Copyright i Dorjana Nano 2014

Size: px
Start display at page:

Download "Copyright i Dorjana Nano 2014"

Transcription

1 Copyright i Dorjana Nano 2014

2 Udhëheqësi i Dorjana NANO vërteton se ky është version i miratuar i dizertacionit të mëposhtëm: AFTËSIA FINANCIARE E STUDENTËVE NË SHQIPËRI Prof. Dr. Shkëlqim Cani ii

3 AFTËSIA FINANCIARE E STUDENTËVE NË SHQIPËRI Përgatitur nga Dorjana NANO Doc. M.Sc. Disertacion i paraqitur në Fakulteti i Biznesit Universiteti Aleksandër Moisiu, Durrës Në përputhje të plotë me kërkesat për gradën Doktor Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës Qershor, iii

4 Dedikim Ky punim i dedikohet familjes sime. Jeni dhurata më e çmuar e jetës sime! iv

5 Falenderime Ky punim do të ishte e pamundur të realizohej pa mbështetjen e mentorit tim, administratorëve në universitete, studentëve, miqve dhe familjes sime. Dëshiroj së pari të shpreh mirënjohjen time të thellë për mentorin tim, Prof.Dr. Shkëlqim Cani, i cili me përkushtim, durim, dhe udhëheqje të shkëlqyer më ka mbështetur vazhdimisht për të finalizuar këtë studim. Një falenderim special shkon dhe për administratorët e universiteteve pjesëmarrëse në këtë studim për mundësinë e dhënë për kryerjen e anketimeve në universitetet përkatëse, si dhe për studentët të cilët vullnetarisht kanë marrë pjesë në këto anketime. Dëshiroj gjithashtu të falenderoj profesorët Bardhyl Çeku, Mirjeta Beqiri dhe Teuta Llukani për sugjerimet, diskutimet dhe inkurajimet gjatë realizimit të këtij punimi. Së fundi, por jo për nga rëndësia, dëshiroj të falenderoj familjen time, prindërit e mi Seno dhe Hekuran, që janë kujdesur për djalin tim me kohë dhe pa kohë; si dhe bashkëshortin tim Mikel, dhe djalin tim Stivens, që më kanë inkurajuar dhe kanë qëndruar pranë meje në kohë të bekuara dhe në kohë sfidash. v

6 Deklaratë mbi origjinalitetin Dorjana Nano Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicide si të tilla. Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i ngarkuar të më revokojë gradën Doktor, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr., datë Durrës, më Firma vi

7 PËRMBLEDHJE Në ditët e sotme aftësia financiare është bërë një aftësi e rëndësishme jetësore për individët. Aftësia financiare përkufizohet si të paturit e njohurive të duhura financiare si dhe aftësi në menaxhimin efiçent të financave personale. Aftësia financiare e qytetarëve ka një ndikim të rëndësishëm jo vetëm në përmirësimin e cilësisë së jetesës së tyre, por edhe në sistemin financiar dhe ekonomik të një vendi. Studentët universitarë përbëjnë një segment të veçantë të popullsisë pasi duhet të jenë koshient për rëndësinë e vendimeve financiare që ata marrin në këtë kohë. Periudha e studimeve universitare është një kohë kyçe në jetën e tyre, pasi ata ndryshojnë varësinë financiare nga të qënurit i varur financiarisht prej prindërve, në autonomi financiare. Studimet e mëparshme të ndërmarra në vendet e zhvilluara dhe në ato në zhvillim kanë treguar se studentët universitarë janë të papërgatitur për të përballuar sfidat financiare si dhe keqmenaxhojnë financat e tyre personale (Markovich & DeVaney, 1997; Chen & Volpe, 1998; Beal & Delpachitra, 2003). Pavarësisht literaturës së gjerë që studion aftësinë financiare, ka pasur një mangësi në evidentimin e sjelljes së aftësisë financiare tek studentët në universitetet në Shqipëri. Për këtë arsye ky studim u fokusua në investigimin e aftësisë financiare të studentëve në universitetet në Shqipëri. Objektivat kryesorë të punimit janë: i) së pari, të paraqesë një rishikim literature në lidhje me aftësinë financiare të studentëve si dhe të identifikojë mangësitë ekzistuese në rastin e Shqipërisë; ii) së dyti, të vlerësojë nivelin e njohurive financiare, sjelljes financiare dhe qëndrimit financiar të studentëve shqiptarë, si dhe të llogarisë sa të aftë financiarisht janë ata; iii) së treti, të testojë nëse ekziston ndonjë lidhje midis njohurive financiare, qëndrimit financiar dhe sjelljes financiare; iv) së katërti, të identifikojë faktorët personalë që ndikojnë në aftësinë financiare të studentëve shqiptarë; dhe v) së fundi, të paraqesë disa konkluzione dhe rekomandime përkatëse në lidhje me përmirësimin e aftësisë financiare të studentëve në universitetet në Shqipëri. Një pyetësor i përbërë nga 44 pyetje është plotësuar nga 607 studentë të pesë universiteteve publike dhe dy universiteteve private në Shqipëri. Të dhënat janë analizuar bazuar në testin t, teknikën ANOVA, si dhe përmes regresionit hierarkik dhe logjistik, duke konsideruar aftësinë financiare si një variabël dikotmik të pavarur. Rezultatet zbuluan një nivel të ulët të aftësisë financiare të studentëve në universitete në Shqipëri. Pavarësisht qëndrimit pozitiv ndaj financave personale, studentët u zbuluan të mos zotëronin njohuritë e duhura financiare si dhe të mos kishin sjellje të mirë financiare. Një lidhje pozitive u zbulua midis njohurive, qëndrimit dhe sjelljes financiare. Së fundi, faktorët personalë si: rajoni, statusi civil, dega e studimit, lëndë semestrale në financat personale, burimi i mësimit për menaxhim parash, pagesa e studimeve, të ardhurat personale të studentit dhe banimi gjatë periudhës së studimit u gjetën të kishin një ndikim të rëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare të studentëve. Këto gjetje përbëjnë implikime për autoritetet qeveritare, administratorët e universiteteve, prindërit, këshilluesit financiar si dhe kërkuesit e ardhshëm. Këto rezultate do të jenë të dobishme për zhvillimin e programeve të edukimit financiar që mund të pajisin studentët me njohuritë dhe aftësitë e duhura për të mirëmenaxhuar financat e tyre duke përmirësuar në këtë mënyrë cilësinë e tyre të jetesës si dhe atë të gjithë shoqërisë. Fjalët kyçe: Aftësi Financiare, Sjellje Financiare, Njohuri Financiare, Qëndrim Financiar, Student vii

8 SUMMARY Nowadays financial literacy is becoming a vital life skill for individuals. Financial literacy is defined as having knowledge about personal financial issues and being capable to manage personal money usefully. Financial literacy of citizens has a great impact not only improving their quality of life, but as well on a country s financial and economic system. University students make up one segment of the population that especially need to be aware of the impact of their financial decisions. They are at a crucial time in their lives as they move from living financially dependent within their families to financially autonomy. Previous studies conducted in developing and developed countries have shown that university students are inadequately prepared for these new burdens and that they manage their finances poorly (Markovich & DeVaney, 1997; Chen & Volpe, 1998; Beal & Delpachitra, 2003). Despite the large body of literature studying financial literacy, there was a lack of understanding the behavior of financial literacy among Albanian university students. Hence, this study focused on investigating Financial Literacy among Albanian University students. The main objectives of this research were: i) firstly, to provide a literature review with regard to student s financial literacy, and to identify deficiencies in the case of Albania; ii) secondly, to evaluate the level of financial knowledge, financial behaviour and financial attitude of Albanian students and to examine how financially literate they are; iii) thirdly, to examine the relationship between financial knowledge, financial attitude and financial behavior; iv) fourthly, to identify personal factors that impact financial literacy of Albanian students; and v) finally, to propose some conclusions and recommendations for improving financial literacy of Albanian students. A questionnaire comprised of 44 items was fulfilled by 607 students from five public and two private universities in Albania. The data were analysed by utilizing the t-test, ANOVA technique and by running a hierarchical and logistic regression, considering financial literacy as a dichotomous independent variable. Results revealed low level of financial literacy among Albanian university students. Although, the positive attitude toward personal finance, students were shown to not have adequate financial knowledge and to not show a good financial behaviour. A positive relationship was discovered among financial knowledge, attitude and behaviour. Finally, personal factors like: region, civil status, major, having taken a personal financial course, the source of money management learning, student s income, the source of school s fee payment and accommodation were found to have a significant impact in predicting student s financial literacy. These findings have implications for governmental authorities, university administrators, parents, financial counselors and future researchers. These findings would be useful for developing financial education programs that could equip students with the knowledge and skills to better manage their finances and as a result improving their quality of life and that of the society as well. Keywords: Financial Literacy, Financial Behaviour, Financial Knowledge, Financial Attitude, Student viii

9 PËRMBAJTJA E LËNDËS KAPITULLI 1 HYRJE Deklarata e Problemit Rëndëisa e Studimit Qëllimi dhe Objektivat Pyetjet Kërkimore Terminologjia Shtrirja dhe Kufizimet e Studimit Organizimi i Studimit 6 KAPITULLI 2 SHQYRTIMI I LITERATURËS Aftësia Financiare Disa Përkufizime të Tjera të Aftësisë Financiare Përfitimet e Aftësisë Financiare Përfitimet për Studentët Sjellje më e Mirë Financiare Efiçencë Financiare Mirëqënie Financiare Përfitimet Sistemin Financiar Përfshirja Financiare Sistem Financiar më Efiçent Kuptimi i Politikave Financiare Qeveritare Përfitimet për Ekonominë Njohuritë e Studentëve ndaj Financave Personale Qëndrimet e Studentëve ndaj Financave Personale Sjellja e Studentëve ndaj Financave Personale Vlerësimi i Literaturës së Shqyrtuar Përmbledhje 33 KAPITULLI 3 METODOLOGJIA E NDJEKUR DHE INSTRUMENTAT E PËRDORUR Sigurimi i të Dhënave Instrumenti Matës Vlerësimi i Pyetësorit Seksioni Qëndrimi Financiar Seksioni Sjellja Financiare Seksioni Njohuri Financiare Menaxhimi i të Dhënave Vlefshmëria Qëndrueshmëria Analiza e Pyetjeve Kërkimore Pyetja Kërkimore Pyetja Kërkimore 2 43 ix

10 3.3.3 Pyetja Kërkimore Pyetja Kërkimore 4 44 KAPITULLI 4 ANALIZA E REZULTATEVE DHE GJETJET Përshkrimi i Mostrës Rezultatet sipas Pyetjeve Kërkimore Pyetja Kërkimore Pyetja Kërkimore Pyetja Kërkimore Analiza e Rezultateve Nënpyetja Analiza e Rezultateve Nënpyetja Analiza e Rezultateve Nënpyetja Pyetja Kërkimore Përmbledhje 90 KAPITULLI 5 DISKUTIMI I REZULTATEVE KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET Diskutimi i Rezultateve, Konkluzione dhe Rekomandime Pyetja Kërkimore Pyetja Kërkimore Pyetja Kërkimore Nënpyetja Nënpyetja Nënpyetja Pyetja Kërkimore Kontributi i Studimit Kontributi për literaturën dhe kërkuesit Kontributi Kombëtar Autoritetet Shqiptare Institucionet Financiare Institucionet e Edukimit Prindërit Rekomandime për Studime të Ardhshme 103 BIBLIOGRAFIA 105 APENDIKS 113 Apendiks A - Pyetësori 113 Apendiks B - Analiza Eksploruese Faktoriale 123 Apendiks C Regresioni Hierarkik 130 x

11 LISTA E TABELAVE Tabela 2.1. Përkufizimet e Aftësisë Financiare 8 Tabela 2.2. Përmbledhje e Analizës së Aftesisë Financiare në Literaturën e Sqyrtuar 31 Tabela 3.1. Testi KMO dhe Testi Barlet 39 Tabela 3.2. Analixa Eksploruese Faktoriale Për Seksionin Qëndrim Financiar dhe Sjellje Financiare 39 Tabela 3.3. Analixa Eksploruese Faktoriale Për Seksionin Njohuri Financiare 40 Tabela 3.4. Analiza e Besueshmërisë 42 Tabela 4.1. Pjesëmarrja e Studentëve Sipas Universiteteve 46 Tabela 4.2. Pjesëmarrja e Studentëve Sipas Degës së Studimit 47 Tabela 4.3. Faktorët Edukativë 47 Tabela 4.4. Faktorët Socio-Demografikë 48 Tabela 4.5. Faktorë të Tjerë 49 Tabela 4.6. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare 52 Tabela 4.7. Parametrat M 53 Tabela 4.8. Testi T 53 Tabela 4.9. Korrelacioni i Sjelljes, Qëndrimit dhe Njohurive Financiare 54 Tabela Regresioni Hierarkik 55 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Studentët e Shkencave Ekonomike dhe Jo-Ekonomike 56 Tabela Welch ANOVA për Fushën dhe Degën e Studimit 57 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Studentët Bachelor dhe Master 58 Tabela Welch ANOVA për Statusin Akademik 58 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Lëndën Semestrale në Financat Personale 59 Tabela Welch ANOVA për Lëndë Simestrale në Financat Personale 59 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Gjininë 60 Tabela Welch ANOVA për Gjininë 61 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Statusin Civil 61 Tabela Shpërndarja e Vlerave për Kategorinë I divorcuar dhe Tjetër 61 Tabela Welch ANOVA për Statusin Civil 62 Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey 62 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Moshën 63 Tabela Welch ANOVA për Moshën 63 Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey 64 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Të Ardhurat 64 Tabela Welch ANOVA për të Ardhurat 65 Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për të Ardhurat Familjare 66 xi

12 Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për të Ardhurat e Studentit 67 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Rajonit 69 Tabela Welch ANOVA për Rajonin 69 Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për Rajonin 70 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Burimit të Mësimit 71 Tabela Welch ANOVA për Burimin e Mësimit të Menaxhimit të Parave 72 Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Burimit të Mësimit 72 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Pagesës së Studimeve 73 Tabela Welch ANOVA sipas Pagesës së Studimeve 73 Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve 74 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Eksperiencës në Punë 75 Tabela Welch ANOVA sipas Eksperiencës në Punë 75 Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve 76 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Banimit 77 Tabela Welch ANOVA sipas Banimit 77 Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve 78 Tabela 4.45 Matrica e Korrelacionit 82 Tabela Klasifikimi sipas Rastit 83 Tabela Variablat në Model 83 Tabela Klasifikimi bazuar në Modelin e Plotë 83 Tabela Metoda Backward 85 Tabela Metoda Forward 86 xii

13 LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 4.1. Përqindja Mesatare e Përgjigjeve të Sakta 51 Grafiku 4.2. Përqindja Mesatare e Përgjigjeve të Sakta për Gjithë Pyetësorin 51 Grafiku 4.3. Histograma e Shpërndarjes së Vlerave të Aftësisë Financiare 52 LISTA E FIGURAVE Figura 2.1. Modeli Konceptual i Aftësisë Financiare 10 Figura 3.1 Modeli Konceptual i Regresionit 45 Figura 4.1. Ndërmjetësimi i Njohurive Financiare në Qëndrimin Financiar 54 Figura 4.2. Ndërmjetësimi i Njohurive Financiare në Qëndrimin Financiar 55 LISTA E SHKURTIMEVE AADF BE BSH G20 INFE JAA MASH OECD PMPS Fondacioni Amerikano-Shqiptar i Zhvillimit Bashkimi Evropian. Banka e Shqipërisë. Grupi Njëzetë. Rrjeti Ndërkombëtar mbi Edukimin Financiar. Junior Achievement Albania Ministria e Arsimit dhe Shkencës. Organizata Ekonomike për Zhvillim dhe Bashkëpunim. Përqindja Mesatare e Përgjigjeve të Sakta. xiii

14 1. HYRJE KAPITULLI I PARË Shëndeti financiar i një vendi ndikohet ndër të tjerash nga aftësia financiare e konsumatorëve. Studimet kanë demostruar se paaftësia financiare e konsumatorëve, ndikon në keqmenaxhimin e financave personale (Widdowson & Hailwood, 2007; Grable & Joo, 1998; Hayhoe, Leach, & Turner, 2000), në uljen e efiçencës dhe mirëqënies financiare (Brown, 1993; Hira & Loibl, 2005; Wechsler, 1997) duke shkaktuar inefiçencë në tregjet financiare dhe një barrë për ekonominë e një vendi (Widdowson & Hailwood, 2007; Plakalovic, 2011). Kjo barrë demostrohet në normën e ulët të kursimeve dhe investimeve (Alhabeeb, 1999; Grable & Joo, 1998; ), në uljen e rritjes ekonomike, si dhe në falementimet (Miller, 2002; Plakalovic, 2011). Një nga problemet kyçe mund të jetë se konsumatorët nuk kanë aftësinë dhe njohuritë e nevojshme për të marrë vendime të duhura financiare (Alhabeeb, 1999; Klemme, 2002; National Endowment for Financial Education [NEFE], 2002). Disa mund të pretendojnë se: Unë kam mësuar vet si të gjej një punë dhe të fitoj para, dhe askush nuk më ka mësuar ndonjëherë si t i menaxhoj ato. (Danes & Hira, 1987; Lachance & Choquette-Bernier, 2004). Të mësosh si të menaxhosh paratë është po aq e rëndësishme sa të dish si t i fitosh ato (Danes & Hira, 1987; Lachance & Choquette-Bernier, 2004). Studentët universitarë përbëjnë një segment të veçantë të tregut. Nga njëra anë, ata duhet të jenë koshient për rëndësinë e vendimeve financiare që ata marrin në këtë kohë, dhe nga ana tjetër ata shërbejnë si një treg potencial për institucionet financiare. Periudha e studimeve universitare është një kohë kyçe në jetën e tyre, pasi ata ndryshojnë varësinë financiare nga të qënurit i varur financiarisht prej prindërve, në autonomi financiare. Kur fillojnë universitetin, shumica e studentëve duhet të përballen me përgjegjësi financiare si pagimin e faturave të konsumit të energjisë elektrike, të ujit, qerasë, të pasurit të një buxheti të kufizuar, dhe shpesh marrje hua për të mbyllur detyrimet. Në fjalimin e tij në Samitin e Edukimit dhe Aftësisë Financiare 2008, Douglas Michelman, komentoi se: Në moshën 18-vjeçare të rinjve ju japim të drejta të plota për të nënshkruar kontrata, për të marrë hua, për të punuar me kohë të plotë si dhe për të luftuar për vendin. Baza e të gjithë këtyre përgjegjësive është zgjedhja financiare. Në fakt, shumë pak prej të rinjve kanë mësuar të menaxhojnë paratë e tyre. Paaftësia në menaxhimin e financave personale, mund të çojë në shpërdorim parash dhe në krijimin e sjelljeve jo të duhura financiare tek të rinjtë (p.sh. blerje produktesh të shtrenjta që impresionojnë të tjerët). Studimet e mëparshme të ndërmarra në vendet e zhvilluara dhe në ato në zhvillim kanë treguar se studentët universitarë janë të papërgatitur për të përballuar sfidat financiare si dhe keqmenaxhojnë financat e tyre personale (Markovich & DeVaney, 1997; Chen & Volpe, 1998; Beal & Delpachitra, 2003; Murphy, 2005). Gjimnazet dhe universitetet kanë një mundësi unike për të promovuar zhvillimin e praktikave të duhura financiare tek studentët përmes lëndëve në financat personale, detyrave të kursit, praktikave profesionale si dhe eksperiencave të tjera edukative (Shim dhe Xiao, 2009). Në mënyrë të vazhdueshme, studiuesit po përpiqen të ekzaminojnë njohuritë financiare të studentëve dhe mangësitë që ata kanë në këtë aspekt, për të identifikuar metodat e përshtatshme në mësimdhënie, në mënyrë që studentët të pajisen me aftësitë e duhura në menaxhimin e financave personale (Shim, Xiao, Barber, & Lyons, 2009). Studentët sot disponojnë më

15 shumë para në krahasim me studentët e brezave të mëparshëm, por ndryshe nga këta të fundit, janë më pak të aftë financiarisht dhe më tepër blerës impulsivë (Danes, Huddleston, & Boyce, 1999; Henry, Weber & Yarbrough, 2001). Shumica e studentëve mësojnë njohuritë bazë financiare përmes provës dhe gabimit, por këto njohuri janë të pamjaftueshme që ata të bëhen konsumatorë të zgjuar në ditët e sotme (Lachance & Choquette-Bernier, 2004). Aftësia financiare ka qenë në fokus të organizatave, fondacioneve dhe studiuesve të ndryshëm që prej shekullit të XIX të. Evidencat dhe problematikat e paaftësisë financiare kanë shtuar përpjekjet e organizatave të ndryshme ndërkombëtare për rritjen e aftësisë financiare të konsumatorëve. a. Në 8 Maj 2007, Komisioni Europian miratoi një Komunikatë mbi Edukimin Financiar duke ftuar Shtetet Anëtare të BE-së të rrisnin përpjekjet për të rritur ndërgjegjësimin e familjeve në lidhje me edukimin financiar. b. Në vitin 2008, OECD krijoi Rrjetin Ndërkombëtar mbi Edukimin Financiar (INFE), me qëllim promovimin dhe lehtësimin e bashkëpunimit ndërkombëtar ndërmjet politikëbërësve dhe aktorëve të tjerë për çështje të edukimit financiar në të gjithë botën. c. Në Nëntor 2010, në Samitin e Seulit, drejtuesit e G20 i kanë bërë thirje OECD-së, Bordit të Stabilitetit Financiar si dhe organizatave dhe fondacioneve të tjera ndërkombëtare, të krijojnë mundësi për të përmirësuar aftësinë financiare të konsumatorëve përmes edukimit financiar. d. Në Shqipëri, edukimi financiar është vënë në qendër të vëmendjes në vitin 2006, kur MASH dhe Banka e Shqipërisë nënshkruan një memorandum bashkëpunimi me qëllim rritjen e aftësisë financiare të nxënësve të klasave të 11-ta të shkollave të mesme. Lënda Financat personale në duart tuaja, u përfshi si modul me zgjedhje në kurrikulat e këtyre shkollave. Ndërkohë, në vitin 2012 Fondacioni Amerikano Shqiptar i Zhvillimit (AADF) krijoi një organizatë qeveritare kombëtare të quajtur Junior Achievement Albania, si dhe nënshkroi një Memorandum mirëkuptimi me Ministrinë e Edukimit dhe Shkencës me qëllim implementimin e një programi edukimi financiar për shkollat e mesme të vendit. Programi konsistonte në përfshirjen e një lënde me zgjedhje për klasat e 11-ta dhe të 12-ta në shkollat e mesme me qëllim që studentët të mësojnë konceptet e rëndësishme të biznesit, të qytetarisë, të ekonomisë, të sipërmarrjes, të etikës, si dhe të edukimit financiar. 1.1 Deklarata e Problemit Pavarësisht literaturës së gjerë që studion aftësinë financiare, ka një mangësi në evidentimin e sjelljes së aftësisë financiare tek studentët shqiptarë. Kërkimet që janë realizuar në Shqipëri për të matur aftësinë financiare janë kryer në nivel kombëtar. Organizata Ekonomike për Bashkëpunim dhe Zhvillim (OECD) në vitin 2011, ka ndërmarrë një studim për të matur aftësinë financiare të 14 vendeve, përfshirë këtu edhe 2

16 Shqipërinë. 1 Studimi u fokusua në ekzaminimin e nivelit të njohurive financiare, sjelljes financiare dhe qëndrimit financiar, si dhe kombinimit të tyre në nivel kombëtar si dhe midis vendeve pjesëmarrëse. Gjithashtu, ky studim ekzaminon dhe faktorët personalë që ndikojnë në aftësinë financiare, si dhe nëse ekziston ndonjë lidhje pozitive midis sjelljes financiare dhe komponentëve të tjerë të aftësisë financiare. 1,000 persona nga gjithë Shqipëria kanë marrë pjesë në studim, duke iu përgjigjur një interviste individuale me nëntë pyetje për sjelljen financiare, tetë pyetje për njohuritë bazë në financat personale si dhe tre shprehje për të matur qëndrimin e pjesëmarrësve ndaj parasë. Karakteristikat personale si gjinia, mosha, të ardhurat, statusi i punësimit, edukimi, etj, janë përfshirë në analizë me qëllim eksplorimin e ndryshimit në aftësisë financiare të të anketuarve sipas faktorëve socio-demografikë. Bazuar në rezultatet e aftësisë financiare, Shqipëria rezulton e dhjeta, nga katërmbëdhjetë vendet pjesëmarrëse. Shumica e të anketuarve shfaqin mangësi në njohuritë financiare, ndërkohë që sikurse pritej, njohuritë dhe qëndrimi financiar kanë treguar se ndikojnë pozitivisht në sjelljen financiare. Nga analiza e faktorëve personalë ka rezultuar se meshkujt janë më të aftë financiarisht se femrat. Ndërkohë, niveli i ulët i të ardhurave dhe edukimit duket se privojnë individët nga përfitimi i duhur i njohurive financiare si dhe të qënit të aftë financiarisht. Megjithë kontributin e madh në identifikimin e nevojave dhe mangësive të popullsisë shqiptare në lidhje me aftësinë financiare, ky studim ndesh me problemin e matësit universal one size fits all, pasi nuk është i fokusuar në një segment të vecantë të popullsisë. Sipas Angelo et al., (2011), përdorimi i një matësi universal nuk është i përshtatshëm të përdoret në faza të ndryshme të ciklit të jetës, pasi nuk identifikon saktë pikat e forta në disa faza të caktuara, duke nënvlerësuar në këtë mënyrë aftësinë financiare të disa lloj profilesh të të anketuarve. Angelo et al., thekson gjithashtu se survejimet duhet të përshtaten sipas karakteristikave socio-demografike, ashtu sikurse dhe edukimi financiar duhet të përshtatet sipas karakteristikave të ndryshme sociodemografike. Referuar për sa më sipër, lindin disa pyetje: A kanë studentët shqiptarë njohuritë e duhura financiare? Cili është qëndrimi i tyre ndaj financave personale? A janë studentët shqiptarë të përgatitur financiarisht për të për të mirëmenaxhuar financat personale? A është tregu financiar i riskuar nga konsumatorë potencialë jo të aftë financiarisht? Këto dhe pyetje të tjera të ngjashme më kanë nxitur për të kryer këtë studim. 1 Rezultatet e këtij studimi janë detajuar në rastin e Shqipërisë në një Material Diskutimi Kultura Financiare në Shqipëri: Rezultatet e Vrojtimit për Matjen e Nivelit të Njohurive Financiare të Popullatës, 2011, publikuar nga Banka e Shqipërisë më

17 1.2 Rëndësia e Studimit Megjithëse në media, kongrese dhe ne studime shkencore theksohet gjithmonë e më tepër rëndësia e aftësisë financiare të studentëve, në Shqipëri mungon një studim i mirëfilltë në këtë fushë. Studimet e mëparshme të ndërmarra në segmentin universitar në vende të tjera kanë gjetur se studentët kanë nivel të ulët të aftësisë financiare (Danes & Hira, 1987; Volpe, Chen & Pavliko 1996, Chen & Volpe 1998). Gjithashtu, studimet e mëparshme kanë identifikuar se disa nga faktorët kryesorë që ndikojnë nivelin e ulët të aftësisë financiare të studentëve janë: a) gjinia, b) statusi civil c) mosha, d) statusi akademik, e) edukimi financiar, f) eksperienca në punë, g) të ardhurat personale dhe familjare, etj (Danes & Hira, 1987; Volpe, Chen & Pavliko 1996, Markovich & DeVaney 1997, Chen & Volpe 1998, McKenzee, 2009). Meqënëse Shqipëria karakterizohet nga një mjedis i ndryshëm ekonomik, socio-kulturor e politiko-ligjor në krahasim me vendet e tjera, do të ishte shumë e rëndësishme që të evidentohej aftësia financiare e studentëve në rastin e Shqipërisë. Ky studim synon të investigojë aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri me qëllim që kërkuesit e ardhshëm dhe prakticienët të mund të përdorin informacionin për të identifikuar dhe ndihmuar studentët me nivel të ndryshëm të aftësisë financiare. Me rritjen e interesit në fushën e aftësisë financiare të studentëve, ky studim do jetë një kontribut i vlefshëm për literaturën dhe do të ndihmojë për vazhdimin e kërkimeve të mëtejshme në këtë fushë, duke shërbyer si pikë reference për kërkuesit e ardhshëm. 1.3 Qëllimi dhe Objektivat Ky studim synon të investigojë aftësinë financiare (njohuritë, qëndrimin dhe sjelljen financiare) të studentëve shqiptarë, si dhe do të ekzaminojë faktorët personalë që ndikojnë në aftësinë financiare të studentëve. Fokusimi vetëm në një segment homogjen të popullsisë, vetëm në atë universitar në rastin konkret, shmang problemin one size fits all dhe jep rezultate më të besueshme për segmentin e zgjedhur. Objektivat kryesorë të këtij punimi janë: Së pari, të paraqesë një rishikim kritik të literaturës në lidhje me aftësinë financiare të studentëve si dhe të identifikojë mangësitë ekzistuese në rastin e Shqipërisë. Së dyti, të vlerësojë nivelin e njohurive financiare, sjelljes financiare dhe qëndrimit financiar të studentëve shqiptarë, si dhe të llogarisë sa të aftë financiarisht janë ata. Së treti, të testojë nëse ekziston ndonjë lidhje midis njohurive financiare, qëndrimit financiar dhe sjelljes financiare. Së katërti, të identifikojë faktorët personalë që ndikojnë në aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri. Së fundi, të paraqesë disa konkluzione, diskutime dhe rekomandime përkatëse në lidhje me përmirësimin e aftësisë financiare të studentëve shqiptarë. 1.4 Pyetjet Kërkimore shkencore: Për të adresuar objektivat e sipërpërmendura, ky studim bazohet në katër pyetjet e mëposhtme kërkimore: 4

18 1. A janë studentët shqiptarë të aftë financiarisht? 2. Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljes financiare të studentëve, njohurive financiare dhe qëndrimit financiar të tyre? 3. A ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët personale si gjinia, mosha, edukimi, të ardhurat, etj? - Ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët e edukimit? - Ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët e sociodemografik? - Ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorë të tjerë? 4. Cili model parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri? 1.5 Terminologjia Ky punim do të studiojë aftësinë financiare të detajuar në tre komponentë kryesorë: njohuritë financiare, sjellja financiare dhe qëndrimi financiar. Në vijim paraqiten përkufizimet kryesore të termave të konsideruara në këtë studim. Aftësi financiare: Kombinim i vetëdijes, njohurisë, aftësisë, qëndrimit dhe sjelljes të nevojshme për të marrë vendime të shëndosha financiare dhe rrjedhimisht për të arritur mirëqënien financiare individuale. (OECD, 2012) Në këtë studim aftësia financiare matet me kombinimin e pikëve të njohurive financiare, sjelljes financiare dhe qëndrimit financiar të studentëve. Financat Personale: i referohet menaxhimit të parave apo financave konsumatore dhe përfshin planifikimin cash flow, sigurimet, kursimet, investimet dhe huanë (Marsh, 2006). Njohuritë financiare: konsideron sa njohuri ka individi në financat personale. Në këtë studim matet me saktësinë e përgjigjeve ndaj pyetjeve të dhëna (Marsh, 2006). Sjellja financiare: i referohet faktit se si një individ sillet ndaj financave personale. Në këtë studim matet me përgjigjet e studentëve ndaj shprehjeve të dhëna (Marsh, 2006). Qëndrimi financiar: konsiston në faktin se si individi ndihet në lidhje me sjelljen ndaj financave personale. Në këtë studim matet me perceptimin e studentëve ndaj shprehjeve të dhëna (Marsh, 2006). Edukimi Financiar: Është procesi me të cilin njerëzit përmirësojnë kuptimin për produktet financiare, shërbimet dhe konceptet, kështu që ata janë të aftë për të bërë zgjedhje të duhura, për të shmangur atë ç ka ju ofrohet, dhe të dinë se ku të shkojnë për ndihmë dhe të ndërmarrin veprime të tjera për të përmirësuar mirëqënien e tyre aktuale dhe të ardhme (OECD, 2012, f.13). Nivel i lartë i aftësisë financiare: të fituarit e të paktën 65% të pikëve totale të pyetësorit, që korrespondon me të fituarit e 21 pikëve nga përgjigja e anketimit (33 pikë në total x 0.65). Në shumicën e shkollave në Shqipëri vlerësimi me 65% konsiderohet si një vlerësim mesatar. Për këtë arsye, në këtë punim studentët që do të kenë siguruar të paktën 65% të përgjigjeve të sakta të anketimit do të konsiderohen të aftë financiarisht. Studime të ndryshme kanë konsideruar vlerësimin në sistemin shkollor. Kështu, 5

19 Jump$tart (1997), Mandell (2004), McKenzee (2009), etj, përdorin nivelin 70% si kufi, për shkak se 70% konsiderohet si vlerësim C në shumicën e shkollave. Ndërkohë, OECD (2012) në studimin e kulturës financiare në Shqipëri konsideron nivelin 66.67% ose 6 nga 9 përgjigje të jenë të sakta, ndërsa Volpe (1998) merr parasysh nivelin 79%. Nivel i ulët i aftësisë financiare: të fituarit e më pak se 65% të pikëve totale të pyetësorit, që korrespondon me të fituarit e më pak se 21 pikëve nga përgjigja e anketimit. Në shumicën e shkollave në Shqipëri vlerësimi me më pak se 65% konsiderohet si një vlerësim jo i kënaqshëm. Për këtë arsye, në këtë punim studentët që do të kenë siguruar më pak se 65% të përgjigjeve të sakta të anketimit do të konsiderohen me nivel të ulët të aftësisë financiare. 1.6 Shtrirja dhe Kufizimet e Studimit Ky studim është shtrirë në pesë universitete publike dhe në dy degë universitetesh private. Një shpërndarje e gjerë e mostrës është efikase për përgjithësimin e rezultateve. Për realizimin e studimit është konsideruar një pyetësor, i cili është administruar në grup tek studentët e vitit të fundit bachelor dhe master, me kohë të plotë studimi. Pyetësori përmban 42 pyetje dhe shprehje që masin aftësinë financiare të studentëve bazuar në tre dimensione: qëndrimi financiar, sjellja financiare dhe njohuritë financiare dhe 14 pyetje personale që identifikojnë profilin e të anketuarve. Teknika e administrimit të pyetësorit në grup rrit besueshmërinë e rezultateve, pasi rrit normën dhe saktësinë e përgjigjes së pyetësorit duke iu krijuar mundësi pjesëmarrësve të mund të qartësohen në rast të ndonjë paqartësie. Gjithashtu, numri i konsiderueshëm i pyetjeve për matjen e aftësisë financiare bazuar në të tre dimensionet e saj, rrit besueshmërinë e instrumentit sikurse është analizuar në kapitullin e tretë, si dhe lejon përgjithësime të rezultateteve. Nga ana tjetër, përfshirja e pyetjeve subjektive për matjen e qëndrimit financiar, si një nga komponentët e aftësisë financiare, mund të rrisë gabimet në matje dhe të ndikojë në vlefshmërinë e pyetësorit. Megjithatë, përfshirja e pyetjeve subjektive në pyetësor ka qënë e pashmangshme, pasi vet qëndrimi financiar është subjektiv dhe bazohet në perceptimet e individit ndaj financave personale. Sipas OECD (2013) nëse pyetjet subjective përdoren në mënyrë të përshtatshme dhe me koherencë ato përbëjnë cilësi statistikore, kjo për shkak se perveçse matjes së variablit të dëshiruar pyetjet subjektive reflektojnë dhe ndryshimet në gjykime, eksperienca, situatën sociale, ekonomike, etj (f34). Sidoqoftë, numri i madh i faktorëve personalë të konsideruar në studim ka krijuar vështirësi në ruajtjen e proporcioneve midis kategorive përkatëse. Ky përbën një kufizim në studimin tonë, pasi ruajtja e kuotave midis studentëve femra dhe meshkuj, studentëve të bachelor dhe master, të shkencave ekonomike dhe jo-ekonomike, etj, do të siguronte rezultate më të besueshme, veçanërisht në krahasimet midis kategorive. Megjithatë, përdorimi i teknikës One Way Welch ANOVA e korrijon këtë problem dhe përmirëson saktësinë e rezultateve. 1.7 Organizimi i Studimit Ky studim është i organizuar në pesë kapituj. Në kapitullin e parë paraqitet një hyrje në aftësinë financiare, rëndësia e saj për segmentin studentor, si dhe theksohet deklarata e problemit dhe rëndësia e këtij studimi. Kapitulli i dytë identifikon, vlerëson dhe 6

20 interpreton literaturën ekzistuese në lidhje me aftësinë financiare të studentëve duke eksploruar përfitimet mikro dhe makroekonomike të aftësisë financiare, mangësitë e literaturës ekzistuese, si dhe faktorët që ndikojnë aftësinë financiare tek studentët. Në kapitullin e tretë parashtrohet një informacion i detajuar në lidhje me përmbajtjen, qëndrueshmërinë dhe vlefshmërinë e instrumentit të përdorur për matje në këtë studim. Testet, teknikat dhe metodat kryesore të përdorura në këtë punim janë detajuar sipas pyetjeve kërkimore-shkencore. Në kapitullin e katërt përshkruhet mostra sipas universiteteve pjesëmarrëse në studim, si dhe profili i të anketuarve sipas faktorëve edukativë, socio-demografikë dhe faktorëve të tjerë. Analiza dhe paraqitja e rezultateve në këtë pjesë janë paraqitur sipas pyetjeve kërkimore përkatëse. Së fundi, studimi paraqet diskutimin e gjetjeve kryesore, kontributin e studimit për institucionet, prakticienët dhe kërkuesit, si dhe jep disa rekomandime për kërkime të mëtejshme në këtë fushë. 7

21 KAPITULLI I DYTË 2. SHQYRTIMI I LITERATURËS Qëllimi i këtij kapitulli është të investigojë literaturën ekzistuese në lidhje me përkufizimet e ndryshme të aftësisë financiare dhe të identifikojë përfitimet mikro dhe makroekonomike të aftësisë financiare. Gjithashtu, ky kapitull eksploron literaturën ekzistuese në lidhje me tre komponentët e aftësisë financiare: njohuritë, qëndrimet dhe sjelljet financiare të studentëve ndaj financave personale, si dhe variablat kryesorë që shpjegojnë këta komponentë të aftësisë financiare. 2.1 Aftësia Financiare Megjithëse aftësia financiare nuk ka një përkufizim zyrtar, ajo është përkufizuar në shumë studime. Në kuptimin më të parë aftësia financiare i referohet njohjes dhe kuptimit të koncepteve financiare, duke rezultuar në aftësinë për të marrë vendime financiare të informuara, me siguri dhe efektivitet. Në përgjithësi, aftësia financiare mund të përkufizohet gjerë ose ngushtë. Një përkufizim i gjerë i aftësisë financiare lidhet me të kuptuarit e ekonomisë dhe mënyrën se si rrethanat dhe kushtet ekonomike ndikojnë vendimet konsumatore (Worthington, 2004). Përkufizimi i ngushtë i aftësisë financiare fokusohet në mjetet kryesore të menaxhimit të parasë, si buxhetimi, kursimi, investimi dhe sigurimi. 2.2 Disa Përkufizime të Tjera të Aftësisë Financiare Literatura e përkufizon aftësinë financiare si (a) një formë e veçantë e njohurive financiare, (b) aftësi për të aplikuar njohuritë, (c) sjellje e mirë financiare, (d) qëndrim i mire financiar. Tabela e mëposhtme paraqet në formë kronologjike disa përkufizime kryesore teorike të aftësisë financiare të konsideruara në studime të ndryshme. Një nga komponentët bazë të aftësisë financiare sipas përkufizimeve të mëposhtme është njohuria apo të kuptuarit (Garman & Forgue (2000), Jinhee Kim (2001), Hilgert, Hogarth, & Beverley (2003)). Në përkufizime të tjera si Mandell (2007), si dhe Lusardi dhe Tufano (2008) theksohet marrja e vendimit, që nënkupton qëndrimin dhe sjelljen financiare. Moore (2003) konsideron përvojën praktike si një element kyç që siguron bazat për njohuri dhe për aspekte të tjera të aftësisë financiare. Ndërkohë, OECD (2012) konsideron njohuritë, qëndrimin dhe sjelljen financiare si komponentë kryesorë të aftësisë financiare. Tabelë 2.1. Përkufizimet e Aftësisë Financiare Burimi Garman & Forgue, 2000, (f. 2) Lois Vitt, Carol Anderson, Jamie Kent, Deanna Lyter, Jurg Siegenthaler and Jeremy Ward (2000) Përkufizimi Njohja e fakteve dhe termave me qëllim menaxhimin e suksesshëm të financave personale. Aftësi për të lexuar, analizuar, menaxhuar dhe komunikuar situata që lidhen me financat personale dhe që ndikojnë në mirëqënien materiale. Këtu përfshihet aftësia për të dalluar mundësitë e ndryshme financiare, për të diskutuar lirshëm për paratë dhe çështjet financiare, planifikimi për të ardhmen 8

22 Jinhee Kim (2001) Hilgert, Hogarth, & Beverley (2003) Moore (2003) Mandell (2007) Lusardi and Tufano (2008) Ibid; ANZ Survey of Adult Financial Literacy in Australia (2008). Lisa Servon and Robert Kaestner (2008) Sandra Huston (2010) OECD (2012) si dhe përgjigja kompetente ndaj ngjarjeve në jetë që ndikojnë vendimet e përditshme financiare, përfshirë këtu dhe ngjarje në ekonominë në e përgjithshme. Njohuri bazë që njerëzit kanë nevojë për të mbijetuar në shoqërinë moderne. Njohuri Financiare "Individët konsiderohen të aftë financiarisht në qoftë se ata mund të tregojnë që kanë përdorur njohuritë që kanë mësuar. Dija financiare merret nëpërmjet përvojës praktike dhe integrimit aktiv të njohurive. Ndërsa njerëzit bëhen më të ditur, ata bëhen gjithnjë e më shumë të sofistikuar financiarisht dhe kjo mund të nënkuptojë që një individ mund të jetë më kompetent "(f.29). "Aftësi për të vlerësuar instrumenta financiarë të rinj dhe kompleks, si dhe për të marrë vendime të informuara mbi zgjedhjen e instrumentave dhe shtrirjen e përdorimit të tyre që do të jetë në interesat e tyre më të mira afatgjata "(f ). "Aftësi për t i bërë më të thjeshta vendimet lidhur me kontratat e borxhit, në veçanti zbatimin e njohurive bazë në lidhje me interesin, të matur në kontekstin e zgjedhjes së përditshme financiare "(f. 1). "Aftësia për të marrë vendime të informuar dhe efektive në lidhje me përdorimin dhe menaxhimin e parave "(f. 1). Aftësia e individit për të kuptuar dhe përdorur konceptet financiare Aftësia për të përdorur njohuritë dhe për të menaxhuar efektivisht burimet financiare për sigurinë financaire ; Kombinim i vetëdijes, njohurisë, aftësisë, qëndrimit dhe sjelljes të nevojshme për të marrë vendime të shëndosha financiare dhe rrjedhimisht për të arritur mirëqënien financiare individuale. Me shkronja italike janë theksuar komponentët kyç të përkufizimit. Duke konsideruar dhe kategorizuar bërthamën e përkufizimeve të mësipërme, mund të konkludojmë se aftësia financiare përfshin disa elementë: Aftësitë bazë numerike, si aftësia për të llogaritur normën e kthimit nga një investim, normën e interesit të borxhit, veprime të thjeshta matematikore, etj; Të kuptuarit e përfitimeve dhe risqeve të lidhura me vendimet financiare, duke përfshirë huamarrjen, kursimin, sigurimet dhe investimet; 9

23 Aftësinë e të kuptuarit të koncepteve bazë financiare, lidhjen risk kthim, llojet e ndryshme të investimeve dhe produkteve të tjera financiare, përfitimet e diversifikimit dhe vlerën në kohë të parasë; Qëndrim pozitiv ndaj financave personale; Aftësi për të aplikuar sjellje të shëndosha financiare. Në studimin tonë, do të konsiderojmë përkufizimin zyrtar të OECD (2012), sipas të cilit aftësia financiare përfshin tre komponentë: njohuri financiare, qëndrim financiar dhe sjellje financiare. Pra, një person i aftë financiarisht duhet të ketë njohuri bazë të koncepteve financiare, të mbajë qëndrim pozitiv ndaj parasë, si dhe të ketë sjellje të shëndetshme në lidhje me financat personale. Figura e mëposhtme paraqet modelin konceptual të aftësisë financiare: Figura 2.1: Modeli Konceptual i Aftësisë Financiare Aftësia Financiare Njohuritë Financiare Qëndrimi Financiar Sjellja Financiare 2.3 Përfitimet e Aftësisë Financiare Kërkimet kanë treguar se aftësia financiare ka përfitime mikro dhe makroekonomike. (Blalock et al., 2004; Danes & Hira, 1987; Grable & Joo, 1998; Hibbert & Beutler, 2001; Kerkmann, Lee, Lown, & Allgood, 2000). Aftësia financiare e individit, në mënyrë të veçantë e studentit, e bën atë që të mbajë qëndrime të caktuara ndaj financave personale dhe të zhvillojë sjellje të veçanta financiare. Këto përfitime mikroekonomike zgjerohen dhe në përfitime të tjera për sistemin financiar si dhe për ekonominë e një vendi Përfitimet për Studentët Periudha e studimeve universitare është një kohë kyçe në jetën e individit. Zakonet financiare që studentët kanë kur janë në universitet tentojnë t i mbartin në jetë kur rriten. Sa më e mirë aftësia e tyre financiare kur përfundojnë shkollën, aq më pak problem dhe vështirësi financiare mund të kenë në jetë (Grable & Joo, 1998). Afësia financiare i pajis 10

24 studentët me dijet dhe aftësitë e duhura për të menaxhuar optimalisht financat e tyre personale. Kjo përkthehet në shumë përfitime të tjera aftashkurtra dhe afatgjata Sjellje më e Mirë Financiare Një sjellje e mirë financiare arrihet përmes zhvillimit të njohurive dhe aftësive të cilat sigurojnë bazën për vendimarrje të informuara (Volpe et al., 1998). Aftësia financiare rrit mundësitë e studentëve për të kursyer dhe investuar, për të përballuar borxhet, për të shpenzuar më pak se të ardhurat, si dhe për të patur një buxhet. Aftësia financiare gjithashtu ul mundësitë për falimentim (Bauer et al., 2000; Blalock et al, 2004; Huston et al., 2003), si dhe shmang vendimarrje të dobëta financiare (Grable & Joo, 1998; Hayhoe, Leach, Turner, Bruin, & Lawrence, 2005). Studentët që kanë mungesa në njohuritë financiare hasin vazhdimisht vështirësi financiare, të cilat rriten në vitet më pas (Danes & Hira, 1987; Hibbert & Beutler, 2001; Hira, 2002) Efiçencë Financiare Efiçenca financiare përfshin përzgjedhjen e produkteve në bazë të vlerës më të mirë, dhe pagimin e çmimit më të ulët të mundshëm. Edukimi financiar rrit njohuritë financiare dhe ndikon qëndrimin financiar duke përmirësuar aftësinë dhe efiçencën financiare (DeVaney, Gorham, Bechman, & Haldeman, 1996; Grable & Joo, 1998; NEFE, 1998). Aftësia financiare është më tepër se njohuri financiare për paranë, ajo përfshin të qënurit konsumator i zgjuar në ushqime (për të qënë të shëndetshëm) dhe në blerje të tjera si makinat, duke ndikuar sigurinë e tyre dhe të mjedisit (Knapp, 1991). Chen dhe Volpe (1998) kanë zbuluar se studentët që kanë më pak njohuri financiare kanë më tepër opinione negative për financat dhe marrin më tepër vendime të gabuara. Ata theksojnë se të paturit e një niveli të lartë të njohurive financiare, rrit aftësinë e studentëve për të marrë vendime të informuara dhe me kosto të ulët. Fletcher et al., (1997) kreu një studim tek studentët për të vlerësuar efektivitetin e një workshopi në financat personale në shtetin Iowa. Ai mati njohuritë, qëndrimin dhe sjelljen financiare para dhe pas workshop-it, dhe gjeti se pjesëmarrësit kishin përmirësuar të tre komponentët e aftësisë financiare. Rritja e njohurive financiare u gjet të kishte ndikuar pozitivisht qëndrimet e studentëve ndaj biznesit në përgjithësi si dhe aftësitë e tyre duke u bërë konsumatorë të zgjuar në treg. (Langrehr, 1979). Lyons dhe Hunt (2003) zbuluan se studentët dëshirojnë të marrin informacion financiar si dhe të kenë preferenca për mënyrën sesi edukimi financiar shpjegohet, kush e jep mësimin, si dhe për përmbajtjen e tij Mirëqënie Financiare Mirëqënia financiare përfshin kryesisht pasurinë, të ardhurat, kursimin, menaxhimin aktiv të borxhit dhe investimin. Danes dhe Hira e lidhin sjelljen financiare të studentëve me mundësitë e tyre për të fituar në të ardhmen. Danes (1999) përmend se një nivel i lartë i njohurive financiare lidhet pozitivisht me një nivel të lartë dhe një burim të rregullt të ardhurash, si dhe me një normë të lartë kursimi. Edhe pse mirëqënia ekonomike e perceptuar ndryshon sipas gjinisë ( Leach, Hayhoe, & Turner, 1999), Grable dhe Joo identifikuan se edukimi financiar nivelon fushën e lojës në lidhje me ndryshimet gjinore dhe është efektiv në ndryshimin e njohurive, qëndrimit, dhe sjelljeve. Rritja e 11

25 njohurive financiare përmes edukimit është gjetur të ketë një lidhje pozitive me tolerancën ndaj riskut, qëndrimet financiare si dhe kursimin dhe investimin Përfitimet për Sistemin Financiar Aftësia financiare ka një ndikim të rëndësishëm në efiçencën e sistemit financiar. Aftësia financiare sjell përfitime për sistemin financiar, veçanërisht në rritjen e përfshirjes së konsumtorëve në tregjet financiare, në rritjen e ndërgjegjësimit të publikut në çështjet financiare, duke krijuar në këtë mënyrë konsumatorë të zgjuar në zgjedhjen e produkteve financiare si dhe të aftë në vlerësimin e politikave financiare qeveritare Përfshirje Financiare Sa më të aftë financiarisht të jenë konsumatorët, aq më e madhe do të jetë mundësia për tu përfshirë në produkte dhe shërbime financiare. Për shembull, njohja e termave të depozitave mund të bëjë të mundur që një person të fitojë më tepër interes, ndërsa mungesa e dijes së ekzistencës së një produkti të tillë, mund të rezultojë në fitimin e një interesi më të ulët dhe një mundësi për të humbur. Aftësia financiare bën të mundur që individët të kuptojnë produktet dhe të bëhen financiarisht aktiv. Individët që kanë marrë dije financiare janë më të predispozuar të përfshihen në industrinë financiare, dhe nuk paguajnë kosto të larta, apo të mbartin risk të lartë. Edukimi financiar nxit individët, madje edhe ata me të ardhura të ulëta, të planifikojnë dhe të kursejnë një pjesë të të ardhurave të tyre (Komisioni Europian, 2007). Edukimi financiar rrit përfshirjen financiare dhe i jep njerëzve njohuritë e nevojshme që të shmangin kostot e larta, borxhet riskoze dhe produktet financiare të papërshtatshme Sistem Financiar më Efiçent Një publik i aftë financiarisht pritet që të mirëmenaxhojë financat personale si dhe të bëjë zgjedhje të zgjuar të investimeve dhe produkteve financiare. Si rrjedhojë, kjo do të ndikojë në uljen e riskut të huamarrjes nga bankat dhe nga institucionet e tjera kredidhënëse, si dhe në forcimin e masave të marra nga institucionet financiare për t iu përgjigjur kërkesës konsumatore, duke promovuar një sistem financiar më dinamik dhe efiçent. Gjithashtu, një shoqëri e aftë financiarisht është e kujdesshme ndaj riskut të produkteve të institucioneve financiare si dhe është e aftë të kuptojë raportin risk kthim. Studimi i riskut financiar nga ana e konsumatorëve, nxit një disiplinë tregu më të fortë për produktet financiare, dhe si rrjedhojë stimulon një menaxhim më të mirë të riskut nga institucionet financiare si dhe një standart më të lartë të shërbimeve financiare. Për më tepër, vendime të mirëinformuara të investimeve, të rezultuara nga një nivel i lartë i aftësisë financiare, rezultojnë në një rishpërndarje më produktive të kapitalit në kohë, duke reflektuar në metoda më të kujdesshme të balancimit të riskut me kthimin. Si pasojë, kjo kontribon në një normë më të lartë rritjeje, në një cikël më të ulët të paqëndrueshmërisë ekonomike, si dhe në përfitime afatgjata të stabilitetit financiar (Widdowson & Hailwood, 2007) Kuptim i Politikave Financiare Qeveritare Individët e edukuar financiarisht janë të aftë të vlerësojnë politikat financiare qeveritare dhe veprimet e institucioneve financiare. Kjo i bën konsumatorët të mirëinformuar dhe të 12

26 aftë të kuptojnë politikat në sektorin financiar. Për shembull, aftësia financiare nxit kuptimin dhe pranimin e reformave të rëndësishme në sektorë të ndryshëm si në shëndetësi, arsim apo reforma për pension, si dhe rrit aftësimin e publikut për të kritikuar politikat qeveritare jo transparente Përfitimet për Ekonominë Përveç përfitimeve për individin dhe për sistemin financiar, aftësia financiare paraqet ndikime të rëndësishme edhe për ekonominë. Sikurse u përmend më lart, rritja potenciale e ekonomisë në një periudhë afatgjatë ndikohet nga shpërndarja produktive e burimeve në ekonomi. Duke konsideruar të gjithë faktorët e tjerë të pandryshuar, sa më e lartë norma e kthimit e rregulluar nga risku aq më e lartë pritet të jetë norma afatgjatë e rritjes ekonomike. Aftësia financiare mund të ndikojë shpërndarjen e burimeve në ekonomi. Nëse investitorët janë të aftë financiarisht, ka shumë mundësi që të jenë më të aftë në aplikimin e metodave të strategjive investuese, duke qënë më të ndjeshëm dhe të kujdesshëm ndaj riskut të investimeve opportune si dhe ndaj raportit risk-kthim. Investitorët e aftë financiarisht ka shumë mundësi që të pozicionohen në maksimizimin e normës së rregulluar të kthimit nga risku të investimeve të tyre. Si pasojë, ka shumë mundësi që burimet të shpërndahen në mënyrë më produktive, duke rezultuar në një normë më të lartë të rritjes ekonomike dhe në uljen e paqëndrueshmërisë ekonomike. 2.4 Njohuritë e Studentëve në Financat Personale Megjithëse aftësia financiare paraqitet si aftësi bazë, veçanërisht për segmentin studentor, kërkimet demostrojnë se keqmenaxhimi i financave personale ka qënë një problem prej dekadash. Një literaturë e gjerë ka investiguar këtë çështje dhe vazhdimisht është raportuar se studentët nuk kanë njohuritë e duhura financiare për të marrë vendime të informuara dhe të zgjuara. Bernardi (1969), në dizertacionin e tij ka krahasuar njohuritë në financat personale midis studentëve që kishin ndjekur një modul në financat personale dhe studentëve paralelë që nuk kishin ndjekur një modul të tillë. Studiuesi konsideroi Ogden's Achievement Test for Personal Finance si instrument për të testuar dy grupet e studentëve para dhe pas kursit në financat personale. Bazuar në rezultatet e testeve, Bernardi zbuloi se njohuritë financiare ishin përmirësuar në gjashtë nga shtatë fushat e konsideruara në studim: planifikimi, blerja, huamarrja, kursimi, investimi dhe sigurimi. Autori konkludoi se edukimi financiar ka një ndikim të konsiderueshëm në praktikat financiare të përditshme. Konkluzionet e këtij investigimi konvergjojnë me studime të tjera, referuar gjetjeve se studentët përmirësojnë njohuritë financiare dhe dijet në menaxhimin e parave më tepër përmes edukimit financiar sesa përmes provës dhe gabimit në jetën e përditshme. Worthington (1977) ndërmori një studim për të vlerësuar njohuritë në financat personale të studentëve të Brigham Young University (BYU). Instrumenti i dizenjuar nga Departamenti i Edukimit u administrua tek 413 studentë me karakteristika të ndryshme personale. Autori ngriti hipotezën se nuk ka ndonjë ndryshim të rëndësishëm statistikor midis studentëve që kishin ndjekur një lëndë në financat personale dhe studentëve që nuk kishin ndjekur një lëndë të tillë. Për analizën e të dhënave u konsideruan teknika përshkruese dhe testi studenti. Statistikat demostruan se studentët e BYU nuk zotëronin 13

27 njohuritë e duhura në fushën e financave personale për të qënë konsumatorë të zgjuar në vendimarrje. Pavarësisht rezultateve më të larta në seksionin e kreditimit, në përgjithësi studentët që kishin ndjekur një lëndë në financat personale u zbuluan të mos kishin ndonjë ndryshim të rëndësishëm statistikor në njohuritë financiare në krahasim me studentët e tjerë. Gjithashtu, rezultatet raportuan se studentët zotëronin njohuri të mira financiare në fushën e punësimit, të të ardhurave si dhe të blerjes së të mirave dhe shërbimeve, por nuk kishin informacionin e duhur në lidhje me drejtat dhe përgjegjësitë, dhe as në menaxhimin e parave në fushën e planifikimit, të investimit dhe sigurimit. Worthington (1977) gjeti se ndjekja e një kursi në financat personale nuk garanton domosdoshmërisht aftësi në menaxhimin e financave personale, pasi janë dhe faktorë të tjerë personalë që ndikojnë në përmirësimin e këtyre aftësive. Studiuesi sugjeroi se studentët kanë nevojë të përmirësojnë aftësitë dhe njohuritë e tyre në financat personale. Një vit më vonë, Curtis (1978) kreu një kërkim doktorature për të ekzaminuar njohuritë në financat personale të studentëve të biznesit. Studiuesi u fokusua në adresimin e tre pyetje kërkimore shkencore: (1) A kanë studentët e biznesit që kanë ndjekur një kurs në financat personale më tepër njohuri financiare në krahasim me studentët e tjerë?; (2) Si ndryshojnë njohuritë financiare të studentëve maturantë në krahasim me studentët e viteve të tjera?; (3) Ekziston ndonj ë lidhje midis njohurive financiare të studentëve dhe faktorëve personalë (dega e studimit, gjinia, mosha, etj) bazuar në faktin nëse studentët kanë ndjekur ndonjë modul në financat personale ose jo? Për realizimin e studimit, kërkuesi përdori instrumentin Odgen (1964), i cili teston njohuritë e studenëve në fushën e financave personale dhe llogariti përqindjen e përgjigjeve korrekte. Nga analiza e pyetjes së parë kërkimore, autori gjeti se ndjekja e një kursi në financat personale përmirëson njohuritë financiare të studentëve. Statistikat demostruan se studentët e biznesit që kishin ndjekur një lëndë në financat personale siguruan më tepër pikë (24.5 përgjigje të sakta nga 60 pyetje) në krahasim me studentët e tjerë. Referuar pyetjes së dytë kërkimore, Curtis gjeti ndryshime të rëndësishme statistikore në njohuritë financiare në favor të studentëvëe maturantë. Ndërkohë, faktorët personalë si: eksperienca në punë, ndjekja e një lënde në financat personale, gjinia, dega e studimit si dhe kombinimi i tyre, u zbuluan të ndikonin njohuritë financiare të studentëve. Curtis konkludoi se duhen bërë më tepër përpjekje për përmirësimin e njohurive financiare të studentëve. Një tjetër studim doktorature ekzaminoi efektivitetin e edukimit financiar tek studentët, si dhe faktorët që ndikonin në njohuritë e tyre financiare. Moser (1981) investigoi njohuritë financiare të studentëve që kishin kryer një kurs në financat personale dhe të një grupi tjetër të ngjashëm studentësh që nuk kishin ndjekur një kurs të tillë. Të dhënat u siguruan nga 513 studentë, të cilët plotësuan një pyetësor të përbërë nga 50 pyetje me alternativa të shumëfishta. Të dhënat e grumbulluara u analizuan bazuar në testin studenti si dhe në teknikën ANOVA. Rezultatet demostruan se nuk kishte ndonjë ndryshim të rëndësishëm në njohuritë financiare të studentëve që kishin ndjekur një modul në financat personale dhe të grupit tjetër të studentëve që nuk kishin frekuentuar një modul të tillë. Ndërkohë, karakteristikat personale u zbuluan të kishin një ndikim të rëndësishëm në njohuritë financiare të studentëve. Mosha ishte një nga faktorët kryesorë që rezultonte me diferencë të rëndësishme në njohuritë financiare. Studentët që ishin të paktën 36 vjeç rezultuan me më tepër njohuri financiare në krahasim me grup-moshat më të reja. Ndryshime të rëndësishme u ekzaminuan edhe midis studentëve me eksperiencë pune të ndryshme. 14

28 Studentët që kishin më shumë se tre vite eksperiencë pune me kohë të plotë, demostruan më tepër njohuri në krahasim me studentët që kishin më pak ose aspak eksperincë pune. Dega e studimit ishte një tjetër faktor i rëndësishëm në studim. Studentët e degës së kontabilitetit rezultuan me më tepër pikë në krahasim me studentët e degëve të tjera. Ndërkohë, gjinia nuk rezultoi të kishte ndonjë ndikim të rëndësishëm në njohuritë financiare të studentëve. Bazuar në rezultatet e studimit, Moser rekomandoi konsolidimin e instrumentit matës të njohurive financiare, në mënyrë që të rritet besueshmëria e matjes si dhe të përmirësohet efiçenca e edukimit financiardanes dhe Hira (1987) ndërmorën një studim për të ekzaminuar njohuritë në menaxhimin e financave të 716 studentëve në Universitetin publik Iowa. Studiuesit synonin të vlerësonin nivelin e njohurive financiare të studentëve si dhe të identifikonin ndryshimet përkatëse bazuar në faktorët sociodemografikë. Norma e përgjigjeve të të anketuarve ishte 45.11% apo 323 studentë. Pyetësori i përdorur në këtë studim ishte i ndarë në dy pjesë: pjesa e parë përmbante 51 shprehje dhe pyetje për të testuar njohuritë në menaxhimin e parave, ndërsa pjesa e dytë konsistonte në pyetje personale. Pjesa e parë e njohurive menaxheriale ishte klasifikuar në pesë nëndarje: kartat e kreditit e cila përfshinte tetë pyetje, sigurimet me gjashtë pyetje, borxhi personal me trembëdhjetë pyetje, rregjistrimi i flukseve me gjashtë pyetje dhe menaxhimi i përgjithshëm i financave me tetë pyetje. Niveli i njohurive të studentëve u vlerësua në bazë të përqindjes së përgjigjeve korrekte të studentëve. Përgjigjet u grupuan në katër grupe. Studentët që kishin siguruar të paktën 80% të përgjigjeve të sakta u konsideruan me nivel të lartë njohurish në financat personale; studentët që kishin siguruar 60-79% të përgjigjeve të sakta u konsideruan me nivel mesatar njohurish financiare; studentët që kishin siguruar 40-59% të përgjigjeve të sakta u konsideruan me nivel të ulët të njohurive financiare, dhe ata që kishin siguruar më pak se 40% të përgjigjeve të sakta u konsideruan me nivel shumë të ulët të njohurive financiare. Studimi i Danes dhe Hira (1987) rezultoi me disa gjetje të rëndësishme në lidhje me ndikimin e karakteristikave personale në njohuritë financiare. Mesatarisht, të anketuarit iu përgjigjën saktë 67% të pyetjeve. Klasifikimi akademik rezultoi të kishte ndikim pozitiv në të pesta nëndarjet e njohurive financiare dhe me ndikim më të madh tek kartat e kreditit. Studentët e vitit të parë dolën të kishin më pak njohuri për kartat e kreditit në krahasim me studentët e diplomuar dhe studentët e viteve më të larta. Megjithatë, pavarësisht rezultateve më të larta të studentëve të viteve të larta, njohuritë financiare të studentëve në përgjithësi rezultuan të ulëta. Ndryshime në bazë të gjinisë dhe moshës u zbuluan në fushën e sigurimit dhe borxhit personal, të dominuara nga meshkujt dhe studentët me moshë më të madhe. Studentët beqar u zbuluan të kishin më pak njohuri për kartat e kreditit, sigurimet, borxhin personal dhe menaxhimin financiar në përgjithësi në krahasim me studentët e martuar. Ndërkohë, studentët që jetonin jashtë kampusit universitar treguan një nivel më të lartë njohurish në lidhje me kartat e kreditit dhe borxhin personal. Në përgjithësi, studentët ishin të ditur në lidhje me konceptet bazë të secilës nëndarje, por ata shfaqnin mangësi në pyetje specifike. Studimi i Danes dhe Hira konkludoi se studentët nuk kanë njohuritë e duhura në financat personale. Një tjetër studim që ekzaminon njohuritë financiare është kryer nga Chen dhe Volpe (1996). Studiuesit investiguan njohuritë financiare të 454 studentëve të universitetit Publik Youngstown në Ohio. Studimi u fokusua në investigimin e faktorëve që ndikojnë investimet personale të studentëve. Autorët përdorën një pyetësor të përbërë nga 10 15

29 pyetje që testonin njohuritë në financat personale dhe disa pyetje shtesë për të siguruar të dhëna demografike të pjesëmarrësve në studim. Përqindja Mesatare e Përgjigjeve të Sakta u llogarit me qëllim identifikimin e nivelit të njohurive financiare të studentëve. 70 pikëshi u vendos si kufiri i të konsideruarit me njohuri financiare. Rezultatet ishin te ngjashme me studimet e mëparshme duke demostruar një normë të ulët të njohurive prej 44%. Studentët e biznesit rezultuan me më shumë njohuri në investimet personale në krahasim me studentët e degëve të tjera. Kërkuesit identifikuan gjithashtu se studentët meshkuj kishin më tepër njohuri se studentet femra. Ndërkohë, eksperienca nuk rezultoi të ishte statistikisht e rëndësishme në njohuritë financiare të studentëve. Volpe dhe Chen theksuan se studentët nuk kanë njohuritë e duhura në investime personale, si dhe ky nivel është akoma më i dobët tek femrat dhe studentët jo të biznesit. Megjithatë, ky studim paraqet kufizime referuar numrit të limituar të pyetjeve në instrumentin e përdorur. Një vit më vonë, Markovich dhe DeVaney (1997) ndërmorën një studim për të vlerësuar njohuritë financiare dhe sjelljen financiare të studentëve. Ata administruan një pyetësor me 34 pyetje tek 236 studentë të zgjedhur rastësisht në universitetin Purdue. Autorët ngritën hipotezën se studentët e përfshirë në menaxhimin e financave të tyre personale do të kishin njohuri më të mira financiare. Ata gjithashtu ngritën hipotezën se studentët e biznesit do të demostronin më tepër njohuri në financat personale në krahasim me studentët e degëve të tjera. Instrumenti i dizenjuar nga Markovich dhe DeVaney (1997) vlerësonte njohuritë e studentëve në disa fusha të financave personale: përdorimi i kredisë, fondet në rast nevoje, sigurimet, investimet, njohuritë e përgjithshme financiare, dhe kursimi. Rezultatet treguan se studentët e vitit të fundit nuk kanë aftësitë e duhura financiare. Dega e studimit rezultoi të ndikonte shumë pak në njohuritë financiare të studentëve, pavarësisht se studentët e biznesit përformuan më mirë se studentët e degëve të tjera. Studentët e biznesit siguruan pikë (nga 21 pikë në total), ndërsa studentët e degëve të tjera siguruan 6.9 pikë. Një ndryshim i rëndësishëm statistikor në njohuritë financiare u gjet dhe sipas gjinisë me studentët meshkuj të dominonin studentet femra. Kërkuesit gjithashtu theksuan se studentët ishin të bindur se ndjekja e një kursi në financat personale do t i ndihmonte ata të përmirësonin aftësitë e tyre financiare. Në një tjetër studim, Chen dhe Volpe (1998) vazhduan kërkimin për të investiguar aftësitë personale të 924 studentëve, të trembëdhjetë universiteteve publike dhe private, nga 6 shtete të ndryshme. Kërkuesit u fokusuan gjithashtu në lidhjen midis aftësisë financiare dhe karakteristikave të studentëve, si dhe në investigimin se si njohuritë financiare të studentëve influencojnë vendimet financiare të tyre. Autorët dizenjuan një pyetësor me 52 pyetje përfshirë 36 pyetje me përgjigje të shumëfishtë në njohuritë financiare, tetë pyetje për vendimet dhe opinionet e tyre si dhe tetë pyetje personale. Pjesa e njohurive financiare përfshinte pyetje mbi njohuritë e përgjithshme, kursimin dhe huamarrjen, sigurimet dhe investimet. Përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta u përllogarit për të siguruar evidencë në lidhje me fushat e interesuara. Studentët që kishin siguruar të paktën 80% të përgjigjeve të sakta u konsideruan me nivel të lartë njohurish në financat personale; studentët që kishin siguruar 60-79% të përgjigjeve të sakta u konsideruan me nivel mesatar njohurish financiare dhe studentët që kishin siguruar më pak se 60% të përgjigjeve të sakta u konsideruan me nivel të ulët të njohurive financiare. Përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta rezultoi 52.87%, duke treguar se studentët mesatarisht i janë përgjigjur saktë gjysmës së pyetësorit. Në përgjithësi, mesataret e 16

30 secilës pjesë të njohurive financiare rezultuan më të vogla se 65%, ndëkohë që pjesa e investimit kishte rezultatet më të dobëta. Chen dhe Volpe zbuluan se studentët e biznesit kishin më tepër njohuri financiare në krahasim me studentët e degëve të tjera dhe studentët e viteve më të larta më tepër se studentët e viteve më të ulëta. Ata theksuan gjithashtu se meshkujt kishin më tepër njohuri financiare se femrat. Në përgjithësi, kërkuesit zbuluan se studentët nuk kanë njohuritë e duhura financiare për të marrë vendime financiare të informuara. Ata paralajmërojnë se paaftësia financiare po sfidon shoqërinë e sotme dhe kjo çështje duhet adresuar. Studime të tjera të kryera në vitet 2000 vazhdojnë të raportojnë se studentët nuk kanë njohuritë e duhura financiare. Konform studimeve të mësipërme, këto studime konvergjojnë edhe për variablat shpjegues se përse disa studentë kanë më tepër njohuri se të tjerët. Beal dhe Delpachitra (2003) përdorën të njëjtën metodë të ndjekur nga Chen dhe Volpe (1998) në kërkimin e tyre për të investiguar njohuritë dhe aftësitë e studentëve në financat personale. Beal dhe Delpachitra survejuan 837 studentë të vitit të parë të një universiteti Australian, me qëllim për të siguruar evidencë për njohuritë dhe aftësitë financiare të studentëve, si dhe për të zbuluar se përse disa studentë kanë më tepër njohuri në krahasim me të tjerët. Kërkuesit administruan një pyetësor të përbërë nga 25 pyetje me opsione të shumëfishta, përfshirë këtu pesë fusha kryesore të njohurive financiare: konceptet bazë financiare, tregjet dhe instrumentat financiarë, planifikimi, sigurimi, si dhe analiza dhe vendimarrja. Në pyetësor u përfshin gjithashtu dhe nëntë pyetje personale si dhe një pyetje e dhjetë që maste qëndrimin ndaj riskut. Në mënyrë të ngjashme me metodën e përdorur nga Chen dhe Volpe (1998), autorët llogaritën përqindjen mesatare të përgjigjeve të sakta për secilën nga pesë fushat e njohurive financiare. Rezultatet e këtij studimi konvergjojnë relativisht me rezultatet e studimeve të tjera që adresojnë të njëtën çështje. Studiuesit zbuluan se studentët kishin mangësi në njohuritë financiare për shkak të mungesës së edukimit financiar në shkollë të mesme. Nga analiza rezultoi se përqindja e përgjigjeve të sakta të studentëve në fushën e aftësive vendimarrëse dhe sigurimit ishte e ulët me rezultate 47% dhe 46% respektivisht. Të anketuarit u përgjigjën më saktë në pyetjet e koncepteve bazë financiare duke siguruar 52.9%. Rezultatet demostruan se studentët me aftësi dhe njohuri më të mira ishin më tepër meshkuj, që studiojnë në biznes, kishin eksperiencë pune, nivel të lartë të ardhurash si dhe ishin shmangës të riskut. Konform gjetjeve të Chen and Volpe (1998) në USA, kërkuesit konkluduan se studentët në Australi nuk janë të aftë financiarisht për shkak të mungesës së një programi shkollor efiçent në financat personale. Sipas tyre, mungesa e menaxhimit financiar ndikon negativisht në të ardhmen e individit dhe në shoqëri. Në vitin 2005, Banka Australiane Commonwealth kreu një kërkim të quajtur Vlerësimi Australian i Aftësisë Financiare (AFLA), me qëllim vlerësimin e nivelit të aftësisë financiare të nxënësve në shkollat Australiane. Studimi u fokusua në investigimin e njohurive, aftësisë dhe sjelljes financiare të nxënësve australianë të klasave të nënta dhe të dhjeta. Për të kryer studimin u konsiderua një pyetësor me 45 pyetje i ndarë në katër pjesë: të kuptuarit e financave, përgjegjësia financiare, aktiviteti financiar dhe kompetencat financiare. Për të analizuar të dhënat u konsideruan teknika përshkruese. Në studim morën pjesë 43,236 nxënës. Bazuar në rezultatet kërkimore, përgjegjësia 17

31 financiare rezultoi me rezultate më të larta për të dy grupet e nxënësve, ndërsa tre komponentët e tjerë shënuan rreth 59-70% për nxënësit e klasave të nënta dhe pak më pak për nxënësit e klasave të dhjeta. 80% e nxënësve mund të kuptonin strategjitë e çmimeve, ndërsa gjysma e të anketuarve nuk mund të kuptonin një nxjerrje llogarie bankare, kartat e kreditit dhe mjetet e sigurimit të automjeteve. Në këtë studim nuk u gjetën ndryshime të aftësisë financiare në bazë të gjinisë së nxënësve. Në përgjithësi, nxënësit australianë u zbuluan të kishin nohuri dhe aftësi financiare të dobëta, si dhe treguan një mungesë gadishmërie për të hyrë në tregjet financiare. Në një studim të kryer si projekt në katër universitete amerikane u investigua mënyra si studentët fitojnë njohuritë dhe sjelljet financiare, si dhe faktorët që vendosin disa studentë në më tepër risk në krahasim me të tjerët. Cude et al., (2006), kryen një survejim online të përbërë nga 10 pyetje për praktikat e menaxhimit financiar. Survejimi u administrua tek 8,266 studentë përfshirë studentë të katër viteve, studentë meshkuj dhe femra, si dhe studentë me status të ndryshëm civil. Norma mesatare e përgjigjes ishte 22.87%. Në këtë survejim u investiguan karakteriskat demografike të studentëve si variabla shpjegues. Gjithashtu, studimi eksploroi ndikimin e prindërve në vendimarrjen financiare. Në analizë u konsiderua regresioni i shumëfishtë linear. 64.7% e të anketuarve ishin femra, ndërkohë që 64.1% raportuan të kishin karta krediti. 70% e të anketuarve raportuan prindërit si burimin kryesor të menaxhimit të financave personale. Statistikat demostruan se mediana e aftësisë financiare ishte 2.2 bazuar në shkallët Likert nga 1 (gjithmonë) në 5 (asnjëherë). Bazuar në rezultatet e studimit u konkludua se studentët nuk ishin të stërvitur financiarisht për shkak të moszbatimit të praktikave të rekomanduara. Autorët rekomanduan se praktikat duhet të modifikohen në mënyrë të tillë që studentët t i menaxhojnë me përgjegjësi financat personale. Konform studimeve të tjera, ky studim sugjeron se universitetet dhe kolegjet duhet të përfshijnë lëndën financat personale si një kriter për diplomimin e studentëve. Në të njëjtin vit, Manton et al., (2006) investiguan njohuritë financiare të 407 studentëve të 25 klasave te Universitetit A & M në Texas. Studimi i tyre u fokusua në ekzaminimin e dijes së studentëve në lidhje me konceptet kryesore financiare në fushën e kursimit, investimit dhe riskut, si dhe në investigimin se çfarë do të pranonin studentët se nuk dinin në lidhje me njohuritë financiare. Kërkuesit ngritën hipotezën se studentët e vitit të parë nuk do të kishin një kuptim efektiv të koncepteve financiare të konsideruara në studim. Një tjetër hipotezë e studimit ishte se shumica e studentëve do të pranonin direkt se nuk e dinin përgjigjen e saktë të pyetjeve të pyetësorit. Pyetësori përmbante 20 pyetje të shumëfishta, të vlerësuara me nga 5 pikë dhe u administrua nga mësuesit përkatës të klasave në semestrin e parë të mësimit. Ndryshe nga studimet e mëparshme, në pyetësor u përfshi dhe një alternativë nuk e di. Manton et al., theksojnë se është e rëndësishme që të mos i detyrosh pjesëmarrësit të selektojnë një përgjigje nëse ata nuk e dinë përgjigjen e saktë. Autorët llogaritën Përqindjen e Përgjigjeve Korrekte të pyetësorit për të verifikuar hipotezat e ngritura. Bazuar në rezultatet e studimit, vlerësimi maksimal prej 80% ishte arritur vetëm një student ndërsa vlerësimi minimal 0% u konstatua në gjashtë raste. Norma mesatare e përgjigjeve të sakta ishte 34.8%, ndërsa mediana 32.5% Rezultatet e studimit vërtetuan hipotezën se studentët e shkollave nuk kishin njohuri në financat personale. Gjithashtu u zbulua se studentët ishin koshient dhe pranuan mangësitë e tyre në financat personale të nevojshme këto për mirëqënien e jetës së tyre. Manton et 18

32 al., rekomanduan se universitetet duhet të vlerësojnë njohuritë financiare si një komponent të programeve të edukimit të përgjithshëm dhe të kërkojnë që të gjithë studentët të ndjekin një kurs në financat personale pasi është shumë e rëndësishme gjatë gjithë jetës së tyre. Robb dhe Sharpe (2009) ekzaminuan rolin e njohurive financiare në vendimet e studentëve lidhur me kartat e kreditit. Ata ngritën hipotezën se rritja e njohurive financiare rrit të kuptuarit e studentëve të të gjitha kostove të lidhura me përdorimin e kartave të kreditit. Gjithashtu, një tjetër hipotezë e këtij studimi ishte se rritja e nivelit të njohurive financiare duhet të lidhet me një balancë më të ulët të kartave të kreditit. Autorët përdorën një pyetësor online për një popullatë prej 25,000 studentë të një universiteti në US. 6,520 studentë morën pjesë në studim, ndërkohë që vetëm 3,884 anketime u konsideruan të vlefshme. Pyetësori i përdorur në studim përfshinte 83 pyetje që siguronin informacion rreth aftësisë së përdorimit të kartave të kreditit, informacione të përgjithshme demografike, qëndrimin konsumator ndaj kartave të kreditit, zakonet e shpenzimeve online dhe eksperincën në punë. Autorët përdorën modelin Double Hurdle me dy faza. Në fazën e parë u konsiderua analiza Probit ku variabli i varur ishte dikotomik shlyerja ose jo e kartave të kreditit, ndërsa në fazën e dytë variabli i varur ishte i vazhduar dhe i kushtëzuar në të paturit të një balance. Variablat e pavarur të përfshirë në model ishin njohuritë financiare të llogaritura si shuma e përgjigjeve korrekte të gjashtë pyetjeve, si dhe qëndrimi financiar i matur sipas instrumentit The Money Attitude Scale i dizenjuar nga Yamauchi dhe Templer (1982). Rezultatet demostruan se mesatarisht 66% e të anketuarve kishin të paktën një kartë krediti. Mediana e shumës së palikujduar të kartave të kreditit ishte $1,000, ndërsa shpenzimet mesatare mujore me kartë krediti u raportuan $ Mesatarja e përgjigjeve të pyetjeve mbi njohuritë financiare ishte 3.14 nga një shkallë vlerësimi 0 në 6. Mosha mesatare e të anketuarve ishte 21.29, ku shumica ishin të bardhë dhe femra. Robe dhe Sharpe (2009), konkluduan se nuk ka një lidhje të qartë midis njohurive financiare dhe sjelljes financiare të studentëve, edhe pse lidhja paraqitet statistikisht e rëndësishme. Ndryshe nga pritjet, studentët me më tepër njohuri financiare kishin balanca më të larta të kartave të kreditit. Kërkuesit propozuan se do të ishte më shumë naivitet të supozohet se studentët mund të mbrohen nga pasojat e keqpërdorimit të kartave të kreditit duke kufizuar aksesin e tyre ndaj kartave të kreditit, sesa të supozohet se studentët janë vendimarrës racionalë dhe duhen ndihmuar për të bërë zgjedhje të informuara në lidhje me kartat e kreditit. Në përgjithësi, studimi theksoi natyrën komplekse të lidhjes midis njohurive financiare dhe sjelljes me kartat e kreditit. Autorët rekomanduan të ndërmerren kërkime të tjera në zhvillimin e një instrumenti më të besueshëm për të matur njohuritë financiare dhe lidhjen midis njohurive financiare dhe sjelljeve të tjera financiare, (pë rveç se përdorimit të kartave të kreditit.) Britt et al., (2012), kanë kryer një studim për të vlerësuar efektivitetin e edukimit financiar tek studentët e kolegjeve. Kërkuesit mblodhën të dhëna nga 312 studentë kolegji të cilët morën falas konsulta financiare për buxhetimin, kreditimin, shlyerjen e borxhit, kursimin dhe çështje të tjera financiare. Për të vlerësuar efektivitetin e këshillimit financiar u analizua niveli i njohurive financiare, i sjelljes dhe qëndrimit financiar para dhe pas këshillimit. Pjesa e njohurive financiare përfshinte gjashtë pyetje objektive dhe një pyetje subjektive për njohuritë financiare. Pjesa e sjelljes financiare përfshinte nëntë 19

33 shprehje financiare, dhe qëndrimi financiar konsideronte tre shprehje që masnin stresin financiar, kënaqësinë financiare dhe ankthin. Përgjigjet u matën bazuar në shkallën e Likert-it nga 1 pothuajse asnjëherë deri në 5 pothuajse gjithmonë. Statistikat demostruan se shumica e të anketuarve ishin femra (61%), me mosh ë mesatare 23 vjeç, dhe me të ardhura mesatare mujore $877. Referuar rezultateve, u gjet se këshillimi financiar kishte një ndikim të rëndësishëm në uljen e stresit financiar dhe në rritjen e njohurive subjektive financiare si dhe përmirësimit të sjelljes financiare. Autorët konsideruan testin studenti për të eksloruar ndryshimet në njohuritë, sjelljen dhe qëndrimin financiar të studentëve para dhe pas këshillimit. Rezultatet demostruan se këshillimi financiar nuk kishte ndikim të rëndësishëm mbi njohuritë objektive financiare, kënaqësinë financiare, dhe ankthin. Kërkuesit konkluduan se këshillimi financiar është një mjet efektiv për studentët e kolegjeve dhe universiteteve. Ata gjithashtu propozuan ofrimin e këshillave financiare falas për studentët. Kohët e fundit, Coleman identifikoi rëndësinë e aftësisë financiare për studentët e kolegjeve dhe universiteteve, dhe gjeti se kërkimet e mëparshme raportonin vazhdimisht nevojën e përmirësimit të aftësive financiare të studentëve. Kështu, Coleman u fokusua tek studentët dhe u përpoq të ekzaminonte nivelin e njohurive financiare si dhe qëndrimin e tyre ndaj financave personale të klasifikuar sipas gjinisë dhe moshës, në mënyrë që të testonte nëse studimet e mëparshme përputheshin ose jo. Në studim morën pjesë 401 studentë të një universiteti në Amerikën veri-perëndimore. Autorja përdori një pyetësor të përberë nga 27 pyetje, përfshirë situata të jetës së përditshme si: përdorimi i një çeku, marrja me qera e një apartamenti, blerja e siguracionit, menaxhimi i kartave të kreditit dhe borxhit, si dhe kursimi e investimi. Në pyetësor ishin përfshirë dhe pyetje që adresonin qëndrimin e studentëve ndaj menaxhimit të parave, si dhe pritjet e tyre ndaj fitimeve të ardhshme. Statistikat demostruan se 55.61% e të anketuarve ishin meshkuj, që studionin kryesisht në shkenca ekonomike (66%). Coleman llogariti Përqindjen Mesatare të Përgjigjeve të Sakta për të verifikuar nivelin e njohurive financiare dhe qëndrimit financiar të studentëve. Rezultatet e studimit konfirmuan gjetjet e studimeve të mëparshme duke treguar se studentët kanë njohuri të mira të koncepteve bazë financiare, por ata demostrojnë mangësi dijesh në fushën e njohurive të përgjithshme, borxhit, kartave të kreditit, kursimit dhe investimit. Rezultatet e studimit zbuluan gjithashtu se njohuritë dhe qëndrimi financiar ndryshojnë në bazë të gjinisë dhe degës së studimit. Edhe pse femrat kishin të njëjtin nivel të njohurive financiare si meshkujt, ato treguan më pak konfidencë në qëndrimin ndaj menaxhimit të parasë. Sikurse pritej, studentët e biznesit kishin më tepër njohuri financiare dhe kishin më vetbesim ndaj menaxhimit të parave në krahasim me studentët e degëve të tjera. Rezultatet demostruan se prindërit ishin burimi kryesor i mësimit për menaxhimin e parave. Coleman konkludoi se shkollat duhet të adresojnë mangësitë e aftësisë financiare të studentëve. Së fundi, Cude et al., (2013) eksploruan rëndësinë e edukimit financiar për studentët dhe zbuluan se literatura ekzistuese paraqiste mangësi në lidhje me metodën e vlerësimit të efiçencës së programeve të edukimit financiar. Në këtë mënyrë, autorët kryen një studim tek 632 studentë të një universiteti në juglindje të Amerikës, për të ekzaminuar ndryshimin e njohurive financiare të studentëve si dhe faktorët shpjegues të këtij ndryshimi. Bazuar në rishqyrtimin e literaturës, studiuesit u fokusuan në evidentimin e përmirësimit të njohurive financiare të studentëve që u përfshinë në kursin e financave 20

34 personale. Përmirësimi i njohurive financiare u analizua bazuar në madhësinë e klasës si metodë vlerësimi, në vitet e ndryshme mësimore, si dhe referuar variablave të kontrollit. Kërkimi është kryer në bazë të një studimi pesë-vjeçar ( ), ndërkohë që studentëve iu është kërkuar që të marrin pjesë në një kurs mbi financat personale. Për matjen e ndryshimit të njohurive financiare u realizua një test me 30 pyetje të shumëfishta para trajnimit dhe një tjetër test me 50 pyetje të shumëfishta pas trajnimit. Analiza e variancës, e kovariancës, efektit Cohen dhe regresioni i shumëfishtë GLM (General Linear Method) ishin teknikat kryesore të konsideruara për analizën e të dhënave. Variabli i varur në regresion ishte përfitimi i njohurive financiare, ndërsa si variabla të pavarur u përfshin: ndryshimi i Indeksit të Konfidencës së Financave Personale, Indeksi i Përfshirjes në Kursin Financiar, gjinia, të pasurit të një borxhi studentor, dega dhe edukimi financiar. Statistikat demostruan se një e treta (37%) e studentëve pjesëmarrës ishin meshkuj, 25% studionin në degë biznesi dhe vetëm 17% e tyre kishin ndjekur më pare një kurs në financat personale. Analiza e efektit Cohen dhe e variancës konfirmoi një rritje në njohuritë financiare të studentëve, ku studentët e klasave më të vogla rezultuan me më tepër pikë në njohuritë financiare. Përfshirja në kursin financiar, studimi në degën e biznesit, të paturit e përgjegjësive financiare, gjinia dhe edukimi i mëparshëm financiar u gjetën të ndikojnë pozitivisht njohuritë financiare. Cude et al., konkluduan se edukimi financiar është një eksperiencë pozitive për studentët dhe duhet konsideruar gjatë gjithë jetës së tyre. Si përfundim, shtrojmë pyetjen e Shug dhe Reinke (2003): Kur njerëzit e dinë që duhet të kursejnë, përse nuk kursejnë?. Sipas kërkuesve, njerëzit e ndryshojnë me ngadalë sjelljen e tyre financiare për shkak se dhe përfitimet nga ndryshimi nuk janë të menjëhershme. Schug dhe Reinke theksojnë se përfitimet janë të pasigurta dhe rezultatet realizohen në të ardhmen, Ndoshta në përpjekjet tuaja për kursim dhe investim, ju mund të bëni zgjedhje jo të duhura financiare dhe mund të mos merrni përfitimet e pritura. Ose ndoshta ju nuk do të jetoni aq gjatë sa të shijoni përfitimet! (fq.80). Investimi, kursimi, apo dhe vendimet e tjera të financave personale, përfshijnë jo vetëm njohuritë financiare, por edhe qëndrimin dhe sjelljen financiare. 2.5 Qëndrimi i Studentëve ndaj Financave Personale Megjithëse studimet e kryera për identifikimin e qëndrimit financiar janë më të pakta se kërkimet për njohuritë financiare, qëndrimi financiar është një komponent shumë i rëndësishëm i suksesit apo dështimit të individit pasi ndikon sjelljen e tij. Sipas Raportit të Departamentit të Shtetit në Washington (2003), sjellja financiare dhe eksperienca ndikojnë në nivelin e njohurive financiare si dhe në kompetencat. Kjo është arsyeja kryesore që shumë kërkues ndërmarrin kërkime për qëndrimin financiar të ndërthurrur me sjelljen financiare apo me njohuritë financiare. Wilhem et al., (1993) eksploruan rëndësinë e qëndrimit financiar në kënaqësinë financiare dhe progresin financiar të perceptuar. Gjithashtu, studiuesit investiguan ndikimin e gjinisë në sjelljen ndaj parasë. Në studim morën pjesë 280 meshkuj dhe 279 femra nga Arizona dhe California të identifikuar si menaxher financash në shtëpitë e tyre. Për të analizuar të dhënat autorët përdorën instrumentin Money Beliefs and Behavior Scale si dhe përformuan analizën faktoriale. Matja e kënaqësisë financiare u realizua 21

35 bazuar në katër elementë: të ardhurat, të mirat materiale, burimet për nevojat financiare emergjente dhe vlera neto. Secili nga elementët u mat bazuar në shkallen Likert me pesë ndarje nga shumë i pakënaqur në shumë i kënaqur. Ndërkohë, progresi financiar i perceptuar u mat bazuar në perceptimin e menaxherit financiar ndaj progresit financiar krahsuar me pesë vite të mëparshme dhe pritjet e menaxherëve ndaj progresit financiar për pesë vitet në vijim. Vlerësimi u bazua në shkallën Likert me 5 pika nga shumë më keq tek shumë më mirë. Në verifikimin e lidhjeve midis variablave autorët përdorën modelin e regresionit stepwise. Nga analiza e të dhënave u gjet se qëndrimi financiar është më i rëndësishëm në parashikimin e kënaqësisë financiare sesa në perceptimin e progresit financiar. Gjithashtu, rezultatet demostruan ndryshim gjinor në qëndrimin ndaj parasë. Autorët sugjeruan se këshilluesit financiar nuk duhet të mendojnë se pritjet e tyre ndaj menaxhimit të financave personale dhe kënaqësisë financiare përputhen me ato të klientëve të tyre. Për të ekzaminuar përdorimin e kartave të kreditit nga studentët, Hayhoe, Leach dhe Turner (1999), realizuan një survejim tek 2,500 studentë të pesë universiteteve publike në Amerikë. Nga shqyrtimi i literaturës autorët konkluduan se, studentët shpenzojnë nga përdorimi i kartave të kreditit përtej mundësive të tyre financiare. Gjithashtu ata i konsiderojnë kartat e kreditit dhe borxhet si mjete shumë të favorshme të jetesës (fq. 647). Në instrumentin matës, Hayhoe dhe kolegët përfshin pyetje që testonin qëndrimin ndaj kreditimit si dhe sjelljen dhe besimin ndaj parave. Bazuar në një normë përgjigjeje prej 17%, autorët gjetën se studentët që nuk zotëronin kartë krediti paraqesnin një ndjenjë të lartë emocionale ndaj kartave të kreditit, ndërsa studentët që kishin katër ose më tepër karta krediti rezultuan me më tepër pikë në qëndrimin ndaj kredisë. Kërkuesit theksuan gjithashtu se më të maturuar në moshë kishin më tepër karta krediti si dhe demostronin një qëndrim më të ndjeshëm ndaj kredisë. Në të njëjtin vit, Joo & Gramble (1999) ekzaminuan qëndrimin dhe sjelljen e studentëve ndaj kartave të kreditit. Në studim morën pjesë 242 studentë të një universiteti. Instrumenti i përdorur konsideronte pyetje në lidhje me përdorimin e kartave të kreditit, qëndrimin kundrejt kreditimit, dhe pyetje mbi njohuritë financiare. Për analizimin e të dhënave u përdorën statistika përshkruese. Nga analiza e të dhënave u gjet se 38.7% e të anketuarve nuk kishin dijeni për normën e interesit të kartave të kreditit, 54% kishin dijeni për tarifën e kartës së kreditit që ata përdornin dhe 40% nuk kishin dijeni për tarifa të tilla. Joo dhe Grable identifikuan se 25%-40% e studentëve që përdorin karta krediti, nuk i kuptonin pasojat dhe detyrimet e përdorimit të kartave të kreditit. Pothuajse 70% e pjesëmarrësve pranuan se përdorimi i kartave të kreditit ka kosto të larta, ndërsa 93% pranuan se shpenzimet e tepruara me kartat e kreditit janë një zakon i fortë. Rezultat zbuluan gjithashtu se 75% e të anketuarve pranuan të kishin frikë nga pasojat e mbishpenzimit me karta krediti. Ndërkohë, 40% e studentëve raportuan Lehtësinë në përdorim si një nga arsyet kryesore të përdorimit të kartave të kreditit, ndërsa 20% pranuan se i përdornin kartat e kreditit në raste emergjente, apo në rast mungese parash. Autorët konkluduan se edukimi financiar është i nevojshëm për gjithë periudhën e studimit. Dilworth, Chenoweth dhe Engelbrecht (2000), nd ërmorën një kërkim për të eksploruar qëndrimin e studentëve dhe prindërve të tyre ndaj financave të përditshme. Studimi u 22

36 fokusua në investigimin e ndikimit të faktorëve demografikë në qëndrimin ndaj parasë, si dhe në ekzaminimin e ndryshimit të sjelljes financiare në kohë. Në studim morën pjesë 75 studentë kolegji dhe prindërit e tyre. Anketimi i përdorur për të siguruar të dhënat ishte ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë përfshinte informacion socio-demografikë duke konsideruar moshën, gjininë, përkatësinë etnike dhe gjendjen civile. Pjesa e dytë e anketimit përfshinte tre shprehje të hapura që masnin qëndrimin ndaj parasë. Studimi identifikoi shtatë komponentë të rëndësishëm: nevojën, sigurinë, luksin, kursimin, borxhin, bamirësinë dhe filizofinë e parasë. Nga studimi u zbulua se individët kanë mendime të ndryshme ndaj rolit të parasë në jetën e përditshme. Një ndryshim i konsiderueshëm u gjet në qëndrimin e prindërve dhe fëmijëve të tyre në lidhje me përfitimet në moshën e pensionit. Autorët rekomanduan nevojën për edukim të mëtejshëm për t u përgatitur më herët për pleqërinë. Studentët u zbuluan të parashikonin shpenzime të tilla si blerje shtëpie, makinë, mobilime, etj. Përfundimisht, u sugjerua se edukimi financiar duhet të luajë më tepër rol për të ndihmuar studentët që janë afër dilpomimit për të hequr ambiciet e tyre ndaj luksit, dhe për të mësuar të kenë durim në përmbushjen e objektivave financiare. Në një tjetër studim, Fünfgeld dhe Wang (2008) investiguan qëndrimin dhe sjelljen financiare kundrejt financave personale të përditshme. Në studim morën pjesë 1,282 persona nga pjesa gjermano-folëse e Zvicrës. Pjesëmarrësit ishin siguruar nga dy burime: 53 përqind ishin klientë të një kompanie financiare Zviceriane që ofronte këshillim financiar, dhe 47 përqind ishin identifikuar përmes teknikës së kuotimit 2 dhe snowballit 3, në mënyrë që të krijohej një proporcion i duhur me popullsinë zviceriane përsa i përket gjinisë, moshës si dhe karakteristikave të tjera demografike. Mostra përfshinte kategori të ndryshme, përfshirë dhe studentë. Autorët përdorën një pyetësor të përbërë nga 17 pyetje për qëndrimin dhe sjelljen financiare, si dhe pyetje referuar të dhënave socio-demografike si mosha, gjinia, karriera dhe edukimi. Bazuar në analizën faktoriale, në këtë kërkim u zbuluan pesë dimensione të qëndrimit dhe sjelljes financiare: ankthi, interesi në çështjet financiare, stili i vendimarrjes, nevoja për kursime të siguruara, dhe tendenca në shpenzime. Gjithashtu, bazuar në analizën e segmentimit të këtyre dimensioneve u përftuan pesë nënsegmente të tjera me një rend rritës drejt nevojave specifike për produkte financiare. Së fundi, karakteristikat personale si gjinia, mosha dhe edukimi u zbuluan të kishin një ndikim të rëndësishëm në qëndrimin dhe sjelljen financiare. Femrat ishin më pak të interesuara për çështjet financiare, kishin më tepër 2 Kuotimi është një procedure selektimi jo i rastësishëm i mostrës. Popullsia ndahet në kategori dhe mostra përzgjidhet duke marrë një numër të caktuar (një kuotë) nga pjesëmarrësit e çdo kategorie në mënyrë që përbërja e mostrës referuar gjinisë, moshës, klasës sociale, dhe karakteristikave të tjera demografike, të korrespondojë me proporcionet e popullatës. Çdo përzgjedhje brenda secilës kategori nuk zgjidhet në mënyrë të rastësishme, por në bazë të përshtatshmërisë (Vogt, 2005). 3 Teknika snowball përzgjedh mostër jo-propabilitare duke përfshirë një ose disa individë, ku secili prej tyre përfshin një ose disa individë të tjerë, dhe kështu me radhë, në formën e një piramide (Vogt, 2005). 23

37 ankth si dhe shpenzonin më tepër para, ndërsa burrat u zbuluan të ishin Konsumatorë Racionalë apo Konsumatorë Miop. Përsa i përket moshës, të rinjtë u zbuluan të ishin më pak të interesuar për çështjet financiare, e shikonin më pak të rëndësishëm kursimin si dhe e shijonin shpenzimin e parave. Autorët sugjeruan se të rinjtë duhet të jenë të kujdesshëm ndaj shpenzimeve të tepruara. Pjesëmarrësit me nivel të lartë edukimi u zbuluan të ishin më të sigurtë dhe të kishin më pak ankth në çështjet financiare në krahasim me të tjerët. Autorët konkluduan se femrat, të rinjtë dhe personat me nivel të ulët edukimi janë më të predispozuar të përballen me një risk të lartë të menaxhimit financiar të pakujdesshëm. Prezantuar në fillim të këtij kapitulli, Coleman eksploroi disa gjetje të rëndësishme në lidhje me ndryshimet në qëndrimin financiar midis studentëve. Pothuajse 48% e të anketuarve u shprehën se dinin shumë më tepër. Sikurse pritej, studentët që ndiqnin degë në shkenca jo-ekonomike, nuk pranuan se dinin shumë më tepër në krahasim me studentët e biznesit. 82% e pjesëmarrësve u shprehën se kishin gjithmonë besim në menaxhimin e parave, ku burrat dhe studentët e biznesit u paraqitën me rezultate më të mira. Richter dhe Prawitz (2010) ndërmorën një studim për të zbuluar dobishmërinë e edukimit financiar në ndryshimin e qëndrimit të studentëve ndaj borxhit dhe kartave të kreditit. Kërkuesit zhvilluan një kurs edukimi financiar në dy klasa të ndryshme të një universiteti. Në studim morën pjesë 47 studentë të përfshirë në një kurs ku u zhvillua lënda financat personale dhe 64 studentë të përfshirë në një kurs tjetër ku nuk zhvillohej lënda financat personale. Në të dyja klasat u zhvilluan teste para kursit dhe një muaj pas përfundimit të kursit në edukimin financiar. Autorët ngritën hipotezën se edukimi financiar në lidhje me kreditimin do të ndryshonte qëndrimin e studentëve ndaj kartave të kreditit. Një tjetër hipotezë ishte se studentët që do të demostronin se kishin likujdime të plota mujore të kartave të tyre të kreditit, do të tregonin një qëndrim më pozitiv kundrejt kartave të kreditit në krahasim me ata që mbartnin një balancë negative. Për verifikimin e hipotezave autorët përdorën testin studenti. Bazuar në instrumentin e propozuar në 1995 nga Xiao et al., Richter dhe Prawitz identifikuan katër dimensione të qëndrimit ndaj parave: Ankthin (frikë ndaj përdorimit të kartave të kreditit), Arritje (synim për të përftuar karta të tjera krediti), Dobishmëri (perceptimi se të poseduarit e kartës së kreditit ishte e dobishme dhe të bën të ndihesh krenar), dhe Përdorimin (përdorimi i kartës së kreditit rregullisht). Rezultatet e studimit e mbështetën pjesërisht hipotezën e parë, duke eksploruar Ankthin të kishte shumë pikë para dhe pas testit për të dyja klasat, dhe Përdorimin me më tepër pikë për studentët që kishin ndjekur lëndën e financave personale. Testimi i hipotezës së dytë zbuloi se studentët që likujdonin të plota çdo muaj kartat e kreditit, kishin më pak frikë në përdorimin e kartave të kreditit dhe perceptonin Dobishmërinë e të paturit të kartave të kreditit. Leila dhe Laily (2011) ekzaminuan ndryshimin gjinor të studentëve ndaj mirëqënies financiare dhe njohurive financiare. Në studim morën pjesë 2,500 studentë nga gjashtë universitete publike dhe pesë universitete private në Malajzi. Studentët ishin zgjedhur në mënyrë të rastësishme. 40.4% e pjesëmarrësve ishin meshkuj, ndërsa 59.6% femra. Shumica e pjesëmarrësve ishin Malajzesë (71.4%), kryesisht të moshës 21 vjeç. Studentët e universiteteteve publike përfaqësonin 60% të mostrës, ndërsa të universiteteve private 24

38 vetëm 40%. Për të matur mirëqënien financiare kërkuesit konsideruan gjashtë elementë: kursimin, situatën financiare, mundësinë për blerje, kursimet për raste emergjente, aftësinë për menaxhimin e parave dhe aftësinë në shpenzime. Vlerësimi për mirëqënien financiare u llogarit në bazë të shumës së pikëve mesatare të gjashtë shprehjeve. Ndërkohë, njohuritë financiare u testuan bazuar në gjashtë dimensione: njohuritë e përgjithshme, investimet, kursimet, kredinë, sigurimet dhe menaxhimin e riskut. Vlerësimi për këtë seksion u llogarit në bazë të shumës së pikëve të përgjigjeve të sakta. Mirëqënia financiare e perceptuar u mat bazuar në gjashtë shprehje të vlerësuara me shkallë nga 1 (aspak i k ënaqur) në 10 (shumë i kënaqur). Për të eksploruar ndryshimin gjinor autorët konsideruan testin studenti. Rezultatet demostruan se studentet femra ishin më të kënaqura me statusin e tyre financiar, me aftësinë për të përmbushur nevojat, me kursimet për nevojat emergjente, përballueshmërinë e shpenzimeve në krahasim me studentët meshkuj. Gjithashtu, ky studim identifikoi një nivel të ulët të njohurive financiare të studentëve, ku me nivel më të ulët dominonin studentet femra. Bazuar në gjetjet, autorët i rekomanduan politikëbërësit të fokusohen më tepër në programe që rrisin kulturën financiare të studentëve, sesa në ndihma apo borxhe financiare. Pavarësisht se studimet janë kryer në vende të ndryshme dhe nëse fokusi ka qënë buxhetimi, përdorimi i kartave të kreditit apo praktikat e menaxhimit të parave, literatura qartëson se: qëndrimet e studentëve ndaj financave personale janë shumë të rëndësishme në vendimarrje dhe janë të ndërlidhura me njohuritë dhe sjelljen financiare. 2.6 Sjellja e Studentëve ndaj Financave Personale Sipas Dave Ramsey, këshillues në financat personale, financat personale janë 20% njohuri dhe 80% sjellje ( Ramsey, 2003). Kjo do të thotë se të kesh njohuri në financat personale nuk do të thotë domosdoshmërisht që kesh sukses. Disa pretendojnë se të dish është gjysma e betejës, por sipas Ramsey-it, të dish është vetëm 1/5 e betejës. Beteja më e madhe që duhet të fitojnë konsumatorët në financat personale është suksesi në sjelljen financiare. Shim dhe Siegel (1991), theksojnë se: "edhe me të ardhura modeste, ju mund të krijoni shumë pasuri duke pasur disiplinë në çështje financiare (f.1) Edhe pse sjellja e studentëve ndaj financave personale ka qenë prej dekadash në qendër të vëmendjes, literatura vazhdon të raportojë sjellje jo të shëndosha financiare. Në një studim doktorature në vitin 1968, u ekzaminua sjellja financiare e 45 çifte studentësh të Universitetit Oklahoma. Për të realizuar studimin Taylor (1968) kreu intervista me pyetje të hapura dhe të mbyllura në lidhje me njohuritë për menaxhimin e parave, qëndrimin dhe sjelljen në shpenzime. Të gjithë pjesëmarrësit raportuan të planifikonin përdorimin e parave të tyre, por u gjet se kishte një mangësi në të kuptuarit se çfarë do të thotë planifikim. Referuar sigurimit, një komponent i rëndësishëm i financave personale, u zbuluan mangësi tek të gjithë pjesëmarrësit, edhe pse ata kishin shprehur dëshirë për të ditur më tepër. Përsa i përket sjelljes planifikuese, Taylor theksoi se shumica e çifteve planifikonin shpenzimet çdo muaj, ndërkohë që 31 çifte pranuan se kishin një buxhet të pashkruar, ndërsa vetëm nëntë mbanin shënime të rregullta. Gjithashtu, statistikat demostruan se studentët e martuar që kishin fituar para herët në jetë dhe ishin përgjegjës për shpenzimin e tyre u gjetën të menaxhonin më mire fianancat e 25

39 tyre personale në martesë, kur edukimi ishte qëllimi kryesor i tyre dhe kur të ardhurat për shkollim ishin të kufizuara. Heck (1984), kreu një kërkim online për të zbuluar sjelljen financiare të 877 studentëve të tre universiteteve në New York. Studiuesja pretendonte se studimi i sjelljes financiare të studentëve ishte i rëndësishëm pasi aftësia menaxheriale e studentëve në financat personale, siguron një bazë eksperience për aktivitetin e mëvonshëm financiar në jetë. Sipas Heck, suksesi i studentëve në jetë varet kryesisht nga aftësia e tyre për të krijuar objektiva financiarë si dhe strategji implementuese për arritjen e tyre. Studentët nuk janë thjesht një grup konsumator i rëndësishëm, por aftësitë dhe sjellja e tyre ndaj financave personale janë tregues të vitalitetit konsumator të ardhshëm në treg dhe në familje, për këtë arsye sjellja në financat personale duhet ekzaminuar (f.13). Heck në studimin e saj identifikoi nëntë sjellje financiare, katër të konsideruara si sjellje planifikuese dhe pesë të tjerat si sjellje implementuese. Në sjelljet planifikuese përfshiheshin: 1. Vendosja e objektivave financiare, 2. Vlerësimi i kujdesshëm i shpenzimeve, 3. Vlerësimi i kujdesshëm i të ardhurave, dhe 4. Planifikimi dhe buxhetimi i shpenzimeve. Në sjelljet implementuese përfshiheshin: 1. Konsiderimi i disa alternativave në vendimarrje, 2. Përshtatja me rastet e emergjencave financiare, 3. Likujdimi i detyrimeve dhe faturave ne kohë, 4. Arritja me sukses e objektivave financiare, dhe 5. Zbatim i suksesshëm i planit të shpenzimeve. Për analizën e të dhënave autori përdori teknika përshkruese. Nga analiza e statistikave Heck identifikoi disa lidhje të rëndësishme midis sjelljes financiare dhe karakteristikave demografike të pjesëmarrësve. Studentët që shfaqnin më tepër sjellje planifikuese studionin në shkencat natyrore, kishin ndjekur shumë lëndë, ishin kryesisht të punësuar dhe të martuar. E vetmja lidhje pozitive për studentët e papunësuar ishte aftësia e tyre për të vlerësuar saktë shpenzimet. Sjellja planifikuese ishte më e përhapur tek studentët që kishin mesatare të lartë të rezultateve në shkollë dhe nivel më të lartë të ardhurash. Studentet femra dhe ata që i perceptonin të ardhurat e tyre si jo të përshtatshme tregonin më pak sjellje planifikuese. Përsa i përket sjelljes implementuese, Heck zbuloi se studentët që shfaqnin praktika të tilla ishin studentët maturantë, studionin për shkenca natyrore, jetonin me qera, të papunë, femra, dhe të pamartuar. Sikurse në rastin e sjelljes planifikuese, studentët që kishin mesatare të lartë të rezultateve dhe ata me të ardhura të larta shfaqnin disa sjellje implementuese. Sjelljet implementuese nuk ishin të përhapura tek studentët që vareshin financiarisht nga prindërit e tyre dhe tek ata që perceptonin se të ardhurat e tyre nuk përshtateshin me shpenzimet. Në një investigim të sjelljes të studentëve ndaj financave personale të universiteteve publike në vitin akademik , Howell (1993) analizoi të dhënat e anketimit të 482 nga 14,242 studentëve të përfshirë në një nga tetë universitetet publike të marra në studim në Misisipi. Studimi u fokusua në ekzaminimin e llojeve të sjelljeve ndaj shpenzimeve, metodat e pagesave dhe praktikave të menaxhimit të parave. Autori përdori teknika përshkrese për identifikimin e sjelljes së studentëve. Bazuar në analizën e të dhënave, Howell identifikoi se 66% e pjesëmarrësve i kryenin pagesat e produkteve me çeqe, 62% deklaruan se paguanin rregullisht në cash, 40% blenin me raste me kartë krediti, dhe 59% nuk kishin ndonjë rregull në mënyrën e pagesës së shpenzimeve. Autori gjeti se mesatarja e bilancit total korent të kartave të kreditit ishte $1,249. Howell zbuloi gjithashtu se kartat e kreditit përdoreshin më tepër në blerjen e veshjeve, ushqimit, dhe për transport. Referuar mënyrave të pagesave, autori gjeti se 26% e paguanin shumën të 26

40 plotë çdo muaj, 25% paguanin vetëm kufirin minimal çdo muaj kartën dhe 40% paguanin midis kufirit minimal dhe shumës së plotë. Të dhënat treguan se ekzistonte një lidhje negative midis të ardhurave të studentëve dhe përdorimit të kartave të kreditit, ku të ardhurat më të larta rezultonin me përdorim më të ulët të kartave të kreditit. Howell zbuloi se studentët e martuar ishin më pak blerës impulsive dhe demostronin një qëndrim konservativ ndaj menaxhimit të burimeve financiare. Një survejim i administruar në një mostër të rastësishme prej 3,000 studentësh të përfshirë në një nga tre universitete të Teksasit, u dizenjua për të siguruar të dhëna për mënyrën se si i përftonin studentët kartat e kreditit, si i përdornin ato, si dhe mënyrën se si e menaxhonin borxhin e kartave të kreditit (Allen & Jover, 1997). Në studim morën pjesë 633 studentë. Për analizën e të dhënave autorët përdorën teknika përshkruese. Bazuar në rezultatet e studimit kërkuesit zbuluan se studentët që përdornin kartat e kreditit mbartnin një debi prej më shumë se $1,000, dhe paratë shkonin kryesisht për veshje dhe argëtim. Studentët raportuan se gjysmat e kartave të kreditit që ata përdornin kishin një normë vjetore prej 17-20%, dhe vetëm 13.5% e pjesëmarrësve e likujdonin të plotë dhe në kohë kartën e kreditit. Më pak se një e treta e pjesëmarrësve i përdornin kartat e kreditit për të marrë cash në avancë. Në një investigim cilësor të praktikave të menaxhimit të parave të 17 studentëve, Hirt dhe Nick (1999) kryen intervista me pjesëmarrësit për të rishikuar dokumentat financiarë (rregjistrin e librit te çeqeve, pasqyrën e kartës së kreditit). Hirt dhe Nick kishin dy qëllime: të kuptonin se çfarë bënin studentët me paratë, si dhe pse merrnin ato vendime financiare. Studiuesit identifikuan dy pozicione të sjelljes financiare: sjellje financiare e zhvilluar dhe sjellje financiare jo e zhvilluar. Për analizën e të dhënave autorët përdorën testin studenti dhe analiza përshkruese. Statistikat demostruan se nga 17 pjesëmarrësit, tetë ishin të përfshirë në kategorinë e parë dhe nëntë në kategorinë e dytë. Nga analiza e të dhënave, Hirt dhe Nick (1998) zbuluan ndryshime në praktikat e menaxhimit të parave midis studentëve që jetonin në kampus dhe studentëve që jetonin jashtë kampusit. Referuar akomodimit, të gjithë studentët shpenzonin më tepër se të ardhurat e tyre, por studentët që jetonin në kampus shpenzonin pesë herë më shumë se të ardhurat e tyre. Sipas studiuesve, kjo sjellje financiare tregon se studentët nuk po e menaxhojnë suksesshëm jetën e tyre financiare. Në një projekt kërkimor, Henry, Weber, dhe Yarbrough (2001) investiguan praktikat e menaxhimit të parave të 216 studentëve të një kampusi universitar. Për të siguruar të dhënat kërkuesit administruan një pyetësor të ndarë në tre seksione. Në seksionin e parë përfshiheshin të dhëna demografike si gjinia, raca, kombësia, statusi civil, mosha, etj. Seksioni i dytë konsideronte statusin e punësimit (me kohë të plotë, ose të pjesshme), numrin e punëve dhe të ardhurat vjetore bruto dhe në seksionin e fundit kërkohej që studentët të përshkruanin praktikat e buxhetimit të financave personale si të paturit të një buxheti të shkruar, sa shpesh e ndiqnin atë, si dhe vlerësimin e borxhit. Pjesa më e madhe e të anketuarve ishin femra (84%), kryesisht me n ënshtëtësi amerikane. Bazuar në rezultatet e studimit, 58% e të anketuarve nuk kishin një buxhet personal. Autorët përdorën teknika përshkruese dhe testin Pearson Chi Square për të analizuar të dhënat. Nga analiza e të dhënave u zbulua se studentet femra kishte më shumë të ngjarë të kishin një buxhet në krahasim me studentët meshkuj, ndërkohë qe studentët e martuar e ndiqnin 27

41 më tepër buxhetin e tyre, dhe studentët që i përkisnin grup-moshës vjeç e respektonin buxhetin e tyre në shumicën e kohës. Në kuadër të një projekti tjetër kërkimor, Janke dhe Trechter (2012) kryen nje studim online për te investiguar sjelljen financiare të studentëve të tre kampuseve universitare të Univeritetit Wisconsin në Rice Lake dhe New Richmond. Në studim morën pjesë 322 studentë, kryesisht femra (që ndiqnin studimet me kohë të plotë. Vetëm një pjesë e vogël e pjesëmarrësve deklaruan se kishin ndjekur një lëndë në financat personale, ekonomiks, apo investime. Autorët përdorën teknikat përshkruese për të eksploruar sjelljen financiare të studentëve bazuar në karakteristikat personale. Statistikat demostruan se pjesa më e madhe e studentëve kishin llogari kursimi dhe besonin se do të kishin hua studentore pas diplomimit. 37% e të anketuarve kishin filluar të paguanin sigurime private për moshën e pensionit. Në një shkallë nga 0 (nuk di asgjë) në 10 (di shumë) vetvlerësimi i studentëve mbi njohuritë e tyre mbi menaxhimin e kartave të kreditit, pagimin e borxheve dhe buxhetimin familjar ishte rreth 7. Pothuajse gjysma e pjesëmarrësve paraqitën interes për të marrë pjesë në programe të edukimit financiar. Në një studim doktorature Grabova (2013) identifikoi dhe analizoi qëndrimin e individëve dhe kulturën si faktorët kryesorë që ndikonin në sjelljen financiare të konsumatorëve në Shqipëri. Pyetja kërkimore shkencore e ngritur në këtë studim ishte: Cilat janë karakteristikat dhe perspektivat e ndryshme në kuadër të një studimi subjektiv mbi perceptimin e parasë dhe pasurisë, si dhe cili është ndikimi i emocioneve dhe i cultures në përdorimin dhe përkufizimin e tyre? (fq. 3). Për realizimin e studimit u kryen 110 intervista gjysmë të hapura në Shkodër dhe Korçë si dy nëngrupe kulturore që veprojnë në të njëjtin makromjedis. Intervistat përfshinin 46 pohime të cilat u analizuan bazuar në metodologjinë Q. Rezultatet theksuan rëndësinë e përfshirjes së cultures në analizën e sjelljes financiare. Gjithashtu, studimi demostroi se shkodranët dhe korçarët kanë krijuar tërësinë e koncepteve kulturore duke iu përshtatur në mënyrë realitetit ku jetojnë. Për më tepër, Grabova rekomandon se duke njohur perceptimet e ndyshme në vendimarrje të këtyre dy zonave, mund të zhvillohen degë të ndyshme të industrisë që përshtaten me karakteristikat e tyre kulturore si dhe të përmirësohen shërbimet financiare. Autorja propozon ndërmarrjen e studimeve të tjera në këtë fushë me qëllim identifikimin e perceptimeve dhe kulturës në zona të tjera të Shqipërisë. Kohët e fundit, Shaari et al., (2013) investiguan literaturën ekzistuese në lidhje me aftësinë financiare të studentëve dhe verifikuan se ekzistonin mangësi në identifikimin e ndryshimit të aftësisë financiare të studentëve të fakulteteve të ndryshme, si dhe në lidhje me burimin e informacionit të menaxhimit të financave personale. Referuar mangësive të gjetura në literaturë, autorët ndërmorën një studim për të eksploruar sjelljen financiare të 384 studentëve të një universiteti në Malajzi. Ata konsideruan aftësinë financiare si variabël të varur dhe moshën, gjininë, zakonin në sjelljen financiare, fakultetin dhe vitin e studimit si variabla të pavarur. Hipotezat e ngritura në këtë studim theksonin një lidhje të rëndësishme statistikore midis aftësisë financiare dhe variablave të pavarur të përfshira në studim. Teknikat kryesore të përdorura në studim ishin analiza e besueshmërisë, testi ANOVA dhe Regresioni Linear i Shumëfishtë. Bazuar në analizën e rezultateve, u gjet se studentët nuk zotëronin nivelin e duhur të aftësisë financiare. 65.7% e tyre iu përgjigjën saktë vetëm 5-8 nga 12 pyetje të pyetësorit. Rezultatet gjithashtu zbuluan se zakoni në 28

42 sjellje dhe viti i studimit ndikonin pozitivisht në aftësinë financiare, ndërsa mosha dhe gjinia kanë një ndikim negativ. Së fundi, Shaari et al., rekomanduan se studimet e ardhshme duhet të konsiderojnë një mostër të madhe si dhe shtrirjen e studimit në universitete të tjera në mënyrë që të rritet besueshmëria e rezultateve. Gjithashtu, autorët sugjeruan se shtimi i më tepër pyetjeve specifike në instrument, si dhe përfshirja e variablave të tjerë në model, do të përmirësonin më shumë gjetjet në këtë fushë. Si përfundim, mund të themi se literatura sqaron se studentët kanë mangësi në njohuritë financiare, nuk kanë qëndrim pozitiv ndaj financave personale si dhe demostrojnë sjellje jo të shëndosha financiare. Megjithatë, duhet konsideruar se çelësi kyç i kryerjes së një kërkimi shkencor është përkufizimi i saktë i konceptit që do të matet (Hung, 2009), dhe zbatimi i metodologjisë së duhur kërkimore (Hart et al., 2010). Për këtë arsye seksioni i mëposhtëm bën një vlerësim kritik të studimeve të shqyrtuara në literaturë, referuar konceptimit të aftësisë fianciare dhe metodologjisë kërkimore. 2.7 Vlerësim i Literaturës së Shqyrtuar Studimet e shqyrtuara në literaturën ekzistuese në lidhje me aftësinë financiare të studentëve konvergjojnë në konkluzionin se studentët nuk zotërojnë nivelin e duhur të aftësive financiare (Chen dhe Volpe (1996); Marchovich dhe DeVaney (1997); Chen dhe Volpe (1998); Beal dhe Delpachitra (2003); Commonwealth (2005); Cude et al., (2006); Manton et al., (2006); Leila dhe Laily (2011). Kërkimet kanë zbuluar se shkaku kryesor i paaftësisë financiare të studentëve është mungesa e një programi shkollor efiçent në financat personale. Mungesa e menaxhimit financiar në një afat më të gjatë ndikon negativisht jo vetëm në të ardhmen e individit (Beal dhe Delpachitra, 2003), por edhe në zhvillimin ekonomiko-financiar të një vendi, pasi rrit riskun riskun institucional të institucioneve (Nelson and Wambugu, 2008), duke qënë se studentët janë konsumatorë potencialë të institucioneve financiare. Studentët përmirësojnë njohuritë financiare dhe dijet në menaxhimin e parave më tepër përmes edukimit financiar sesa përmes provës dhe gabimit në jetën e përditshme (Bernardi, 1969). Edukimi financiar motivon përfshirjen financiare të individit dhe e pajis atë me njohuritë e duhura financiare për të shmangur kostot e larta, borxhet riskoze dhe produktet financiare të papërshtatshme ( Komisioni Europian, 2007). Pavarësisht konvergjencës në konkluzione studimet e shqyrtuara paraqesin disa limitime. Së pari, disa prej studimeve nuk e kanë konceptuar të plotë përkufizimin e aftësisë financiare, por e kanë njehsuar me njohuritë financiare (Danes dhe Hira, (1987); Chen dhe Volpe, (1996); Hilgert, Holgart dhe Beverly, (2003), Mandell, (2004); Manton et al., (2006); Mandell, (2007). Ndërkohë, studime të tjera e konceptojnë aftësinë financiare si sjellje financiare (Janke dhe Trechter (2012), Shaari (2013), etj. Për më tepër këkrime të tjera e identifikojnë aftësinë financiare me njohuri dhe sjellje financiare, ose me njohuri dhe qëndrim financiar (Markovich & DeVaney (1997), Beal & Delpachitra (2003 ), Coleman, etj. Njohuritë financiare përbëjnë një komponent shumë të rëndësishëm të aftësisë financiare, por nga ana tjetër ato duhet të reflektohen tek qëndrimi financiar dhe sjellja financiare (Hung et al., 2009). Sikurse u diskutua më sipër aftësia financiare duhet 29

43 analizuar bazuar në tre komponentët e saj: njohuritë financiare, qëndrimi financiar dhe sjellja financiare. Së dyti, një pjesë e studimeve ka konsideruar një numër të kufizuar pyetjesh në instrumentin e përdorur. Chen dhe Volpe (1996), Cude et al., (2006), kan ë konsideruar vetëm 10 pyetje në instrumentin e përdorur; Dilworth, Chenoweth dhe Engelbrecht (2000), si dhe Lusardi dhe Tufano (2008) kanë realizuar studimin bazuar në përgjigjen korrekte të tre pyetjeve, ndërsa Shaari (2013) ka kryer kërkimin referuar instrumentit me 12 pyetje. Ndërkohë, në studime të tjera mungon testi psikometrik i pyetësorit. Chen dhe Volpe (1998) përmirësuan studimin e tyre në testimin e aftësisë financiare të studentëve duke konsideruar një instrument me 52 pyetje në krahasim me 10 pyetje të analizuara në studimin e tyre të mëparshëm (Chen dhe Volpe, 1996). Megjithatë mungesa e të dhënave psikometrike si dhe e një vlerësimi të pavarur të instrumentit përbëjnë kufizime të këtij studimi. Gjithashtu, studime të tjera si: Moser (1981), Rob dhe Sharpe (2009), dhe Coleman paraqesin mangësi në testimin e instrumentit të përdorur në studim. Numri i kufizuar i pyetjeve dhe mungesa e testimit psikometrik të pyetësorit ul besueshmërinë e matjes si dhe prodhon rezultate jo të sigurta. Sipas Robb dhe Sharpe 2009, survejimet duhet të konsolidojnë instrumentin matës, në mënyrë që të rritet besueshmëria e matjes si dhe të përmirësohet efiçenca e edukimit financiar. Së treti, kërkimet kanë një shtrirje të kufizuar kryesisht vetëm në një universitet. Studimi i Danes dhe Hira (1987) ekzaminoi njohuritë në menaxhimin e financave të 716 studentëve të Universitetit Publik Iowa. Chen dhe Volpe (1996) ekslporuan njohuritë financiare të 454 studentëve të një universitetit Publik Youngstown në Ohio. Një vit më vonë, Markovich dhe DeVaney (1997) kryen një tjetër studim për të matur njohuritë financiare dhe sjelljen financiare të 236 studentëve të zgjedhur rastësisht në universitetin Purdue. Në një projekt kërkimor, Henry, Weber, dhe Yarbrough (2001) studiuan praktikat e menaxhimit të parave të 216 studentëve të një kampusi universitar. Në vitin 2003 Beal dhe Delpachitra përdorën të njëjtën metodë të ndjekur nga Chen dhe Volpe (1998) në studimin e tyre për të eksploruar aftësitë në financat personale të 837 studentëve të vitit të parë të një universiteti Australian. Manton et al., (2006) investiguan njohuritë financiare të 407 studentëve të 25 klasave te Universitetit A & M në Texas. Robb dhe Sharpe (2009) ekzaminuan rolin e njohurive financiare në vendimet e studentëve lidhur me kartat e kreditit duke testuar online 3,884 studentë të një universiteti. Studime të tjera të fundit (Ric hter dhe Prawitz (2010), Britt et al., (2012), Coleman dhe Shaari et al., (2013); Cude et al., (2013) kanë investiguar aftësinë financiare të studentëve dhe efektivitetin e edukimit financiar bazuar në survejime të kryera në një universitet të vetëm. Fokusimi në një subjekt të vetëm krijon vështirësi në përgjithësimin e rezultateve duke ulur besueshmërinë e tyre. Së katërti, referuar metodës së mbledhjes së të dhënave, një pjesë e konsiderueshme e kërkimeve i kanë siguruar të dhënat e studimit përmes survejimeve online (Brent (2006), Marsh (2006), Jorgensen (2007), Chen & Volpe (1996), Markovich & DeVaney (1997), Chen & Volpe (1998), Manton et al., (2006), Rob & Sharpe (2009), Janke & Trechter (2012), etj). Pavarësisht, efiçencës në kohë, në kosto dhe në administrim, kjo formë e sigurimit të të dhënave paraqet disavantazhe. Kështu, pjesëmarrësit mund të mos jenë të motivuar për t iu përgjigjur pyetjeve ndershmërisht. Gjithashtu, pyetje të ndryshme mund 30

44 të perceptohen ndryshe nga persona të ndryshëm, duke rezultuar në përgjigje joreale, apo dhe mospërgjigje. Për më tepër, mospërgjigjja e pyetjeve mund të shkaktojë dhe gabime në të dhëna, pasi numri i pjesëmarrësve që i japin përgjigje një pyetjeje të pyetësorit mund të jetë i ndryshëm nga ata pjesëmarrës që nuk i përgjigjen, duke krijuar në këtë mënyrë një njëanshmëri në rezultate. Këto disavantazhe ndikojnë në besueshmërinë e të dhënave dhe rrjedhimisht dhe të rezultateve. Së fundi, referuar metodës së analizës të të dhënave, studimet mund t i ndajmë në dy grupe: studime që kanë përdorur vetëm teknika përshkruese dhe krahasuese në analizë dhe studime të cilat përveç këtyre teknikave kanë realizuar një analizë më të thellë duke konsideruar regresionin e shumëfishtë linear apo atë jolinear. Linja e parë e studimit ka përdorur kryesisht analizën e variancës për të identifikuar ndryshimin në aftësinë financiare të studentëve referuar kategorive të ndryshme (Danes & Hira (1987), Chen & Volpe (1996), Markovich & DeVaney (1997), Manton (2006), Marsh (2006), Jorgensen 2007, Coleman, Janke dhe Trechter (2012) ). Kjo teknikë investigon ndryshimet në aftësinë financiare të studentëve duke i marrë faktorët të izoluar nga ndikimi i faktorëve të tjerë. Ndërkohë, linja e dytë e studimit ka përdorur analizën përshkruese krahasuese, si dhe analizën shumëvariabëlshe duke konsideruar gjithë variablat në model. Mckenzee (2009) dhe Shaari (2013) kanë përdorur metodën e regresionit të shumëfishtë linear për të eksploruar faktorët shpjegues të aftësisë financiare të studentëve. Kjo metodë shfaq problem me hetereoskedaticitetin, autokorrelacionin si dhe vlerë e vogël e R 2. Ndërkohë, Chen & Volpe (1998), Beal & Delpachitra (2003) dhe Rob & Sharpe (2009) kan ë përdorur teknikën e regresionit të shumëfishtë jolinear, i cili shmang problemet e hasura në regresionin linear. Në tabelën e mëposhtme paraqitet një informacion i përgjithshëm referuar vlerësimit kritik të studimeve kryesore të shqyrtuara në literaturë. Tabela 2.2 Përmbledhje e Analizës së Aftësisë Financiare në Literaturën e Shqyrtuar Publikimi Përkufizimi Instrumenti Shtrirja e Studimit Metoda e Mbledhjes të të Dhënave Metoda Kryesore e Analizës Danes & Hira (1987) Njohuri Financiare 51 pyetje dhe shprehje Në një universitet në Iowa Online ANOVA Chen Volpe (1996) & Njohuri Financiare 10 pyetje Në një universitet në Ohio Online ANOVA Markovich & DeVaney (1997) Njohuri & Sjellje Financiare 34 pyetje Në një universitet Online ANOVA 31

45 Chen Volpe (1998) & Njohuri Financiare 36 pyetje Në 13 universitete nga 6 shtete të USA Online Regresion Logjistik. Beal & Delpachitra (2003) Njohuri, Qëndrim dhe Sjellje Financiare 44 pyetje Në një universitet Australian Pyetësor administruar në klasa. i Regresion Logjistik. Manton et al., (2006) Njohuri Financiare 20 pyetje Në një universitet në Texas. Online ANOVA Rob Sharpe (2009) & Njohuri Financiare 83 pyetje Në një universitet në Verilindje në USA. Online Maximum Likelihoo d dhe Analiza Propabilit are Coleman Njohuri dhe Qëndrim Financiar 27 pyetje Në një universitet në Veriperëndim në USA. Online ANOVA Janke Trechter (2012) & Sjellje Financiare 9 pyetje dhe shprehje të shumëfishta Në tre kampuse universitare në USA Online ANOVA Shaari et al., (2013) Sjellje Financiare 14 pyetje Në një universitet në Malajzi Zgjedhje rastësore Regresion i Shumëfis htë Linear Përfundimisht, çelësi kyç i një kërkimi shkencor është përkufizimi i saktë i konceptit që do të matet (Hung, 2009), sigurimi i të dhënave të dobishme, të besueshme dhe të vlefshme, si dhe zgjedhja e metodës së përshtatshme në mënyrë që analiza dhe konkluzionet e derivuara prej saj të mund të jenë të besueshme dhe të përgjithësohen për gjithë popullatën (Hart et al., 2010). Për këtë arsye, në studimin tonë konsiderojmë përkufizimin e aftësisë financiare të konceptuar nga OECD, sipas së cilës aftësia financiare paraqitet në tre dimensionet e saj: qëndrimi financiar, njohuritë financiare dhe sjellja financiare. Gjithashtu, instrumenti i përdorur përfshin një numër të konsiderueshëm pyetjesh: 23 pyetje që masin njohuritë financiare të studentëve në katër 32

46 fusha të financës: njohuri të përgjithshme, kursimi dhe investimet, sigurimet dhe huamarrja; 11 shprehje dhe pyetje që testojnë qëndrimin financiar dhe 8 shprehje që vlerësojnë sjelljen financiare. Analiza psikometrike dhe analiza e besueshmërisë testojnë vlefshmërinë dhe qëndrueshmërinë e këtij instrumenti. Për më tepër, studimi është kryer në pesë universitete publike dhe në dy universitete jo-publike dhe është administruar në klasa. Së fundi, për të shmangur problemet e regresionit të shumëfishtë linear, në rastin e analizës së aftësisë financiare, do të konsiderojmë metodën e regresionit logistik me variabël të varur aftësinë financiare, të paraqitur në këtë rast si variabël dikotomik (me vlera 1 dhe 0), dhe variabla të pavarur faktorët personalë si: mosha, statusi civil, të ardhurat, dega e studimit, edukimi financiar, etj. 2.8 Përmbledhje Në këtë kapitull u investigua literatura ekzistuese në lidhje me përkufizimet dhe përfitimet e aftësisë financiare, si dhe në lidhje me njohuritë, qëndrimet dhe sjelljet e studentëve ndaj financave personale. Pavarësisht mungesës së një përkufizimi zyrtar të aftësisë financiare, nga investigimi i literaturës u konkludua se aftësia financiare përfshin tre komponentë kryesorë: njohuritë financiare, qëndrimet financiare dhe sjelljet financiare. Sipas studimeve të mësipërme, aftësia financiare sjell përfitime mikroekonomike dhe makroekonomike, pasi rrit efiçencën dhe mirëqënien financiare, përmirëson cilësinë e jetesës, si dhe e bën shoqërinë financiarisht më aktive. Kërkimet e mësipërme demostrojnë se studentët nuk kanë njohuritë dhe qëndrimet e duhura financiare për të pasur një sjellje të mirë financiare. Sipas studiuesve, individët e ndryshojnë ngadalë sjelljen financiare për shkak se edhe përfitimet nga ndryshimi nuk janë të menjëhershme. Studimet e mësipërme demostrojnë se aftësia financiare e studentëve ndryshon për shkak të edukimit financiar dhe faktorëve personalë. Disa nga variablat kryesorë të identifikuar në këto studime janë: mosha, gjinia, eksperienca e punës, dega e studimit, statusi akademik, statusi civil, akomodimi, të ardhurat, edukimi financiar, etj. Për më tepër, studimet theksojnë nevojën e përmirësimit të njohurive financiare të studentëve përmes përfshirjes të lëndës financat personale në kurrikulat e kolegjeve dhe të universiteteve. Nga analiza kritike e literaturës së shqyrtuar u verifikua se disa nga limitimet e kërkimeve ekzistuese ishin: konceptimi jo i plotë i termit aftësi financiare, numri i kufizuar i pyetjeve të instrumentit të përdorur, mungesa e një testi psikometrik të pyetësorit, administrimi online i tij, shtrirja e kufizuar dhe metodologjia e përdorur për analizën e të dhënave. 33

47 KAPITULLI I TRETË 3. METODOLOGJIA E NDJEKUR DHE INSTRUMENTAT E PËRDORUR Ky punim investigon aftësinë financiare të studentëve shqiptarë. Gjithashtu, pjesë e këtij punimi është dhe eksplorimi i lidhjes midis sjelljes financiare të studentëve dhe njohurive dhe qëndrimit financiar të tyre, si dhe ekzaminimi i faktorëve personalë që ndikojnë në aftësinë financiare. Ky studim adreson pyetjet e mëposhtme: 1. A janë studentët shqiptarë të aftë financiarisht? 2. Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljes financiare të studentëve, njohurive financiare dhe qëndrimit financiar të tyre? 3. A ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët personale si: gjinia, mosha, edukimi, të ardhurat, etj? 4. Cili model parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri? 3.1 Sigurimi i të dhënave Të dhënat për këtë studim janë siguruar nga një mostër e zgjedhur rastësisht në pesë universitete publike dhe në dy universitete private. Popullata e universiteteve publike dhe private është 160,839 studentë gjithsej, ku 78.5% e të cilëve studiojnë në universitete publike (MAS 2014). Universitetet publike të përfshira në studim janë: Universiteti i Tiranës; Universiteti Aleksandër Moisiu, Durrës; Universiteti Aleksandër Xhuvani, Elbasan; Universiteti Eqrem Çabej, Gjirokastër; dhe Universiteti Bujqësor i Tiranës. Ndërkohë, Universitetet private të përfshira në studim janë: Universiteti Marin Barleti, Tiranë; dhe Universiteti Kristal, Dega Përmet. Në studim kanë marrë pjesë 637 studentë të vitit të fundit bachelor dhe master, kryesisht të grupmoshës vjeç, dhe që ndjekin sistemin me kohë të plotë studimi. Degët e studimit të studentëve të përfshirë në këtë anketim janë të profileve të ndryshme si: juridik, gazetari, ekonomik, agrobiznes, histori gjeografi, dhe mjekësi. Për të siguruar informacionin e nevojshëm për këtë kërkim është konsideruar një pyetësor, i cili është plotësuar nga studentët në klasat përkatëse, në një kohë minuta.. Teknika e administrimit të pyetësorit në klasa krijon mundësi që të qartësohen pjesëmarrësit në rast të ndonjë paqartësie në plotësimin e pyetësorit, duke rezultuar në normë të lartë të përgjigjes. Gjithashtu, kjo teknikë është efiçente në termat e kostos dhe kohës. 3.2 Instrumenti Matës Instrumenti i përdorur në këtë studim është dizenjuar bazuar në literaturën ekzistuese në lidhje me aftësinë financiare të studentëve. Aftësia financiare është konceptuar në tre dimensione: qëndrimi financiar, sjellja financiare dhe njohuritë financiare. Kështu, pyetësori është ndarë në dy pjesë (Shih në Apendik s A). Pjesa e parë përbëhet nga 42 pyetje dhe shprehje, që masin aftësinë financiare të studentëve bazuar në tre dimensionet e saj. Pjesa e dytë konsideron 14 pyetje personale, të cilat sigurojnë informacion në lidhje me faktorët socio-demografikë si: mosha, gjinia, të ardhurat, eksperiencë pune, statusi 34

48 akademik, fusha e studimit, etj. Në këtë pjesë janë shtuar edhe pyetje në lidhje me burimin kryesor të mësimit të menaxhimit të parave, si dhe nëse studenti ka ndjekur ndonjë lëndë në financat personale Vlerësimi i pyetësorit Pjesa e parë e pyetësorit, që mat aftësinë financiare, është ndarë në tre seksione që testojnë tre komponentët e aftësisë financiare: qëndrimin financiar, sjelljen financiare dhe njohuritë financiare Seksioni Qëndrimi Financiar. Qëndrimi financiar është një komponent shumë i rëndësishëm i aftësisë financiare. Nëse një individ ka një qëndrim negativ ndaj kursimit, ka shumë mundësi që të mos kursejë. Seksioni Qëndrimi Financiar fokusohet në matjen e qëndrimit ndaj parasë dhe menaxhimit të financave personale. Konkretisht, ky seksion përbëhet nga një pyetje subjektive që mat sa të sigurt ndihen pjesëmarrësit në menaxhimin e parave, dhe dhjetë shprehje që masin perceptimet e studentëve ndaj parasë dhe financave personale. Për pyetjen e parë (Sa i sigurt ndiheni ju në menaxhimin e parave) janë paraqitur p esë mundësi për përgjigje (1 - Aspak i sigurt, 2 Jo shumë i sigurt, 3 Neutral, 4 Disi i sigurt, 5. Shumë i sigurt). Pyetja e dytë përbëhet nga nëntë shprehje (a -g) dhe ka pesë mundësi për përgjigje: 1. Nuk jam fare dakort 2. Nuk jam dakort, 3. Neutral, 4. Jam dakort, 5. Jam plotësisht dakort. Vlerësimi për Qëndrimin Financiar Për shembull, Të shpenzosh më pak se të ardhurat Studentët që selektojnë 4 - Jam dakort ose 5 - Jam plotësisht dakort, janë konsideruar me qëndrime pozitive. Në mënyrë që të përftohet një vlerësim me pikë për qëndrimin financiar, dhe që ky vlerësim të mund të përfshihet në llogaritjen e aftësisë financiare, është vlerësuar me një pikë çdo përgjigje në shkallën 4 ose pesë, dhe 0 në çdo rast tjetër Seksioni Sjellja Financiare. Sjellja financiare konsiderohet si një nga elementët më të rëndësishëm të aftësisë financiare. Aftësia financiare rezulton në një sjellje të mirë financiare si planifikim shpenzimesh, ndërtimi i një të ardhme të sigurt, etj. Ndërsa një sjellje jo e shëndetshme financiare do të rezultonte në keqpërdorim të kartave të kreditit, keqmenaxhim të borxhit, kënaqjen e nevojave afatshkurtra pa planifikuar për sigurinë e të ardhmes, etj. Në seksionin Sjellja Financiare është përfshirë pyetja 3, 4 dhe 5. Pyetja e tretë konsideron vetklasifikimin sipas orientimit në shpenzime (1. Shumë dorëlëshuar, 2. Disi i orientuar nga shpenzimet, 3. As kursimtarë, as i orientuar drejt shpenzimeve, 4. Disi i orientuar nga shpenzimet, dhe 5. Shumë kursimtarë). Pyetja e katërt teston mënyrën e menaxhimit të financave personale dhe është e koduar nga 1 në 3. Pyetja e pestë përmban gjashtë shprehje (a-e), ku pjesëmarrësve iu është kërkuar të përcaktojnë shkallën e vërtetësisë që paraqesin shprehjet e dhëna bazuar në shkallën e Likert-it: 1. Aspak e vërtetë për mua, 2. 35

49 Jo e vërtetë për mua, 3. Neutral, 4. Disi e vërtetë për mua, dhe 5. Shumë e vërtetë për mua. Për shembull: Gjithmonë përpara se të blej një produkt, e mendoj me kujdes nëse mund ta përballoj dot ose jo Studentët që selektojnë 4 Disi e vërtetë për mua ose 5 Shumë e vërtetë për mua, janë konsideruar me sjellje të mirë financiare. Në mënyrë që të përftohet një vlerësim me pikë për sjelljen financiare, dhe që ky vlerësim të mund të përfshihet në llogaritjen e aftësisë financiare, është vlerësuar me një pikë çdo përgjigje në shkallën 4 ose pesë, dhe 0 në çdo rast tjetër. Meqënëse, pyetja e katërt është shkallëzuar nga 1 në 3, është koduar me 1 për përgjigje në shkallën 3, dhe 0 në rast të kundërt Seksioni Njohuri Financiare. Një person i aftë financiarisht do të ketë njohuri mbi konceptet bazë financiare si dhe njohuri në lidhje me kursimin dhe investimet, sigurimet, dhe huamarrjen. Ky seksion përfshin katër nëndarje: njohuri të përgjithshme, kursimin dhe investimet, sigurimet dhe huamarrjen. Njohuri të Përgjithshme. Kjo nëndarje përfshin nëntë pyetje që testojnë njohuritë e studentëve në lidhje me rëndësinë e financave personale, identifikimin e asetit më likuid, instrumentit që siguron më tepër interes, llogaritjet e skontove, dhe kuptimin e shpenzimeve të detyrueshme të mbajtura nga paga bruto. Pyetjet janë me alternativa të shumëfishta dhe pjesëmarrësi duhet të selektojë alternativën e saktë. 4 Për shembull: Njohuritë në financat personale ju ndihmojnë më tepër: o o o o Të shmangni skamjen financiare. Të bleni siguracionin e duhur me qëllim që të jeni i mbrojtur nga ndonjë risk katastrofik. Të mësoni mënyrat e duhura për të investuar për nevojat e ardhshme. Të siguroni një jetë financiare të sigurtë përmes sjelljeve të shëndetshme në shpenzime. Kursimi dhe Investimet. Kjo nëndarje përfshin shtatë pyetje të cilat testojnë njohuritë e studentëve në lidhje me interesin e thjeshtë dhe të përbërë, likujditetin, inflacionin, diversifikimin e portofolit, normat e interesit si dhe përllogaritje matematikore për kursime të ardhshme. Pyetjet janë me alternativa të shumëfishta dhe pjesëmarrësi duhet të selektojë alternativën e saktë. Për shembull: Supozoni se interesi vjetor i fituar nga depozita juaj bankare është 8%, ndërsa norma vjetore e inflacionit është 10%. A mendoni se mund të bleni më shumë, më pak, apo të njëjtën sasi produktesh në krahasim me një vit më parë? o Më tepër se një vit më parë. 4 Me bold janë theksuar alternativat e sakta. 36

50 o o o Të njëjtën sasi. Më pak se një vit më parë. Nuk mund të përcaktohet. Sigurimet. Kjo nëndarje përfshin katër pyetje që testojnë njohuritë e studentëve në lidhje me rëndësinë e siguracionit, siguracionin në rast aksidenti, si dhe sigurimet shoqërore dhe shëndetësore të paguara nga punëdhënësi dhe punëmarrësi. Pyetjet janë me alternativa të shumëfishta dhe pjesëmarrësi duhet të selektojë alternativën e saktë. Për shembull: Sa përqind të pagës bruto duhet të paguhet me ligj nga ana e punëdhënësit për llogari te punëmarrësit për sigurimet shoqërore dhe shëndetësore? o 16.7% o 11.2% o 21.7% o Asnjë nga alternativat e mësipërme. Huamarrja. Kjo nëndarje përfshin tre pyetje që testojnë aftësinë e studentëve për të vlerësuar informacionin e duhur në marrjen e një huaje bankare, njohuritë për borxhet e këqija dhe përgjegjësitë ligjore në rastin e bashkëfirmosjes së një kredie. Pyetjet janë me alternativa të shumëfishta dhe pjesëmarrësi duhet të selektojë alternativën e saktë. Për shembull: Nëse ju firmosni bashkë me një shok një kredi bankare ne emër të tij, atëhere ju: o o o o Mund të përftoni një pjesë të principalit. Bëheni garant për besueshmërinë e shokut tuaj, por nuk keni asnjë detyrim ligjor për kredinë. Jeni përgjegjës për të shlyer kredinë, nëse shoku juaj dështon në shlyerje. Keni favor për marrjen e një kredie personale. Në mënyrë që të përftohet një vlerësim me pikë për njohuritë financiare, dhe që ky vlerësim të mund të përfshihet në llogaritjen e aftësisë financiare, është vlerësuar me një pikë çdo përgjigje e saktë, dhe me 0 çdo përgjigje e gabuar. Shuma totale e pikëve të përgjigjeve të sakta për çdo student jep një vlerësim për nivelin e njohurive financiare Menaxhimi i të Dhënave Anketimi është kryer në periudhën Janar Shkurt Menaxhimi i të dhënave është realizuar në dy faza. Faza e parë konsiston në pastrimin dhe hedhjen e të dhënave në programin SPSS 20, dhe faza e dytë konsiston në analizimin e të dhënave. Pyetësorët që nuk ishin plotësuar të paktën në masën 90% nuk janë marrë në konsideratë. Referuar këtij kriteri norma e përgjigjes së pyetësorëve është 95%, ku nga 637 pyetësorë të shpërndarë në universitete 30 janë hequr për shkak të mosplotësimit të paktën të 90% të pyetjeve të pyetësorit. Hedhja e të dhënave në program është kryer në bazë të kodimit të të dhënave, i cili është realizuar në bazë të seksioneve dhe pyetjeve përkatëse. Për të siguruar një vlerësim për aftësinë financiare është llogaritur shuma totale e pikëve e përftuar në çdo seksion. Në këtë mënyrë aftësia financiare merr vlera nga 0 në 42 pikë. Në analizën e aftësisë financiare të studentëve është konsideruar metoda e ndjekur nga 37

51 Danes dhe Hira (1987), Chen dhe Volpe (1998), Beal dhe Delpachitra (2003 ), që merr parasysh përqindjen mesatare të përgjigjeve të sakta. Variabli edukimi financiar është matur duke konsideruar nëse studenti ka ndjekur ndonjë modul në financat personale apo në menaxhimin e parave. Është koduar me një nëse studenti ka ndjekur një modul të tillë, dhe me 2 në rast të kundërt. Karakteristikat e tjera personale si gjinia, rmosha, statusi akademik, të ardhurat, etj, janë konsideruar si variabla dami Vlefshmëria Vlefshmëria e një instrumenti tregon sa mirë instrumenti mat atë çfarë është supozuar të masë (Crocker & Algina, 1986). Literatura ekzistuese demostron dy lloj vlefshmërie vlefshmërinë e përmbajtjes dhe vlefshmërinë e konstruktit. Vlefshmëria e përmbajtjes përcaktohet nga logjikshmëria e pyetjeve në lidhje me objektivin matës, ndërsa vlefshmëria e konstruktit përcaktohet nga madhësia me të cilën një pyetje përfaqëson konstruktin bazë dhe madhësia me të cilën pyetja ka të bëjë me konstruktet e tjerë të lidhur në nivelin që pritej. Për të përmirësuar vlefshmërinë e përmbajtjes së pyetësorit kam konsideruar vlerësimet e dy ekspertëve, të cilët kanë punuar në mënyrë të pavarur për të vlerësuar çdo seksion të pyetësorit. Ekspertëve iu është kërkuar të vlerësojnë nëse instrumenti i përdorur ishte i përshtatshëm për të matur aftësinë financiare në rastin e studentëve në Shqipëri. Pasi kam konsideruar sugjerimet e ekspertëve, kam kryer një studim pilot me 30 studentë për të testuar qartësinë e pyetësorit. Pjesëmarrësit janë pyetur në lidhje me qartësinë e pyetjeve të pyetësorit, vështirësitë e plotësimit, kohën e nevojshme per ta plotësuar, nëse kishte ndonjë gabim në pyetësor, si dhe nëse ndonjë pyetje ishte e pakuptueshme. Komentet dhe sugjerimet e studimit pilot janë vlerësuar dhe përfshirë në pyetësorin përfundimtar. Ndërkohë, për të testuar vlefshmërinë e konstruktit është konsideruar analiza faktoriale. Për të kryer një analizë faktoriale të besueshme duhet që madhësia e mostrës të jetë e konsiderueshme (Costello & Osborn, 2005, Tabachnik & Fidell, 2001). Sa më e vogël mostra, aq më e madhe është mundësia që koefiçenti i korrelacionit të mostrës të ndryshojë nga koefiçenti i korrelacionit të faktorëve në mosta të tjera (Field, 2009). Një rregull apriori në këtë rast do të ishte pjesëmarrës për shprehje. Në rastin e studimit tonë mostra është e madhe (n =607) d he analiza faktoriale paraqitet e nevojshme. Një tjetër test që konfirmon analizën faktoriale është testi KMO (Kaiser Meyer Okin), i cili demostron pjesën e variancës së variablave që shpjegohet nga faktorët përfshirës në këtë variabël. Vlera e larta (afër 1) të testit KMO tregojnë dobishmërinë e analizës faktoriale, ndërsa vlerat më të vogla se 0.5 tregojnë se nuk është e nevojshme të ndërmerret analiza faktoriale. Tabela 3.1 demostron se vlerat e KMO për të tre seksionet janë pothuajse 0.8 duke konfirmuar në këtë mënyrë rëndësinë e analizës faktoriale. Hapi i fundit që duhet ndërmarrë përpara kryerjes së analizës faktoriale është testi Barlett, i cili teston hipotezën se matrica e korrelacionit është një matricë identike, që do të thotë se variablat nuk janë të lidhur dhe nuk janë të përshtatshme për identifikimin e strukturës. Vlerat më të vogla se 0.05 të rëndësisë së këtij testi tregojnë domosdoshmërinë e analizës faktoriale. Tabela 3.1 demostron se vlerat e rëndësisë së testit Barlett janë 0 duke rikonfirmuar dobishmërinë e analizës faktoriale. 38

52 Tabela 3.1: Testi KMO dhe Testi Barlett Seksioni Qëndrimi Financiar Seksioni Sjellja Financiare Seksioni Njohuri Financiare KMO Chi - Square df Batlett test sig Një nga teknikat më të përshtatshme për të testuar vlefshmërinë e konstruktit është metoda maximum likelihood, e cila teston përshtatshmërinë e faktorëve. Hipoteza zero në analizën eksploruese faktoriale bazuar në këtë metodë është se numri i faktorëve përshtatet me të dhënat. Në rastin kur hipoteza zero hidhet poshtë, pranohet modeli me numrin më të lartë të faktorëve. Faktorët me ngarkesë më të vogël se tre duhen përjashtuar nga pyetësori (Hof, 2012). EFA u krye për çdo seksion dhe përsërit për çdo here që u përjashtuan faktorë. Nga analiza e Seksionit Qëndrimi Financiar u konstatua se shprehjet Sa i sigurt ndiheni ju në menaxhimin e parave? dhe Mendoj se kartat e kreditit janë të sigurta dhe pa risk kishin një ngarkesë faktori më të vogël se tre dhe u hoqën nga analiza. Në seksionin Sjellje Financiare te gjithë faktorët rezultuan me ngarkesë më të madhe se 0.3. Nga analiza eksploruese faktoriale e Seksionit Njohuri Financiare të përbërë nga 23 pyetje u gjet se 7 prej tyre kishin një ngarkesë faktori më të vogël se tre. Shprehjet që u hoqën ishin: Njohuritë në financat personale ju ndihmojnë më tepër në, Vlera neto paraqitet si, Diferenca e parave të mbajtura nga paga juaj bruto, Rritje e inflacionit rrit koston e jetesës, Aseti më likuid është, Ka shumë mundësi që t i humbasësh të gjitha paratë nëse i ke investuar në shumë vende, dhe Nëse ju firmosni bashkë me një shok një kredi bankare në emer të tij. Nga analiza u identifikuan dy dimesione të përgjithshme të njohurive financiare: njohuri të përgjithshme financiare dhe njohuri specifike financiare. Në aneksin B paraqitet analiza eksploruese faktoriale e plotë e realizuar paraprakisht për çdo seksion. Ndërkohë tabela 3.2 demostron rezultatet përfundimtare të kësaj analize të përsëritur pasi janë përjashtuar faktorët me ngarkesë më të vogël se tre. Tabela 3.2 Analiza Eksploruese Faktoriale për Seksionin Qëndrim Financiar dhe Sjellje Financiare Nr. Faktori Ngarkesa e Faktorit Seksioni Qëndrimi Financiar 1 Mbajtja e shënimeve financiare Të shpenzosh më pak se të ardhurat Mendoj se kontrolloj situatën financiare Mendoj se jam i aftë qe të ardhurat e mia të ardhshme ti përdor për të arritur qëllimet e mia financiare

53 5 Jam i sigurt për shpenzimin e parave Mendoj se është shumë e rëndësishme që të heqësh mënjanë çdo muaj një sasi parash me qëllim për t'i investuar apo depozituar Mendoj se sigurimi i jetës është shumë i rëndësishëm për të mbrojtur njerëzit më të dashur Mendoj se para se të firmosësh një kontratë borxhi apo kontratë qeraje apartamenti, është shumë e rëndësishme që të.507 kuptosh kontratën. 9 Më pëlqen të diskutoj me shokët/kolegët për menaxhimin e parave..374 Seksioni Sjellja Financiare 1 Si e klasifikoni ju veten? Si i menaxhoni zakonisht të ardhurat tuaja të përditshme? Unë planifikoj dhe kontrolloj shpenzimet Krahasoj çmimet para se të bëj pazar Lexoj për të rritur njohuritë e mia financiare Unë i paguaj faturat në kohë Nuk kam marrë hua për të mbyllur muajin Gjithmonë përpara se të blej një produkt, e mendoj me kujdes nëse mund ta përballoj dot ose jo..506 Nr Tabela 3.3 Analiza Eksploruese Faktoriale për Seksionin Njohuri Financiare Seksioni Njohuri Financiare Faktori Ngarkesa e Faktorit 1 Njohuri të Përgjithshme Ngarkesa e Faktorit 2 Njohuri Specifike 1 Planifikimi i financave personale përfshin: Aseti më likuid është: Cili nga investimet siguron më tepër interes? Cila nga shprehjet e më poshtme NUK është e vërtetë për cdo ATM 5 Sa do te jete çmimi i një TV që kushton 100,000 lekë, nëse do të shitet me skonto 20%? 6 Nese investoni sot 100,000 leke me 10% interes vjetor, sa leke do te keni në llogari pas një viti?

54 7 supozoni se interesi i fituar në fund të cdo viti i shtohet principalit. Sa para do të keni në llogarinë tuaj pas 5 vitesh, nëse gjatë kësaj periudhe nuk tërhiqni as principal dhe as interes? 8 Supozoni se interesi vjetor i fituar nga depozita juaj bankare është 8%, ndërsa norma vjetore e inflacionit është 10%. A mendoni se mund të bleni më shumë, më pak, apo të njëjtën sasi produktesh në krahasim me një vit më parë? 9 Xhimi ka një pagë neto prej 100,000 lekë në muaj. Ai paguan cdo muaj 30,000 lekë për qeranë dhe 20,000 lekë për ushqimet. Gjithashtu ai shpenzon çdo muaj 10,000 lekë për transportin, 5,000 lekë për veshje, 15,000 lekë në restorant si dhe 5,000 lekë për gjëra të ndryshme. Sa muaj i duhen Xhimit të grumbullojë 60,000 lekë? 10 Nëse do të kishit një llogari bankare, cila nga shprehjet e mëposhtme do të ishte e saktë në lidhje me interesin e fituar nga llogaria bankare? 11 Arsyeja kryesore për të cilën blihet siguracion është: 12 Cili nga siguracionet e mëposhtme mbulon dëmtimet e makines suaj në rast të një aksidenti ku fajtor jeni ju: 13 Sa përqind të pagës bruto duhet të paguhet me ligj nga ana e punëdhënësit për llogari të punëmarresit për sigurimet shoqërore dhe shëndetësore? 14 Sa perqind duhet paguar nga punëmarrësi për sigurimet shoqërore dhe shëndetësore? 15 Cili nga elementet e mëposhtëm duhet konsideruar si primar nëse krahasojmë banka të ndryshme për të zgjedhur bankën më të përshtatshme për të marrë kredi? 16 Bankat dhe institucionet e kredisë shkëmbejnë informacion për kreditë Qëndrueshmëria Qëndrueshmëria mat sa i qëndrueshëm është një instrument në matjet e tij në kohë dhe situata të ndryshme. (Crocker & Algina, 1986). Me fjalë të tjera, nëse një survejim do të realizohej disa herë, atëherë rezultatet duhet të ishin pothuajse të njëjta, me shumë pak ndryshim. Gabimet sistematike dhe të rastit i bëjnë rezultatet jo të besueshme dhe të ndryshueshme. Një koefiçent i lartë besueshmërie tregon se ka qëndrueshmëri në rezultate, por nuk tregon domosdoshmërisht se testi ka bërë matje të sakta. Në këtë 41

55 mënyrë, mund të themi se një instrument mund të jetë i qëndrueshëm pa qënë i vlefshëm, por nuk mund të jetë i vlefshëm pa qënë i qëndrueshëm. (Pedhazur & Schmelkin, 1991). Qëndrueshmëria e pyetësorit të konsideruar në këtë studim është bazuar në koefiçientin Cronbach Alpha. Ky tregues mat besueshmërinë dhe qëndrueshmërinë e çdo seksioni dhe të gjithë pyetësorit. Një koefiçient me vlerë 0.7 ose më lart konsiderohet si i pranueshëm (Cavana et al., 2001). Tabela e mëposhtme paraqet informacion në lidhje me koefiçentin Cronbach Alpha për çdo seksion dhe për të gjithë pyetësorin. Tabelë 3.4 Analiza e Besueshmërisë Seksionet α i pyetjeve/shprehjeve Qëndrueshmëria Financiare Sjellja Financiare Njohuri Financiare Total Koefiçienti i besueshmërisë për seksionin Qëndrimi Financiar (pyetja 1 dhe 2) është Koefiçienti për seksionin Sjellje Financiare (pyetja 3, 4 dhe 5) është Koefiçienti për seksionin Njohuri Financiare (pyetjet 6-28) është 0.7. Ndërkohë, koefiçenti i besueshmërisë për të gjithë pyetësorin është Statistikat demostrojnë se çdo seksion dhe gjithë pyetësori ka një qëndrueshmëri pothuajse të lartë, meqënënse të gjithë koefiçientët Cronbach Alpha e plotësojnë kriterin. 3.3 Analiza e Pyetjeve Kërkimore Analiza e statistikave është faza e dytë e menaxhimit të të dhënave. Kjo fazë konsiston në analizimin e të dhënave të pastruara dhe të koduara duke përdorur programin SPSS 20. Analizat janë kryer bazuar në nivelin e besueshmërisë 95% me gabim të llojit të parë Pyetja Kërkimore 1 A janë studentët shqiptarë të aftë financiarisht? Aftësia financiare është matur bazuar në shumën totale të pikëve të siguruar nga përgjegjet e anketimit. Studentët që kanë siguruar të paktën 21 janë konsideruar të aftë financiarisht. 21 pikë korrespondojnë me 65% që është përcaktuar në fillim të këtij punimi si kufiri minimal i përqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta. Për të llogaritur pikët e aftësisë mesatare fillimisht është llogaritur shuma totale e pikëve për secilin komponent të aftësisë financiare (qëndrimin financiar, sjelljen fi nanciare dhe njohuritë financiare). Qëndrimi financiar merr vlera nga 0 në 9 pikë. Sjellja financiare merr vlera nga 0 në 8 pikë. Njohuritë financiare marrin vlerën nga 0 në 16 pikë. Më pas, është llogaritur shuma totale e tre komponentëve që merr vlera nga 0 në 33 pikë. Ndërkohë, për të gjetur përqindjen mesatare të përgjigjeve të sakta llogarisim raportin e pikëve totale të grumbulluara nga përgjigjet e sakta, me totalin e pikëve të pyetësorit (t=33 ). Meqënëse seksionet përmbajnë numër të ndryshëm pyetjesh, (seksioni njohuri financiare përmban 16 pyetje, seksioni qëndrimi financiar 9 pyetje, dhe seksioni sjellja financiare 8 pyetje) atëherë në përllogaritjen e PMPS të aftësisë financiare konsiderojmë mesataren e 42

56 ponderuar të tre seksioneve. Seksioni njohuri financiare përbën peshën më të madhe, pasi përmban më tepër pyetje në krahasim me dy komponentët e tjerë Pyetja Kërkimore 2 Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljes financiare të studentëve, financiare dhe qëndrimit financiar? njohurive Për të adresuar këtë pyetje fillimisht është konsideruar korrelacioni Pearson, i cili ka vlerësuar tre lidhje: 1. Lidhjen midis sjelljes financiare dhe njohurive financiare. 2. Lidhjen midis sjelljes financiare dhe qëndrimit financiar. 3. Lidhjen midis njohurive financiare dhe qëndrimit financiar. Për të investiguar lidhjet e mësipërme në korrelacion janë shqyrtuar dy koefiçentë: koefiçenti i korrelacionit Pearson dhe vlera p e rëndësisë së testit Fisher, vlera e të cilit duhet të jetë maksimalisht 0.05 që të tregojë lidhje të rendësishme. Pas verifikimit të korrelacionit midis variablave kontrollojmë nëse ekziston ndonjë marrëdhënie ndërmjetësimi midis tre variablave. Një variabël ndërmjetëson një lidhje midis dy variablave të tjerë nëse variabli i pavarur ka një efekt tek variabli ndërmjetësues, dhe ky variabël ndërmjetësues ka një ndikim tek variabli i varur. Pra, ndërmjetësuesi ndikon në marrëdhënien midis variablit të pavarur dhe variablit të varur (Miles & Shevlin, 2001). Ekzistojnë dy forma ndërmjetësimi, ndërmjetësim i plotë kur variabli i pavarur ndikon plotësisht variablin e varur përmes faktorit ndërmjetësues, dhe ndërmjetësim i pjesshsëm kur në lidhjen midis variablit të varur dhe atij të pavarur ndikon pjesërisht faktori ndërmjetësues. Në rastin konkret parashtrojmë pyetjen: A shërben variabli qëndrim financiar si faktor ndërmjetës në ndikimin e variablit të pavarur njohuri financiare tek variabli i varur sjellje financiare? Për të verifikuar ndërmjetësimin kryejmë një analizë regresioni hierarkik me tre hapa: 1. Regresojmë sjelljen financiare në funksion të njohurive financiare. 2. Regresojmë qëndrimin financiar në funksion të njohurive financiare. 3. Regresojmë sjelljen financiare në funksion të qëndrimit financiar duke kontrolluar për njohuritë financiare. Qëndrimi financiar do të konsiderohet si ndërmjetësues i plotë midis njohurive financiare dhe sjelljes financiare në qoftë se efekti i njohurive financiare do të bëhet zero kur kontrollojmë për qëndrimin financiar. Në rastin kur ky efekt vetëm zvogëlohet, atëherë ndërmjetësimi do të konsiderohet i pjesshëm Pyetja Kërkimore 3 A ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët personale si: gjinia, mosha, edukimi, të ardhurat, etj? Për të adresuar këtë pyetje shtrojmë tre nënpyetje kërkimore bazuar në kategoritë e ndryshme të faktorëve personale: 43

57 1. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët e edukimit si: statusi akademik, fusha e studimit, dega e studimit dhe ndjekja e një lënde në financat personale? 2. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët demografikë si: gjinia, mosha, statusi civil, të ardhurat e prindërve të studentëve dhe të ardhurat e studentëve? 3. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorë të tjerë si: rajoni, burimi i mësimit për menaxhimin e parave, eksperiencë punë, pagesa e studimeve, dhe banimi? Për të investiguar nëse ekzistojnë ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët personal, konsiderojmë analizën njëvariabëlshe Welch ANOVA. Kjo teknikë është efikase në rastet kur pëqindja e pjesëmarrësve të mostrës nuk është e njëjtë. Kriteri i vendimarrjes në këtë rast është rëndësia e testit Fisher, bazuar në gabimin e llojit të parë α = Ndërkohë, për të identifikuar nëse shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare është normale, verifikojmë fillimisht vlerat e asimetrisë në shpërndarje dhe vlerat e koefiçentit kurtosis. Në rastet kur një faktor përfshin më tepër se dy nënkategori (si p.sh. statusi civil) përdorim teknikën krahasuese Tukey, e cila identifikon ndryshimet në aftësinë financiare midis kategorive të ndryshme Pyetja Kërkimore 4 Cili model parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri? Për të investiguar faktorët personalë që parashikojnë aftësinë financiare përdorim analizën shumëvariabëlshe dhe kontrollojmë rezultatet me analizën njëvariabëlshe ANOVA. Në analizën shumëvariabëlshe konsiderojmë regresionin e shumëfishtë logjistik me variabël të varur aftësinë financiare, e cila paraqitet si variabël dikotomik pasi merr dy vlera: zero kur studenti ka nivel të ulët të aftësisë financiare dhe një kur studenti është i aftë financiarisht. Variablat e pavarur janë: statusi akademik, fusha e studimit, lëndë në financat personale, gjinia, mosha, statusi civil, të ardhurat e studentëve, të ardhurat e prindërve të tyre, rajoni, mësim për menaxhim parash, pagesa e studimeve, eksperiencë pune dhe banimi. Megjithatë, në analizë do të regresohen vetëm variablat që do të paraqiten të rëndëshëm nga analiza e variancës. Për të analizuar modelin me variabël dikotomik mund të përdorim disa metoda, ku më kryesoret janë Metoda e Propabilitetit Linear dhe Regresioni i Shumëfishtë Logjistik. Metoda e Propabilitetit Linear supozon një lidhje lineare midis propabilitetit të ndodhjes së një ngjarje dhe ndryshimit të variablave të pavarur. Për të analizuar të dhënat në këtë rast mund të përdoret teknika e katrorëve më të vegjël. Përdorimi i kësaj teknike ka disa probleme: gabimet e parashikimit kanë shpërndarje jo normale, ka probleme me heteroskedaticitetin e gabimit, mundësi të tejkalimit të vlerave të parashikuara të variablit të varur jashtë intervali 0 1, dhe së fundi vlerë të ulët të R 2. Për të shmangur këto probleme në analizën e aftësisë financiare konsideojmë regresionin e shumëfishtë logjistik, i cili llogarit variablin e varur si funksion logaritmik të raportit të propabilitetit që një student të jetë i aftë financiarisht, me propabilitetin që një student të jetë jo i aftë financiarisht. Numri 44

58 minimal i pjesëmarrësve të nevojshëm për këtë regression është 115, (N >= m, ku m = numri i variablave të pavarur) (Tabachnick & Fidell, 2000). Modeli konceptual i regresionit në këtë rast paraqitet si më poshtë vijon: Variablat e Pavarur Variabël i Varur Faktorët Edukativë - Dega e Studimit - Lëndë Semestrale Faktorët Socio-Demografik - Statusi Civil - Mosha - Të Ardhurat e Prindërve - Të Ardhurat Personale Aftësia Financiare Variabël dikotomik me vlerë 0 ose 1. Faktorë të Tjerë - Rajoni - Burim i Mësimit për Menaxhim Parash - Pagesa e Studimeve - Eksperiencë Pune - Banimi gjatë Studimeve 45

59 KAPITULLI I KATËRT 4. ANALIZA E REZULTATEVE DHE GJETJET Një literaturë e gjerë ka studiuar aftësinë financiare të studentëve në vende të ndryshme, por në Shqipëri ka një mangësi në lidhje me evidentimin e aftësisë financiare të studentëve. Qëllimi i këtij punimi është që të vlerësojë aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri, duke i shtuar në këtë mënyrë literaturës ekzistuese rezultatet përkatëse. Ky studim investigon pyetjet e mëposhtme kërkimore: 1. A janë studentët shqiptarë të aftë financiarisht? 2. Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljes financiare të studentëve dhe njohurive dhe qëndrimit financiar të tyre? 3. A ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët personale si gjinia, mosha, edukimi, të ardhurat, etj? 4. Cili model parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri? 4.1 Përshkrimi i Mostrës Në studim kanë marrë pjesë gjithsej 637 studentë. Tridhjetë prej pjesëmarrësve janë eleminuar nga studimi për shkak se kishin plotësuar më pak se 90% të pyetjeve të pyetësorit. Në këtë studim u konsideruan në total vetëm gjashtëqind e shtatë (n=607) anketime. Norma e përgjigjes rezultoi 95.3%. Pjesëmarrja sipas Universiteteve Ky studim u krye në pesë universitete publike dhe në dy universitete private. Përqindja më e madhe e pjesëmarrjes është nga Universiteti i Tiranës me 24.5% (n=149), e ndjekur nga Universiteti Aleksandër Xhuvani me 21.4% (n=130), dhe Universiteti Eqrem Çabej me 17.5% (n= 106). 15.8% (n=96) e të anketuarve i përkasin Universi tetit Aleksandër Moisiu dhe 11.9% (n=72) Universitetit Bujqësor të Tiranës. Ndërkohë, pjesëmarrja e universiteteve private është e ulët me 6% (n=45) për Universitetin Marin Barleti dhe vetëm 1.1% (n=9) për Universitetin Kristal, Dega Përmet. Tabela e mëposhtme paraqet një informacion të detajuar në lidhje me pjesëmarrjen e studentëve sipas universiteteve. Tabela 4.1. Pjesëmarrja e Studentëve Sipas Universiteteve Universiteti Numri i Pjesëmarrësve Përqindja 1. Aleksandër Moisiu - Durrës % 2. Aleksandër Xhuvani - Elbasan % 3. Eqrem Çabej -Gjirokastër % 4. Universiteti Bujqësor i Tiranës % 5. Universiteti i Tiranës % 6. Kristal Dega Përmet % 7. Marin Barleti - Tiranë % Total % 46

60 Pjesëmarrja sipas Degës së Studimit Referuar degës së studimit, 60.7% e pjesëmarrësve (n=433) kanë deklaruar se ndjeki n studimet në shkencat ekonomike. Nga këta, shumica për Administrim Publik (n=197), Ekonomiks (n=85) dhe Financë (n=74), dhe diferenca për Agrobiznes (n=59), dhe Turizëm (n=18). Përveç degës së ekonomikut, degë të tjera të përfshira në studim janë: Histori-Gjeografi me 5.6% (n= 34), Mjekësi me përafërsisht 11.7% (n=71), Juridik me 8.6% (n=51) dhe Gazetari me vetëm 2.8% (n=17). Tabela 4.2 demostron një informacion të detajuar në lidhje me shpërndarjen e studentëve sipas degëve të studimit. Tabela 4.2. Pjesëmarrja e Studentëve Sipas Degës së Studimit Dega e Studimit Numri i Pjesëmarrësve Përqindja 1. Ekonomik % - Financë % - Administrim Publik % - Turizëm % - Ekonomiks % - Agrobiznes % 2. Histori - Gjeografi % 3. Mjekësi % 4. Juridik % 5. Gazetari % Total % Faktorët Edukativë 78.4% (n=421) e pjes ëmarrësve në studim janë identifikuar në vitin e tretë Bachelor, ndërsa 21.6% (n=186) kanë deklaruar se studiojnë në nivelin e dytë master. Shumica e të anketuarve studiojnë në degë të shkencave ekonomike 70.7% (n=429) dhe kanë ndjekur një lëndë në financat personale. Tabela 4.3 paraqet një informacion të detajuar të përbërjes së mostrës sipas faktorëve edukativë. Tabela 4.3. Faktorët Edukativë Frekuenca Përqindja A. EDUKIMI 1. Statusi Akademik % a) Bachelor % b) Master % 2. Fusha e Studimit % a) Ekonomik % b) Jo Ekonomik % 3. Lëndë Semestrale në Fin. Personale % a) Po % b) Jo % 47

61 Faktorët Socio-demografikë. Në analizën e faktorëve socio-demografikë është konsideruar: gjinia, mosha, statusi civil, të ardhurat mujore të studentëve dhe të ardhurat mujore të prindërve të tyre. Në tabelën 4.4 paraqitet një informacion i detajuar i përbërjes së mostrës sipas faktorëve sociodemografikë. Tabela 4.4. Faktorët Socio-Demografikë Frekuenca Përqindja B. FAKTORËT SOCIO-DEMOGRAFIK 1. Gjinia % a) Femër % b) Mashkull % 2. Mosha % a) 18 vjeç 22 vjeç % b) 23 vjeç -29 vjeç % c) 30 vjeç -39 vjeç % d) Mbi 39 vjeç % 3. Statusi civil % a) Beqar % b) I martuar % c) I divorcuar % d) Tjetër % 4. Të ardhurat e prindërve % a) 0 20,000 lekë % b) 20,000 40,000 lekë % c) 40,000 60,000 lekë % d) 60,000 80,000 lekë % e) Më shumë se 80,000 lekë % 5. Të ardhurat tuaja % a) 0 9,999 lekë % b) 10,000 19,999 lekë % c) 20,000 29,999 lekë % d) 30,000 39,999 lekë % e) Më shumë se 40,000 lekë % Në rastet kur numri total është më i vogël se 607 apo 100%, ka mungesë të dhënash. Sipas statistikave, dy të tretat e pjesëmarrësve (n=421) janë femra, dhe një e treta (n=176) meshkuj. Shumica e studentëve 72.3% (n=439) i përkasin grup-moshës vjeç. Pjesëmarrësit e tjerë janë: 20.8% (n=126) të grupmoshës vjeç, 6.1% (n=37) të grupmoshës vjeç, dhe 0.7% (n=4), mbi 39 vjeç. Përsa i përket statusit civil, shumica e studentëve 84.3% (n=512) janë identifikuar beqarë. Pothuajse 10% (n=62) janë identifikuar të martuar, 4.95% (n=30 ) bashkëjetonin ose ishin të ve, dhe vetëm 0.3% 48

62 (n=2) janë identifikuar respektivisht të divorcuar. Të ardhurat e prindërve paraqiten kryesisht të ulëta ose mesatare me 25.4% (n=154) në segmentin 20,000 40,000 lekë dhe 23.7% (n=144) në segmentin 40,000 60,000 lekë. 36% e pjesëmarrësve (n=219) kanë raportuar të ardhura mbi 60,000 lekë, dhe 10.2% (n=62) të ardhura shumë të ulëta deri në 20,000 lekë në muaj. Shumica e studentëve 29.3% (n=178) kanë të ardhura të ulëta personale nga 0 në 9,999 lekë në muaj. 21.3% (n=129) raportuan të ardhura mbi 40,000 lekë në muaj. Të tjerët kanë raportuar përkatësisht: 18.8% (n=114) 10,000 19,999 lekë, 17.5% (n=106) 20,000 29,999 lekë, dhe 9.9% (n=60) 30,000 39,999 lekë. Faktorë të Tjerë. Në faktorët e tjerë të konsideruar në analizë përfshihen: rajoni, burimi kryesor i mësimit për menaxhimin e parave, pagesa e studimeve, eksperienca në punë, dhe akomodimi gjatë periudhës së studimeve. Tabela 4.5 paraqet një informacion të detajuar të përbërjes së mostrës sipas faktorëve të tjerë. Sipas statistikave, më shumë se gjysma e pjesëmarrësve (51.4%) janë identifikuar nga Shqipëria e Mesme. 27% (n=164) janë identifikuar nga Shqipëria e Jugut. Nga Veriu janë identifikuar 11% (n=67), dhe diferenca nga Perëndimi 6.1% (n=37) dhe Lindja 3.5% (n=21). Shkolla është raportuar si burimi kryesor i mësimit për menaxhimin e parave (n=239). Ndërkohë, një pjesë e konsiderueshme e studentë ve kanë raportuar familjen (n=176) apo eksperiencën (n=135 ) si burimin më të mirë të të mësuarit në lidhje me menaxhimin e parave. Vetëm një pjesë e vogël e pjesëmarrësve kanë konsideruar mediat (n=33) apo bisedat me shoqërinë si mundësi primare të mësimit për menaxhim parash. Shpenzimet e studimeve kryesisht janë paguar nga prindërit (n=318). Një e katërta e pjesëmarrësve (n=151) i kanë paguar kryesisht vet shpenzimet e shkollimit. Të tjerët i kanë paguar gjysmën vet, gjysmën prindërit (n=29) ose kanë burime të tjera pagimi (n=5), si bursa studimi. Pothuajse gjysma e studentëve (n= 291) nuk ka eksperiencë pune. 22.6% (n=137) e pjesëmarrësve kanë më pak se dy vite eksperiencë pune. 12.9% ka 2-4 vite dhe të tjerët 15.8% (n=96) më shumë se katër vite. Shumica e studentëve (n=343) kanë deklaruar se banojnë në shtëpinë e tyre apo me të afërmit. 30.1% (n=183) kanë deklaruar se banojnë në apartament me qera, dhe 11.5% (n=70) në konvikt. Tabela 4.5. Faktorë të Tjerë Frekuenca Përqindja C. FAKTORË TË TJERË 1. Rajoni % a) Veri % b) Jug % c) Lindje % d) Perëndim % e) Shqipëri e Mesme % 2. Mësim për menaxhim parash % a) Në familjen time % b) Në shkollë % c) Nga bisedat me shoqërinë % d) Media % 49

63 e) Eksperienca % 3. Pagesa e studimeve % a) Vet % b) Prindërit % c) Kryesisht vet % d) Kryesisht prindërit % e) 50% vet, 50% prindërit % f) Të tjerë % 4. Ekperiencë pune % a) Asnjë % b) Më pak se 2 vite % c) Më shumë se 2-4 vite % d) Më shumë se 4 6 vite % e) Më shumë se 6 vite % 5. Banimi gjatë studimeve % a) Në konvikt % b) Në apartament me qera % c) Në shtepinë time % d) Me prindërit/te afërmit % e) Tjetër % Në rastet kur numri total është më i vogël se 607 apo 100%, ka mungesë të dhënash. 4.2 Rezultatet sipas Pyetjeve Kërkimore Pyetja Kërkimore 1 A janë studentët shqiptarë të aftë financiarisht? Për të adresuar pyetjen e parë kërkimore është llogaritur përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta (PMPS) për çdo seksion dhe për gjithë pyetësorin. Grafiku 4.1 paraqet nivelin e përqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta për njohuritë financiare, qëndrimin financiar, dhe sjelljen financiare. Referuar statistikave qëndrimi financiar rezulton me përqindje më të lartë (PMPS = 71%) të mesatares së përgjigjeve të sakta. Sipas grafikut, përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për njohuritë financiare ka vlerën më të ulët rreth 53%. Sjellja financiare paraqitet me një vlerë prej 60%. Statistikat demostrojnë se studentët shqiptarë nuk zotërojnë njohuritë e duhura financiare, por kanë qëndrim të mirë ndaj financave personale. 50

64 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 71% 53% 60% Njohuri Financiare Sjellja Financiare Qëndrimi Financiar Grafiku 4.1. Përqindja Mesatare e Përgjigjeve të Sakta Rezultatet e përqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta për gjithë pyetësorin janë klasifikuar në katër kategori: a) më pak se 45%, b) 45%-64%, c) 65%-79%, dhe d) mbi 80%. Kategoria e parë demostron një nivel shumë të ulët të aftësisë financiare. Kategoria e dytë demostron një nivel të ulët të aftësisë financiare. Kategoria e tretë demostron një nivel mesatar të aftësisë financiare, dhe kategoria e katërt demostron aftësi shumë të mira financiare. Rezultatet e përqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta për gjithë pyetësorin paraqiten në grafikun 4.2. Rezultatet demostrojnë se shumica e pjesëmarrësve (56.3%) i janë përgjigjur saktë pyetësorit në masën 45% - 64%, duke u kategorizuar nga një nivel i ulët i aftësisë financiare. 8.7% e pjesëmarrësve i janë përgjigjur saktë më pak se 45% të pyetjeve të pyetësorit, duke rezultuar me nivel shumë të ulët të aftësisë financiare. 30.6% e pjesëmarrësve rezultojnë me nivel mesatar të aftësisë financiare (PMPS = 65% -79%), dhe vetëm 4.4% rezultojnë me aftësi shumë të mira financiare (PMPS> 80%). 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 8.7% Më pak se 45% 56.3% 30.6% 4.4% 45%-64% 65%-79% Më shumë se 80% Grafiku 4.2. Përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për gjithë pyetësorin 51

65 Në tabelën 4.6 paraqitet shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare. Pikët totale të përgjigjeve të sakta variojnë nga 3 në 31, ndërsa të shprehura si përqindje mesatare të përgjigjeve të sakta nga nga 9% në 94%. Aftësia Financiare n=607 Tabela 4.6. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare Mesatarja Mediana Moda Devijimi Standard Asimetria e Shpërndarjes (Skewness) Koefiçenti Kurtosis Në shumë PMPS 59.97% % Shpërndarja është pothuajse simetrike, me vlerë të asimetrisë në shpërndarje dhe koefiçentin kurtosis afër zeros. Gjithashtu, kjo konfirmohet dhe nga vlerat pothuajse të njëjta me mesataren, modën dhe medianën. Grafiku 4.3 paraqet histogramën e vlerave absolute të aftësisë financiare. Lakorja e shpërndarjes së vlerave të aftësisë financiare e demostron shpërndarjen normale. Grafiku 4.3. Histograma e Shpërndarjes së Vlerave të Aftësisë Financiare 52

66 Shpërndarja normale konfirmohet nga analiza e vlerave Huber Tukey Hampel - Andrew, të cilat janë pothuajse të njëjta me vlerë mesatare 20 si shumë pikësh apo 60.6% e paraqitur si PMPS (shih tabelën 4.7). Tabela 4.7. Parametrat M Aftësia Financiare Huber's M- Estimator Tukey's Hampel's M- Biweight b Estimator c Andrews' Wave Në shumë PMPS 60.6% 60.76% 60.54% 60.77%. Përfundimisht, bazuar në rezultatet totale, mesatarja e aftësisë financiare për gjithë mostrën rezulton ose në përqindje 60.61%. Ky rezultat përfshihet në segmentin 44% - 65% dhe është më i vogël se 65%, që është kufiri minimal. Tabela 4.8 vërteton se ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor midis mesatares së mostrës dhe kufirit minimal 65% (p =.000). Këto rezultate demostrojnë se studentët shqiptarë kanë nivel të ulët të aftësisë financiare.. Aftësia Financiare Tabela 4.8. Testi T Mesatarja Devijimi t Kufiri Standart p Në shumë 59.97% 65% PMPS Përfundimisht, mund të themi se të gjitha rezultatet e kësaj analize konvergjojnë në konkluzionin se studentët në Shqipëri kanë nivel të ulët të aftësisë financiare. Statistikat demostruan se studentët nuk kanë njohuritë e duhura financiare dhe paraqesin një sjellje jo të zgjuar ndaj financave personale Pyetja kërkimore 2 Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljes financiare të studentëve dhe njohurive e qëndrimit financiar të tyre? Për të adresuar këtë pyetje u përdor matrica e korrelacionit Pearson. Në analizën Pearson janë konsideruar tre variabla: shuma totale e pikëve të njohurive financiare, mesatarja e sjelljes financiare, dhe mesatarja e qëndrimit financiar bazuar në vlerësimin e shkallës Likert nga 1 në 5. Koefiçenti i korrelacionit Pearson në këtë rast përcakton nëse studentët me më tepër pikë në njohuritë financiare, apo në qëndrimin financiar, kanë më tepër pikë dhe në sjelljen financiare. E thënë ndryshe, studentët që kanë më tepër njohuri financiare, apo qëndrim më të mirë ndaj financave personale, duhet të kenë sjellje më të mirë financiare. 53

67 Rezultati i korrelacionit Pearson për lidhjen midis sjelljes financiare dhe qëndrimit financiar paraqitet statistikisht i rëndësishëm (r = 0.415, p =.000). Lidhja midis sjelljes financiare dhe njohurive financiare paraqitet e dobët, por statistikisht e rëndësishme(r = 0.108, p =.000). Gjithashtu, lidhja midis njohurive financiare dhe qëndimit financiar paraqitet e dobët, por e rëndësishme me nivel besueshmërie 99% (r = 0.055, p = 0.009). Kriteri i përcaktimit të rëndësisë së lidhjes midis variablave është vlera e p, e cila duhet të jetë e barabartë, ose më e vogël se Në rastin konkret të treja lidhjet e e përmbushin këtë kriter. Tabela 4.9 paraqet rezultatet e matricës së korrelacionit për sjelljen financiare, qëndrimin dhe njohuritë financiare. Tabela 4.9. Korrelacioni i Sjelljes, Qëndrimit dhe Njohurive Financiare Koefiçenti r p Sjellja Financiare dhe Qëndrimi Financiar Sjellja Financiare dhe Njohuritë Financiare Njohuritë Financiare dhe Qëndrimi Financiar Rezultatet demostrojnë se ekziston një lidhje e rëndësishme statistikore midis sjelljes financiare të studentëve, qëndrimit financiar dhe njohurive të tyre financiare. Studentët që kanë më tepër pikë në njohuritë financiare, kanë më tepër pikë dhe në sjelljen financiare. Gjithashtu, studentët që kanë më tepër pikë në qëndrimin financiar, kanë më tepër pikë edhe në sjelljen financiare. Së fundi, studentët me më tepër pikë në njohuritë financiare do të kenë më tepër pikë në qëndrimin financiar. Analiza e mësipërme parashtron një tjetër pyetje: A shërben variabli qëndrim financiar si faktor ndërmjetës në marrëdhënien midis njohurive financiare dhe sjelljes financiare? Domethënë një student me një qëndrim të caktuar ndaj financave personale, a do të paraqesë një sjellje më të mirë financiare nëse ka më shumë njohuri financiare? Skematikisht kjo lidhje do të paraqitej si më poshtë. Figura 4.1: Ndërmjetësimi i Njohurive Financiare në Qëndrimin Financiar Qëndrimi Financiar Njohuritë Financiare Sjellja Financiare 54

68 Për të analizuar lidhjen e mësipërme u konsiderua regresionin linear me variabël të varur qëndrimin financiar dhe variabël të pavarur njohuritë financiare. Së dyti, u performua një analizë regresioni hierarkik me dy stade me variabël të varur sjelljen financiare dhe variabla të pavarur njohuritë financiare në stadin e parë dhe njohuritë financiare dhe qëndrimin financiar në stadin e dytë. Rezultatet paraqiten në tabelën e mëposhtme. Tabela 4.10: Regresioni Hierarkik Modeli R2 F Rëndësia F β ρ 1 Regresioni Njohuri Financiare tek Qëndrimi Financiar 2 Regresioni Njohuri Financiare tek Sjellja Financiare 3 Regresioni Qëndrimi Financiar tek Sjellja Financiare kur kontrollojmë Njohuritë Financiare < < <0.05 Të tre modelet rezultojnë të rëndësishëm me 99% nivel besueshmërie (shih Apendiks C për informacion të detajuar). Statistikat demostrojnë se koefiçenti i standartizuar për variablin njohuri financiare është zvogëluar me ( ). Ky rezultat tregon se qëndrimi financiar ndërmjetëson pjesërisht lidhjen midis njohurive financiare dhe sjelljes financiare. Pra, njohuritë financiare nuk kanë një ndikim të drejtpërdrejtë ndaj sjelljes financiare, por lidhja ndikohet nga qëndrimi ndaj financave personale. Pra, një student me njohuri shumë të mira financiare jo domosdoshmërisht do të paraqesë një sjellje të mirë financiare, pasi rezultati do të varet nga qëndrimi që ka studenti ndaj financave personale. Skema e mëposhtme paraqet modelin e ndërmjetësimit të qëndrimit financiar. Figura 4.2: Ndërmjetësimi i Njohurive Financiare në Qëndrimin Financiar Qëndrimi Financiar Njohuritë Financiare Sjellja Financiare

69 4.2.3 Pyetja Kërkimore 3 A ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët personale? Për të adresuar këtë pyetje shtrojmë tre nënpyetje kërkimore: 1. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët e edukimit si: statusi akademik, fusha e studimit, dega e studimit dhe ndjekja e një lënde në financat personale? 2. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët demografikë si: gjinia, mosha, statusi civil, të ardhurat e prindërve të studentëve dhe të ardhurat e studentëve? 3. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorë të tjerë si: rajoni, burimi i mësimit për menaxhimin e parave, eksperiencë punë, pagesa e studimeve, dhe banimi? Analiza e Rezultateve Nënpyetja 1: 1. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët e edukimit si: fusha e studimit, statusi akademik dhe ndjekja e një lënde në financat personale? Për të investiguar nëse ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve referuar faktorëve të edukimit, u përdor teknika Welch ANOVA. Kjo teknikë është efikase në rastet kur pëqindja e pjesëmarrësve të mostrës nuk është e njëjtë. Rëndësia e testit Fisher, bazuar në gabimin e llojit të parë α = 0.05, përcakton nëse është i rëndësishëm ose jo ndryshimi në aftësinë financiare të studentëve. Ndërkohë, për të identifikuar nëse shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare është normale, u kontrollua fillimisht për vlerat e asimetrisë në shpërndarje dhe vlerat e koefiçentit kurtosis. Fusha e Studimit. Tabela 4.10 paraqet të dhëna në lidhje me përqindjet mesatare të përgjigjeve të sakta, devijimin standard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat e aftësisë financiare sipas kategorive përkatëse. Asimetria e vlerave për studentët e shkencave ekonomike (A = ) dhe për studentët e shkencave jo-ekonomike (A = ) është afër zeros. Gjithashtu, edhe koefiçenti kurtosis për studentët e shkencave ekonomike (Q = 0.022) dhe për studentët e shkencave jo -ekonomike (Q = 0.203) është pothuajse zero. Meqënëse vlerat e asimetrisë dhe kurtosis janë afër zeros, shpërndarja paraqitet normale. Në këtë mënyrë mund t i referohemi analizës së variancës për të investiguar nëse ekziston ndonjë ndryshim në aftësinë financiare midis studentëve që ndjekin studime në shkencat ekonomike dhe jo-ekonomike. Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Studentët e Shkencave Ekonomike dhe Jo-Ekonomike Shkenca Ekonomike N Mesatarja Devijimi Standard 56 Asimetria Koefiçenti Kurtosis %

70 Shkenca Jo- Ekonomike % Në tabelën 4.12 demostrohet në mënyrë krahasuese sipas faktorëve përkatës përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta të aftësisë financiare të studentëve, si dhe mesataret e qëndrimit financiar, sjelljes financiare dhe njohurive financiare. Të dhënat demostrojnë se përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për studentët që ndjekin shkencat ekonomike është 61%, ndërsa për studentët që ndjekin studime në shkencat jo-ekonomike është 55%. Testi Fisher F = , rezulton i rëndësishëm me vlerë p=.000 < Ky rezultat sugjeron se përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta është statistikisht më e lartë për studentët e shkencave ekonomike. Nga analiza e mesatareve të komponentëve të aftësisë financiare, ndryshimi në njohuritë financiare rezulton të jetë statistikisht i rëndësishëm midis studentëve të fushave të ndryshme të studimit. Konkretisht, studentët e shkencave ekonomike kanë një mesatare të njohurive financiare prej 12.8, e cila është pothuajse 20% më e lartë se mesatarja e studentëve të tjerë. Ky ndryshim prej 20%, paraqitet statistikisht i rëndësishëm me vlerë të testit F = , dhe p =.000 < Sjellja financiare dhe qëndrimi financiar paraqiten me ndryshime jo të rëndësishme statistikore. Referuar degëve të ndryshme të studimit, studentët që ndjekin studimet në agrobiznes, ekonomiks dhe financë kanë përqindje më të lartë të përgjigjeve të sakta, përkatësisht në Agrobiznes PMPS = 64% si dhe Financë dhe Ekonomiks PMPS = 62%. Studentët që ndjekin studimet për gazetari kanë përqindjen më të ulët të përgjigjeve të sakta PMPS = 52%, ndjekur nga studentët e degës Histori Gjeografi dhe Mjekësi me PMPS = 54%. Këto rezultate demostrojnë se ndjekja e studimeve në shkencat ekonomike ka një ndikim të rëndësishëm në njohuritë financiare të studentëve, dhe si rrjedhojë ndikon në aftësinë financiare të tyre. Tabela Welch ANOVA për Fushën dhe Degën e Studimit Qëndrimi Financiar 57 Sjellja Financiare Njohuritë Financiare Aftësia Financiare PMPS 1. Fusha e Studimit a) Ekonomik % b) Jo-ekonomik % F p Dega e Studimit a) Financë % b) Administrim % c) Turizëm % d) Histori - Gjeografi % e) Agrobiznes % f) Ekonomiks % g) Mjekësi % h) Gazetari %

71 j) Juridik % F p Statusi Akademik. Tabela 4.13 paraqet të dhëna në lidhje me përqindjet mesatare të përgjigjeve të sakta, devijimin standard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat e aftësisë financiare sipas kategorive përkatëse. Asimetria e vlerave për studentët që ndjekin studime bachelor (A = ) dhe për studentët që ndjekin studime master (A = ) është afër zeros. Gjithashtu edhe vlerat e kurtosis për studentët bachelor (Q = 0.106) dhe për studentët e masterit (Q = ) janë pothuajse zero. Në këtë mënyrë mund të konsiderojmë teknikën Welch ANOVA pasi shpërndarja paraqitet normale. Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Studentët Bachelor dhe Master N Mesatarja Devijimi Standard Asimetria Koefiçenti Kurtosis Bachelor % Master % Në tabelën e mëposhtme paraqiten të dhëna në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët e saj për studentët e ciklit të parë të studimit bachelor dhe master. Statistikat demostrojnë se përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për studentët e ciklit të parë të studimeve është 59%, ndërsa për studentët e ciklit të dytë është 60%. Testi Fisher F = 1.727, rezulton jo i rëndësishëm me vlerë p= 0.189, bazuar në gabimin e llojit të parë α = Ky rezultat sugjeron se përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta të studentëve të bachelor dhe master është statistikisht jo e ndryshme. Nga analiza e mesatareve të komponentëve të aftësisë financiare, rezultojnë ndryshime në sjelljen financiare dhe njohuritë financiare midis studentëve të cikleve të ndryshme të studimit. Studentët që ndjekin studimet bachelor kanë një mesatare më të lartë të sjelljes financiare (M = 3.62) në krahasim me studentët që ndjekin studimet master (M = 3.53). Testi F = rezulton i rëndësishëm me nivel rëndësie p = Ndryshe nga ky rezultat, studentët e masterit paraqiten me mesatare më të lartë të njohurive financiare (M= 12.44) në krahasim me studentët e bachelor (M = 11.87). Ndryshimi është statistikisht i rëndësishëm me F = dhe p = Rezulatet demostrojnë se ndjekja e studimeve master rrit nivelin e njohurive financiare, por nuk e ndryshon aftësinë financiare të studentëve. Tabela Welch ANOVA për Statusin Akademik Qëndrimi Financiar Sjellja Financiare Njohuritë Financiare Aftësia Financiare PMPS Statusi Akademik a) Bachelor % b) Master % F p

72 Lëndë Semestrale në Financat Personale. Tabela 4.15 paraqet të dhëna në lidhje me përqindjet mesatare të përgjigjeve të sakta, devijimin standard, asimetrinë dhe qëndrueshmërinë e vlerave të aftësisë financiare për studentët që kanë ndjekur një lëndë në financat personale dhe për studentët që nuk kanë ndjekur një lëndë të tillë. Statistikat demostrojnë se për të dyja kategoritë vlerat e asimetrisë (A1 = , A2 = 0.133) dhe kurtosis (Q1 = 0.130, Q2 = 0.085) janë pothuajse zero, duke e paraqitur shpërndarjen normale. Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Lëndën Simestrale në Financat Personale N Mesatarja Devijimi Standard Asimetria Koefiçenti Kurtosis Lëndë Simestrale në Financat Personale Po % Jo % Tabela 4.16 paraqet informacion në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët e saj për studentët që kanë ndjekur një lëndë në financat personale dhe për studentët që nuk kanë ndjekur një lëndë të tillë. Statistikat demostrojnë se përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për studentët që kanë ndjekur një lëndë në financat personale është 60.7%, ndërsa për kategorinë tjetër është 54.43%. Testi Fisher F = , rezulton i rëndësishëm me vlerë p=.000. Ky rezultat sugjeron se përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për studentët që kanë ndjekur një lëndë në financat personale është statistikisht më e lartë se përqindja mesatare e kategorisë tjetër. Rezultatet e mesatareve të komponentëve të aftësisë financiare paraqesin ndryshime në qëndrimin financiar dhe njohuritë financiare midis dy kategorive. Studentët që kanë ndjekur një lëndë në financat personale kanë një mesatare më të ulët të sjelljes financiare (M = 3. 93) në krahasim me studentët që nuk kanë ndjekur një lëndë në financat personale (M = 4). Testi F = rezulton i rëndësishëm me nivel rëndësie p = Ndryshe nga ky rezultat, studentët e që kanë ndjekur një lëndë në financat personale paraqiten me mesatare më të lartë të njohurive financiare (M= ) në krahasim me studentët e tjerë (M = 9.72). Ndryshimi është statistikisht i rëndësishëm me F = dhe p = Rezulatet demostrojnë se ndjekja e një lënde në financat personale edhe pse nuk ka ndikim në sjelljen dhe qëndrimin financiar të studentëve, rrit njohuritë financiare dhe përmirëson aftësinë e tyre financiare. Tabela Welch ANOVA për Lëndë Simestrale në Financat Personale Qëndrimi Financiar Sjellja Financiare Njohuritë Financiare Aftësia Financiare PMPS Lëndë Semestrale në Financat Personale a) Po % b) Jo % F p

73 Referuar rezultateve të përgjithshme të analizës së variancës konkludojmë se faktorët edukativë ndikojnë në aftësinë financiare të studentëve. Studentët që studiojnë në shkencat ekonomike dhe që kanë ndjekur një lëndë në financat personale kanë më tepër njohuri dhe janë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e tjerë. Ndërkohë, statusi akademik nuk ndikon në aftësinë financiare të studentëve, por përmirëson nivelin e njohurive në fushën e financave personale Analiza e Rezultateve Nënpyetja 2: 2. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët demografikë si: gjinia, mosha, statusi civil, të ardhurat e prindërve të studentëve dhe të ardhurat e studentëve? Për të investiguar nëse ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët demografikë, përdorim disa teknika. Së pari, i referohemi shpërndarjes së vlerave të aftësisë financiare sipas faktorëve përkatës, nëse kanë shpërndarje normale ose jo. Së dyti, konsiderojmë analizën e variancës për të identifikuar nëse ka ndryshim. Kriteri i përcaktimit të rëndësisë në këtë rast është rëndësia e testit Fisher, bazuar në gabimin e llojit të parë α = Së fundi, meqënë se në faktorët demografikë përfshihen variabla me më tepër se dy kategori do të konsiderojmë dhe analizën krahasuese Tukey, e cila është efikase për të identifikuar ndryshimet brenda bllokut. Gjinia. Tabela 4.17 paraqet të dhëna në lidhje me shpërndarjen e vlerave të aftësisë financiare për studentet femra dhe për studentët meshkuj. Të dhënat demostrojnë se për të dyja kategoritë asimetria (Am = , Af = ) dhe koefiçenti kurtosis (Q1 = 0.130, Q2 = 0.085) janë pothuajse zero, duke e paraqitur shpërndarjen normale. Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Gjininë Gjinia N Mesatarja Devijimi Standard Asimetria Koefiçenti Kurtosis Mashkull % Femër % Tabela 4.17 paraqet informacion në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët e saj për studentët meshkuj dhe femra. Statistikat demostrojnë se të dy kategoritë e studentëve kanë siguruar të njëjtën përqindje të përgjigjeve të sakta (Mf = Mm = 59%). Testi Fisher F = 0.812, rezulton i parëndësishëm me vlerë p=.368. Ky rezultat sugjeron se nuk ka ndryshim në përqindjen mesatare të përgjigjeve të sakta për studentët femra dhe meshkuj. Ndërkohë, rezultatet e mesatareve të komponentëve të aftësisë financiare paraqesin ndryshime në qëndrimin financiar dhe njohuritë financiare midis dy kategorive. Studentët meshkuj kanë një mesatare më të ulët të sjelljes financiare (M = 3.28) në krahasim me studentet femra (M = 3.73). Testi F = rezulton i rëndësishëm me nivel rëndësie p = Ndryshe nga ky rezultat, studentët meshkuj paraqiten me mesatare më të lartë të njohurive financiare (M= 12.68) në krahasim me studentet femra (M = 11.77). Ndryshimi është statistikisht i rëndësishëm ( F = ) me 99% nivel besueshmërie (p = 0.000). Ndërkohë, statistikat tregojnë se femrat kanë një mesatare më të lartë të qëndrimit financiar (M = 3.96) në krahasim me meshkujt (M = 391). Megjithatë, ky ndryshim paraqitet statistikisht i rëndësishëm vetëm me nivel rëndësie 10% (F = 3.643, p = 0.057). Rezulatet sugjerojnë se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor në aftësinë 60

74 financiare të studenteve femra dhe studentëve meshkuj, megjithëse meshkujt kanë më tepër njohuri financiare dhe femrat paraqesin sjellje dhe qëndrim më të mire financiar. Gjinia Tabela Welch ANOVA për Gjininë Qëndrimi Financiar Sjellja Financiare 61 Njohuritë Financiare Aftësia Financiare PMPS Mashkull % Femër % F p Statusi Civil. Në tabelën 4.19 paraqitet shpërndarja e vlerave për aftësinë financiare të studentëve sipas statusit civil. Statistikat demostrojnë se të gjitha kategoritë e statusit civil e kanë asimetrinë pothuajse zero, me përjashtim të kategorisë Tjetër ku vlera e asimetrisë është negative (A = -1.23). Ndërkohë, vlerat e koefiçentit kurtosis rezultojnë përafërsisht zero për kategoritë Beqar, I martuar, dhe Tjetër, dhe negative për kategorinë I divorcuar (K = ) duke paraqitur dyshime për shpërndarje platykurtik. Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Statusin Civil Statusi Devijimi Koefiçenti N Mesatarja Asimetria Civil Standard Kurtosis Beqar % I martuar 62 60% I divorcuar 2 64% Tjetër 30 57% Për të konstatuar nëse vlerat negative të koefiçentit kurtosis dhe asimetrisë janë statistikisht jonormale i referohemi formulës së Tabachnick de Fidell Rregulli në këtë rast është: Nëse vlerat e koefiçentit kurtosis apo asimetrisë përfshihen në intervalin ( -2SD, +2SD), atëherë devijimi i vlerave nga mesatarja nuk paraqitet statistikisht i rëndësishëm për shpërndarjen dhe shpërndarja mund të konsiderohet normale. Në rast të kundërt, shpërndarja konsiderohet jo normale. Tabela 4.20 paraqet shpërndarjen e vlerave të aftësisë financiare për kategoritë I divorcuar dhe Tjetër. Tabela Shpërndarja e Vlerave për Kategorinë I divorcuar dhe Tjetër Kategoria Koefiçenti Devijimi 2 devijime Kurtosis/Asimetri Standard standarde Intervali I divorcuar K = ; Tjetër A = ; Rezultatet demostrojnë se në të dyja rastet koefiçentët përfshihen brenda intervalit dy devijime standarte.

75 Koefiçenti kurtosis për kategorië I divorcuar : < < Asimetria për kategorinë Tjetër < < Kjo sugjeron se shmangia në rastin e kategorisë Tjetër dhe gjerësia në rastin e kategorisë I divorcuar nuk paraqiten statistikisht të rëndësishme. Në këtë mënyrë konkludojmë se shpërndarja është normale. Në tabelën e mëposhtme paraqitet analiza ANOVA për Statusin Civil. Statistikat demostrojnë se aftësia financiare dhe komponentët e saj ndryshojnë në varësi të statusit civil të studentëve. Studentët e divorcuar rezultojnë me mesatare më të lartë të aftësisë financiare si dhe të çdo komponenti të saj. Beqarët rezultojnë me më pak pikë në qëndrimin financiar. Megjithëse, sjellja financiare paraqitet më e ulët tek të martuarit, aftësia fianciare e tyre paraqitet e lartë. Ndërsa, njohuritë financiare dhe aftësia financiare paraqiten minimale tek kategoria tjetër. Të gjitha ndryshimet në bllok paraqiten statistikisht të rëndësishme me 99% nivel besueshmërie. Statusi Civil Tabela Welch ANOVA për Statusin Civil Qëndrimi Financiar Sjellja Financiare 62 Njohuritë Financiare Aftësia Financiare PMPS Beqar % I martuar % I divorcuar % Tjetër % F p Për të konstatuar ndryshimet brenda grupeve konsiderojmë krahasimin e mëposhtëm Tukey. Në tabelën 4.22 paraqitet ndryshimi i mesatares për çdo kategori të statusit civil në krahasim me kategoritë e tjera, rëndësia e ndryshimit si dhe limitet përkatëse bazuar në 95% nivel besueshmërie. Rezultatet demostrojnë se ndryshimi i mesatares së aftësisë financiare midis studentëve beqarë dhe studentëve të tjerë (studentë që bashkëjetojnë ose janë të ve) është pozitiv ( = 0.036) dhe statistikisht i rëndësishëm (p = 0.036) bazuar në gabimin e llojit të parë Kjo sugjeron se studentët beqarë janë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e kategorisë tjetër. Të gjitha ndryshimet midis kategorive të tjera paraqiten statistikisht të parëndësishme. Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Turkey Statusi Civil Ndryshimi i Limitet me 95% nivel Rëndësia Mesatares besueshmërie Beqar I martuar Beqar I divorcuar Beqar - Tjetër * I martuar - Beqar I martuar - i Divorcuar

76 I martuar - Tjetër I Divorcuar - Beqar I Divorcuar - I martuar I Divorcuar - Tjetër Tjetër - Beqar * Tjetër -I martuar Tjetër -I divorcuar Mosha. Tabela 4.23 paraqet përqindjet mesatare të përgjigjeve të sakta, devijimin standard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat e aftësisë financiare sipas grupmoshave të të anketuarve. Asimetria e vlerave dhe koefiçenti kurtosis për të gjitha grupmoshat janë pothuajse zero, duke e paraqitur shpërndarjen normale. Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Moshën Mosha N Mesatarja Devijimi Koefiçenti Asimetria Standard Kurtosis vjeç % vjeç % vjeç 37 59% Mbi 39 vjeç 4 63% Tabela 4.24 paraqet paraqet statistika në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët e saj sipas grup-moshave të studentëve. Në përgjithësi, përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për studentët e grupmoshave të ndryshme paraqitet e ndryshme. Statistikat demostrojnë se studentët që janë më shumë se 39 vjeç kanë një përqindje më të lartë të përgjigjeve të sakta (M = 63%) në krahasim me studen tët e grupmoshave të tjera. Studentët që i përkasin grupmoshës vjeç kanë siguruar 61% të përgjigjeve të sakta dhe studentët e grupmoshave të tjera kanë siguruar nga 59%. Ndryshimi i aftësisë financiare paraqitet i rëndësishëm (F = ) me 95% ni vel besueshmërie (p = 0.016). Ndërkohë, sjellja financiare dhe njohuritë financiare paraqiten të ndryshme në varësi të moshës së studentëve. Studentët më të rinj (18 22 vjeç) kanë siguruar më tepër pikë në sjelljen financiare (M = 3.665), ndërsa studentë t që përfshihen në grupmoshën (23-39 vjeç) paraqiten me mesatare më të lartë të njohurive financiare (M = 13.07). Këto ndryshime paraqiten statistikisht të rëndësishme me 99% nivel besueshmërie (p =.000). Mesatarja e qëndrimit financiar paraqitet më e lartë për studentët mbi 39 vjeç, por ky rezultat është statistikisht i rëndësishëm bazuar në 90% nivel besueshmërie (p = 0.096). Pra, rezultatet sugjerojnë se studentët e rinj kanë një sjellje më të mirë financiare, por studentët më të mëdhenj në moshë kanë një qëndrim më pozitiv ndaj financave personale, kanë më tepër njohuri financiare dhe janë më të aftë financiarisht. Mosha Tabela Welch ANOVA për Moshën Qëndrimi Financiar 63 Sjellja Financiare Njohuritë Financiare Aftësia Financiare

77 PMPS vjeç % vjeç % vjeç % Mbi 39 vjeç % F 0, p Tabela 4.25 demostron krahasimin e shumëfishtë Tukey midis çdo grupmoshe dhe grupmoshave të tjera. Të dhënat demostrojnë se ndryshimi i mesatares të aftësisë financiare paraqitet i rëndësishëm midis studentëve të grupmoshës vjeç dhe vjeç. Studentët e grupmoshës vjeç paraqiten më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e grupmoshës vjeç. Ndërkohë, krahasimet e ndryshimeve midis grupmoshave të tjera rezultojnë të parëndësishme. Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey Mosha Ndryshimi i Limitet me 95% Rëndësia Mesatares nivel besueshmërie kundrejt * kundrejt kundrejt > kundrejt * kundrejt kundrejt > kundrejt kundrejt kundrejt > > 39 kundrejt > 39 kundrejt > 39 kundrejt Të Ardhurat. Tabela 4.26 paraqet përqindjet mesatare të përgjigjeve të sakta, devijimin standard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat e aftësisë financiare sipas të ardhurave. Asimetria e vlerave dhe koefiçenti kurtosis për të gjitha nivelet e të ardhurave të prindërve dhe të ardhurave të studentëve janë pothuajse zero, duke e paraqitur shpërndarjen normale. Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Të Ardhurat Të Ardhurat N Mesatarja 64 Devijimi Standard Asimetria Koefiçenti Kurtosis 1. Të Ardhurat e Prindërve a) 0 20,000 Lekë 62 56%

78 b) 20,000 40,000 Lekë % c) 40,000 60,000 Lekë % d) 60,000 80,000 Lekë % e) Më shumë se 80,000 Lekë % Të Ardhurat e Studentit a) 0 9,999 Lekë % b) 10,000 19,999 Lekë % c) 20,000 29,999 Lekë % d) 30,000 40,000 Lekë 60 57% e)më shumë se 40,000 Lekë % Tabela 4.27 demostron informacion në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët e saj për të ardhurat personale dhe familjare të studentëve. Në përgjithësi, përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për të ardhurat personale dhe familjare të studentëve ndryshon në varësi të nivelit të ndryshëm të të ardhurave. Statistikat demostrojnë se më të aftë financiarisht ka më shumë mundësi të jenë studentët që kanë siguruar më tepër të ardhura (M = 61%), dhe studentët që kanë deklaruar të ardhura mesatare familjare (M = 62%). Në të dyja rastet testi Fisher (F1 = 3.68, p = dhe F2 = 9.452, p =.000) paraqitet i rëndësishëm bazuar në 99% nivel besueshmërie. Rezultatet demostrojnë se mesataret e qëndrimit financiar, sjelljes financiare dhe njohurive financiare ndryshojnë në varësi të nivelit të ndryshëm të të ardhurave familjare dhe personale të studentëve. Studentët që kanë të ardhurat minimale familjare (0 20,000 lekë) dhe studentët që kanë siguruar të ardhura maksimale personale (më shumë se 40,000 lekë) kanë siguruar më tepër pikë në qëndrimin financiar (M 4 pikë). Studentët me të ardhura mesatare familjare (40,000 lekë 60,000 lekë) paraqiten me rezultate më të larta në sjelljen financiare (M = 3.69) dhe në njohuritë financiare (M = 62%). Ndërkohë, më tepër njohuri financiare kanë studentët që kanë të ardhura personale maksimale (M = 12.61) dhe të ardhura mesatare familjare (M = 12.81). Në të gjitha rastet ndryshimet rezultojnë të rëndësishme me 99% nivel besueshmërie. Tabela Welch ANOVA për Të Ardhurat Të ardhurat Qëndrimi Financiar 65 Sjellja Financiare Njohuritë Financiare Aftësia Financiare PMPS 1. Të Ardhurat e Prindërve a) 0 20,000 Lekë % b) 20,000 40,000 Lekë % c) 40,000 60,000 Lekë % d) 60,000 80,000 Lekë % e) Më shumë se 80,000 Lekë % F p Të Ardhurat e Studentit a) 0 9,999 Lekë % b) 10,000 19,999 Lekë %

79 c) 20,000 29,999 Lekë % d) 30,000 40,000 Lekë % e)më shumë se 40,000 Lekë % F p Për të investiguar ndryshimet në palë të aftësisë financiare konsiderojmë krahasimin Tukey. Tabela 4.28 paraqet ndryshimin e mesatares së aftësisë financiare, rëndësinë dhe limitet përkatëse për çdo çift kategorish të ardhurash familjare. Rezultatet demostrojnë se studentët që kanë të ardhura mesatare familjare (40,000 lekë 60,000 lekë) kanë një ndryshim pozitiv dhe të rëndësishëm të mesatares së aftësisë financiare në krahasim me çdo kategori tjetër të ardhurash. Studentët që kanë të ardhura familjare në segmentin 60,000 lekë 80,000 lekë paraqiten me ndryshim pozitiv dhe të rëndësishëm të mesatares së aftësisë financiare vetëm në krahasim me studentët të ardhurat familjare të të cilëve janë minimale (0 20,000 lekë). Ndryshimi në të gjitha rastet paraqitet i rëndësishëm bazuar në 95% nivel besueshmërie. Ky rezultat konfirmon rezultatet e analizës së variancës, sipas së cilës studentët që kanë të ardhura familjare mesatare paraqiten më të aftë financiarisht. Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për të Ardhurat Familjare Të Ardhurat e Prindërve 0-20,000 lekë kundrejt 20,000-40,000 lekë 0-20,000 lekë kundrejt 40,000-60,000 leke 0-20,000 lekë kundrejt 60,000-80,000 lekë 0-20,000 lekë kundrejt > 80,000 leke 20,000-40,000 lekë kundrejt 0-20,000 lekë 20,000-40,000 lekë kundrejt 40,000-60,000 lekë 20,000-40,000 lekë kundrejt 60,000-80,000 lekë 20,000-40,000 lekë kundrejt > se 80,000 leke 40, ,000 lekë kundrejt 0-20,000 lekë 40, ,000 lekë kundrejt 20,000-40,000lekë 40, ,000 lekë kundrejt 60,000-80,000 lekë Ndryshimi i Mesatares 66 Rëndësia Limitet me 95% nivel besueshmërie * * * * * *

80 40, ,000 lekë kundrejt > se 80,000 lekë 60,000 lekë - 80,000 lekë kundrejt 0-20,000 lekë 60,000-80,000 lekë kundrejt 20,000-40,000lekë 60,000-80,000 lekë kundrejt 40,000-60,000 lekë 60,000-80,000 lekë kundrejt > 80,000 lekë > 80,000 lekë kundrejt 0-20,000 lekë > 80,000 lekë kundrejt 20,000 40,000 lekë > 80,000 lekë kundrejt 40,000-60,000 lekë > 80,000 lekë kundrejt 60,000-80,000 lekë * * * * Tabela 4.29 paraqet krahasimin në çift të ndryshimit të mesatares së aftësisë financiare bazuar në të ardhurat personale të studentëve. Rezulatet demostrojnë se studentët që kanë siguruar më shumë se 40,000 lekë kanë një ndryshim pozitiv dhe të rëndësishëm të aftësisë financiare në krahasim me studentët të ardhurat e të cilëve përfshihen në segmentin 20,000 lekë 29,999 lekë dhe 30,000 lekë 39,999 lekë. Ky ndryshim paraqitet i rëndësishëm bazuar në gabimin e llojit të parë 5%. Ndërkohë ndryshimi i mesatares së aftësisë financiare midis kategorisë më shumë se 40,000 lekë dhe 0 10,000 lekë paraqitet pozitiv dhe i rëndësishëm me 10% nivel rëndësie (p = 0.085). Rezultatet konfirmojnë sërisht gjetjet e analizës së variancës, ku studentët që kanë siguruar më tepër të ardhura personale ka më tepër mundësi të jenë më të aftë financiarisht. Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për të Ardhurat e Studentit Të Ardhurat e Studentit 0-10,000 lekë kundrejt 10,000-19,999 lekë 0-10,000 lekë kundrejt 20,000-29,999 lekë 0-10,000 lekë kundrejt 30,000-39,999 lekë 0-10,000 lekë kundrejt 40,000 ose më shumë 10,000-19,999 lekë kundrejt 0-10,000 lekë Ndryshimi i Mesatares Rëndësia Limitet me 95% nivel besueshmërie

81 10,000-19,999 lekë kundrejt 20,000-29,999 lekë 10,000-19,999 lekë kundrejt 30,000-39,999 lekë 10,000-19,999 lekë kundrejt 40,000 lekë ose më shumë 20,000-29,999 lekë kundrejt 0-10,000 lekë 20,000-29,999 lekë kundrejt më shumë se 10,000-19,999 lekë 20,000-29,999 lekë kundrejt 30,000-39,999 lekë 20,000-29,999 lekë kundrejt 40,000 ose më shumë 30,000-39,999 lekë kundrejt 0-10,000 lekë 30,000-39,999 lekë kundrejt 10,000-19,999 lekë 30,000 39,999 lekë kundrejt 20,000-29,999 lekë 30,000 39,999 lekë kundrejt 40,000 lekë ose më shumë >40,000 lekë kundrejt 0-10,000lekë >40,000 lekë kundrejt 10,000-19,999 lekë >40,000 lekë kundrejt 20,000-29,999 lekë >40,000 lekë kundrejt 30,000-39,999 lekë * * * * Përfundimisht, mund të themi se aftësia financiare ndryshon kryesisht në varësi të faktorëve demografikë. Megjithëse aftësia financiare nuk paraqitet statistikisht e ndryshme sipas gjinisë së studentëve, ajo ndryshon në varësi të statusit civil, moshës, si dhe të ardhurave personale dhe familjare. Rezultatet sugjerojnë se studentët e divorcuar dhe studentët me moshë mbi 39 vjeç janë më të aftë financiarisht. Ndërkohë, studentët që kanë siguruar më tepër të ardhura duke punuar vet, dhe ata që kanë të ardhura mesatare familjare janë më të aftë në menaxhimin e financave personale Analiza e Rezultateve Nënpyetja 3: 3. Ka ndryshim në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorë të tjerë si: rajoni, burimi i mësimit për menaxhimin e parave, eksperiencë pune, pagesa e studimeve dhe banimi? Për të investiguar nëse ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve referuar faktorëve të tjerë, përdorim të njëjta teknika si në rastet e mësipërme. Fillimisht 68

82 verifikojmë nëse shpërndarja është normale duke konsideruar shpërndarjen e vlerave të aftësisë financiare. Nëse shpërndarja nuk paraqitet normale atëherë ristandartizojmë shpërndarjen. Më pas përdorim teknikën Welch ANOVA për të investiguar nëse ka ndryshim në grup të aftësisë financiare. Kriteri i përcaktimit të rëndësisë në këtë rast është rëndësia e testit Fisher, bazuar në gabimin e llojit të parë α = Së fundi, përdorim analizën krahasuese Tukey për të investiguar ndryshimet në palë midis kategorive të ndryshme të çdo faktori. Rajoni. Tabela 4.30 paraqet përqindjet mesatare të përgjigjeve të sakta, devijimin standard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat e aftësisë financiare sipas rajonit nga vijnë studentët. Asimetria e vlerave dhe koefiçenti kurtosis për të gjithë rajonet janë pothuajse zero, duke e paraqitur shpërndarjen e vlerave normale. Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Rajonit Rajoni N Mesatarja Devijimi Koefiçenti Asimetria Standard Kurtosis Veri 67 58% Jug 64 60% Lindje 21 55% Perëndim 37 56% Shqipëri e Mesme % Tabela e mëposhtme Welch ANOVA paraqet aftësinë financiare dhe komponentët e saj për studentët e rajoneve të ndryshme. Në përgjithësi, përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta ndryshon sipas rajoneve. Statistikat demostrojnë se më të aftë financiarisht ka më shumë mundësi të jenë studentët e Jugut dhe Shqipërisë së Mesme (M = 60%). Testi Fisher (F = 6.152) rezulton i rëndësishëm me p =.000. Gjithashtu, mesataret e sjelljes financiare dhe njohurive financiare ndryshojnë në varësi të rajonit. Studentët e Shqipërisë së Mesme rezultojnë me më tepër njohuri financiare (M = 12.5), ndërsa studentët e Perëndimit (M = 4.03) dhe të Jugut (M = 3.96) demostrojnë një sjellje më të mire ndaj financave personale. Këto rezultate paraqiten të rëndësishme me nivel besueshmërie 99%. Rajoni Tabela Welch ANOVA për Rajonin Qëndrimi Financiar Sjellja Financiare Njohuritë Financiare Aftësia Financiare PMPS Veri % Jug % Lindje % Perëndim % Shqipëri e Mesme % F p

83 Për të investiguar ndryshimet e aftësisë financiare për çdo dy rajone i referohemi tabelës së mëposhtme Tukey. Rezulatet demostrojnë se ndryshimi i mesatares së afësisë financiare për çiftet Jug Lindje ( = 1.859) dhe Jug Perëndim ( = 1.479) është pozitiv dhe statistikisht i rëndësishëm me 95% nivel besueshmërie. Ndërkohë, ndryshimi i aftësisë financiare midis çifteve Jug - Shqipëri e Mesme ( = -0.19) dhe Jug - Veri ( = 0.901) paraqitet statistikisht i parëndësishëm me nivel rëndësie përkatësisht p = dhe p = Këto rezultate sugjerojnë se studentët e Shqipërisë së Jugut ka mundësi të jenë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e Lindjes dhe Perëndimit, dhe kanë të njëjtën aftësi në krahasim me studentët e Veriut dhe Shqpërisë së Mesme. Rezultatet demostrojnë gjithashtu se ndryshimi i mesatares së aftësisë financiare për çiftet Shqipëri e Mesme Veri ( = 1.091), Shqipëri e Mesme Lindje ( = 2.049) dhe Shqipëri e Mesme Perëndim ( = 1.669) paraqiten pozitive dhe statistikisht të rëndësishme me 95% nivel besueshmërie. Kjo do të thotë se studentët e Shqipërisë së Mesme ka të ngjarë të kenë nivel më të lartë të aftësisë financiare në krahasim me studentët e Veriut, Lindjes dhe Perëndimit. Çdo kombinim tjetër paraqitet statistikisht i parëndësishëm. Rajoni Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për Rajonin Ndryshimi i Mesatares 70 Rëndësia Limitet me 95% nivel besueshmërie Veri - Jug Veri - Lindje Veri - Perëndim Veri - Shqipëri e Mesme * Jug - Veri Jug Lindje * Jug - Perëndim * Jug - Shqiperi e Mesme Lindje Veri Lindje Jug * Lindje - Perëndim Lindje - Shqipëri e Mesme * Perëndim - veri Perëndim - Jug * Perëndim - Lindje Perëndim - Shqipëri e Mesme * Shqipëri e Mesme - Veri * Shqipëri e Mesme - Jug Shqipëri e Mesme - Lindje * Shqipëri e Mesme - Perëndim *

84 Mësim për Menaxhim Parash. Në tabelën e mëposhtme paraqitet shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare bazuar në burimin e mësimit të menaxhimit të parave. Statistikat demostrojnë se të gjitha kategoritë kanë asimetrinë pothuajse zero. Ndërkohë, vlerat e koefiçentit kurtosis rezultojnë përafërsisht zero për të gjitha kategoritë me përjashtim të kategorisë Nga bisedat me shoqërinë (K = ) duke e paraqitur dyshime për shpërndarje platykurtik. Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Burimit të Mësimit Mësim për Menaxhim Parash N Mesatarja Devijimi Standard Asimetria Koefiçent i Kurtosis Në familjen time % Në shkollë % Nga bisedat me 21 59% shoqërinë Nga mediat 33 60% Eksperienca % Për të konstatuar nëse vlera negative e koefiçentit kurtosis është statistikisht jonormale i referohemi formulës së Tabachnick de Fidell (1996). Nëse vlerat e koefiçentit kurtosis përfshihet në intervalin (-2SD, +2SD), atëherë devijimi i vlerave nga mesatarja nuk paraqitet statistikisht i rëndësishëm për shpërndarjen dhe shpërndarja mund të konsiderohet normale. Në rast të kundërt, shpërndarja konsiderohet jo normale. Në rastin konkret kemi: Koefiçenti kurtosis për kategorinë Nga Bisedat me shoqërinë Devijimi Standard i koefiçentit kurtosis: x devijimi Standard Rezultatet e mësipërme konfirmojnë se shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare është normale, pasi vlera e koefiçentit kurtosis për kategorinë Nga Bisedat me Shoqërinë përfshihet në intervalin < < Për të investiguar nëse aftësia financiare ndryshon në varësi të burimit kryesor të mësimit për menaxhim parash konsiderojmë analizën Welch ANOVA. Në tabelën 4.34 demostrohen rezultatet e aftësisë financiare, qëndrimit financiar, sjelljes financiare dhe njohurive financiare të pjesëmarrësve bazuar në burimin e mësimit për menaxhim parash. Statistikat demostrojnë se aftësia financiare dhe komponentët e saj ndryshojnë në varësi të burimit të mësimit të menaxhimit të financave personale. Studentët që kanë mësuar nga mediat paraqiten me qëndrim (M = 3.96) dhe sjellje financiare (M = 3.73) më të mirë si dhe më të aftë financiarisht (M = 61%). N dërkohë, me më tepër njohuri paraqiten studentët që kanë pasur si burim kryesor të menaxhimit të parave bisedat me shoqërinë. Ndryshimet në bllok paraqiten të rëndësishme me 99% nivel besueshmërie. 71

85 Tabela Welch ANOVA për Burimin e Mësimit të Menaxhimit të Parave Mësim për Menaxhim Parash Qëndrimi Financiar Sjellja Financiare Njohuritë Financiare Aftësia Financiare PMPS Në familjen time % Në shkollë % Nga bisedat me shoqërinë % Nga mediat % Eksperienca % F p Ndryshimet midis çdo dy kategorish paraqiten në tabelën e mëposhtme. Rezultatet demostrojnë se ndryshimi i mesatares së aftësisë financiare, midis dy kategorive Në shkollë dhe Nga eksperienca është pozitiv ( = 0.930) dhe statistikisht i rëndësishëm (p = 0.024) me 95% nivel besueshmërie. Ky rezultat sugjeron se studentët që konsiderojnë shkollën si burim kryesor të mësimit të menaxhimit të parave janë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët që konsiderojnë eksperiencën. Ndryshimet midis kategorive të tjera paraqiten statistikisht të parëndësishme. Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Burimit të Mësimit Mësim për Menaxhim Parash Ndryshim i Mesatares Rëndësia Limitet me 95% nivel besueshmërie Në familjen time - Në shkollë Në familjen time- Nga bisedat me shoqërinë Në familjen time - Nga mediat Në familjen time - Eksperienca Në shkollë - Në familjen time Në shkollë - Nga bisedat me shoqërinë Në shkollë - Nga mediat Në shkollë - Eksperienca * Nga bisedat me shoqërinë - Në familjen time Nga bisedat me shoqërinë - Në shkollë Nga bisedat me shoqërinë - Nga mediat Nga bisedat me shoqërinë - Eksperienca Media - Në familjen time Media - Në shkollë Media - Nga bisedat me shoqërinë Media - Eksperienca

86 Eksperienca - Në familjen time Eksperienca - Në shkollë * Eksperienca - Nga bisedat me shoqërinë Eksperienca - Media Pagesa e Studimeve. Tabela 4.36 jep informacion në lidhje me përqindjet mesatare të përgjigjeve të sakta, devijimin standard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat e aftësisë financiare sipas burimit të pagesës së studimeve. Shpërndarja paraqitet normale me vlera të asimetrisë dhe koefiçentin kurtosis pothuajse zero. Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Pagesës së Studimeve Pagesa e Studimeve N Mesatarja Devijimi Koefiçenti Asimetria Standard Kurtosis Vet % Prindërit % Kryesisht vet 31 59% Kryesisht prindërit 44 63% % vet, 50% prindërit 29 59% Të Tjerë (Bursa) 5 73% Në tabelën 4.37 paraqiten pikët e aftësisë financiare dhe komponentëve të saj sipas burimit të pagesës. Në përgjithësi, rezultatet ndryshojnë në varësi të burimit të pagesës së studimeve. Statistikat demostrojnë se më të aftë financiarisht ka më shumë mundësi të jenë studentët që u janë financuar studimet me bursa studimi (M = 73%). Testi Fisher (F = 9.005) rezulton i rëndësishëm me p =.000. Këta studentë gjithashtu rezultojnë me më tepër njohuri financiare (M = 15.33), si dhe qëndrim dhe sjellje më të mirë ndaj financave personale (Mq = 4.17, Ms = 4.21). Këto rezultate paraqiten të rëndësishme me nivel besueshmërie 99%. Tabela Welch ANOVA sipas Pagesës së Studimeve Pagesa e Studimeve Qëndrimi Financiar Sjellja Financiare 73 Njohuritë Financiare Aftësia Financiare PMPS Vet % Prindërit % Kryesisht vet % Kryesisht prindërit % 50% vet, 50% prindërit % Të Tjerë (Bursa) % F p Për të investiguar ndryshimet e aftësisë financiare për çdo çift kategorish i referohemi tabelës së mëposhtme Tukey. Statistikat demostrojnë se ndryshimi i mesatares së afësisë financiare në rastin kur studimet janë financuar me bursë studimi dhe çdo rasti tjetër është

87 pozitiv dhe statistikisht i rëndësishëm me 99% nivel besueshmërie. Këto rezultate konvergjojnë me rezultatet e analizës Welch ANOVA, sipas së cilës studentët e financuar me bursë studimi janë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët qe kanë siguruar burime të tjera të pagesës së studimeve. Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve Pagesa e Studimeve Ndryshimi i Mesatares Rëndësia Limitet me 95% nivel besueshmërie Vet - Prindërit Vet - Kryesisht vet Vet - Kryesisht prindërit Vet - 50% vet, 50% prindërit Vet - Te tjerë * Prindërit Vet Prindërit Kryesisht vet Prindërit Kryesisht prindërit * Prindërit 50% vet, 50% prindërit Prindërit Të tjerë * Kryesisht vet - Vet Kryesisht vet - prinderit Kryesisht vet - Kryesisht prindërit Kryesisht vet - 50% vet, 50% prindërit Kryesisht vet - Të tjerë * Kryesisht prindërit - Vet Kryesisht prindërit - Prindërit * Kryesisht prindërit - kryesisht vet Kryesisht prindërit-50% vet,50% prinderit Kryesisht prindërit - Të tjerë * % prindërit, 50% vet - Vet % prindërit, 50% vet - prindërit % prindërit, 50% vet - 50% prindërit, 50% vet - kryesisht vet 50% prindërit,50% vet-kryesisht prindërit % prindërit, 50% vet - te tjere * Të Tjerë - Vet * Të Tjerë - Prindërit * Të Tjerë - Kryesisht vet * Të Tjerë - Kryesisht prindërit * Të Tjerë - 50% vet, 50% prindërit *

88 Eksperiencë Pune. Në tabelën e mëposhtme paraqitet një informacion i detajuar në lidhje me shpërndarjen e vlerave të aftësisë financiare në bazë të eksperiencës në punë të studentëve. Statistikat demostrojnë se shpërndarja e vlerave paraqitet normale. Asimetria e vlerave dhe koefiçenti kurtosis për të gjitha rastet e experiencës në punë janë pothuajse zero. Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Eksperiencës në Punë Eksperiencë Pune N Mesatarja Devijimi Koefiçenti Asimetria Standard Kurtosis Asnjë % Më pak se dy vite % Më shume se dy vite deri në katër vite 78 58% Më shumë se 4 vite deri në 6 vite 40 61% Më shumë se 6 vite 56 60% Tabela 4.40 demostron informacion në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët e saj bazuar në eksperiencën në punë të studentëve. Statistikat sugjerojnë se aftësia financiare ndryshon në varësi të eksperiencës në punë të studentëve. Ky ndryshim paraqitet statistkisht i rëndësishëm me vlerë të testit Fisher dhe nivel rëndësie p = Studentët që kanë punuar më pak se dy vite pune dhe ata që kanë punuar katër deri në gjashtë vite pune rezultojnë me përqindje më të lartë të përgjigjeve të sakta (M = 61%). Ndërkohë, referuar komponentëve të aftësisë financiare, njohuritë financiare dhe sjellja financiare ndryshojnë në bllok bazuar në eksperiencën në punë të studentëve. Testi Fisher në të dyja rastet paraqitet i rëndësishëm (p =.000) me 99% nivel besueshmëri e. Studentët që kanë deklaruar më pak se dy vite pune kanë siguruar më tepër pikë në sjelljen financiare (M = ), ndërsa studentët që kanë deklaruar më shumë se katër vite deri në gjashtë vite pune rezultojnë me mesatare më të lartë të njohurive financiare (M = 12.76). Tabela Welch ANOVA sipas Eksperiencës në Punë Eksperiencë Pune Qëndrimi Financiar Sjellja Financiare Njohuritë Financiare Aftësia Financiare PMPS Asnjë % Më pak se dy vite % Më shume se dy vite deri në katër % vite Më shumë se 4 vite deri ne 6 vite % Më shumë se 6 vite % F p

89 Për të investiguar ndryshimin e aftësisë financiare brenda strukturës së eksperiencës në punë të studentëve ekspolorojmë krahasimin Tukey. Tabela e mëposhtme paraqet krahasimin në palë të aftësisë financiare sipas viteve të punës të studentëve. Statistikat demostrojnë se ndryshimi i mesatares së aftësisë financiare në rastin më pak se dy vite Asnjë ( = 0.929) dhe më pak se dy vite më shumë se dy deri në katër vite ( = 1.501), paraqitet pozitiv dhe statistikisht i rëndësishëm me 95% nivel besueshmërie. Kjo demostron se studentët që kanë më pak se dy vite eksperiencë pune ka shumë mundësi që të jenë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët që nuk kanë punuar ndonjëherë apo ata që kanë punuar më shumë se dy deri në katër vite pune. Ndryshimet në palë midis kategorive të tjera paraqiten statistikisht të parëndësishme. Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve Eksperiencë Pune Ndryshimi i Mesatares 76 Rëndësia Limitet me 95% nivel besueshmërie Asnjë - Më pak se dy vite * Asnjë 2 4 vite Asnjë 4 6 vite Asnjë - Më shumë se 6 vite Më pak se dy vite - Asnjë * Më pak se dy vite -(2-4) vite * Më pak se dy vite vite Më pak se dy vite - Më shumë se 6 vite vite - Asnjë vite - Më pak se dy vite * vite vite vite - Më shumë se 6 vite vite - Asnjë vite - Më pak se dy vite vite 2 4 vite vite - Më shumë se 6 vite Më shumë se 6 vite - Asnjë Më shumë se 6 vite - Më pak se dy vite Më shumë se 6 vite 2 4 vite Më shumë se 6 vite vite Banimi gjatë periudhës së studimeve. Tabela 4.42 paraqet statistika në lidhje me shpërndarjen e vlerave të aftësisë financiare të studentëve bazuar në banimin e tyre gjatë periudhës së studimit. Rezultatet demostrojnë se shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare paraqitet normale. Asimetria e vlerave dhe koefiçenti kurtosis për të gjitha rastet janë pothuajse zero.

90 Tabela Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Banimit Banimi gjatë periudhës së studimeve N Mesatarja 77 Devijimi Standard Asimetria Koefiçenti Kurtosis Në konvikt 70 56% Në apartament me qera % Në shtëpinë time % Tjetër 7 57% Tabela 4.43 paraqet informacion në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët e saj bazuar në banimin e studentëve gjatë periudhës së studimeve. Në përgjithësi, aftësia financiare ndryshon në varësi të banimit. Statistikat demostrojnë se studentët që kanë deklaruar se banojnë në shtëpinë e tyre (me prindërit, apo të afërmit) kanë siguruar përqindje më të lartë të përgjigjeve të sakta (M = 61%) të pyetësorit në krahasim me studentët që nuk kanë banuar në shtëpinë e tyre. Studentët që kanë deklaruar se banojnë në konvikt gjatë periudhës së studimeve kanë siguruar përqindjen më të ulët të përgjigjeve të sakta (M = 56%). Ndryshimi i aftësisë financiare në varësi të banimit të studentëve paraqitet i rëndësishëm me vlerë të testit Fisher dhe rëndësi p =.000. Sjellja financiare dhe njohuritë financiare paraqiten të ndryshme sipas vendbanimit të studentëve. Studentët që banojnë në shtëpinë e tyre paraqiten me një mesatare më të lartë të njohurive financiare (M = 12.52), ndërsa studentët që banojnë në konvikt kanë mesatare më të lartë në sjelljen financiare (M = ). Testi Fisher në të dyja rastet rezulton i rëndësishëm me 99% nivel besueshmërie. Përsa i përket qëndrimit financiar, rezultatet paraqesin një mesatare më të lartë për studentët që banojnë në shtëpitë e tyre (M = ). Testi Fisher (F = 2.193) në këtë rast rezulton i rëndësishëm me 90% nivel besueshmërie. Rezultatet e analizës ANOVA sugjerojnë se studentët që banojnë në shtëpitë e tyre gjatë periudhës së studimeve kanë më tepër njohuri financiare, qëndrim më të mirë financiar dhe janë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e tjerë. Nga ana tjetër, studentët që banojnë në konvikt demostrojnë një sjellje më të mirë ndaj financave personale. Banimi gjatë periudhës së studimeve Tabela Welch ANOVA sipas Banimit Qëndrimi Financiar Sjellja Financiare Njohuritë Financiare Aftësia Financiare PMPS Në konvikt % Në apartament me qera % Në shtëpinë time % Tjetër % F p Për të eksploruar ndryshimet midis çdo dy kategorive të banimit i referohemi analizës krahasuese Tukey. Në tabelën e mëposhtme paraqitet ndryshimi i mesatares midis çdo dy

91 kategorive të banimit, rëndësia statistikore e ndryshimit, si dhe limitet përkatëse bazuar në 95% nivel besueshmërie. Statistikat demostrojnë se ndryshimi i mesatares së aftësisë financiare në rastin Në shtëpinë time Në konvikt ( = 1.880) dhe Në shtëpinë time Në apartament me qera paraqitet pozitiv dhe statistikisht i rëndësishëm me 99% nivel besueshmërie. Ky rezultat konfirmon rezultatet e analizës ANOVA, sipas së cilës studentët që banojnë në shtëpitë e tyre (me prindërit / të afërmit) gjatë periudhës së studimit, janë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët që banojnë në konvikt, apo në apartament me qera. Tabela Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve Banimi gjatë periudhës së studimeve Ndryshimi i Mesatares Rëndësia Limitet me 95% nivel besueshmërie Në konvikt - Në apartament me qera Në konvikt - Në shtëpinë time (me prindërit, të afërmit) * Në konvikt - Tjetër Në apartament me qera - Në konvikt Në apartament me qera - Në shtëpinë time (me prindërit, të afërmit) * Në apartament me qera - Tjetër Në shtëpinë time - Në konvikt * Në shtëpinë time - Në apartament me qera * Në shtëpinë time - Tjetër Tjetër - Në konvikt Tjetër -Në apartament me qera Tjetër -Në shtëpinë time (me prindërit/të afërmit) Përfundimisht, mund të themi se aftësia financiare e studentëve ndryshon në varësi të faktorëve të tjerë. Studentët e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut paraqiten më të aftë se studentët e rajoneve të tjera. Studentët që kanë deklaruar mediat ose shkollën si burimin kryesor të mësimit të menaxhimit të parave dhe ata që janë financuar me bursë studimi janë më të aftë në krahasim me studentët e tjerë. Së fundi, më të aftë paraqiten dhe studentët që kanë më pak se dy vite pune, si dhe ata që banojnë në shtëpitë e tyre gjatë periudhës së studimeve Pyetja kërkimore 4: Cili model parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri? Në analizën e mësipërme njëvariabëlshe u studiua aftësia financiare e studentëve shqiptarë në funksion të çdo faktori personal. Meqënëse faktorët e analizuar më lart nuk 78

92 veprojnë në izolim, do të ishte e dobishme të konsiderojmë një analizë shumëvariabëlshe të aftësisë financiare duke përfshirë faktorët që kanë dalë të rëndësishëm nga analiza e variancës. Në këtë mënyrë mund të masim faktorët që parashikojnë aftësinë financiare dhe masën e ndikimit të tyre. Në analizën shumëvariabëlshe do të konsiderojmë si variabël të varur aftësinë financiare të paraqitur në këtë rast si variabël dikotomik pasi merr 2 vlera: 1 - në rast se nga përgjigja e studentit janë siguruar te paktën 21 pikë (65% që është kufiri minimal * 33 numri total i pyetjeve pas testit psikometrik), dhe 0 nëse studenti ka siguruar më pak se 21 pikë (65%) nga 33 pikë të mundshme. Variablat e pavarur të marrë në analizë janë: dega e studimit, lëndë semestrale, mosha, statusi civil, të ardhurat e prindërve, të ardhurat e studentit, rajoni, mësim për menaxhim, pagesa e studimeve, eksperiencë pune dhe banimi i studentëve gjatë periudhës së studimit. Numri i anketave në këtë analizë është më i madh se kufiri minimal 115 (N >= m, ku m = numri i variablave të pavarur sipas Tabachnick & Fidell, 2000), gjë që siguron mundësinë e analizës së njëmbëdhjetë variablave të pavarur të përfshirë në analizë. Bazuar në regresionin e shumëfishtë logjistik modeli do të ketë ekuacionin e mëposhtëm: Log{p/(1-p)} = β 0 + β1(dega E STUDIMIT1) + β 2 (DEGA E STUDIMIT2) + β3(dega E STUDIMIT3) + β4(dega E STUDIMIT4) + β 5 (DEGA E STUDIMIT5) + β 6 (DEGA E STUDIMIT6) + β 7 (DEGA E STUDIMIT7) + β 8 (DEGA E STUDIMIT8) + β 9 (LËNDË SEMESTRALE) + β 10 (GJINIA) + β 11 (MOSHA1) + β 12 (MOSHA2) + β 13 (MOSHA3) + β 14 (STATUSI CIVIL1) + β 15 (STATUSI CIVIL2) + β 16 (STATUSI CIVIL3)+ β 17 (TË ARDHURAT E PRINDËRVE1) + β 18 (TË ARDHURAT E PRINDËRVE2) + β 19 (TË ARDHURAT E PRINDËRVE3) + β 20 (TË ARDHURAT E PRINDËRVE4) + β 21 (TË ARDHURAT TUAJA1) + β 22 (TË ARDHURAT TUAJA2) + β 23 (TË ARDHURAT TUAJA3) + β 24 (TË ARDHURAT TUAJA4) + β 25 (RAJONI1) + β 27 (RAJONI2) + β 26 (RAJONI3) + β 28 (RAJONI4) + β 29 (MËSIM PËR MENAXHIM1) + β 30 (MËSIM PËR MENAXHIM2) + β 31 (MËSIM PËR MENAXHIM3) + β 32 (MËSIM PËR MENAXHIM4) + β 33 (PAGESA E STUDIMEVE1) + β 34 (PAGESA E STUDIMEVE2) + β 35 (PAGESA E STUDIMEVE3) + β 36 (PAGESA E STUDIMEVE4) + β 37 (PAGESA E STUDIMEVE5) + β 38 (EKSPERIENCE1)+ β 39 (EKSPERIENCE2) + β 40 (EKSPERIENCE3) + β 41 (EKSPERIENCE4) + β 42 (BANIMI1) + β 43 (BANIMI2) + β 44 (BANIMI3). Ku, p = propabiliteti që një student të jetë i aftë financiarisht. 79

93 DEGA E STUDIMIT 1 DEGA E STUDIMIT 2 DEGA E STUDIMIT 3 DEGA E STUDIMIT 4 DEGA E STUDIMIT 5 DEGA E STUDIMIT 6 DEGA E STUDIMIT 7 DEGA E STUDIMIT 8 = 1 nëse i anketuari studion Financë, 0 në të kundërt. = 1 nëse i anketuari studion Administrim, 0 në të kundërt. = 1 nëse i anketuari studion Turizëm, 0 në të kundërt. = 1 nëse i anketuari studion Histori - Gjeografi, 0 në të kundërt. = 1 nëse i anketuari studion Agrobiznes, 0 në të kundërt. = 1 nëse i anketuari studion Ekonomiks, 0 në të kundërt. = 1 nëse i anketuari studion Mjekësi, 0 në të kundërt. = 1 nëse i anketuari studion Gazetari, 0 në të kundërt. LËNDE SEMESTRALE =1 nëse ka ndjekur një lëndë semestrale në menaxhim, 0 ndryshe. MOSHA1 MOSHA2 MOSHA3 STATUSI CIVIL1 STATUSI CIVIL2 STATUSI CIVIL3 TË ARDHURAT = 1 nëse përfshihet në grupmoshën vjeç, 0 ndryshe. = 1 nëse përfshihet në grupmoshën vjeç, 0 ndryshe. = 1 nëse përfshihet në grupmoshën vjeç, 0 ndryshe. = 1 nëse i anketuari është beqar, 0 ndryshe. = 1 nëse i anketuari është i martuar, 0 ndryshe. = 1 nëse i anketuari është i divorcuar, 0 ndryshe. E PRINDËRVE1 = 1 nëse përfshihen në intervalin 0 20,000 lekë, 0 ndryshe. TË ARDHURAT E PRINDËRVE2 = 1 nëse përfshihen në intervalin20,000 40,000 lekë, 0 ndryshe. TË ARDHURAT E PRINDËRVE3 = 1 nëse përfshihen në intervalin 40,000 60,000 lekë, 0 ndryshe. TË ARDHURAT E PRINDËRVE4 = 1 nëse përfshihen në intervalin 60,000 80,000 lekë, 0 ndryshe. TË ARDHURAT TUAJA1 = 1 nëse përfshihen në intervalin 0 9,999 lekë, 0 ndryshe. TË ARDHURAT TUAJA2 = 1 nëse përfshihen në intervalin 10,000 19,999 lekë, 0 ndryshe. TË ARDHURAT TUAJA3 = 1 nëse përfshihen në intervalin 20,000 29,999 lekë, 0 ndryshe. TË ARDHURAT TUAJA4 = 1 nëse përfshihen në intervalin 30,000 39,999 lekë, 0 ndryshe. RAJONI1 = 1 nëse i anketuari është nga Veriu, 0 ndryshe. 80

94 RAJONI2 RAJONI3 RAJONI4 =1 nëse i anketuari është nga Jugu, 0 ndryshe. =1 nëse i anketuari është nga Lindja, 0 ndryshe. =1 nëse i anketuari është nga Perendimi, 0 ndryshe. MËSIM PËR MENAXHIM1 =1 nëse i anketuari ka mësuar ne familje, 0 ndryshe. MËSIM PËR MENAXHIM2 =1 nëse i anketuari ka mësuar ne shkollë, 0 ndryshe. MËSIM PËR MENAXHIM3 =1 nëse i anketuari ka mësuar nga bisedat, 0 ndryshe. MËSIM PËR MENAXHIM4 =1 nëse i anketuari ka mësuar ne media, 0 ndryshe. PAGESA E STUDIMEVE1 =1 nëse studenti i ka paguar vet studimet, 0 ndryshe. PAGESA E STUDIMEVE2 =1 nëse ia kane paguar prindërit studimet, 0 ndryshe. PAGESA E STUDIMEVE3 =1 nëse ia ka paguar kryesisht vet studimet, 0 ndryshe. PAGESA E STUDIMEVE4 =1 nëse ia kanë paguar kryesisht prindërit studimet, 0 ndryshe. PAGESA E STUDIMEVE 5 =1 nëse studenti i ka paguar 50% vet studimet, 0 ndryshe. EKSPERIENCË1 EKSPERIENCË2 EKSPERIENCË3 EKSPERIENCË4 BANIMI1 BANIMI2 BANIMI3 =1 nëse studenti nuk ka experiencë, 0 ndryshe. =1 nëse studenti ka më pak se 2 vite eksperiencë, 0 ndryshe. =1 nëse studenti ka 2 4 vite eksperiencë, 0 ndryshe. =1 nëse studenti ka 4-6 vite eksperiencë, 0 ndryshe. =1 nëse studenti banon në konvikt, 0 ndryshe. =1 nëse studenti banon në apartament me qera, 0 ndryshe. =1 nëse studenti banon në shtëpinë e vet, 0 ndryshe. Për të verifikuar nëse ekziston multikolinearitet midis variablave të pavarur konsiderojmë matricën e korrelacionit. Në tabelën 4.45 paraqitet informacion në lidhje me mesataret, devijimin standard dhe koefiçentët e korrelacionit për variablat e pavarur. Të gjithë koefiçentët janë më pak se 0.5, me përjashtim të korrelacionit midis eksperiencës në punë dhe moshës që paraqitet Koefiçentët e ulët të korrelacionit demostrojnë se multikolineariteti nuk përbën problem në analizën tonë. Një koefiçent 0.6, apo më i lartë do të paraqiste një problem serioz me multikolinearitetin. 81

95 Tabela 4.45 Matrica e Korelacionit Mes. Devijimi Standard Aftёsia Financiare Rajon Mosha Statusi Civil Dega e Studimit Lёndё Semestrale Burimi i Mёsimit pёr Men. Parash Burimi i Financimit tё Studimeve Tё Ardhurat Familjare Eksp. Pune Tё Ardh. Pers. Banimi Aftёsia Financiare Rajoni Mosha Statusi Civil Dega e Studimit Lёndё Semestrale Burimi i Mёsimit pёr Menaxhim Parash Burimi i Financimit tё Studimeve Tё Ardhurat Familjare Eksperiencё Pune Tё Ardhurat Personale Banim

96 Rezultatet e Regresionit Tabela e Klasifikimeve Përpara se të testojmë modelin për përshtatshmërinë goodness of fit, kontrollojmë nëse është e rëndësishme përfshirja e variablave në model. Tabela 4.46 paraqet rezultatet e parashikimit në rastin kur në model është përfshirë vetëm konstantja. 5 Bazuar në të dhënat e tabelës ne mund të klasifikojmë saktë 100% të studentëve që nuk janë të aftë financiarisht, dhe 0% të studentëve të konsideruar të aftë financiarisht. Në përgjithësi, në modelin pa variabla ne mund të klasifikojmë korrekt 65.4% të rasteve. Përfshirja e konstantes në model rezulton e rëndësishme bazuar në testin Wald (W = ) i cili paraqitet me rëndësi.000 (shih tabelën 4.47). Tabela Klasifikimi sipas Rastit Devijimi Shkallët Exp β Wald Rëndësia Standard e Lirisë (β) Hapi 0 -Konstantja Tabela Variablat në Model Vlerat e Parashikuara Aftësia Financiare Vlerat Aktuale Dikotomike Përqindja Korrekte 0 1 Aftësia Financiare Hapi Dikotomike Përqindja Totale 65.4 Në rastin kur në model përfshihen të gjithë variablat rezultatet përmirësohen. Në tabelën e mëposhtme paraqitet klasifikimi korrekt i realizuar bazuar në hapin e fundit të përpunimit të variablave. Statistikat demostrojnë se 87.2% e studentëve të aftë financiarisht janë klasifikuar saktë, dhe vetëm 45.2% e studentëve jo të aftë financiarisht janë klasifikuar saktë. Në përgjithësi, 72.7% e pjesëmarrësve janë klasifikuar saktë. Ky rezultat paraqet një përmirësim të dukshëm të rezulatit krahasuar me modelin vetëm me konstaten (65.4%). N ë këtë mënyrë mund të konkludojmë se përfshirja e variablave në model është statistikisht i rëndësishëm. Tabela Klasifikimi bazuar në modelin e plotë Vlerat Aktuale Vlerat e Parashikuara Aftësia Financiare Përqindja Dikotomike Korrekte Në këtë rast është përdorur metoda Forward Conditional.

97 Hapi II Aftësia Financiare Dikotomike Përqindja Totale 72.7 Modeli Chi square. Rëndësinë e përgjithshme të modelit e testojmë përmes modelit Chi square, i cili rezulton nga propabliliteti i vëzhgimit të vlerave aktuale duke supozuar se modeli i përzgjedhur (vetë m me konstanten) është një model i mirë. Hipotezat e ngritura në këtë rast janë: H 0 - Modeli është i mirë. H 1 - Modeli nuk është i mirë (d.m.th përfshirja e variablave të pavarur ka një ndikim të rëndësishëm statistikor në model). Statistikat demostrojnë se modeli Chi square ka një vlerë dhe një propabilitet p=0.000 (Shih tabelën 4.48 dhe 4.49). Ky rezultat tregon se modeli vetëm me konstanten nuk është i mirë, dhe se variablat e pavarur kanë një ndikim statistikor të rëndësishëm në model. Testi Hosmer dhe Lemeshow. Për të konfirmuar rezultatet e modelit të mësipërm Chi square llogarisim testin Hosmer dhe Lemeshow, i cili në këtë rast bazohet në modelin e plotë. Në këtë rast hipoteza zero supozon se nuk ka ndryshim të rëndësishëm statistikor midis vlerave të parashikuara dhe vlerave të observuara, ndërsa hipoteza alternative supozon se ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor midis vlerave të parashikuara dhe vlerave të observuara. Meqënëse në këtë rast testi H-L rezulton me vlerë chi square dhe propabilitet më të lartë se 0.05 < 0.29, atëherë refuzojmë të hedhim poshtë hipotezën zero, dhe pranojmë se modeli ynë është një model i mirë. Variablat në Model. Për të siguruar rezultate të besueshme në lidhje me identifikimin e variablave që paraqiten statistikisht të rëndësishëm në analizën e aftësisë financiare konsiderojmë dy metoda: metodën backward dhe metodën forward. Metoda backward përfshin fillimisht të gjithë variablat në model duke testuar modelin, dhe më pas hap pas hapi eleminon ato variabla të cilat nuk paraqiten statistikisht të rëndësishëm, duke përmisuar në këtë mënyrë modelin përfundimtar. Metoda forward teston fillimisht modelin vetëm me konstanten, pa përfshirë asnjë variabël, më pas teston hap pas hapi përfshirjen e çdo variabli në model, duke e përsëritur procesin derisa arrihet modeli përfundimtar me të gjitha përmirësimet e mundshme. Në këtë rast, rëndësia e testit Wald, i cili ka shpërndarje Chi square, do të shërbejë si kriter për identifikimin e variablave statistikisht të rëndësishëm në model. Nëse vlera e propabilitetit paraqitet më e vogël se 0.05, atëherë refuzojmë hipotezën zero, dhe pranojmë se variabli ka një ndikim të rëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare. Tabela 4.49 dhe 4.50 paraqet informacion në lidhje me variablat e përfshirë në model bazuar në metodën backward dhe forward. Rezultatet e të dyja metodave konvergjojnë në lidhje me variablat e identifikuar si të rëndësishëm në model. Bazuar në gabimin e llojit të parë 0.05 variablat e identifikuar statistikisht të rëndësishëm janë: rajoni, statusi civil, dega e studimit, lëndë semestrale në financat personale, burimi i mësimit për menaxhim parash, pagesa e studimeve, të ardhurat personale të studentit dhe banimi gjatë periudhës së studimit. 84

98 Tabela Metoda Backward Variabli Koefiçenti Testi Wald Rëndësia Exp (B) Rajoni Rajoni (1) Rajoni (2) Rajoni (3) Rajoni (4) Mosha Mosha (1) Mosha (2) Mosha (3) Statusi civil Statusi civil(1) Statusi civil(2) Statusi civil(3) Dega Dega (1) Dega (2) Dega (3) Dega (4) Dega (5) Dega (6) Dega (7) Dega (8) Lëndë simestrale(1) Mësim për menaxhim Mësim për menaxhim(1) Mësim për menaxhim(2) Mësim për menaxhim(3) Mësim për menaxhim(4) Pagesa e studimeve Pagesa e studimeve(1) Pagesa e studimeve(2) Pagesa e studimeve(3) Pagesa e studimeve(4) Pagesa e studimeve(5) Të ardhurat personale Të ardhurat personale (1) Të ardhurat personale (2)

99 Të ardhurat personale (3) Të ardhurat personale (4) Banimi Banimi (1) Banimi (2) Banimi (3) Konstantja Log Likelihood Cox & Snell R square Nagelkerke R Square Testi Omnibus (.000) Testi Hosmer dhe Lemeshow (0.29) Klasifikimi Korrekt 72.7% Klasifikimi sipas Rastit 65.4% Tabela Metoda Forward Variabli Koefiçenti Testi Wald Rëndësia Exp (B) Rajoni Rajoni (1) Rajoni (2) Rajoni (3) Rajoni (4) Mosha Mosha (1) Mosha (2) Mosha (3) Statusi civil Statusi civil(1) Statusi civil(2) Statusi civil(3) Dega Dega (1) Dega (2) Dega (3) Dega (4) Dega (5) Dega (6) Dega (7)

100 Dega (8) Lëndë semestrale(1) Mësim për menaxhim Mësim për menaxhim(1) Mësim për menaxhim(2) Mësim për menaxhim(3) Mësim për menaxhim(4) Pagesa e studimeve Pagesa e studimeve(1) Pagesa e studimeve(2) Pagesa e studimeve(3) Pagesa e studimeve(4) Pagesa e studimeve(5) Të ardhurat tuaja Të ardhurat tuaja(1) Të ardhurat tuaja(2) Të ardhurat tuaja(3) Të ardhurat tuaja(4) Banimi Banimi (1) Banimi (2) Banimi (3) Konstantja Log Likelihood Cox & Snell R square Nagelkerke R Square Testi Omnibus (.000) Testi Hosmer dhe (0.29) Lemeshow Klasifikimi Korrekt 72.7% Klasifikimi sipas Rastit 65.4% Rajoni në përgjithësi paraqitet i rëndësishëm në model me 99% nivel besueshmërie, megjithëse për rajone të veçanta statistikat janë të rëndësishme me 90% nivel besueshmërie. Rajoni Jug (2) paraqitet statistikisht i r ëndësishëm me p<0.05, megjithëse lidhja nuk është shumë e fortë (β = 0.363). Statistikat demostrojnë se mundësia që një student të jetë i aftë financiarisht është herë më e lartë për studentët e rajonit të Jugut në krahasim me studentët e Shqipërisë së Mesme (Exp (B) = 1.437). Përqindja e ndryshimit të këtij raporti kur një person është nga Shqipëria e Jugut është 100( ) = 43.7%. Ndërkohë, rezultatet për Veriun (Rajoni 1) dhe Lindjen (Rajoni 3) par aqiten statistikisht të rëndësishme me 90% nivel besueshmërie. Lidhja paraqitet relativisht e dobët me koefiçent β < 0.7 ( dhe respektivisht). Mundësia që një student nga Veriu ose nga Lindja të jetë më i aftë se një student nga Shqipëria e Mesme është e vogël, pasi Expβ < 1 (0.678 dhe respektivisht). Në përputhje me rezultatet e analizës ANOVA, rezultatet sugjerojnë se studentët e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut 87

101 ka shumë mundësi të jenë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e rajoneve të tjera. Mosha paraqitet me koefiçent β pozitiv dhe të lartë (β>37), gjë që demostron një lidhje pozitive dhe të fortë me variablin e varur aftësia financiare. Gjithashtu vlera pozitive e koefiçentit β vërteton se mundësia e të qënit i aftë financiarisht rritet me rritjen e moshës. Megjithatë, pavarësisht përputhshmërisë me gjetjet e analizës ANOVA, ku studentët me moshë më të maturuar në moshë ka më shumë mundësi të jenë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët më të rinj, rezultatet në analizën shumëvariabëlshe e tregojnë moshën si variabël statistikisht jo të rëndësishëm (p>0.1). Statusi Civil në përgjithësi paraqitet si variabël i rëndësishëm në model me 99% nivel besueshmërie (p=0.000). Megjithatë nënkategoria 3 (I divorcuar) rezulton i parëndësishëm (p=0.999). Koefiçent ët β>3 për nënkategorinë 1 dhe 2 (beqar dhe i martuar) identifikojnë se lidhja është relativisht e fortë. Ndërkohë, Expβ<1 në të dyja rastet demostron se studentët e aftë financiarisht ka më shumë mundësi që t i përkasin nënkategorisë tjetër (bashkëjetesë/të ve) sesa të jenë beqar apo të martuar. Dega e Studimit në përgjithësi paraqitet statistikisht e rëndësishme me nivel besueshmërie 99% në parashikimin e atësisë financiare (p=0.000). Megjithëse statistikat demostrojnë degën 1 (financë) të ketë përparësi në krahasim me degët e tjera, dhe kjo është konform gjetjeve të analizës ANOVA, ky rezultat paraqitet statistikisht i parëndësishëm kur në analizë përfshihen dhe variabla të tjerë (p=0.110). Gjithashtu, të dhënat për degën 3 (Histori Gjeografi) demostrojnë se lidhja paraqitet statistikisht jo e rëndësishme (p=0.103). Koefiçentët β në të gjitha rastet e tjera paraqiten më të mëdha se 1 duke identifikuar një lidhje të konsiderueshme midis variablit të pavarur dega e studimit dhe variablit të varur aftësia financiare. Vlera negative e koefiçentëve β si dhe Expβ<1 verifikon se studentë të aftë financiarisht ka më shumë mundësi të jenë të degës së juridikut (kategoria referenc ë) sesa të degëve të tjera, duke konsideruar të gjithë faktorët e tjerë në model. Lëndë Semestrale në Financat Personale ka një koefiçent pozitiv dhe paraqitet statistikisht i rëndësishëm me 99% nivel besueshmërie (p<0.01). Rezultatet demostrojnë një lidhje relativisht të fortë (β = 2.25). Rezultatet e Expβ verifikojnë se mundësia që studentët të jenë të aftë financiarisht është herë më e lartë për studentët që kanë ndjekur një lëndë në financat personale në krahasim me studentët që nuk kanë ndjekur një lëndë të tillë. Ky rezultat paraqitet konform rezultateve të analizës së variancës, të cilat sugjerojnë se studentët që kanë ndjekur një lëndë ose kurs në financat personale ka mundësi të jenë më të aftë në krahasim me studentët që nuk kanë ndjekur një lëndë të tillë. Burimi i Mësimit për Menaxhim Parash në përgjithësi paraqitet si variabël statistikisht i rëndësishëm me 99% nivel besueshmërie. Megjithatë, statistikat demostrojnë se nuk ka ndonjë ndryshim të rëndësishëm statistikor midis burimeve të ndryshme të mësimit për menaxhim parash. Pagesa e Studimeve paraqitet statistikisht e rëndësishme me nivel besueshmërie 99% (p<0.01) për të gjitha nënkategoritë. Rezultatet demostrojnë se lidhja e këtij variabli me variablin e varur (aftësi financiare) është relativisht e fortë me vlera të koefiçentëve β > 88

102 3.3. Ndërkohë, Expβ paraqitet më e vogël se 1, duke verifikuar se studentët e financuar me bursë studimi (kategoria referencë) ka më shumë mundësi që të jenë të aftë financiarisht në krahasim me studentët që i kanë financuar studimet nga burime të tjera. Ky rezultat paraqitet në konvergjencë me rezultatet e analizës së variancës. Të Ardhurat e Studentit në përgjithësi paraqiten statistikisht të rëndësishme në parashikimin e aftësisë financiare. Statistikat demostrojnë një lidhje të moderuar (β = 0.728), por statistikisht të rëndësishme (p<0.05) në rastin e intervalit 2 (10,000 lekë 19,999 lekë), dhe një lidhje të dobët (β = 0.348) dhe të rëndësishme me 90% nivel besueshmërie (p=0.052) në rastin e intervalit 3 (20,000 lekë 29,999 lekë). Megjithatë, të dhënat e Expβ paraqiten më të larta (Expβ = 2.070) në rastin kur të ardhurat personale të studentit përfshihen në intervalin (10,000 lekë 19,999 lekë) duke sugjeruar në këtë mënyrë se mundësia që studentët të jenë të aftë financiarisht është 2 herë më e lartë për studentët që i kanë të ardhurat personale në intervalin (10,000 lek ë 19,999 lekë) në krahasim me studentët që kanë deklaruar të ardhura në intervale të tjera. Ndërkohë, ndryshimet midis kategorive të ardhura 1, dhe të ardhura 4 paraqiten statistikisht jo të rëndësishme. Banimi gjatë periudhës së studimeve në përgjithësi paraqitet si variabël statistikisht i rëndësishëm në model. Pavarësisht koefiçentëve pozitivë nuk ka ndonjë ndryshim të rëndësishëm statistikor midis vendbanimeve të ndryshme të studentëve. Gjithashtu, edhe pse rezultati për banimin 3 (studentët që jetojnë në shtëpinë e tyre) paraqitet më i larti dhe konvergjon me gjetjet e analizës ANOVA, statistikat e demostrojnë të parëndësishëm kur në model përfshihen variabla të tjerë. Ndërkohë, variablat e tjerë të përfshirë në analizë si: fusha e studimit, mosha, të ardhurat e prindërve, dhe eksperiencë pune paraqiten statistikisht të parëndësishme në model dhe janë eleminuar nga modeli gjatë procesit me qëllim përmirësimin e modelit. Modeli përfundimtar i derivuar nga analiza e mësipërme shumëvariabëlshe që parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri paraqitet si më poshtë vijon: Log{p/(1-p)} = (DEGA E STUDIMIT1) (DEGA E STUDIMIT2) (DEGA E STUDIMIT3) (DEGA E STUDIMIT4) (DEGA E STUDIMIT5) (DEGA E STUDIMIT6) (DEGA E STUDIMIT7) (DEGA E STUDIMIT8) (LËNDË SEMESTRALE) (MOSHA1) (MOSHA2) (MOSHA3) (STATUSI CIVIL1) (STATUSI CIVIL2) (STATUSI CIVIL3) (TË ARDHURAT TUAJA1) (TË ARDHURAT TUAJA2) (TË ARDHURAT TUAJA3) (TË ARDHURAT TUAJA4) (RAJONI1) (RAJONI2) (RAJONI3) (RAJONI4) 0.262(MËSIM PËR MENAXHIM1) (MËSIM PËR MENAXHIM2) (MËSIM PËR MENAXHIM3) (MËSIM PËR MENAXHIM4) (PAGESA E STUDIMEVE1) (PAGESA E STUDIMEVE2) (PAGESA E STUDIMEVE3) (PAGESA E STUDIMEVE4) (PAGESA E STUDIMEVE5) (BANIMI1) (BANIMI2) (BANIMI3). 89

103 4.3 Përmbledhje Në këtë kapitull u investigua aftësia financiare e studentëve në Shqipëri, lidhjet midis komponentëve të aftësisë financiare, si dhe u analizuan faktorët personalë që ndikojnë aftësinë financiare. Rezultatet demostruan se studentët në Shqipëri kanë një nivel të ulët të aftësisë financiare. Midis sjelljes financiare dhe komponentëve të tjerë të aftësisë financiare u gjet një lidhje pozitive, ku studentët me qëndrim më të mirë financiar dhe studentët me më tepër njohuri në financat personale u zbuluan të kishin një sjellje më të mirë financiare. Ndryshime të rëndësishme statistikore u ekzaminuan në analizën njëvariabëlshe të aftësisë financiare bazuar në faktorët edukativë, demografikë dhe në faktorë të tjerë. Së fundi, faktorët personalë si: statusi civil, dega e studimit, lëndë semestrale në financat personale, burimi i mësimit të menaxhimit të parave, të ardhurat e studentit, pagesa e studimeve dhe banimi gjatë periudhës së studimeve u gjetën të kishin një ndikim statistikisht të rëndësishëm në parashikimin shumëvariabëlsh të aftësisë financiare. 90

104 KAPITULLI I PESTË 5. DISKUTIMI I REZULTATEVE, KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET Ky studim ekzaminoi aftësinë financiare (qëndrimin financiar, sjelljen financiare dhe njohuritë financiare) të 607 studentëve të përfshirë në studime bachelor apo master, me kohë të plotë studimi, në pesë universite publike dhe në dy universitete private në Shqipëri. Fokusi kryesor i punimit ishte ekzaminimi i nivelit të aftësisë financiare të studentëve, si dhe shqyrtimi i lidhjes midis njohurive financiare, qëndrimit financiar, dhe sjelljes financiare. Faktorët personalë si gjinia, mosha, fusha e studimit, dega e studimit, statusi akademik, etj, u eksploruan për të identifikuar nëse kishin ndonjë ndikim të rëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare të studentëve. Së fundi, studimi performoi modelin që parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri. 5.1 Diskutim i Rezultateve, Konkluzione dhe Rekomandime Pyetja Kërkimore 1: A janë studentët shqiptarë të aftë financiarisht? Kjo pyetje është adresuar bazuar në tre analiza. Së pari, u llogarit përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për çdo seksion të pyetësorit dhe për gjithë pyetësorin. Rezultatet e çdo seksioni demostruan se studentët në Shqipëri kanë një qëndrim pozitiv ndaj financave personale, por kanë mangësi në njohuritë financiare, si dhe paraqesin një sjellje jo të mirë financiare. Ndërkohë, rezultatet e gjithë mostrës u klasifikuan në katër grupe, ku pjesa më e madhe e të anketuarve u përfshin në kategoritë nën nivelin mesatar të aftësisë financiare. Së dyti, u ekzaminua nëse vlera e përqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta të gjithë pyetësorit kishin shpërndarje normale. Rezultatet e teknikës Huber Tukey Hampel Andrew, histograma e shpërndarjes së vlerave dhe koefiçentët e shpërndarjes konvergjuan në të njëjtin përfundim se shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare ishte normale. Së fundi, u gjet rezultati total i përqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta për gjithë mostrën dhe u përdor testi t duke konsideruar 65% ose 21 pikë si kufi për diferencimin e aftësisë financiare. Përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për gjithë mostrën rezultoi 59.97% ose pikë duke demostruar në këtë mënyrë një nivel të ulët të aftësisë financiare. Kjo gjetje konvergjon me rezultatet e studimeve të kryera në vende të tjera të paraqitura në kapitullin e dytë Shqyrtim Literature. Për shembull, Danes dhe Hira (1987) raportuan se mesatarja e aftësisë financiare të mostrës përfshihej në intervalin 40% - 59%. Chen dhe Volpe (1996) raportuan se përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta të pjesëmarrësve në studim ishte 44%, dhe në një tjetër studim Chen dhe Volpe (1998) raportuan një mesatare 52.8%. Rezultate të ngjashme janë sugjeruar dhe nga studime të kryera në vitet 2000 si: Beal dhe Delpachitra (2002), Commonwealth (2004), Manton et al., (2006), Cude et al., (2006), etj. Ky studim në mënyrë të ngjashme raporton përqindje të ulët të përgjigjeve të sakta, duke sugjeruar se studentët në Shqipëri nuk kanë nivelin e duhur të aftësisë financiare. Paaftësia financiare e studentëve limiton aftësinë e 91

105 tyre për të marrë vendime financiare të informuara. Një nga arsyet që shpjegon këtë rezultat është mungesa e një edukimi financiar efiçent në sistemin arsimor shqiptar si dhe qëndrim jo i duhur ndaj financave personale Pyetja Kërkimore 2: Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljes financiare të studentëve dhe njohurive e qëndrimit financiar të tyre? Për të ekzaminuar lidhjen midis sjelljes financiare të studentëve dhe njohurive e qëndrimit financiar të tyre u konsiderua matrica e korrelacionit Pearson. Në këtë analizë u përfshinë tre variabla: shuma totale e pikëve të njohurive financiare, mesatarja e sjelljes financiare, dhe mesatarja e qëndrimit financiar bazuar në vlerësimin e shkallës Likert nga 1 në 5. Rezultatet e matricës Pearson eksploruan një lidhje të rëndësishme dhe pozitive midis sjelljes financiare të studentëve, qëndrimit financiar dhe njohurive të tyre financiare. Studentët që kishin më tepër pikë në njohuritë financiare, u paraqitën me më tepër pikë dhe në sjelljen financiare. Gjithashtu, studentët që kishin më tepër pikë në qëndrimin financiar, rezultuan me më tepër pikë edhe në sjelljen financiare. Kjo gjetje është konform rezultateve të kërkimeve të mëparshme të kryera në vende të tjera. Langrehr (1979) gjeti se rritja e njohurive financiare ndikonte pozitivisht qëndrimet e studentëve ndaj biznesit në përgjithësi, si dhe rriste aftësinë për të qënë konsumatorë të zgjuar në shoqëri. Chen dhe Volpe (1998) zbuluan se studentët me më pak njohuri financiare kishin qëndrime negative ndaj financave dhe demostronin një sjellje të varfër financiare. Gjithashtu, Hayhoe et al., (1999) dhe Nortvilis et al., (2003) zbuluan se sjellja financiare e studentëve ishte e lidhur me qëndrimin e tyre ndaj parave. Ndërkohë, për të eksploruar nëse qëndrimi financiar luante rol mediator në lidhjen midis njohurive financiare dhe sjelljes financiare u performua regresioni hierarkik me variabël të varur sjelljen financiare dhe variabla të pavarur njohuritë financiare dhe qëndrimin financiar. Statistkat e regresionit demostruan se koefiçenti i njohurive financiare u zvogëlua kur në model u përfshi qëndrimi financiar. Ky rezultat tregoi se qëndrimi financiar luan një rol ndërmjetësimi të pjesshëm në lidhjen midis njohurive financiare dhe sjelljes financiare. Pra, njohuritë financiare të studentëve ndikohen nga qëndrimi që studentët kanë ndaj financave personale dhe kjo reflektohet në sjelljen e tyre financiare. Ky studim, në konvergjencë me studimet e mëparshme, sugjeron se studentët me qëndrim pozitiv dhe me më tepër njohuri financiare ka shumë mundësi të paraqesin një sjellje të mirë ndaj financave personale Pyetja Kërkimore 3: A ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët personale? Kjo pyetje është zbërthyer në tre nënpyetje kërkimore duke ndarë faktorët personalë në tre grupe: faktorët edukativë, faktorët demografikë dhe faktorë të tjerë. Për të eksploruar ndryshimet në aftësinë financiare të studentëve bazuar në këto grup-faktorësh janë përdorur tre teknika. Së pari, është verifikuar nëse shpërndarja paraqitej normale duke shqyrtuar shpërndarjen e vlerave të aftësisë financiare sipas çdo variabli të marrë në shqyrtim. Së dyti, është konsideruar teknika Welch ANOVA, e cila ishte e përshtatshme për këtë studim, pasi përqindja e kategorive përbërëse të mostrës nuk ishte e njëjtë. Së 92

106 treti, është ndërmarrë teknika krahasuese Tukey, e cila ka identifikuar ndryshimet në palë midis kategorive të një variabli Nënpyetja 1: Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët e edukimit si: fusha e studimit, statusi akademik dhe ndjekja e një lënde në financat personale? Nga analiza e shpërndarjes së vlerave të aftësisë financiare sipas faktorëve të edukimit rezultoi se vlerat e koefiçentit kurtosis dhe asimetrisë në shpërndarje për faktorët e edukimit (fusha e studimit, statusi akademik dhe ndjekja e një lënde semestrale) ishin afër zeros, duke e paraqitur shpërndarjen normale. Analiza e variancës zbuloi se aftësia financiare ndryshonte bazuar në fushën e studimit dhe në faktin nëse studenti kishte ndjekur një lëndë në financat personale. Studentët që studionin në shkenca ekonomike dhe ata që kishin ndjekur një lëndë në financat personale performuan më mire në aftësinë financiare. Këto gjetje janë konform gjetjeve të Volpe, Chen dhe Pavlicko (1996), Markovich dhe De Vaney (1997), Chen dhe Volpe (1998), Beal dhe Delpachitra (2002), Murphy (2005), Richter dhe Prawitz (2010), etj, të cilët gjetën se studentët e biznesit (që studionin në shkencat ekonomike dhe kishin ndjekur një lëndë në financat personale) siguruan më tepër pikë në aftësinë financiare në krahasim me studentët e tjerë. Këto rezultate konsistente sugjerojnë se studentët që studiojnë në shkencat ekonomike dhe ata që kanë ndjekur një lëndë në financat personale kanë më tepër njohuri dhe janë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e tjerë. Ndryshe nga gjetjet e mësipërme rezultatet demostruan se aftësia financiare nuk ndryshonte sipas statusit akademik. Megjithëse ky rezultat nuk është konform rezultateve të studimeve të tjera, njohuritë financiare paraqiten më të larta tek studentët e masterit. Studentët mësojnë më tepër nga ndjekja e një kursi në financat personale, pjesëmarrja në seminare trajnimi apo nga gabimet në eksperiencën e tyre me financat personale. Ky arsyetim konfirmon nxitjen e kërkimeve për matjen e efektivitetit të programeve mësimore të ciklit të dytë të studimeve si dhe përfshirjen e një lënde në financat personale në programet e shkencave jo-ekonomike. Danes dhe Hira (1987) zbuluan se klasifikimi akademik kishte një ndikim pozitiv në aftësinë financiare të studentëve. Ndërkohë, Chen dhe Volpe (1998) gjetën se studentët e viteve më të larta kishin më tepër njohuri financiare në krahasim me studentët e tjerë, dhe kjo paraqitet konform rezultatit të këtij studimi Nënpyetja 2: Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët demografikë: gjinia, mosha, statusi civil, të ardhurat e prindërve të studentëve dhe të ardhurat e studentëve? Shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare sipas faktorëve demografikë rezultoi normale për faktorët: gjinia, mosha, të ardhurat e prindërve dhe të ardhurat e studentit. Ndërkohë, vlera e koefiçentit kurtosis në rastin e statusit civil i divorcuar dhe vlera e asimetrisë në rastin e kategorisë tjetër rezultuan negative me mundësi për shpërndarje platykurtic. Pas verifikimit të devijimeve të vlerave nga mesatarja u konstatua se shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare për kategorinë i divorcuar dhe tjetër ishte normale. 93

107 Nga analiza e variancës u gjet se aftësia financiare ndryshonte sipas moshës. Studentët e grupmoshës mbi 39 vjeç rezultuan me më tepër pikë në qëndrimin financiar dhe në aftësinë financiare. Kjo gjetje është konform gjetjeve të studimeve të mëparshme. Henry, Weber, dhe Yarbrough (2001) identifikuan se studentët e grup-moshës vjeç e respektonin buxhetin e tyre në shumicën e kohës. Moser (1981) zbuloi se studentët që ishin të paktën 36 vjeç rezultuan me më tepër njohuri financiare në krahasim me grupmoshat më të reja. Fünfgeld dhe Wang (2008) gjetën se studentët më të rinj ishin më pak të interesuar në çështjet financiare dhe shpenzonin më tepër para. Ky studim në mënyrë të ngjashme sugjeron se studentët më të maturuar në moshë kanë një qëndrim më të mirë ndaj financave personale, kanë më tepër njohuri financiare si dhe janë më të aftë financiarisht. Analiza e variancës zbuloi gjithashtu ndryshime të rëndësishme në aftësinë financiare sipas statusit civil të studentit. Kjo gjetje është konform gjetjeve të studimeve të mëparshme. Heck (1984) zbuloi sjellje planifikuese më tepër tek studentët e martuar, dhe sjellje implementuese tek studentët e pamartuar. Henry, Weber, dhe Yarbrough (2001) zbuluan se studentët e martuar e ndiqnin më tepër buxhetin e tyre. Ky studim në konvergjencë me studimet e mëparshme raporton se studentët e martuar dhe ata të divorcuar demostrojnë më tepër aftësi financiare. Së fundi, ndryshime të rëndësishme në aftësinë financiare u gjetën edhe tek të ardhurat e studentëve dhe të prindërve të tyre. Chen dhe Volpe (1998) gjetën se studentët me të ardhura më të larta kishin më tepër njohuri financiare dhe ishin më të aftë financiarisht. Danes & Hira (1987), Chen, Volpe, & Pavlicko (1996), Markovich & DeVaney (1997), dhe Murphy (2005) kanë raportuar të ardhurat familjare si faktor të rëndësishëm në ndryshimin e aftësisë financiare. Në mënyrë të ngjashme, ky studim raporton se studentët që kanë siguruar të ardhura nga eksperienca e tyre në punë, dhe ata që kanë të ardhura mesatare familjare, janë më të aftë në menaxhimin e financave personale. Ndërkohë, midis studentëve meshkuj dhe femra nuk u gjet asnjë ndryshim në aftësinë financiare. Megjithëse aftësia financiare rezultoi e njëjtë për të dy gjinitë, ndryshime të rëndësishme u konstatuan në komponentët e aftësisë financiare. Studentët meshkuj u paraqitën me më tepër njohuri financiare, ndërsa studentet femra rezultuan me sjellje dhe qëndrim më të mirë financiar. Një arsye që shpjegon këtë rezultat është se studentet femra ka shumë mundësi të planifikojnë shpenzimet, të paguajnë faturat në kohë, të kursejnë dhe të jenë të kujdeshme me shpenzimet në mënyrë që të mos tejkalojnë të ardhurat e tyre. Ndërkohë, rezultatet më të mira në njohuritë financiare të meshkujve mund të shpjegohen me faktin që studentët meshkuj kanë më tepër prirje matematikore. Rezultati më i mirë në njohuritë financiare të studentëve meshkuj nga njëra anë, dhe rezultatet më të mira në qëndrimin dhe sjelljen financiare të studenteve femra nga ana tjetër, mund të ketë balancuar rezultatin total për aftësinë financiare duke rezultuar në të njëjtin rezultat për të dyja gjinitë. Megjithatë, studime të mëtejshme duhen realizuar për të konfirmuar nëse ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve meshkuj dhe femra, me qëllim adresimin e saktë të edukimit financiar. Studimet e mëparshme kanë raportuar rezultate mikse në lidhje me gjininë. Chen dhe Volpe (1996), dhe Chen dhe Volpe (1998) gjetën se studentët meshkuj kishin më tepër njohuri financiare në krahasim me studentet femrat. Gjithashtu, Beal dhe Delpachitra (2002) gjetën se stu dentët meshkuj ishin më të 94

108 aftë në krahasim me studentet femra. Ndërkohë, Coleman identifikoi se femrat demostronin më pak vetsiguri në qëndrimin ndaj menaxhimit të financave personale. Fünfgeld dhe Wang (2008), zbuluan se femrat ishin m ë pak të interesuara për çështjet financiare, kishin më tepër ankth si dhe shpenzonin më tepër para, ndërsa burrat u zbuluan të ishin Konsumatorë Racionalë apo Konsumatorë Miop. Studime të tjera (Moser 1981) nuk gjetën ndonjë ndryshim të rëndësishëm në aftësinë financiare të studentëve meshkuj dhe femra. Rezultatet e këtij studimi konvergjojnë pjesërisht me studimet e mëparshme në gjetjen se studentët meshkuj kanë më tepër njohuri në financat personale në krahasim me studentet femra. Gjithashtu, konform një pjesë të literaturës ky studim demostron se nuk ka ndryshim në aftësinë financiare të meshkujve dhe femrave Nënpyetja 3: Ka ndryshim në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorë të tjerë si: rajoni, burimi i mësimit për menaxhimin e parave, eksperiencë pune, pagesa e studimeve dhe banimi? Shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare sipas faktorëve të tjerë rezultoi normale për faktorët: rajoni, pagesa e studimeve, eksperiencë pune dhe banimi gjatë periudhës së studimit. Ndërkohë, vlera e koefiçentit kurtosis në rastin e faktorit burimi i mësimit për menaxhim parash, për kategorinë nga bisedat me shoqërinë, rezultoi negativ me mundësi për shpërndarje platykurtic. Pas verifikimit të devijimeve të vlerave nga mesatarja u verifikua se shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare për këtë kategori ishte normale. Analiza e variancës demostroi se aftësia financiare ndryshonte sipas rajonit. Studentët e Shqipërisë së Mesme dhe Shqipërisë së Jugut u gjetën të ishin më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e rajoneve të tjera. Pagesa e studimeve rezultoi gjithashtu e rëndësishme në aftësinë financiare të studentëve. Studentët e financuar me bursë studimi u paraqitën me më tepër pikë në qëndrim, sjellje, dhe njohuri financiare. Për më tepër, rezultatet e aftësisë financiare (M = 73%) tejkalonin kufirin minimal (K = 65%) duke sugjeruar se studentët e financuar me bursë studimi janë të aftë financiarisht. Një tjetër faktor i rëndësishëm në aftësinë financiare të studentëve ishte burimi i mësimit për menaxhim parash. Pas teknikës ANOVA, që identifikoi shkollën dhe mediat si burimin kryesor të mësimit të menaxhimit të parave, krahasimi Tukey konfirmoi se ndryshimi i vetëm i rëndësishëm statistikor ishte midis studentëve që konsideronin shkollën si burimin kryesor dhe atyre që konsideronin eksperiencën. Ky ndryshim u paraqit pozitiv duke sugjeruar se studentët që konsiderojnë shkollën si burimin kryesor ka mundësi të jenë më të aftë në krahasim me studentët që konsiderojnë eksperiencën. Studime të mëparshme kanë gjetur burimin e mësimit si një faktor të rëndësishëm në ndryshimin e aftësisë financiare. Eksperienca në punë u eksplorua gjithashtu të ndikonte aftësinë financiare. Studentët me më pak se dy vite dhe studentët me katër gjashtë vite eksperiencë pune u paraqitën me rezultate më të larta në aftësinë financiare. Ndikimi i eksperiencës në punë është raportuar dhe nga studime të mëparshme. Heck (1984) identifikoi se studentët e papunë shfaqnin më tepër sjellje implementuese, ndërsa sjellja planifikuese u gjet më e përhapur tek studentët me eksperiencë pune. Studentët që kishin më shumë se tre vite eksperiencë 95

109 pune me kohë të plotë, demostruan më tepër njohuri në krahasim me studentët që kishin më pak ose aspak eksperincë pune. Beal dhe Delpachitra (2002) zbuluan se studentët me më tepër ekperiencë pune ishin më të aftë financiarisht. Këto rezultate konvergjente demostrojnë se eksperienca në punë përmirëson aftësinë financiare. Së fundi, teknika ANOVA identifikoi një ndryshim të rëndësishëm statistikor në aftësinë financiare të studentëve bazuar në banimin e tyre gjatë periudhës së studimeve. Studentët që kishin raportuar se jetonin në shtëpinë e tyre me prindërit/të afërmit, rezultuan me më tepër pikë në aftësinë financiare. Kjo gjetje konvergjon me gjetjet e studimeve të mëparshme. Heck (1984) gjeti se studentët që jetonin me qera shf aqnin më tepër sjellje implementuese. Hirt dhe Nick (1999) gjetën se të gjithë studentët shpenzonin më tepër se të ardhurat e tyre, por studentët që jetonin në kampus shpenzonin pesë herë më shumë se të ardhurat e tyre. Ky studim konform studimeve të tjera sugjeron se studentët që jetojnë me prindërit I menaxhojnë më mirë paratë Pyetja kërkimore 4: Cili model parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri? Analiza njëvariabëlshe ANOVA, sugjeroi se aftësia financiare ndryshonte bazuar në faktorët personalë. Meqënëse këta faktorë nuk veprojnë në izolim, për të identifikuar faktorët parashikues të aftësisë financiare, është përdorur analiza shumëvariabëlshe me variablël të varur aftësinë financiare dhe variabla të pavarur faktorët personalë që dolën të rëndësishëm nga analiza e variancës. Regresioni i shumëfishtë dikotomik rezultoi si teknika më e përshtatshme për analizën e aftësisë financiare. Faktorët edukativë (dega e studimit dhe lëndë semestrale në financat personale), faktorët demografikë (mosha, statusi civil, dhe të ardhurat e e studentëve e të prindërve të tyre), dhe faktorë të tjerë (rajoni, mësim për menaxhim, pagesa e studimeve, eksperiencë pune dhe banimi i studentëve gjatë periudhës së studimit) janë faktorët që rezultuan statististikisht ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar nz analizën e variancës. Për këtë arsye, si dhe për të konfirmuar rezultatet e teknikës ANOVA, këta faktorë u konsideruan si variabla të pavarur në modelin shumëvariabëlsh. Faktorët Edukativë Analiza shumëvariabëlshe identifikoi se dega e studimit dhe lëndë semestrale në financat personale ishin faktorët që parashikonin aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri. Kjo gjetje konvergjon me studime të mëparshme (Volpe, Chen dhe Pavlicko (1996), Markovich dhe De Vaney (1997), Chen dhe Volpe (1998), Beal dhe Delpachitra (2002), Murphy (2005), Richter dhe Prawitz (2010) dhe analizën njëvariabëlshe. Ky studim konform gjetjeve të mëparshme sugjeron se studentët që studiojnë degë biznesi, dhe që kanë ndjekur një lëndë në financat personale ka shumë mundësi të jenë më të aftë në krahasim me studentët e tjerë. Megjithatë, ky konkluzion nuk sugjeron se studentët e biznesit, apo ata që kanë ndjekur një kurs financiar do të marrin domosdoshmërisht vendime të shëndosha financiare. Statistikat e analizës ANOVA për aftësinë financiare demostruan se pavarësisht rezultateve më të larta të studentëve që kishin ndjekur një lëndë në financat personale, apo që studionin në shkenca ekonomike, performanca e tyre ishte më e ulët se kufiri minimal i aftësisë financiare. Ndërkohë, shumica e pjesëmarrësve në këtë studim kanë deklaruar se kanë ndjekur një lëndë në financat personale, megjithëse 96

110 nuk dihet nëse kjo eksperiencë është fituar në shkollën e mesme, gjatë studimeve universitare, apo në ndonjë seminar trajnimi. Gjithashtu, pjesa më e madhe e të anketuarve kanë raportuar studimet në shkenca ekonomike. Performanca e ulët e këtyre studentëve në aftësinë financiare nxit nevojën e kërkimeve të mëtejshme për matjen e efektivitetit të edukimit financiar në sistemin arsimor. Faktorët Demografikë Referuar faktorëve demografikë u zbulua se statusi civil dhe të ardhurat personale të studentit kishin një ndikim të rëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare, ndërsa mosha dhe të ardhurat e prindërve rezultuan të parëndësishme. Të ardhurat personale u paraqitën si faktor i rëndësishëm në model. Statistikat demostruan se studentët me të ardhura personale në intervalin 10,000 lekë 19,999 lekë ka mundësi të jenë më të aftë në krahasim me studentët që kanë të ardhura të ndryshme nga ky interval. Ky rezultat është i ndryshëm nga rezultatet e studimeve të mëparshme (Beal dhe Delpachitra, 2002), dhe rezultatet e teknikës ANOVA, të cilat sugjerojnë se studentët me të ardhura më të larta janë më të aftë financiarisht. Një arsye që shpjegon këtë ndryshim mund të jetë moskuptimi i saktë i pyetjes nga studentët, si dhe ruajtja e anonimitetit për të ardhurat. Studentët mund të kenë konsideruar të ardhurat mujore në vend të të ardhurave vjetore për të cilat është kërkuar informacion. Megjithatë, është e rëndësishme që ky faktor të konsiderohet në studime të ardhshme të aftësisë financiare. Statusi civil paraqitet si variabël i rëndësishëm në modelin shumëvariabëlsh të aftësisë financiare. Bazuar në koefiçentët e regresionit të shumëfishtë, studentët e përfshirë në kategorinë tjetër rezultuan me më tepër mundësi për të qënë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e tjerë. Analiza njëvariabëlshe dhe studime të mëparshme (Moser 1981; Danes dhe Hira 1987; Henry, Weber, dhe Yarbrough 2001; Fünfgeld dhe Wang 2008) e kanë identifikuar moshën si një faktor që ndikon aftësinë financiare. Në modelin shumëvariabëlsh ky faktor rezulton i parëndësishëm. Normalisht, studentët më të maturuar në moshë kanë më tepër eksperiencë pune, ndjekin studime pasuniversitare, mund të kenë krijuar familje dhe të kenë marrë përgjegjësi financiare. Rrjedhimisht, këta studentë duhet të paraqiten më të aftë financiarisht. Në studimin tonë shumica e pjesëmarrësve (72.3%) janë në moshë të re (18 vjeç 22 vjeç), beqarë (84.3%), ndjekin studimet bachelor (78.4%), dhe kanë pak ose aspak eksperiencë pune (70.5%). Kjo mund të jetë një arsye që shpjegon parëndësinë e moshës në regresionin e shumëfishtë. Ky rezultat është konform rezultateve të disa variablave të tjerë në modelin tonë, ku eksperienca në punë dhe statusi akademik paraqiten të parëndësishëm. Pavarësisht rezultateve të këtij studimi, ky faktor duhet konsideruar në studime të tjera me qëllim për të verifikuar ndikimin e tij në aftësinë financiare. Analiza njëvariabëlshe dhe studime të mëparshme i kanë identifikuar të ardhurat familjare si një faktor të rëndësishëm në aftësinë financiare. Megjithatë, rezultatet e këtij studimi nuk i paraqesin të ardhurat familjare si një faktor parashikues të aftësisë financiare. Ka shumë mundësi që për shkak të ruajtjes së anonimitetit, pjesëmarrësit e këtij studimi të mos kenë deklaruar saktë të ardhurat familjare. Në këtë mënyrë të dhënat për të ardhurat familjare, ka të ngjarë të mos jenë reale duke ndikuar rezultatin 97

111 përfundimtar. Megjithëse në këtë studim të ardhurat familjare nuk janë identifikuar si faktor parashikues i aftësisë financiare, është e rëndësishme që ky faktor të konsiderohet në studime të ardhshme me qëllim verifikimin e rëndësisë së tij në aftësinë financiare të studentëve. Faktorët e Tjerë Bazuar në faktorët e tjerë u gjet se rajoni, burimi i mësimit për menaxhim parash, pagesa e studimeve dhe banimi gjatë periudhës kishin një ndikim statistikisht të rëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare të studentëve, ndërsa eksperienca në punë rezultoi statistikisht jo e rëndësishme në parashikim. Rajoni u identifikua si një faktor i rëndësishëm në aftësinë financiare. Ky rezultat konvergjon me rezultatet e analizës së variancës, ku studentët e rajonit Jugor dhe të Shqipërisë së Mesme ka mundësi të jenë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e rajoneve të tjera. Një argument që shpjegon këtë rezultat mund të jetë se studentët mësojnë nga vlerat dhe modelet e familjeve të tyre dhe kultura e zonave ku rriten, të cilat ndryshojnë sipas rajoneve. Tërësia e elementeve të përbashkëta për një grup njerzish si: vlerat, besimet dhe traditat që janë pjesë e kulturës, ndikojnë në mënyrën e sjelljes dhe veprimit të tyre. (Haviland, Prins, Walrath dhe McBride, 2010). Megjithëse, burimi i mësimit për menaxhim parash u gjet të ndikonte aftësinë financiare, kategoritë përkatëse u identifikuan të parëndësishme në modelin shumëvariabëlsh. Studimet e mëparshme kanë gjetur se shkolla dhe prindërit janë burimet kryesore të mësimit të menaxhimit financiar të studentëve (Bernardi 1969; Pinto et al., 2001; Lyons et. al., 2006; Peng et al., 2007; Coleman). Bowen (2002) ka gjetur se të mësuarit e menaxhimit të financave nga të rinjtë është një kombinim i strategjive të bëra qëllimisht dhe rastësisht nga prindërit dhe të tjerët në jetën e tyre. Për më tepër, prindërit dhe rrethanat luajnë një rol shumë të rëndësishëm në formimin e vlerave dhe zakoneve financiare të fëmijëve (Pinto et al., 2005). Ky studim në konvergjencë me gjetjet e mëparshme sugjeron se studentët mësojnë më tepër për menaxhim financash nga shkolla (39.4%) dhe në familjen e tyre (29%). Studime të mëparshme e kanë identifikuar eksperiencën në punë si një faktor të rëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare (Moser 1981; Heck 1984). Punësimi rrit mundësinë e individit për të menaxhuar të ardhurat personale, për të ndërmarrë vendime financiare, si dhe për të mësuar nga eksperienca. Megjithatë, parëndësia e eksperiencës në parashikimin e aftësisë financiare në këtë studim ishte një rezultat i pritshëm pasi pjesa më e madhe e të anketuarve kanë deklaruar se nuk kanë pasur eksperiencë pune. Për më tepër, shumica e të anketuarve kanë konsideruar shkollën dhe familjen si burimin kryesor të mësimit për menaxhim parash. Do të ishte e nevojshme që eksperienca në punë të konsiderohet në kërkime të ardhshme, me qëllim identifikimin e rëndësisë së saj në parashikimin e aftësisë financiare. Referuar burimit të financimit të studimeve, u konstatua se ky faktor kishte një ndikim të rëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare. Rezultatet demostruan se studentët e financuar me bursë studimi ka mundësi të jenë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët që i financojnë studimet e tyre nga burime të tjera financimi. Ky rezultat është konform gjetjeve të studimeve të mëparshme si dhe rezultateve të analizës së variancës. 98

112 Studentët e financuar me bursë studimi janë kryesisht studentë me rezultate të larta në shkollë, ose studentë me vështirësi financiare, apo probleme familjare. Intuitivisht studentët me rezultate të larta kanë më tepër njohuri financiare dhe si rrjedhim marrin vendime të informuara dhe të zgjuara. Ndërkohë, studentët me vështirësi financiare, apo probleme familjare marrin përgjegjësi financiare herët në jetë, janë më të matur në shpenzime dhe kjo eksperiencë i ndihmon të jenë më të aftë financiarisht. Së fundi, pavarësisht se banimi i studentëve gjatë periudhës së studimeve identifikua si një faktor i rëndësishëm në regresionin dikotomik, kategoritë përkatëse u gjetën statistikisht të parëndësishme në parashikimin e aftësisë financiare. Studime të mëtejshme nevojiten për të investiguar ndikimin e këtij variabli në aftësinë financiare të studentëve. 5.2 Kontributi i Studimit Kontributi për Literaturën dhe Kërkuesit Ky studim përbën një kontribut unik për literaturën dhe kërkuesit. Ky kontribut konsiston në faktin që është i pari studim i ndërmarrë në Shqipëri për matjen e aftësisë financiare të studentëve. Rezultatet e këtij studimi mund të konsiderohen nga kërkuesit e ardhshëm për t i konfirmuar apo për të investiguar më tej, duke përfshirë variabla të ndryshëm në analizë. Këto rezultate paraqesin veçori dhe mund të përgjithësohen për të gjithë segmentin studentor të marrë në studim, pasi janë të bazuara në një kërkim të realizuar me një mostër të konsiderueshme (n = 607) të siguruar në disa universitete me karakteristika të ndryshme, dhe nuk janë produkt i një universiteti të vetëm si në shumicën e studimeve të huaja të shqyrtuara në këtë studim (Danes dhe Hira (1987), Chen dhe Volpe (1996), Beal dhe Delpachitra (2002), Manton et.al., (2006), Robb dhe Sharpe (2009), etc). Gjithashtu, veçoria e rezultateve qëndron edhe në besueshmërinë e instrumentit matës të përdorur në këtë studim. Ky instrument është dizenjuar specifikisht për të matur aftësinë financiare të studentëve në rastin e Shqipërisë, dhe përfshin matje të tre komponentëve të aftësisë financiare: qëndrimit, njohurive dhe sjelljes. Përdorimi i një instrumenti matës të besueshëm ndikon në besueshmërinë e rezultateve studimore. Van Rooij et al. (2007) thekson faktin se shumica e instrumentëve matës të aftësisë financiare janë të paplotë, vetëm me pyetje bazë. Kryesisht ka një presion nga kërkuesit që të mos iu konsumojnë shumë kohë pjesëmarrësve për plotësimin e pyetësorëve, veçanërisht në studime me mostër të konsiderueshme. Ky studim e ka adresuar këtë problem duke evidentuar stabilitet dhe besueshmëri të instrumentit matës. Analiza faktoriale dhe testi i besueshmërisë për çdo seksion dhe për të gjithë pyetësorin demostron se instrumenti i përdorur për matjen e aftësisë financiare të studentëve në Shqipëri është i besueshëm. Ky instrument mund të shërbejë si instrument matës së aftësisë financiare për studime të ardhshme Kontribut Kombëtar Aftësia financiare ka qënë vazhdimisht në fokus të diskutimeve në media, kongrese, konferenca, dhe studime të ndryshme. Një literaturë e gjerë ka investiguar aftësinë financiare, veçanërisht nivelin e aftësisë financiare të studentëve. Eksplorimi i Aftësisë financiare të studentëve është konsideruar i rëndësishëm, pasi ky segment ndodhet në momentin më kyç të jetës. Literatura e huaj sugjeron se aftësia financiare e studentëve 99

113 ndikon jo vetëm në nivel mikroekonomik, por edhe në nivel makroekonomik duke ndikuar komunitetin në kuptueshmërinë e politikave qeveritare, në aktivitetin financiar dhe në vendimarrje (Blalock et al., 2004; Danes & Hira, 1987; Grable & Joo, 1998; Hibbert & Beutler, 2001; Kerkmann, Lee, Lown, & Allgood, 2000). Në Shqipëri shumë pak studime kanë pasur në fokus aftësinë financiare, por ende nuk është ndërmarrë ndonjë kërkim në nivel kombëtar për matjen e aftësisë financiare të studentëve. Qëllimi kryesor i këtij punimi ishte investigimi i aftësisë financiare të studentëve në Shqipëri. Ky punim sugjeron se studentët në Shqipëri kanë një nivel të ulët të aftësisë financiare (PMPS = 59.3%). Ky rezultat nuk tingëllon mirë për ekonominë kombëtare, ku një nga supozimet kryesore të qeverisë dhe bizneseve është se agjentët janë racionalë dhe operojnë me informacion të plotë dhe me një nivel të lartë kompetence. Rezultatet e këtij studimi evidentojnë mungesën e një programi efiçent të edukimit financiar në universitete. Adresimi i këtij problemi do të rrisë përfitimet për individët dhe ekonominë në tërësi Autoritetet Shqiptare Një nga problemet kryesore të identifikuara në këtë studim është mungesa e një përkufizimi zyrtar të aftësisë financiare. Një mungesë e tillë krijon hapësirë që kërkuesit, media dhe studiuesit të konsiderojnë termat dhe interpretimet e tyre. Gjithashtu, një përkufizim zyrtar i aftësisë financiare do të ishte i dobishëm në përgatitjen dhe prezantimin e informacionit të duhur tek studentët me qëllim përmirësimin e aftësisë financiare të tyre. Kjo mungesë vjen si pasojë e mungesës së një strategjie kombëtare për edukimin financiar, e cila është kompetencë e autoriteteve qeveritare. Një strategji e tillë, përveç të tjerash do të përcaktonte përkufizimin zyrtar të aftësisë financiare, standartet e edukimit financiar, si dhe përgjegjësitë e institucioneve arsimore në edukimin financiar. Programet e aftësisë financiare duhet të përfshijnë mendimin kritik dhe procesin e vendimarrjes në kurrikulat e tyre. Të fituarit e njohurive financiare nuk është e mjaftueshme; individët duhet të mësojnë se si t i përfshijnë këto njohuri në procesin e vendimarrjes, si dhe të kuptojnë pasojat e një vendimi financiar Institucionet Financiare Nё literaturёn e shqyrtuar u identifikua se nё nivel individual aftёsia financiare i ndihmon studentёt tё pёrdorin mё efektivish burimet financiare, tё zgjedhin produktet financiare qё iu pёrshtaten nevojave tё tyre si dhe tё bёhen vendimarrёs proaktiv. Nё nivel institucional, konsumatorё mё tё aftё financiarisht do tё thotё klientё mё tё mirё, dhe risk institucional mё i ulёt. Nё nivel tregu, konsumatorё mё tё aftё financiarisht janё njё element kyç nё mbrojtjen efektive tё konsumatorit; duke krijuar presion tek institucionet financiare pёr shёrbime mё transparente dhe cmime mё tё pёrshtatshme pёr konsumatorёt (Nelson and Wambugu, 2008). Institucionet financiare duhet të jenë koshiente për rëndësinë e aftësisë financiare të studentëve. Pёrfshirja financiare e studentёve, tё cilёt janё njё nga aktorёt potencialё pёr tё ardhmen, duhet tё jetё njё motivacion pёr institucionet financiare pёr mbёshtetjen e programeve qё synojnё pёrmirёsimin e aftёsisё financiare tё tyre Institucionet e Edukimit 100

114 Institucionet e Arsimit të Lartë Është shumë e rëndësishme që universitetet të kenë një rol aktiv në përgatitjen e studentëve në mënyrë që të jenë të aftë për të përballuar sfidat financiare në jetë. Drejtuesit dhe administratorët në universitete duhet të sigurojnë që programet e edukimit financiar të jenë praktike dhe efiçente në mënyrë që të përmirësojnë jo vetëm njohuritë financiare të studentëve, por të ndikojnë edhe në qëndrimin dhe sjelljen e tyre financiare. Ky studim evidentoi se studentët në Shqipëri kanë një qëndrim pozitiv financiar (PMPS = 71%), por nuk zotërojnë njohuritë e duhura financiare (PMPS = 53%) dhe për më tepër nuk demostrojnë një sjellje të mirë ndaj financave personale (PMPS = 60%). Gjithashtu, rezultatet e këtij studimi demostruan se statusi akadmik nuk kishte ndonjë ndikim të rëndësishëm në aftësinë financiare të studentëve. Studentët e masterit rezultuan me më tepër njohuri financiare në krahasim me studentët e bachelor-it, por me sjellje më të dobët financiare. Këto rezultate nxisin nevojën e matjes së efektivitetit të programeve financiare në nivelin bachelor dhe master në universitete. Për më tepër, ky studim gjeti se studentët që studionin në shkenca ekonomike, pavarësisht rezultatit të përgjithshëm të ulët, rezultuan më të aftë në menaxhimin e financave personale në krahasim me studentët që studionin në shkenca jo-ekonomike. Statistikat identifikuan se shumica e studentëve që raportuan se studionin në degë joekonomike (n=178), nuk kishin ndjekur ndonjë lëndë në financat personale (n = 131). Studimet e mëparshme kanë konfirmuar se edukimi financiar është mënyra më optimale për prakticienët, mësuesit, politikëbërësit me qëllim përmirësimin e kënaqësisë financiare dhe përmirësimin e mirëqënies personale dhe familjare të konsumatorëve (Berheim, Garrett, & Maki, 1997; Astin, 1993; 2000; Glenn, 2001; Kuh, 2003; King, 2003; Gross, 2005). Duke ditur se njohuritë financiare ndikojnë në qëndrimin dhe sjelljen financiare, ky punim sugjeron se universitetet duhet të vlerësojnë njohuritë financiare si një komponent të programeve të edukimit të përgjithshëm dhe të kërkojnë që të gjithë studentët të ndjekin një kurs në financat personale, pasi është shumë e rëndësishme gjatë gjithë jetës së tyre. Së fundi, aftësia financiare u gjet të ndikohej nga faktorët personalë si: rajoni, statusi civil, dega e studimit, lëndë semestrale në financat personale, burimi i mësimit për menaxhim parash, pagesa e studimeve, të ardhurat personale të studentit dhe banimi gjatë periudhës së studimit. Ky është një informacion i rëndësishëm për këshilluesit dhe planifikuesit e edukimit financiar. Njohja e këtyre diferencave do të ndihmojë prakticienët të modifikojnë këshillat dhe programet e edukimit financiar sipas nevojave të kategorive të ndryshme të studentëve. Këshilluesit e edukimit financiar dhe administratorët e universiteteve duhet të sigurojnë që programet e edukimit financiar të përmirësojnë jo vetëm njohuritë financiare, por të promovojnë sjellje financiare të përgjegjshme si dhe të krijojnë struktura mbështetëse për të ndihmuar studentët të përmirësojnë mirëqënien e tyre financiare. Institucionet e Arsimit Para-Universitar Edukimi financiar është një proces i vazhdueshëm. Rezultatet e këtij studimi demostruan se studentët në Shqipëri kanë një nivel të ulët të aftësisë financiare. Do të ishte shumë e dobishme që studentët të mësojnë të menaxhojnë financat personale më herët në jetë. 101

115 Vendimet financiare që merren më herët në jetë krijojnë zakone të forta tek individi dhe ndikojnë në aftësinë e tij financiare në të ardhmen (Martin & Oliva, 2001). Gjithashtu, ky studim eksploroi një lidhje pozitive midis njohurive financiare, qëndrimit financiar dhe sjelljes financiare. Evidentimi i këtyre rezultateve demostron nevojën e përfshirjes së edukimit financiar edhe në kurrikulat e sistemit parauniversitar. Përfshirja e një lënde në financat personale si një lëndë e detyrueshme dhe jo me zgjedhje, do të ndihmonte veçanërisht nxënësit e shkollave të mesme të fitonin njohuri dhe aftësi financiare me qëllimin krijimin e sjelljeve të duhura financiare në fazat përkatëse të ciklit të jetës. Shim et al. (2009) sugjeron se universitetet dhe shkollat e mesme ofrojnë një kohë kritike mësimdhënieje për vazhdimësinë e socializimit financiar 6. Në këtë periudhë të rinjtë përvetësojnë dhe krijojnë vlerat dhe sjelljet financiare. Kjo është periudha optimale për t ju ofruar atyre mundësinë që të reflektojnë në ato gjëra që ata mësojnë nga familja si fëmijë dhe adoleshentë në mënyrë që të mësojnë të menaxhojnë më mirë paratë e tyre si dhe të krijojnë zakone për të kontrolluar shpenzimet, kursimet, dhe investimet duke ndikuar pozitivisht në të ardhmen e tyre Prindërit Ky studim gjeti se një nga burimet kryesore të mësimit për menaxhim parash për studentët janë prindërit. Prindërit duhet të jenë të vetëdijshëm se keqmenaxhimi financiar ndikon jo vetëm financat e studentëve, por edhe performancën e tyre akademike, mirëqënien fizike dhe mendore, si dhe aftësinë për të gjetur punë pas diplomimit (Lyons, 2003, 2004). Prindërit gjithashtu duhet të kuptojnë rolin kryesor që ata kanë në socializimin financiar të fëmijëve të tyre, dhe që ky proces duhet të fillojë herët në jetë. Studimet e mëparshme kanë demostruar se eksperienca e hershme financiare e fëmijëve, si të pasurit e një arke kursimi, apo diskutimi për financat me prindërit, kanë pasur një ndikim të rëndësishëm dhe pozitiv në sjelljen e mëpasshme financiare të fëmijëve (McKenzie, 2009). Është shumë e rëndësishme që prindërit të modelojnë dhe kultivojnë sjellje pozitive financiare tek fëmijët e tyre duke i nxitur fëmijët të menaxhojnë paratë e tyre. Gjithashtu, studimet e mëparshme kanë demostruar se prindërit nuk kanë aftësinë e duhur për të drejtuar fëmijët në çështjet financiare për shkak të mungesës së njohurive financiare të tyre (Danes, Huddleston -Casas, & Boyce, 1999). Ky studim, konform studimeve të tjera sugjeron edukimin financiar të prindërve për të rritur njohuritë dhe aftësitë e tyre financiare, me qëllim që ata vet të gjejnë mënyat e duhura për përfshirjen e fëmijëve në vendimarrje financiare në familje. Edukimi financiar i prindërve mund të ofrohet përmes seminareve dhe workshop-eve të organzuara nga institucione publike (si bankat, qendrat komunitare, universitetet, etj) dhe nga organizatat jo-qeveritare. 6 Socializimi financiar është procesi i mësimit të njohurive të duhura në lidhje me paratë, menaxhimin e tyre, si dhe zhvillimin e aftësive në praktika të ndryshme financiare si bankingu, buxhetimi, kursimi, sigurimet, dhe përdorimi i kartave të kreditit (Bowen, 2002). 102

116 5.3 Rekomandime për Studime të Ardhshme Ky studim zbuloi se nuk ekziston ndonjё ndryshim i rёndёsishёm statistikor nё aftёsinё financiare tё studentёve qё të ciklit të parё tё studimeve (bachelor) dhe studentёve t ё ciklit të dytё (master). Ёshtё e nevojshme tё ndёrmerren studime tё tjera pёr tё verifikuar mё tej nёse ndryshimi ёshtё i parёndёsishёm. Rezultatet e kёrkimeve tё ardhshme do tё ndikonin nё evidentimin e mangёsive tё kurrikulave financiare dhe rimodifikimin e tyre në mënyrë që të jenë efiçente pёr studentёt. Studime tё mёtejshme duhet tё analizojnё lidhjen midis aftёsisё financiare tё studentёve dhe gjinisё, eksperiencёs nё punё dhe moshёs. Në këtë studim këta faktorë rezultuan statistikisht të parëndësishëm. Ekplorimi i kёsaj lidhje do tё ishte me rёndёsi pёr prakticienёt, kёshilluesit financiarё, politikёbёrёsit me qёllim zhvillimin e praktikave tё pёrshtatshme financiare. Gjithashtu, studime tё tjera janё tё nevojshme tё ndёrmerren pёr tё investiguar lidhjen midis mёnyrёs se si studentёt mёsojnё pёr menaxhimin e financave personale dhe nivelit tё aftёsisё sё tyre financiare. Shumica e pjesёmarrёsve nё kёtё studim raportuan shkollёn (39.4%) dhe familjen (29%) si burimin kryesor tё mёsimit. Por, pёrfshirja e ndikimit tё shoqёrisё nё aftёsinё financiare tё studentёve ёshtё shumё e rёndёsishme. Grupet shoqёrore kontribuojnё nё mёsimin efektiv tё vlerave monetare dhe motiveve sociale (Moschis dhe Churchill, 1978). Ndёrveprimi me shoqёrinё i bёn studentёt mё koshient ndaj modёs dhe trendit, ndaj produkteve dhe shёrbimeve tё reja nё treg, si dhe ka ndikim nё sjelljen nё blerje. Lachance dhe Legault (2007) kanё gjetur se ndikimi normativ (i pranuar nga njё grup reference) dhe informativ (burimet e informacionit) i shoqёrisё ka njё ndikim tё rёndёsishёm tek qёndrimet dhe sjelljet konsumatore. Investigimi i ndikimit tё burimi tё mёsimit tё menaxhimit tё financave personale nё aftёsinё financiare, do tё ndihmonte nё zhvillimin e praktikave mё tё mira nё ofrimin e kurseve tё menaxhimit tё financave personale. Nё kёtё studim u gjet njё lidhje pozitive ndёrmjet njohurive financiare, qёndrimit financiar dhe sjelljes financiare. Kёrkime tё ardhshme duhet tё investigojnё pikёn kritike ku rritja e mёtejshme e njohurive financiare ndalon sё ndikuari nё qёndrimin dhe sjelljen financiare. Pёr shembull, nёse njё student ka fituar njё nivel tё caktuar tё njohurive financiare (p.sh. 90%), a do tё ketё ende sjellja dhe qёndrimi financiar lidhje me njohuritё financiare? A prishet lidhja e qёndrimit, sjelljes dhe njohurive financiare, ndёrsa njohuritё financiare rriten pёrtej njё pike kritike? Pёrveç studimeve sasiore, ёshtё e rёndёsishme qё tё kryhen dhe studime cilёsore, me qёllim investigimin e arsyeve tё qёndrimeve dhe sjellje nё blerje tё studentёve. Njohja e arsyeve subjektive tё qёndrimit dhe sjelljes sё studentёve, do tё ndihmonte nё identifikimin e mёnyrave konkrete tё pёrmirёsimit tё aftёsisё financiare tё tyre. Ky studim u fokusua nё investigimin e aftёsisё financiare tё studentёve. Do tё ishte e nevojshme qё studime tё tjera, pёrveç kёtij segmenti tё fokusohen dhe nё segmente tё tjera homogjene tё popullsisё si p.sh. biznesmenёt, punonjёsit e bankave, nxënësit e shkollave të mesme, mёsuesit, etj. Kryerja e kёtyre studimeve do tё ekzaminonte nevojat dhe mangёsitё sipas kategorive homogjene tё popullsisё, dhe do tё ishte e dobishme pёr tё pёrshtatur mёnyra dhe strategji konkrete sipas kategorive pёrkatёse. 103

117 BIBLIOGRAFIA Aizcorbe, A. M., Kennickell, A. B., & Moore, K. B., (2003): Recent Changes in U.S. Family Finances: Evidence from the 1998 and 2001 Survey of Consumer Finances. Federal Reserve Bulletin, 89: Allen, J. L., Jover, M. A., (1997): Credit Card Behaviors of University Students- Ethnic Differences. In I. E. Leech (Ed.), Consumer Interests Annual, 162, Columbia, MO: American Council on Consumer Interests. Allen, M. W., Edwards, R., Hayhoe, C. R., Leach, L., (2007): Imagined Interaction, Attitudes towards Money and Credit, and Family Coalitions. Journal of Family and Economic Issues, 28: ANZ, The ANZ Survey of Adult Financial Literacy in Australia (2008). Marrё online nё Korrik 2013 nga _Web_Report full.pdf. Astin, A. W., (1993): Assessment for excellence: The philosophy and Practice of Assessment and Evaluation in Higher Education. New York, NY: American Council on Education and Macmillian Publishing Company, Atkinson, A., F. Messy (2012): Measuring Financial Literacy: Results of the OECD / International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study. OECD Working Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No. 15, OECD Publishing. Marrё online nё Korrik 2013 nga: en. Banka e Shqipërisë: Të Ndërtojmë Të Ardhmen Përmes Kulturës Financiare. Konferenca e 9 të Ndërkombëtare e Bankës së Shqipërisë, 15 Shtator Bauer, J. W., Braun, B., Olson, P. D., (2000): Welfare to Well-being Framework for Research, Education, and Outreach. The Journal of Consumer Affairs, 34(1): Beal J. D, Delpachitra B. Sarath., (2003): Financial Literacy among Australian University Students. Journal of Economic Papers, 22(1): Bernardi, R. D.,: The Collegiate Course in Personal Finance: Measurement of Learning Accomplished by Selected College Students. PhD Dissertacion. The University of Oklahoma, USA, Blalock, L. L., Tiller, V. R., Monroe, P. A., (2004): They get you out of courage: Persistent deep poverty among former welfare-reliant women. Family Relations, 53, Bowen, C.F., (2002): Financial Knowledge of Teens and Their Parents. Financial Counseling and Planning, 13(2), Bowen. C., (2002): Financial Knowledge of Teens and Their Parents. Journal of Financial Counseling and Planning, 13: 93. Brown, B. B., Mounts N., Lamborn, S. D., Steinberg, L., (1993). Parenting Practices and Peer Group Affiliation in Adolescence. Child Development, 64, Capuano, A., Ramsay, I., (2011): What Causes Suboptimal Financial Behaviour? An Exploration of Financial Literacy. Social Influences and Behavioural 104

118 Economics: Research Report, The University of Melbourne, Australia, March 2011, Cavana, R., Delahaye, B., Sekaran, U.,: Applied Business Research: Qualitative and Quantitative Methods, (3rd ed.). John Wiley & Sons Australia, Ltd, Ceca, K., Kolenico, A., Isaku, E., Haxhimusaj, B., (2013): Kultura Financiare në Shqipëri: Rezultatet e Vrojtimit për Matjen e Nivelit të Njohurive Financiare të Popullatës, Material Diskutimi publikuar nga Banka e Shqipërisë më Chen, H., Volpe, R. P., (1998): An Analysis of Personal Financial Literacy among College Students. Financial Services Review, 7(2): Chen, H., Volpe, R. P., (2002): Gender Differences in Personal Financial Literacy among College Students. Financial Services Review, 11: Cleek, M. G., Pearson, T. A., (1985): Perceived Causes of Divorce: An Analysis of Interrelationships. Journal of Marriage and the Family, 47: Cohen, M., Nelson, C., (2011): Financial Literacy: A Step for Clients towards Financial Inclusion. Global Microcredit Summit Commissioned Workshop Paper, November 14-17, 2011, Valladolid, Spain. Coleman, S.,: Financial Literacy and Attitudes Toward Personal Finance of College Undergraduates. Marrё online nё Korrik 2013 nga: Commonwealth Bank Foundation (CBF), (2004): Improving Financial Literacy In Australia: Benefits For the Individual and the Nation: Research Report, Commonwealth Bank Foundation, Sydney, Conger, R. D., Jewsbury-Conger, K., Matthews, L. S., Elder, G. H. Jr., (1999): Pathways of Economic Influence on Adolescent Adjustment. American Journal of Community Psychology, 27: Crocker, L., Algina, J., (1986): Introduction To Classical And Modern Test Theory: Harcourt Brace Jovanovich College Publishers: Philadelphia. Cude, J., Frances, C., Lawrence, Angela, C., Lyons, A., Kaci, M., Lejeune, E., Marks, L., Machtmes, K.,: College Students And Financial Literacy: What They Know and What We Need to Learn. Eastern Family Economics and Resource Management Association. Conference 2006: Danes, S. M., Hira, T. K. (1987): Money Management Knowledge of College Students. Journal of Student Financial Aid, 17(1): Devaney, S. A., Gorham, L., Bechman, J. C., Haldeman, V. A. (1996): Cash Flow Management and Credit Use: Effect of A Financial Information Program. Journal of Financial Counseling and Planning, 7: Dilworth, J. L., Chenoweth C, l., Engelbrecht, J., (2000): A Qualitative Study of the Money Goals of College Students and Their Parents. Journal of Association for Financial Counseling and Planning, 11(2): European Commission (communication), Financial Education lg=en&type_doc=comfinal&an_doc=2007&nu_doc=808. Falhati, L., Paim, L., (2011): A Comparative Study In Money Attitude Among University Students: A Gendered View. Life Science Journal, 8(3):

119 Fazli, M. S.,: Pathways to financial success: Determinants of financial literacy and financial well-being among young adults. PhD Dissertacion. Iowa State University, 2011, Paper 11205, Fletcher, C.N., Beebout, G., & Mendenhall, S., (1997): Developing and evaluating personal finance education at the worksite: A case study. In E. T.Garman, J. E. Grable, S. Joo (Eds.), Journal of Personal Finances and Worker Productivity 1(1):54-59, Roanoke, VA. Fünfgeld. B., Wang. M., (2009): Attitudes and Behavior in Everyday Finance: Evidence from Switzerland. International Journal of Bank Marketing, 27(2): Garman, E. T., Forgue, R. E., (2006): Personal finance (7th ed.). Boston: Houghton Mifflin Co, Glenn, J. M. L., (2001): In the Game to Win: Helping Students Own Their Futures. Business Education Forum, 55(4): Grable, J. E., Joo, S., (1998): Does financial education affect knowledge, attitudes, and Behavior? An empirical analysis. Journal of Personal Finances and Worker Productivity, 2(2): Grabova P.,: Ndikimi i Kulturës dhe i Emocioneve në Sjelljen dhe Vendimarrjen Financiare të Individit. PhD Dizertacion. Universiteti i Tiranës, Fakultetti i Ekonomisë, Departamenti Financë. Nëntor, Gross K., Keeling, R. P., (2005): Student Indebtedness: What Student Affairs Can and Should Do About It. Leadership Exchange, 3(4): 5-9. Guthrie, D. S., (1997): Student Learning and Student Affairs. In D. S. Guthrie (Ed.), Student Affairs Reconsidered: A Christian View of The Profession and Its Contexts. Lanham, MD: University Press of America, Hart, T. N., Dykema, J., Elver, K., Schaefer, C. N., Stevenson. J., (2010): Survey Fondamentals. A Guide to Designing and Implemmenting Surveys. University of Wisconsin Madison. Marrë online në Shkurt 2014 nga: Haviland, W. A., Prins, H. E., Walrath, D., & McBride, D., (2010): Culturor Anthropology: The Human Challenge. 13 th Edition, Belmont, USA. Wadsworth, Cengage Learning. Hayhoe, C. R., Leach, L. J., Turner, P. R., Bruin, M. J., Lawrence, F. C., (2000): Differences in Spending Habits and Credit Use of College Students. Journal of Consumer Affairs, 34 (1): Heck Z. K. R., (1984): The Determinants of Financial Management Behaviors among College Students: Implications for Consumer Education. The Journal of Consumer Education, 2: Henry, R. A., Weber, J. G., Yarbrough, D., (2001): Money Management Practices of College Students. College Student Journal, 35(2): Hibbert, J. R., Beutler, I. F., (2001). The Effects of Financial Behaviors on the Quality Of Family Life: Evidence From Adolescent Perceptions. Paper Presented at The Proceedings of The Association for Financial Counseling and Planning Education, Symposium Conducted at The 19th Annual Association For Financial Counseling and Planning Education Conference, 2001, Orlando, FL. 106

120 Hilgert, M. A., Hogarth, J. M., Beverly, S. G., (2003): Household Financial Management: The Connection between Knowledge and Behavior. Federal Reserve Bulletin, July 2003, Hira, K. Tahira., Loibl, Cäzilia., ( 2005): Understanding the Impact of Employer- Provided Financial Education on the Workplace Satisfaction. The Journal of Consumer Affairs, 39 (1): Hirt, J. B., Nick, H., (1999): How Students Manage Money: Some Developmental Implications. NASPA Journal, 37: Howell, B. R.,: Consumer Expenditure Patterns Among College Seniors Enrolled in Mississippi Public Universities. PhD Dissertacion. Mississippi State University, Hung, A. A., Parker, M. A., Yoong, J., (2009): Defining and Measuring Financial Literacy. RAND Corporation. Huston, A. C., Miller, C., Richburg-Hayes, L., Duncan G. J., Eldred, C. A., Weisner, T. S., et al., (2003): New Hope for Families and Children: Five-year Results of a Program to Reduce Poverty and Reform Welfare. MDRC Publications. Marrё online nё Korrik 2013 nga Huston, S. J., (2010): Measuring Financial Literacy. The Journal of Consumer Affairs, 44(2): Janke, J., Trechter, D., (2012): Student Financial Literacy Survey. Survey Research Report, June, 2012, University of Wisconsin, River Falls, Global Innovative Excellent. Marrё online nё Korrik 2013 nga: Joo, S. and Garman, E.T., (1998): The Potential Effects of Workplace Financial Education Based on the Relationship between Personal Financial Wellness and Worker Job Productivity. Journal of Personal Finances and Worker Productivity, 2 (1): Jump$tart Coalition, 2008 Survey of the Financial Literacy of Young American Adults. Marrё online nё Qershor 2013 nga: Junior Achivement Albania. Marrё online nё Janar 2014 nga: Kerkmann, B. C., Lee, T. R., Lown, J. M., Allgood, S. M., (2000): Financial Management, Financial Problems and Marital Satisfaction among Recently Married University Students. Association for Financial Counseling and Planning Education, 11(2): Kim, J., (2001): Financial Knowledge and Subjective and Objective Financial Well- Being. Consumer Interests Annual, 47: 1-3 King, P. M., (2003): Student Learning In Higher Education. In S. R. Komives, D. B. Woodard, Jr., & Associates (Eds.), Student Services: A Handbook For The Profession, 4th Ed., San Francisco: Jossey-Bass, Klemme, D., (2002): National Jump$tart Coalition for Financial Literacy Benchmarks: Curriculum Inclusion and Pedagogical Practice in Wisconsin. Journal of Family and Consumer Sciences Education, 20(2): Knapp, J. P., (1991): The Benefits Of Consumer Education: A Survey Report [Brochure]. Michigan Consumer Education Center,

121 Kuh, G. D. (2003). What We're Learning about Student Engagement from NSSE? Change 35(2), Lachance, M. J., Choquette-Bernier, N., (2004): College Students' Consumer Competence: A Qualitative Exploration. International Journal of Consumer Studies, 28: Lachance, Marie J., Legault, F., (2007): College Students Consumer Competence: Identifying the Socialization Sources. Journal of Research for Consumers, 13:1-21. Langrehr, F. W., (1979): Consumer Education: Does It Change Students' Competencies and Attitudes? The Journal of Consumer Affairs, 13(1): Langrehr, Frederick W., (1979): Consumer Education: Does It Change Students' Competencies and Attitudes? The Journal of Consumer Affairs, 13 (1):41-53 Lawrence, F., Metzger, K., Lejeune, E., Marks, L., Machtmes, K., Lyons, A., (2005). College Students Money Management Behaviors and Who Influences. Journal of Association for Financial Counseling and Planning, Leach, L. J., Hayhoe, C. R., Turner, P. R., (1999): Factors Affecting Perceived Economic Well-Being Of College Students: A Gender Perspective. Journal of Financial Counseling and Planning, 10(2): Lusardi, A., Mitchell, O. S., (2005): Financial Literacy and Planning: Implications for Retirement Wellbeing. University of Michigan, Michigan Retirement Research Center, Research Paper No. WP 108. Lyons, A. C., Hunt, J. L., (2003): The Credit Practices and Financial Education Needs of Community College Students. Journal of Association for Financial Counseling and Planning, 14(1), Lyons, A., (2004): A Profile of Financially At-Risk College Students. Journal of Consumer Affairs, 38(1): Mandell, L., & Klein, L. S., (2009): The Impact of Financial Literacy Education on Subsequent Financial Behavior. Journal of Financial Counseling and Planning, 20(1): Mandell, L., (1997): Personal Financial Survey of High School Seniors. The Jump$tart Coalition for Personal Financial Literacy. Washington, D.C, March/April Manton, E., English, E. D., Avard, S., Walker, J., (2006): What College Freshmen Admit To Not Knowing About Personal Finance. Journal of College Teaching & Learning, 3(1): Markovich, C. A., DeVaney, S. A., (1997): College Seniors' Personal Finance Knowledge and Practices. Journal of Family and Consumer Sciences, 89 (3): Marsh A. B.,: Examining the Personal Finance Attitudes, Behaviors, and Knowledge Levels Of First-Year And Senior Students at Baptist Universities in The State Of Texas. PhD Dissertacion. The College of Bowling Green, Texas, August Miles, J., & Shevlin, M., Applying Regression and Correlation A Guide for Students and Researchers. London (2001) Sage Publications. Miller, J., (2002): Hearing on the Importance of Financial Literacy among College Students. Marrё online nё Qershor 2013, nga: Moschis, George P., Gilbert, A. C., (1978): Consumer Socialization: A Theoritical and Empirical Analysis. Journal of Marketing Research, 15(4):

122 Moser, H. R.,: Consumer Education Knowledge Possessed by Selected Four-Year and Community College Students in Tennessee. PhD Dissertacion. The University of Tennessee, Knoxville, Dissertation Abstracts International, 42, Murphy, A. J., (2005): Money, Money, Money: An Exploratory Study on The Financial Literacy of Black College Students. College Student Journal, 39(3): National Council on Economic Education, (NCCE) 2005: Survey of The States: Economic and Personal Finance Education in Our Nation s Schools in Washington. National Council on Economic Education, March 2005, New York. National Endowment for Financial Education. (2002, October 9-11): Financial Literacy in America: Individual Choices, National Consequences. Marrё online nё Qershor 2013, nga: Nelson, C., Wambugu, A., (2008): Financial Education in Kenya: Scoping Exercise Noor, A. SH., Nurfadhilah A. H., Ramesh, K. M., Mior, A. S.,: Financial Literacy: A Study among the University Students. Interdiscipllinary Journal of Contemporary Research Bussines, 5(2): Norvilitis, J. M., Szablicki, P. B., Wilson, S. D,. (2003): Factors Influencing Levels of Credit Card Debt In College Students. Journal of Applied Social Psychology, 33: OECD (2013): OECD Guidelines on Measuring Subjective Well Being, OECD Publishing. Marrë online në Shkurt 2014 nga: Oggins, J., (2003): Topics of Marital Disagreement Among African-American and Euro-American Newlyweds. Psychological Reports, 92: Palmer, T.S., Pinto, M.B., Parente, D.H., (2001): College Students Credit Card Debt And The Role Of Public Parental Involvement: Implications For Public Policy. Journal of Public Policy & Marketing, 20(1): Peng, T.C., Bartholomae, S., Fox, J.J., Cravener, G., (2007): The Impact of Personal Finance Education Delivered In High School and College Courses. Journal of Family and Economic Issues 28 (2): Ramsey, D., (2003): The Total Money Makeover: A Proven Plan for Financial Fitness. Nashville, TN: Thomas Nelson, USA, 2003, Report. Financial Sector Deepening. Kenya, Nairobi. Raporti i Parë për Reformimin e Arsimit te Lartë dhe Kërkimit Shkencor, Tiranë Richter, J., Prawitz, D. A., (2010): Attitudes of College Students Toward Credit Cards: A Comparison Of Credit Card User Types. Marrё online nё Qershor 2013 nga A_2010_F1.pdf> Robb, A. C., Sharpe, L. D., (2009): Effect of Personal Financial Knowledge on College Students Credit Card Behavior. Journal of Financial Counseling and Planning, 20 (1):

123 Roberts, J., Jones, E., (2001): Money Attitudes, Credit Card Use, and Compulsive Buying Among American College Students. The Journal of Consumer Affairs, 35: Schug, M. C., Reinke, R., (2003): Why Don't People Save When They Know They Should? Journal of Social Education, 67(2): Servon, L., Kaestner, R., (2008): Consumer Financial Literacy and The Impact of Online Banking on The Financial Behavior of Lower-Income Bank Customers. The Journal of Consumer Affairs 42: 271. Sharon M. D., Huddleston C. C., Boyce L.,(1999): Financial Planning Curriculum for Teens: Impact Evaluation. Journal of Financial Counseling and Planning, 10 (1): Shim, S., Serido, J., Xiao, J. (2009, April). Arizona Pathways to Life Success for University Students: Cultivating Positive Financial Attitudes and Behaviors for Healthy Adulthood. University of Arizona: Take Charge Institute for Consumer Financial Education and Research. Marrё online nё Gusht 2013 nga: Sobolewski, J. M., Amato, P. R., (2005): Economic Hardship in the Family of Origin and Children s Psychological Well-Being in Adulthood. Journal of Marriage and Family, 67: Tabachnick, B., Fidell, L., (2000): Using Multivariate Statistics (4th Ed.). Allyn & Baceon, Incorporated, Boston, Thaden, L. L., Rookey, B. D.,: College Students Financial Literacy: Dead or Alive? Paper Presented At Inequalities Seminar, Pullman, WA, October Van Rooij, M., Lusardi, A., Alessie, R., (2007, October): Financial Literacy and Stock Market Participation. National Bureau of Economic Research Working Paper No , Cambridge, MA: NEBR. Vitt, L., Anderson, C., Kent, J., Lyter, D., Siegenthaler, J., Ward, J., (2000): Personal Finance and The Rush To Competence: Financial Literacy Education in The US National Field Study Commissioned by The Fannie Mae Foundation, Institute For Socio-Financial Studies, Marrё online nё Korrik 2013, nga Volpe, R.P., Chen, H., Pavlicko, J.J., (1996): Personal Investment Literacy among College Students: A Survey. Journal of Financial Practice and Education, 6(2): Voydanoff, P., (1999): Economic Distress and Family Relations: A Review Of the Eighties. Journal of Marriage and the Family, 52: Wechsler, M., (1997): Creating Behavioral Change: Motivating Employees To Plan, Save, and Invest for the Future. Journal of Personal Finances and Worker Productivity, 1(1), Wilhelm, S. M., Varcoe, K., Fridrich, H. A., (1993 ): Financial Satisfaction and Assessment of Financial Progress: Importance Of Money Attitudes. Journal of Financial Counseling and Planning, 4: Worthington, A., (2006): Predicting Financial Literacy in Australia. Financial Services Review, 15:

124 Worthington, A.C.,: The Distribution Of Financial Literacy in Australia. Discussion Paper in Economics, Finance and International Competitiveness, Queensland University Of Technology, Brisbane, Discussion Paper 185, November, Vandeen, M. M.,: The Financial Literacy of University Students: A Comparison of Graduating Seniors financial Literacy and Debt Level. PhD Disertacion. University of South Florida, Widdowson, D., Hailwood, K., (2007): Financial Literacy And Its Role In Promoting A Sound Financial System. Reserve Bank of New Zealand: Bulletin, 70 (2): Plakalovic, N.,: Financial Literacy and Stability of the Financial System. Mangement Knowledge nd Learning. International Conference, 2011: Worthington, B. G., (1977): An Assessment of The Personal And Consumer Finance Literacy among Undergraduate Students at Brigham Young University. Business Education Forum, 31(5), Curtis, A. R.,(1978). A Study of the Personal-Finance Knowledges Possessed by Selected Community College Business Majors as Related to Certain Factors. PhD Disertacion. The University of Connecticut,

125 ANEKS A ANKETIM MATJA E AFTËSISË FINANCIARE Janar 2013 I dashur pjesëmarrës, Unë, Dorjana Nano, pedagoge në universitetin e Gjirokastrës, po kryej një studim në kuadër të mbrojtjes së gradës shkencore doktor i shkencave në Financë. Ky kërkim ka për qëllim të masë nivelin e aftësisë financiare të studentëve në Shqipëri, si dhe të identifikojë faktorët socio-demografik që ndikojnë në të. Rezultatet e këtij studimi do të shërbejnë për të përmirësuar aftësinë financiare të studentëve, si dhe kurrikulat e universiteteve. Për të realizuar këtë studim, do të kërkoja bashkëpunimin tuaj përmes plotësimit të pyetësorit të mëposhtëm, i cili është ndarë në dy pjesë. Në pjesën e parë përfshihen pyetje që lidhen me qëndrimin financiar, sjelljen financiare dhe njohuritë financiare që ju zotëroni; dhe në pjesën e dytë janë konsideruar pyetje socio-demografike. Plotësimi i pyetësorit zgjat mesatarisht minuta. Pjesëmarrja juaj në këtë anketim NUK është e detyrueshme. Ju lutem MOS shkruani në pyetësor emrin tuaj apo informacion kontakti, pasi ky pyetësor është anonim. Unë e kam lexuar dhe kuptuar informacionin e mësipërm dhe jam dakord të marr pjesë në këtë anketim. Me respekt, Dorjana Nano Kandidate për Doktoraturë Lektore në Universitetin Eqrem Cabej Gjirokastër Tel: nano.dori@yahoo.com Ju lutem përgigjuni pyetjeve të mëposhtme duke rrethuar numrin/rrethin që korrespondon me përgjigjen tuaj. 112

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT EDUCATION DEPARTMENT / UNIVERSITY NEW YORK Misioni i Zyrës së Arsimit Dygjuhësh dhe Studimeve në Gjuhë të Huaja (Office of Bilingual Education and World Languages OBE-WL) pranë Departamentit të Arsimit

More information

Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore

Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore REPARIS A REGIONAL PROGRAM Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore Standardet Ndërkombëtare të Raportimit Financiar 7 Publikimet

More information

Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik

Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik Trajnimi për kualifikimin Auditor të Sektorit Publik do të mbulojë lëndët dhe temat e mëposhtme: Moduli 1: Raportimi Financiar I. Teoria e kontabilitetit II.

More information

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: VULA 2. Emri: Elsa 3. Kombesia: Shqipëtare 4. Data e lindjes Kosovare 5. Vendi i lindjes: 26.05.1991 6. Kontakti: Femër Email: Tel: vula.elsa@gmail.com /elsa.vula@uni-gjk.org

More information

NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË

NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË DIZERTACION Në kërkim të gradës shkencore Doktor i

More information

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shëmbuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit Përmbajtja: 1. Hyrje në sistemet e informacionit 2. Strategjia e organizates dhe sistemet e informacionit 3. Etika e informacionit privatesia dhe siguria 4. Rrjetet, interneti dhe biznesi elektronik (e-business)

More information

PROBLEME TË PËRSHTATJES AKADEMIKE DHE SOCIALE TË NXËNËSVE TË ARSIMIT TË DETYRUAR QË TRANSFEROJNË STUDIMET

PROBLEME TË PËRSHTATJES AKADEMIKE DHE SOCIALE TË NXËNËSVE TË ARSIMIT TË DETYRUAR QË TRANSFEROJNË STUDIMET UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PSIKOLOGJI-PEDAGOGJISË PROGRAMI I DOKTORATËS PROBLEME TË PËRSHTATJES AKADEMIKE DHE SOCIALE TË NXËNËSVE TË ARSIMIT TË DETYRUAR QË TRANSFEROJNË

More information

EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS SË HUAJ

EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS SË HUAJ UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI-PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT PRANIA E QËNDRIMEVE POZITIVE NDAJ NXËNËSVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA, FAKTOR I RËNDËSISHËM

More information

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Analizë e rezultateve të PVNN-së 2000-2012 Qershor 2014 Njësia për Sektorin e Arsimit Rajoni i Europës dhe Azisë Qendrore Përmbajtja

More information

Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve.

Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve. UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I MENAXHIMIT Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve. Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor Doktorant Doc. Marinela

More information

RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR

RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR KOMISIONI PËR ARSIMIN E LARTË DHE KËRKIMIN SHKENCOR Krijuar nga Kryeministri Drejtuar nga Dr. Arjan Gjonça RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR Tiranë, Janar- Prill 2014

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI-PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATURËS MOTIVIMI DHE SJELLJET E NXËNËSVE NDAJ MËSIMIT TË GJUHËS ANGLEZE NË SISTEMIN SHKOLLOR PARAUNIVERSITAR,

More information

Menaxhimi bashkëkohor bankar

Menaxhimi bashkëkohor bankar Study program Fakulteti Cikli i studimeve Menaxhimi bashkëkohor bankar Biznesi dhe Ekonomia Cikli i parë (Deridiplomike) SETK 180 Numri në arkiv i akreditimit [180] 03-160/2 Vendimi për fillim me punë

More information

Tel: Tel:

Tel: Tel: Mikroekonomia e Avancuar Politikat Publike dhe Niveli i Studimit MASTER Viti: I Semestri: I Prof.Asoc.Dr. Afrim Selimaj selimajafrim@yahoo.com Tel: 049-165-282 Tel: Qëllimi i Përshkrimi i Mikroekonomia

More information

Rekomandimi Rec(2000)20 i Komitetit të Ministrave për shtetet anëtare mbi rolin e ndërhyrjes së hershme psikosociale në parandalimin e kriminalitetit

Rekomandimi Rec(2000)20 i Komitetit të Ministrave për shtetet anëtare mbi rolin e ndërhyrjes së hershme psikosociale në parandalimin e kriminalitetit MINISTERS DEPUTIES DÉLÉGUÉS DES MINISTRES Recommendations Recommandations Rec(2000)20 06/10/2000 Recommendation of the Committee of Ministers to member states on the role of early psychosocial intervention

More information

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA KANDIDATI: Msc. Ina

More information

IMPAKTI I LIDERSHIPIT, KULTURËS DHE NDRYSHIMEVE ORGANIZATIVE NË EFEKTITIVITETIN ORGANIZATIV TË SISTEMIT BANKAR SEKONDAR NË TIRANË

IMPAKTI I LIDERSHIPIT, KULTURËS DHE NDRYSHIMEVE ORGANIZATIVE NË EFEKTITIVITETIN ORGANIZATIV TË SISTEMIT BANKAR SEKONDAR NË TIRANË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I MANAXHIMIT IMPAKTI I LIDERSHIPIT, KULTURËS DHE NDRYSHIMEVE ORGANIZATIVE NË EFEKTITIVITETIN ORGANIZATIV TË SISTEMIT BANKAR SEKONDAR NË TIRANË

More information

Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë

Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë Disertacion për marrjen e gradës shkencore DOKTOR Kandidati:

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS Marrëdhëniet midis konsumimit karakteristikave të personalitetit dhe teknikave të përballimit

More information

PRAKTIKAT E SHËNDETSHME TË KULTURËS ORGANIZATIVE DHE KOMUNIKIMIT NË MBËSHTETJE TË ANGAZHIMIT TË PUNONJËSVE. Punim për gradën shkencore:

PRAKTIKAT E SHËNDETSHME TË KULTURËS ORGANIZATIVE DHE KOMUNIKIMIT NË MBËSHTETJE TË ANGAZHIMIT TË PUNONJËSVE. Punim për gradën shkencore: PRAKTIKAT E SHËNDETSHME TË KULTURËS ORGANIZATIVE DHE KOMUNIKIMIT NË MBËSHTETJE TË ANGAZHIMIT TË PUNONJËSVE Punim për gradën shkencore: DOKTOR I SHKENCAVE NË EKONOMI Përgatiti: Fatma Jaupi, MBA Udhëheqës

More information

MARRËDHËNIA MIDIS NDËRVEPRIMIT ME PRINDËRIT DHE TEMPERAMENTIT NË PËRSHTATSHMËRINË SJELLORE TË FËMIJËVE PARASHKOLLORË

MARRËDHËNIA MIDIS NDËRVEPRIMIT ME PRINDËRIT DHE TEMPERAMENTIT NË PËRSHTATSHMËRINË SJELLORE TË FËMIJËVE PARASHKOLLORË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË PROGRAM I DOKTORATËS MARRËDHËNIA MIDIS NDËRVEPRIMIT ME PRINDËRIT DHE TEMPERAMENTIT NË PËRSHTATSHMËRINË SJELLORE

More information

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCAT Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shembuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës Korniza Evropiane e Kualifikimeve Europe Direct është një shërbim, që u ndihmon të gjeni përgjigjet në pyetjet tuaja rreth Bashkimit

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE TESTI STANAG 6001 DHE ANGLISHTJA PËR QËLLIME SPECIFIKE NË KONTEKSTIN USHTARAK Punim për gradën shkencore Doktor në Gjuhësi

More information

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk AutoCAD Civil 3D Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk IEE shpk eshte themeluar ne 2004 Zyra kryesore ne Prishtine, Rep. e Kosove Zyra perkrahese ne Tirane, Rep. e Shqipërisë

More information

Formular për SYLLABUS të Lëndës

Formular për SYLLABUS të Lëndës Formular për SYLLABUS të Lëndës Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: Titulli i lëndës: Retorika dhe Argumenti Niveli: Bachelor Statusi lëndës: Zgjedhore Viti i 3 studimeve: Numri i orëve 3+0 në

More information

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Education Sector United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Shqipëria Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Prill 2017 Shqipëria Analizë e politikës arsimore Çështje

More information

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR MINISTRIA E ARSIMIT E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Për klasën e parë fillore Prishtinë, gusht 2003 1 Kryredaktor Isuf Zeneli Redaktorë: Xhavit Rexhaj Ramush Lekaj Ilaz Zogaj Arbër

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE MSc. ENKELEDA KUKA VLERËSIMI I PËRDORUESHMËRISË SË APLIKACIONEVE

More information

MENAXHIMI I RI PUBLIK DHE REFORMAT ADMINISTRATIVE НОВОТО ЈАВНО МЕНАЏИРАЊЕ И АДМИНИСТРАТИВНИТЕ РЕФОРМИ NEW PUBLIC MANAGEMENT AND ADMINISTRATIVE REFORMS

MENAXHIMI I RI PUBLIK DHE REFORMAT ADMINISTRATIVE НОВОТО ЈАВНО МЕНАЏИРАЊЕ И АДМИНИСТРАТИВНИТЕ РЕФОРМИ NEW PUBLIC MANAGEMENT AND ADMINISTRATIVE REFORMS 35-027.12 C E N T R U M 4 Atifete Thaqi 1 Shpresa Feraj 2 MENAXHIMI I RI PUBLIK DHE REFORMAT ADMINISTRATIVE НОВОТО ЈАВНО МЕНАЏИРАЊЕ И АДМИНИСТРАТИВНИТЕ РЕФОРМИ NEW PUBLIC MANAGEMENT AND ADMINISTRATIVE

More information

From the Pastor s Desk

From the Pastor s Desk Saint George Orthodox Church September November, 2014 From the Pastor s Desk Dear Brothers and Sisters: You may have noticed that The Wonderworker did not appear in July as it usually has. It will now

More information

Anketimi Kombëtar 2014 mbi Perceptimet dhe Pritshmëritë drejt Anëtarësimit të Mundshëm të Shqipërisë në BE

Anketimi Kombëtar 2014 mbi Perceptimet dhe Pritshmëritë drejt Anëtarësimit të Mundshëm të Shqipërisë në BE Anketimi Kombëtar 2014 mbi Perceptimet dhe Pritshmëritë drejt Anëtarësimit të Mundshëm të Shqipërisë në BE 27 mars 2015 Metodologjia 237 pika kampionimi përzgjedhura rastësisht në të gjithë vendin 53 pika

More information

Përshkrimi i programit

Përshkrimi i programit Study program Fakulteti Cikli i studimeve Financa dhe Kontabilitet Biznesi dhe Ekonomia Cikli i dytë (Pasdiplomike) SETK 120 Titulli Magjistër i shkencave ekonomike / Drejtimi: Financa dhe kontabilitet

More information

FAKULTETI I ADMINISTRATËS PUBLIKE DHE SHKENCAVE POLITIKE PROGRAMI STUDIMOR PËR STUDIME PASUNIVERSITARE. (Master) TITULLI I PROGRAMIT:

FAKULTETI I ADMINISTRATËS PUBLIKE DHE SHKENCAVE POLITIKE PROGRAMI STUDIMOR PËR STUDIME PASUNIVERSITARE. (Master) TITULLI I PROGRAMIT: FAKULTETI I ADMINISTRATËS PUBLIKE DHE SHKENCAVE POLITIKE PROGRAMI STUDIMOR PËR STUDIME PASUNIVERSITARE (Master) TITULLI I PROGRAMIT: ADMINISTRATË PUBLIKE 146 CIKLI I DYTË DREJTIMI: ADMINISTRATË PUBLIKE

More information

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve World Vision Stephanie Delaney Konsulente Ndërkombëtare për Mbrojtjen, Pjesëmarrjen, të Drejtat dhe Mirëqenien

More information

Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri

Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri PhD Enea Hoti MA Orsiola Kurti Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri: Gjendja aktuale dhe sfidat e ardhshme Hyrje Zonat rurale në Shqipëri vuajnë nga përdorimi jo efiçient i burimeve, nga performanca

More information

KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve

KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve Grupi i punës së INTOSAI-t mbi vlerën dhe dobitë e SAI-ve **Miratuar në Kongresin e XXII-të të INTOSAI-t** Seria: botime KLSH-07/2017/74 Tiranë 2017 REPUBLIKA

More information

MBËSHTETJESAI-vePËR PËRMIRËSIMINEINFRASTUKTURËSETIKE

MBËSHTETJESAI-vePËR PËRMIRËSIMINEINFRASTUKTURËSETIKE Etika Paanësi EtikaDetyrë MBËSHTETJESAI-vePËR PËRMIRËSIMINEINFRASTUKTURËSETIKE PjesaI Njëvështrim i përgjithshëm i strategjivedhe prak kave tësai-eve ISBN: Seria:bo meklsh2/14/23 EUROSAI Korik13 KONTROLLI

More information

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Mustafa Erdem Abstrakt Ky punim parashikon përmbledhje të ideve dhe kërkimeve mbi rolin e mësuesit në mësimdhënien e letërsisë. Letërsia dhe gjuha janë të

More information

UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I BIZNESIT PROGRAMI I KURSIT BAZAT E MARKETINGUT VITI AKADEMIK , SEMESTRI I

UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I BIZNESIT PROGRAMI I KURSIT BAZAT E MARKETINGUT VITI AKADEMIK , SEMESTRI I UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I BIZNESIT PROGRAMI I KURSIT BAZAT E MARKETINGUT VITI AKADEMIK 20 204, SEMESTRI I I. Informacion i përgjithshëm: Lektori: Telefon: E-mail: Zyra: Konsultimet:

More information

Për Shkollën Qendër Komunitare -

Për Shkollën Qendër Komunitare - DREJTORIA ARSIMORE RAJONALE KORÇË UDHËZUESI I GJITHËPËRFSHIRJES Për Shkollën Qendër Komunitare - Mbështetur nga UNICEF Dhjetor, 2014 1 Ky material u përgatit në kuadrin e Programit të Arsimit Bazë të UNICEF-it

More information

Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri. Raport Vjetor

Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri. Raport Vjetor Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri Raport Vjetor Përmbajtja Akronime... 3 Fakte mbi Pjesëmarrjen Politike të të Rinjve... 4 Fakte mbi Pjesëmarrjen Sociale të të Rinjve...

More information

Fakulteti i Edukimit (Programi: Master i mësimdhënies në matematikë

Fakulteti i Edukimit (Programi: Master i mësimdhënies në matematikë Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: Titulli i lëndës: Niveli: Statusi lëndës: Viti i studimeve: Numri i orëve në javë: Vlera në kredi ECTS: Koha / lokacioni: Mësimëdhënësi i lëndës: Detajet kontaktuese:

More information

UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION ORGANIZIMI DHE DREJTIMI I SHOQËRIVE TË FURNIZIMIT ME UJË. VENDOSJA E TARIFAVE NJË VENDIM I RËNDËSISHËM PËR SUKSESIN

More information

Formular për SYLLABUS të Lëndës

Formular për SYLLABUS të Lëndës Formular për SYLLABUS të Lëndës Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: Fakulteti Juridik Titulli i lëndës: Tregjet dhe institucionet financiare Niveli: Master Statusi lëndës: Obligative Viti i studimeve:

More information

DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË

DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË DEPARTAMENTI I TË DREJTËS PUBLIKE DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË Udhëheqëse shkencore Prof.Dr. Aurela ANASTASI Kandidate Laureta MANO Tiranë,

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TREGTIA E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TREGTIA E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TREGTIA E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK NË NDIKIMIN E PROÇESEVE LIBERALIZUESE: RASTI I SHQIPËRISË PUNOI Soana JAUPLLARI (TEKA) UDHËHEQËS

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR Vlerësimi dhe implementimi i e-qeverisjes

More information

D I S E R T A C I O N

D I S E R T A C I O N REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I MARKETING - TURIZMIT D I S E R T A C I O N Në kërkim të gradës shkencore Doktor KOMUNIKIMI I NJË BANKE QENDRORE RASTI

More information

Komuna e KLLOKOTIT LOGOS. Prezentim i buxhetit komunal për vitin Swiss Kosovo Local Governance and Decentralization Support LOGOS

Komuna e KLLOKOTIT LOGOS. Prezentim i buxhetit komunal për vitin Swiss Kosovo Local Governance and Decentralization Support LOGOS Schweizerische Eidgenossenschaft Confédération suisse Confederazione Svizzera Confederaziun svizra Swiss Agency for Development and Cooperation SDC implemented by: Natural Resource Management Rural Economy

More information

RAPORT FORMIMI FILLESTAR I MËSUESVE NË INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË SHQIPTAR

RAPORT FORMIMI FILLESTAR I MËSUESVE NË INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË SHQIPTAR RAPORT FORMIMI FILLESTAR I MËSUESVE NË INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË SHQIPTAR Tetor 2016 Instituti i Zhvillimit të Arsimit, Tetor 2016 1 Përmbajtja Hyrje... 5 1. Përmbledhje ekzekutive... 6 2. Gjetjet

More information

BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE

BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE 6 M 1-2015 6M 1-2016 Revista Ekonomike Nëse përdorni të dhëna të këtij publikimi, jeni të lutur të citoni burimin. Botuar nga: Banka e Shqipërisë, Sheshi Skënderbej,

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PSIKOLOGJI-PEDAGOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS NIVELI I VARËSISË NGA INTERNETI ROLI I KARAKTERISTIKAVE TË PËRDORUESVE NË SHPJEGIMIN E VARËSISË

More information

RISKU DHE KATEGORITË E RISKUT TË CILAT PËRBALLEN INVESTITORËT

RISKU DHE KATEGORITË E RISKUT TË CILAT PËRBALLEN INVESTITORËT Vjosa Hajdari - Risku dhe kategoritë e riskut të cilat përballen investitorët RISKU DHE KATEGORITË E RISKUT TË CILAT PËRBALLEN INVESTITORËT Vjosa Hajdari, Universiteti i Prishtinës / FSHAB Pejë, Kosovë

More information

European Network. Edukimi seksual. Në Evropë dhe Azinë Qendrore. Përparimet dhe zhvillimet e fundit të teknologjisë

European Network. Edukimi seksual. Në Evropë dhe Azinë Qendrore. Përparimet dhe zhvillimet e fundit të teknologjisë European Network QENDRA SHQIPTARE PER POPULLSINE DHE ZHVILLIMIN ALBANIAN CENTER FOR POPULATION AND DEVELOPMENT Edukimi seksual Në Evropë dhe Azinë Qendrore Përparimet dhe zhvillimet e fundit të teknologjisë

More information

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Një mjet për promovimin e një dialogu për krijimin e një Konvente të re të Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtat e të

More information

Reforma e MFK në Shqipëri

Reforma e MFK në Shqipëri A joint initiative of the OECD and the European Union, principally financed by the EU Reforma e MFK në Shqipëri Anila Çili, Drejtore e NjQH/MFK Ministria e Financave EUROPEAN COMMISSION Ankara, 04 06 qershor

More information

DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët e programeve master në Fakultetin e Edukimit

DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët e programeve master në Fakultetin e Edukimit DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët e programeve master në Fakultetin e Edukimit Prishtinë, 2016 Universiteti i Prishtinës HASAN PRISHTINA Fakulteti i Edukimit DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët

More information

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS Praktikat e suksesshme në rajonin e EQL/KSHP dhe rekomandimet për Qeverinë Shqiptare. Mars 2012 E drejta E fëmijëve me aftësi të kufizuara

More information

Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat

Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat Nëntor 2004 Përmbajtja Parathënie Akronimet. Kapitulli 1. Hyrje 1.1. Vështrim i përgjithshëm mbi

More information

Abstrakt Sfondi Metodologjitë Gjetjet Konkluzionet Fusha: Fjalët kyç Abstract Background Methodologies Findings Conclusions Field Keywords

Abstrakt Sfondi Metodologjitë Gjetjet Konkluzionet Fusha: Fjalët kyç Abstract Background Methodologies Findings Conclusions Field Keywords Abstrakt Sfondi - Gjatë viteve të fundit integrimi i zinxhirit të furnizimit ka fituar vëmendje të madhe nga ana e akademikëve dhe menaxherëve të kompanive. Ky studim synon të kontribuojë në njohjen më

More information

KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI. Analizë e shkaqeve dhe faktorëve të kriminalitetit tek të miturit në Shqipëri

KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI. Analizë e shkaqeve dhe faktorëve të kriminalitetit tek të miturit në Shqipëri KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI Analizë e shkaqeve dhe faktorëve të kriminalitetit tek të miturit në Shqipëri 1 KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI Analizë

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË Titulli i punimit TRAJNIMI I BASHKËMOSHATARËVE PËR TË PËRMIRËSUAR SJELLJEN SOCIALE TEK

More information

Bullying në shkollat fillore:

Bullying në shkollat fillore: UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE Departamenti i Psikologjisë dhe Pedagogjisë PROGRAMi I DOKTORATËS Tema Bullying në shkollat fillore: Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor

More information

Profesori Emri Roli Telefoni Zyra. Lulzim Zeka Ligjerues dhe Tutor AB

Profesori Emri Roli  Telefoni Zyra. Lulzim Zeka Ligjerues dhe Tutor AB Universiteti i Prizrenit KONTABILITETI FINANCIAR II Semestri 2, 2010/2011 Syllabus Koha: e mërkurë Koha: e mërkurë 08:00 09:30 Ligjerata, dhe 09:45 11:15 Ushtrime 11:30 13:00 Ligjerata, dhe 14:00 15:30

More information

DIMENSIONET E INOVACIONIT PRAKTIKAT ORGANIZATIVE NË SHQIPËRI

DIMENSIONET E INOVACIONIT PRAKTIKAT ORGANIZATIVE NË SHQIPËRI UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI EKONOMISË DEPARTAMENTI I MENAXHIMIT Dizertacioni me temë: DIMENSIONET E INOVACIONIT PRAKTIKAT ORGANIZATIVE NË SHQIPËRI Në kërkim të grades shkencore: DOKTOR Dizertanti:

More information

Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania

Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania Shërbimi Psiko-Social në Institucionet e Arsimit Parauniversitar në Shqipëri dhe Perceptimet e Mjedisit Shkollor mbi Këtë Shërbim Abstrakt

More information

NJË STRATEGJI PËR NJË SHOQËRI ME BARAZI GJINORE DHE PA DHUNË.

NJË STRATEGJI PËR NJË SHOQËRI ME BARAZI GJINORE DHE PA DHUNË. MINISTRIA E PUNËS, ÇËSHTJEVE SOCIALE DHE SHANSEVE TË BARABARTA STRATEGJIA KOMBËTARE PËR BARAZINË GJINORE DHE DHUNËN NË FAMILJE 2007-2010 NJË STRATEGJI PËR NJË SHOQËRI ME BARAZI GJINORE DHE PA DHUNË. Në

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION VLERA E SHTUAR E AUDITIMIT TË BRENDSHËM RASTI I SISTEMIT BANKAR NË SHQIPËRI Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencave

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË GJUHËN SHQIPE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË GJUHËN SHQIPE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Nonda VARFI Kandidate: MA Adelina ALBRAHIMI

More information

Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve kombëtare dhe masave për punësimin e personave me aftësi të kufizuara

Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve kombëtare dhe masave për punësimin e personave me aftësi të kufizuara E Ë Z I L E A V E AN M A R G O R P Ë T T I M I S Ë R VLE E R A T Ë B M O K E V A S E V A N DHE MA O S R E P E N I M I S Ë N U P PËR A R A U Z I F U K Ë T I S Ë ME AFT Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve

More information

Programi i studimit: Master i Mësimdhënies lëndore (me specializimet: Matematikë; Fizikë; Biologji; Kimi; Histori; Gjeografi; Teknologji dhe TIK)

Programi i studimit: Master i Mësimdhënies lëndore (me specializimet: Matematikë; Fizikë; Biologji; Kimi; Histori; Gjeografi; Teknologji dhe TIK) Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina Fakulteti i Edukimit Programi i studimit: Master i Mësimdhënies lëndore (me specializimet: Matematikë; Fizikë; Biologji; Kimi; Histori; Gjeografi; Teknologji dhe

More information

MIKROTEZE MASTERI. kopje TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE

MIKROTEZE MASTERI. kopje TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE Republika e Shqipërisë, Universiteti Aleksandër Moisiu, Fakulteti i Shkencave Politike-Juridike Administrim Financiar MIKROTEZE MASTERI TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS

More information

NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET E SIGURISË K OMBËTARE. Copyright. Hergis Jica

NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET E SIGURISË K OMBËTARE. Copyright. Hergis Jica Copyright i Hergis Jica 2018 1 Udhёheqёsi i Hergis Jica vёrteton se ky ёshtё njё version i miratuar i disertacionit tё mёposhtёm: NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET

More information

MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL

MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL MANUAL MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL Ky botim është realizuar me përkrahjen e projektit Promovimi i Shoqërisë Demokratike (DSP) i financuar nga Zyra Zvicerane për Bashkëpunim

More information

Punim për gradën shkencore Doktor

Punim për gradën shkencore Doktor UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJISË DHE I PSIKOLOGJISË PREVALENCA E OBEZITETIT TEK FËMIJËT (SHKOLLARË)10-15 VJEÇ Punim për gradën shkencore Doktor Doktorant

More information

PROVIMI ME ZGJEDHJE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE

PROVIMI ME ZGJEDHJE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE KUJDES! Lënda: MOS Gjuhë Angleze DËMTO BARKODIN BARKODI REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE I MATURËS SHTETËRORE 2009 LËNDA:

More information

UNIVERSITETI I TIRANE FAKULTETI I GJUHEVE TE HUAJA DEPARTAMENTI I ANGLISHTES PROGRAMET E LENDEVE TE CIKLIT TE DYTE TE STUDIMEVE,

UNIVERSITETI I TIRANE FAKULTETI I GJUHEVE TE HUAJA DEPARTAMENTI I ANGLISHTES PROGRAMET E LENDEVE TE CIKLIT TE DYTE TE STUDIMEVE, UNIVERSITETI I TIRANE FAKULTETI I GJUHEVE TE HUAJA DEPARTAMENTI I ANGLISHTES PROGRAMET E LENDEVE TE CIKLIT TE DYTE TE STUDIMEVE, VITI AKADEMIK 2016-2019 MASTER I SHKENCAVE NE "MESUESI" PER GJUHEN ANGLEZE

More information

PARATHENIE një platformë të organizuar dhe të koordinuar institucionalisht

PARATHENIE një platformë të organizuar dhe të koordinuar institucionalisht PARATHENIE Vendosja e veprimtarisë kërkimore e shkencore në një platformë të organizuar dhe të koordinuar institucionalisht, përbën iniciativën më të rëndësishme të FSHE-së, që shkon përkrahë strategjive

More information

Syllabusi për kursin EKONOMIKSI I PERSONELIT

Syllabusi për kursin EKONOMIKSI I PERSONELIT Syllabusi për kursin EKONOMIKSI I PERSONELIT Departamenti/Fakulteti/Njësia akademike: Titulli i kursit (modulit): Niveli dhe lloji i kursit: (p.sh. Bachelor/obligative) Fek. Ekonomik / Dep. Ekonomiks Ekonomiksi

More information

ANALIZA E TREGUESVE TË VEPRIMTARISË MËSIMORE PËR VITIN AKADEMIK NË UNIVERSITETIN ALEKSANDËR XHUVANI ELBASAN

ANALIZA E TREGUESVE TË VEPRIMTARISË MËSIMORE PËR VITIN AKADEMIK NË UNIVERSITETIN ALEKSANDËR XHUVANI ELBASAN ANALIZA E TREGUESVE TË VEPRIMTARISË MËSIMORE PËR VITIN AKADEMIK 2015-2016 NË UNIVERSITETIN ALEKSANDËR XHUVANI ELBASAN Dhjetor 2016 0 Analizën për veprimtarinë e kryer gjatë vitit akademik 2015-2016 po

More information

Tema: Menaxhimi financiar dhe kontrolli në sektorin publik. Rasti i Shqipërisë

Tema: Menaxhimi financiar dhe kontrolli në sektorin publik. Rasti i Shqipërisë UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENI I KONTABILITETIT Disertacion Tema: Menaxhimi financiar dhe kontrolli në sektorin publik. Rasti i Shqipërisë Në kërkim të gradës Doktor i shkencave

More information

Plani Kombëtar i Veprimit për Rininë / Matrica e veprimtarive dhe output -ve për program

Plani Kombëtar i Veprimit për Rininë / Matrica e veprimtarive dhe output -ve për program Plani Kombëtar i Veprimit për Rininë 2006-2011 / Matrica e veprimtarive dhe output -ve për program STRATEGJIA KOMBËTARE E RINISË 2007-2013 Miratuar me Vendim të Këshillit të Ministrave Nr. 782, datë 16

More information

Procedurat e Ankimit për Arsimin e Veçantë

Procedurat e Ankimit për Arsimin e Veçantë Procedurat e Ankimit për Arsimin e Veçantë Zyra e Arsimit të Veçantë dhe e Shërbimeve të Ndërhyrjes së Hershme Shkurt 2003 Complaint Procedures for Special Education Albanian PROCEDURAT E ANKIMIT PËRMBAJTA

More information

IDM ALBANIA. Për një polici me integritet dhe etikë: Rëndësia e edukimit bazë dhe atij në vazhdim

IDM ALBANIA. Për një polici me integritet dhe etikë: Rëndësia e edukimit bazë dhe atij në vazhdim IDM ALBANIA Për një polici me integritet dhe etikë: Rëndësia e edukimit bazë dhe atij në vazhdim Elona Dhëmbo Tiranë 2014 Për një polici me integritet dhe etikë: Rëndësia e edukimit bazë dhe atij në vazhdim

More information

Implementimi i strategjisë

Implementimi i strategjisë Pjesa e Parë BAZAT E MENAXHMENTIT Qasjet lidhur me menaxhmentin Evolucioni i teorisë së menaxhmnetit Rrethina dhe kultura menaxheriale shoqërore PLANIFIKIMI DHE STRATEGJIA Planifikimi Vendimmarrja Implementimi

More information

INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAM ORIENTUES PËR MATURËN SHTETËRORE. LËNDA: GJUHË ANGLEZE PROVIM ME ZGJEDHJE (Niveli B2)

INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAM ORIENTUES PËR MATURËN SHTETËRORE. LËNDA: GJUHË ANGLEZE PROVIM ME ZGJEDHJE (Niveli B2) INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAM ORIENTUES PËR MATURËN SHTETËRORE LËNDA: GJUHË ANGLEZE PROVIM ME ZGJEDHJE (Niveli B2) Viti shkollor 2017 2018 1. SYNIMET E PROGRAMIT Hartimi i këtij programi orientues

More information

PROVIMI ME ZGJEDHJE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE

PROVIMI ME ZGJEDHJE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE KUJDES! Lënda: MOS Gjuhë Angleze DËMTO BARKODIN BARKODI REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE I MATURËS SHTETËRORE 2009 LËNDA:

More information

Pjesëmarrja e Institucionit të AP në Procesin e Monitorimit të Konventës CEDAW dhe Raportimit përpara Komitetit CEDAW

Pjesëmarrja e Institucionit të AP në Procesin e Monitorimit të Konventës CEDAW dhe Raportimit përpara Komitetit CEDAW This programe is funded by the European Union Pjesëmarrja e Institucionit të AP në Procesin e Monitorimit të Konventës CEDAW dhe Raportimit përpara Komitetit CEDAW This programe is funded by the European

More information

Metodologjia hulumtuese

Metodologjia hulumtuese (Master) Ligjerata 8 Metodologjia hulumtuese Metodat kualitative në hulumtimet shkencore Prof.asc. Avdullah Hoti 1 Literatura Research methods for Business Students, Saunder, M., Lewis, P. And Thornill,

More information

Fakulteti i Edukimit (Programi: Mësimdhënia dhe Kurrikula & Udhëheqja në Arsim)

Fakulteti i Edukimit (Programi: Mësimdhënia dhe Kurrikula & Udhëheqja në Arsim) Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: Titulli i lëndës: Niveli: Statusi lëndës: Viti i studimeve: Numri i orëve në javë: Vlera në kredi ECTS: Koha / lokacioni: Mësimëdhënësi i lëndës: Detajet kontaktuese:

More information

78 mësues të 26 shkollave pilot përfaqësojnë grupin e përfshirë në pilotim.

78 mësues të 26 shkollave pilot përfaqësojnë grupin e përfshirë në pilotim. Grupi i punës: Zamira Gjini Dr. Gerti Janaqi Dr. Mirela Andoni Ines Todhe Aurela Zisi Moderatore: Dr. Mirela Andoni Redaktimi shkencor: Dr. Mirela Andoni Redaktimi letrar Petrit Zili Ky manual reflekton

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION ABORTI SELEKTIV GJINOR NË SHQIPËRI, NJË VËSHTRIM MBI SHKAQET DHE PASOJAT PSIKOLOGJIKE MSc. Dorina XHANI Paraqitur

More information

Administrimi i biznesit (MBA)

Administrimi i biznesit (MBA) Study program Fakulteti Cikli i studimeve Administrimi i biznesit (MBA) Biznesi dhe Ekonomia Cikli i dytë (Pasdiplomike) SETK 120 Kodi Titulli N-MBA120C Magjistër i administrimit të biznesit Numri në arkiv

More information

ÇËSHTJET GJINORE DHE KONTROLLI I ARMËVE TË VOGLA DHE TË LEHTA (SALW)

ÇËSHTJET GJINORE DHE KONTROLLI I ARMËVE TË VOGLA DHE TË LEHTA (SALW) This project is funded by the European Union Empowered lives. Resilient nations. Hyrja Politikat për kontrollin e armëve të vogla dhe të lehta kanë si qëllim që të rrisin sigurinë e përgjithshme të qytetarëve

More information

AKSESIMI I SHËRBIMEVE SHËNDETËSORE NGA GRUPET NË NEVOJË

AKSESIMI I SHËRBIMEVE SHËNDETËSORE NGA GRUPET NË NEVOJË miuro per Apollinem medicum et Sanitiam et Remediatiam et deo s universos et universas, scitores faciens, perficiam secundem possibilitatem et actionem et iudicium meu AKSESIMI I SHËRBIMEVE SHËNDETËSORE

More information

KRIMI EKONOMIK DHE KORRUPSIONI NË SHQIPËRI, LUFTA NDAJ TYRE.

KRIMI EKONOMIK DHE KORRUPSIONI NË SHQIPËRI, LUFTA NDAJ TYRE. Role, Competences and Responsibilities of Public Institutions on Generating new Scope Towards European Integration Roli, Kompetencat dhe Përgjegjësitë e Institucioneve Publike në krijimin e hapësirave

More information

Auditim performance: CENSUS 2011 K O N K L U D O I:

Auditim performance: CENSUS 2011 K O N K L U D O I: KONTROLLI I LARTË I SHTETIT DEPARTAMENTI I AUDITIMIT TË PERFORMANCËS Adresa: Bulevardi Dëshmorët e Kombit, nr. 3, Tiranë; Tel-Fax: 0693067738 E-mail: rmuca@klsh.org.al; Web-site: www.klsh.org.al Auditim

More information