale e ministrisë konkrete, shkollë, fakultet, stacion policor, foshnjore,...). Partnerët, para së gjithash, zgjedhën varësisht nga qëllimi ose qëllimet të cilat do t i formulojnë në planin për aksion. Që të mund të zgjedhën partnerët, më lehtë mund të shfrytëzohet lista për kontroll, respektivisht lista me kritere për zgjedhje: parterët duhet të kenë motiv për punë në këtë fushë (profesional, individual, dobi nga realizimi i qëllimeve të PLA) të kenë përvojë në fushën e të drejtave të fëmijëve ose në fushën që ka të bëjë në realizimin e njërës ose më tepër të drejtave të përfshihen shumë fusha të ndryshme të kihet parasysh përvoja e deriatëhershme pozitive nga bashkëpunimi me organizata, institucione dhe individë të kihet parasysh fuqia formale për arritjen e qëllimit të caktuar/marrjes së të dhënave ose realizimin e aktiviteteve konkrete Është e dobishme që lista e partnerëve të strukturohet në tabelë të veçantë e cila mund ta ketë pamjen që vijon: Organizata/ personaliteti Të dhënat për kontakt Lidhshmëria me problematikën e dhënë Mënyra në të cilën mund të kontribuojnë në realizimin e qëllimit Në procesin e zgjedhjes së partnerëve të mundshëm rëndësi të veçantë marrin të dhënat për projektet e lidhura me të drejtat e fëmijëve të cilat tanimë realizohen në territorin e komunës. Identifikimi i këtyre projekteve mund të kontribuojë në formulimin më të mirë të PLA dhe në zgjedhjen e partnerëve të mundshëm. Lista e partnerëve asnjëherë nuk duhet të llogaritet si e mbyllur. Fleksibiliteti i listës mundëson zgjerimin e rrethit të bashkëpunëtorëve dhe krijimin e rrjetit të institucioneve dhe të personave të cilët marrin pjesë në implementimin e PLA dhe të cilët mund t i mbajnë aktivitetet e veçanta të parapara në të. Vetëm PLA i përkrahur gjerë mund të pritet se në mënyrë përkatëse do të jetë i implementuar dhe do të ketë sukses që t i realizojë qëllimet e parashtruara. 34

35 PENGESAT DHE SFIDAT E PRITURA Gjatë vetë formulimit të qëllimeve të përgjithshme (strategjike) dhe atyre të veçanta (specifike), duhet bërë edhe analizë të pengesave të mundshme në realizimin e tyre dhe të rreziqeve të dukshme nga realizimi i disa aktiviteteve. Në vlerësim mund të niset nga përgjigja e disa pyetjeve: Kush ose çfarë mund ta vështirësojnë arritjen e rezultateve të dëshirueshme A ekzistojnë periudha të veçanta kur mund të pritet ngecje në realizimin e qëllimeve A mund të identifikohen prej përpara fushat e veçanta të veprimit në të cilat mund të priten pengesa të shtuara. Pengesat në realizimin e qëllimeve të parashtruara mund të ndahen në të brendshme (pengesa të lidhura me bartësit e aktiviteteve) dhe të jashtme (pengesa të lidhura me përfshirjen më të gjerë në të cilën duhet të realizohen detyrat e parashtruara). Shpesh pengesa të identifikuara të jashtme janë: Mungesa e dëshirës politike për pranimin e qëllimeve të caktuara si parësore Mungesa e koordinimit përkatës me organet e pushtetit qendror Qëndrimi negativ i bashkësisë në raport me rivendosjen e qëllimeve të caktuara parësore Mënyra më e mirë e përballimit të pengesave të jashtme është mobilizimi i rrethit sa më të gjerë të individëve dhe të institucioneve në përpunimin dhe implementimin e PLA. Kjo mundëson realizimin e ndikimit më të madh ndaj faktorëve kryesorë nga të cilët varet miratimi dhe implementimi i PLA. Mënyrë e suksesshme e përballimit të pengesave dhe sfidave të mundshme në implementim të PLA paraqesin konsultimet e rregullta të cilat do të zhvilloheshin në faza të ndryshme të përgatitjes së PLA dhe të realizimit të tij. Konsultimet fillojnë me diskutim publik për versionin punues të PLA. Në diskutimin publik duhet të marrin pjesë: Fëmijët dhe prindërit (posaçërisht grupet qëllimore të cilat janë të përfshira drejtpërdrejt me disa nga aktivitetet që parashikohen në PLA) Publiku profesional Përfaqësuesit dhe shoqatat e qytetarëve (posaçërisht ata të cilët merren me fëmijët ose kanë përvojë në punë në aktivitete të njëjta ose të ngjashme) Donatorët potencialë Mediet. Pas konsultimeve të mbajtura gjithmonë duhet të dërgohet informatë kthyese për atë cilat komente janë të pranueshme dhe sqarim pse komente të caktuara nuk janë pranuar (në tërësi ose pjesërisht). 35

36 Konsultimet mund të bëhen në mënyra të ndryshme: Tryeza të rrumbullakëta dhe diskutime Anketa Fokus grupe Internet pyetësorë Ndikimi i kontinuar në fusha të ndryshme siguron kufij plotësues se një pjesë e dobësive dhe sfidave të paralajmëruara mund të jenë adresuar në ndonjë nga fazat e ardhshme të realizimit të PLA. Mënyra e këtillë e punës mundëson që edhe disa nga propozimet e treguara gjatë konsultimeve të pranohen në ndonjë fazë të mëvonshme të implementimit të PLA ose të jenë paraparë si pjesë e qëllimeve më afatgjata. Përvoja tregon se në ndërtimin e kapaciteteve të nevojshme më lehtë është të ndërtohen kapacitete organizuese-teknike. Më ngadalë ndërtohen ato profesionalet. Ndërtimi i këtyre kapaciteteve gjithmonë nënkupton një periudhë më të gjatë të përvojave nëpërmjet: seminareve, konferencave, tryezave të rrumbullakëta, punëtorive, stërvitjeve; rikualifikimit: stërvitjeve profesionale, treningëve, mësimit; angazhimit të ekspertëve: bartjes së teknikave no-hau). Problemi më i madh në adresimin e këtyre dobësive është fluktuimi i kuadrove profesionale, zhvendosja e tyre ose realizimi i strukturave punuese. Jo pak e rëndësishme është shtrirja e pengesave/ dobësive të brendshme. Shpesh dobësitë e identifikuara të brendshme janë: Mungesa e kapaciteteve përkatëse Mungesa në pajisjen teknike Profesionalizmi i pamjaftueshëm Kufizimet financiare Përcaktimi me kohë dhe objektiv i mangësive dhe nevojave kanë rëndësi të madhe si në aspektin e dimensionalizimit të qëllimeve të cilat duhet të arrihen, ashtu edhe në raport të aktiviteteve të cilat parashikohen për realizimin e tyre, respektivisht korniza kohore në të cilën vendosen. 36

37 MONITORINGU I REALIZIMIT TË PLA DHE EVALUIMI I REZULTATEVE Në PLA është e domosdoshme të merret parasysh mënyra e përcjelljes (monitoringut) të realizimit të PLA dhe të planit të evalvimit të së arriturës. MONITORINGU a i bëjmë punët drejt kontrollim a implementohen aktivitetet sipas planit EVOLUACIONI a i bëjmë punët e drejta vlerësim i efekteve të aktiviteteve të realizuara Rekomandues është ekzistimi edhe i evalvimit formativ dhe grumbullues. Evaluimi formativ (i cili zhvillohet gjatë implementimit) na tregon a zhvillohet procesi në kuadër të parashikimeve ose na mundëson reagim me kohë nëse paraqiten probleme të caktuara. Evaluimi grumbullues, i cili bëhet në fund të periudhës së paraparë për realizimin e aktiviteteve të parapara, duhet të tregojë a janë arritur qëllimet e parashtruara, respektivisht a janë realizuar ndikimi i dëshiruar dhe ndryshimet e planifikuara. Evaluimi grumbullues na jep bazë për planifikim të mëtejshëm dhe shmangie të gabimeve të bëra, respektivisht shfrytëzim të diturive të përvetësuara dhe zgjidhjeve pozitive. Në PLA duhet të precizohet: Kush do të bëjë monitoring dhe evaluim Cilët mekanizma të monitoringut dhe të evalvimit do të përdoren (përpunimi i instrumenteve) Korniza kohore e evaluimit periodik Procedurat për lajmërim (periodikisht në Këshillin e komunës dhe të qytetarëve të komunës) Gjatë përgatitjes së planit për evalvim duhet pasur parasysh se suksesi i çdo evolucioni, para së gjithash, varet nga përpikshmëria dhe matshmëria e indikatorëve të paraparë. Formulimi i indikatorëve me të cilët do të matet e arritura paraqet pjesë të rëndësishme të strukturës së PLA. Indikatorët paraqesin udhërrëfyes për atë çfarë kemi bërë, deri ku jemi dhe çka duhet të bëjmë ende për t i realizuar qëllimet e parashtruara. Në strukturën globale indikatorët duhet të parashikohen prej përpara që të mund të bëhet evaluimi i të arriturës në fund të ciklit të paraparë, respektivisht të bëhet vlerësimi gjatë realizimit të aktiviteteve. 37

38 ÇFARË DUHET TË ARRIHET? è SI ËSHTË PLANIFIKUAR QË TË ARRIHET? è SI TË PËRCAKTOHET A ËSHTË ARRITUR? QËLLIME STRATEGJIKE DHE TË VÇEANTA AKTIVITETE INDIKATORË Që të mund të përgjigjen në qëllimin e tyre, indikatorët duhet të jenë: Të drejtpërdrejtë (ekziston lidhja e dukshme dhe logjike midis aktiviteteve që realizohet dhe të asaj që matet), Objektivë (e padyshimtë është çka matet dhe cilat të dhëna duhet të grumbullohen), Praktikë (grumbullimi i të dhënave të mos paraqesë ngarkesë të madhe për tërë programin) dhe Adekuatë (indikatori vetë në vete është i mjaftueshëm për ta reflektuar përparimin). Gjithmonë duhet pasur kujdes që të mos parashikohen: Tepër indikatorë Indikatorë për të cilët nuk kemi njohuri për situatën bazike (fillestare) Indikatorët të jenë senzitivë fisnorë/etnikë Gjithmonë kur është e mundshme të jenë të kualifikuar (të shprehur në numra absolutë ose në përqindje). Evaluimi mund të realizohet si i brendshëm (vetëevalvimi) dhe i jashtëm (të cilin e realizon donatori ose për atë qëllim ekspertët e angazhuar). 38

39 (Endnotes) 1 Doracak për organizatat e përgjithshme dhe joqeveritare për të drejtat e fëmijëve (2006), UNICEF, Shkup. Doracak për implementim të Konventës për të drejtat e fëmijës në njësitë e vetëqeverisjes lokale (2007), UNICEF, Shkup 2 Deklarata për mbrojtje të fëmijës nga manipulimi dhe keqpërdorimi politik. Gazeta zyrtare e RM nr. 17/91; Deklarata për mbrojtje të fëmijës, Gazeta zyrtare e RM nr. 68/03; Deklarata: vendi sipas masës së fëmijës Gazeta zyrtare e RM nr. 95/05; Rekomandimi 1286 për strategji të fëmijëve, Këshilli i Evropës, viti 1996; Urdhri për shpalljen e ligjit për ratifikim e protokollit fakultativ, Gazeta zyrtare e RM nr. 44/03; Urdhri për shpalljen e ligjit për ratifikim të protokollit fakultativ kah Konventa për të drejtat e fëmijës, i cili ka të bëjë për shitjen e fëmijëve, prostitucionin e fëmijëve dhe pornografinë e fëmijëve, Gazeta zyrtare e RM nr. 44/03. 3 Plani nacional për aksion për të drejta të fëmijëve në vend, Qeveria e RM, viti 2005, Shkup. 4 Për shembull, lidhur me strategjinë për dekadën e Romëve dha planet akcionale qe dolën nga kjo strategji 5 Ligji për statistikë shtetërore, Gazeta zyrtare e RM nr. 54/97 të datës , Ligji për qasje të lirë të informatave me karakter publik, Gazeta zyrtare e RM nr. 13 të datës , Ligji për organizim dhe punë të organeve të administratës shtetërore, Gazeta zyrtare e RM nr. 58/2000 të datës , Ligji për informata të klasifikuara, Gazeta zyrtare të RM nr. 9/04 të datës dhe dispozita tjera me të cilat rregullohet qasja e të dhënave të caktuara në institucionet konkrete. 6 Në moment programin Devinfo e shfrytëzojnë më shumë se 100 shtete në botë. Më tepër të dhëna për programin Definfo mund të gjenden në: 7 Indikatorët e shënuar me shenjën * nuk janë hyrës në listën më të ngushtë të indikatorëve për të cilët janë marrë vesh komunat, megjithatë mund të jenë përfshirë në PLA të veçanta nëse në komunën konkrete ka të dhëna për indikatorin e dhënë. 8 Lista e indikatorëve është rezultat i punës së përbashkët të komunave të përfshira në projektin Decentralizimi nga perspektiva e fëmijëve-komuna sipas masës në bashkëpunim me ekspertë nga fusha e statistikës. 9 Disa ide për anketim dhe iniciativa për ndryshime të mundshme para pushtetit qendror janë dhënë në www. opstinapomerkanadeteto.org.mk/publikime 10 World bank, World development report 1997, The state in a changing world, New York, Oxford, University press, Këto fusha janë identifikuar në bazë të përvojave të cilat ekzistojnë në disa komuna dhe në pajtim me indikatorët të cilët duhet të shërbejnë për përgatitjen e analizës së situatës 39

40 Komuna sipas masës së fëmijës janë komuna ku fëmijët Shoqërohen dhe luajnë 40

41 41