DIMENSIONET E INOVACIONIT PRAKTIKAT ORGANIZATIVE NË SHQIPËRI

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI EKONOMISË DEPARTAMENTI I MENAXHIMIT Dizertacioni me temë: DIMENSIONET E INOVACIONIT PRAKTIKAT ORGANIZATIVE NË SHQIPËRI Në kërkim të grades shkencore: DOKTOR Dizertanti: Rezart Prifti Msc Udhëheqësi shkencor: Prof.Assoc: Narin Panariti Tiranë, Tetor 2017

2

3 Abstrakt Kërkimi mbi fushën e inovacionit në Shqipëri është një tokë e djerrë dhe shpeshherë përpjekjet e investuara në këtë aspekt kanë qënë eksperimentale dhe nuk shkojnë në thellësi të problemit por mbeten gjithmonë në një analizë dhe përmendje të termit inovacion në kuadër të një mode ose thjesht për hir të diçkaje tjetër. Nevoja për një studim të thelluar, i cili hedh bazat për një koncept shumë të qënësishëm për ekonominë, politikëbërjen, si dhe aspektin menaxherial, i cili mbetet më praktiku, ishte arsyeja kryesore pse ky studim mori shkallë dhe përmasa të tilla teorike. Kumtimi i gjatë i literaturës ishte i nevojshëm përsa i përket përshkrimit dhe referimit të historikut të inovacionit, përkufizimit të tij, tjerrjes së dimensioneve të ndryshme në literaturë, si dhe përcaktuesit e tij të studiuar deri më sot. Një rishikim analitik ishte i nevojshëm për të identifikuar dhe vlerësuar kontributin e literaturës së realizuar deri më tani. Studimi ka dy qëllime kryesore: E para, është një rishikim i qënësishëm, i strukturuar, dhe konceptual i literaturës në mënyrë që të krijojë bazë të fortë për studime të mëtejshme në gjuhën shqipe. E dyta, me anë të të dhënave empirike, brenda limiteve të të dhënave dhe metodave statistikore, të konsolidojë në mënyrë empirike disa aspekte teorike të analizuara në literaturë përgjatë kumtimit të saj, si dhe të investigojë empirikisht disa lidhje në kuadrin e testimit statistikor. Studimi në këtë aspekt përpiqet të ketë thellësinë teorike dhe sigurinë e gjerësinë empirike, duke prodhuar njohuri të reja dhe të sistemuara bazuar në rishikim të kujdesshëm literature dhe analizë rigoroze të dhënash. Si përfundim, studimi synon një rishikim sistemik literature me qëllim konsolidimin konceptual të inovacionit në një fushë të parrahur dhe pa baza të forta kërkimore në gjuhën shqipe. Kerkimi analizon ne menyre te detajuar lidhjen e inovacionit me dimensione te ndryshme te referuara nga literatura. Lidhjet shqyrtohen me nje grup prej 99 firmash inovative te cilat opreojne ne tregun shqiptar. Ne konceptin metodologjik analiza perbehet nga 5 modele SEM, te cilat nisin me pershkrim kontekstual te pyetesorit te kampionimit, racionalizim teorik te lidhjeve te supozuara, operacionalizim te variablave dhe analize empirike. Studimi pas shterimit te materialit empirik konfirmon lidhjen pozitive te inovacionit me performancen, pra firmat inovative kane realisht performance me te mire. Ne modelin e pare rezultojne te dobta lidhjet mes inovacionit dhe nivelit te edukimit te punonjesve dhe inovacionit dhe industrise (prodhim/sherbim). E para nuk eshte statistikisht e vlefshme, rrjedhimisht nuk vlen per diskutim dhe e dyta rezulton se firmat e sherbimit jane me inovative se te prodhimit. Per sa i

4 perket madhesise se firmes, konfirmohet hipoteza firmat me te medha kane natyre me inovative, edhe pse ky rezultat ha teper debat akademik. Me tej per sa i perket modelit te dyte mbeshtetja e firmes tek kontributi i institucioneve te njohurive nuk eshte faktor percaktues per inovacionin, edhe pse lidhja eshte pozitive eshte shume e dobet per te qene e rendesishme. Nese bashkepunimi me institucionet e njohurive nuk jep rezultat, bashkepunimi me biznese te tjera (B2B) tergoi se lidhet me performance me te larte inovative te firmave. Analiza gjithashtu tregon lidhjen pozitive qe ka alokimi i buxhetit per K&ZH dhe inovacionit te nje firme, megjithate lidhja mbetet e diskutueshme nese ndan K&ZH te brendshme dhe te jashtme. Modeli i III konfirmon lidhjen pozitive te inovacionit organizativ, pra permiresimit te rregullave dhe procedurave ndikon pozitivisht ne inovacionin e firmes, ndersa modeli IV tregon se firmat te cilat orientohen me mire strategjikisht, ose mendojne per orientimin strategjik te tyre gjenerojne me shume inovacion se te tjerat. Se fundi, analiza nga modeli V konfirmon se gjenerimi i inteligjencës, shpërndarja dhe veprimi në të është një proces që transformon reagimet e tregut në veprime të vlefshme. Procesi i përgjithshëm i orientimit të tregut ndodh në të njëjtën kohë me të mësuarit organizativ dhe ndërtimin e kapaciteteve. Përgjegjësia, si një komponent i orientimit të tregut, dëshmon të jetë një përcaktues i mirë i inovacionit dhe performancës së fortë, përkundër efektit më të dobët që ka në risi dhe jo në performancë. Me fjalë të tjera, do të thotë aftësia për të njohur informacionin e tregut nga konsumatorët, konkurrentët dhe operatorët e tjerë dhe për t'iu përgjigjur siç duhet duke u dhënë atyre produkte dhe shërbime të reja. Modeli gjen se se kompanitë që ofrojnë shërbime janë më inovative sesa ato të prodhimit. Teorikisht, inovacioni në industritë prodhuese mbështetet më shumë në burimet e brendshme të inovacionit si K&ZH. Më shumë kontekstuale, modeli i biznesit në firmat shqiptare për një kohë të gjatë ka qenë copycatting, që do të thotë importimin e një ide dhe zbatimin e saj shpejt në treg. Ky model nuk është në përputhje me kohën, kapacitetin, analizën dhe kërkesat financiare të industrive prodhuese.

5

6 Tabela e Përmbajtjes Abstrakt... 3 Listë shkurtimesh... 9 Lista e fugurave Lista e tabelave Lista e grafikëve Lista e burimeve Hyrje Preambul Problematika Qëllimi i studimit Rëndësia e studimit Natyra e studimit Pyetjet kërkimore Korniza teorike Kufizimet Kufizime që kanë të bëjnë me madhësinë e kampionit Kufizimet statistikore Rishikim Literature Inovacioni në retrospektivë Një Historik i Shkurtër i Inovacionit Si ndryshon inovacioni Përkufizimi i Inovacionit Dimensionet e Inovacionit Hyrje Perspektiva e inovacionit organizativ Perspektiva e orientimit strategjik Njohuritë Kultura Kultura kombëtare Gjeografia Inovacioni i hapur Një pasqyrë sistematike Inovacioni si proces Dimensioni i shtytësit (nxitësit) dhe burimit Burimi Dimensioni i vendosjes (pozicionimit) Dimensioni i pamjes (drejtimi) Dimensioni i nivelit Inovacioni si pasojë Hyrje Dimensioni i referentit Dimensioni i magnitudës Dimensioni i formës... 86

7 2.4.5 Inovacioni i procesit Inovacioni i modelit të biznesit Dimensioni i llojit Inovacion apo kopje?! (Innovate or copy) Konteksti Shqiptar Infrastuktura Shteterore Zhvillime të vonshme Metodologjia Koncepti Pyetësori dhe mostrat e marra në studim Hyrje Metodologjia e kampionimit Diskutimi rreth të dhënave të cilat mungojnë Analiza përshkruese Parametrat Metodologjik Operacionalizimi i variablave dhe konstrukteve Operacionalizimi i Konstruktit të Inovacionit Operacionalizimi i Konstruktit të Performancës Operacionalizimi i Konstruktit të Instuticioneve të Njohurive Operacionalizimi i Konstruktit të Inovacionit Organizativ Operacionalizimi i Konstruktit të Orientimit Strategjik Operacionalizimi i Konstruktit të Orientimit Kundrejt Tregut Pyetjet kërkimore Analiza Faktoriale Modeli I Inovacioni dhe Performanca Përmbledhje ekzekutive Situata dhe objektivat Hipotezat Analiza përshkruese Analiza faktoriale konfirmuese Analiza e të dhënave Rezultatet Modeli II Institucionet e njohurive dh Kërkim Zhvillimi Përmbledhje ekzekutive Gjendja dhe objektivat Të dhënat dhe statistika deskriptive Hipotezat Analiza faktoriale konfirmuese Analiza e të dhënave Rezultatet Modeli III Inovaconi Organizativ Përmbledhje ekzekutive Gjendja dhe objektivat Hipotezat Të dhënat dhe statistika deskriptive

8 5.3.5 Analiza faktoriale konfirmuese Analiza e të dhënave Rezultatet Modeli IV Orientimi Strategjik Përmbledhje ekzekutive Gjendja dhe objektivat Hipotezat Të dhënat dhe statistika deskriptive Analiza faktoriale konfirmuese Analiza e të dhënave Rezultatet Modeli V Orientimi i tregut Përmbledhje ekzekutive Situata dhe objektivat Hipotezat Të dhënat dhe statistika deskriptive Analiza faktoriale konfirmuese Analiza e të dhënave Rezultatet Gjetje dhe Rekomandime Gjetje Epilog Rekomandime Referencat Aneks

9 Listë shkurtimesh AIC Akaike s Information Criterion AIDA Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve AKSHI Agjencia Kombëtare e Shoqërisë së Informacionit AKTI Agjencia e Kërkimit, Teknologjisë dhe Inovacionit ASHSH Akademia e Shkencave të Shqipërisë ASHZHI Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve AVE Average Variance Extracted BE Bashkimi Europian BIC Bayesian Information Criterion BM Business Model BMI Business Model of Innovation BRIC Qendra e Ndërmjetësimit dhe Inovacionit të Biznesit CEO Chief Executive Officer CFA Confirmatory Factor Analysis CFI Comparative Fit Index CR Composite Reliability CRI Composite Reliability Index EBRD European Bank for Reconstruction and Development FDI Foreign Direct Investment GDP Gross Domestic Product GE General Electric GOF Goodness-of-fit IAL Institucione të Arsimit të Lartë ICT Information and Communications Technology IPI Inovacioni Administrativ IT Information Technology ITI Inovacioni Teknik KE Komisioni Europian KI Knowledge Institutions KIF Kompani të Fokusuara në Zhvillimin e Njohurive Intensive KKALSH Këshilli Kombëtar i Arsimit të Lartë dhe Shkencës KM Këshilli i Ministrave KMO Kaiser-Meyer-Olkin K&ZH Kërkim dhe Zhvillim MI Inovacioni Organizativ MLE Maximum Likelihood Estimation MOID Shpërndarja e Informacionit të Tregut MOIG Gjenerimi i Informacionit të Tregut MOR Reagueshmëria e Firmës MSHS Ministria e Shkencave dhe Sportit NACE Nomenclature Statistique des Activités Économiques dans la Communauté Européenne NUTS Nomenclature of Territorial Units for Statistics

10 NVM Ndërmarrje të Vogla dhe të Mesme OECD Organization for Economic Development and Cooperation OJF Organizatë Jo-Fitimprurëse OJQ Organizatë Jo-Qeveritare OLS Ordinary Least Squares PACINNO Platform for Trans-Academic Cooperation in Innovation PCA Principal Component Analysis PERFFCF Rrjedhja e parasë PERFFMS Pjesa e tregut PERFFR Të ardhurat PERFFP - Fitimi QNI Qendra e Ndërmjetësimit dhe Inovacionit R&D Research and Development RMSEA Root Mean Square Error of Approximation SGMT Institute kërkimore qeveritare, publike ose private SJOU Revista shkencore dhe publikime tregtare/teknike SPRO Shoqata profesionale dhe industriale SRMR Standardised Root Mean Square Residual SUNI Universitetet ose IAL të tjera TLI Tucker-Lewis Index

11 Lista e fugurave Figure 1 Dimensionet e Inovacionit Figure 2 Prekshmeria dhe Kontakti me Konsumatorin Figure 3 Modeli trinom Figure 4 Dimensionet e krahasimit të modeleve dixhitale të biznesit Figure 5 Indeksi i inovacionit për Shqipërinë Figure 6 Modeli paraprak me 25 variabla Inovacioni dhe Performanca Figure 7 Konstrukti i modelit Figure 8 Modeli paraprak me 25 variabla Figure 9 Konstrukti i modelit KI - R&D Figure 10. Konstrukti i Modelit Figure 11. Modeli paraprak me 21 variabla Figure 12. Modeli paraprak me 30 variabla Figure 13. Konstrukti i modelit Figure 14 Modeli paraprak me 37 variabla Figure 15 Konstrukti i modelit

12 Lista e tabelave Table 1 Parimet e inovacionit të hapur dhe të mbyllur Table 2 Tipologji për identifikimin e risive Table 3 10 Eksportuesit më të mëdhenj Table 4 10 Kompanitë me normën më të lartë të fitimit në 2015 Table 5 10 Kompanitë më të mëdha sipas të ardhurave Table 6 Niveli i edukimit në firmat në studim Table 7 Vlerat përkatëse para pastrimit të të dhënave Table 8 Mostra e marrë në studim pas pastrimit të të dhënave Table 9 Numri total i bizneseve të regjistruara dhe active në 2013 (INSTAT) Table 10 Përshkrimi i 25 variablave Table 11 Statistika përshkruese për 25 variablat Table 12 Matrica e korrelacioneve Table 13 Cronbach Alfa të variablave latente Table 14 CR dhe AVE Table 15 Ngarkesat e faktorëve Table 16. Pëmbledhje e indikatorëve të përshtatshmërisë së modelit, para dhe pas modifikimit të vlerave Table 17. KMO and Bartlett Table 18. Varianca totale e shpjegueshme Table 19. Komunalitetet Table 20. Pesha e faktorëve në analizën SEM Table 21 Përshkrimi i 25 variablave Table 22. Statistikë deskriptive e 25 variablave Table 23. Alfat e të variablave latente

13 Table 24. Pëmbledhje e indikatorëve të përshtatshmërisë së modelit, para dhe pas modifikimit të vlerave Table 25. KMO dhe Bartlett Table 26. Varianca totale e shpjegueshme Table 27. Komunalitetet Table 28. Pesha e faktorëve në analizën SEM Table 29. Përshkrimi i 21 variablave Table 30 Statistikë deskriptive e 21 variablave Table 31. Alfat e të variablave latente Table 32. Pëmbledhje e indikatorëve të përshtatshmërisë së modelit, para dhe pas modifikimit të vlerave Table 33. Analiza e besueshmërisë: CR dhe AVE Table 34. Ngarkesat e faktorëve Table 35. KMO dhe Bartlett Table 36. Varianca totale e shpjegueshme Table 37. Komunalitetet Table 38. Pesha e faktorëve në analizën SEM Table 39. Përshkrimi i 30 variablave Table 40 Statistikë deskriptive e 30 variablave Table 41. Alfat e të variablave latente Table 42. Analiza e besueshmërisë: CR dhe AVE Table 43. Ngarkesat e faktorëve Table 44.. Pëmbledhje e indikatorëve të përshtatshmërisë së modelit, para dhe pas modifikimit të vlerave Table 45. KMO dhe Bartlett Table 46. Varianca totale e shpjegueshme Table 47. Komunalitetet

14 Table 48 Pesha e faktorëve në analizën SEM Table 49 Përshkrimi i 37 variablave Table 50 Statistikë deskriptive e 30 variablave Table 51 KMO dhe Bartlett

15 Lista e grafikëve Grafik 1 Përdorimi i fjalës inovacion në kërkim shkencor Graph 2 Indeksi i bërjes së biznesit në Shqipëri Graph 3 Grupimi sipas madhësisë Graph 4 Grupimi sipas Sektorit Graph 5 Shpërndarja sipas sektorit dhe madhësisë Graph 6 Kompanitë e shërbimit sipas industrisë Graph 7 Kompanitë e prodhimit sipas industrisë Graph 8 Niveli i edukimit të stafit Graph 9 Tregjet ndërkombëtare Graph 10 Pasqyra gjeografike e shitjeve Graph 11 Nr i tregjeve të eksportit Graph 12. Inovacion produkti Shqipëri Graph 13. Inovacion produkti Rajoni Graph 14 Lloji i risive të prezantuara Graph 15 Kompanitë që kanë zhvilluar Inovacionin e Proçeseve Graph 16 Faktorët Pengues të Inovacionit Graph 17 Gjatë viteve, 2011, 2012 dhe 2013, sa pengues ishin faktorët e mëposhtëm për kompaninë tuaj për të zhvilluar një inovacion? Graph 18 Kompanitë të cilat kanë kryer aktivitete të Kërkim - Zhvillimit Graph 19 Detajimi i të dhënave mbi aktivitetet e kërkim zhvillimit Graph 20 Inovacioni organizacional Graph 21 Inovacion në marketing Graph 22 Orientimi kundrejt tregut Konstrukti MOIG Graph 23 Albania: Orientimi kundrejt Tregut Konstrukti MOID Graph 24 Orientimi kundrejt Tregut Konstrukti MOIR Graph 25 Perceptimi mbi performancën

16 Lista e burimeve Burimi 1 Përmbledhje e autorit Burimi 2 Chesbrough (2003) Burimi 3 Crossan & Apaydin (2010) Burimi 4 Garcia & Calantone (2002) Burimi 5 O'Sullivan & Dooley (2008) Burimi 6 Ilustrim i autorit Burimi 7 Brousseau & Penard (2007) Burimi 8 Ilustrim i autorit Burimi 9 Doing Business Report Burimi 10 Ilustrim i autorit Burimi 11 Ilustrim i autorit

17 REZART PRIFTI 1

18 1. Hyrje 1.1 Preambul Një teori e përshkrimit të proceseve të inovacionit quhet Difuzioni i Inovacionit, dhe është një teori e shkencave sociale e zhvilluar nga E.M. Rogers (Rogers 2002). Me pak fjalë teoria shpjegon se si një produkt, ide ose koncept merr shpejtësi dhe shpërndahet në treg dhe depërton sisteme të ndryshme sociale, kontekste te ndryshme shoqërore dhe bëhet e madhe. Teoria e ndan procesin në faza të cilat jane: shpikësit, adoptuesit e hershëm të idese, adoptuesit e vonuar, dhe të ngathtit. Kjo hyrje e gjatë ishte për të thënë se Shqipëria në kontekstin global të inovacionit është në valën e fundit të difuzionit ose më saktë në stadin e katërt, atë të të ngathtëve. Argumentimi shkencor për këtë pohim do të paraqitet më vonë. Ndërsa në anën tjetër kemi vendet e zhvilluara të cilat e kanë kuptuar rëndësinë e inovacionit dhe mbi të gjitha studimit shkencor dhe rigoroz të tij dekada më herët. Duke filluar me konceptimin linear të inovacionit, më pas me trajtimin e tij si proces iterativ, dhe duke vijuar me modele të tjera që shumë kërkues dhe praktika të modeleve të biznesit të kompanive të mëdha i dhanë literaturës duke krijuar kështu një perspektivë shumë dimensionale në kuptimin e inovacionit si proces dhe faktorët që e shkaktojnë dhe ndikojnë atë. Inovacioni, pavarësisht se është një fenomen jo i ri, vetëm vitet e fundit është duke marë vëmendjen që meriton nga studiues të ndryshëm. Kjo gjë e nxitur më shumë dhe nga ndikimi që ka pasur inovacioni në ndryshimet ekonomike dhe sociale të viteve të fundit, megjithatë deri më tani nuk ka një disiplinë të vetme qe meret me studimin e aspekteve të veçanta të inovacionit. Përgjithësisht, inovacioni dhe ndikimet që ai ka sjellë në ekonomi dhe jo vetëm, janë studiuar nga disiplina të ndryshme kryesisht nga ato të shkencave sociale. Kjo gjë vihet re dhe nga numri i rritur i botimeve socio-shkencore të fokusuara në inovacion. Si rezultat i këtyre botimeve inovacioni po merr rëndësinë që meriton dhe në mësimdhënie, kjo nisur nga rezultatet pozitive të njohurive të studentëve në lidhje me procesin e inovacionit, aspektet dhe ndikimet ekonomike dhe sociale që ato po sjellin. Në vitet 1960 filluan të shfaqen për herë të parë studimet mbi inovacionin, ato erdhën nga një fushë e veçantë hulumtimi dhe te distancuara nga universitetet me prestigjoze. Gjetjet në këtë fushë nuk REZART PRIFTI 2

19 u fokusuan vetëm në studimet dhe kërkimet shkencore me karakter socio-ekonomik, por edhe tek nocionet që u përdoren për të karakterizuar ndryshimin. Qendra e parë që u themelua për të studiuar këtë fushë u hap në vitin 1965, Science Policy Research Unit. Studimet e para të realizuara nga ky institucion ishin dhe bazat e përbërësve të inovacionit që paraprinë suksesin e mëtejshëm. Në dekadat në vazhdim numri i departamenteve dhe qendrave kërkimore që u fokusuan në studimin e rolit të inovacionit në ndryshimet ekonomike dhe sociale u rrit me ritme të shpejta. Në vazhdim nevoja për të studiuar inovacionin u shtri në prespektiva të ndryshme duke marë një orientim ndërdisiplinor, pra prirja ndër-disiplinore për të studiuar këtë fushë tregon që nuk ka një disiplinë të vetme që studion të gjitha aspektet e inovacionit, prandaj për të marë njohuri më të plota për inovacionin lind nevoja e marrjes së njohurive nga disiplina të ndryshme siç, për shembull, mund të jetë: sociologjia, shkencat organizative, menaxhimi dhe studimet e biznesit. Më poshtë, do të trajtohet gjithashtu inovacioni si një fenomen sistematik që rezulton nga ndërveprimi i vazhdueshëm mes aktorëve të ndryshëm si: individë, firma, organizata dhe rrjete të ndryshme organizative dhe sociale. Gjithashtu, do të trajtohet dhe roli i institucioneve, organizatave dhe aktorëve ne nivel kombëtar dhe rajonal në studimin e inovacionit dhe të prespektivave të tij si sistem dhe fenomen i vazhdueshëm. Sot rëndësia e inovacionit kuptohet në praktikat që ndjekin shtetet e zhvilluara si SHBA, me praktikat pro inovacionit dhe komercializimit të produkteve të reja; BE, me riformulimin e strategjisë së Lisbonës ku një nga tri bazat e rikonceptimit te strategjisë ishte Inovacioni si motor i ndryshimit ekonomik, bazuar në shkrimet e Joseph Schumpeter, etj. Inovacioni në aspektin ekonomik kryen disa funksione. Së pari, është element kyç i një ekonomie për të konkurruar në tregjet globale. Në mënyrën më logjike të mundshme, asnjë treg global nuk të pranon nëse ti nuk sjell një gjë më mirë, më lirë, ose më shpejt. Në rast të kundërt, je jashtë tregu. Të qënurit inovativ bën që të paktën njërin nga këto kushte ta plotësosh. Së dyti, inovacioni ndikon në përmirësimin e kushteve të jetesës. Zgjidhja e problemeve ekzistuese në mënyrë kreative dhe jo thjesht krijimi i atyre vendeve të punës sipas kontekstit amerikan hole digging jobs. Së treti, falë inovacionit firmat, individët, ekonomitë dhe sistemet përmirësojnë produktivitetin e tyre. Kjo vlen si për organizatat në aspektin e kulturës organizative, por dhe për atë më të REZART PRIFTI 3

20 prekshmen në ekuacionin makroekonomik të faktorit teknologjik, të cilën e marrim si faktor inovacioni. Së katërti, inovacioni ndikon në rritjen dhe përmirësimin e aftësive. Falë proceseve inovative, njohurive të reja, informacioneve dhe kërkimeve të reja ose të përmirësuara, bëhet dhe transferimi i njohurive me qëllim përmirësimin e aftësive të forcës së punës. Së pesti, falë inovacionit ekonomia krijon vende të reja pune. Së fundmi, inovacioni i duhet inovacionit. REZART PRIFTI 4

21 1.2 Problematika Përtej teorisë dhe realitetit të vendeve të zhvilluara, Shqipëria has një realitet tjetër në lidhje me inovacionin. Literatura, thuajse e pa eksploruar, si dhe realiteti i politikëbërjes në lidhje me modele të njohura inovacioni të bashkëpunimit të entiteteve të ndryshme shoqërore ose sistemeve me role të veçanta, ose qoftë dhe në krijimin e sistemeve kombëtare të inovacionit, bëjnë që Shqipëria të jetë, në rastin më të mirë, jashtë kontekstit. Specifikat ekonomike dhe politike nuk janë justifikim për gjendjen ekonomike si dhe nivelet e inovacionit. Vendet si Shqipëria kanë nevojë jetike për përshtatjen ndaj politikave inovative dhe nxitjen e tyre me qëllim diversifikimin ekonomik, rritjen e produktivitetit dhe konkurrencës në treg. Vendet dhe ekonomitë e zhvilluara kanë lëvizur drejt një ekonomie të bazuar në njohuri (knowledge economies). Fakt ky, që do të thotë se ekonomitë kanë varësi të madhe ndaj njohurive, informacionit dhe aftësive të larta të forcës punëtore. Këtu hyn gjithashtu analiza e kapaciteteve absorbuese dhe sistemet e tjera ndikuese në inovacion në sensin makro. Analiza të OECD në lidhje politikat inovative, strukturën politike, dhe ngrehinën e politikave inovative tregojnë se Shqipëria qëndron pas në krahasim me vendet rajonale, dhe shumë më mbrapa në krahasim me vendet e zhvilluara. Fakti që Shqipëria doli nga një sistem i centralizuar pak më shumë se dy dekada më parë nuk përbën justifikim në lidhje me mungesën e implementimit të politikave inovative. Komisioni Europian në një raport të tij te fundit, vërejti se shumë pak hapa ishin bërë në drejtim të inovacionit si dhe forcimit të burimeve njerëzore (KE 2013), dhe në një raport të një viti më vonë shtoi se realiteti në lidhje me inovacionin dhe K&ZH ishte larg atij çfarë duhet për të aderuar në BE. Një problem tjetër është dhe mungesa e strategjive për të orientuar ekonominë drejt rritjes së qëndrueshme. Kjo, jo vetëm do ta vinte sistemin ekonomik dhe social përballë pengesave që duhet të ishin kaluar me kohë, por ndeshja me një realitet të tillë do të çlironte një informacion dhe kaos të nevojshëm për fazën e ndërgjegjësimit të sistemit dhe palëve të interesuara në proces. Baza e ekonomisë shqiptare janë sipërmarrjet e vogla dhe ato të mesme gjë që e bën orientimin dhe ndërtimin e strategjive të rritjes, të bazuara në njohuri, shumë më të vështirë. Struktura e tregut REZART PRIFTI 5

22 është e tillë duke patur parasysh dhe barrierat që kanë patur këto firma dhe mungesën e kapaciteteve inovatore. Të tjera probleme sistemike që ka ekonomia shqiptare kanë të bëjnë me shpenzimet në rang makro në lidhje me K&ZH, vetëm 0.4 % e prodhimit bruto shkon për atë qëllim, kur referenca evropiane është 3%. Bashkëpunimi i dobët mes partneritetit privat, publik dhe akademik, tregon për lidhje te dobëta institucionale dhe mungesë sistemi dhe vizioni. Sistemi arsimor nuk është përshtatur mjaftueshëm për të mbështetur aktivitetet inovative dhe sipërmarrëse, gjithashtu më shumë se gjysma e kërkuesve shkencorë dhe doktorantëve me aftësi në kërkim janë larguar nga vendi. Këtu, vlen të përmendet që edhe të dhënat për matjen dhe analizimin e inovacionit nuk janë të besueshme. Si përfundim, gjithë problematika bie në tre aspekte kryesore: E para, se si mund ta analizosh një fenomen pa e matur? Pra një indeks inovacioni që shpjegon sa, si, dhe kur. E dyta, ato që në teorinë e inovacionit njihen si më thelbësoret, kapacitetet absorbuese, të cilat janë kaq të nevojshme për ekonomitë e ngritura mbi strategji rritjeje dhe të bazuara në njohuri. E treta, rrjetet ose grupimet, të ashtuquajtura clusters. REZART PRIFTI 6

23 1.3 Qëllimi i studimit Qëllimi kryesor i studimit është i dykahshëm. Së pari, të analizojë spektrin e gjerë të literaturës së inovacionit në aspektin teorik duke përmbledhur përkufizimin, konceptimin, dimensionet, dhe përcaktuesit e tij. Së dyti, të hetojë empirikisht, mbështetur në modele te provuara statistikore dhe në instrumente matëse të bazuara në literaturë, disa prej dimensioneve të inovacionit në kontekstin e ekonomisë shqiptare. Në kahun empirik qëllimisht është zgjedhur metoda e Modelimit te Ekuacioneve Strukturore (SEM), me variabël të varur inovacionin, dhe variabla të pavarura dimensione të ndryshme të qëmtuara nga literatura dhe të matura me konstrukte të provuara në literaturë. I gjithë inskenimi empirik vendoset në një kampion të firmave të presupozuara inovative në Shqipëri, një kampion ky i marrë nga një databazë firmash të volga dhe të mesme sipas kontekstit shqiptar të madhësisë së firmës. Duke marrë parasysh numrin e kufizuar të firmave të anketuara për të studiuar në mënyrë të efektshme lidhjet korrelacionale dhe ndikimet përkatëse, për çdo dimension u ngrit një model strukturor më vete. Pra qëllimi i këtij studimi kuantitativ është të përcaktojë shkallën dhe kahun në të cilën madhësia e firmës, performanca e firmës, institucionet informuese, orientimi i tregut, orientimi strategjik, inovacioni organizacional, mundësia e kërkimzhvillimit, si dhe sektori (shërbim apo prodhim) ndikojnë në inovacionin e organizatës të matur në 100 kompani shqiptare përgjatë viteve REZART PRIFTI 7

24 1.4 Rëndësia e studimit Ky studim ka si synim kryesor të jetë një gur kilometrik në fushën e kërkimit akademik të inovacionit. Kontributi origjinal i studimit në fushën përkatëse akademike përmbushet duke qënë përpjekja e parë në literaturën shqiptare e cila synon të paraqesë një literaturë të thelluar dhe organizuar të inovacionit. Në aspektin akademik, studimi përmbush një boshllëk në literaturën shqipfolëse të fushës, e cila i jep shkas si bazë e konsiderueshme teorike studimeve të tjera të fushës. Në aspektin social, studimi është një kontribut i qënësishëm duke marrë parasysh se pjesa më e madhe e dimensioneve të inovacionit të analizuara, janë të bazuara kryesisht në kërkime sociale, të tilla si: kultura organizative, kultura kombëtare, etj. Një kontribut tjetër studimi paraqet në aspektin profesional të politikëbërjes duke ofruar një tablo të qartë (të pretenduar) të gjithë arkitekturës së inovacionit. Së fundmi, studimi është i nevojshëm për prakticienët ose ndryshe menaxherët e nivelit të lartë të firmave, të cilët kanë nevojë për baza analitike në vendimmarrjen e tyre operacionale, taktike, dhe strategjike. 1.5 Natyra e studimit Një nga objektivat kryesore të teknikave multivariate është të zgjerojë aftësinë shpjeguese të kërkuesit, si dhe eficiencën statistikore. Megjithatë, teknikat multivariate nuk japin mundësi për të adresuar disa lidhje në të njëjtën kohë. Teknika e modelimit të ekuacioneve stukturore (SEM), një zgjatim i metodave multivariate, mund të ekzaminojë një seri të tërë lidhjesh varësie në të njëjtën kohë. Teknika e modelimit të ekuacioneve strukturore është një grup modelesh statistikore të cilat shpjegojnë lidhjen ndërmjet një morie variablash (Hair et al. 2015). Teknika heton strukturën e ndërlidhjeve dhe e shpreh atë në një seri ekuacionesh, të ngjashme me ekuacionet e regresionit të shumëfishtë. Një mori ekuacionesh përfaqësojnë lidhjet e varësisë mes konstrukteve te analizuara. Konstruktet në këtë teknikë janë faktorë latent të përfaqësuar nga disa variabla, ku secili variabël perfaqësohet me një ekuacion. Teknika e SEM njihet ndryshe si analiza e ko-variancës së strukturave, ose analiza e variablave. REZART PRIFTI 8

25 Në këtë teknikë kërkuesi fillimisht niset nga premisa teorike, eksperienca e mëparshme, dhe nga objektivat kërkimore për të përcaktuar se cilat variabla të pavarur përcaktojne/parashikojnë cilin variabël te varur. Variablat e pavarura në një lidhje mund të bëhen variabla të varura në lidhjen tjetër, duke e bërë kështu modelin strukturor të ndërvarur. Kështu, për të krijuar shëmbëlltyrën e një teorie, një model teorik statistikor formulohet. Teoria në këtë rast është një bashkësi sistematike lidhjesh e cila jep një shpjegim të qëndrueshëm dhe ezaurues të një fenomeni. Natyra e këtij studimi karakterizohet nga një protokoll kërkimor, i cili brenda kontekstit integron përshtatshmërinë e strukturës së modelit kërkimor me arritjen e objektivave të studimit. Së pari, në protokoll është në radhë përcaktimi i konstrukteve individuale. Konstruktet individuale rrjedhin nga një bazë e fortë teorike e cila ka për qëllim përkufizimin shterues të tyre. Më pas, këto konstrukte operacionalizohen me njësi matëse të cilat, në rastin konkret të këtij studimi, kanë qënë një seri pyetjesh të formatit Likert dhe pyetje të tjera. Shkallët e matjes së konstrukteve janë marrë nga studime paraprake pasi literatura për lidhjet teorike të tyre ishte shteruese. Së dyti, pasi janë përcaktuar konstruktet ngrihet një model matës për lidhjet shkakësore që kanë konstruktet, lidhje këto, të bazuara në themele të forta teorike. Në këtë fazë të gjitha pyetjet grupohen në variabla matëse latente dhe përcaktohen indikatorët, konstruktet dhe lidhjetmidis tyre. Në këtë mënyrë, kemi ngritur një model matës i cili duhet të ketë disa karakteristika që e bëjnë të besueshëm nga ana statistikore. Fillimisht, duhet të sigurojmë që në mënyrë empirike modeli është i vlefshëm dhe njëdimensional. Më pas, duhet të sigurohemi se modeli shpjegon konstruktin e ngritur dhe jo diçka tjetër që nuk ka lidhje me të dhënat. Së treti, protokolli përcakton një studim që mund të prodhojë të dhëna empirike të sakta. Kjo, duke patur parasysh mjaftueshmërinë e madhësisë së kampionit, përshtatshmërinë e metodës matëse dhe përqasjen e eliminimit të efektit të të dhënave të munguara. Së katërti, pasi është ngritur një strukturë e fortë teorikisht dhe e vlefshme në aspektet bazike statistikore, bëhet vlerësimi i vlefshmërisë së modelit matës, se sa ky model teorik përshkruan realitetin ose më saktë, të dhënat e kampionimit. Së fundmi, pasi është parë që modeli është i vlefshëm, konstruktet qëndrojnë, është i rëndësishëm dhe kuptimplotë; atëhere, nxjerrim konkluzionet përkatëse përsa i përket studimit dhe objektivave paraprake. REZART PRIFTI 9

26 REZART PRIFTI 10

27 1.6 Pyetjet kërkimore Ky studim ka një karakter multidimensional pasi pyetjet kërkimore tentojnë të analizojnë disa aspekte të inovacionit dhe disa raporte të ndryshme të tij, gjithmonë bazuar në terrenin e ekonomisë shqiptare. Fillimisht, inovacioni në modelet e përdorura për studim, është marrë si konstrukt heterogjen i disa llojeve të ndryshme të inovacionit. Për të akumuluar gjithë matjet inovative është formuar një variabël latent inovacioni. Variabli latent përfshin tre konstrukte të ndryshme, siç janë: inovacioni teknik, inovacioni administrativ dhe inovacioni organizativ. Pyetja kryesore e modelit të parë analitik është nëse ka ndonjë lidhje të rëndësishme mes inovacionit dhe performancës. Nëse inovacioni i matur si latent i tre konstrukteve të sipërpërmendura ndikon në performancë më të mirë të firmës. Në këtë model gjithashtu shtrohen pyetje të tipit: A ka dallim në performancën inovative mes firmave të prodhimit dhe shërbimit? Po mes firmave që janë në numër punonjësish më të mëdha, a ka më shumë inovacion? Po ato që eksportojnë, a kanë më shumë inovacion? Po edukimi i punonjësve të një firme, a do të thotë automatikisht performancë më të lartë inovative? Në një model tjetër të ngritur analizohet marrëdhënia se si institucionet e formimit dhe njësitë e kërkim & zhvillimit ndikojnë në inovacion, duke e matur këte të fundit në të njëjtën mënyrë si te modeli i mësipërm. Nëse për matës latent të variablit të inovacionit marrim dy konstrukte sipas Škerlavaj et al. (2010), atë të inovacionit teknik dhe atij administrativ; atëhere, inovacioni organizativ çfarë ndikimi ka mbi inovacionin e firmës? Nëse mbajmë këtë konstrukt të inovacionit total në firmë, atëhere si ndikon konstrukti i orientimit të tregut në inovacion? Pra, firmat që janë më tepër të orientuara ndaj tregut, a janë edhe më shumë inovative? Po firmat që janë më shumë të orientuara ndaj tregut, a performojnë më mirë financiarisht? Së fundmi, nëse i rikthehemi konstruktit të plotë të inovacionit (të përbërë nga inovacioni organizativ, teknik, dhe ai administrativ), pyesim: Si ndikon orientimi strategjik i firmave në inovacion? Po firmat që kanë orientim më të madh strategjik, a kanë performancë më të mirë? Të gjitha këto pyetje janë pjesë e studimit empirik dhe kontekstual të kampionit të pyetur të firmave inovative. Shumë aspekte të dala gjatë shtjellimit teorik përputhen me hipotezat dhe pytejet e REZART PRIFTI 11

28 ngritura, ndërsa disa të tjera kanë përfundime paradoksale që lënë vend për diskutime dhe debat të mëtejshëm. REZART PRIFTI 12

29 1.7 Korniza teorike Kur modeli është specifikuar nga ana teorike dhe konstruktet janë relativisht të qëndrueshme ose të provuara nga kërkues në studime më të hershme, qëllimi kryesor i një studimi dhe sidomos një analize SEM, është që modeli të prodhojë rezultate empirike të vlefshme. Dizenjimi i kërkimit dhe modelit për të vërtetuar lidhjet e supozuara janë të një rëndësie të veçantë përsa i përket gjithë zhvillimit të metodologjisë. Në këtë aspekt, lloji i të dhënave të cilat do analizohen është shumë i rëndësishëm, gjithashtu edhe madhësia e kampionit. Modelet SEM janë shumë të ndjeshëm ndaj madhësisë së kampionit të analizuar. Pesë janë elementet që duhen marrë në konsideratë përsa i përket madhësisë së kampionit në analizën SEM: (1) normaliteti multivariat i të dhënave, (2) teknika e matjes, (3) kompleksiteti i modelit, (4) sa të dhëna mungojnë, (5) varianca mesatare e gabimit të indikatorëve të matur. Nga të pesta këto pika, do të ndalemi te pika e tretë si më e prekshmja për studimin. Kompleksiteti i studimit në fillim ishte shumë i madh pasi modeli ishte i përbërë nga shumë konstrukte, shumë lidhje të ndërvarura, si dhe me analiza te grupimeve te ndryshme. Duke marrë në konsideratë kufizimet në të dhëna dhe mjetin statistikor të përdorur në këtë studim, pati kushtëzim në strategjinë e përdorur për zhvillimin e analizës. Objektivi kryesor i këtij studimi është të analizojë dimensionet e inovacionit dhe t i testojë ato në mënyrë empirike përmes faktorëve të tyre determinantë brenda kufinjve të kontekstit aktual ekonomik. Kështu, gjatë zhvillimit të testimeve dhe ndërtimit të modeleve SEM, mund të vërehet se konstruktet ishin të forta dhe se ngarkesa e faktorëve ishte e rëndësishme. Megjithatë, një pikë kritike në indekset GOF u vërejt kur modeli i përgjithshëm përbëhej nga më tepër se 5 variabla latente brenda konstruktit. Sa herë që një tjetër variabël latente i shtohej modelit, ai bëhej më kompleks dhe indeksi RMSEA përkeqësohej deri në atë pikë sa rritej përtej limiteve të arsyeshme, çka u përsërit edhe me indekset e tjera GOF, si CFI dhe TLI, të cilat arrinin në limite të ngjashme. Kjo ndodh për shkak të përmasave relativisht të vogla të kampionit, të cilat e kufizojnë numrin e variablave latente që mund të përballojë analiza multivariate. Ekzistojnë udhëzime në literaturë që përcaktojnë kufizime në përmasat e kampionit për analizën SEM dhe pragjet më të zakonshme janë deri në 100, 200, 500 indikatorë. REZART PRIFTI 13

30 Duke marrë në konsideratë sa më sipër, strategjia për arritjen e objektivit është e kushtëzuar të realizohet në mënyrë tjetër. Do të ndërtohen disa modele, jo një i vetëm, në mënyrë që të studiohen dimensionet e paracaktuara dhe mënyra në të cilën ato ndikojnë në inovacion. Secili model do të përbëhet nga aq variabla latente sa të jetë e arritshme nga ana statistikore, duke marrë në konsideratë dhe madhësinë e kampionit. Megjithatë, të gjitha modelet do të studiojnë të njëjtën lidhje: të gjitha variablat inovacioni. Në këtë mënyrë, ne do të mund të observojmë se si teoria e bazuar në kërkime të mëparshme shfaqet në kontekstin shqiptar, duke ruajtur njëkohësisht standardet statistikore. Ideja e një modeli është të prodhojë informacion të vlefshëm duke ruajtur parametrat e qëndrueshëm gjatë procesit. Duke marrë parasysh numrin e limituar të kampionit të firmave inovative shqiptare atëhere, u vendos që modeli i madh dhe i komplikuar të copëzohej bazuar në logjikën e zgjidhjes së problemit ose kuptimit të tij. Në rastin e një problemi, ai ndahet në pjesë për tu kuptuar më mirë, e njëjtë ishte dhe logjika përsa i përket vazhdimit të studimit. Për të ulur kompleksitetin dhe përballuar analizat me një kampion prej 100 firmash, studimi u nda në 5 modele që testojnë dimensionet e inovacionit dhe lidhjet e shprehura përmes pyetjeve kërkimore që u shpjeguan më sipër. Në metodologji u përpoq që të ruhej rregulli se me një kampion deri në 100, modeli duhet të përmbajë jo më shumë se 5 konstrukte (optimalisht më pak) dhe ku secili konstrukt duhet të ketë të paktën tre elemente ose variabla të observueshme të cilat duhet të kenë komunalitete (besueshmëria e indikatorit) të larta (mbi 0.6) Së fundmi, në analizën SEM, në strukturën e modelit për çdo konstrukt duhet vendosur nëse një parametër do të jetë fiks për efekt llogaritje apo jo, si dhe të përcaktohet nëse metoda e llogaritjes nëse do të jetë OLS (metoda e katrorëve më të vegjël) apo MLE (metoda e maksimizimit të mundësive). Në këtë studim, nje parametër për çdo konstrukt është mbajtur fiks, ndërsa metoda e përdorur për SEM është MLE (maximum likelihood method), duke qënë se është më eficiente, e pa-anshme, dhe më fleksible. REZART PRIFTI 14

31 1.8 Kufizimet Kufizime që kanë të bëjnë me madhësinë e kampionit. Në studime të krahasueshme në vende të tjera, madhësia e kampionit nuk është përmendur për shkak të faktit se ato kanë pasur një numër të konsiderueshëm rastesh. Megjithatë, konteksti shqiptar zakonisht kërkon tjetër përqasje. Institucioni qendror i qeverisë shqiptare për statistikat, INSTAT-i, ka ndërmarrë një iniciativë të respektueshme për të matur empirikisht aktivitetet inovative. Problemi kryesor i këtij studimi në shkallë të gjerë të zhvilluar në Shqipëri, ishte pikërisht shkalla e gjerë e tij. Ai përfundoi së qëni i pamenaxhueshëm, jo për shkak të problemeve në plotësimin e pyetësorëve apo mbledhjen e të dhënave, por për shkak të të kupuarit të informacionit të mbledhur nga pyetësori. Ndonjëherë, kur pyetjet e formuluara në pyetësor mund të jenë të vështira për tu kuptuar edhe nga vetë studiuesit në terren, aq më tepër do të jenë ato për pronarët e bizneseve apo punonjësit e pyetur. Pas zhvillimit të studimit, rezultoi se pyetësori nuk ishte kuptuar mjaftueshëm mirë sa për të interpretuar saktësisht të dhënat. Për këtë arsye, e gjithë iniciativa u bllokua, ndërkohë që diskutimi i mëtejshëm i problematikave të tjera të saj nuk përfshihet në qëllimet e këtij studimi. Ajo çka mund të deduktojmë nga argumenti i mësipërm është se edhe një kampion me përmasa të mëdha nuk do të kishte qënë mjeti i përshtatshëm për të realizuar qëllimin shkencor të studimit. Madhësia e kampionit të këtij studimi ka kufizimet e saj. Kufizimet nuk vijnë prej mos të kuptuarit, duke qënë se grupi i kërkimit ishte relativisht i përgatitur dhe kishte një nivel të lartë kualifikimi akademik, por sepse madhësia e rasteve të përfshira në metodologjinë e studimit mund të ishte më e madhe në disa aspekte dhe se çdo filtër i aplikuar (në analizën cluster, për shembull) e bën lehtësisht të dështojë cilëndo strukturë kërkimore të ndërtuar për qëllime studimi. Analiza SEM është shumë më e ndjeshme ndaj madhësisë së kampionit se analizat e tjera multivariate. Megjithatë, ka opinione të ndryshme lidhur me madhësinë e përshtatshme të kampionit (MacCalum, Sample Size in Factor Analysis, the role of model error. Multivariate behavior research, 2001). Konsideratat kryesore janë: REZART PRIFTI 15

32 Normaliteti multivariat i të dhënave Teknika e përllogaritjes - MLE (maximum likelihood estimation) ofron rezultate të vlefshme dhe të qëndrueshme me madhësi kampioni prej 50 subjektesh. Një tjetër studim ndërkohë sugjeron një madhësi kampioni prej 200 subjektesh për të pasur një bazë të mirë të dhënash. (analiza multivariate e të dhënave) Kompleksiteti i modelit më shumë konstrukte që kërkojnë më shumë parametra për tu përllogaritur. konstruktet që kanë më pak se tre variabla të matura. analiza e shumë grupeve kërkon një kampion të përshtatshëm për secilin grup. Sasia e të dhënave të munguara, të cilat janë të menaxhueshme në rastin tonë. Varianca mesatare e gabimit ndërmjet indikatorëve reflektues komunaliteti i një indikatori (i matur përmes pyetjeve në pyetësor) mund të llogaritet si katrori i ngarkesave të standardizuara të konstruktit. Ndërsa komunalitetet zvogëlohen, kampionë më të mëdhenj janë të nevojshëm (konstruktet e pa observuara nuk e shpjegojnë variancën brenda indikatorëve të matur. Modelet që përmbajnë konstrukte të shumëfishta me komunalitete më pak se 0.5 (me parashikim për ngarkesat e standardizuara prej më pak se 0.7) gjithashtu, kërkojnë madhësi kampioni të përshtatshme për të arritur konvergjencë dhe qëndrueshmëri të modelit). Në përgjithësi, modelet që përmbajnë 5 ose më pak konstrukte, secili me më shumë se tre indikatorë dhe komunalitet të lartë të tyre (0.6 ose më tepër) kanë një madhësi kampioni minimale prej 100 subjektesh Kufizimet statistikore Kufizimet e lidhura me problemet statistikore që vijnë si pasojë e të dhënave janë: (i) për variablat kualitative subjektiviteti përbën problem, sidomos kur marrim parasysh kontekstin e sjelljes në Shqipëri dhe ndikimin e efektit të vëzhguesit mbi të. Për shembull, kur u pyetën në lidhje me orientimin ndërkombëtar të kompanisë dhe nëse e shihnin botën si një treg të mundshëm, shumica REZART PRIFTI 16

33 e kompanive mbajtën qëndrime kozmopolitane. Edhe pse, nëse një vendas i hedh një sy të gjitha kompanive në bazën e të dhënave, 99% e tyre janë lehtësisht të dallueshme dhe është e dukshme që shumica e tyre nuk e kanë për qëllim të eksportojnë pasi janë të ngulitura mbi baza lokale. (ii) Nga ana tjetër, as indikatorët kuantitativë nuk janë perfekt. Përveç faktit se ata nuk janë ekzaktë por të përafërt, ata gjithashtu ofrojnë një version të shtrembëruar dhe jo të matur mirë të realitetit. Si shembull, mund të sjellim variablën K&Zh me indikatorë përqindjen e parave të shpenzuara për K&Zh në raport me xhiron totale. Në shumicën e rasteve u vërejt një mbivlerësim i shpenzimeve të K&Zh pasi kompanitë e dinin se konkurrentët e tyre mund të shikonin se kush shpenzonte më shumë. Në disa raste shifrat ishin qesharake sepse totali i shpenzimeve të K&Zh të brendshëm dhe atij të jashtëm arrinte në 100% të xhiros duke kërkuar verifikime të mëtejshme mbi rastin. Një tjetër çështje që lidhet me të dhënat sasiore dhe që përbën problem statistikor qëndron tek fakti se shumica e kompanive kishin të dhëna bazë kontabiliteti dhe personel të pakualifikuar për të kalkuluar shifra ekzakte për disa raporte, si dhe përqindjen e shitjeve të lidhura me produktet dhe proceset inovative. (iii) Për më tepër, fshehtësia e shprehur nga shumica e kompanive kur u pyetën për xhiron në vitet 2010 dhe 2013 ose lidhur me normën e fitimit, e kufizon saktësinë e informacionit. Kjo lidhet me një perceptim të lartë frike nga shumë kompani për shkak të përmasave të tregut të zi dhe evazionit fiskal. Kompanitë i druhen faktit se emri i tyre mund të bëhet publik dhe se ajo çka ato kanë deklaruar në pyetësor nuk përputhet me të dhënat zyrtare të tatimeve, duke ngritur kështu shqetësime serioze për besueshmërinë e të dhënave. Përgjithësisht, ky studim është i kufizuar për shkak të sinqeritetit të përgjigjeve të subjekteve dhe sasisë së kohës në dispozicion. Vlefshmëria e tij është e limituar nga besueshmëria e instrumenteve të përdorura. REZART PRIFTI 17

34 2. Rishikim Literature 2.1 Inovacioni në retrospektivë Për sistemin e ekonomive moderne dhe zhvillimin e biznesit, rritja e lartë varet nga arritja e përfitimeve të larta. Krahasimi ndërmjet Google dhe GE, duke iu referuar fuqisë së tyre punëtore dhe kapacitetit për kapitalizimin e tregut; nisur edhe nga parimi që në ditët e sotme miliarda mund të gjenerohen qoftë dhe nëpërmjet aktivizimit të një numri të vogël punonjësish; nënkupton që bizneset dhe ekonomitë moderne nuk janë nën varësinë e kapitalit dhe fuqisë punëtore aq sa ç janë të varura nga informacioni (Davenport & Prusak 1998), prej nga rrjedh më tej dhe koncepti i ekonomisë së informacionit bashkë me komponentët e tij kyç përbërës. Nga këtu nis një revolucion konceptual në rrugëtimin terminologjik të inovacionit sikurse dhe ai njihet sot. Termi inovacion njohu një ridimensionim në veprën e mirënjohur të J. Schumpeter, me titull Business Cycle. Përhapja e termit ishte graduale dhe e ngadaltë derisa arriti të fitonte influencë në fushën e kërkimeve akademike gjatë viteve 90, duke njohur rritje të vazhdueshme që nga ajo kohë (Lepore 2014). Duke vazhduar me shembullin e Google dhe GE si dhe të organizatave të tjera, kostot tregtare në industrinë e informacionit janë pothuajse të pakonsiderueshme dhe për këtë arsye, inovacioni mund të jetë një ndër burimet e pakta të disponueshme për të siguruar avantazh konkurrues (Tushman & O Reilly 1996; Dess & Picken 2000). Inovacioni është trajtuar si revolucioni i ri industrial dhe si mënyrë alternative për të vënë në lëvizje ekonomitë që përjetojnë stanjacion. Ai përfaqëson paradigmën e re sipas së cilës përdorimi i teknologjive ekzistuese në mënyra të ndryshme dhe angazhimi i teknologjive të reja mundësojnë krijimin e një ekonomie të re. Ndryshimi, mënyrat e reja të të menduarit dhe më pas të të jetuarit kërkojnë kohë për tu përshtatur në realitet. Njerëzit dhe institucionet janë fillimisht të ngurtë në akomodimin e ndryshimeve çka është e lidhur edhe me ankthin që përjetojnë ata në status quo. Përveç menaxhimit të ndryshimit ka edhe një faktor tjetër që lidhet me inovacionin teknologjik dhe epokën e re të teknologjisë. Ky faktor ka të bëjë me vonesën ndërmjet investimeve që zhvillohen në teknologjinë e komunikimit dhe të informacionit dhe gjenerimin e efekteve të REZART PRIFTI 18

35 dëshiruara në përmirësimin e produktivitetit, vonesë që përllogaritet të jetë 15 vite (Basu et al. 2003; Fernald 2014). Pavarësisht hendekut dhe çështjeve makroekonomike që kanë të bëjnë me inovacionin, në nivel firme ai karakterizohet nga risk dhe pranueshmëri e lartë ndaj dështimit. Duke qënë se ciklet e produktivitetit po shkurtohen atëhere zgjidhje do të ishin inovacioni më i shpejtë, risku më i lartë (ose të paktën perceptimi për risk më të lartë) dhe shkallë më të larta dështimi. Një përzierje faktorësh, të tillë si: cikle më të shkurtra të prodhimit, ndryshime në sjelljen konsumatore, rritje e shpejtë e tregjeve në zhvillim, ndërprerje si pasojë e teknologjisë, plakje e përgjithshme e popullsisë si dhe shumë faktorë të tjerë, udhëheqin formulimin e supozimeve që lidhen me strategjinë, vendimmarrjen dhe menaxhimin e inovacionit. Për këtë arsye, rishikimi vijues i literaturës eksploron dimensionet e inovacionit dhe të elementeve që ofrojnë një kuptueshmëri më të gjerë rreth kontekstit të tij, parë nga pika të ndryshme favorizuese si dhe përmes shpalosjes kronologjike të zhvillimeve më relevante atje ku diçka e tillë është e mundur. REZART PRIFTI 19

36 2.1.1 Një Historik i Shkurtër i Inovacionit We have a violent Fondness for change, and greater Eagerness after Novelties, B. Mandeville, The Fable of the Bees, Schumpeter i dha zë inovacionit me këndvështrimin e tij teorik duke e parë ekonominë përmes optikës statike. Sipas tij, inovacioni ishte ajo çka do të thoshte rritje ekonomike, dhe ishte një proces i ndryshimit cilësor që ndodhte në një pikë të kohës dhe duke marrë në konsideratë kufuzimin e burimeve (Schumpeter 1939) Ndërkohë (Drucker 1985), e shikonte inovacionin si instrumentin specifik të sipërmarrjes, ose si veprimin që angazhon burime me një kapacitet të ri për të krijuar pasuri. Drucker thotë se nuk ka burime deri sa njeriu u gjen një përdorim të frytshëm në ekonomi dhe i jep atij mbrapa një vlerë ekonomike. I njëjti parim udhëheq dhe në ndryshimin mes shpikjes dhe inovacionit. Shpikja është ndodhia e parë e një ideje ose një produkti. Ndërsa inovacioni është momenti i parë që njeriu i ka gjetur shpikjes një funksion në sistem që të jetë ekonomikisht e vlefshme, pra është tregëtimi i parë i idesë. Një tjetër autoritet i kërkimit në fushën e inovacionit (J. Dyer et al. 2011) u përpoq t i jepte inovacionit një tjetër këndvështrim dhe vulosi në terminologjinë kërkimore fjalët inovacion disruptiv, koncept i cili do detajohet më vonë. Mirëpo nëse Christensen fliste për një inovacion brenda firmave, se si dhe kur ato duhet të angazhoheshin më shumë për të patur raporte suksesi, janë disa kontekste inovacioni që duhet parë. Fillimisht duhet dalluar nga disa fjalë me të cilat shpesh ngatërrohet, sikurse janë: shpikja, kreativiteti, apo dhe ndryshimi. Gjithashtu koncepte si inovacioni brenda firmës, sistemik në ekonomi apo dhe ai social. Shpesh nuk arrihet të bëhët dallimi midis shpikjes dhe inovacionit, pasi ato shikohen si një gjë e vetme, si të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën dhe bëhet e vështirë për ti dalluar. Por ekziston një dallim i rëndësishëm dhe thelbësor midis tyre. Duke ju referuar Rogers (1995) ai e ka përkufizuar REZART PRIFTI 20

37 shpikjen si dukurinë e parë të një ideje për një produkt apo proçes të ri. Ndërsa inovacionin si komercializimin e parë të kësaj ideje. Ajo që i dallon veç të tjerash, është dhe koha mes tyre, që nuk është çudi të varioje në disa dekada apo dhe më shumë. Për të shpikur diçka, pra për të pasur një ide, nuk na duhet domosdoshmërisht një vënd apo organizatë kërkimore e caktuar. Shpikja mund të kryhet kudo, për shembull, në universitete. Ndërsa kryerja e tyre në praktikë nuk është aq e thjeshtë prandaj dhe inovacioni ndodh kryesisht në sferat komericale të kompanive, pasi aty mund të gjejmë lloje të ndryshme njohurish, aftësish, burimesh financiare e kështu me radhë dhe proçesi i kombinimit të këtyre faktorëve është krejt i ndryshëm nga ai i shpikjes. Komercializimi i shpikjes nuk është një proces i thjeshtë, kjo për shkaqe të ndryshme si për shembull: mungesa e aftësive apo e cilitdo faktor tjetër të rëndësishëm në komercializimit. Një arsye tjetër mund të jetë dhe mungesa e faktorëve të tjerë plotësues të cilët firma nuk i disponon ende. Për shembull është raportuar se Leonardo da Vinci ka pasur ide të avancuara për një aeroplan, por në atë periudhë mungonin shumë material te nevojshme, ku kryesori që përmendet është mungesa e një burim energjie. Dhë në fakt për të komërcializuar këtë ide u desh të pritej krijimi i motorit me djegje të brendshme, pra kjo shpikje dhe shumë të tjera kërkojnë shpikje plotësuese, paraprijëse si parakusht që të kenë sukses në inovacion. Një tjetër faktorë ndërlikues i komercializimit të shpikjes, është dhe fakti që inovacioni është një proçes i vazhdueshëm dhe përgjithësisht versionet e para te inovacioneve janë ripërpunar deri në versionin përfundimtarë. Kështu, ajo që ne e mendojmë si një risi të vetme është shpesh rezultat i një procesi të gjatë që përfshin shumë inovacione të ndërlidhura. Të tre këto faktorë bëhen shkak për krijimin e hapsirave të gjata kohore midis shpikjes dhe komercilizimit të idesë. Schumpeter (1939), duke shtuar mbi ca u tha me siper, ishtë autori që e klasifikoi inovacionin në pesë tipe të ndryshme, që janë; produkte të reja, metoda të reja të prodhimit, burimet e reja të furnizimit, shfrytëzimi i tregjeve të reja dhe mënyra të reja të organizimit të biznesit. Veçojmë dy tipet e para të inovacionit si më të aplikuarat nga bizneset dhe jo vetëm., për shembull, në veprën e tij klasike mbi "shpikjen dhe zhvillimin ekonomik", pohoi se dallimi në mes të "teknologjisë së produktit" dhe "teknologjisë së prodhimit" ishte dallimi më "kritik" për të kuptuarit tonë mbi këtë REZART PRIFTI 21

38 fenomen. Janë përdorur argumente të ndryshme për të bërë dallimin midis produktit dhe proçesit të inovacionit, por më së shumti mbështeten në argumentin që ndikimi ekonomik dhe social që sjell gjithsecili mund të ndryshoje. Për shembull duke ju referuar Edquist et al. (2001) ai pohon se futja e produkteve të reja zakonisht supozohet që të ketë një efekt të qartë pozitiv në rritjen e të ardhurave dhe të punësimit, ndërsa inovacioni në proces, për shkak të natyrës së tij dhe të ndikimit në kosto, mund të ketë më shumë një efekt më të paqartë se sa inovacioni në produkt. Një aspekt tjetër i rëndësishëm i inovacionit te produktit dhe proçeseve që mund të analizohet është dhe ndikimi që solli në kapitalizimin e ekonomive të ndryshme në bote dhe më së shumti në Shtetet e Bashkuara. Për shembull, prej inovacionit, gjatë gjysmës së parë të shekullit të njëzet ekonomia e Shteteve të Bashkuara eci shumë më përpara se ekonomitë e tjera të kapitalizuara. Kjo rritje ekonomike erdhi për shkak të risive organizative si për shembull mënyrat e reja të organizimit të prodhimit dhe të shpërndarjes, produktet inovative te implementuara më shpejt se vendet e tjera (Bruland & Mowery 2004). Edquist et al. (2001) kanë sugjeruar ndarjen e procesit të inovacionit në dy kategori, në "risi teknologjike të procesit" dhe "risi të procesit organizativ", që janë të lidhura me llojet e makinerive, dhe me mënyrat e reja për të organizuar punën. Megjithatë, risitë organizative nuk janë të kufizuara vetëm në mënyra të reja për të organizuar procesin e prodhimit brenda një firme të dhënë. Risitë organizative, në kuptimin e përdorur nga Schumpeter, përfshijnë edhe marrëveshjet e riorganizimit të të gjithë firmave dhe ndikimin në riorganizimin e industrive të tëra. Duke e konkretizuar me rastin e SHBA-ve, Chandler (1990) gjysmën e parë të shekullit të kaluar, shumë prej risive më të rëndësishme organizative që u zhvilluan në proçes dhe shpërndarje, patën pasoja të mëdha për gamë të tërë industrishë. Duke vazhduar më tej me një aspekt tjetër të rëndësishëm të inovacionit duke u bazuar tek Freeman & Soete (1997), siç është klasifikimi i inovacioneve ne radikale krahasuar me klasifikimin e inovacioneve ekzistuese. Më lart përgjithësisht kemi përmendur shembuj të tipit të përmirësimit të vazhdueshëm, që ndryshe kategorizohen dhe si rritje apo inovacione marxhinale që janë krejt ndryshe krahasuar me nje risi radikale, që ka të bëjë për shembull me futjen e një tipi krejtësisht të ri makinerie ose revolucion tekonologjik, i përbërë prej një grupi risishë, që sëbashku mund të ke ndikim të gjerë. Autorë të ndryshëm i japin shkallë rëndësie të ndryshme këtyre klasifikimeve te inovacionit, për shembull autori Schumpeter është fokusuar në veçanti në REZART PRIFTI 22

39 dy kategoritë e fundit, të cilat ai besonte se kanë rëndësi më të madhe. Kjo është një pikëpamje e gjerë, megjithatë, Lundvall (1985) ka argumentuar të kundërtën, ai shton se ndikimet kumulative të risive shtesë, pra rritjet janë po aq të mëdha (nëse jo më të medhate) sa dhe ato radikale. Sipas tij ndoshta, pjesa më e madhe e përfitimeve ekonomike vijnë nga risitë në rritje dhe përmirësimet e vazhdueshme. Duke shtuar dhe çështjen e fundit që ka të bëjë më imitimin e një risie, kur quhet imitim dhe kur risi. Për shembull në qoftë se paraqitet një risi si e veçantë nga kompania A dhe më vonë kompania B bën të njëjtën gjë, si do ta kategorizojmë kompaninë B si inovatorë apo imituese? E trajtuar nga autori Schumpeter ai e bën dallimin nëse kompania B është imituese apo inovatore duke pasur parasyshë një dallim të rëndësishëm cilësorë siç është konteksti. Ai shton se, nëse kompania B ka futur një risi në treg në një kontekst të ri, atëher ajo quhet inovatore në të kundërt ajo quhet imituese. Kjo cështje është më trajtuar më e detajuar në konventën e inovacionit, ku mbështetet thuajse në të njëjtin parim si autori i lart përmendur. Hobday (2000) argumenton se pamvarësisht kontekstit ndryshe me të cilin është futur risia, përfshihet një dozë e madhe e sjelljes imituese, pra sipas tij çdo transformim teknologjik duhet të klasifikohet më mirë si imitim. Duke vazhduar më tej me dy autorë te tjerë, Kline & Rosenberg (1986) ato nuk e përjashtojnë mundësinë që imitimi mund të çojë në risi të re. Ndër vite inovacioni është injoruar për tu studiuar nga shkencat shoqërore, për vetë faktin se ai është konsideruar si një fenomen që ndodh rastësisht thënë ndryshe nga studiues të ndryshëm risitë ishin mana që binin nga qielli. Por Schumpeter, në veprat e tij të hershme, ishte një nga të parët që ka kundërshtuar këtë mendësi dhe ka shpjeguar se si ndodhin inovacionet. Në proçesin e inovacionit ai ka theksuar tre aspekte kryesore që nxisnin ndodhjen e një inovacioni: E para ishte pasiguria e natyrshme në të gjitha projektet e inovacionit. E dyta ishte nevoja për të lëvizur shpejt përpara se dikush tjetër ta bënte, duhej gjetur mënyra më e shpejtë për të bërë inovacion. Kjo bërje e inovacionit sipas tij përfshinte udhëheqjen dhe vizionin, dy cilësi që ai i lidhe me sipërmarrjen. I treti ishte prevalenca e "rezistencës ndaj mënyrave të reja" - ose për inerci. Dy perkufizime te tjera po aq te rendesishme vijne dekaden e fundit pas kerkimeve per matjen e inovacionit dhe mundimit te institucioneve kerkimore per te formuluar nje instrument matjeje dhe REZART PRIFTI 23

40 nje structure metodologjike. Si fillim manuali i Oslos i OECD nuk jep vetem udhezime per mbledhjen dhe interpretimin e te dhenave ne lidhje me inovaiconin por jep dhe nje perkufizim te detajuar. Sipas Manualit te Oslos te OECD inovacioni eshte: Implementimi i produkteve ose i proceseve te prodhimit dhe shperndarjes me karakteristika me te mira dhe dukshem te permiresuara. (OECD 2005b). Nje perkufizim tjeter i qenesishem dhe i mire strukturuar ne kerkimin ne lidhje me inovaiconin vjen nga Departamenti Amerikan i Tregetise (DOI). Ata e perkufizojne inovacionin si dizajni, zhvillimi, dhe implementimi i produkteve, sherbimeve, proceseve, strukturave organizative, dhe modeleve te biznesit te reja ose te ndeyshuara dukshem (Schramm 2008). Te dyja perkufizimet e fundit vihet re se inovacioni nuk eshte thjeshte sinonim i K&ZH, por dicka me teper, perkufizimet njohin dhe gjithashtu vendosjen dhe aplikimin strategjik te njohurive specifike ne te gjitha aktivitetet innovative si dhe rendesine e tregetimit (komercializimit) te ketyre aktiviteteve ne menyre qe te kete kthim ekonomik per firmat zhvilluse dhe kthim social per konsumatoret. REZART PRIFTI 24

41 2.1.2 Si ndryshon inovacioni Një fakt interesant rreth inovacionit është që ai ndryshon në kohë dhe hapësirë. Përgjatë gjithë kohës qendra e inovacionit ka lëvizur nga një sektor, rajon, shtet në një tjetër. Për një kohë të gjatë qendra ka qene në Mbretërinë e Bashkuar dhe të ardhurat dhe produktiviteti i këtij shteti u rritën ndjeshëm krahasuar me fqinjët e tij duke arritur deri ne 50% më lart sesa vendet e tjera. Sot qendra është në ShBA, duke kontribuar në rritjen e produktivitetit dhe standardeve të jetesës në këtë vend. Për të përshkruar dinamikën e inovacionit Schumpeter ka zgjeruar një qendrim të hershëm të Karl Marx që ka të bëjë me ruajtjen e avantazhit teknologjik (konkurrencë nëpërmjet inovacionit) si forcë për të drejtuar zhvillimin ekonomik. Në këtë kontekst, nëse një firmë prezanton një inovacion të rëndesishëm ajo do të arrijë të marrë fitime të larta dhe kjo do të shërbejë si sinjal për firmat e tjera në industri apo imituesit që të ndjekin standartin e vendosur apo të krijojnë inovacion vetë, duke ndikuar kështu drejtpërdrejtë mbi rritjen ekonomike. Schumpeter gjithashtu argumenton se imituesit kanë shumë mundësi që të arrijnë me sukses qëllimet e tyre nëse ato përmirësojnë novacione orgjinale. Kjo gjë është e pranueshme duke qenë se një inovacion priret të nxisë krijimin e inovacioneve të tjera në atë fushë apo në fusha të tjera. Në këtë menyrë, përhapja e inovacionit behët një proces kreativ ku një inovacion i rendësishem përgatit terrenin për një seri inovacionesh pasuese. Teoria e ciklit të jetës së produktit e zhvilluar nga Vernon (1966) luan gjithashtu një rol të rëndesishëm, duke përshkruar krijimin e një produkti inovator në stade të ndryshme të jetës së tij. Kjo teori thekson se aftësia për të krijuar produkte inovatore është në fazën e futjes së produktit, aty ku ka shumë produkte konkurruese dhe të ndryshme. Pas pak kohësh, produkti do të kalojë në fazën e maturimit duke i dhënë mundësinë firmës që të përfitojë nga ekonomitë e shkallës. REZART PRIFTI 25

42 2.1.3 Përkufizimi i Inovacionit Gjatë shqyrtimit të përkufizimeve të inovacionit në literaturën akademike është e dukshme rritja e trajtimit të kësaj teme përgjatë viteve 90 (ilustruar në figurën e mëposhtme). Në vetvete, fusha e studimit të inovacionit ose e inovacionit teknologjik, sikurse dhe quhej asokohe, është mëse një shekullore (Godin 2010). Megjithatë, definicioni i parë i inovacionit i atribuohet Schumpeter-it në vitet 20 të shekullit të shkuar (Hansén & Wakonen 1997). Ndërsa Schumpeter (1939) e trajton inovacionin si fenomenin fillestar të një cikli, Drucker (1954) e identifikon atë me funksionet bazë të një organizate. Lundvall (2009) ka zhvilluar një perspektivë interesante për trajtimin e inovacionit, sipas së cilës inovacioni lind si pasojë e përplasjes ndërmjet mundësive teknologjike dhe nevojave të përdoruesve. Literatura mbi inovacionin u zgjerua dhe degëzua pas viteve 1950 (Souitaris 2003) dhe vetëm Rogers (1983) i referohet 3085 publikimeve mbi përhapjen e inovacionit, prejt të cilave 2297 ishin raporte kërkimesh me natyrë empirike. Grafik 1 Përdorimi i fjalës inovacion në kërkim shkencor Burimi: Innovation and Creativity in Organizations: A State of the Science Review, prospective commentary, and guiding framework, N. Anderson, K. Potocnik & J. Zhou 2014 REZART PRIFTI 26

43 Inovacioni është parë nën shumë prizma, si veprim gjenerues (Schumpeter 1939; Thompson 1965; Silverstein et al. 2011), si funksion (Drucker 1993; Trott 2012), ide (Zaltman & Dubois 1971; Simmonds 1986; Hurley & Hult 1998; Tidd & Bessant 2013; Fitzgerald et al. 2011), implementim (J. Birkinshaw et al. 2008; Schilling 2013; Anderson et al. 2014; Amabile 1988), veprimtari organizative (John R. Kimberly & Evanisko 1981; Abrahamson 1991; Bessant et al. 2005; J. Birkinshaw et al. 2008), adaptimi i të vjetrës me të renë (F. Damanpour 1991), repertor njohurish dhe transformimi i tij (Madhavan & Grover 1998; Rogers 1998; Porter & Stern 1999; Archibugi & Iammarino 2002; O Sullivan & Dooley 2008; Nonaka & Takeuchi 1995; Cohen & Levinthal 1990), pozicionim strategjik (Markides 1997; BurgeSmani et al. 2004; Schilling 2013), gjenerues vlere (Kumar 2013), ose komercionalizim (Fitzgerald et al. 2011; Rothaermel 2013). Megjithatë, shumë autorë nuk e përjashtojnë idenë e novacionit (McKinley et al. 2014; Harirchi & Chaminade 2014a; Tatikonda & Rosenthal 2000) dhe risisë (Simmonds 1986; Davenport 1992; Nohria & Gulati 1996; Hurley & Hult 1998; Baregheh et al. 2009; Bledow et al. 2009). Tabela e mëposhtme liston definicione të dhëna nga autorë të respektuar të fushës së inovacionit me njohuri të thella rreth konceptit. Ajo është më së shumti një sintezë e punës së këtyre autorëve dhe përfshin një përmbledhje përkufizimesh të renditura kronologjikisht, pasi diskutimi lidhur me dimensionet dhe tipet e inovacionit do të ezaurohet në kapitullin pasardhës. Futja e një produkti të ri apo modifikime të realizuara mbi një produkt ekzistues; Joseph Schumpeter (1930) Proces i ri inovator në një industri të caktuar; Eksplorimi ose zbulimi i një tregu të ri; Zhvillimi i burimeve të reja të furnizimit me lëndë të parë; Ndryshime të tjera organizative. REZART PRIFTI 27

44 Peter Drucker (1954) Një ndër dy funksionet kryesore të një organizate Victor Thompson (1965) Thompson e përkufizon inovacionin si gjenerim, pranim dhe implementim të ideve, proceseve, produkteve ose shërbimeve të reja. Howard and Sheth (1969) Mohr (1969) Cilido element i ri që i ofrohet blerësit, pavarësisht nëse është apo jo i ri për organizatën. Masa në të cilën ndryshime të reja specifike implementohen në një organizatë. Zaltman et al 1971 Inovacioni është ide, praktikë apo objekt material që perceptohet si i ri nga njësia kryesore zbatuese. Utterback (1971) një shpikje që prezantohet për here të parë në treg në rastin e një produkti të ri ose që përdoret për here të parë në procesin prodhues në rastin e inovacionit të procesit Damanpour and Evan (1984) Simmonds (1986) Koncept i gjerë dhe i dobishëm, i përkufizuar në mënyra të ndryshme që reflektojnë kërkesat dhe karakteristikat specifike të një studimi të caktuar. Inovacionet janë ide të reja të përbëra nga: produkte dhe shërbime të reja, përdorim i REZART PRIFTI 28

45 ndryshëm i produkteve ekzistuese, tregje të reja për produktet ekzistuese ose teknika të reja marketingu. Amabile et al E përkufizojnë inovacionin si implementimin e suksesshëm të ideve kreative brenda një organizate. Dosi (1988) kërkimi dhe zbulimi, eksperimentimi, zhvillimi, imitimi si dhe adoptimi i produkteve të reja, proceseve të reja prodhuese dhe procedurave organizacionale Damanpour (1991) Davenport (1991) Produkt apo shërbim i ri, teknologji e re në procesin e prodhimit, një strukturë apo sistem i ri administrativ ose një plan apo program i ri që ka të bëjë me anëtarët e organizatës. Për këtë arsye inovacioni mund të përkufizohet si adoptimi i një pajisjeje, sistemi, politike, programi, procesi, produkti apo shërbimi, që pavarësisht nëse është i zhvilluar së brendshmi apo i blerë, është i ri për organizatën. Përmbushja e një detyre në një mënyrë radikalisht të re. Evans (1991) Aftësia për të zbuluar lidhje të reja, për t i parë gjërat nën perspektiva të reja dhe për të realizuar kombinime të koncepteve ekzistuese. REZART PRIFTI 29

46 Business Council Australia (1993) Henderson and Lentz (1995) Adoptimi i elementeve të reja ose mjaftueshëm të përmirësuara për të krijuar vlerë të shtuar në organizatë në mënyrë të drejtpërdrejtë ose në mënyrë indirekte përmes konsumatorëve. Implementimi i ideve inovative. Nohria and Gulati (1996) Çdo politikë, strukturë, metodë, proces, produkt apo mundësi tregu që konsiderohet si e re nga menaxheri i një njësie biznesi. Madhavan and Grover (1998) Rogers (1998) Hurley & Hult (1998) Inovacioni i produktit shpesh karakterizohet si një proces në të cilin një firmë transformon njohuritë e gjeneruara nga puna e skuadrave ndërfunksionale në një produkt të ri. Përfshin si krijimin e njohurive të reja ashtu edhe shpërhapjen e njohurive ekzistuese. Përfaqëson nocionin e hapjes ndaj ideve të reja si një aspekt të kulturës organizative. The European Commission (1999) Prodhimi, asimilimi dhe shfrytëzimi i suksesshëm i risive në një mjedis ekonomik ose social. Porter & Stern (1999) transformimi i njohurive në produkte, procese dhe shërbime të reja REZART PRIFTI 30

47 Boer and During (2001) Krijimi i një lidhjeje (kombinimi) të ri në raportin produkt-treg-teknologji-organizatë Archibugi and Iammarino (2002) Aplikimi ekonomik i njohurive dhe ideve të reja teknike, organizative, menaxheriale dhe institucionale. Bessant, Lamming, Noke, & Phillips, (2005) Inovacioni përfaqëson procesin kryesor rinovues brenda një organizate. Nëse nuk ndryshon atë çka ofron në treg (inovacion produkti/shërbimi) dhe mënyrat përmes të cilave krijon dhe shpërndan këto të mira (inovacion procesi) atëhere organizata rrezikon mbijetesën dhe perspektivën për rritje. Oslo Manual, 3rd edition, (2005) Një novacion ka të bëjë me implementimin e një produkti (të mire ose shërbimi) tërësisht të ri ose të përmirësuar në mënyrë të konsiderueshme, një procesi, një metode të re marketingu ose i një teknike të re organizacionale në praktikat e biznesit, organizimin e brendshëm të punës ose marrëdhëniet e jashtme. Hobday (2005) produkt, proces ose shërbim i ri për vetë firmën dhe jo për vetëm për botën ose tregun. Innovation Measurement, US Government Publishing Office (2007) Dizenjimi, shpikja, zhvillimi dhe/ose implementimi i produkteve, shërbimeve, REZART PRIFTI 31

48 proceseve, sistemeve, strukturave organizative apo modeleve të biznesit të reja ose të modifikuara me qëllim gjenerimin e vlerës së shtuar për klientët dhe rritjen e kthimit financiar për firmën. Birkinshaw, Hamel & Mol (2008) E përcaktojnë inovacionin menaxherial si shpikjen dhe implementimin e një praktike menaxheriale, procesi, strukture ose teknike që është në fazat më të hershme të zhvillimit dhe ka për qëllim avancimin e objektivave organizacionalë. Baregheh, Rowley, Sambrook (2009) Inovacioni është procesi shumë-fazësh në të cilin organizata i kthen idetë në produkte, shërbime ose procese të reja/përmirësuara me qëllime kryesore avancimin, konkurrimin dhe diferencimin e saj në tregun ku operon. Bledow, et al., (2009) zhvillimi dhe prezantimi i vullnetshëm i ideve të reja dhe të dobishme nga individë, skuadra dhe organizata O Sullivan & Dooley (2009) Inovacioni është procesi i realizimit të ndryshimeve, qofshin ato të mëdha ose të vogla, radikale apo graduale, në produkte, procese dhe shërbime dhe që rezulton në krijimin e diçkaje të re për organizatën duke shtuar vlerën për konsumatorët dhe duke REZART PRIFTI 32

49 kontribuar në pasurimin e tërësisë së njohurive organizative. Silverstein, Samuel, & DeCarlo (2009) veprim nëpërmjet të cilit gjenerohet vlerë e shtuar për konsumatorët dhe bizneset për shkak të përmbushjes së një detyre më mire se kushdo tjetër. Tidd & Bessant (2009) inovacioni është procesi në të cilin mundësitë kthehen në ide të reja dhe ku më pas këto ide gjejnë zbatim të gjerë praktik. Crossan & Apaydin (2010) Fitzgerald, Wankerl, & Schramm (2011) Inovacioni është: prodhim ose adoptim, asimilim dhe shfrytëzim i një risie me vlerë të shtuar në sferat ekonomike dhe sociale, rinovim dhe zgjerim i linjës së produktit, shërbimit, dhe tregut; zhvillim i metodave të reja të prodhimit; si dhe zbatim i sistemeve të reja menaxheriale. Është njëkohësisht proces dhe rezultat. Aplikime të dobishme të ideve në treg Trott (2012) Inovacioni është menaxhimi i të gjitha aktiviteteve të përfshira në procesin e gjenerimit të ideve, zhvillimit teknologjik, prodhimit dhe marketimit të një produkti, procesi prodhues apo pajisjeje të re (ose të përmirësuar). REZART PRIFTI 33

50 Kumar (2013) një propozim i realizueshëm që është i ri në një kontekst apo kohë specifike dhe që krijon vlerë si për përdoruesin ashtu dhe për ofruesin. Rothaermel (2013) Schilling (2013) Hedhja në treg e cilitdo produkti, procesi apo ideje të re ose modifikimi apo rikombinimi i atyre ekzistues. implementimi praktik i një ideje në një proces ose pajisje të re. McKinley, Latham, & Braun (2014) cilido produkt, shërbim apo proces prodhues që ndryshon në mënyrë të konsiderueshme nga produkte, shërbime ose konstrukte të procesit prodhues të mëparshëm. Anderson, Neil, Potočnik, Kristina, Zhou, Jing (2014) Inovacioni është etapa pasuese (pas kreativitetit) në procesin e implementimit të ideve drejt procedurave, praktikave apo produkteve të përmirësuara. Burimi 1 Përmbledhje e autorit Një definicion i gjerë dhe substancial i inovacionit, i formuluar nga Crossan & Apaydin (2010, p 1155), e përcakton atë si prodhimin ose adoptimin, asimilimin si dhe shfrytëzimin e risive që rritin vlerën në sferat ekonomike dhe sociale; rinovimin dhe zgjerimin e produkteve, shërbimeve dhe tregjeve; zhvillimin e teknikave të reja prodhuese dhe zbatimin e sistemeve të reja menaxheriale. Ai është njëkohësisht proces dhe rezultat ose një strukturë e re që duhet të përkojë me pjesëtarët e organizatës (Damanpour, 1991). REZART PRIFTI 34

51 Në varësi të dimensionit në të cilin shqyrtohet dhe analizohet koncepti i inovacionit identifikohen përkufizime që mund të jenë edhe kundërshtuese. Inovacioni mund të jetë teknik (produkt dhe shërbim) ose inovacion (i procesit) administrativ (Škerlavaj et al. 2010; Edquist et al. 2001; Gopalakrishnan & Damanpour 1997; Daft 1978), ndërsa inovacioni radikal përkundrejt atij inkremental (gradual rritës) përbën dikotominë kryesore të shfaqur që herët në literaturën e tipologjive të inovacionit organizativ (John E Ettlie et al. 1984; Orlikowski 1991; Tellis et al. 2009; Lu & Chen 2010; Slater et al. 2014), po kështu edhe inovacioni i produktit me atë të procesit (WJ Abernathy & Utterback 1978). Hurley & Hult (1998) e vështrojnë inovacionin si një aspekt të kulturës së firmës dhe hapjes së saj drejt ideve të reja. Ata përshkruajnë në modelin e tyre atë çka e quajnë kapacitet për të përtëritur, të cilin e përcaktojnë si aftësinë e organizatës për të adoptuar ose implementuar ide, procese apo produkte të reja në mënyrë të suksesshme. Përsa i përket kapacitetit për të përtëritur, Lundvall (1985) argumenton që inovacioni rrjedh nga njohuritë dhe eksperienca e akumuluar dhe mund të shfaqet në formën e një ndryshim teknik rritës ose të një shtimi të mundësive teknike. Aftësia e përgjithshme për inovacion i referohet tërësisë së aktiviteteve inovative të implementuara ose praktikuara, duke përfshirë inovacionin radikal dhe inkremental nga të gjitha tipologjitë (Utterback, 1996; Garcia & Calantone, 2002; Gatignon et al. 2002; Tidd et al. 2005). REZART PRIFTI 35

52 2.2 Dimensionet e Inovacionit Hyrje Dimensionet e inovacionit përbëjnë një çështje që në literaturë ka hasur vështirësi në strukturim. Natyra e varjueshme e përkufizimeve të inovacionit mund të ofrojë skanimin dhe analizimin e një fushe studimore të fragmentuar dhe të shfaqë karakterin multidimensional të kësaj çështjeje. Nxitja për ta shqyrtuar inovacionin nën prizmin e një fenomeni multidimensional vjen nga shumë autorë (Cooper 1998; Gopalakrishnan 2000). Për shkak se inovacioni është një fenomen i komplikuar dhe me perspektiva të shumta interpretuese, kombinimi i të gjitha dimensioneve, por pa i unifikuar ato në një të vetëm, përbën një prej mënyrave për të arritur kuptueshmëri. Hall et al. (2011) ngritën një kornizë teorike në studimin e tyre e cila identifikon prezencën e risisë në inovacion ku për rrjedhojë, sipas tyre, edhe pasiguria do të jetë prezente në shkallë të ndryshme. Pasiguria është faktor kryesor për inovacionin pasi shërben si tipar kyç në procesin e ofrimit të zgjidhjeve të reja ndaj problemeve (Abernathy & Rosenbloom 1969). Autorë të hershëm dhe më të vonshëm (Hall & Martin 2005; Freeman & Soete 1997) janë përpjekur ta ndajnë në kategori pasigurinë inovative dhe kategorizimet më të shpeshta të identifikuara prej tyre përgjithësisht kanë qënë: teknike/teknologjike; tregu/komerciale; politike; ekonomike; sociale dhe pasiguri organizative. Ndërkohë, Gopalakrishnan & Damanpour (1994) kanë aplikuar një përqasje tjetër, të njohur si hapësira e fokusit të një novacioni, duke iu referuar me këtë togfjalësh dimensioneve të procesit, produktit, atyre administrative dhe teknologjike. Duke qënë se inovacioni është një koncept multidimensional, është e rëndësishme të kuptohet niveli i kompleksitetit të tij (Hüsig 2014; Adams et al. 2008). Për këtë arsye, aspekti multidimensional i inovacionit mund të përmblidhet përmes inkorporimit brenda tij të një rangu të gjerë dimensionesh. Me kalimin e kohës literatura është ndeshur më inkonsistenca të akumuluara gjatë punës kërkimore të realizuar mbi dimensionet e inovacionit, një pikëpamje kjo e paraqitur së pari nga Downs & Mohr (1976). Autorët e kanë përqëndruar kritikën e tyre kryesisht tek teoritë njëdimensionale (unidimensionale) të inovacionit duke ekspozuar inkonsistencat e identifikuara në rezultatet e tyre REZART PRIFTI 36

53 kërkimore. Shumica e studimeve në këtë fushë i kanë kushtuar prioritet si gjetjes së evidencave empirike për të vërtetuar ekzistencën e dimensioneve të dallueshme të inovacionit ashtu edhe identifikimit të faktorëve përcaktues (determinantë) të tij (Damanpour 1991). Studiuesit kanë zhvilluar një tjetër grup teorish strukturore të inovacionit si përgjigje ndaj inkonsistencave të identifikuara. Këto teori njihen si teoritë e vijës së mesme (middle-range) të inovacionit organizativ (Damanpour & Gopalakrishnan 1998). Autorët përshkruajnë dy kategori të mëdha teorish strukturore për inovacionin. Në njërën, gjenden: teoritë njëdimensionale të inovacionit organizativ, të cilat përshkruajnë ndërtimin e lidhjes ndërmjet variablave strukturore dhe inovacionit. Kategoria e dytë është ajo e teorive të vijës së mesme të inovacionit organizativ ku përfshihen teoria e diferencimit (dual core), radikaliteti inovativ dhe teoria e dualitetit (ambidekstrale) të inovacionit (Damanpour & Gopalakrishnan 1998) Perspektiva e inovacionit organizativ Teoritë e inovacionit organizativ përgjithësisht përdorin një ndarje dikotomike ndërmjet tipeve të inovacionit dhe fazave të tij. Për shembull, teoria e diferencimit të inovacionit (dual core theory) e ndan inovacionin në dy kategori të dallueshme: administrativ dhe teknik, duke bërë një dallim të qartë ndërmjet sistemeve sociale dhe teknike të organizatës (Daft 1978; Damanpour & Evan 1984). Në vazhdim, teoria e radikalitetit inovativ e asocion ndarjen brenda inovacionit me dy terma të ndryshëm. Terminologjia e përdorur për të përshkruar ndarjet varjon në bazë të autorëve. Norman (1976) sjell në vëmendje termat variacion dhe ri-orientimn, ose rutinë dhe jo-rutinë. Megjithatë, kategoritë më të mirënjohura nga kërkuesit e fushës janë ato që e përshkruajnë inovacionin si radikal dhe inkremental (rritës). Së fundmi, teoria e dualitetit të inovacionit (ambidextrous) përqëndrohet në mënyrën sesi inovacioni aplikohet dhe brendësohet. Dualiteti (sic ambidexterity) i referohet aftësisë së një sistemi kompleks dhe të adaptueshëm për të menaxhuar dhe përmbushur kërkesa me natyrë kundërshtuese përmes përfshirjes në aktivitete tërësisht të ndryshme (Bledow et al. 2009: 320). Sipas (Duncan 1976) kjo teori identifikon dy faza të dallueshme: fillimin dhe implementimin. REZART PRIFTI 37

54 Fillimi përfshin aktivitete të tilla si perceptimin e problemit, mbledhjen e të dhënave, formimin e qëndrimeve, vlerësimin si dhe zhvillimin e burimeve. Ndërkohë, implementimi përfshin të gjitha ato aktivitete dhe veprimtari që e modifikojnë organizatën dhe procesin inovativ deri në momentin kur përdorimi i inovacionit kthehet në proces rutinë për vetë organizatën. Për më tepër, autori argumenton se në mënyrë që organizata të absorbojë konfliktet e nevojshme për procesin e inovacionit, kompanive do tu duhet të lidhin strukturat me strategjitë e tyre gjatë kohëzgjatjes së procesit. Përsa i përket inovacionit, Tushman & O Reilly (1996) argumentojnë se dualiteti sekuencial mund të jetë joefektiv dhe për këtë arsye organizatave do tu nevojitet të eksplorojnë zgjidhje të njëkohshme. Kërkimet rreth koncepteve të dualitetit organizativ në dy dekadat e fundit kanë tërhequr vëmendjen e mjaft studiuesve (Gusenleitner 2016; O Reilly & Tushman 2013). Duke u nisur nga perspektiva e inovacionit, organizatat përballen me situata të ndryshme konkurruese në treg dhe për këtë arsye është e nevojshme të arrihet në një kombinim të të gjitha modeleve të dualitetit organizativ që ofrojnë eksplorim dhe shfrytëzim të mundësive. Pavarësisht natyrës sekuenciale, të njëkohshme apo kontekstuale të dualitetit, ai mund të jetë plotësues ose një kombinim i të gjithave (Katila & Chen 2008) dhe të veprojë si aftësi dinamike e organizatës (O Reilly & Tushman 2008) drejt kërkimeve të saj për inovacion. Megjithatë, këto teori përjashtojnë një faktor analitik kritik, siç është konteksti, i cili është i rëndësishëm gjatë procesit të analizimit të ngjarjeve që zhvillohen në një proces inovativ. Damanpour & Gopalakrishnan (1998) sugjerojnë se është e rëndësishme të njihen rrethanat mjedisore dhe zhvillimet e lidhura kontekstuale në të cilat konsideratat e teorive të rangut të mesëm bartin vlefshmëri e supozuar. Deri në njëfarë mase, ndryshimet mjedisore përfaqësojnë një dimension të veçuar. Në punën e tyre, Dess & Beard (1984) përshkruajnë tri dimensione që përbëjnë sferën brenda së cilës një organizatë konkurron: dashamirësinë, dinamizmin dhe kompleksitetin. Sipas Damanpour & Gopalakrishnan (1998) dinamizmi që karakterizon ndryshimet mjedisore ka ndikimin më të madh në aftësitë inovative të një organizate. Shumë autorë, gjatë kërkimeve dhe analizave të perspektivave të ndryshme mbi inovacionin, kanë identifikuar disa dimensione të tij: teknologjik (Daft 1978; Freeman & Soete 1997; F. Damanpour REZART PRIFTI 38

55 1991; Shea 2005; Goffin & Mitchell 2010), administrativ (Daft, 1978; Teece 1980; Škerlavaj, Song, & Lee, 2010), si proces (Abernathy & Utterback 1978), si produkt (Abernathy & Utterback 1978; Lundvall 1985), etj. Dimensione të ndryshme të inovacionit ndikojnë në dinamikën analitike të variablave organizative dhe procesit ose pasojës në vetvete. Ekonomistët e shqyrtojnë inovacionin nën perspektivën e shpejtësisë përmes së cilës një firmë arrin të rinovohet krahasuar me firmat e tjera, rrjedhimisht duke e parë atë si një proces apo praktikë të re të industrisë (Gopalakrishnan 2000), çka bën që prej këtij këndvështrimi të lindin dimensione të ndryshme të inovacionit. Teoria organizacionale fokusohet tek magnituda e inovacionit duke analizuar në këtë mënyrë sasinë e produkteve dhe masën e proceseve që janë të reja për organizatën. Kjo analizë do të vazhdojë me rishikimin e dimensioneve të ndryshme të inovacionit të reflektuara në literaturën përkatëse. Edhe pse përfaqësuese, ajo nuk është ezauruese. Mund të sjellim në vëmendje dimensione të ndryshme që bien nën petkun e inovacionit organizativ. Dimensione të lidhura me burime organizative të tilla si: njohuritë, orientimi i të mësuarit, orientimi strategjik, metodat, kultura organizative si dhe menaxhimi. Sipas përkufizimit të OECD (2005), me inovacion organizativ i referohemi metodologjisë së re organizacionale për menaxhimin e biznesit në vendin e punës dhe/ose në marrëdhënien që ekziston ndërmjet vetë kompanisë dhe agjentëve të jashtëm. Në të njëjtin manual, inovacioni organizativ identifikohet si një ndër katër tipet e inovacionit. Duke u mbështetur tek pikëpamja e bazuar në burimet e një firme, inovacioni organizativ i referohet kapacitetit të brendshëm të një firme dhe është i varur pikërisht nga karakteristikat e saj të brendshme. Sipas Wernerfelt (1984) burim do të konsiderohet gjithçka që përbën një dobësi ose fuqi të firmës, e prekshme ose e paprekshme si, për shembull: emri i brand-it, njohuritë, personeli me aftësi, kontaktet, pajisjet dhe makineritë, procedurat, kapitali, etj. Për më tepër, në vijim të kësaj teorie sugjerohet se vetëm firmat që disponojnë kapacitete me karakteristika të veçanta dhe disa burime specifike do të arrijnë avantazh konkurrues dhe për rrjedhojë, performancë superiore në treg. Nisur nga ky këndvështrim, inovacioni organizativ është burim dhe pikënisje e fuqishme për të siguruar avantazh konkurrues (Camisón & Villar-López 2012; Hamel 2009). REZART PRIFTI 39

56 Kërkimet e hershme mbi inovacionin ishin studime që u përqëndruan tek inovacioni administrativ (Richard L. Daft 1978; John R. Kimberly & Evanisko 1981; Damanpour & Evan 1984), të fokusuara kryesisht tek ndryshimet në strukturën organizative, proceset administrative dhe dinamikën njerëzore, ndryshe të quajtura sisteme sociale të një organizate (Damanpour et al. 1989). Edhe pse fazat e hershme të studimeve mbi inovacionin i referohen kryesisht atij administrativ, shqetësim kryesor përbënte nëse këto ndryshime administrative do të rezultonin në prodhimin e risive teknike (Damanpour et al. 1989). Më vonë, inovacioni organizacional u analizua kryesisht si inovacion menaxherial (Hwang 2004) që kishte të bënte me strukturën, proceset dhe sistemet e burimeve njerëzore. OECD (2005) i referohet inovacionit organizativ ashtu sikurse ai është formuluar dhe më vonë ai u analizua sipas terminologjisë së inovacionit organizativ edhe nga autorë të tjerë (Armbruster et al. 2008; Stoneman & Battisti 2010). Studime të mëvonshme i janë referuar inovacionit organizativ me terminologjinë e inovacionit menaxherial (Gery Hamel 2006; J. Birkinshaw et al. 2008; Damanpour & Aravind 2011) duke theksuar rëndësinë e parimeve dhe praktikave menaxheriale në rritjen e performancës së firmës dhe përqasjeve të reja të njohurive në funksionet menaxheriale Perspektiva e orientimit strategjik Veç perspektivës së teorisë organizacionale, strategjia organizative ose orientimi strategjik (Laforet 2008), është gjithashtu faktor influencues për inovacionin, pra një tjetër dimension i cili kërkon të shqyrtohet. Tidd (2001) analizoi kompleksitetin dhe pasigurinë përmes strategjive të ndryshme. Orientimi strategjik ka fituar një vëmendje shumë të madhe kohët të fundit, duke qenë se përcaktohet në literaturë si një nga elementet thelbësore, i cili ndikon mbi aftësinë e firmës për të qenë e sukseshme (Cadogan 2012), gjithashtu ai është parë si element kyç për zhvillimin e një pozicioni kokurrues në treg (Hult & Ketchen, 2001). Sipas Manu & Sriram (1996) orientimi strategjik nënkupton mënyrën sesi organizatat i përgjigjen ndryshimeve të mjedisit. Gatignon & Xuereb (1997) e përkufizojnë orientimin strategjik si REZART PRIFTI 40

57 qëndrime të një firme për të krijuar sjelljet e duhura, të nevojshme për të arritur performancë superiore; ai reflekton qëndrimet dhe besimet e drejtuesve të lartë (Hitt, et al., 1995). Përgjatë zhvillimit të studimeve të ndryshme në fushën e orientimit strategjik në literaturë identifikohen disa dimensione, të cilat e lidhin orientimin strategjik me, orientimin kundrejt tregut (Han et al., 1998; Narver and Slater, 1990; Neto et al., 2016) orientimin sipërmarrës (Lumpkin & Dess, 1996; Wiklund & Shepherd, 2005) dhe orientimin teknologjik (Gatignon & Xuereb, 1997a; Hult et al., 2004), diskutimi i të cilave kërkon studime që shkojnë përtej kësaj teme. Orientimi strategjik është studiuar nisur nga disa këndvështrime: Së pari, përqasja narrative (përshkruese) përpiqet që ta shpjegojë strategjinë si një dukuri gjithëpërfshirëse që është karakteristike për ngjarje, situata dhe organizatën (Czarniawska 2000). Kritikët e saj theksojnë se kjo përqasje nuk jep variabla të matshme të cilat kanë një besueshmëri të lartë të përfundimeve (N. Venkatraman & Grant 1986). Së dyti, përqasja krahasuese e cila mbështetet mbi kategorizimin e firmave në varësi të tipologjive të ndryshme (Miles et al., 1978; Porter, 1980). Sipas (Miles et al., 1978) ekzistojnë katër lloje strategjish që një firmë duhet të ndjekë: mbrojtëse, analizuese, kërkuese dhe reaguese. Mbrojtëset, janë organizatat të cilat kanë një lidhje të fortë produkt-treg. Menaxherët e lartë në këto organizata janë shumë të kualifikuar për sa i përket fushës që ato mbulojnë por që nuk kërkojnë të marin njohuri të reja. Këto firma u kushtojnë vëmendje kryesore përmirësimit të efikasitetit të operacioneve ekzistuese. Analizueset, janë organizata që veprojnë në dy mjedise të ndryshme, në një të ndryshueshëm dhe në një që është i qëndrueshëm (statik). Në zonat e tyre të qëndrueshme, këto organizata veprojnë në mënyrë rutinore dhe efikase, përmes përdorimit të strukturave dhe proceseve të formalizuara. Në zonat e ndryshueshme, menaxherët e lartë shikojnë konkurrentët e tyre nga afër për të identifikuar ide të reja, dhe pastaj ndërmarrin ato veprime që duken më premtuese. Kërkueset, janë organizata që kërkojë vazhdimisht për mundësi të reja në treg dhe eksperimetojnë shpesh me mundësi të reja që i ofron mjedisi. Kështu, këto organizata shpesh janë krijuese të ndryshimit dhe të pasigurisë për të cilën konkurrentët e tyre duhet të përgjigjen. Megjithatë, për REZART PRIFTI 41

58 shkak të shqetësimit të tyre të fortë për produktin dhe risitë në treg, këto organizata zakonisht nuk janë plotësisht të efektshme. Reagueset, janë organizata në të cilat menaxherët e lartë shpesh arrijnë të identifikojnë ndryshimin dhe pasigurinë por nuk janë në gjendje për t'iu përgjigjur në mënyrë efektive. Së treti, përqasja konkurruese e shikon kompaninë si një konstrukt multidimensional dhe bën një vlerësim të saj nëpërmjet disa tipareve të cilat janë të përbashkëta për të gjitha firmat (N. Venkatraman 1989). Argumentim shumë i rëndësishëm i kësaj përqasje është analiza e gjashtë dimesioneve të orientimit strategjik: agresiviteti, analiza, mbrojtës, i orientuar drejt së ardhmes, proaktiv, riskioz. Agresiviteti i referohet aftësisë së organizatës për të shkuar përpara konkurrencës në treg (N. Venkatraman 1989). Sipas Clark & Montgomery, (1996) agresiviteti ka të bëjë kryesisht me shfrytëzimin dhe zhvillimin e burimeve më shpejt se konkurrenti. Firmat mund të jenë më të shpejta se konkurrentët në ofrimin e produkteve të reja, tregjeve të reja apo kombinimin e këtyre të dyjave (Lumpkin & Dess, 2001), duke bërë kështu të mundur zhvillimin e tregjeve të reja dhe përmirësuar performancën e firmës në treg (Wissema et al., 1980). Në një treg konkurrues firmat duhet të ndjekin një strategji agresive për të mbijetuar si dhe për të rritur përfitimet (Covin & Slevin 1991). Analiza i referohet aftësisë së firmës për të gjetur alternativat më të mira për zgjidhjen e problemeve me të cilat ajo përballet (Miller & Friesen 1984) si dhe aftësisë së firmës për të përmirësuar procesin e mësimit organizativ (Cohen & Sproull 1996). Ky dimension nënkupton që në vendimarrjen e një firme ndikojnë si faktorët e jashtëm dhe të brendshëm të cilët duhet të merren në konsideratë (Morgan & Strong 2003). Për më tepër dimensioni i analizës përfshin sistemet dhe procedurat e brendshme të cilat ndihmojnë në krijimin dhe zbatimin e strategjive konkurruese për arritjen e objektivave (Grant & King 1982). Dimensioni mbrojtës reflekton sjelljen e një firme për të mbrojtur kompetencat e saj kryesore nëpërmjet adoptimit të strategjive të përshtatshme (N. Venkatraman 1989). Ky dimension e vë theksin më shumë në mbrojtjen e asaj se çfarë firma posedon sesa në krijimin e produkteve apo REZART PRIFTI 42

59 tregjeve të reja (Miles & Cameron, 1982). Firma të cilat ndjekin një strategji mbrojtëse fokusohen në ruajtjen dhe përmirësimin e efikasitetit të operacioneve dhe strategjive ekzistuese (Speed 1993), duke u dalluar për prodhimin dhe kontrollin e kostos (Wright et al., 1995). Të parit drejt së ardhmes reflekton fokusin e një firme për të venë theksin mbi konsideratat afatgjata (N. Venkatraman 1989). Pra fokusohet në krijimin e strategjive afatgjata duke krijuar një vizion se ku do të shkojë, në një farë mënyre për të reduktuar riskun. Ky dimension është shumë i rëndësishëm duke marrë në konsideratë që një firmë vepron në një treg i cili është gjithnjë e më shumë konkurrues e në një mjedis që është vazhdimisht në ndryshim ku krijimi i një vizioni afatgjatë për sigurimin e një avantazhi konkurrues në treg bëhet një element thelbësor (Ganesan 1994). Proaktiviteti nënkupton orientimin e firmës drejt kërkimit të mundësive të reja, inovacioni përbën fokusin kryesor të këtyre firmave (N. Venkatraman 1989), por gjithashtu edhe veprimi për të qënë i pari në treg (Dess et al., 1997). Sipas Wright et al., (1995), firma të cilat ndjekin një strategji të tillë kanë një performancë më të lartë për shkak të krijimit dhe ofrimit të produkteve të reja, përgjigjes së shpejtë ndaj ndryshimeve të tregut, krijimit të konsumatorëve besnik etj. Dimensioni i riskut përbën humbjet apo fitimet e mundshme të cilat rrjedhin nga një veprim i caktuar (Clark & Montgomery 1996). Sipas (N. Venkatraman 1989) ai përfaqëson shkallën e riskut që reflektohet në vendime të ndryshme për alokimin e burimeve si dhe në zgjedhjen e produkteve apo tregjeve. Kështu ndërmarrja e riskut është e rëndësishme në situatat e marrjes së vendimeve lidhur me burimet dhe mund të veprojë si një parametër kyç në përcaktimin e proçeseve të nevojshme për krijimin e strategjive konkurruese (Dickson & Giglierano 1986). Nga analiza e gjashtë dimensioneve është arritur në përfundimin se orientimi analitik dhe qëndrimi mbrojtës janë dy element të cilët kanë një ndikim pozitiv në rritjen dhe përfitimet e një firme. Mbrojtësit, proaktivët dhe analizuesit kanë një lidhje pozitive me performancën. Risku dhe agresiviteti janë të lidhur negativisht me performancën, ndërsa të parit drejt së ardhmes nuk ndikon mbi performancë (N. Venkatraman 1989). REZART PRIFTI 43

60 Orientimi strategjik konsiderohet si një moderues i marrëdhënies midis elementëve të ndryshme të krijimit të strategjisë dhe performancës (Slater et al. 2006), duke i kushtuar kështu një rëndësi shumë të madhe çdo elementi në krijimin e strategjisë për të arritur një performancë të lartë. Në literaturë, orientimi strategjik vlerësohet si një nga elementët kryesorë, i cili ndikon mbi performancën e një firme (Escribá-Esteve et al., 2008; Gatignon & Xuereb, 1997b; Li, Wei, & Liu, 2010; Rajagopalan, 1997; Theodosiou, et al. 2012). Pavarësisht se shumë studiues (Slater et al. 2006); (Kock & Gemünden 2016); (Gatignon & Xuereb 1997a); (Grawe et al. 2009) kanë arritur në përfundimin se orientimi strategjik ndikon në arritjen e një performance më të mirë të organizatës, studiues të tjerë kanë identifikuar se ka disa elemente të tjera të cilat ndikojnë mbi këtë lidhje. Durand & Coeurderoy, (2001) theksojnë se mosha e një firme si dhe barrierat e hyrjes janë ndikuese mbi performancën, të cilat lidhen me strategjitë e një firme; kështu për një firmë pionere strategjia e udhëheqjes së kostos është e domosdoshme për të rritur performancën e saj. Koha e hyrjes në treg gjithashtu është element i cili ndikon mbi performancën. Ansoff & Stewart, (1967) kanë zhvilluar një tipologji strategjish të bazuara në kohën e hyrjes në treg të firmave teknologjike në ekonomitë në tranzicion. Në këtë tipologji strategjia i pari në treg nënkupton shkallë më të lartë të inovacionit dhe është më inovativja e ndjekur nga ndjekësit e liderit, inxhinieritë e aplikuara dhe strategjia edhe unë gjithashtu. Tipologjia thekson rëndësinë e kohës së hyrjes në treg si një influencues kryesor në strategji. Aktiviteti i firmës gjithashtu është përcaktues i rëndësishëm në lidhjen që ekziston ndërmjet orientimit strategjik dhe performancës. Voss, Cable, & Voss, (2000) në studimin e tyre arrijnë në përfundimin se orientimi kundrejt klientit si një nga dimensionet e orientimit strategjik nuk ka asnjë ndikim mbi performancën e firmave me aktivitet jofitimprurës. Ekzistojnë një sërë përkufizimesh të inovacionit, Schumpeter një nga autorët e parë të cilët kanë studiuar inovacionin e përkufizon atë si, komercializimin e të gjitha kombinimeve të reja, që mund të konsistojnë në përdorimin e materialeve apo komponentëve të rinj, përdorimin e proceseve të reja, krijimin e tregjeve të reja apo promovimin e formave të reja organizative. Ky përcaktim i cili do të përdoret edhe për analizën e mëtejshme nënkupton që inovacioni përfshin forma të ndryshme të zhvillimit të produkteve, teknologjive apo proceseve të reja të nevojshme për tu zhvilluar nga organizata në mënyrë që të konkurrojë në treg. Pavarësisht studimeve të cilat identifikojnë REZART PRIFTI 44

61 elementet e inovacionit si dhe faktorët nxitës dhe pengues të tyre, shumë pak është studiuar roli i orientimit strategjik dhe faktorëve të mjedisit mbi inovacionin (O Regan & Ghobadian 2005). Sipas autorëve, të gjitha firmat pavarësish industrisë në të cilën operojnë, do t i përgjigjen ndryshe mjedisit ku ato veprojnë. Pra mjedisi është një element kyç në përcaktimin e strategjisë që një organizatë duhet të ndjekë në mënyrë që të jetë inovatore në treg. Orientimi kundrejt konsumatorit si dimension i orientimit strategjik i mundëson një firme zhvillimin e produkteve inovatore në një mjedis të sigurt ndërkohë që orientimi kundrejt konsumatorit nuk ka ndonjë efekt mbi karakteristikat e inovacionit (Gatignon & Xuereb 1997a). Orientimi strategjik është karakteristikë e organizatave të cilat marin përsipër risk si dhe janë inovatore (Morris & Paul 1987). Lidhja midis inovacionit dhe strategjisë lind si nevojë e përshtatjes së ndryshimeve të shpeshta që ndodhin në mjedisin ku organizata operon (Kumar et al., 2006). Firmat duhet të përshtasin orientimet e tyre në varësi të mjedisit ku veprojnë në mënyrë që të zhvillojnë inivacione të suksesshme (Gatignon & Xuereb 1997a). Orientimi sipërmarrës është i lidhur gjithashtu me llojin e inovacionit që një firmë do të ndjekë, nëse ajo do të zhvillojë inovacion inkremental apo radikal. Për të qenë të suksesshëm në një nga këto inovacione organizatave u duhet t i kushtojnë një rëndësi më të madhe orientimit kundrejt tregut nëse do të zhvillojnë inovacion inkremental dhe orientimin sipërmarrës nëse do të zhvillojnë inovacion inkremental dhe radikal (Neto et al., 2016). Miller, (1983), thekson se orientimi sipërmarrës, ndjek inovacionin e produktit dhe tregut, organizatat me një orientim të tillë ndërmarrin një shkallë të konsiderueshme risku çka i shtyn t i bëjnë ballë konkurrencës. Orientimi strategjik ndikon mbi inovacionin e produktit dhe mbi faktin sesa inovative është një organizatë mirëpo ajo nuk ndikon mbi inovacionin e qëndrueshëm dhe inovacionin e proceseve (Laforet 2008). Sjellja strategjike është një përcaktues kryesor i inovacionit. Strategjia që një organizatë zgjedh duke qenë proaktive, agresive apo ndërmarrëse e riskut ndikojnë direkt mbi inovacionin në termat e asaj sesi organizata zgjedh që të dallohet nga konkurrentët e saj (Özsomer et al. 1997). Pavarësisht se literatura argumenton se organizatat duhet të marrin në konsideratë të gjitha elementet e mjedisit të jashtëm apo të brendshëm për të arritur të ofrojë produkte apo shërbime inovatore në mënyrë që të arrij performancë më të lartë organizative, Hamel and Prahalad, 1994 cituar nga (Slaughter 1996) argumentojnë se orientimi kundrejt tregut dhe veçanërisht REZART PRIFTI 45

62 konsumatorit nuk është shpesh faktor përcaktues i produkteve apo shërbimeve inovatore duke qenë se konsumatori shpesh nuk e di se çfarë kërkon, dhe për aq kohë sa organizata fokusohet për të përmbushur kërkesat aktuale të klientëve, konkurrenca do të ketë ecur përpara dhe ajo nuk do të jetë inovatore duke humbur kështu avantazhin e saj konkurrues. Pavarësish diskutimeve të shumta, ekzistojnë mjaft studime të cilat konfirmojnë mardhënien pozitive që ekziston ndërmjet orientimit strategjik dhe inovacionit (Kock & Gemünden 2016); (Laforet 2008); (Morris & Paul 1987); (Narver and Slater 1990); (Özsomer et al. 1997); (Zehir & Özşahin 2008) Njohuritë Një ndër dimensionet për analizimin e inovacionit nën këndvështrimin e inovacionit organizativ (OI) janë njohuritë, si karakteristikë specifike e një firme. Organizata në vetvete është strukturë konjitive me kapacitet për të mësuar dhe zhvilluar njohuri (Argyris & Schön 1978). Njohuritë janë të lidhura me të dhëna dhe informacion, pavarësisht faktit se të tri këto nocione i gjejmë shumë të përziera në literaturë (Davenport & Prusak 1998). Inovacioni, si bërthamë e ndryshimeve eknomike, mbështetet në akumulimin dhe zhvillimin e njohurive kryesore (Fischer 2000). Gjenerimi i njohurive dhe menaxhimi i tyre janë faktorë esencialë në krijimin dhe qëndrueshmërinë e inovacionit (Nonaka & Takeuchi 1995; Cohen & Levinthal 1990; Anand et al. 2007; Zhou & Li 2012), për më tepër përbën një domosdoshmëri të ekonomive moderne dhe është jetik për biznesin e sotëm, veçanërisht kur rruga drejt një ekonomie njohurish e kthen të mësuarin në procesin më të rëndësishëm drejt zhvillimit ekonomik (Boekema et al. 2000). Njohuritë rrjedhin prej kapacitetit absorbues. Cohen & Levinthal (1990) argumentojnë se thelbësore për kapacitetin inovativ është aftësia e një firme për të njohur vlerën e informacionit, për ta procesuar atë dhe për ta aplikuar atë ndaj nevojave komerciale. Kjo aftësi përcaktohet si kapacitet absorbues i firmës dhe lidhet kryesisht me njohuritë e mëparshme. Firmat të cilat kanë një sektor të pazhvilluar ose inekzistent në fushën e kërkim-zhvillimit duhet të stimulojnë kapacitetin e tyre absorbues si mënyrë për të kompensuar gjenerimin e njohurive. Darroch (2005) zbuloi se menaxhimi i njohurive si aftësi organizative do të ndihmojë organizatën në përdorimin REZART PRIFTI 46

63 më efektiv të burimeve, në të qënurit më inovative si dhe në arritjen e një performance më të lartë. Ndërsa, Luca & Atuahene-Gima (2007) e vendosin theksin tek roli i mekanizmave, si integruese të njohurive në procesin e inovacionit. Ata shprehen se inovacioni i posaçëm i produktit ndikohet nga veçanësia e njohurive mbi tregun dhe bashkëpunimi ndërfunksional përmes mekanizmave të lartpërmendur. Për më tepër, Andreeva & Kianto (2011) gjatë analizimit të proceseve të njohurive dhe intensitetit të tyre në raport me inovacionin zbuluan se, edhe pse të gjitha proceset e njohurive krijojnë impakt mbi inovacionin, procesi i krijimit të njohurive është ai me impaktin më të konsiderueshëm. Literatura akademike dhe menaxherët si praktikues janë në dijeni të rëndësisë së efektivitetit të menaxhimit të njohurive në inovacion, megjithatë në nivel firme ky efektivitet varet nga forca e lidershipit dhe mbështetjes menaxheriale, implementimi i praktikave motivuese (Zieba & Zieba 2014), si dhe nga kultura, strategjia dhe qëllimet, proceset dhe aktivitetet, infrastruktura organizative, trajnimi, edukimi dhe burimet njerëzore (Yew Wong & Aspinwall 2005). Proceset e inovacionit përdorin dy tipe njohurish, sipas përcaktimeve të bëra në literaturën referuese të studimit të njohurive: eksplicite (e kodifikuar) dhe implicite (jo e kodifikuar). Ndërsa e para i referohet njohurive të përthithura nga eksperiencat e mëparshme, e dyta përbëhet nga njohuritë e nënkuptuara dhe specifike për industrinë, firmën apo individin (Fischer 2000). Të mësuarit implicit përmban dy tipare: zhvillohet në mënyrë jo të ndërgjegjshme dhe siguron njohuri abstrakte (Reber 1989), gjithashtu përbën një burim thelbësor për arritjen e inovacionit dhe sigurimin e avantazhit konkurrues (Leonard & Sensiper 1998; Winter 1987). Sa më implicite, komplekse dhe sistematike të jetë natyra e inovacionit, aq më tepër buron inovacioni së brendshmi dhe aq më pak do të kushtojë ai krahasuar me risitë autonome (Gopalakrishnan & Bierly 2001). Një kusht i domosdoshëm për zhvillimin e njohurive implicite brenda një organizate është ekzistenca e një kulture të hapur (Sánchez et al. 2013). REZART PRIFTI 47

64 2.2.5 Kultura Një tjetër spektër përmes të cilit mund të shqyrtohet inovacioni është kultura. Kultura organizative është një temë që zë një hapësirë të gjerë të diskursit në kërkimet akademike të shkencave menaxheriale. Rëndësia e saj nuk zbehet as në kontekste ku çështjeve kulturore nuk u kushtohet sasia e duhur e vëmendjes ose ku menaxherët nuk janë mjaftueshëm këmbëngulës për avancimin e tyre (Alvesson 2002). Deshpande & Webster (1989) e përkufizojnë kulturën organizative si strukturën e përbashkët të vlerave dhe besimeve që ndihmon anëtarët e organizatës të kuptojnë pse dhe si ndodhin gjërat brenda organizatës dhe tu mësojë atyre normat e pranueshme të sjelljes. Ndërkohë, një kulturë inovative mbështetëse është përkufizuar si mjedisi social dhe konjitiv i firmës, pikëpamja e përbashkët për realitetin brenda saj, si dhe sistemi i vlerave dhe konjitiv që manifestohet në një model konsistent sjelljesh ndërmjet anëtarëve (Jassawalla & Sashittal 2002). Kulturat që e mbështesin dhe ushqejnë inovacionin rrjedhin nga vlerat, të cilat influencojnë besimet, ku këto të fundit përbëjnë strukturën bazë që qëndron në themel të operacionalizimit të praktikave të përditshme organizative (Khazanchi et al. 2007). Interesi për çështjet që kanë të bëjnë me kulturën organizative është më i madh në bizneset e reja me përqasje më inovative dhe tek ato që disponojnë një intensitet të lartë njohurish. Në vetvete, kultura organizative është faktor i rëndësishëm që mundëson hapjen ndaj inovacionit (Naranjo- Valencia et al. 2016; Crossan & Apaydin 2010; Büschgens et al. 2013; Szczepańska-Woszczyna 2014; Sarros et al. 2008; Lemon & Singh Sahota 2004; Deshpande et al. 1993), e lehtëson atë (Hogan & Coote 2013), madje rëndësia e saj rritet sipas disa studimeve të cilat kanë zbuluar se ajo ndikon tek inovacioni edhe në nivel strategjik (Naranjo-Valencia et al. 2011). Koncepti i kulturës është mbizotërues në studimin e organizatave (Giorgi et al. 2015). Së fundmi, rritja e intensitetit të studimeve mbi teorinë organizative ka theksuar dhe më tej përqasjen e teorisë organizative ndaj metaforave. Në këtë kontekst, kultura është parë si një ndër metaforat më të përshtatshme dhe nxitëse për organizatat (Alvesson 2002; Giorgi et al. 2015) dhe vazhdon të mbetet një sinonim i fuqishëm edhe kur prezantohet nën një këndvështrim tjetër, nëse marrim në REZART PRIFTI 48

65 konsideratë modelin fushë - ndërveprim të perspektivës metaforike (Cornelissen 2005). Kultura organizative është përkufizuar nga Tidd et al. (2005) si tërësia e përbashkët e vlerave dhe besimeve të një njësie organizative, dhe mjeteve të lidhura me këtë njësi, e cila luan rol qëndror në të mësuarit organizativ. Për më tepër, kultura organizative mund të përcaktohet edhe si një grumbullim bazë qëndrimesh dhe praktikash që janë të përbashkëta për anëtarët e firmës (Denison 1996; Schein 1999). Alvesson & Sveningsson (2015) argumentojnë se pjesa më e madhe e definicioneve mbi kulturën organizative konvergojnë duke e identifikuar atë me një tërësi kuptimesh të përbashkëta, interpretimesh, vlerash dhe normash. Megjithatë, ata më tej sugjerojnë se kultura nuk i referohet strukturave sociale dhe nuk përfaqëson një sjellje të caktuar por ajo reflekton atë çka qëndron nga pas duke udhëzuar sjelljen brenda organizatës. Ekzistojnë disa njësi përbërëse të kulturës organizative që mund të prekin inovacionin, të tilla si: vlerat dhe besimet, të mësuarit organizativ, qëndirmet dhe praktikat. Të gjitha këto elemente, të përshkruara pothuajse në çdo përkufizim të kulturës, ndikojnë në mënyra të ndryshme mbi proceset që stimulojnë inovacionin (Hogan & Coote 2014) si dhe zhvillohen në rrethana të posaçme kontekstuale. Disa studime sugjerojnë se normat kulturore që nxisin kreativitet dhe rritin performancën në implementimin e projekteve janë të lidhura ngushtë me inovacionin (Chatman et al. 2013) (Hogan & Coote 2014). Kompanitë që ndjekin vlera kulturore të orientuara ndaj risive zhvillojnë kapacitete të tilla si: përkushtimi kolektiv, fluiditeti i burimeve dhe ndjeshmëria strategjike, në mbështetje të inovacionit sipas modelit të biznesit (Hock et al. 2016). Inovacioni sipas modelit të biznesit reflekton përqasjen e një firme ndaj tregut dhe për këtë arsye organizatat që ndjekin një kulturë tregu reflektojnë një performancë më të lartë të produktit të tyre (Eisend et al. 2016). Lemon & Singh Sahota (2004) duke analizuar kulturën organizative e kanë përshkruar atë si një sistem njohurish me aftësi arkivuese dhe përpunuese të informacionit, jetike për gjenerimin e inovacionit. REZART PRIFTI 49

66 2.2.6 Kultura kombëtare Kultura kombëtare e pajisur me faktorë përcaktues të tillë si distanca nga pushteti, shmangia e pasigurisë dhe individualizmi, ka ushtruar ndikimin e saj të konsiderueshëm mbi inovacionin. Sun (2009) ka zbuluar se elementet kulturore sipas modelit të Hofstede (1991), të tilla si: individualizmi, distanca nga pushteti dhe shmangia e pasigurisë, korrelojnë me aftësinë inovative në nivel kombëtar. Më vonë, Strychalska-Rudzewicz (2015) e konfirmoi këtë marrëdhënie në një studim që analizon indekset kombëtare të vendeve të BE-së duke zbuluar se kombet me distancë më të vogël nga pushteti dhe nivel më të ulët tolerance ndaj pasigurisë priren të jenë më inovative. Për më tepër, identifikimi i marrëdhënies me individualizmin si dimension i kulturës kombëtare bart efekt pozitiv mbi inovacionin (Taylor & Wilson 2012). Në kulturat me nivele të larta individualizmi efekti i kulturës së klanit është më i ulët, ndërsa në kulturat me distancë më të madhe nga pushteti impakti i kulturës ad-hokratike është më i dukshëm (Eisend et al. 2016). Së fundmi, Naranjo-Valencia et al. (2016) e përkufizojnë kulturën ad-hoc (ad-hokratike) si parashikuesen më të vlefshme të inovacionit dhe performancës. Kërkime të shumta janë zhvilluar për rolin e kulturës kombëtare si dimension të inovacionit. Kultura kombëtare ndikon në inovacion dhe bazohet më shumë në aktivitetet e kërkim-zhvillimit si burim inovacioni dhe për lokalizimin e aftësive inovative (Jones & Davis, 2000; Strychalska- Rudzewicz 2015). Gjetjet e sipërpërmendura rreth kulturës kombëtare janë të një rëndësie thelbësore për firmat që ndërsa përpiqen të rritin normën e produktivitetit përballen me shqetësimin e përshtatshmërisë së firmës ndaj kulturës organizative dhe kulturës operuese kombëtare. Puna e Hofstede-s ka shërbyer si bazë në pjesën më të madhe të kërkimeve mbi aspektet menaxheriale të kulturës kombëtare. Ndryshimet në kulturat kombëtare kërkojnë të reflektohen me ndryshime në praktikat menaxheriale. Dimensionet e përfshira në modelin Hofstede si distanca nga pushteti, individualizmi/kolektivizmi, toleranca ndaj pasigurisë, kanë karakter universal pavarësisht nëse prekin individët, kulturat organizative apo sociale duke përbërë në këtë mënyrë bazën për një model dhe tipologji multidimensionale. REZART PRIFTI 50

67 2.2.7 Gjeografia Gjeografia është një tjetër perspektivë përmes së cilës mund të shqyrtohet inovacioni. Si dimension i inovacionit, faktorë përcaktues të saj do të jenë vendndodhja dhe tiparet rajonale përkatëse. Fitjar & Rodriguez-Pose (2014), duke studiuar dimensionin gjeografik të inovacionit zbuluan se shpenzimet për kërkimin dhe zhvillimin zgjeronin bashkëpunimin ndërmjet aktorëve rajonalë por ngadalësonin atë me bashkëpunëtorët ndërkombëtarë. Studimi demonstron nevojën për politika që synojnë përmirësimin e kapitalit social dhe sektorit të kërkim-zhvillimit, veçanërisht përmes investimeve në arsim. Buerger & Cantner (2011) e kanë studiuar dimensionin gjeografik duke analizuar marrëdhënien ndërmjet afërsisë gjeografike (distancës) dhe output-it inovativ industrial përmes urbanizimit dhe mënyrës sesi lidhja me teknologjinë shfrytëzohet në nivel rajonal. Pavarësisht diferencimit të kampionit sipas taksonomisë së Pavitt-it, ku u përzgjodhën dy kompani të bazuara në kërkim shkencor dhe dy të tjera të specializuara në shërbime të furnizimit, gjetjet konfirmuan se të gjitha kompanitë përfitojnë nga përdorimi i lidhjeve teknologjike. Acs et al. (2002) theksojnë rolin që gjeografia luan në sistemet e inovacionit rajonal përmes ndërmjetësimit të eksternaliteteve të njohurive. Shpërndarja në hapësirë e njohurive të reja dhe vendndodhja e aktiviteteve inovative e bëjnë gjegrafinë një çështje të rëndësishme në raport me inovacionin. Capello & Lenzi (2014) duke përshkruar sesi rritja ekonomike e derivuar nga njohuritë dhe inovacioni ka impakt të ndryshëm e shtrirë në hapësirë, me implikime të tilla ku përfitimet e njohurive për rritje ekonomike janë më të përqëndruara ndërsa përfitimet e rritjes si pasojë e inovacionit (komercionalizim idesh) kanë tendencën të jenë më të shpërndara, identifikuan aspektin hapësinor të gjeografisë në inovacion. E shprehur ndryshe, rritja si pasojë e inovacionit është më e shpërndarë se krijimi i njohurive dhe për më tepër, kjo vazhdon të jetë e vërtetë edhe nëse baza e njohurive shërben ose jo si faktor shkaktues. Këto konkluzione nuk janë të rëndësishme vetëm për politikëbërjen në rastet e sistemeve kombëtare të inovacionit por bartin implikime edhe për studimin e inovacionit në nivel firme. Për shembull, Bettencourt et al. (2007) zbuluan një marrëdhënie mjaft lineare ndërmjet patentave të reja që ishin dhënë në zonat e mëdha urbane. Për më tepër, e njëjta tendencë u vërejt gjatë hulumtimit të marrëdhënies ndërmjet themelimit të REZART PRIFTI 51

68 kërkim-zhvillimit dhe punësimit dhe raportit të tyre me qëndrat e mëdha të banimit. Këto gjetje ngrenë shumë çështje për diskutim por në të njëjtën kohë na ofrojnë një tjetër dimension për të shqyrtuar inovacionin. Matja e inovacionit përbën një tjetër sfidë akademike dhe menaxheriale që shumë kërkues janë përpjekur të adresojnë për një kohë të gjatë. Për një periudhë të gjatë kohe, numri i patentave të shpërndara ka përbërë një indeks të pëlqyeshëm në matjen e inovacionit (Acs et al. 2002; Aghion et al. 2013), veçanërisht kur inovacioni është vezhguar në termat e evolucionit teknologjik (Li 2015) ose ndryshimit teknologjik (Griliches 1990; Archibugi & Planta 1996). Megjithatë, Chiesa et al. (1998) gjetën në studimin e tyre se numri i patentave si matës i inovacionit teknik sikurse sugjerohet në literaturë, nuk perceptohet si i vlefshëm në terma të matjes së performancës. Patentat nuk janë një matës i mirë i inovacionit sepse ato nuk ofrojnë informacion të mjaftueshëm rreth vlerës së shtuar që supozohet të krijohet në treg. Kline & Rosenberg (1986) në studimin e tyre më të rëndësishëm zbuluan se për një periudhë të konsiderueshme kohe, pjesa më e madhe e patentave nuk depërtojnë fare në treg dhe kjo nënkupton që ato nuk arrijnë kurrë të përdoren apo gjenerojnë vlerë komerciale Inovacioni i hapur Inovacioni i hapur (Chesbrough 2006; Sawhney & Prandelli 2000) përbën një tjetër dimension të inovacionit, i cili lidhet me rrethanat mjedisore duke shkuar përtej kufinjve organizativë. Në një tjetër kontekst ai është përshkruar si filozofia ose mendësia që bashkon burimet e brendshme dhe të jashtme në mënyrë që të shfrytëzojë mundësitë që garantojnë arritjen e inovacionit (Lindegaard 2011). Inovacioni i hapur ka fituar rëndësi të madhe në literaturën shkencore duke u shndërruar në një çështje gjerësisht të studiuar në fushëne menaxhimit të inovacionit (Kovács et al. 2014; Gassmann & Enkel 2004; Chesbrough 2003; Chesbrough 2006; Onofrei et al. 2004). Chesbrough (2003) e identifikon atë me një domosdoshmëri për krijimin dhe nxjerrjen e përfitimeve financiare nga teknologjia. Në dekadën e fundit inovacioni i hapur ka ndikuar në strategjitë e bashkëpunimit dhe konkurrencës së firmave si dhe në reformën publike rreth kësaj çështjeje. Inovacioni i hapur REZART PRIFTI 52

69 është një paraardhës i ekonomisë së re të shpërndarjes e cila ka ndryshuar rrënjësisht mënyrën përmes së cilës profesionistët e kryejnë punën e tyre, mënyrën sesi konsumatorët sillen dhe përqasjen e modelit të biznesit përmes së cilës arrihet tek përdoruesi final i një produkti a shërbimi. Strategjitë e korporatave mbi inovacionin iu nënshtruan ndryshimeve shumë të mëdha në fund të viteve 80 dhe 90 (Christensen 2008). Pikëpamja e bazuar në burime, e përmendur pak më sipër dhe e aplikuar nga firmat në periudha më të hershme, theksonte rolin e kompetencave bazë në inovacion (Prahalad & Hamel 1990). Madje ka studime që konsiderojnë karakteristikat e CEO-ve si faktorë të rëndësishëm në zgjedhjen për të adoptuar inovacionin e hapur (Ahn et al. 2012). Megjithatë, pikëpamja moderne për korporatën përpiqet të zgjerojë kapacitetet e saj përtej kufinjve organizativë duke kërkuar nëpër degëzimet e ekosistemit. Pavarësisht nëse inovacioni i hapur është pjesë e strategjisë së korporatës (Christensen 2008), nëse përdoret për t ju përgjigjur çfarëdolloj reforme apo krize të mundshme (Stucki & Finger 2009), apo përdoret si përqasje menaxheriale (Stoetzel & Wiener 2013), ai i shfaq pasojat e tij në formë sfide për eknominë moderne dhe ekosistemin e zhvillimit të firmës. Kur kompania kupton se vendi i gjenerimit të njohurive mund të mos jetë i njëjtë me vendin ku zhvillohet inovacioni ose kur asnjëri prej tyre nuk gjendet brenda kompanisë atëhere arrihet një kuptueshmëri më e madhe prej saj rreth konceptit të inovacionit të hapur (Gassmann & Enkel 2004). Në njëfarë mënyre, inovacioni i hapur ka të bëjë me të kërkuarit jashtë kompanisë për formimin e partneriteteve me furnitorët, klientët, institutet e kërkimit, konkurrentët dhe sipërmarrësit në mënyrë që të zbulohet ideja e ardhshme e madhe që do të vazhdojë tu sigurojë atyre avantazh konkurrues. Si një çështje mjaft e diskutuar në fushën e kërkimeve për menaxhimin e inovacionit ai përmban edhe një aspekt kritik. Në kërkimet ekzistuese mbi inovacionin ekzistojnë shumë përkufizime dhe pikëtakime të këtyre definicioneve por ende nuk ekziston një kornizë analitike që t i unifikojë këto kërkime dhe për rrjedhojë fizibiliteti është i ulët për studimet krahasuese dhe mbetet ende e vështirë të verifikohet vlefshmëria e këtyre studimeve dhe gjetjeve mbi efektet e hapjes së firmave (Dahlander & Gann 2010). Madje, Groen & Linton (2010) ngrenë dyshimin nëse inovacioni i hapur është një fushë e mirëfilltë studimi apo një pengesë në komunikim për zhvillimin e teorisë?. Sipas një tjetër kritike koncepti i inovacionit të hapur nuk përbën gjë tjetër REZART PRIFTI 53

70 veçse një ripaketim të disa koncepteve dhe gjetjeve që prej dekadash ekzistojnë në literaturën për menaxhimin e inovacionit (Trott & Hartmann 2009). Për më tepër, inovacioni i hapur është shndërruar tashmë në një dimension të plotë të menaxhimit të inovacionit, jo vetëm për akademikët por edhe për menaxherët dhe praktikantët e fushës. Chesbrough (2003) parashtron një pikëpamje dikotomike të parimeve bazë të inovacionit të hapur dhe të mbyllur (tabela e mëposhtme). Table 1 Parimet e inovacionit të hapur dhe të mbyllur Parimet e inovacionit të mbyllur Parimet e inovacionit të hapur i ii iii iv v Jo të gjithë më të aftët punojnë për ne, kështu që Njerëzit e ditur të fushës sonë punojnë na duhet të kërkojmë ekspertizën e individëve më për ne. të zotë edhe jashtë kompanisë sonë. Për të siguruar përfitime nga aktivitetet Kërkimi dhe zhvillimi i jashtëm mund të krijojnë e kërkim-zhvillimit duhet të zbulojmë, vlerë të konsiderueshme; ndërsa kërkimi dhe zhvillojmë, prodhojmë dhe suportojmë zhvillimi i brendshëm është i nevojshëm për të vetveten. siguruar vetëm një pjesë të kësaj vlere. Nëse e zbulojmë vetë, do të jemi ne të Jo domosdoshmërisht kërkimi duhet të burojë parët që do ta hedhim në treg. prej nesh që ne të sigurojmë fitim prej tij. Nëse bëhemi të parët në tregëtimin e një Ndërtimi i një modeli biznesi të përmirësuar është novacioni, atëhere jemi të fituar. më mirë sesa të qënit të parët në treg. Nëse arrijmë të krijojmë një numër më Nëse përdorim në mënyrë efektive si idetë e të madh dhe më cilësor idesh brenda brendshme ashtu edhe ato të jashtmet, atëhere do industrisë, atëhere do të kemi fituar. të jemi fitues. REZART PRIFTI 54

71 vi Duhet të përfitojmë nga vënia në dispozicion të të Duhet të kontrollojmë pronësinë tonë tjerëve të pronësisë tonë intelektuale si dhe nga intelektuale në mënyrë që konkurrentët përdorimi i pronësisë intelektuale të të tjerëve për tanë të mos përfitojnë nga idetë tona. të avancuar më tej modelin tonë të biznesit. Burimi 2 Chesbrough (2003) Në përfundim të diskutimit lidhur me këtë dimension të inovacionit në nivel firme, kompanive dhe menaxherëve u duhet tu kushtojnë më tepër vëmendje disa elementeve përcaktuese të pozicionimit strategjik në lidhje me inovacionin brenda firmës. Së pari, kompanive u duhet të arrijnë një kuptueshmëri më të plotë të konceptit, formave që ai merr dhe benefiteve respektive të secilës formë. Ata duhet të kenë parasysh që për kompanitë me madhësi të ndryshme, koncepti dhe adoptimi i tij, parashtrojnë sfida të ndryshme. Së fundmi, përbën domosdoshmëri identifikimi dhe zhvillimi i njerëzve të duhur që do të udhëheqin procesin e inovacionit të organizatës dhe do të ndërtojnë strategjitë që janë të nevojshme për të zhvilluar partneritete duke vënë kështu në punë mekanizmin e inovacionit të hapur. Bazuar në rishikim, shumë studiues e kanë analizuar inovacionin duke u nisur nga aspekte të ndryshme dhe janë përpjekur të identifikojnë dimensionet e shumta bashkë me determinantët ose indikatorët e këtyre dimensioneve. Përveç sa më sipër, Gopalakrishnan & Damanpour (1997) propozojnë një ndarje praktike në tri dimensione të përbëra nga: niveli i analizës, faza e inovacionit dhe lloji osde tipi i inovacionit. Më vonë, Shanthi Gopalakrishnan (2000) identifikon edhe shpejtësinë bashkë me magnitudën e inovacionit si dimensione të tij. Pavarësisht gjithçkaje, këto dimensione nuk janë ezauruese dhe nuk ndjekin një shteg sistemik dhe kronologjik rishikimi. Për këtë arsye, në këtë punim do t i referohemi rishikimit sistemik dhe sistematik të Crossan & Apaydin (2010) të cilët përshkrujanë dhe dokumentojnë kornizën multidimensionale të inovacionit organizativ. Crossan & Apaydin (2010), në rishikimin e thellë dhe tërësor të zhvilluar prej tyre, identifikuan dhjetë tipe të dimensioneve të inovacionit të kategorizuara më tej në dimensione që lidhen me inovacionin ose si proces, ose si rezultat. Në këtë studim, në ndjekje të shqyrtimit të literaturës, do të realizohet e njëjta strukturë e prezantuar nga autorët e sipërpërmendur për shkak të qartësisë së saj akademike, qëndrueshmërisë strukturore dhe vlerës kërkimore. REZART PRIFTI 55

72 REZART PRIFTI 56

73 2.3 Një pasqyrë sistematike Kërkuesit (Rosanna Garcia & Calantone 2002; Crossan & Apaydin 2010; Gassmann et al. 2010; Utterback & Abernathy 1975; S Gopalakrishnan & Damanpour 1997; Cohen & Levinthal 1990; Adams et al. 2008; Hall et al. 2011) e kanë studiuar fushën e inovacionit përmes shqyrtimit të perspektivave të ndryshme, katër prej të cilave janë më të përhapurat. Pyetje të tilla si: Çfarë është e re? ; Sa e re është? ; Për cilët është e re? ; Kur dhe ku fillon dhe mbaron procesi i inovacionit? ; Kur përbën risia diçka të keqe dhe kur diçka të mirë? ; përfaqësojnë dimensionet/perspektivat e ndryshme të inovacionit. Secila prej këtyre pyetjeve përbën një dimension më vete. E para (Çfarë është e re?) përbën dimensionin e përmbajtjes së inovacionit; kur diskutohet sa e re është diçka kemi të bëjmë me dimensionin e intensitetit të inovacionit; e kështu me radhë pyetjet që pasojnë identifikohen respektivisht me dimensionet e kontekstit, procesit dhe atë normativ të inovacionit. Figure 1 Dimensionet e Inovacionit Burimi 3 Crossan & Apaydin (2010) Sikurse u përmend më herët, Crossan & Apaydin (2010) realizuan një rishikim të thellë dhe sistematik në studimin e tyre duke konkluduar se dimensione të shumta të inovacionit mund të REZART PRIFTI 57

74 zbulohen nga literatura por që të gjitha mund të organizohen në dy kategori: inovacioni si proces (i përgjigjet pyetjes si) dhe inovacioni si rezultat (pyetja: çfarë?). Në vijim, do të diskutohen dimensionet që janë pjesë e inovacionit si proces (dimensioni i shtytësit dhe burimit, dimensioni i vendosjes ose pozicionimit, dimensioni i këndvështrimit dhe ai i nivelit) dhe ato që kategorizohen brenda inovacionit si rezultat (dimensioni i referentit, i magnitudës, i formës si dhe dimensioni i llojit). Fokusi i këtij rishikimi është të ofrojë një kuptueshmëri më të gjerë rreth këtyre termave dhe të eksplorojë studimet më të fundit brenda kësaj fushe. REZART PRIFTI 58

75 2.3.1 Inovacioni si proces Dimensioni i shtytësit (nxitësit) dhe burimit Sipas Seelos & Mair (2012) për të kuptuar inovacionin është e nevojshme pasja e një perspektive me shumë nivele. Dimensioni i shtytësit përqëndrohet tek identifikimi nëse inovacioni rrjedh prej burimeve të brendshme apo prej mundësive të tregut. Në përgjigje të pyetjes Si? duke u nisur nga një pikëpamje e orientuar së brendshmi, studiuesit (Crossan & Apaydin 2010) sugjerojnë se elemente të tilla si njohuritë dhe burimet organizative janë shtytëset kryesore të inovacionit. Ndërkohë, të tjerë kanë përshkruar faktorët ë tillë si karakteristikat e firmës (përmasat ose mosha e saj), proceset vendimmarrëse të një firme (p.sh. vendimi për të punësuar staf shumë të kualifikuar) (Klerks 2011). Literatura dhe studimet empirike nuk ndajnë të njëjtin qëndrim kur bëhet fjalë për marërdhënien ndërmjet inovacionit dhe përmasave të firmës. Në studimet më të hershme, Schumpeter (1942) argumentonte se firmat e mëdha kanë më tepër avantazhe se firmat më të vogla përsa i përket aktiviteteve të inovacionit, kjo pasi ato kanë kapacitete më të mëdha financiare. Më vonë, Acs & Audretsch (1987) në një punim mjaft të cituar, argumentuan se firmat e mëdha kanë një avantazh relativ në inovacion. Ky avantazh është më i dukshëm në industri me kapital intensiv dhe më të përqëndruar, si dhe në ato firma që prodhojnë të mira shumë të diferencuara. Autorët vërejnë se firmat e vogla kanë avantazh kur operojnë në industri shumë inovative dhe kur përdorin kryesisht një fuqi punëtore të kualifikuar. Ettlie & Rubenstein (1987) e lidhin tipin e inovacionit me madhësinë fizike të kompanisë duke argumentuar se sa më e madhe të jetë kompania, aq më tepër akses do të ketë ajo në burime kyçe dhe për pasojë do të jetë më e aftë në gjenerimin e inovacionit radikal, pikëpamje kjo që nuk mbështetet nga Damanpour (1992), i cili argumenton se efektet ndikuese të tipit të inovacionit në lidhjen inovacion-madhësi nuk janë të konsiderueshme. Inovacione në shkallë të tillë shpesh kërkojnë financim të gjerë, zotësi dhe kualifikim të madh nëse marrim në konsideratë nivelin e REZART PRIFTI 59

76 lartë të pasigurisë, investime kapitale dhe fuqi marketingu; të gjitha këto, burime kyçe që janë të vështira për tu siguruar nga kompanitë e vogla. Megjithatë, Khan & Manopichetwattana (1989) gjetën se zotërimi i burimeve të bollshme nga një firmë nuk nënkupton me doemos inovacion të susksesshëm. Në një studim të hershëm të zhvilluar në Mbretërinë e Bashkuar, Pavitt et al. (1987) identifikuan se firmat e mëdha kanë intensitet më të lartë inovacioni duke e matur madhësinë e firmës në bazë të numrit të punonjësve (më tepër se të punësuar). Për më tepër, studimi dëshmon për diferenca të mëdha sektoriale që reflektojnë karakteritikat specifike për sektorin duke përjashtuar mundësitë teknologjike. Në sektorë me mundësi teknologjike të larta, Archibugi et al. (1995) zbuluan një marrëdhënie pozitive ndërmjet madhësisë së firmës dhe intensitetit të inovacionit. Gjatë studimit të vazhdimësisë së inovacionit ndërmjet firmave, Triguero & Córcoles (2013) zbuluan se burimet e brendshme të firmës, të tilla si kërkim-zhvillimi dhe përmasat, korrelojnë shumë në nivel firme dhe se përmasat kanë efekt pozitiv në inovacion. Damanpour (1992) në një rishikim meta-analitik zbuluan një lidhje pozitive ndërmjet përmasave të kompanisë dhe inovacionit por ku efektet ndryshonin në varësi të tipit të inovacionit dhe faktorëve të tjerë determinantë. Autori argumenton se në firmat prodhuese përmasat e kompanisë kanë një efekt më pozitiv në inovacion sesa tek firmat e orientuara nga shërbimet dhe kjo lidhje është më e fortë kur njësia matëse e aplikuar mat transformimin logaritmik të përmasave dhe nuk lidhet me personelin. Përsa i përket çështjes së matjeve, në literaturën që lidh inovacionin me përmasat e firmës, shumica e tyre dëshmojnë për një lidhje ndërmjet aktiviteteve inovative dhe madhësisë. Siç u përmend dhe më parë, rezultatet kontradiktore të identifikuara në marrëdhënien inovacion-përmasa vijnë si pasojë e diferencimeve metodologjike në operacionalizimin e variablave. Sikurse Damanpour (1992) zbuloi dhe Camisón-Zornoza & Lapiedra-Alcamí (2004) më pas konfirmuan, diferencimet lindnin për shkak se kërkuesit e operacionalizonin variablin madhësi në mënyra të ndryshme (të dhëna dixhitale përkundrejt atyre të gjalla, njësi matëse të personelit përkundrejt atyre që nuk kanë të bëjnë me personelin). Për më tepër, një tjetër çështje që ndikonte në studimet e hershme të kësaj teme ishte fokusi që studiuesit i kushtonin intensitetit të operacioneve të kërkim-zhvillimit si njësi matëse e inovacionit, ose ndryshe përqëndrimi i studimeve tek firmat që formalisht angazhoheshin në aktivitete të kërkim-zhvillimit. Por megjithatë, shumica e kompanive të vogla dhe të atyre me REZART PRIFTI 60

77 më pak se 100 punonjës nuk performojnë formalisht kërkim-zhvillim. Në këtë rast, ose njësia matëse e inovacionit duhet të jetë e ndryshme nga intensiteti i aktiviteteve të kërkim-zhvillimit, ose korniza analitike e punës duhet të ndryshojë në mënyrë që të sigurohen rezultate më të mira dhe më të krahasueshme. Madhësia e firmës është konsideruar si një parashikues shumë i rëndësishëm në adoptimin e inovacionit (Lee & Xia 2006) dhe si faktor që ka pasur një impakt pozitiv në sektorin e kërkimzhvillimit të kompanisë si input, ndërsa mbi inovacionin si output (Triguero & Córcoles 2013). Shpenzimet për aktivitetet e kërkim-zhvillimit dhe produktiviteti i tyre rriten me rritjen e përmasave të fimës por madhësia e saj përcakton gjithashtu edhe tipologjinë e kërkim-zhvillimit që një firmë përdor (Knott & Vieregger 2015). Rosenbusch, Brinckmann, and Bausch (2011) argumentojnë se efektet e inovacionit në performancën e një firme varen edhe nga madhësia e firmës duke shtjelluar më tej se firmat e reja dhe ato të vogla kanë më tepër efekte të gjurmueshme si të prodhuara nga inovacioni mbi performancën e firmës sesa firmat e mëdha dhe të konsoliduara. Ide, produkte dhe procese të reja janë duke u prezantuar nga firmat e vogla që vazhdimisht po infiltrohen në treg (De Jong & Marsili 2006), edhe pse këto firma në më të shumtën e rasteve nuk disponojnë burime të mjaftueshme për të investuar në aktivitetet e kërkim-zhvillimit, madje edhe në momentin që e kalojnë këtë fazë ato ndeshen me probleme në shndërrimin e proceseve të kërkim-zhvillimit në inovacion (Laforet 2008; Shefer & Frenkel 2005; Avermaete et al. 2003). Nga ana tjetër, kompanitë e mëdha vuajnë nga probleme që ndikojnë në uljen e prirjes së tyre inovative. Pavarësisht burimeve kyçe që ato disponojnë, Kamien & Schwartz (1975) argumentojnë se kompanitë e mëdha ndërtojnë sisteme burokratike që frenojnë aktivitetet inovative dhe nuk nxisin një klimë që do të inkurajonte kreativitetin. Për më tepër, këtyre firmave u mungon fleksibiliteti krahasuar me ato që janë më të vogla (Cohen & Klepper 1996). Kërkues më të hershëm (McNulty 1974; W. M. Cohen et al. 1987; Acs & Audretsch 1991; Cohen & Klepper 1996; Goodwin 1998) nuk zbuluan mbështetje të mjaftueshme rreth pikëpamjeve të Schumpeter-it, me një përjashtim që vlen të veçohet për industrinë kimike. Acs & Audretsch (1991) në një studim të zhvilluar në 14 sektorë amerikanë gjetën se novacionet nuk zmadhoheshin proporcionalisht me rritjen e përmasave të firmës, përveç disa sektorëve me një ose dy përfaqësues që kishin prodhuar më tepër inovacion. Cohen et al. (1987) analizuan marrëdhënien përmasa- REZART PRIFTI 61

78 inovacion duke përdorur madhësinë e firmës dhe efektet e madhësisë së njësisë së biznesit dhe më tej zbuluan se asnjëra nuk kishte efekt statistikor të rëndësishëm mbi kërkim-zhvillim. Camisón- Zornoza & Lapiedra-Alcamí (2004) më tej konfirmojnë se marrëdhënia pozitive ndërmjet përmasave dhe inovacionit jo gjithmonë ka rëndësi statistikore në studimet empirike. Një pikëpamje që mbart rëndësi të konsiderueshme është se inovacioni ndërmjet industrive nuk lidhet me përmasat e kompanisë por me ciklet brenda industrisë. Ai varjon në bazë të teknologjisë, tregjeve dhe politikave qeveritare. Veç kësaj, Bertschek & Entorf (1996) sugjerojnë se firmat e vogla dhe ato të mëdha gëzojnë avantazhe krahasuar me firmat e ndërmjetme duke e përshkruar marrëdhënien si një kurbë në formën e U-së dhe si të karakterizuar nga mungesa e elementeve të të dyja ekstremeve në kompanitë e ndërmjetme. Literatura duket se anon më tepër nga pikëpamja se përmasat ndikojnë në inovacion, edhe pse në shumë fusha studimore një kornizë e mirëfilltë ose gjetje përfundimtare për të krahasuar industritë, sektorët apo njësitë e biznesit ndërmjet tyre lidhur me karakteristikat e inovacionit dhe marrëdhënien e tyre me përmasat e organizatës, nuk është identifikuar. Përveç madhësisë, mosha e firmës përbën një tjetër faktor determinant të inovacionit që është analizuar dhe diskutuar gjerësisht. Pavarësisht nëse kompania është në fillesat e saj apo është e tashmë e konsoliduar, asaj do t i duhet të rinovohet në mënyrë që të arrijë të shfytëzojë burimet organizative për të përparuar në treg. Industria e teknologjisë së lartë, jo domosdoshmërisht ajo elektronike, e ka ndryshuar ekosistemin brenda të cilit zhvillohen bizneset dhe koncepti i një firme të vjetëruar është tashmë më i mjegullt. Çfarë e përcakton inovacionin dhe rritjen, mosha e firmës apo mosha e fuqisë së saj punëtore? Firmat e reja dhe të vogla zakonisht perceptohen si nxitës inovacioni (EBRD 2014). Në kontekstin rajonal, një forcë pune më e re lidhet pozitivisht me krijimin e firmave të reja (Ouimet et al. 2013). Në nivel firme, punonjësit më të rinj në moshë dhe veçanërisht menaxherët e rinj, lidhen me cilësi më të lartë inovative (Acemoglu et al. 2013). Mosha organizative është e lidhur me inovacionin dhe rritjen e firmës. Sorensen & Stuart (2000) zbuluan se periudha më të gjata të operimit të firmës në treg lidhen me norma më të larta inovacioni. Shtytës të tjerë të brendshëm të inovacionit mund të jenë njohuritë dhe burimet e firmës. Duke qënë se dimensioni i njohurive të inovacionit është diskutuar më sipër në këtë studim, do të ndalemi REZART PRIFTI 62

79 shkurtimisht tek ai në këtë seksion. Hurley & Hult (1998) e shohin inovacionin si një aspekt të kulturës dhe hapjes së firmës ndaj ideve të reja. Autorët gjithashtu prezantojnë në modelin e tyre kapacitetin për inovacion, të cilin e përkufizojnë si aftësinë e organizatës për të adoptuar ose implementuar ide, procese apo produkte të reja në mënyrë të suksesshme. Duke e lidhur inovacionin me kapacitetin për të krijuar, Lundvall (1985) argumenton se inovacioni vjen si pasojë e njohurive dhe eksperiencës së akumuluar. Inovacioni dhe njohuritë karakterizohen nga një marrëdhënie në simbiozë, pasi të parës i nevojitet një organizatë që do t i mundësojë shprehjen e aftësisë për të shfrytëzuar dhe transformuar njohuritë në aspektet e zhvillimit social, teknologjik dhe ekonomik. (Tushman & Anderson 1986). Darroch (2005) e sheh menaxhimin e njohurive si një mekanizëm të koordinimit organizativ. Më tej, autori paraqet të dhëna empirike që mbështesin idenë se firmat që disponojnë kapacitete të menaxhimit të njohurive i përdorin më efektivisht burimet e tyre. Përdorimi efektiv i burimeve dhe kapaciteteve rezulton në arritjen e avantazhit konkurrues për organizatën (Lado et al. 1998) dhe për më tepër, në mënyrë që të ruhet ky avantazh konkurrues kompanive u duhen njohuri organizative që nuk mund të replikohen lehtësisht nga konkurrentët. Megjithatë, njohuritë përbëjnë një burim organizativ në vetvete (Drucker 1993). Gjatë analizimit të burimeve si shtytëse të inovacionit lind nevoja për konsultimin me një kornizë apo grup përkufizimesh. Përqasja e përdorur në këtë kërkim është ajo e bazuar në burime. Teoria e pikëpamjes së bazuar në burime ka qënë përqasja më e qëndrueshme në prezantimin e një kornize pune dhe analitike sistematike për firmën, duke e përshkruar atë si një tërësi burimesh dhe aftësish (Lawson & Samson 2001; Wernerfelt 1984). Thelbi i teorisë thekson se firmat ndryshojnë si pasojë e burimeve specifike që disponojnë dhe aftësive që janë të vështira për tu imituar apo zëvendësuar (Amit & Schoemaker 1993; Prahalad & Hamel 1994). Teece & Pisano (1994) e zhvilluan më tej teorinë duke e quajtur atë teori të aftësive dinamike. Në thelb, autorët e përkufizojnë atë si një kategori kompetencash dhe aftësish që do t i lejojë firmës të krijojë produkte dhe procese të reja dhe tu përgjigjet rrethanave në ndryshim të tregut. Ekziston një kategorizim aftësish sipas përqasjes së bazuar në burime. Verona (1999) i veçon aftësitë bazuar në njohuritë nga të cilat ato përbëhen. Amit & Schoemaker (1993); Pisano (1997); Prahalad & Hamel (1990) kanë përshkruar aftësitë funksionale të cilat janë të nevojshme për firmat REZART PRIFTI 63

80 që të zhvillojnë njohuritë teknike. Një tjetër grup aftësish janë ato integruese (Cohen & Levinthal 1990; Henderson & Clark 1990; Pisano 1997). Fuchs et al. (2000) propozuan idenë e aftësive për inovacion si aftësi integruese të një niveli më të lartë. Kjo lloj aftësie, e kategorizuar si e një niveli më sipëror, reflekton kapacitetin e një firme për të realizuar një amalgamë aftësish si dhe për t i organizuar aftësitë e tjera. Sikurse shprehen Lawson & Samson (2001) teoria e aftësive dinamike është e përshtatshme për studimin e inovacionit organizacional. Së pari, pasi e zhvendos fokusin përtej faktorit teknologjik. Së dyti, sepse i kushton vëmendjen e duhur zhvillimit të procesit, duke qënë se inovacioni mund të jetë në vetvete model biznesi, proces apo sistem i ri. Dhe së fundmi, autorët argumentojnë se nëse merren në konsideratë diferencimet në asete ndërmjet firmave të ndryshme, pritshmëritë për një formulë më përgjithësuese rreth inovacionit zbehen. Në këtë pikë të fundit, mund të argumentohet se premisa që thekson heterogjenitetin e aseteve shtyn drejt kërkimit për një formulë unike të aftësive inovative, çka nuk do të kishte qënë e nevojshme në kushte të tjera. Megjithatë, kontributi i burimeve teknologjike në performancën e inovacionit është mjaft i njohur në literaturë. Sa më i diferencuar të jetë portofoli i burimeve teknologjike, aq më e mirë do të jetë performanca e inovacionit (Srivastava & Gnyawali 2011; Kamasak 2015). Pavarësisht sa u diskutua më sipër, pikëpamja e bazuar në burime dhe teoria e aftësive dinamike, të dyja kanë ngërçet dhe mungesat e tyre (Lawson & Samson 2001), diskutimi i të cilave shkon përtej qëllimeve të këtij kërkimi. Si përfundim, për të përmbushur natyrën dikotomike të marrëdhënies: e brendshme- e jashtme në dimensionin e shtytësit, mund të marrim në konsideratë një tjetër nxitës të jashtëm, si mundësitë apo rregullimi i tregut (Crossan & Apaydin 2010). Mundësitë e tregut varen nga masa në të cilën kompania është e orientuar nga tregu dhe nga mënyra sesi ajo i shfrytëzon përfitimet e rrjetit dhe skanimit mjedisor të informacionit të saj (Novikova 2005; Gilbert et al. 2001; Powell et al. 1996). Studimet e hershme të (Imai et al. 1985) theksojnë se faktorë të jashtëm si komunikimi, rrjetet apo bashkëveprimi me furnitorët dhe përdoruesit, e lehtësojnë procesin e inovacionit. Gjithë sa u përmend më sipër, janë shtytës të jashtëm të inovacionit të cilët lidhen me dimensionet Burim dhe Vendosje të inovacionit. Ndër faktorët e jashtëm, dinamizmi i tregut ushtron ndikim në operacionet e kërkim-zhvillimit dhe inovacion (Triguero & Córcoles 2013). Gjithashtu, observimi dhe REZART PRIFTI 64

81 analizimi i variablave mjedisore rritin mundësitë që të sigurohet një përqasje më proaktive përkundrejt inovacionit. REZART PRIFTI 65

82 2.3.3 Burimi Burimi i një risie përbën një tjetër dimension të inovacionit të analizuar nga studiuesit brenda kësaj pikëpamjeje dikotomike, e specifikisht në raportin ndërmjet njohurive të brendshme dhe atyre të jashtme (Ilboudo et al. 2016; Falkenberg, Loren et al. 2003; Crossan & Apaydin 2010) ku secila prej tyre ka impaktin e vet në procesin e inovacionit. Zhvillimi dhe përdorimi i njohurive brenda kufinjve të një firme përbën shembullin e njohurive të brendshme, ndërsa burimi i njohurive të jashtme i referohet përvetësimit të njohurive të reja në mjedisin jashtë firmës (Osoro et al. 2015; Falkenberg, Loren et al. 2003). Përvetësimi dhe gjenerimi i njohurive së brendshmi ndodh atëhere kur brenda kufinjve të firmës, aktorë të brendshëm përhapin dhe shpërndajnë njohuri të reja, edukojnë së brendshmi ose trajnojnë, duke i realizuar këto funksione përmes aktiviteteve të tilla si kërkim-zhvillimi (Falkenberg, Loren et al. 2003; Osoro et al. 2015). Ndërkohë, përthithja e njohurive të jashtme është një proces i cili ndodh kur kompania prezantohet me njohuri të reja të prodhuara nga burime të jashtme, përmes përqasjeve të tilla si: rekrutimi i personelit të kualifikuar, trajnimi, licensimi apo përmes blerjes së pajisjeve dhe makinerive (Falkenberg, Loren et al. 2003; Osoro et al. 2015). Të bazuarit vetëm tek burimet e brendshme, blerja e njohurive në tregun e teknologjisë (burim i jashtëm) ose ndërmarrja e të dyjave njëkohësisht, është dhe ka qënë një vendim që firmave do tu duhet të marrin për implementimin e inovacionit. Megjithatë, është e qartë se njohuritë kërkojnë menaxhim strategjik nga firma (Robert M. Grant 1996). Autorët (Caloghirou et al. 2004; Baark et al. 2011; Osoro et al. 2015) kanë studiuar masën në të cilën ndërveprimi i aftësive të brendshme që posedon firma me burime të jashtme njohurish, ndikojnë në nivelin e saj të inovacionit dhe konkurrueshmërisë në prodhim. Në studimin e tyre, Rigby & Zook (2002) konfirmuan se përmes hapjes sistematike të kufinjve të tyre të inovacionit ndaj shitësve, klientëve madje dhe konkurrentëve, kompanitë janë duke shtuar intensitetin e importimit dhe eksportimit të ideve novatore duke përmirësuar shpejtësinë, koston dhe cilësinë e inovacionit. Kësisoj, koncepti i burimit të jashtëm krahasohet me konceptin e inovacionit të tregut të hapur (open-market). Gjithsesi, vlen të theksohet se Dahlander & Gann REZART PRIFTI 66

83 (2010) pas rishikimit të afro 150 artikujve të publikuar lidhur me inovacionin e hapur, dolën në përfundimin se studiuesit përdorin përkufizime të ndryshme, madje dhe përfshijnë aspekte të ndryshme të inovacionit, në studimet e tyre. Për këtë arsye, definicione dhe koncepte të ndryshme do të ndeshen gjerësisht brenda kësaj fushe studimore. Në këtë studim, i referohemi kryesisht inovacionit të hapur drejtuar së brendshmi (përdorimi i brendshëm i njohurive të jashtme) dhe inovacionit të hapur orientuar së jashtmi (përfitim i jashtëm i njohurive të brendshme). Studiues aktualë (Enkel et al. 2009; Chesbrough & Crowther 2006; Gassmann et al. 2010), argumentojnë se inovacioni i hapur po bëhet gjithmonë e më i rëndësishëm, sidomos për kërkimzhvillimin. Këta autorë po përpiqen të kontribuojnë në këtë fushë duke kërkuar orientime për të ardhmen bazuar në studimet e fundit të kësaj dekade. Qëllimi i tyre është të ofrojnë njohuri dhe udhëzime që mund të përmirësojnë menaxhimin e operacioneve të kërkim-zhvillimit, inovacionit dhe teknologjisë. Edhe pse debati ndërmjet akademikëve për këtë dimension është i pashterueshëm, prevalon argumenti që firmat duhet të hapen ndaj inovacionit dhe njohurive të jashtme (e.g. Chesbrough & Crowther, 2006; Rigby & Zook, 2002), ndërsa të tjerë e vënë theksin tek ekzistenca e limiteve dhe barrierave që e pengojnë procesin e hapjes ndaj mjedisit të jashtëm (Enkel et al. 2009; Gassmann et al. 2010). Aktualisht, nuk ekziston inovacioni plotësisht i hapur, pavarësisht se realiteti i biznesit të sotëm është i ndërtuar nga kompani që investojnë si në aktivitetet e inovacionit të hapur ashtu edhe në ato të atij të mbyllur (Enkel et al. 2009). Kjo ndodh pasi një hapje e tepërt jo gjithnjë prodhon impakt pozitiv për firmën; në një periudhë më afatgjatë, mund të krijohet një impakt negativ kryesisht për shkak të humbjes së kompetencave bazë. Inovacioni i mbyllur gjithashtu mund të shoqërohet me ndikime negative. Për këtë arsye, Enkel et al. (2009) sugjerojnë se e ardhmja luhatet në një balancë jo shumë të qëndrueshme ndërmjet këtyre dy përqasjeve, duke qënë se në këtë mënyrë kompanitë do të munden të mbrojnë kompetencat e tyre bazë (bashkë me pronësinë e tyre intelektuale) dhe do të mund të hedhin në treg produkte dhe shërbime përpara konkurrentëve të tyre. Veç pikëpamjes dikotomike të dimensionit të burimeve, autorët, duke përfshirë dhe ata të studimeve më të hershme dhe mjaft të cituara, kanë identifikuar tri burime madhore të inovacionit: REZART PRIFTI 67

84 imitative, akuizitive (përvetësuese), and inkubative (Burgelman & Sayles 1986a; Zahra & Covin 1994; Huse & Gabrielsson 2005; Lu 2015). Burimi imitativ i inovacioni i referohet aftësisë së firmës për të kopjuar inovacionin e firmave të tjera në popullatën e saj ose në popullata të tjera organizative (Zahra & Covin 1994). Ndërkohë, burimi akuizitiv është aftësia për të përvetësuar risi të zhvilluara më herët nga kopmani të tjera përmes licensimeve, blerjeve, patentave, bashkimeve apo shkrirjes (Zahra & Covin 1994; Hitt et al. 1990). Së fundmi, burimi inkubativ ka të bëjë me aftësinë e një firme për të zhvilluar risitë dhe novacionet e saj përmes strukturave të brendshme kërkim-zhvillimit. Analizimi dhe identifikimi i burimeve të inovacionit, karakteristikave, faktorëve përcaktues (determinantë), si dhe i kombinimeve të ndryshme strategjike të këtyre burimeve, përbëjnë të gjithë faktorë të rëndësishëm me implikime menaxheriale në vendimmarrje. Përcaktojnë aftësitë dhe kapacitetet organizative që shërbejnë si kushte paraprake për inovacion. Megjithatë, ka ende hapësira për të diskutuar, si për shembull nëse aleancat, konsolidimi i brendshëm i kompanisë apo blerjet janë zgjidhje më të favorshme për aktivitetet e inovacionit, apo nëse firmat duhet të marrin në konsideratë burime të tjera alternative për përvetësimin e inovacionit pavarësisht strategjisë së kompanisë. Të gjitha këto çështje kërkojnë një kuptueshmëri më të madhe në mënyrë që të zhvillohet një konceptim më cilësor për dimensionin e burimit Dimensioni i vendosjes (pozicionimit) Çështja e rolit të firmës përkundrejt rrjeteve në procesin e inovacionit, e njohur ndryshe dhe me termin dimension i vendosjes (Crossan & Apaydin 2010), është adresuar nga shumë autorë (e.g. Kogut & Zander, 1993; Nonaka, Toyama, & Nagata, 2000; Novikova, 2005; Pyka & Windrum, 2002). Sikurse mund të jetë e kuptueshme nga emërtimet, analiza e përqasjes së firmës bazohet tek vetë firma, ndërsa në rastin e përqasjes ndaj rrjetit niveli i analizës është vetë rrjeti (ku rrjeti përcaktohet nga marrëdhënia ndërmjet aktorëve të firmës). Teoritë e firmës theksojnë rolin e saj si një aktor të rëndësishëm në inovacion. Kërkues të ndryshëm (Dierickx & Cool 1989; Ahrweiler REZART PRIFTI 68

85 2010; Robert M. Grant 1996; Kogut & Zander 1993; Nonaka et al. 2000), gjatë studimeve të tyre e kanë përshkruar procesin e inovacionit si rezultant të kombinimit të suksesshëm të kompetencave, aftësive dhe burimeve të një firme. E thënë ndryshe, firma është konceptuar si një institucion i integrimit të njohurive (Robert M. Grant 1996). Nga ana tjetër, teoritë e rrjeteve të inovacionit theksojnë rëndësinë në rritje të rolit të njohurive në ekonomitë moderne (Ahrweiler & Keane 2004; Mikel & Iturriagagoitia 2005; Takemura & Zieliński 2012) duke adoptuar në këtë mënyrë, një pikëpamje më të gjerë mbi inovacionin. Rrjeti i firmave konsiderohet më eficient në përmirësimin e procesit të krijimit të njohurive (Kern 2009). (Ahrweiler 2010) argumenton se inovacioni i rrjeteve i referohet elementeve strukturore të inovacionit dhe se këto rrjete përfshijnë aktorët e firmave dhe marrëdhëniet e tyre. Një përkufizim më gjithëpërfshirës është dhënë nga (Pyka, A; Küppers 2003), të cilët pohojnë se inovacioni i rrjeteve është: Një proces ndërveprimi brenda një grupi aktorësh heterogjenë të cilët prodhojnë inovacion në çdo nivel të mundshëm të agreguar (rajonal, kombëtar, mbikombëtar). Autorët më tej theksojnë nevojën e ekzistencës së kësaj strukture organizative (rrjetit të inovacionit) sepse nuk ekziston asnjë firmë që të disponojë të gjitha burimet e nevojshme për të arritur në nivelin e duhur të njohurive. Moore & Davis (2004) sugjerojnë se idetë mund të gjenerohen në dy drejtime (nga brenda ose jashtë kompanisë), por ato të prejardhura nga burime të jashtme janë më të shpeshta dhe duhet të shfrytëzohen shpejt. Esenca e këtyre krahasimeve ka të bëjë me njohuritë sepse njohuritë po bëhen gjithmonë e më të rëndësishme për shumë lloje risish. Në mënyrë që të sigurohet një këndvështrim më i qartë në lidhje me këtë dimension është shumë e rëndësishme që të kuptohet se njohuritë dhe informacioni janë dy gjëra të ndryshme. Informacioni është tërësia e të dhënave kuptimi i të cilave sigurohet nga marrëdhënia e ndërlidhur e tyre, ndërsa njohuritë përbëjnë koleksionin e përshtatshëm të informacionit në mënyrë që ai të jetë i dobishëm (Bellinger et al. 2004). Zakonisht, njohuritë ndahen në të pashprehura dhe eksplicite. Elizabeth Smith (2001) i përshkruan njohuritë e pashprehura si veprimtari e udhëhequr nga njohuritë ose njohuri të bazuara në praktikë (know-how), ndërsa njohuritë eksplicite si njohuri akademike të shprehura në gjuhë formale (know-what). Me fjalë të tjera, njohuritë e pashprehura sigurohen nga eksperienca REZART PRIFTI 69

86 personale, ndërkohë që njohuritë eksplicite bazohen në procese pune të konsoliduara dhe përdorin burime të dokumentuara. Diferenca ndërmjet këtyre dy kategorive është hulumtuar gjerësisht nga kërkuesit por për përqasjen e këtij studimi gjetjet më relevante sugjerojnë se njohuritë e pashprehura janë më të vështira për tu imituar nga konkurrentët dhe se në më të shumtën e rasteve përbëjnë avantazh konkurrues (Seidler-de Alwis & Hartmann 2008). Cowan et al. (2000) konkluduan se firmat i përdorin të dyja kategoritë e njohurive për të krijuar inovacion. Duke marrë në konsideratë diferencat e sipërpërmendura, arrijmë të sigurojmë një kuptueshmëri më të gjerë të dimensionit të vendosjes, me të cilin kuptojmë diferencën ndërmjet përqasjes së një firme (ku analiza bazohet tek firma) dhe përqasjes së rrjetit (ku niveli i analizës është rrjeti). Sigurisht, ana interesante e këtyre përqasjeve është kur ato shqyrtohen në lidhje me proceset e inovacionit. Sipas Powell et al. (1996), me rrjet nënkuptojmë një indikator të pozicionimit së inovacionit sepse ai siguron akses në burime të ndryshme dhe njohuri që nuk janë të disponueshme në mënyra të tjera, ndërkohë që testohen kapacitetet dhe ekspertiza e brendshme për të mësuar. Kjo përqasje sugjeron se: ekziston një normë reciprociteti dhe ndërvarësie ndërmjet anëtarëve të rrjetit (Powell 1990). Në ekonomitë moderne, format e rrjetit janë të përbëra nga aktorë të vegjël, të shpërndarë nëpër industri të ndryshme dhe që përbëhen nga lloje lidhjesh të shumëfishta (Dittrich & Duysters 2007). Më tej, Powell et al. (1996) argumentojnë se nëse baza e njohurive të një industrie është njëkohësisht komplekse dhe në zgjerim, burimet e ekspertizës së saj do të jenë mjaft të shpërndara dhe vendndodhja e inovacionit do të gjendet në rrjetet e të mësuarit më tepër sesa në firmat individuale. Lidhjet e rrjetit mund të gjenden në mënyra të ndryshme pasi ato mund të reflektojnë marrëdhënie formale, siç mund të jenë aleancat, sipërmarrje të përbashkëta ose partneritete në aktivitetet e kërkim-zhvillimit; mund të kenë të bëjnë me bashkëpunimet klient-furnitor, në forma të tilla si kontraktimet, licensimet, etj.; ose mund të shfaqen në formën e aleancave laterale në një treg të përbashkët (Simard & West 2006). Ndërkohë, lidhjet joformale reflektohen tek marrëdhëniet ndërmjet individëve, pavarësisht nëse ato janë të sanksionuara (pra të lejueshme) ose jo. Studimet kanë treguar se kur firmat përfshihen në tipe të ndryshme lidhjesh, ato janë më inovative krahasuar me firmat që përfshihen vetëm në një tip të vetëm lidhjeje (Baum et al. 2000). Fenomeni i inovacionit të hapur është identifikuar më së shumti në industritë që përdorin intensivisht REZART PRIFTI 70

87 teknologjinë (Enkel et al. 2009), kjo sepse njohuritë e nevojshme për një risi nuk janë të lidhura vetëm me aspektin teknik por mund të përfshijnë edhe njohuritë për segmentet e tregut, klientët, mënyrat e përdorimit të produkteve, etj. Laursen & Salter (2006) zbuluan se përthithja e njohurive të jashtme lidhej me inovacionin radikal. Bazuar në këtë diskutim, mund të thuhet se firmat rrallë arrijnë të rinovohen vetë. Kur një firmë është e hapur ndaj tregut ajo mund të sigurojë më tepër kuptueshmëri ndaj mundësive inovative që i ofrohen, çka me fjalë të tjera reflekton integrimin e njohurive të reja që vijnë nga burime të brendshme ose të jashtme. Megjithatë, në mënyrë që të aftësohen në risi dhe rinovim, firmave u duhet një nivel i caktuar aftësish për të mësuar (Cohen & Levinthal 1990). Për më tepër, studiues të fushave të ndryshme (Camps & Luna-Arocas 2010; Ar & Baki 2011; Alegre et al. 2012) kanë demonstraur se ekziston një korrelacion pozitiv ndërmjet performancës së firmës dhe aftësisë së saj për të mësuar. Në përfundim të studimit të tyre (Laursen & Salter 2006) sugjeruan se në stadet e hershme të ciklit të jetës së produktit vetëm disa nga aktorët në treg disponojnë njohuri dhe informacion rreth teknologjive të rëndësishme për evolucionin e produktit dhe se gjendja e teknologjisë është në ndryshim të vazhdueshëm. Duke vijuar më tej në fazën e maturimit, njohuritë specifike që lidhen me teknologjinë mbahen nga aktorët të tjerë. Detyra kryesore e firmës në këtë fazë është të aksesojë një shumëllojshmëri burimesh të njohurive dhe në këtë mënyrë të zbulojë kombinime të reja të teknologjive ekzistuese që do ta ndihmonin atë në përmirësimin e produktit. Rezultatet e këtij studimi sugjerojnë se ka një efekt zëvendësimi ndërmjet kërkimeve të jashtme dhe aktiviteteve të brendshme të kërkim-zhvillimit. Megjithatë, në literaturën aktuale mbi inovacionin ekziston një debat i vazhdueshëm për rëndësinë relative të raportit firmë-rrjet në proceset e inovacionit (Novikova 2005). Mbështetësit e përqasjes së firmës e vënë theksin tek rëndësia e faktorëve përcaktues të kapacitetit të firmës për të sjellë risi, ndërkohë që mbështetësit e inovacionit të rrjetit e konsiderojnë firmën si plotësuese dhe jo elementin dominues në procesin inovativ. (Novikova 2005) propozon që një balancë ndërmjet këtyre dy përqasjeve mund të sjellë një tablo realiste të të gjitha proceseve të inovacionit brenda firmës. REZART PRIFTI 71

88 2.3.5 Dimensioni i pamjes (drejtimi) Dimensioni i pamjes lidhet me shtegun e procesit të inovacionit. Ka dy mënyra përmes të cilave një risi mund të rrjedhë përbrenda organizatës: poshtë-lart dhe lart-poshtë (Deschamps 2005; Daft 1978). Inovacioni poshtë-lart i siguron idetë nga pjesa fundore e strukturës organizativ (p.sh. punonjësit, klientët, tj.). Inovacioni lart-poshtë vepron ndryshe (Betts et al. 2015; Gaynor 2009). Kahu i inovacionit këtu është i kundërt dhe është lidershipi ai që kontribuon me ide dhe koncepte të reja (Gaynor 2009). Zakonisht inovacioni poshtë-lart udhëhiqet nga sipërmarrësit, iniciohet dhe stimulohet nga stafi, ndërkohë që inovacioni lart-poshtë udhëhiqet nga njëfarë vizioni dhe iniciohet nga niveli menaxherial (Mphahlele 2006). Në studimet e hershme (Damanpour 1991) argumentonte se si faktorët përcaktues të inovacionit administrativ po ashtu edhe ata të atij teknik ishin të përzier dhe se procesi për të dy këto tipe ishte njëkohësisht poshtë-lart dhe lart-poshtë. Më vonë Damanpour & Gopalakrishnan (1998), u shprehën se inovacionet teknike burojnë nga bërthama teknike e kompanisë dhe për nga natyra janë procese me kah poshtë-lart, ndërsa inovacionet administrative ndjekin procesin lart-poshtë. Dallimi ndërmjet një strukture sociale dhe teknologjisë ilustron edhe llojet e inovacionit, administrativ dhe teknologjik. Sipas përkufizimit, inovacioni teknik lidhet me produktin, shërbimet dhe teknologjitë që kanë të bëjnë me aktivitetin bazë të një organizate, ndërsa inovacioni administrativ përfshin strukturat dhe proceset organizative që lidhen kryesisht me nivelin menaxherial dhe për këtë arsye kanë më tepër të bëjnë me strukturën sociale (Daft 1978; Damanpour & Evan 1984). Gjithashtu, karakteristikat organizative të tilla si: profesionalizmi i lartë, centralizimi dhe formalizimi i ulët, favorizojnë proceset poshtë-lart të inovacionit, ndërkohë që kontrolli burokratik priret të lehtësojë risitë administrative në nivel organizativ kur kahu i procesit të inovacionit ndjek një kurbë lart-poshtë. Pavarësisht nëse përqasja ndaj inovacionit ndjek një proces poshtë-lart apo lar-poshtë, strategjia inovative e një firme është ajo e cila duhet të identifikojë predispozitën e një organizate për tipologjinë e inovacionit dhe supozimet për drejtimin që ajo duhet të ndjekë (Mphahlele 2006). Megjithatë, firmat duhet të marrin në konsideratë kontributet poshtë-lart të stafit të tyre në inovacion dhe kreativitet (Hobday 2005). REZART PRIFTI 72

89 2.3.6 Dimensioni i nivelit Dimensioni i nivelit, ose analiza e nivelit të inovacionit mund të eksplorohet në nivel individual (Hammond et al. 2011), grupi (Hülsheger et al. 2009), njësie, organizacional/firme (Hobday 2005; Uden et al. 2014), industrial, madje dhe kombëtar (Gopalakrishnan & Damanpour 1997). Konceptualizimi i inovacionit ndikohet nga të gjitha këto nivele (Damanpour 1991). Së pari, studimet mbi inovacionin në nivel organizacional nuk përputhen kur bëhet fjalë për përqasjen ndaj rezultatit dhe përqasjen ndaj procesit. Përsa i përket të parës, studiuesit kanë tendencën të përshkruajnë një grup të gjerë sekuencash apo eventesh që janë të qënësishëm për procesin e inovacionit (Gopalakrishnan & Damanpour 1997). Këta autorë, më tej, sqarojnë se në këtë nivel studimet ofrojnë kuptueshmëri rreth rolit që luan inovacioni në menaxhimin e shqetësimeve në mbarë organizatën, siç mund të jenë: kapaciteti për të alokuar burime duke i adresuar ato drejt aktiviteteve inovative, aftësia për tu përshtatur me mjedisin e biznesit, si dhe efektiviteti i shoqëruar me rezultate të matshme organizacionale. Shumë kërkues (Armbruster et al. 2008; West & Altink 1996; John R. Kimberly & Evanisko 1981; Fariborz Damanpour 1991; Crossan & Apaydin 2010) e kanë studiuar inovacionin organizacional. Psikologët organizativë mendojnë se organizatat me struktura të sheshta që shoqërohen me nivele të kënaqshme komunikimi ndërmjet departamenteve kanë gjasa të jenë më inovative se organizatat hierarkike (West & Altink 1996). Me fjalë të tjera, studiuesit sugjerojnë se strukturat organike organizative shërbejnë si lehtësuese ndaj inovacionit dhe për këtë arsye ata besojnë se strukturimi i organizatës sipas kësaj mënyre do ta bëjë më të mundur zhvillimin e inovacionit. Niveli i dytë i analizës zihet nga inovacioni i grupit. Bashkëpunimi i njerëzve të ndryshëm në një skuadër mund të promovojë kreativitet dhe inovacion (West & Altink 1996). Kjo, pasi skuadrat kthehen në burime idesh, dhe organizatat e ndara në skuadra mundet njëkohësisht të strukturohen në një mënyrë të centralizuar, çka do të mundësonte inovacion (Robertson et al. 2003). Hülsheger, Anderson, & Salgado (2009) përdorën një model input-proces-output në studimin e tyre ku u ekzaminuan 15 variabla në nivel skuadre dhe marrëdhëniet e tyre me kreativitetin dhe inovacionin REZART PRIFTI 73

90 (variablat e përdorura u ekstraktuan nga një rishikim i studimeve të publikuara brenda 30 viteve të fundit). Gjetjet e tyre treguan se variablat e proceseve të skuadrës që mbështesin orientimin nga detyrat, vizionin, komunikimin dhe inovacionin kishin lidhje më të fortë me dy variablat e varura përfundimtare (kreativiteti dhe inovacioni); ndërkohë që përbërja e skuadrës, struktura, etj. (variabla të inputeve), shfaqën efekte më të zbehta në këtë lidhje. Përfundimi më i rëndësishëm i këtij studimi ishte se variablat e proceseve të skuadrës ishin më tepër të lidhura me inovacionin dhe kreativitetin kur mateshin në nivel skuadre sesa në nivel individi. Niveli tjetër është ai individual, i cili nganjëhere është më i rëndësishmi pasi inovacioni buron prej njerëzve. Njerëzit janë të motivuar të eksplorojnë dhe ndryshojnë mjedisin përreth në mënyra që mund të varjojnë nga kreative e deri në radikalisht inovative, duke gjeneruar më pas ide, të cilat i aplikojnë, mbajnë qëndrime ndaj tyre dhe mund t i modifikojnë (Ven 1986). Bazuar në studime dhe eksperiencë, mund të arrihet në përfundimin se njerëzit kanë tendencën të kenë një natyrë eksplorative, të jenë kuriozë ose të kultivojnë një marrëdhënie të veçantë me mjedisin e tyre. Kur këto tipare kombinohen me një nivel të përshtatshëm motivimi dhe një ndjenjë relative sigurie, ato mund t i stimulojnë njerëzit të eksplorojnë dhe modifikojnë mjedisin e tyre në mënyrë kreative. West & Altink (1996) përmendin një tjetër nxitës të inovacionit individual: nevojën; nevojën për të zgjidhur një problem dhe për tu ndjerë i sigurt psikologjikisht. Megjithatë, në disa raste inovacioni ndodh kur njerëzit nuk ndjehen të sigurt në punë (Scott & Bruce 1994). Ngaqë veprimet e njerëzve influencohen nga ndjesia psikologjike e sigurisë që ata kanë, është e kuptueshme që gjendja e kësaj ndjesie mund të çojë në prezencë apo mungesë kreativiteti. Në një situatë hipotetike dikush do të shqetësohej nga mundësia e humbjes së punës për shkak të gabimeve, duke bërë kështu që ai të tërhiqej nga eksperimentimi me risqe dhe do të bënte të kundërtën e të qënit kreativ si apsojë e kësaj pasigurie. Sigurisht, ky është vetëm njëri nga faktorët që influencon inovacionin. Inovacioni individual është analizuar nga shumë autorë (Deffuant et al. 2005; De Jong 2007; West & Altink 1996; Scott & Bruce 1994). Është fushë interesante pasi disa mund të mendojnë se inovacioni rrjedh kryesisht prej individit. Robertson et al. (2003) sugjerojnë se ekziston një numër faktorësh pune që influencojnë nivelin e inovacionit në punë duke prekur më tej edhe efektivitetin organizativ. Ata përmendin dy faktorë të dizenjimit të punës: nivelin e autonomisë/kontrollit dhe REZART PRIFTI 74

91 sa interesante është puna në thelb. Gjithashtu, karakteristikat individuale përbëjnë një kategori të madhe të këtyre faktorëve influencues, të cilët përfshijnë: vetëbesimin, këmbënguljen përkundrejt presioneve sociale, tolerancën ndaj ambiguitetit, nevojën për liri në punë (vetë-drejtimin), personalitetin dhe inteligjencën, etj., të gjitha të përshkruara nga Robertson et al. (2003). Sikurse u diskutua, studime të ndryshme duket se konvergojnë në lidhje me inovacionin individual duke theksuar faktin se inovacioni në nivel individual stimulohet kur organizata funksionon sipas një strukture organike dhe kur individët janë të pavarur në vendin e tyre të punës. Atributet personale gjithashtu ndikojnë në iniciativën e individëve për të qënë kreativë, veçanërisht në punë. Ka studime që fokusohen në faktorët e jashtëm të mjedisit të afërt dhe atij të largët. Jong (De Jong 2007) studioi mënyrën sesi liderët influencojnë sjelljen e punonjësve inovativë dhe nxorri në pah ekzistencën e 13 sjelljeve të rëndësishme të lidershipit. Autori konkludoi se përmes veprimeve të tyre që synojnë të nxisin kreativitet dhe aplikojnë ide të reja, liderët mund të influencojnë sjelljen inovative të punonjësve dhe madje këto veprime mund të influencojnë edhe sjelljen e tyre të përditshme duke i nxitur ata të mendojnë më tepër jashtë kuadratit. Gjetje të rëndësishme në këtë drejtim janë edhe ato të Heinze, Shapira, Rogers, & Senker (2009), të cilët e lidhin kreativitetin me ndërmjetësim të qëndrueshëm kërkimor, lehtësim lidershipi, grupe me pak anëtarë, kontekste organizative që kanë akses të mjaftueshëm në një shumëllojshmëri aftësish teknike (plotësuese ndaj njëra-tjetrës), si dhe akses në aftësi dhe burime jashtë organizatës. Megjithatë, janë të pakta kompanitë që zhvillojnë strategji për të stimuluar inovacionin individual (West & Altink 1996) dhe kërkuesit (Mumford 2000) sugjerojnë se kjo nuk mjafton dhe se ka ende nevojë për përmirësim. Patterson, Kerrin, & Gatto-Roissard (2009) sugjerojnë disa zgjidhje, të tilla si: strategjia e rekrutimit dhe socializimi i hershëm, rrjeti i lidhjeve sociale dhe ndarja e njohurive, menaxhimi i talenteve, tërheqja dhe mbajtja e të punësuarve, etj. Bazuar në analizën e tyre, ata konkludojnë që ndërhyrje të ndryshme kanë qëllime të ndryshme, si organizata, grupi dhe individi. Prandaj, është shumë e rëndësishme të kuptohet ku duhet të përqëndrohen këto ndërhyrje në mënyrë që të nxitet potenciali inovativ i punonjësve. REZART PRIFTI 75

92 2.4 Inovacioni si pasojë Hyrje Diferencimi i inovacionit si proces nga inovacioni si pasojë nuk është detyrë e lehtë teorikisht dhe për më tepër në literaturë çështja është e mjegullt. Një keqkuptim që haset shpesh ndodh atëhere kur inovacioni si pasojë keqinterpretohet si performancë tregu (Crossan & Apaydin 2010), ose ngatërrohet me proceset e krijimit të inovacionit. Quintane et al. (2011) argumentojnë se esenca e konceptit të inovacionit si pasojë është risia. Pavarësisht diskrepancave të hasura dhe përqasjes së paqartë teorike, ky rishikim vazhdon me eksplorimin e dimensionit të inovacionit si pasojë duke e parë atë më tepër për nga perspektiva e impaktit Dimensioni i referentit Sikurse është diskutuar edhe në fillim të këtij rishikimi të literaturës, dimensionet e inovacionit janë studiuar dhe analizuar në një perspektivë me dy drejtime. Kur bëhet fjalë për matjen e aftësisë për inovacion, një ndër matësit më të zakonshëm të përdorur është shkalla e risisë. Produktet që karakterizohen nga një shkallë e lartë inovacioni janë parë si bartëse të një niveli të lartë risie, ndërsa përsa i përket kahut të kundërt të këtij kontinumi, nuk mund të thuhet e njëjta gjë. Megjithatë, çështja kryesore në disa raste mund të jetë: Çfarë është e re? Për cilin/ët është e re? Dimensioni i referentit është në fakt ai i cili vendos standardin kryesor që më pas do të shërbejë në përcaktimin e risisë së inovacionit si pasojë (Crossan & Apaydin 2010). Dimensioni i referentit e përkufizon inovacionin e risisë si pasojë, pasi inovacioni sipas definicioneve që i janë dhënë duhet të përmbajë njëfarë shkalle risie, e cila do të jetë e re për firmën, tregun të cilit i shërben, industrinë ose, në disa raste të veçanta, për mbarë botën. Sipas Manualit të Oslos (OECD 2005b), një risi ose novacion mund të jenë të rinj për firmën kur një risi ekzistuese shprëndahet brenda kësaj firme, çka nënkupton se edhe nëse kjo risi është aplikuar në REZART PRIFTI 76

93 firma të tjera, gjithsesi do të konsiderohet inovative për firmën tek e cila po aplikohet për herë të parë. Ndërkohë, një risi konsiderohet e re për tregun kur firma operuese në një treg specifik bëhet e para që e fut risinë në këtë treg. Nëse një risi apo novacion futet për herë të parë në të gjitha tregjet dhe industritë, atëhere do të konsideorhet si i ri për të gjithë botën. Kjo dëshmon për gjerësinë e konceptit të inovacionit, koncept i cili shkon përtej aktiviteteve të kërkim-zhvillimit dhe për shkak të kësaj gjerësie ekziston një gamë faktorësh që ndikojnë në inovacion dhe që mund të shfaqen në cilindo sektor të ekonomisë (OECD 2005b). Sipas Harirchi & Chaminade (2014): Inovacioni është i ri për botën nëse firma nxjerr në tregun global një të mirë apo shërbim të ri ose mjaftueshëm të përmirësuar, përpara se ta nxjerrin konkurrentët e saj; është i ri për tregun ose industrinë në të cilën operon firma nëse ajo është e para që e implementon këtë risi; ndërsa inovacioni mund të jetë i ri për vetë fimën edhe kur ai implementohet prej saj pavarësisht se është bërë i disponueshëm nga konkurrentët e saj në treg. (2014a, p.20). Autorët gjithashtu sjellin në vëmendje faktin se koncepte të tilla si e re për botën dhe risi teknologjike mund të gjenden në literaturë të përdorura si sinonime për inovacionin radikal, ndërsa inovacion i përmirësuar ose risi për firmën përdoren si sinonime të inovacionit inkremental (rritës gradual). Kjo është arsyeja që qëndron pas sugjerimeve të kërkuesve (Banu Goktan & Miles 2011) për të observuar masën e radikalizmit apo novacionit të një risie ndërkohë që vlerësohet sjellja inovative e firmës. (Garcia & Calantone 2002) evidentuan ekzistencën e një hendeku të rëndësishëm në literaturën që ka të bëjë me matjen e shkallës së novacionit. Studimet ndjekin përqasje të ndryshme për të analizuar shkallën e novacionit të një risie, duke u bazuar në: vlerën strategjike të kompanisë, fazat në ciklin e jetës së produktit, ndryshime jo-strukturore të nxitura nga kërkesa, etj. (Martínez- Román & Romero 2013). Manuali i Oslos (OECD 2005) përdori klasifikimin e bazuar në shkallën e novacionit të produktit. Kjo nënkupton se produkti është i ri për botën në momentin që ai i prezantohet botës. Megjithatë, një novacion mund të prezantohet për herë të parë edhe në një treg specifik dhe në këtë rast një monopol i përkohshëm mund të shfaqet derisa të përballet me konkurrencë (nëse diçka e tillë do të ndëdhë). Koncepti e re për firmën zakonisht përfaqëson inovacionin inkremental që aplikon një njohuri të disponueshme, e cila në më të shumtën e rasteve REZART PRIFTI 77

94 buron nga imitimi i konkurrentëve. Kjo shkallë inovacioni zakonisht mbizotëron në bizneset e vogla, kryesisht për shkak të kufizimeve në burime me të cilat ato përballen. REZART PRIFTI 78

95 2.4.3 Dimensioni i magnitudës Në vazhdim të traditës së definicioneve me dy drejtime, një ndër klasifikimet më të shpeshta të inovacionit është: inovacioni inkremental përkundrejt atij radikal. Abernathy & Utterback (1978) studiuan tipe të ndryshme inovacioni me synim krijimin e një modeli që lidh pjesëzat e inovacionit brenda një njësie; dhe i ndanë këto novacione në lloje të ndryshme, respektivisht inovacion produkti dhe inovacion procesi. Një tjetër klasifikim i përdorur ishte: zhvillimi i produkteve tërësisht të reja (inovacion radikal) dhe përmirësimi i produkteve ekzistuese (inovacion inkremental). Ky klasifikim nga William Abernathy & Utterback (1978) dhe nga autorë të tjerë, përcaktohet nga shkalla e ndryshimit që lidhet me të (Lu & Chen 2010; Orlikowski 1991; John E Ettlie et al. 1984). Për këtë arsye, inovacioni radikal ndodh nëse ndryshime rrënjësore prodhohen dhe reflektohen në aktivitetet e organizatës, madje gjithë indsutrisë, duke hapur tregje të reja dhe mënyra të reja të përdorimit potencial (Benner & Tushman 2003; Ettlie et al. 1984). Ndërkohë, risitë inkrementale fokusohen kryesisht në përmirësimin dhe përforcimin e kapaciteteve ekzistuese ose aktiviteteve të organizatës. Me fjalë të tjera, inovacioni inkremental barazohet me të performuarit më mirë në atë çka jemi duke bërë ndërsa inovacioni radikal të bërit e asaj që nuk e kemi provuar kurrë (Manzini 2002). Gatignon et al. (2002) e përkufizojnë inovacionin inkremental si përmirësimin e komponentëve çmim/performancë në një normë konsistente me trajektoren ekzistuese teknike, ndërsa inovacionin radikal si avancimin e çiftit çmim/performancë më tepër se norma ekzistuese e progresit. Studime të mëparshme mbi çështjen kanë përdorur terminologji të ndryshme për këto dimensione të inovacionit duke përfshirë një numër të madh konceptesh dhe kategorish. Inovacioni radikal njihet në literaturë edhe si inovacion përçarës (Dyer et al. 2011; Markides 2006), eksplorues (Jansen et al. 2006), shkatërrues kompetencash, arkitekturor, jo i vazhdueshëm apo dhe si inovacion realisht i ri (Henderson & Clark 1990; R Garcia & Calantone 2002; Gatignon et al. 2002; Utterback & Acee 2005). Këto dy tipe të inovacionit si pasojë (inkremental përkundrejt radikal) njihen përgjithësisht si pjesë përbërëse të dimensionit të magnitudës (Crossan & Apaydin 2010). Autorë të tjerë (Veryzer 1998; REZART PRIFTI 79

96 Corso & Pellegrini 2007) e ndanë inovacionin në të vazhdueshëm dhe jo të vazhdueshëm, të cilat njihen si analoge me të dy të parat (Lu & Chen 2010). Sipas Garcia & Calantone (2002) epitetet radikale, inkrementale, jo i vazhdueshëm dhe realisht i ri përgjithësisht përdoren për të identifikuar inovacionin. Megjithatë, autorë të tillë si Dahlin dhe Behrens (2005) sugjerojnë se kritere të tjera mund të aplikohen për identifikimin e inovacionit si radikal; të tilla si risia, të qënurit unik dhe fakti që inovacioni duhet të adoptohet. Dy të parat përcaktojnë nivelin e radikalitetit ndërsa e treta përbën një indikator suksesi; për këtë arsye në disa raste idetë mund të dështojnë edhe pse mund të jenë të mira. Inovacioni radikal dhe ai inkremental mund të përkufizohen në mënyra të ndryshme, në varësi të perspektivës dhe këndvështrimit mbi të cilin bazohet vlerësimi (Rosanna Garcia & Calantone 2002). Pavarësisht se terma të tillë si realisht i ri, jo i vazhdueshëm apo inovacion radikal përdoren si sinonime, disa studiues (Garcia & Calantone 2002) janë përpjekur të tregojnë nëse ka diferenca ndërmjet tyre përmes theksimit të faktit se kjo tipologji është relative për firmën. Sipas tyre, atë çfarë një organizatë e etiketon si inovacion tërësisht të ri, një organizatë tjetër mund ta konsiderojë si inovacion inkremntal. Në fakt, risitë radikale përbëjnë vetëm 10% të risive të reja, kështu që ato ndodhin rrallë (Narayanan & O Connor 2010; Jamil et al. 2015; Rosanna Garcia & Calantone 2002). Garcia & Calantone (2002) sugjerojnë se ekzistojnë dy nivele perspektivash për klasifikimin e inovacionit, konkretisht një nivel makro versus mikro dhe marketing versus teknologji; në ndjekje të kësaj logjike tri etiketime të inovacionit mund të identifikohen: radikal, inkremental dhe realisht i ri. Ndërsa inovacioni radikal krijon risi që shkaktojnë ndërprerje teknologjike dhe marketingu në nivel mikro dhe makro, inovacioni inkremental gjendet vetëm në nivel mikro dhe shkakton ose ndërprerje teknologjike ose marketingu (por jo të të dyja llojeve). Termi i tretë (novacione realisht të reja ) prezantohet si kombinim ndërmjet këtyre dy tipeve dikotomike. Në këtë mënyrë, këta dy autorë sugjerojnë se tetë kombinime të inovacionit janë të mundshme nëse bazohemi në këtë skemë klasifikimi (Tabela 1). Sikurse sugjeron dhe tabela, risitë radikale përfaqësojnë vetëm një nga tetë mundësitë (12.5%). Ndërkohë, risitë realisht të reja përbëjnë 50% të këtyre tipeve dhe inovacioni inkremental përfaqëson 37.5% të të gjitha tipeve të inovacionit REZART PRIFTI 80

97 (Tabela 1). Rezultatet e Garcia-s dhe Calantone-s (2002) janë në të njëjtën linjë me studime të tjera (e.g. Cooper, Edgett, & Kleinschmidt, 1999; Maidique & Zirger, 1984; etc.). Table 2 Tipologji për identifikimin e risive Lloji i inovacionit Niveli E pranishme Shembuj Makro Ndërprerje X marketingu Inovacioni radikal Ndërprerje teknologjike Mikro Ndërprerje X X Motori me avull Telegrafi WWW marketingu Ndërprerje X teknologjike Makro Realisht i ri (tërësisht i ri) Ndërprerje marketingu Ndërprerje teknologjike X Printerët e Canon Makineritë e hershme faks Mikroskopi elektronik Mikro REZART PRIFTI 81

98 Ndërprerje marketingu Ndërprerje teknologjike X X Makro Ndërprerje marketingu X Realisht i ri Ndërprerje Mikro teknologjike Walkman-i i Sony-t Telefoni i hershëm Ndërprerje marketingu Ndërprerje teknologjike X X Makro Ndërprerje marketingu X Hummer Realisht i ri Ndërprerje teknologjike Avionët e hershëm për pasagjerë Mikro Ndërprerje marketingu X REZART PRIFTI 82

99 Ndërprerje teknologjike Makro Realisht i ri Ndërprerje marketingu Ndërprerje teknologjike Mikro X Motori me diesel Ndërprerje marketingu Ndërprerje teknologjike X Makro Ndërprerje marketingu Inkremental Ndërprerje teknologjike Mikro Ndërprerje marketingu Ndërprerje teknologjike X X Transporti super sonik BMW-M5 REZART PRIFTI 83

100 Makro Ndërprerje marketingu Inkremental Ndërprerje Mikro teknologjike Sistemi dixhital vetëlëvizës i kontrollit Ndërprerje marketingu Ndërprerje teknologjike X Makro Ndërprerje marketingu Inkremental Ndërprerje Mikro teknologjike Ushqimet e shëndetshme Ndërprerje marketingu X Ndërprerje teknologjike Burimi 4 Garcia & Calantone (2002) Shumë studime janë zhvilluar në këtë fushë me synim krahasimin ndërmjet këtyre llojeve të inovacionit. Për shembull: cili është lloji më i mirë, cili ka impaktin më të madh në performancë REZART PRIFTI 84

101 ose sukses, etj. Një studim i vonshëm (Szekely & Strebel 2013) sugjeron se bizneseve u duhet të përshtasin një tip të veçantë risie që ata synojnë të përdorin në kontekstin e tyre specifik, nëse dëshirojnë të sigurojnë benefitet e inovacionit në qëndrueshmëri. Për hir të këtij studimi, autorët ndërtojnë një kornizë të tri praktikave kryesore për procesin e inovacionit (një përqasje të integruar; partneritete të shumëfishta; si dhe lidershipi nga sipër), të cilat ata sugjerojnë se duhet të implementohen në një nivel vazhdimisht në rritje përgjatë spektrit të inovacionit strategjik për mbështetjen e qëndrueshmërisë (Szekely & Strebel 2013). Ky studim ishte shumë i rëndësishëm pasi ndryshonte prej studimeve të tjera që fokusoheshin vetëm tek veçanësitë ndërmjet inovacionit të vazhdueshëm dhe atij jo të vazhdueshëm. Autorët u përqëndruan në tri momente të mëdha, duke filluar nga niveli inkremental e kaluar më pas tek ai radikal dhe më tej duke vazhduar me inovacionin sistemik në mbështetje të qëndrueshmërisë, i cili ndryshonte rregullat e lojës. Për këtë arsye, është e rëndësishme që kur mendojmë për inovacionin të mbahet gjithashtu parasysh edhe mjedisi, i përbërë nga konteksti specifik brenda firmës dhe ai i jashtëm, çka mund të prodhojë dhe çojë drejt ideve të suksesshme. Për më tepër, mjedisi i biznesit ka ndryshuar dhe ëshët në ndryshim të vazhdueshëm duke bërë që në ditët e sotme kërkuesit (Bourreau et al. 2012) të përfshijnë elemente të reja (variabla) në studimet e tyre, veçanërisht përsa i përket menaxhimit teknologjik. Bourreau et al. 2012) analizuan impaktin e inovacionit radikal teknologjik në modelet e biznesit analyzed Synimi i tyre ishte të kërkonin nëse organizatat reagonin ndaj ndryshimeve të mjedisit përmes modifikimit të modeleve të tyre strategjike në mënyrë inkrementale, të përsëritur apo radikale. Ata e zhvilluan studimin e tyre në industrinë e shtëpive diskografike dhe rezultatet sugjerojnë se dixhitalizimi ka çuar më tepër drejt krijimit të modeleve radikale (big bang) në bizneset e kësaj industrie sesa drejt përshtatjes dhe rregullimeve të modeleve ekzistuese. Efektet e sigurimit të klientelës dhe orientimeve mbrojtëse për ruajtjen e klientëve në performancën radikale dhe inkrementale të inovacionit të një firme ishte një studim i Arnold, Fang, & Palmatier (2011) që synonte të veçonte strategjitë e afrimit të klientëve dhe të ruajtjes së tyre dhe në të njëjtën kohë të hetonte lidhjen ndërmjet tyre dhe zhvillimit të njohurive për klientët dhe vendimmarrjen bazuar në konfirgurimin e burimeve. U zgjodhën këto elemente sepse ato konsiderohen si të domosdoshme në perceptimin e performancës radikale dhe inkrementale të REZART PRIFTI 85

102 inovacionit. Rezultatet treguan se nëse firma fokusohet më tepër në tërheqjen e klientëve mundësia për performancë më të lartë të inovacionit radikal rritet ndërkohë që ajo për inovacionin inkremental bie, ndërsa efekti i kundërt vihet re nëse firma është më e orientuar drejt ruajtjes së klientëve. Në përfundim, mund të thuhet se kompanitë që janë më të fokusuara tek proceset e inovacionit inkremental dhe që kanë më tepër mundësi për të arritur nivele më të larta të performancës së inovacionit, ndajnë stile të përbashkëta në brendësi të organizatave të tyre (Pullen et al. 2009). Megjithatë, e rëndësishme është të kuptohet se dimensioni i referentit lidhet me dimensionin e magnitudës dhe se inovacioni inkremental përfaqëson zakonisht diçka të re për firmën ndërsa inovacioni radikal, për tregun ose industrinë (Crossan & Apaydin 2010) Dimensioni i formës Dimensioni i formës dallon tri kategori të pasojave të inovacionit: inovacionin e produktit apo shërbimit, inovacionin eprocesit dhe inovacionin e modelit të biznesit (Crossan & Apaydin 2010) Inovacioni i produktit/shërbimit Inovacioni i produktit është i domosdoshëm për rigjenerimin organizativ dhe për suksesin e saj në treg (Slater et al. 2014; Dougherty 1992), veçanërisht në firmat që ofrojnë shërbime në disa industri (Jian & Zhou 2015). Më herët, Freeman (1976) ngriti një koncept për inovacion të bazuar në proces. Sipas këtij koncepti inovacioni teknologjik ishte burimi i ndasive të dyfishta të inovaiconit në inovacion procesi dhe produkti. Inovacioni teknologjik lidhet me produktin, shërbimet dhe procesin e brendshëm prodhues të organizatës (Damanpour 1991) dhe mund të përkufizohet si një grup aktivitetesh që firma i koncepton, dizenjon, prodhon dhe i nxjerr më pas në treg si produkte, shërbime apo procese (Henderson & Clark 1990; Utterback 1996). Meqënëse inovacioni teknologjik ka të bëjë me ndryshimin dhe merr dy forma sipas Tidd et al. (2005), njëkohësisht produkt dhe shërbim për nga mënyra sesi ai krijohet dhe shpërndahet; rrjedhimisht dy tipe të inovacionit teknologjik do të shquhen: inovacion produkti dhe procesi (De Massis et al. 2015). REZART PRIFTI 86

103 Sipas Manualit të Oslos (OECD 2005): Inovacioni i produktit ose shërbimit përfshin elemente të reja apo mjaftueshëm të përmirësuara të produktit apo shërbimit që i ofrohet klientit; inovacioni i procesit ndërkohë lidhet me pajisje, metoda dhe/ose aftësi të reja apo mjaftueshëm të përmirësuara që përdoren për të realizuar një shërbim. Një përkufizim i plotë i inovacionit të produktit/shërbimit e përshkruan inovacionin e produktit si futjen e një të mire apo shërbimi që është tërësisht i ri apo mjaftueshëm i përmirësuar krahasuar me karakteristikat ose qëllimin e përdorimit të tij. Këtu përfshihen përmirësime të rëndësishme të specifikave teknike, komponentëve dhe materialeve, software të inkorporuar, lehtësia e përdorimit si dhe karakterisitka të tjera funksionale (OECD 2005b). Gjithashtu, inovacioni i produktit apo shërbimit mund të kërkojë njohuri dhe teknologji të reja; ose në mënyrë alternative mund të bazohet në kombinime të reja të njohurive apo teknologjive ekzistuese (Utterback & Abernathy 1975; Ettlie et al. 1984; Damanpour 1991; Damanpour & Gopalakrishnan 2001). Përmirësimet në produkte (të mira dhe shërbime) mund të jenë funksionale ose mund të reflektohen në karakteristikat e përdoruesve të produkteve/shërbimeve aktuale (Damanpour & Gopalakrishnan 2001a). Gjithashtu, ndryshimet në komponentë ose karakteristika të tjera që ndikojnë në performancë mund të klasifikohen si përmirësime të konsiderueshme. Sektori i shërbimeve karakterizohet nga një gamë e gjerë varieteti dhe diversiteti dhe në këtë aspekt inovacioni përfshin një shumëllojshmëri aktivitetesh, ku përfshihen mënyra sesi dizenjohet shërbimi, sesi ai zhvillohet, marketohet, shpërndahet apo menaxhohet (Trott 2012). Agarwal et al. (2015) e shohin inovacionin e shërbimit si një përzierje të inovacionit të produktit; futjes së produkteve të reja ose realizimit të ndryshimeve të konsiderueshme tek produktet ekzistuese, si dhe implementimit të proceseve të reja për prodhimin e të mirave dhe shërbimeve. Pas marrjes në konsideratë të një larmie definicionesh në lidhje me inovacionin e shërbimit Agarwal & Selen (2011) e përkufizojnë atë si: Një ofrim më i zgjeruar i shërbimit që mund të vlerësohet si rezultat i një marrëveshjeje bashkëpunuese, e cila nuk mund të shpërndahet në bazë të meritave individuale organizative dhe që është e përbërë nga një ofrim i ri ose i modifikuar shërbimi; marrëdhënie e re ballore me klientin; sistem i ri shpërndarjeje; arkitekturë e re organizative apo propozime tregu; dhe/ose REZART PRIFTI 87

104 përmirësime në produktivitet dhe performancë përmes aftësive të menaxhimit të burimeve njerëzore. Prej këtij përkufizimi mund të vërehet konteksti i një rrjeti dhe shpalosja e aspekteve multidimensionale, arye për të cilën inovacioni i shërbimit karakterizohet nga ndarja në disa kategori të ndryshe: shërbimet e marketingut (Lovelock & Wirtz 2007), shërbimet menaxheriale (Grönroos 1994), shërbimet e menaxhimit operacional (Johnston & Clark 2008). Këto tri kategori kryesore kanë çuar drejt dimensioneve të ndryshme të inovacionit të shërbimeve, të tilla si: përfshirja e përdoruesve dhe bashkëpunimi me ta (Matthing et al. 2004) teknologjia dhe inovacioni i shërbimit (Gallouj & Savona 2009), si dhe mjaft të tjerë. Vlen të shtohet se ky lloj dimensionaliteti ka prodhuar tipe të ndryshme të inovacionit të shërbimeve, si: shërbimet njerëzore, fizike dhe ato të informacionit. Inovacioni i shërbimit, me multidimensionalitetin që e përcakton, posedon kapacitetin për të krijuar modele inovative biznesi të afta për të gjeneruar dhe ofruar shërbime që përbëjnë një hap të rëndësishëm përpara krahasuar me status kuo-në (Agarwal et al. 2015). Zhvillimet teknologjike kanë qënë nxitëse të mëdha për inovacionin e shërbimeve dhe për krijimin e modeleve të reja fitimprurëse të biznesit. Shërbime të tilla të cilat zhvillohen dhe shpërndahen përmes proceseve të reja që nisin nga inkubacioni i ideve, më tej vazhdojnë me gjenerimin e deri tek lançimi në treg, lidhen gjithashtu me dimensionin e magnitudës së inovacionit (inkremental ose radikal), pozicionimin apo dimensionin e vendosjes së inovacionit, dimensionin e formës dhe të tjerë. Mendimi kryesor që qëndorn prapa këtj koncepti është se ai shihet gjithnjë e më tepër si nxitës i rritjes ekonomike në nivel ekonomie dhe krijues avantazhi konkurrues në nivel firme. Analizimi i inovacionit të shërbimeve në literaturë vështirësohet për shkak të dy faktorëve kryesorë: Në njërën anë, literatura e inovacionit është zgjeruar kryesisht tek inovacioni teknologjik dhe e ka ezauruar nocionin teorikisht dhe ne mënyrë empirike. Në anën tjetër, natyra e shërbimeve dhe vetitë e aktiviteteve përbërëse të tyre i bënë ato të vështira për tu matur nga mjete tradicionale matëse të produktivitetit (Gallouj & Weinstein 1997). REZART PRIFTI 88

105 2.4.5 Inovacioni i procesit Nga perspektiva e konkurrencës dhe performancës së biznesit, inovacioni i procesit, i njohur edhe si ridizenjimi i proceseve ose proces i ri prodhues (Kline & Rosenberg 1986) kërkon të ndryshojë synimin e tij organizativ. Përmirësimet e vogla të vazhdueshme nuk mjaftojnë më për të lulëzuar në biznes por kjo mund të arrihet përmes niveleve të shumëfishta të përmirësimit (Davenport 1993). Kjo pikëpamje është bërë më bindëse dhe i atribuon inovacionit të procesit një shkallë më të lartë hierarkike sikurse dhe O Sullivan & Dooley (2008) e përkufizojnë: realizimi i ndryshimeve përfituese në proceset që prodhojnë produkte ose shërbime. Përkufizimi i inovacionit të procesit ndërthurr koncepte të magnitudës së inovacionit, formës së inovacionit dhe të tjera. Si proces, inovacioni mund të përkufizohet si proces ndryshimesh me magnitudë të lartë por edhe të ulët që prodhon produkte dhe shërbime, të cilat sjellin diçka të re për organizatën, shtojnë vlerë për konsumatorët dhe kontribuojnë në pasurimin e njohurive të organizatës (O Sullivan & Dooley 2008). Procesi i zhvillimit përfshin pajisjen me makineri dhe aparatura, forcën e punës, specifikat e detyrave, inputet materiale, rrjedhjen e punës dhe informacionit, të cilat vihen në përdorim në prodhimin e produkteve dhe shërbimeve (Utterback & Abernathy 1975). Inovacioni i procesit i referohet përmirësimeve që mund të realizohen në metodat e prodhimit dhe shpërndarjes (OECD 2005b; Crossan & Apaydin 2010). Në këtë rast, inovacioni mund të shoqërohet me ndryshime të rëndësishme në pajisje, software apo teknika. Disa nga arsyet e implementimit të inovacionit të procesit mund të përfshijnë uljen e kostove të prodhimit, rritjen e cilësisë së produktit final ose thjesht ofrimi i produkteve të përmirësuara (OECD 2005b). Forma proces e inovacionit nuk duhet të ngatërrohet me inovacionin e parë si proces. Crossan & Apaydin (2010) sugjerojnë se procesi si formë inovacioni nuk është e njëjta gjë me inovacionin e parë si proces sepse e para përfaqëson disa hapa që zakonisht ndiqen nga firmat kur ato implementojnë ide inovative. Ndërsa njëra e përshkruan dhe e veçon inovacionin si proces dhe pasojë, tjetra identifikon proceset specifike që përmirësojnë performancën e biznesit. REZART PRIFTI 89

106 Së fundmi, inovacioni i produktit, shërbimit dhe procesit kanë nivele të ndryshme qartësie dhe ndërveprimi me përdoruesin final. Figura e mëposhtme është marrë nga O Sullivan & Dooley (2008) dhe shpjegon diferencat midis produkteve, proceseve dhe inovacionit të shërbimit dhe ndërmjet qartësisë dhe dimensionit të nivelit të ndërveprimit me konsumatorin. Figura ilustron vizualisht qëndrimin hierarkik të shpjeguar pak më sipër në përkufizimin e inovacionit të procesit dhe do të përdoret më vonë në analizën e procesit. Figure 2 Prekshmeria dhe Kontakti me Konsumatorin E lartë Shkalla e prekshmërisë Proceset Shërbimet E ulët E ulët Shkalla e kontaktit me konsumatorin E lartë Burimi 5 O'Sullivan & Dooley (2008) Inovacioni i modelit të biznesit Kompanitë e sotme e shohin si të detyrueshme përfshirjen e modelit të biznesit në strategjitë e tyre sepse teknologjia dhe kërkim-zhvillimi të vetëm, nuk mjaftojnë. Kompanitë komercionalizojnë idetë e tyre nëpërmjet modeleve të biznesit dhe teknologjia në vetvete nuk përmban vlerë deri në momentin që komercionalizohet (Chesbrough 2010; Fitzgerald et al. 2011). Koncepit i modelit të biznesit ka tërhequr vëmendje të madhe veçanërisht në dy dekadat e fundit (EU 2014) dhe literatura tregon se inovacioni i modelit të biznesit ka fituar shumë rëndësi (Christensen & Kagermann REZART PRIFTI 90

107 2008). Studiuesit vazhdojnë të mos bien dakord mbi një përkufizim përfundimtar të asaj se çfarë përfaqëson një model biznesi dhe për këtë arsye literatura dhe definicionet rreth këtij koncepti janë zhvilluar në përputhje me fushën e interesit të studiuesve të ndryshëm (Zott et al. 2011). Koncepti është diskutuar gjerësisht jo vetëm në mjedisin akademik por edhe nga specialistët, menaxherët dhe politikëbërësit duke gjeneruar perspektiva të shumta, të tilla si: biznesi elektronik, menaxhimi strategjik, sistemet e informacionit, inovacioni dhe menaxhimi (Osterwalder et al. 2005). Pavarësisht shfaqjes së një përkufizimi gjerësisht të pranuar konceptualizime dhe formulime të ndryshme i janë dhënë togfjalëshit nga shumë autorë. Duke analizuar literaturën mund të deduktohet se koncepti i modelit të biznesit u shfaq duke adresuar kryesisht tri fenomene. (1) Sikurse u përmend më herët, lidhja e nocionit me të bërit biznes përmes internetit (e-business) dhe zgjerimi i revolucionit teknologjik. (2) Një tjetër çështje e adresuar prej tij, e cila për më tepër trupëzon disa atribute dhe tipare prej tij është strategjia. Çështjet e menaxhimit strategjik, të cilat përfshijnë: gjenerimin e vlerës, avantazhin konkurrues dhe performancën e firmës, kanë qënë tema kryesore në konceptine modelit të biznesit dhe atë të inovacionit të modelit të biznesit. (3) Së fundmi, modeli i biznesit është lidhur edhe me inovacionin dhe menaxhimin teknologjik. Modeli i biznesit është studiuar si përqasje holistike (Zott et al. 2011; Gambardella & McGahan 2010), qëndrim (Stewart & Zhao 2000), përshkrim (Weill & Vitale 2001), përfaqësim (Morris et al. 2005), arkitekturë (Dubosson-Torbay et al. 2002), mjet konceptual (blueprint) (Osterwalder et al. 2005), metodë (Afuah & Tucci 2003), përfaqësim realiteti (Mansfield & Fourie 2004), mënyrë (Brousseau & Penard 2007), set (Seelos & Mair 2007; Chesbrough 2010). Megjithatë, në këtë analizë modeli i biznesit do të përkufizohet si një nocion me dy funksione: (1) mënyra në të cilën organizata përkthen misionin, vizionin dhe vlerat e saj në produkte dhe shërbime dhe (2) sesi firmat arrijnë të ruajnë klientët e tyre jo vetëm përmes produktit apo shërbimit por edhe krijimit të një mjedisi të favorshëm për ta. Osterwalder & Pigneur (2013) e përshkruajnë modelin e biznesit si një logjikë të mënyrës sesi firma krijon, shpërndan dhe në fund e ruan vlerën. Konstrukti trekëndor i këtij definicioni përfaqëson një reduktim të një modeli të mëparshëm të sugjeruar në literaturë me nëntë blloqe: propozimi i vlerës, klienti i synuar, kanalet e shpërndarjes, marrëdhënia me klientët, konfigurimi i REZART PRIFTI 91

108 vlerës, kompetencat bazë, rrjetet partnere, struktura e kostove dhe modeli i të ardhurave (EU 2014), i njohur ndryshe dhe si piktura e modelit të biznesit. Shumë autorë sugjerojnë reduktimin e dimensioneve për qëllime të lehtësimit të analizës dhe për ta afruar atë me nivelin konspetual (shikoni figurën e mëposhtme). Figure 3 Modeli trinom Krijimi i vlerës Sistemet e biznesit Kapja e vlers Burimi 6 Ilustrim i autorit Krijimi i vlerës përpiqet të përkufizojë mënyrën si dhe për kë një firmë prodhon vlerë. Dy gjërat kryesore që duhet të marrë një përdorues ose klient janë vlera dhe përfitimet. Për më tepër, një model i mirë biznesi zotëron një propozim imponues vlerash (Teece 2010). Sistemi i biznesit ndjek logjikën se krijimi i vlerës nuk është i mjaftueshëm dhe se firma duhet të ruajë pjesë nga kjo vlerë si kosto ose për t i shfrytëzuar për qëllimet e saj (Chesbrough & Rosenbloom 2002). Të ardhurat nga biznesi duhet të jenë më të larta sesa kostot e firmës në mënyrë që të ruajnë një pjesë të vlerës së krijuar, përndryshe modeli i biznesit nuk do të bëjë sens ekonomikisht. Sistemi i biznesit përfshin të gjithë konstruktin organizativ të prodhimit, shpërndarjes, si dhe mënyrën e organizimit të zotësive, kapaciteteve dhe aktiviteteve të brendshme. Është domosdoshmëri për një model REZART PRIFTI 92

109 biznesi të qëndrueshëm dhe përcaktohet si logjika e mënyrës së ruajtjes së vlerës nga cilido target grup konsumatorësh që përdor ose përfiton nga vlera e krijuar. Nga këto komponentë konceptualë shpaloset një shumëllojshmëri definicionesh që lidhen me modelin e biznesit. Morris et al. (2005) duke u nisur nga një pikëpamje strategjike e shohin modelin e biznesit si një kombinim të vendimmarrjes me strategjinë e ndrëmarrjes, arkitekturën dhe eknominë me objektiv final krijimin e një avantazhi konkurrues të qëndrueshëm. Dubosson- Torbay et al. (2002) shprehin marrëdhënien e konceptit të modelit të biznesit me zhvillimin e teknologjisë së informacionit duke iu referuar kryesisht botës së internetit dhe bizneseve të teknologjisë. Nga 9 konstruktet e përmendura më herët, autorët edhe pse kanë përshkruar një kornizë të përbërë nga katër komponentë, i përfshijnë ato të gjitha: (1) prduktet dhe shërbime, (2) marrëdhënia me klientin, (3) infrastruktura, rrjeti dhe partnerët, (4) strukturat e kostove dhe përfitimeve. Në thelb, këto kombinime përfaqësojnë një rigrupim të nënt komponentëve. Përveç dimensionit të internetit, modelet e biznesit përfaqësojnë kombinime të mënyrave inovative të organizimit, përqasjes, ndërtimit të marrëdhënieve; si dhe përmes ndihmës së politikave të çmimeve, rrjetet dhe kanalet e marketingut lehtësojnë strategjinë drejt tregut (Brousseau & Penard 2007). Autorët përdorin tri dimensione për të krahasuar modelet e biznesit në mënyrë që të qartësojnë dhe theksojnë karakteristikat e tyre kryesore, me fokus në modelin dixhital të biznesit. REZART PRIFTI 93

110 Figure 4 Dimensionet e krahasimit të modeleve dixhitale të biznesit Bashkerendim Kostot e transaksionit Eksternalitetet e rrjetit Montimi Diferencimi Ekonomia e shkalels Menaxhimi i njohurive Incentivat/Difuzioni Aksesi dhe Cilesia Burimi 7 Brousseau & Penard (2007) Dimensioni i parë lidhet me ekonominë e kostove transaksionale dhe atyre të ndërmjetësimit. I dyti, analizon ekonominë e grumbullimit dhe i referohet kostove të grumbullimit. Së fundmi, dimensioni i tretë analizon ekonominë e menaxhimit të njohurive dhe merret me masën në të cilën procesi i gjenerimit të informacionit është eficient si dhe mënyrën në të cilën ai ndihmon në përmirësimin e shërbimeve dhe inovacionit. Të tri dimensionet në kontekstin dixhital kanë fituar rëndësi dhe mbështeten në analiza relevante duke përfshirë edhe shembuj aktualë nga tregu. Megjithatë, kjo pjesë i shërben një diskutimi të mëvonshëm dhe shkon përtej qëllimeve të këtij kapiulli. Osterwalder et al. (2005), Mansfield & Fourie (2004), Seelos & Mair (2007) dhe (Chesbrough 2010) e analizojnë nocionin nga perspektiva e strategjisë. Ndryshe, Osterwalder et al. (2005) argumentojnë se funksioni kryesor i një modeli biznesi është të shërbejë si një plan ndërtimi, çka e përcakton atë si një parakusht për hedhjen në treg ose ngritjen e një biznesi. Ndërkohë, Mansfield & Fourie (2004) përveç se e përshkruajnë atë si një plan që lidh burimet e firmës, funksionet dhe operacionet ndërmjet tyre, gjithashtu shtojnë edhe faktorin mjedisor. Ata argumentojnë se faktorët mjedisorë dhe mundësitë infrastrukturore ndikojnë tek përpjekja për të krijuar vlerë, e cila përbën REZART PRIFTI 94

111 edhe objektivin kryesor të modelit të biznesit. Së fundmi, Seelos & Mair (2007) e shohin atë si një set aftësish të konfiguruara në mëynrë të rregullt dhe konsistente dhe të shoqëruara me objektiva ekonomike dhe sociale. Autorët e shqyrtojnë konceptin nga perspektiva e fundit të piramidës (BOP), çka e pozicionon në mënyrë strategjike analizën e tyre. Megjithatë, në bazë të këtij nocioni ata përdorin dy lente organizative. E para përfaqësohet nga modeli i biznesit që ekziston në nivel të një organizate të vetme. E dyta, nga kombinimi i dy ose më shumë entiteteve të biznesit që hyjnë në partneritet ndërmjet tyre në mënyrë që të zgjerojnë kapacitetet e tyre për të akomoduar sa më shumë objektiva strategjike në të njëjtën kohë. Krcmar et al. (2011) theksojnë krijimin e vlerës për konsumatorin dhe përshkruajnë mënyrën sesi ajo krijohet përmes kombinimit të aktiviteteve të organizatës duke identifikuar gjithashtu edhe kanalet kryesore kërkimore të një modeli biznesi. Ato janë zhvilluar kryesisht në tri mënyra. (1) Shkolla e kërkimeve E-commerce. Kjo lidhet me zgjerimin e teknologjive të internetit dhe atyre të lidhura me të duke sjellë në treg mënyra të reja të krijimit të vlerës. (2) Shkolla e strategjisë, një koncept i modelit të biznesit që derivon kryesisht nga një nocion i menaxhimit strategjik. Shumë nga definicionet e papërmendura të modelit të biznesit e shohin këtë model si një strukturë arkitekturore, model, reflektim, madje dhe si prototip të strategjisë së firmës. (3) Shkolla e kërkimeve mbi menaxhimine inovacionit dhe teknologjisë. Brenda kësaj shkolle dy karakteristika kryesore mund të shquhen. Ndërsa e para lidhet me nxjerrjen në treg të ideve inovative dhe teknologjive, e dyta shfaqet kur modelet e biznesit trajtohen si dimensione të reja të inovacionit (Zott et al. 2011). Inovacioni i modeleve të biznesit lidhet me shanset që një firmë ka për të hedhur në treg idetë e reja dhe/ose teknologjitë përmes bërjes së ndryshimeve në modelet e tyre të biznesit. Të gjitha firmat disponojnë modele biznesi, por firmat legjendare që i japin formë strukturës së industrisë brenda së cilës veprojnë të tilla si, Google dhe Apple Computers janë inovatorë të modeleve të biznesit dhe i zhvillojnë ndërverpimet e tyre me klientët dhe furnitorët në mënyrë të paprecedentë (Gambardella & McGahan 2010). Modeli i biznesit (BM), preket nga qëndrueshmëria (ciklet ekonomike) dhe ekosistemet (duke u zhvendosur nga prodhimi sekuencial ose zinxhiri i vlerës, drejt rrjetit të vlerave ose atij të furnitorëve) (Krcmar et al. 2011). Lindgardt, Reeves, Stalk, & Deimler (2007) sugjerojnë se inovacioni i modelit të biznesit (BMI) merr vlerë REZART PRIFTI 95

112 të veçantë në periudha paqëndrueshmërie, sidomos për shkak të arsyes se do t i shërbejë kompanisë si mënyrë për tu vetëmbrojtur nga konkurrenca e fortë, duke qënë se inovaconi i produktit dhe ai i procesit mund të imitohen më lehtë sesa inovacioni i modelit të biznesit. Mitchell & Coles (2003) argumentojnë se inovacioni i modelit të biznesit është i ndikueshëm nga mbështetja që i ofron menaxhimi i nivelit të lartë si dhe nga qartësia e vizionit. Menaxherët e lartë nuk duhet të jenë ngurrues dhe hezitues ndaj ndryshimeve dhe duhet të anojnë nga e ardhmja; ata duhet gjithashtu të jenë të hapur ndaj eksperimentimit, një kërkesë e rëndësishme për inovacionin e modelit të biznesit (Cavalcante et al. 2011). Kërkesa të tjera për inovacionin e modelit të biznesit janë promovimi i eksperimentimit në eksperimentim strategjik (Yunus et al. 2010) dhe më tepër specializim (Mitchell & Coles 2003). Është e domosdoshme që shfrytëzimi i burimeve të realizohet në nivele optimale, veçanërisht në periudha rezistence të fortë si pasojë e eksperimentimeve të gjata. 2.5 Dimensioni i llojit Gopalakrishnan dhe Damanpour (1997), në dimensionin e llojit, përfshijnë dy kategori të ndryshme: inovacionin teknik dhe atë administrativ, çka më së shumti reflekton një ndarje ndërmjet strukturës teknologjike dhe inovacionit social (Crossan & Apaydin 2010). Sikurse ata shprehen, risitë teknike përfshijnë pikësëpari të gjitha teknologjitë që përdoren për të prodhuar produkte ose ofruar shërbime të cilat lidhen drejtpërdrejtë me veprimtarinë bazë të punës, si dhe produktet dhe proceset në vetvete. Ndërkohë, inovacioni administrativ përshkruhet si i lidhur në mënyrë jo të drejtpërdrejtë me veprimtarinë e punës në organizatë dhe rrjedhimisht me aspektet menaxheriale të saj (proceset administrative, burimet njerëzore dhe strukturën organizative). Në këtë mënyrë, është e qartë se inovacioni teknik lidhet me aspektet teknike të organizatës; ndërkohë që inovacioni administrativ me bazat administrative të saj. Studiuesit (Ling & Nasurdin 2010), sugjerojnë se diferencimi i llojeve të ndryshme të inovacionit është i rëndësishëm pasi secili lloj përmban faktorët e vet përcaktues. Naveh, Meilich dhe Marcus (2006), e përshkruajnë inovacionin administrativ si aftësinë e firmës për të ndërtuar struktura të REZART PRIFTI 96

113 reja sociale, sisteme shpërblimi, procedura dhe rregulla, sisteme informacioni dhe rrjete komunikimi. Secila prej këtyre aftësive është njësoj relevante sepse procedurat eficiente administrative krijojnë impakt pozitiv në organizatë duke siguruar kosto-efektivitet dhe performancë më të lartë të biznesit (Mavondo et al. 2005; Naveh 2006). Ky lloj inovacioni është i veçantë pasi nuk shtrëngohet nga patentat (Teece 1980), sikurse ndodh me inovacionet e produktit apo procesit. Gjithashtu, këta studiues sugjerojnë se tipi administrativ i inovacionit kërkon një rishpërndarje më të madhe të përgjegjësive dhe detyrave dhe shoqërohet me kosto të konsiderueshme në procesin e themelimit. Sipas Ling & Nasurdin (2010) inovacioni administrativ mund të klasifikohet si një element kyç në avantazhin konkurrues sepse zakonisht firmat prodhuese i bazojnë operacionet e tyre në eficiencën e proceseve të brendshme. Jaskyte (2011), ndërkohë, identifikon tri variabla të tjera që shërbejnë si parashikuese të inovacioni administrativ: centralizimin, lidershipin transformues dhe kohëzgjatjen e punës së drejtorit ekzekutiv. Përsa i përket inovacionit teknik, Daft (1978) i referohet këtij koncepti si një proces poshtë-lart që iniciohet nga punonjësit e nivelit të ulët, të cilët kanë ekspertizë në aktivitetet teknike të firmës; duke e krahasuar atë me inovacionin administrativ, i cili nis nga menaxherët e nivelit të lartë dhe që ndjekin një proces adoptimi dhe implementimi lart-poshtë. Damanpour & Evan (1984) theksojnë se inovacioni teknik dhe administrativ kontribuojnë të dy së bashku në performancën e firmës. Ata zbuluan se inovacioni administrativ mund të prekë rrjetin e komunikimeve organizative, klimën, marrëdhëniet ndërmjet departamenteve dhe politikat e personelit. Gjithashtu, inovacioni administrativ, krahasuar me atë teknik, ka një impakt më të madh në performancën e përgjithshme (Damanpour & Evan 1984). Kështu që, bazuar në këto rezultate mund të thuhet se aftësia e një firme për të balancuar sistemet e saj sociale me ato teknike do të përcaktonte nivelin e saj të performancës sikurse dhe nivelin e rinovueshmërisë. REZART PRIFTI 97

114 3. Inovacion apo kopje?! (Innovate or copy) Teorite e struktures organizative ne adoptimin e inovacionit njohin tre burime kryesore te ketij te fundit: imitimi, blerja dhe inkubimi (Burgelman & Sayles 1986b; Zahra & Covin 1994; Lu 2015). Imitimi eshte predispozita qe kane firmat per te kopjuar ose imituar inovacione brenda tregut te tyre ose jashte tij. Blerja reflekton rpedispoziten per te marre persiper koston e nje zhvillimi nga nje firme tjeter nepermjet blerjes, licensimit, ose dhe bashkimit te operatoreve. Ndersa inkubimi si burim inovacioni shpreh predispoziten e firmes per te zhvilluar inovacionet e veta nepermjet proceseve te brendshme qofshin keto kerkim zhvillim ose partneritete. Dallimi midis burimeve te inovacionit eshte i rendesishem per sa i perket vendimmarrjes dhe kohes menaxheriale, sa, si dhe ku do ta vendosi nje menaxher theksin per te perfituar sa me shume nga burimi i mundshem. Perpos rendesise menaxheriale qe ka ne kushtimin e kohes dhe vemendjes, dallimi midis burimeve te inovacionit eshte i nevojshem edhe ne rang politikash qe e tejkalojne nivelin organizacional te firmave, pra ne nivel makro. Kur nje organizate zgjedh, e detyruar apo jo, burimin e inovacionit qe do shfrytezoje, rrjedhimisht kushtezon madhesine dhe shpejtesine e pershtatjes se inovacionit brenda strukturave te saj. Kjo per arsye se efektiviteti i burimit te zgjedhur do te jet optimal ne kombinim me praktikat dhe strukturen organizative te vete firmes. E thene me thjeshte, nje firme zgjedh te nje burim si blerja e nje teknologjie (qofte kjo praktike, prone intelektuale, logo, program, etj.) kur eshte me eficente ekonomikisht se sa ta zhvillonte ate brenda struktures se vet organizative, duke harxhuar me shume kohe, para, dhe burime njerezore. Se fundi, burimi i inovacionit eshte i rendesishem sepse percakton, ne nje menyre apo ne nje tjeter, mundesite dhe aftesite e nevojshme per nje firme per te arritur inovacioin. Duke bere parantezen e burimeve te inovacionit behet me tranzitive analiza per sa i perket kontekstit Shqiptar. Literatura e hershme (Mueller 1962; Hamberg 1963; Hippel 1988) argumenton se ne nivel organizativ inovacioni eshte me shume rezultat i marrjes se sa shpikjes. Thene kete, vendet ne zhvillim si Shqiperia operojne ndjeshem poshte frontierit teknologjik dhe me nivele te ulta te burimeve njerezore (Goedhuys et al. 2008). Ne fjale te tjera do te thote se vende te tilla jane te prirura qe per te arritur (catch up) vendet ne zhvillim te perdorin si burim te inovacionit blerjen ose imitimin (Bell & Pavitt 1995; Katz 1986). Nga njera ane e medaljes kjo shpjegon kontekstin e zhvillimit te inovacionit ne Shqiperi, kushtet dhe ku duhen perqendruar REZART PRIFTI 98

115 investimet dhe politikat, ndersa ne anen tjeter te medaljes nje perqendrim i vemendjes dhe analizes kerkimore te investimet ne kerkim zhvillim, ashtu si behet ne vendet e zhvilluara kur analizohet inovacioni, do te jepte nje tablo jo te plote dhe nuk do te tregonte gjithe kontekstin e inovacionit ne nje vend ne zhvillim si Shqiperia (Crespi & Zuniga 2012). Duke marre parasysh çka me larte, problemi tjeter eshte se njohuria ose informacioni mund te merren nominalisht nga nje organizate, por kjo e fundit nuk e ka institucionaizuar ate per ta utilizuar ne menyre sa me optimale. Kjo mund te ndodhi per disa arsye: mund te ndodhi qe individet te mos kene njohurite e duhura per te krijuar kontekstin e duhur dhe per te bere te mundur qe njohuria e re e marre te jete e kuptueshme per tu kapitalizuar mbi te. Kjo ndodh masivisht ne firmat Shqiptare ne fushen e marketingut, ose dhe te ICT qofshin keto industri software apo hardware. P.sh: kompanite e marketingut kur bejne fushata per firma te caktuara duke e marre tekniken (njohurine dhe informacionin / metodologjine) nominalisht e ekzekutojne ate shpesh here jashte kontekstit ose deshtojne te ndertojne kapacitete per te ardhmen. E njejta gje ndodh kur nje menaxheret e nje firme nderkombetare serverash (IT) deshtojne te shpjegojne funksionet thelbesore te kompanise se tyre si dhe te japin parashikime te nje oferte shitjesh. Kerkimet tregojne se firmat qe kane operacione te brendshme kerkim-zhvillimi, ose departamente te posaçme, kane me shume mundesi dhe aftesi per te perdorur informacionin nga tregu ne menyre optimale. Megjithate, menyra tjeter per te krijuar dhe mbledhur njohuri brenda organizates eshte nga aktivitetet e saj. Thene ndryshe, aktivitetet e saj absorbuese jane rezultat i operacioneve te prodhimit ose proceseve te krijimit te sherbimeve. Duke marre parsysh sa pak firma kane departamente kerkim-zhvillimi ne Shqiperi, menyra me e mire dhe e mundshme per te krijuar kapacitete absorbuese eshte te mesuarit duke bere (learning by doing). Per shume arsye te cilat varjojne qe nga mos dija, mungesa e fondeve te vecanta per kerkim, mungesa e strategjise ne treg, mungesa e kultures organizative, horizonte drite shkurtra menaxheriale, dhe mos ndergjegjesimi ndaj ketij problemi, kjo ka qene, dhe ne nje te ardhme te konsiderueshme, do te jete menyra me e perdorur ne organizatat e biznesit shqiptar per te fituar kapacitete absorbuese. REZART PRIFTI 99

116 3.1 Konteksti Shqiptar Shqipëria është një vend i vogël me një popullsi rreth banorë dhe të ardhura mesatare 324 euro/muaj, duke qenë kështu një nga rajonet më pak të zhvilluara të Evropës (INSTAT 2016 ). Shpesh niveli i ulët i të ardhurave përbën edhe justifikimin kryesor për mungesën e investimeve në shumë sektorë duke përfshirë edhe K&ZH dhe Inovacionin. Sot në vend kryejn aktivitet sipërmarrje nga të cilat 98.9% janë biznese të vogla dhe të mesme (INSTAT 2015). Teknologjia e përdorur nga këto biznese është përgjithësisht e ulët dhe nëse flasim për eksportet ato mbeten të ulëta si në terma relativ ashtu dhe në ato absolut në rreth 23 mld lekë (INSTAT 2016b). Kërkimi dhe Inovacioni nuk shihen si nxitës të zhvillimit dhe rritjes, dhe si rezultat politikat e hartuara për këto dy faktorë vuajnë nga mungesa e angazhimit publik e privat si dhe nga investimet. Pavarësish shumë politikave dhe strategjive që janë ndërmarrë, ajo që vihet re është se këto të fundit janë të ndikuara nga cikli politik, janë të pjesshme dhe nuk kanë një mungesë të theksuar vizioni afatgjatë. Sot, Shqipëria është ndjeshëm pas vendeve të tjera të Ballkanit Perëndimor dhe vendeve të Bashkimit Evropian për sa i takon kapaciteteve kërkimore dhe inovative. Referuar (The Global Innovation Index 2016) vendi ka indeksin më të ulët të inovacionit në rajon dhe i vlerësuar me pikë ndërkohë që indeksi në vendet e rajonit është respektivisht Bullgari 41.42, Greqi 39.75, Maqedonia 35.4, Serbia 33.75, Bosnia Kjo performancë e dobët lidhet ngushtë me infrastrukturën e dobët, mungesën e sofistikimin të tregut, burimet njerëzore, produktet dhe shërbimet jo cilësore, bashkëpunimi midis industrisë dhe universiteteve si dhe angazhimi i dobët i grupeve të interesit, ku ajo që vihet re është mungesa e përfshirjes të sektorit privat, ku shpesh herë është jo i pranishëm Shqipëria si një shtet i cili aderon të bëhet pjesë e Bashkimit Europian është e detyruar të hartojë dhe ndërmarrë politika të cilat nxisin progresin në fushën e K&ZH dhe Inovacionit. Kështu në vitin 2009 është hartuar Strategjia Kombëtare e Shkencës, Teknologjisë dhe Inovacionit (Ministry of Education and Science 2015) me vizion arritjen e një niveli të mjaftueshëm të kërkimit për të mbështetur formimin universitar në të tre nivelet e tij si dhe përqendrimi i burimeve të nevojshme dhe sigurimi i një mbështetjeje sistematike për Inovacionin dhe transferimin e REZART PRIFTI 100

117 teknologjisë, për t iu përgjigjur nevojave të sektorit prodhues. Kjo strategji mbështetet në tre shtylla kryesore si, kërkimi shkencor, zhvillimet e teknologjisë dhe mbështetja e inovacionit. Në 2010 u krijuar Agjensia Shqiptare e Zhvillimit te Investimeve (ASHZHI), një prej agjensive kryesore për nxitjen e inovacionit në Shqipëri, lista e agjensive në mbështetje, nxitje dhe promovimin e inovacionit në shqipëri ndiqet nga Qendra e Ndërmjetësimit dhe Inovacionit e krijuar në 2011 (QNI), Agjencia Kombëtare e Shoqërisë së Informacionit (AKSHI) e shumë të tjera. Këto politika e kanë vënë theksin kryesor mbi disa ndryshime në ligje ekzistuese siç mund të jenë ligji për komunikimin elektronik, e-qeverisjen e politika të tjera të ngjashme. Pavarësisht Ministrisë së Inovacionit dhe agjensive të vogla të cilat shërbejën si nxitëse dhe promovuese të teknologjisë dhe inovacionit duket se performanca e vendit është shumë e dobët krahasuar me vendet e rajonit e për të mos e krahasuar me vendet e Bashkimit Europian. Duke iu referuar (The Global Innovation Index 2016), arrijmë të identifikojmë indikatorët kryesorë në përcaktimin e indeksit të inovacionit, duke filluar nga instuticionet, burimet njerëzore dhe kërkimi, infrastruktuar, sofistikimi i tregut, sofistikimi i biznesit, teknologjia dhe produktet. Elementët në të cilat shqipëria ka një pozicion shumë të dobët janë pikërisht, burimet njerëzore dhe kërkimi, sofistikimi i biznesit, teknologjia dhe produktet, duke u renditur respektivisht në vend të 90, 114, 106 dhe 119, nga 128 vende në total. Sipas (Ranga & Etzkowitz 2013) zhvillimi i një strategjie e cila mbështetet mbi heliksin e trefishtë, shtet-arsim-industri ndihmon në krijimin e një shoqërie të mbështetur në njohuri dhe zhvillimin e inovacionit. Pikërisht këto tre element në të cilët shqipëria performon më dobët, forcimi i bashkëpunimint ndërmjet këtyre tre instituticioneve do të thotë përforcimi i trekëndëshit arsim, kërkim dhe inovacion. Arsimi i lartë, kërkimi shkencor dhe inovacioni janë elementë thelbësore të zhvillimit social dhe ekonomik të një vendi në kushtet e një ekonomie të bazuar në dije (Meek & Kearney 2009). Strategji të ndryshme për reformimin e arsimit kanë theksuar rëndësinë e profilizimit të universiteteve sipas nevojave të zhvillimit të vendit dhe tregut të punës, rivlerësimin e ndarjes së kostos së arsimit të lartë me studentët si dhe përmirësim i qeverisjes së brendshme të universiteteve duke kombinuar autonominë, përgjegjshmërinë me qeverisjen e mirë. Kërkim-Zhvillimi sot në Shqipëri zë një pjesë shumë të vogël në sektorin e arsimit të lartë, dhe kjo shpjegohet, kryesisht, me mungesën e financimit të drejtpërdrejtë për shumë vjet gjatë periudhës së tranzicionit dhe me REZART PRIFTI 101

118 mungesën e burimeve njerëzore të disponueshme sot. Shqipëria sipas (The Global Innovation Index 2016) ka një indeks inovacioni 28.4, e renditur e 92 nga 128 vende. Shpenzimet për K&ZH zënë vetëm 0.2% të GDP duke u renditur e fundit në rajon (Greqia 0.6, Bullgari 0.5, Mal i zi 0.4, Maqedonia 0.3) ndërkohë që vetëm 3.3% e GDP shkon për shpenzime për arsim. Për të theksësuar rëndësinë e përmirësimit të infrastrukturës bazë të kërkimit në universitete dhe rritjen e ekselencave shkencore në fusha të ndryshme kërkimore është krijuar Agjencia e Kërkimit, Teknologjisë dhe Inovacionit, e cila do të shërbejë si një instuticion për mbështejtjen dhe nxitjen e K&ZH dhe inovacionit nëpërmjet financimit të tyre. Një politikë e ndërmarrë në përputhje me këtë strategji ishte pikërisht rritja e numrit të doktorantëve mirëpo duke parë ecurinë dhe pozicionin shumë të dobët të vendit në aspektin e K&ZH ajo që mund të thuhet është se vendi nuk vuan për numër të madh të të diplomuarve qoftë në gradë Msc apo Doktor Shkencash, por për cilësi të studentëve që nxjerr, cilësinë e K&ZH që realizohet në përfundim të studimeve, nëse do ti referoheshim numrit të të doktorantëve që janë 3203 në vitin 2015 sipas INSTAT sot do të kishim rreth 3000 studime shkencore të realizuar që do ti shërbenin hartimit të strategjive të përshtatshme për identifikimin fuqive dhe dobësive të sektorëve të ndryshëm dhe ndërmarrjen e politikave për përmirësimin e dobësive të identifikuara. Duke nënvizuar rëndësinë e reformimit të arsimit të lartë në shqipëri shpesh herë reformat e ndërrmara nuk kanë dhënë rezultatet e kërkuara dhe akoma sot kjo është një nga fushat më problematike, por nga ana tjetër një nga fushat më vitale në zhvillimin e një shoqërie. Përpjekja për tu dhënë mundësinë të gjithëve të zgjedhin arsimin e dëshiruar si një e drejtë legjitime, ka çuar në një masivizim të arsimit të lartë përtej kapaciteteve dhe mundësive, çka ka ndikuar në rënien e cilësisë së arsimit, sot në vend ka shumë të diplomuar por shumë pak të arsimuar. Krijimi i shumë degëve pa një studim të mirëfilltë se çfarë do të prodhojë në fund ka nxjerrë sot në treg studentë të cilët nuk kanë një profil të caktuar arsimor. Sistemi i arsimit të lartë nuk u përgjigjet akoma nevojave të së ardhmes së shoqërisë dhe ekonomisë së vendit. Niveli i mësimdhënies dhe kërkimit në institucionet e arsimit të lartë nuk i përgjigjet dinamikës së ndryshimeve të shoqërisë shqiptare dhe prirjeve evropiane. Nuk ekziston një rankim i universiteteve apo sistem vlerësimi të përformancës së personelit akademik në bazë të performancës nga ku të identifikohen mënyrat e mësimdhënies. REZART PRIFTI 102

119 Sot nëpër instuticionet e arsimit të lartë ekzistojnë akoma metoda të vjetra të mësimdhënies të cilat kanë nevojë të rishikohen dhe të hartohen programe të përditësuar për ti dhënë mundësinë studentit të njihet me zhvillimet më të fundit të shkencës, teknologjisë, tregut, menaxhimit etj. Ky proces liberalizimi dhe zgjerimi i arsimit të lartë ka qenë kaotik dhe nuk i ka shërbyer kërkesave të zhvillimit social-ekonomik të vendit dhe kërkesave të tregut të punës. Një ndër sfidat e arsimit të lartë në Shqipëri sot është pikërisht ridimensionimi i rolit të universiteteve në kushtet e shoqërisë dhe ekonomisë së dijes si universitete të fokusuara për nga kërkimi shkencor dhe inovacioni dhe si universitete sipërmarrëse. Bashkëpunimi i universiteteve me ndërmarrjet për kërkim është në nivele shumë të ulëta ajo vlerësohet me 22.3 pikë nga 100, duke u renditur e 121 nga 128 shtete (The Global Innovation Index 2016). Përvoja tregon se shumica e ndërmarrjeve shqiptare nuk janë në gjendje të fillojnë investimet në kërkimet e aplikuara ose në zhvillimin apo kontraktimin e shërbimeve të avancuara, importimi i teknologjive të reja është vetëm 0.2%. Duke bërë kështë që vendi të mbetet shumë mbrapa përsa i përket sofistikimit të tregut. Kështu edhe pse Agjencia e Kërkimit, Teknologjisë dhe Inovacionit, e cila mbështet, monitoron dhe vlerëson programet dhe projektet e shkencës, teknologjisë dhe inovacionit në shkallë vendi është krijuar që në 2009, nuk mund të flasim për një efikasitet të kësaj agjencie për sa kohë indeksi i inovacionit nuk ka pësuar ndryshime të mëdha në një hark kohor 6 vjeçar. REZART PRIFTI 103

120 Figure 5 Indeksi i inovacionit për Shqipërinë GLOBAL INNOVATION INDEX GII Burimi 8 Ilustrim i autorit Në Raportin e Konkurrencës Globale Shqipëria renditet në vendin e 97-të nga 144 vende, gjë kjo që pengon konkurrueshmërinë e saj, këto dobësi vijnë kryesisht nga aftësitë teknologjike të vendit siç dhe theksohet në raport, vendi renditet i 89 nga 140 (Schwab, & Forum, 2016). Matja e inovacionit në bizneset shqiptare vazhdon dhe të mbetet një sfidë më vete, nga ku identifikimi i bizneseve inovatore është shumë i vështirë. Implementimi i teknologjive dhe metodave të reja të prodhimit është shumë e vështirë për shkak të njohurive, tregut, mundësive dhe potencialit ekonomik të vendit. Por për të qenë pjesë e ekonomisë globale, përballë biznesit shtohet sfida e krijimit të produkteve dhe shërbimeve inovatore për ti bërë ballë konkurrencës. Në vend janë ndërmarë një sërë politikash dhe strategjishë për të mbështetur dhe financuar biznese inovatore, pikërisht për ti shërbyer këtij qëllimi është krijuar Qendra e Ndërmjetësimit dhe Inovacionit të Biznesit. E krijuar që në vitin 2011 vështirë të qenden statistika rreth sipërmarrjeve të financuara, trajnuara nga kjo qendër që do të shërbenin dhe për identifikimin e bizneseve inovatore në mënyrë që të vlerësonim efektivitetin e kësaj qendre të krijuar për të mbështetur REZART PRIFTI 104

121 biznesin 105tructure dhe të kishim të dhëna të përditësuara që do ti shërbenin studimeve rreth zhvillimi të inovacionit dhe kërkimit në ndërmarrjet private në vend. Kërkim zhvillimi është një fushë thuajse jo ekzistente kur vjen fjala për instuticionet private, ndërkohë që janë pikërisht këto instuticione që janë më pranë tregut dhe njohin nga afër problemet dhe vështirësitë. Pikërisht për të realizuar një kërkim të mirëfilltë nevojitet dhe është shumë e nevojshme bashkëpunimi i universiteteve me biznesin duke ofruar kështu këndvështrimin teorik dhe praktik në njohjen, identifikimin, dhe hartimin e planeve, politikave dhe strategjive të përshtatshme. Pavarësisht faktit se Shqipëria në nivel politikash është angazhuar në rrugën e rritjes dhe forcimit të sektorit të Kërkimit dhe Inovacionit, rezulton pak 105tructures në 105tructures105 krahasuese ndërkombëtare dhe rajonale. Ajo mbetet mbrapa në shumë indikatorë të K&ZH si dhe të inovacionit dhe përballet me sfidën e madhe të zhvillimit të kapitalit njerëzor si dhe parandalimin e largimit të të 105tru-kualifikuarve. Duket që vendi ka mbetur në një gjendje amullie dhe 105tructures105 e shqipërisë gjatë kësaj periudhe ka qenë shumë e dobët krahasuar me objektivat e vendosura nga BE në lidhje me inovacionin dhe kërkim zhvillimin. Në raportin e fundit të Bashkimit Europian (Economic & Committee 2016), Shqipëria vlerësohet të jetë akoma në stadin më të hershëm të zhvillimit të shkencës dhe kërkim zhvillimit, duke nënvizuar se të gjitha politikat dhe strategjitë e hartuara kanë mbetur thjeshtë të shkuara dhe nuk është ndërmarrë ndonjë veprim për implementim të tyre. Kështu përballë vendit shtrohen detyrat e adoptimit të një strategjie gjithëpërfshirëse për K&ZH dhe Inovacion si dhe rritja e investimeve dhe kapaciteteve në këto dy fusha në përputhje me prioritete e BE. Gjithashtu bashkëpunimi ndërinstitucional vlerësohet si një nga pikat ku duhet kushtuar më shumë vëmendje, sidomos në bashkëpunimin me ndërmarrjet e biznesit, për të ndihmuar në vlerësimin dhe financimin e K&ZH si dhe inovacionit. Siç dhe do shpjegohet në kapitujt në vijim, ekonomitë 105truct nuk janë më të bazuara në punë intensive dhe 105tructu, aq sa janë të bazuara në nevojën për njohuri. Krijimi, tejçimi, shpërndarja në shkallë të gjerë e njohurive, aplikimi dhe ndryshueshmeria e tyre në treg janë të qënësishme në shoqërinë e njohurive e cila po zhvillohet së fundi. A do të thotë kjo se shoqeria (lexo ekonomia) Shqiptare nuk është e orientuar nga njohuritë duke marrë parasysh faktin se burimet për të krijuar dhe përshtatur të tilla njohuri janë të pa përfillshme? Duke 105tru strukturën e ekonomise Shqiptare si psh: 10 eksportuesit më të mëdhenj, 10 firmat me xhiro më të madhe, ose dhe REZART PRIFTI 105

122 strukturën e edukimit të kompanive të pyetura në këtë studim mund të deduktojmë disa arsyetime të dukshme. Tabelat më posht tregojnë dhjetë eksportuesit më të mëdhenj për vitin 2015, dhjetë firmat më të mëdha sipas të ardhurave, dhe dhjetë firmat me normen më të lartë të fitimit. Një vëzhgim i shpejtë tregon se aktiviteti kryesor i firmave më të mëdha të ekonomisë Shqiptare është ai primar, pra hidrokarbure, miniera, çimento, etj të tipit të industrive nxjerrëse ose përpunuese. Ky fakt tregon primitivitetin e ekonomisë e cila nuk ka nevojë për specializim punë dhe njohuri të thelluara mbi të. Table 3 10 Eksportuesit më të mëdhenj 2015 Subjekti Aktiviteti Renditja (2015) Bankers Petroleum Albania Hidrokarbure 1 LTD Kurum International SH.A Prodhi, tregtim çeliku dhe profile hekuri 2 Albchrome Aktivitet ne fushen e minierave 3 Kastrati SHA Hidrokarbure 4 Deveron Oil Albania Hidrokarbure 5 Europetrol Durres Albania Hidrokarbure 6 Fushe-Kruje Cement Factory Prodhim i çimentos, gelqeres. 7 TPO-Trading Petrol & Drilling Hidrokarbure 8 KESH Energji 9 Zodiac Veprimtari Ricikluese 10 Table 4 10 Kompanitë me normën më të lartë të fitimit në Subjekti Renditja Qendra Tregetare Univers 1 Progroup 2 Global Enterprise sh.p.k 3 Ekma Albania 4 HTT High tech tests 5 RFZ Building 6 Erjoni 7 AK-Invest 8 La Petrolifera 9 Apex-AL 10 Table 5 10 Kompanitë më të mëdha sipas të ardhurave Subjekti Renditja Kastrati sh.a 1 OSHEE 2 Bankers Petroleum Albania 3 Kurum International 4 KESH 5 Europetrol Durres Albania 6 BKT 7 Genklaudis 8 Vodafone Albania 9 Raifaisen Bank 10 REZART PRIFTI 106

123 Megjithatë ky është një deduksion relativish i trashë për sa i përket konkluzioneve të një ekonomie. Te pyetësori i intervistave: struktura e arsimimit të personelit është një potencial tregues se sa aftësi absorbuese për informacion ka organizata, sa mund te asimilojë dhe kapacitetet për të komercializuar këtë të fundit. Struktura arsimore e personelit tregon në një 107tru mënyre dhe strukturën konjitive (cognitive) të organizatës. Kjo për aq sa mund të jetë arsimimi në Shqipëri një tregues i vërtetë. Tabela më poshtë ilustron nivelin e edukimit të stafit në 107truct e marre në studim. E ndarë sipas kategorive të madhësisë mund të vemë re se në çdo kategori struktura e edukimit të organizatës ka dukshëm shumë më pak të arsimuar. Me rritjen e madhësisë së organizatës rritet vetëm numri i punonjesve të pa arsimuar, ndërsa 107tructu e atyre me edukim bachelor, master, dhe doktorant vijnë në rënie. I gjithë diskutimi i mësipërm rreth 107tructures së ekonomisë dhe edukimit të organizatave të biznesit është një vështrim dhe deduksion jo përfundimtar dhe i analizuar thellë. Për të mbështetur të tilla semi-konkluzione duhen të dhëna më të qënësishme empirike dhe studime të tjera më të thelluara. Table 6 Niveli i edukimit në firmat në studim 60% 50% 40% 30% 20% 10% Niveli I Edukimit Te Stafit 0% micro (up to 10 employees) small (11-50 employees) medium (above 50 employees) Doctoral degree Master degree Bachelor degree Lower REZART PRIFTI 107

124 3.2 Infrastuktura Shteterore Infrastuktura Shtetërore Skema e K&ZH në Shqipëri Parlamenti Akademia e Shkencave e Shqipërisë Këshilli i Ministarve Komisioni për Edukimin dhe Mjetet e Informimit Publik Këshilli i Arsimit të Lartë dhe Shkencës Donatorë të huaj (Agjencitë e BEsë, USAID, etj.) Ministria e Arsimit dhe Sporteve Ministria e Transportit dhe Infrastrukturës Ministria e Bujqësisë, Zhvillimit Rural dhe Administrimit të Ujërave Ministria e Shëndetësis ë Ministria e Mbrojtjes Ministria e Zhvillimit Ekonomik, Turizmit, Tregtisë dhe Sipërmarrjes Ministria e Inovacionit dhe Administratës Publike Drejtoria e Arsimit të Lartë dhe Shkencës Agjencia e Kërkimit, Teknologjisë dhe Inovacionit Institutet e Kërkimeve në Universitete Ndërmarrjet e sektorit privat Njësitë kërkimore jo-qeveritare Legjenda Marrëdhënie e drejtpërdrejtë institucionale Marrëdhënie indirekte institucionale REZART PRIFTI 108

125 Institucionet në nivel politik: Parlamenti shqiptar dhe komisioni parlamentar mbi edukimin dhe mjetet e informimit publik diskutojnë projekt-ligjin dhe aprovojnë versionin final të tij. Këshilli i Ministrave (KM) prezanton në parlament projekt-ligjet mbi aktivitetet shkencore kombëtare. KM merr vendime lidhur me krijimin, shpërbërjen dhe shkrirjen e institucioneve kërkimore brenda sistemit. Ai gjithashtu vendos për alokimin e buxhetit të shtetit për arsimin e lartë dhe institutet kërkimore. Një tjetër detyrë e tij është aprovimi në parim i marrëveshjeve dy dhe shumëpalëshe që lidhen me zhvillimin shkencor dhe teknologjik. Institucionet në nivel këshillues: Këshilli Kombëtar i Arsimit të Lartë dhe Shkencës (KKALSH) është krijuar si trup këshillues për KM dhe Ministrinë e Arsimit dhe Sportit. Misioni i tij përfshin këshillimin mbi strategjitë dhe programet kombëtare, prioritetet politike, si dhe burimet financiare që mundësojnë përmbushjen e tyre. Akademisë së Shkencave të Shqipërisë (ASHSH) iu reduktuan aktivitetet pas reformës në vitin Ajo akstualisht përfshin vetëm dy njësi: a) Seksionin e Shkencave Sociale dhe Studimeve Albanologjike dhe b) Seksionin e Shkencave të Natyrës dhe Teknike. Institucionet në nivel zbatimi: Ministria e Shkencave dhe Sportit (MSHS) është institucioni kryesor qeverisës përgjegjës për politikat e kërkimit shkencor dhe zhvillimit. MSHS është e ngarkuar me hartimin dhe aprovimin e programeve kombëtare dhe alokimin e buxhetit respektiv. MSHS është përgjegjëse për implementimin e programeve kombëtare K&ZH. MSHS koordinon gjithashtu edhe implementimin e programeve K&ZH të zhvilluara nga ministritë e tjera. Drejtoria e Arsimit të Lartë dhe Shkencës në MSHS merret drejtpërdrejt me politikat kombëtare kërkimore. Agjencia e Kërkimit, Teknologjisë dhe Inovacionit (AKTI) i raporton KM dhe luan rolin koordinatorit të programeve dhe projekteve kombëtare, dypalëshe dhe ndërkombëtare të K&ZH që implementohen në vend. Misioni i saj përfshin vlerësimin, financimin, 109

126 monitorimin dhe menaxhimin e programeve dhe projekteve në fushat e shkencës, teknologjisë dhe inovacionit në Shqipëri. AKTI është gjithashtu në krye të alokimit të fondeve për projekte të bizneseve të vogal dhe të mesme me synim rinovimin e pajisjeve të tyre teknologjike. Performuesit e kërkimeve Institucionet shtetërore të Arsimit të Lartë (IAL) janë kryesisht institucione universitare kërkimi të përfshira në edukimin terciar, kërkimin shkencor, zhvillimin dhe transferimin e njohurive dhe teknologjisë. IAL mund të përfitojnë gjithashtu nga donacionet, përfshirë dhe burimet e huaja. Institutet/Agjencitë Ministrore të Kërkimit që janë të ngarkuara me zhvillimin dhe transferimin e teknologjisë. Misioni i tyre përfshin kryerjen e studimeve dhe projekteve që lidhen me transferimin e njohurive dhe teknologjive në mbështetje të shpërndarjes së produkteve dhe shërbimeve. Entitetet Jo-Qeveritare të Kërkimit me një profil të qartë kompetencash, veçanërisht të fokusuara në analizën e problemeve sociale dhe ekonomike duke ofruar rekomandime për politikëbërjen. Që nga viti 2009, operon Agjencia për Mbështetjen e Shoqërisë Civile (AMSHC), e cila ofron mbështetje financiare modeste për OJQ-të. Ndërmarrjet private që operojnë në fushën transferimit të njohurive, teknologjisë dhe IT janë gjithashtu prezente në treg, por ato janë më tepër importuese të teknologjisë nga jashtë se sa të përfshria në aktivitete të mirëfillta të kërkimit dhe zhvillimit. 110

127 3.3 Zhvillime të vonshme Zhvillimet e fundit në politikat e inovacionit kanë treguar shenja stanjacioni. Përgjatë viteve të fundit Shqipëria ka pasur një performancë të dobët pavarësisht objektivave të qarta në lidhje me inovacionin dhe kërkimin, objektiva të vendosura më herët në marrëveshje me trupat supervizuese të BE-së. Pas një vrulli që i dha hov ekonomisë shqiptare, duke përfshirë punën legjislative, investimet që bënë të mundur penetrimin e ITC në biznese, adoptimi i praktikave të suksesshme dhe politikave miqësore të biznesit, vendi ka pësuar bllokim. Riorganizimi i Akademisë së Shkencave, krijimi i një strategjie kombëtare për inovacionin, çelja e Agjencisë së Kërkimit, Teknologjisë dhe Inovacionit (AKTI), nuk kanë mjaftuar për të përmirësuar performancën e dobët në tërheqjen e investimeve të huaja direkte (FDI) në fushën e teknologjisë dhe për të ndryshuar strategjinë e biznesit drejt zhvillimit të inovacionit së brendshmi dhe jo blerjes së tij në treg. Madje, Shqipëria ka edhe një Ministri Inovacioni përveç gjithë këtyre agjencive dhe institucioneve publike të vogla. Arsyeja kryesore për këtë situatë është mungesa e themeleve të qëndrueshme për rritje, çka realizohet përmes ndërtimit të një mjedisi të sigurt për biznesin me një kornizë ligjore eficiente dhe, ç është më e rëndësishmja, nëpërmjet një sistemi edukimi me cilësi të lartë. Arritjet kryesore të politikave të inovacionit nuk janë shumë të vonshme. Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim u aprovua në vitin Në të njëjtin vit u aprovua edhe Strategjia Kombëtare për Shkencë, Teknologji dhe Inovacion. Një ndër agjencitë kyçe të politikave të inovacionit, Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve (AIDA) u krijua në vitin Lista e aktorëve në fushën e politikave të inovacionit përfshin edhe agjenci me ambiguitet të lartë dhe mungesë funksionesh praktike, të tilla si: Qendra e Ndërmjetësimit dhe Inovacionit të Biznesit (BRIC), e krijuar në vitin 2011, Agjencia Kombëtare e Shoqërisë së Informacionit (AKSHI) dhe shumë të tjera. Ndër zhvillimet më të fundit legjislative lidhur me këtë çështje kanë qënë ndryshimet në ligjet ekzistuese, si: ndryshimet në ligjin për Komunikimin Elektronik në Republikën e Shqipërisë, ligjin e nënshkrimit elektronik (E-signature), e tregtisë elektronike (E-commerce) dhe të tjera. Gjatë tre viteve të fundit nuk ka patur zhvillime relevante përsa i përket politikave të inovacionit, legjislacionit dhe as hapa konkretë të matshëm me impakt ekonomik. 111

128 Graph 2 Indeksi i bërjes së biznesit në Shqipëri Business Environment Ease of starting a business Ease of resolving insolvency Ease of paying taxes Political stability index Government effectiveness index Press freedom index Regulatory quality index Rule of law index Cost of redundancy dismissal, salary weeks Ease of protecting investors Business sophistication Burimi 9 Doing Business Report

129 4. Metodologjia 4.1 Koncepti Siç u përmend në krye të punimit metoda e ndjekur në këtë studim ka një përqasje sa operacionale aq dhe teknike. Marrë shkas nga kufizimet që jep numri i limituar i firmave të kampionuara si dhe metoda e analizës empirike, strategjia e studimit u ndryshua nga një model i madh gjithçka studiues, në disa modele të cilat fokusoheshin për të studiuar marrëdhëniet në mënyrë të qëndrueshme dhe empirikisht të vlefshme. Studimi është ngritur mbi analizën e marrëdhënieve të kryera në 5 modele SEM të cilat hetojnë dimensione të ndryshme të inovacionit, si dhe raporte të prezumuara nga literatura e përgjithshme mbi temën. Fillimisht do të bëhet një përshkrim përsa i përket pyetësorit dhe kampionimit, si dhe një analizë përshkruese për të krijuar një kontekst për firmat e marra në studim. Vijimësia, përsa i përket metodologjisë,vazhdon me racionalizimin teorik të lidhjeve të supozura të çdo modeli dhe operacionalizimin e variablave të caktuara. Më pas vijon me analizat e modeleve. Fillimisht analiza e modelit nis me ndërtimin e konstrukteve latent dhe përcaktimin e lidhjeve mes tyre. Në analizën përshkruese do të jetë dhe një paraqitje e elementëve të cilat përbëjnë shkallët matëse të variablave (konstrukteve). Matja e elementëve përbërës të latenteve duhet të ketë parasysh qëvlerat e ngarkesave të standardizuara duhet të jenë 0.5 e lartë dhe idealisht mbi 0.7 (Hair et al. 1998; Prajogo & McDermott 2005). Mbi të tilla vlera mund të analizojmë vlefshmërinë e konvergjencës së modelit dhe unidimensionalitetin e tij. Të tilla vlera paracaktojnë për një vlefshmëri të mirë të konstrukteve dhe modelit në tërësi. Për më tepër është dhe indeksi i vlefshmërisë diskriminuese, indeks ky i cili përcaktohet nga korelacioni (optimalisht i ulët) midis vlerës sëvariablit kryesor dhe vlerave të tjera të konstrukteve që presupozohet të analizohen në model(heeler & Ray 1972; N Venkatraman & Grant 1986).Vlefshmëria diskriminuese realizohet kur korrelacioni i një variabli me një ndryshore tjetër nuk kalon 0.55 dhe është i rëndësishëm në p <0.05(Yukl et al. 2005). Përveç kësaj, korrelacioni duhet të ketë drejtimet e percaktuara nga teoria (N Venkatraman 1989). Një indeks i përbërë i besueshmërisë (CRI) dhe varianca mesatare e nxjerrë (AVE) janë llogaritur për të testuar besueshmërinë e përbërë (konstrukt)(fornell & Larcker 1981). Besueshmëria e përbërë supozon që një sërë treguesish të konstrukteve latente janë të qëndrueshëm në matje. Nuk 113

130 ka standarde përgjithësisht të pranueshme për vlerat adekuate të CRI. Koufteros (1999) sugjeroi vlera mbi 0.80, ndërkohë që Diamantopoulos & Siguaw (2000) ishin të kënaqur me Për më tepër analiza për çdo model do të vijojë me hetimin e matricave korelacionale si dhe analizën KMO. KMO merr vlera midis 0 dhe 1. Një rregull i përgjithshëm për interpretimin e statistikave:vlerat KMO ndërmjet 0.8 dhe 1 tregojnë se madhësia e kampionit është e mjaftueshme.vlerat e KMO më pak se 0.6 tregojnë se madhësia e kampionit nuk është e përshtatshme dhe se duhet të ndërmerren veprime korrigjuese. Disa autorë e vendosin këtë vlerë në 0.5. Vlera KMO pranë zero do të thotë se ka korrelacione të mëdha të pjesshme në krahasim me shumën e korrelacioneve. Me fjalë të tjera, ekzistojnë korelacione të mëdha që janë një problem i madh për analizën e faktorëve. Së fundi, skema e metodologjisë përfundon me një përllogaritje të koefiçentëve të përgjithshëm të modeleve SEM. Koeficentë si RMSEA (Root mean square error of approximation); CFI (Comparative fit index); TLI (Tucker-Lewis Index); SRMR (Standardized root mean squared residual), AIC (Akaike's information criterion), BIC (Bayesian information criterion). 114

131 4.2 Pyetësori dhe mostrat e marra në studim kritikët nuk kuptojnë fuqinë e zgjedhjes së rastësishme Hyrje Ky seksion paraqet informacion rreth mbledhjes së të dhënave në Shqipëri, mostrën e marrë në studim, metodologjinë dhe arsyetimin e ndjekur përgjatë të gjithë proçedurës së realizimit të studimit. Mbledhja e të dhënave është pjesë e një projekti të financuar nga BE, e quajtur PACINNO (Platform for trans-academic Cooperation in Innovation), një iniciativë e cila synon të vlerësojë Inovacionin në shtetet e Ballkanit. Kjo iniciativë është një nga tentativat më të mira në fushën e inovacionit, e cila ka ofruar informacion të besueshëm dhe një vështrim të mirëfilltë në lidhje me dinamikat dhe studimin empirik dhe praktik të inovacionit. Proçesi i mbledhjes së të dhënave është realizuar nga një ekip i përbërë nga gjashtë studiues shqiptarë, përgjatë muajve Korrik 2014-Shtator Synimi fillestar ishte të mblidheshin 100 pyetësorë të ndarë në tre sektor ekonomik 1) Përpunimi i lëndës së parë 2) Prodhim 3) Shërbim. Pyetësori rreth inovacionit na jep një informacion të gjerë dhe një shumëllojshmëri variablash. Ai ofron variabla që mundësojnë njohjen dhe përcaktimin e inputeve të inovacionit, si: K&ZH dhe shpenzimet e lidhura me to, zhvillimi i produktit dhe përmirësimi i proçesit, ndryshimet organizacionale, inovacioni strategjik dhe inovacioni marketing. Gjithashtu, ai ofron dhe një grup variablash që ndihmojnë në matjen e output-it të inovacionit, si: inovacioni i produktit, inovacioni i proçesit, si në lidhje me firmën ashtu edhe me tregun. Së fundi, ai na siguron modalitetet e inovacionit siç janë burimet e informacionit, bashkëpunimi me instuticionet, inovacionin social si dhe fuqitë e mekanizmave të ndryshme të mundshme për tu studiuar në lidhje me inovacionin. Struktura e pyetësorit është e njënjtë për çdo kompani pavarësisht kategorizimit të tyre dhe nuk përfshin ndonjë modul specifik për kategori apo sektorë të veçantë. Variablat janë koduar në duke 1 (Peck et al. 2015) 115

132 marrë shkronjën e parë të çdo fjale që përshkruan seksionin, ndjekur nga një numër në varësi të pyetjes specifike. Realizmi i këtij pyetësori synon zhvillimin e intervistave të gjata me firmat, të cilat janë zgjedhur në mënyrë rastësore nga i gjithë vendi për të matur përceptimet e bizneseve rreth inovacionit. Për të vlerësuar aspektet dhe kategori të ndryshme të inovacionit si: inovacioni i produktit, inovacioni i proçesit, modelin e biznesit dhe orientimin strategjik, K&Zh, bashkëpunimin midis firmave dhe inovacionin organizacional. Për më tepër për të vlerësuar përceptimet e bizneseve lidhur me nxitësit dhe penguesit e inovacionit. Pyetësori është zhvilluar duke ndjekur një rrugë standarte siç veprohet pothuajse gjithmonë në këto raste. Në fillim kompanitë janë njoftuar paraprakrisht dhe më pas është realizuar një intervistë ballë për ballë me Menaxherin/Drejtorin/Pronarin apo me disa përfaqësues të menaxhimit. Shumë pak intervista janë realizuar nëpërmjet -it apo pa përfaqësinë e grupit të studiuesve. Çfarë përmban Pyetësori i Inovacionit? Pyetësori përban disa seksione të cilat vlerësojnë aspekte dhe kategori të ndryshme të inovacionit. 1. Informacioni i përgjithshëm rreth biznesit 2. Informacion rreth inovacionit të produktit 3. Informacion rreth inovacionit të proçesit 4. Pengesat e inovacionit 5. Shpenzimet e K&ZH 6. Burimet e informacionit dhe bashkëpunimet 7. Inovacioni organizacional 8. Inovacioni Marketing 9. Performanca: Pjesa e tregut, Të ardhurat, Fitimi, Fluksi i Parasë, Kontrolli i kostos 10. Informacione rreth kompanisë: Të ardhurat, Shitjet nga eksporti, Numri i punonjësve, Edukimi i punonjësve 11. Inovacioni Social 12. Orientimi kundrejt tregut 13. Orientimi Strategjik 14. Orientimi Ndërkombëtarë 15. Modeli i biznesit 116

133 16. Prirja e Inovacionit (Tendenca) 17. Inovacioni i BNJ Pyetësori është i gjatë dhe shterues në informacion. Pjesa më e madhe e seksioneve përmbajnë informacion cilësor, vetëm disa prej tyre si, Performanca dhe Shpenzimet e K&ZH përmbajnë numra konkret bazuar në transaksionet e biznesit. Në mënyrë më specifik, këto seksione përmbajnë informacion rreth të ardhurave të bizneseve në dy vitet e fundit, shpenzimet e K&ZH në dy vitet e fundit, numrin e punonjësve dhe edukimin e tyre respektiv, vitin që kompania ka filluar të eksportojë dhe përqindjen e shitjeve nga eksporti. Pyetësori fillon me mbledhjen e informacionit të përgjithshëm i cili përfshin, NUTS, NACE dhe pjesën e tregut aktual të kompanisë, qoftë ky treg vendas apo ndërkombëtar. Më pas fokusohet në inovacionin e produktit. Ky seksion përfshin pyetje rreth produkteve dhe shërbimeve inovative dhe nëse këto janë të reja për vetë firmën apo edhe për tregun. Vijon më pas me pyetje rreth inovacionit të proçesit (i cili do të studiohet më poshtë) dhe më pas fokusohet në një aspekt shumë të rëndësishëm: pengesat e inovacionit apo faktorët të cilët e bëjnë të vështirë realizimin e inovacionit. Seksioni tjetër ka të bëjë me aspektet e K&ZH. Kompanitë janë pyetur nëse janë të angazhuara apo jo në K&ZH, nëse po atëherë është ky i brendshëm apo i jashtëm, janë të angazhuara në aktivitete të K&ZH në Shqipëri apo në ndonjë vend tjetër. Ky seksion është ndërtuar duke mbajtur parasysh edhe nivielin e shpenzimeve për K&ZH. Një seksion tjetër i rëndësishëm i lidhur me studimin ka të bëjë me burimet e informacionit, ky seksion bën kategorizimin e kërkimit në mënyrë efektive dhe ofron një variabël të nevojshëm për të matur menaxhimin e informacionit. Seksionet e tjera të pyetësorit përfshijnë, vlerësimin e inovacionit organizacional, inovacionin marketing, matjen e performancës, inovacionin social dhe orientimin kundrejt tregut. Jo të gjitha seksionet janë të nevojshme për realizimin e këtij studimi. 117

134 4.2.2 Metodologjia e kampionimit Metodologjia e kampionimit për Shqipërinë është e vështirë për disa arsye. Së pari, mostra duhet të jetë mjaft përfaqësuese për të përfaqësuar qëndrimin e paanshëm për të gjithë popullatën, por mbledhja e informacionit është e vështirë dhe e kushtueshme. Së dyti, gjetja e një databaze të kompanive inovative, ishte gjithashtu një sfidë më vete duke qenë se instuticionet përgjegjëse për mbledhjen e të dhënave nuk bashkëpunojnë në këto raste dhe tentativat e tjera në treg ishin të kushtueshme. Pavarësisht nga të gjitha, një bazë të dhënash prej 900 kompanishë inovative u përhap në shkallë kombëtare. Databaza përmbante informacione të tilla si: numrat identifikues tatimor (të cilat më vonë provojnë që janë shumë të rëndësishëm), detajet e kontaktit si numra telefoni, adresë , adresa fizike, qyteti ku ushtron veprimtarinë biznesi, emrin e administratorit apo pronarit, numrin e punonjësve të regjistruar dhe një përshkrim të shkurtër të aktivitetit të kompanisë. Një informacion i dobishëm ky jo vetëm për të gjithë proçesin por edhe për fazën fillestare në seleksionimin e bizneseve që do të jenë pjesë e studimit. Na nevojitej numri i punonjësve për të mbajtur raportet e madhësisë dhe përshkrimi i aktiviteteve për të mbajtur raportet e sektorëve të ekonomisë dhe industrisë. Përzgjedhja e rastësishme nga baza e të dhënave për të ndërtuar një mostër studimi duhet të paraqesë në mënyrë të përshtatshme përfaqësimet e kategorive të strukturës së ekonomisë shqiptare dhe të përfaqësojë apo japë pamjen kryesore që kemi synuar gjatë hartimit të studimit. Në mënyrë që të krijohet një mostër statistikore e përshtatshme, është përdorur kampionimi i rastësishëm i shtresëzuar, i cili ndihmon në ruajtjen e raportit të njëjtë të mostrës me popullatën e analizuar. Duke marrë parasysh se kategoria e parë, që përbën kompanitë të cilat merren me përpunimin e lëndës së parë është specifike për kushtet e ekonomisë shqiptare dhe për faktin se mostra duhet të përfaqësojë realitetin e NVM-ve në Shqipëri me kushtet e tyre specifike dhe kontekstuale, u bë një riorganizim i kategorive. Një apo dy kompani të tilla, të cilat janë pjesë apo përfshihen në kategorinë e parë, do të ishin menjëherë përjashtuese në mostrën e kësaj madhësie. Kjo është arsyeja se pse mostra e marrë në studim është ndarë në dy kategori kryesore: Firmat e Shërbimeve dhe Firmat e Prodhimit. 118

135 Përveç kësaj, pavarësisht profilit të kompanisë, Shërbim apo Prodhim, mostra e marrë në studim presupozohet të përfaqësojë kompanitë inovative nga industritë kryesore në vend. Një kriter tjetër i vendosur që në fillim në lidhje me zgjedhjen e mostrës ishte se të paktën 25% e këtyre sektorëve duhet të ishin ofruesit e shërbimeve të njohurive intensive (knowledge intensive service providers). Diskutimi rreth kompanive të cilat janë të fokusuara në zhvillimin e njohurive intensive (KIFs) është i gjatë dhe shkon përtej qëllimit të këtij seksioni. Gjithësesi, studiuesit (Rylander & Peppard 2005), mendojnë se një kategorizim i tillë është i paqartë dhe nga prespektiva e teorisë organizacionale të firmës është e vështirë të ndash KIFs, duke qenë së ai pëbën një nga karakteristikat dalluese të firmës. BE në studimet dhe raportet e tyre (Esther Schricke, Andrea Zenke 2011), përdorin zakonisht dallime të tilla, kjo terminologji është përdorur përgjithësisht dhe kategorizime të tilla gjenden kudo në punë, raporte, K&ZH dhe studime inovacioni të realizuara nga BE. Së fundmi, (Alvesson 1993), diskuton burimet e literaturës dhe mundohet të ripërcaktojë terminologjinë, por nuk arrin në një përfundim të saktë. Gjithësesi, në mostrën tonë të marrë në studim, KIF u referohet bizneseve të cilat ofrojnë shërbime të teknologjisë së informacionit, shërbime kreative dhe shërbime të cilat kërkojnë kualifikim të lartë për tu realizuar. Lidhur me kriteret e kompanive prodhuese, ato përfshijnë kompani me teknologji të lartë, të mesme dhe të ulët dhe përfaqësohen me një minimum prej 50% në mostrën e marrë në studim. Pavarësisht të gjithë përpjekjeve, mostra e zgjedhur nuk siguron se përfaqëson apo ruan strukturën e ekonomisë kombëtare dhe se hulumtimi mund të jetë i paanshëm ndaj çdo sektori. Tabela mëposhtë shpjegon strukturën dhe kodifikimin NACE të kampionit të marrë në studim. Pavarësisht të gjithë punës për të arritur objektivat e kërkuara, pamja përfundimtare duket si tabela mëposhtë. Për më tepër, për zgjedhjen e mostrës, janë ndjekur kriteret e BE rreth madhësisë së firmës, klasifikimi në varësi të numrit të të punësuarve (më pak se 10 punonjës mikro ndërmarrje, punonjës ndërmarrje të vogla dhe punonjës ndërmarrje të mesme). 119

136 Table 7 Vlerat përkatëse para pastrimit të të dhënave Aktuale Objektivi Pyetjet plotësuara e to be Total Final % Prodhim 63% 50% % Shërbim 37% 50% % TOTAL 100% 100% % Aktuale Objektivi Pyetjet plotësuara e to be Total Final % Mikro Ndërmarrje Ndërmarrje të vogla Ndërmarrje të mesme 5% 15% % 39% 35% % 56% 50% % TOTAL 100% 100% % Pas pastrimit të të dhënave dhe verifikimit të tyre, u identifikuan 99 pyetësor me përgjigje të konfirmuara dhe me të dhëna që mungojnë të verifikuara. Tabela mëposhtë përshkruan numrin total të kompanive sipas madhësisë dhe industrisë. 120

137 Table 8 Mostra e marrë në studim pas pastrimit të të dhënave Mikro Të vogla Të mesme Total % share Materialet e papërpunuar % Prodhim % Shërbim % Total % 45% 44% Shpërndarja Rajonale Jug Qender Veri Kategorizimi i fundit është sipas rajonit. Jane tre rajone të përcaktuara: Jug, Qendër dhe Veri. Rajoni i qendrës përfaqësohet nga 67 kompani, numër ky i justifikuar nga përqëndrimi i lartë i pjesës më të madhe të industrive dhe bizneseve në Shqipëri. Graph 3 Grupimi sipas madhësisë Graph 4 Grupimi sipas Sektorit Grupimi sipas madhësisë Micro Small Medium Raw Materials Manufacturing (Production) 7 17 Services 16 Grupimi sipas sektorit Medium Small Micro Raw Materials Manufacturing (Production) Services Diskutimi i fundit për këtë nënseksion lidhet me madhësinë e mostrës së marrë në studim. Studiuesit duhet të bëjnë të ditur dhe publike çdo kufizim, metodë apo mjet të përdorur gjatë kërkimit, në mënyrë që të lejojnë kërkuesit e tjerë të gjykojnë dhe marrin vendime bazuar në informacionin e plotë. Duhet të realizohet një analizë tjetër lidhur me madhësinë e mostrës për të përcaktuar sesa e përshtatshme, kjo madhësi mund të jetë në mënyrë që të nxjerrë modele dhe konkluzione të paanshme. Popullata e marrë në konsideratë është ajo e NVM-ve nga perspektiva e BE-së. Sipas 121

138 këtij përkufizimi, nëse do të duhet tu referohemi ndryshimeve kontekstuale, të gjitha bizneset në Shqipëri janë pjesë e kësaj kategorie. Në këtë mënyrë, popullata përbëhet nga bizneset e të gjitha aktiviteteve dhe formave ligjore. Duke përjashtuar OJF-të, organizatat qeveritare, agjencitë e administratës publike dhe të tilla. Table 9 Numri total i bizneseve të regjistruara dhe active në 2013 (INSTAT) Ndërmarrje Aktive, Gjendje në fund 2013 Gjithsej 111,083 Shënim: Nuk përfshihen: Administrata Publike (NVE 75), Jo fitimprurëse (NVE 91) Organizata Ndërkombëtare (NVE 99) Tabela 9 mësipër, tregon numrin e bizneseve deri në vitin 2013 dhe i referohet, instuticionit kombëtarë të statistikave, Institutit të Statistikave në Shqipëri. 11,083 është numri që përbën popullatën e këtij studimi. Për një popullatë të tillë, mostra ideale për tu marrë në studim duhet të jetë mesatarisht 383 biznese, me një nivel besimi 95% dhe marzh gabimi 5%. Numri i rasteve të marra në shqyrtim në këtë studim është rreth 3.86 herë më i vogël. Megjithatë, me numrin aktual të të intervistuarve dhe një nivel besueshmërie prej 95%, marzhi i gabimit llogaritet në 9.84%. Pavarësisht të gjithave, kjo përllogaritje është një rregull i pranuar pa baza teorike mbështetëse, sepse çdo skenar varet nga analiza e realizuar, modeli i zgjedhur dhe kriteret e analizuara. Studimi i literaturës (Peck & Devore 2012), tregon se pavarësisht numrit të ulët të madhësisë së mostrës gjithmonë tentohet të pasqyrohet shpërndarja e rezultateve të popullatës. Proçesi i përzgjedhjes së rastësishme i jep studimit të gjithë përshtatshmërinë e nevojshme për ti shtuar vlerë fushës së marrë në studim dhe për të ofruar njohuri të mjaftueshme akademike dhe praktike Diskutimi rreth të dhënave të cilat mungojnë Në çdo lloj analize të dhënash do të gjenden disa të dhënat të cilat mungojnë, ky është një fakt. Në analizën multivariate kur analiza realizohet mbi më shumë se një varibël në të cilën mungojnë të dhënat, kjo sjell një pengesë e cila eshtenormale deri diku. Në praktikë, kërkues shkencor me të 122

139 dhëna pyetësorësh që mungojnëështë kthyer në ndodhi proerbiale. Në teori, në mënyrë që të trajtojmë çështjen, na duhet të ngremë disa pyetje të cilat studiuesit i kanë diskutuar tashmë në tekstet e metodave të kërkimit. Përshembull: Të dhënat të cilat mungojnë, janë të shpërndara rastësisht në të gjitha variablat apo ndjekin ndonjë strukturë specifike? Cila është rëndësia specifike e këtyre të dhënave të cilat mungojnë? Implikimi praktik i të dhënave të cilat mungojnë është i lidhur me zvogëlimin e madhësisë së mostrës së marrë në studim. Në analizën multivariate të dhënat të cilat mungojnë mund të eleminojnë variabla të rëndësishme për studimin që do të realizohet. Në rastin e mbledhjes së të dhënave me Pyetësorin e Inovacionit, studiuesit janë ndeshur me shumë vështirësi për të marrë sa më shumë informacion. Në varësi të të intervistuarve, disa preferonin të plotësonin pyetësorin vetë, pa prezencën e studiuesit. Rrjedhimisht, ato linin shumë pyetje pa plotësuar duke rritur kështu numërin e të dhënave të cilat mungojnë. Duhet mos harruar edhe fakti se pyetësori ishte relativisht i gjatë. Në raste të tilla studiuesi duhet të ndërmarrë hapa shtesë për të përmirësuar proçesin e vëzhgimit. Studiuesi duhet të realizojë një pyetësor shtesë ose të gjejë ndonjë rregullim metodologjik nëse është e mundur. Implikimi teorik i cili lidhet me perspektivën thelbësore të studimit mund të tregojë më shumë sesa vetëm të dhëna që mungojnë. Nëse këto të dhëna nuk janë shpërndarë në mënyrë rastësore, ky mund të jetë një tregues i informacionit apo përzgjedhjes së njëanshme. Nëse të dhënat të cilat mungojnë nuk janë rastësore dhe ndjekin një strukturë specifike, rezultati i informacionit mund të jetë i gabuar. Përshembull, për mostrën në këtë studim, gjatë proçesit të pastrimit të të dhënave dhe verifikimit të tyre, u vu re se kompanitë të cilat kanë të ardhura të larta, refuzonin të plotësonin informacionin që lidhej me xhiron e tyre për të dy vitet 2012 dhe 2013 duke e lënë atë bosh. Nëse do të linim jashtë këtë grup ndërmarrjesh, a nuk do të ishte ky një rezultat i njëanshëm i cili do të dëmtonte metodologjinë e studimit? I njënjti problem u vu re edhe në variablën e investimeve në K&ZH. Kompanitë të cilat nuk kanë investuar në K&ZH, prireshin të jepni numra hiperbolik dhe jo realist, duke bërë të nevojshme kështu një verifikim të dyfishtë për ti qartësuar më mirë gjërat. Gjithësesi, proçesi i verifikimit të të dhënave të cilat mungojnë kaloi përmes një protokolli taktik, të konsideruar gjerësisht në literaturën akademike (Bryman 2012)(Hair et al. 2015). Së pari, u përcaktua lloji i të dhënave që mungojnë, nëse ato mund të injoroheshin apo jo. Identifikimi i të dhënave të cilat mund të injorohen ishte një proçes relativisht i thjeshtë. Disa variabla kishin më 123

140 pak se 5% të dhëna të cilat mungonin dhe ishte e qartë se kjo mund të vinte nga një gabim shpejtësie, lodhje apo pyetja mund të mos jetë vënë re nga i anketuari gjatë plotësimit të pyetësorit. Prandaj, përmes SPSS, u plotësuan të dhënat që mungonin duke i zëvendësuar ato me vlerën mesatare të llogaritur nga rastet e disponueshmetë të njëjtës kategori dhe variabël. Është përdorur kjo metodë duke qenë se është më e thjeshtë për tu implmentuar dhe i jep të gjitha rasteve informacion të plotë, pavarësisht faktit se kur aplikohet kjo metodë redukton variancën dhe deformon shpërndarjen. Gjithësesi, duke marrë parasysh se studiuesi është shumë afër me studimin dhe rastet, çdo rast është analizuar në mënyrë individuale, gjithashtu niveli i të dhënave të cilat mungojnë është relativisht i ulët dhe lidhja midis variablave është relativisht e fortë. Nëse në total të dhënat të cilat mungojnë janë më shumë se 10% për rast dhe përmes analizimin të dyfisht dhe kontaktit me të anketuarit, rezulatit i rastit nuk ndryshon, ky rast fshihet nga mostra e marrë në studim, duke përcaktuar kështu hapin e të dhënave që mungojnë. Një limit prej 10% e të dhënave që mungojnë për rast është marrë si një rregull i vendosur për vazhdimin e analizës së mostrës së marrë në studim. 124

141 4.3 Analiza përshkruese Nga 106 kompani të cilat janë pjesë e studimit, 22.6% e tyre janë pjesë një grupimi kompanishë. Pjesa më e madhe e kompanive janë me seli në Shqipëri, vetëm 6 prej tyre janë degë të kompanive ndërkombëtare në Europë. Lidhur me madhësinë e kompanive, 47.2% e tyre janë kompani të mesme me mbi 50 të punësuar, 37.7% janë biznese të vogla me punonjës dhe 12.3% janë mikro biznese me deri në 10 të punësuar. Graph 5 Shpërndarja sipas sektorit dhe madhësisë 60 Shpërndarja sipas sektorit dhe madhësisë mikro (deri në 10 punonjës) vogël (11-50 punonjës) mesme (mbi 50 punonjës) Sektori primar Shërbime Prodhim Në studimin e sektorit dhe aktivitetit të biznesit, pjesa më e madhe (55%) janë kompani prodhuese, të ndjekura nga sektori i shërbimit që përfaqëson 41% të totalit. Nga të gjithë kompanitë e marra në studim vetëm 4% e kompanive veprojnë në sektorin primar. 1. Përbërja e industrisë kompanitë e shërbimit 125

142 Graph 6 Kompanitë e shërbimit sipas industrisë Kompanitë e shërbimit sipas industrisë Aktivitete shkencore profesionale dhe teknologjike 14% Komunikimi dhe informacioni 2% Aktivitete të tjera shërbimi 41% Transporti dhe magazinimi 11% Tregu i shitjeve me shumicë dhe pakicë; riparime të makinave dhe motorçikletave 5% Aktivitete financiare dhe të sigurimit 20% Furnizimi me ujë, kanalizimet, menaxhimi i mbeturinave dhe aktivitete riparuse 7% Në një vështrim të afërt për çdo sektor, vihet re se në sektorin e shërbimeve, 41% e kompanive ofrojnë shërbime të ndryshme si, konsulencë, grafik dizajn, agjensi turistike etj. Grupi më i madh homogjen i kompanive të shërbimeve përfaqësohet nga sektori financiar dhe ai i sigurimeve të cilët përbëjnë 20% të mostrës së zgjedhur për studim. Ndërkohë që komunikimi dhe informacioni përbëjnë vetëm 2% të bizneseve të marra në studim. 126

143 2. Përbërja e industrisë kompanitë e prodhimit Graph 7 Kompanitë e prodhimit sipas industrisë Kompanitë e prodhimit sipas industrisë prodhimi i mobiljeve 3% prodhimi i pajisjeve elektrike 2% prodhimi i produkteve metalike të fabrikuara 2% prodhime të tjera 13% prodhimi i produkteve ushqimore 16% prodhimi i pijeve 7% prodhimi i metaleve bazë 2% prodhimi i produkteve minerale jo metalike 5% prodhimi i produkteve të duhanit 2% prodhimi i kauçukut dhe produkteve plastike 2% prodhimi i tekstileve 7% prodhimi i produkteve farmaceutike 2% prodhimi i koksit dhe produkteve të rafinuar të naftës 3% prodhimi i veshjeve 24% prodhimi i letrës 2% prodhimi i drurit dhe produkteve të drurit 3% prodhimi i lëkurës dhe produkteve të ngjashme 5% Nga grafiku më lart mund të vihet re se, pjesa më e madhe e kompanive të studiuara në sektorin e prodhimit, operojnë në industrinë e veshjeve (24%), prodhimin e produkteve dhe industrinë tekstile, të cilat konsiderohen të kenë një potencial të lartë për të qenë inovatore dhe janë shumë të përfaqësuara në kampionin e zgjedhur rastësisht. Gjithashtu edhe industria e prodhimit të produkteve ushqimore përfaqësohet nga një numër i lartë i kompanive, (16%). 127

144 Mbledhja e të dhënave financiare nga kompanitë për qëllime kërkimi është pothuajse një sfidë në Shqipëri. Akoma, kërkuesit mund të arrijnë të marrin vetëm rreth 70% të përgjigjeve. Kompanitë deklarojnë një xhiro mesatare Euro nëvitin 2010 dhe Euro nënë vitin kompanitë në total që përfaqësojnë pothuajse 70% të kompanive që deklarojnë xhiron e tyre në të dy vitet, kanë përjetuar një rritje të xhiros në tre vitet e fundit. 61% të këtyre kompanive veprojnë në sektorin e prodhimit dhe 59% janë kompani të mesme me më shumë se 50 punonjës. 61% e kompanive që kanë deklaruar rritje të xhiros, gjithashtu deklarojnë se kanë zhvilluar inovacion produkti gjatë tre vitetve të fundit. 55% deklarojnë se kanë zhvilluar inovacion produkti edhe proçesi gjatë këtyre tre viteteve që kanë përjetuar rritje të xhiros. Asnjë nga 13 kompanitë të cilat kanë përjetuar rënie të xhiros, nuk kanë prezantuar ndonjë inovacion produkti dhe vetëm 7 kanë zhvilluar të paktën një nga karakteristikat e inovacionit të proçesit. Ku flasim për qarkullimin e huaj ai përbën mesatarisht 35% të xhiros totale në vitin 2010 dhe në vitin 2013 kjo përqindje është rritur në 41%. Por ajo se çfarë vihet re është se ka një shpërndarje shumë të madhe ndërmjet të dhënave, në 2010, 23 kompani (28% e kompanive që i janë përgjigjur këtij pyetësori) kanë një normë qarkullimi të huaj më të lartë se 90%. Numri i kompanive me më shumë se 90% të qarkullimit të huaj u rrit në 28 (32% e kompanive të përgjigjura në këtë pyetësor). Pjesa më e madhe e këtyre kompanive janë prodhuese në sektorin e veshjeve dhe 100% e prodhimit është për eksport (përgjithësisht në Itali dhe Greqi). Sipërmarrjet Shqiptare janë pothuajse të reja, duke qenë se në vitin 1994 vendi u njoh me ekonominë e tregut të lirë dhe pronën private. Duke u nisur nga ky fakt, shqipëria ka një eksperiencë mesatarish 9.5 vjeçare si shtet eksportues. Vetëm 23% e kompanive të marra në studim, kanë filluar të eksportojnë përpara viteve Lidhur me pozicionin e punës së punonjësve dhe edukimit, të dhënat tregojnë se mesatarisht 13% e stafit të kompanive janë në pozicione menaxheriale. Por pas analizës së të dhënave, lidhur me madhësinë e organizatës, arrijmë në përfundimin se numri i pozicioneve menaxheriale mbi numrin total të punonjësve, ulet me rritjen e madhësisë së organizatës. Në mikro-ndërmarrjet me një numër maksimal prej 10 punonjësish, 22% e stafit është në pozicion menaxherial. Gjithësesi, duhet të marim në konsideratë, që edhe pse është raportuar një numër i lartë i pozicioneve menaxheriale; këto punonjës merren më shumë me menaxhimin e detyrave dhe burimeve sesa menaxhimin e punonjësve të tjerë në nivele më të ulëta. Këto mikro-ndërmarrje kanë struktura informale ku detyrat dhe përgjegjësitë nuk janë të përcaktuara qartë. Është raportuar se 13% e punonjësve 128

145 punojnë në pozicione menaxheriale, ndërkohë që kjo kategori përfaqëson vetëm 7% të punonjësve total në kompanitë e mesme me më shumë se 50 punonjës. Kjo përqindje është më e lartë në organizatat e shërbimit si, banka, kompanitë e sigurimit apo kompanitë e shitjes me shumicë dhe tregëtia me pakicë dhe më e ulët në kompanitë e prodhimit të veshjeve. 3. Edukimit të punonjësve Graph 8 Niveli i edukimit të stafit 70% Doktoraturë Diplomë master Diplomë bacheor Më ulët Linear (Doktoraturë) Linear (Diplomë master) Linear (Diplomë bacheor) Linear (Më ulët) 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% mikro (deri në 10 punonjës) vogël (11-50 punonjës) mesme (mbi 50 punonjës) Kur flasim për nivelin e shkollimit të punonjësve, shpërndarja e punonjësve në varësi të madhësisë së kompanisëështë si mëlart. Punonjësit me Doktoraturë përfaqësojnë maksimumi 4% në mikrondërmarrjet dhe vetëm 1% në ndërmarrjet e mesme. Numri i punonjësve me diplomë master apo bachelor ulet me rritjen e madhësisë së kompanisë si dhe rritet numri i punonjësve që kanë një diplomë të një niveli më të ulët se bachelor. Transportimi dhe magazinimi, prodhimi i veshjeve, 129

146 tekstilet, produktet ushqimore, produktet e lëkurës dhe të ngjashme, furnizimi me ujë, kanalizimet, menaxhimi i mbeturinave dhe aktivitetet riparuese, janë sektorët ku pothuajse 50% e punonjësve kanë nivel të ulët edukimi. 4. Tregjet Ndërkombëtare Graph 9 Tregjet ndërkombëtare 90% 80% Tregjet ndërkombëtare 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Shqiperi Vendet e Adriatikut Evropa Qendrore dhe Perendimore Evropa Lindore Amerike e Veriut Amerike Qendrore dhe Jugore Azi Lindore Lindje e Mesme Afrike e Veriut Te tjera Burimi 10 Ilustrim i autorit Nga analiza e tregjeve ndërkombëtare, vemë re se vendet e Adriatikut janë vendet në të cilin pjesa më e madhe e kompanive të marra në studim kanë shitur të mirat dhe shërbimet e tyre përgjat tre viteve të fundit, pra rreth 49% e kompanive. Që do të thotë pothuajse gjysma e kompanive të marra në studim janë pjesë e tregjeve ndërkombëtare, me të cilat shkëmbejnë të mira dhe shërbime. 130

147 Graph 10 Pasqyra gjeografike e shitjeve 70 57% Pasqyra gjeografike e shitjeve 60% 60 50% 50 40% 40 30% 30% 30 20% 20 7% 10% 10 3% 3% 0% 0% 0% 0% 0% 0% A. Shqiperia B. Vendet e Adriatikut C. Evropa Perendimore dhe Qendrore D. Evropa Lindore E. Namerika e Veriut F. Amerika e Jugut dhe Qendrore Nr i firmave qe kane tregun me te madh vendin perkates G. Azija Lindore H. Lindja e mmesme I. Afrika e Veriut % ne raport me totalin J. Te tjera -10% Burimi 11 Ilustrim i autorit Kompanitë e mara në studim duket që kanë një shtrirje gjeografike të shitjeve në vendet e Adriatikut, Evropën Perëndimore dhe Qëndrore, Evropën Lindore dhe Azinë Lindore respektivisht me 30%, 7%, 3% dhe 3%. Mirëpo pjesa më e madhe e tyre (57%) kanë si treg Shqipërinë. Në një vështrim të afërt të numrit të tregjeve të eksportit, vihet re se nga 108 kompani vetëm 45 prej tyre nuk eksportojnë ndërsa pjesa tjetër eksporton në tregje të tjera. Pjesa më e madhe e këtyre kompanive (50 kompani) kanë 1-5 tregje në të cilat eksportojnë produktet dhe shërbimet e tyre dhe vetëm dy kompani eksportojnë në mbi 50 tregje. 131

148 Graph 11 Nr i tregjeve të eksportit Nr i tregjeve të eksportit Nr i tregjeve Nuk eksporton Nga 1-5 Nga 6-10 Nga Nga >50 5. Inovacioni i Produktit Shqipëria dhe rajoni, në formë krahasimore. Ka prezantuar kompania inovacion te produktit - shqiperia Inovacion produkti- Rajoni Po, 52 Jo, 47 Po 54% Jo 46 % Graph 12. Inovacion produkti Shqipëri Graph 13. Inovacion produkti Rajoni 132

149 Nga përgjigjet e të anketuarve rezulton se 52 % e kompanive kanë prezantuar inovacion të produktit dhe vetëm 47% jo, këto të dhëna janë pothuajse të ngjashme me rezulatat e marra nga kompanitë e rajonit. Duke marrë në konsideratë zhvillimet dhe rezultatet e Shqipërisë krahasuar me vendet e rajonit këto rezulatate mund të duken pak paradoksale.po të shohim më në detaje se çfarë inovacioni këto kompani kanë prezantuar përgjatë viteve 2011, 2012 dhe 2013, veme re se 42% e firmave që kanë prezantuar inovacion të çfarëdo lloji, theksojnë se inovacioni i tyre ka qenë risi për tregun dhe se kanë qenë të parët ndër konkurrentët që kanë ofruar një inovacion të tillë në treg. Ndërsa 36% kanë prezantuar një inovacion i cili ka qenë risi për kompaninë e tyre por jo për tregun. Graph 14 Lloji i risive të prezantuara % e firmave te anketuara qe kane prezantuar inovacion gjat viteve 2011, 2012, 2013, 53% Risi per tregun, para konkurenteve, 42% Risi per firmen, por jo per tregun, 36%, 133

150 6. Inovacioni i Proçeseve Graph 15 Kompanitë që kanë zhvilluar Inovacionin e Proçeseve 70 Inovacioni i Proçeseve Numri i firmave Te tre elementet Vetem inovacion ne metodat e prodhimit dhe perpunimit 4 Inovacion ne metoda prodhimi dhe shperndarje Vetem inovacion ne proceset mbeshtetese Siç mund të shihet nga grafiku më sipër në përgjigje të pyetjes rreth inovacionit të proçeseve pjesa më e madhe e kompanive të intervistuara, rezultojnë të kenë inovuar në metodat e prodhimit dhe përpunimit (60 kompani) dhe në proçeset mbështetëse (58 kompani), në një këndvështrim subjektiv mund të themi që përgjigjet mund të jenë paradoksale duke qenë se kompanitë nga njëra anë përgjigjen se kanë inovuar në metodat e prodhimit dhe përpunimit dhe nga ana tjetër rezulton se vetëm 4 kompani kanë inovuar në metodat e prodhimit dhe shpërndarjes. Megjithatë nga grafiku shohim se një pjesë e mirë e kompanive (36) kanë inovuar në të tre elementët e inovacionit të proçeseve, çka tregon për përfshirjen e këtyre kompanive në ndërmarrjen e inovacioneve të proçeseve. 134

151 7. Faktorët Pengues të Inovacionit Graph 16 Faktorët Pengues të Inovacionit 60% Faktoret Pengues të Inovacionit 50% 40% 30% 20% 10% 0% CFCF1 CFCF2 CFCF3 CFCF4 CFKF1 CFKF2 CFKF3 CFMF1 CFMF2 CFMF3 CFMF4 E ulet 24% 29% 18% 27% 54% 42% 30% 27% 29% 36% 42% E mesme 31% 18% 27% 32% 18% 24% 27% 23% 27% 23% 17% E larte 18% 20% 28% 20% 3% 5% 15% 22% 10% 5% 8% Faktor i pa provuar 26% 32% 26% 20% 25% 28% 27% 27% 33% 35% 32% Në studimin dhe analizimin e faktorëve pengues të inovacionit, vemë re se, faktorët e kostos shihen si faktorët kryesor të cilët ndikojnë tek aftësitë e firmës për të inovuar, nga ku kosto e lartë e inovacionit është ajo e cila është vlerësuar si penguesi kryesor (28% e firmave). Faktorët e tregut me element si dominimi i tregjeve nga bizneset ekzistuese si dhe kërkesa e pasigurt për produkte apo shërbime inovative janë faktorët e dytë për nga rëndësia si pengues të inovacionit, respektivisht me 22% dhe 10%. Ndërkohë që mungesa e njohurive rreth teknologjisë apo tregjeve nuk është se përbëjnë faktor pengues, nga të dhënat rezulton se vetëm 3% e kompanive pohojnë se mungesa e 135

152 informacionit rreth teknologjisë përbën faktor pengues, ndërkohë që 54% e shikojnë si një faktor me ndikim të ulët. Graph 17 Gjatë viteve, 2011, 2012 dhe 2013, sa pengues ishin faktorët e mëposhtëm për kompaninë tuaj për të zhvilluar një inovacion? Faktorët Pengues të Inovacionit Gjatë viteve, 2011, 2012 dhe 2013, sa pengues ishin faktorët e mëposhtëm për kompaninë tuaj për të zhvilluar një inovacion? No need because of no demand for innvotions Lack of funds within your enterprise or group Lack of finance from sources outside your group No need due to prior innovations by your enterprise innovation Costs too high Uncertain demand for innvoative goods or services Lack of qualified personnel Markets dominated by established enterprises Lack of information technology Difficulty in finding cooperation partners for innovation Lack of information on markets 136

153 8. Kërkim dhe Zhvillimi Graph 18 Kompanitë të cilat kanë kryer aktivitete të Kërkim - Zhvillimit 70 Aktivitetet e Kërkim - Zhvillimit Nuk ka kryer Brenda vendit Jashte vendit Brenda dhe jashte vendit Aktivitete Kerkim - Zhvillimi Numri i firmave Pjesa më e madhe e kompanive të marra në studim, 65 prej tyre nuk kanë kryer aktivitete të kërkim zhvillimit, dhe vetëm 31 kompani kanë zhvilluar aktivitet të tilla nga ku 15 prej tyre kanë zhvilluar aktivitete të K&ZH jashtë vendit dhe vetëm 11 brenda vendit. Në një vështim më të detajuar të aktiviteteve të kërkim zhvillimit shohim se aktiviteti të cilin kompanitë kanë zhvilluar më tepër janë trajnimet për aktivitete inovative brenda vendit ndërkohë që aktivitetet më të ndjekura jashtë vendit janë blejra e makinerive, pajisjeve, software dhe ndërtesa (33 kompani). Megjithatë ajo se çfarë vihet re në grafikun e mëposhtëm është pjesa më e madhe e kompanive nuk kanë ndjekur asnjë aktivitet të kërkim zhvillimit dhe diferenca pothuajse në të gjitha aktivitetet është shumë e madhe midis kompanive që kanë ndjekur aktivitete të tilla dhe atyre që nuk kanë ndjekur asnjë aktivitet të tillë. Detajimi i të dhënave mbi aktivitetet e kërkim zhvillimit. 137

154 Graph 19 Detajimi i të dhënave mbi aktivitetet e kërkim zhvillimit Jo Brenda vendit Jashte vendit Jo Brenda vendit Jashte vendit Jo Brenda vendit Jashte vendit Jo Brenda vendit Jashte vendit Jo Brenda vendit Jashte vendit Jo Brenda vendit Jashte vendit Jo Brenda vendit Jashte vendit K&ZH jashte kompanise Blerje makineri, pajisje, software, ndertesa Perfitim njohurishe ekzistuese nga ndermarrje apo organizata te tjera Trajnim per aktivitete inovative Prezantim i inovacioneve te kreyera ne treg Dizajn Te tjera 138

155 9. Inovacioni Organizacional Graph 20 Inovacioni organizacional Inovacioni onganizacional mode median average Hulumtimi mbi inovacionin organizacional tregon se kompanitë favorizojnë metodat e reja të praktikave të biznesit brenda organizatës, aranxhimet e reja të strukturave të tyre dhe gjithashtu mënyrat e reja të menaxhimit të njohurive. Gjatë intervistave, menaxherët kanë treguar prirje negative kundrejt rinovimit të rregullave dhe proçedurave në organizatën e tyre. Përkundrejt kësaj në grafikun më lart mund të shohim se nga pyetja e dytë deri tek ajo e fundit, përgjigjet më të shpeshta tentojnë të jenë në anë të djathtë. Prandaj, moda e kompanive të marra në studim në lidhje me këto pyetje është gjithmonë mbi 5 dhe në shumicën e rasteve 7. Pavarësisht këtij rezultati të modës dhe mesatares kumulative të lartë, të cilat çojnë në inovacion organizacional, një interpretim subjektiv do të ishte që këto përgjigje mund të jenë të 'fryra' për shkak të mungesës së seriozitetit të menaxherëve në përgjigje të disa pyetjeve. Duke mos i dhënë rëndësinë e duhur një dimensioni të caktuar të inovacionit e bën të anketuarin që të jap përgjigje jo të drejtpërdretja duke u munduar të jap përgjigjen më të mirë apo atë që do të rezultonte më pozitivja. 139

156 10. Inovacion në marketing Graph 21 Inovacion në marketing Perceptimi është se kompanitë e kohëve të fundit kanë tendencën të performojnë më mirë në objektiva dhe detyra të tilla si: futja në tregje të reja, metoda të reja të çmimit dhe metodat e reja të shpërndarjes. Të dhënat tregojnë diçka tjetër. Kompanitë japin përgjigje paradoksale, nga njëra anë tregojnë se kanë zhvilluar kanale të reja për produktet dhe shërbimet e tyre dhe nga ana tjetër ato përgjigjen se kanë performuar keq në hyrjen në tregje të reja dhe metodat e reja të çmimeve, ose së paku jo aq mirë sa ato pretendojnë në pyetjen e parë. Së fundmi, në lidhje me përgjigjet rreth sugjerimeve dhe ankesave të konsumatorëve, kompanitë pretendojnë të kenë një performancë mjaft të mirë, edhe pse perceptimi publik është krejtësisht i kundërt. 140

157 11. Orientimi kundrejt tregut Konstrukti MOIG Graph 22 Orientimi kundrejt tregut Konstrukti MOIG 8.0 Orientimi kundrejt tregut MOIG mode median average Nga grafiku më lart vemë re se pjesa më e madhe e kompanive të marra në studim, marrin në konsideratë atë se çfarë konsumatorët e tyre kërkojnë, duke zhvilluar takime të përvitshme me ta, komunikuar drejtëpërdrejtë për të kuptuar sesi ti shërbejnë më mirë atyre, mbledhur informacion nga takime informale si dhe rishikimeve të vazhdueshme të ndikimit të ndryshimeve të mjedisit tek konsumatori. 141

158 12. Orientimi kundrejt Tregut Konstrukti MOID Graph 23 Albania: Orientimi kundrejt Tregut Konstrukti MOID 8.0 Orientimi kundrejt tregut MOID mode median average Kompanitë theksojnë se ato janë gjatë gjithë kohës të informuara rreth trendeve më të fundit, duke performuar mirë në njohjen direkt të ndryshimeve që mund të ndodhin në treg. Kompanitë theksojnë se zhvillojnë takime çdo tre muaj për të diskutuar rreth trendeve dhe zhvillimeve më të fundit të tregut, nga ku personeli marketing shpenzon kohë duke diskutuar me departamentet e tjera rreth nevojave të ardhshme të konsumatorit, duke mbajtur gjithashtu edhe raporte që përmbajnë informacione rreth konsumatorëve. 142

159 13. Orientimi kundrejt Tregut Konstrukti MOR Graph 24 Orientimi kundrejt Tregut Konstrukti MOR 8.0 Orientimi kundrejt Tregut MOR mode median average Studimi mbi orientimin kundrejt tregut tregon se kompanitë përgjigjen shpejt ndaj ndryshimeve që ndodhin në shijet konsumatore. Ato theksojnë se shpesh rishikojnë përpjekjet e tyre për zhvillimin e produktit për tu siguruar që po shkojnë në njënjtin kah me kërkesat konsumatore, ato shpejt u përgjigjen konkurrentëve të cilët zhvillojnë fushata marketing që targetojnë konsumatorët e tyre. Aftësia e tyre për tu pëgjigjur shpejt këtyre ndryshimeve mund të vijë si pasojë e mirë koordinimit të aktiviteteve të departamenteve të ndryshme në kompani si dhe parimeve të segmentimit të tregut i cili sipas kompanive të marra në studim sjell përpjekje për zhvillimin e produkteve të reja në firmë. 143

160 14. Performanca Graph 25 Perceptimi mbi performancën Perceptimi mbi performancën 5.19 st. dev Pjesa e tregut Ulja e shpenzimeve Të ardhurat Fluksi monetar Fitimi Pjesa e tregut Të ardhurat Fitimi Fluksi monetar Ulja e shpenzimeve Siç mund të shihet nga figura 17 dhe grafiku më lart, të gjithë indikatorët e performancës janë vlerësuar mbi mesataren, pjesa e tregut është indikatori i performancës i vlerësuar si më larti nga kompanitë e intervistuara. Kjo korespondon edhe me statusin që pjesa më e madhe e kompanive 144

161 kanë, ato janë në fazën e rritjes ku fitimi i pjesës së tregut është rruga më e sigurt drejt maturimit. Pjesa e tregut dhe të ardhurat janë dy indikatorët ku kompanitë të cilat kanë prezantuar një inovacion produkti kanë performuar më mirë. 145

162 4.4 Parametrat Metodologjik Modelet janë testuar përmes teknikave të analizës SEM. Analiza Faktoriale Konfirmuese (CFA) u përdor për të vlerësuar përshtatshmërinë e modelit ndërsa Analiza e Komponentëve Principalë (PCA) për të identifikuar numrin minimal të komponentëve që shpjegojnë sasinë maksimale të variancës brenda modeleve. Intervalet e pranueshmërisë për vlerat e testeve të aplikuara në këto modele janë: Testi ki katror (c! ): i vlefshëm nëse vlera p > 0.05 Comparative Fit Index (CFI) / Tucker-Lewis Index (TLI): sa më shumë t i afrohen vlerat 1 aq më i përshtatshëm konsiderohet modeli (goodness of model fit) Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA): modeli vlerësohet me përshtatshmëri të pranueshme nëse vlerat janë 0.08 Standardized Root Mean Square Residual (SRMR): modeli është i pranueshëm për vlera 0.08 Të dhënat janë hedhur dhe analizuar me programin SPSS dhe STATA. Duke qënë se software SPSS nuk mundëson testimin statistikor të të dhënave përmes teknikave të Analizës Faktoriale Konfirmuese (CFA), u përdor STATA për testimin e strukturës së modelit paraprak. 4.5 Operacionalizimi i variablave dhe konstrukteve Në këtë studim janë analizuar pesë modele kryesore të cilat synojnë të identifikojnë disa lidhje që ekzistojnë ndërmjet variblave të tilla si performanca e një firme, orientimi strategjik, orientimi kundrejt tregut, instuticionet e njohurive si dhe inovacionin organizativ dhe inovacionit. Në modelin e parë analizohet lidhja që ekziston ndërmjet inovacionit dhe performancës, si dhe ndikimin që disa variabla kontrolluese ushtrojnë mbi inovacionin, të tilla si: madhësia e kompanisë, niveli i edukimit të punonjësve, aktiviteti eksportues i firmës dhe orientimin industrial i saj, modeli i dytë analizon mardhënien që ekziston ndërmjet inovacionit dhe instuticioneve të 146

163 njohurive, modeli i tretë synon të identifikojë nëse ekziston ndonjë lidhje e rëndësishme ndërmjet inovacioni dhe inovacioni organizativ, në modelin e katërt, analizojmë mardhënien midis inovacionit dhe orientimit strategjik dhe modeli i pestë synon të analizojë lidhje që ekziston midis inovacionit, orientimit kundrejt tregut dhe performancës. E përbashkëta e të pesë modeleve të ngritura është konstrukti i inovacionit i cili është i ndërtuar duke përfshirë tre dimensione kryesore, inovacionin administrativ, inovacioni teknik dhe inovacioni organizativ, me përjashtim të modelit që studion lidhjen inovacion - inovacion organizativ dhe modeli inovacion - orientim kundrejt tregut performancë në të cilat konstrukti i inovacionit përfshin vetëm dy dimensione, inovacionin teknik dhe atë administrativ Operacionalizimi i Konstruktit të Inovacionit Në literaturë identifikojmë disa tipologji të inovacionit. Abernathy & Utterback, (1978) e klasifikojnë atë në inovacion produkti dhe proçesi, Daft (1978), ka zhvilluar një model i cili e ndan inovacionin në atë administrativ dhe teknik. Inovacioni administrativ përfshin rregullat, rolet, procedurat dhe strukturat që lidhen me komunikimin dhe shkëmbimin midis punonjësve të organizatës, ndërsa inovacioni teknik nga ana tjetër lidhet me produktet, shërbimet dhe proçesin e prodhimit apo shërbimit të organizatës. Për më tepër inovacioni gjithashtu është i lidhur edhe me praktikat, politikat, proçeset, strukturën e organizatës (Julian Birkinshaw et al. 2008) si dhe me punën e menaxherëve, si ato vendosin objektiva, marin vendime dhe motivojnë njerëzit (Gary Hamel 2006). Nisur nga këto përcaktime, për ndërtimin e konstruktit të inovacionit në këtë studimjanë pëdorur dy modele të zhvilluara nga autorë të ndryshëm, duke formuar kështu një instrument me tre dimensione kryesore dhe 21 pyetje. Inovacioni teknik i cili përbën dimensionin e parë me 9 pyetje dhe inovacioni administrativ që përbën dimension e dytë me tre pyetje është ndërtuar duke u mbështetur në modelin e zhvilluar nga (Škerlavaj et al. 2010), dimension i tretë, inovacioni organizacional i cili është i përbërë nga 9 pyetje është ndërtuar referuar (Vaccaro et al. 2012). Të gjitha variablat janë matur duke përdorur një shkallë vlerësimi Likert deri më 7 ( ku 1 = nuk jam fare dakord dhe 7 = jam shumë dakord). Sipas (Škerlavaj et al., 2010) inovacioni teknik ka të bëjë me produktet shërbimet dhe proçesin e prodhimit apo operacionet e shërbimit të një organizate ndërsa inovacioni administrativ është i 147

164 lidhur me rregullat, rolet, proçedurat dhe strukturën e organizatës, ky konstrukt është i lidhur me komunikimin midis punonjësve të organizatës. Bazuar në (Vaccaro et al. 2012), dimensioni i tretë, fokusohet në menaxhimin e inovacionit në, proçese, praktika dhe struktura të reja. Praktikat menaxheriale reflektojnë atë se çfarë menaxherët bëjnë në organizatë, si, vendosja e rregullave apo proçedurave të reja ndërsa proçeset menaxheriale lidhen me faktin sesi është realizuar puna. Ky instrument fokusohet më shumë në atë se çfarë njerëzit presin nga organizata dhe se si përpjekjet e tyre vlerësohen Operacionalizimi i Konstruktit të Performancës Gjërësisht në literaturë identifikohet lidhja positive ndërmjet inovacionit dhe performancës së një firme (Rosenbusch et al. 2011a; Koellinger 2008b; Calantone 2002). Efektet e inovacionit mbi performamcën e një firme varen nga lloji i inovacionit (Gunday et al. 2011), nëse ështe inovacion produkti apo proçesi, organizativ apo marketing, efektet do të jenë të ndryshme mbi performancën e një firme dhe nga lloji i industries. Rosenbusch et al., (2011) argumentojnë se efektet e inovacionit mbi performancën e një firme ndikohen edhe nga madhësia e organizatës, duke elaboruar se firmat e reja dhe ato të vogla kanë më shumë efekte të dukshme në performancën nga inovacioni sesa firmat e mëdha dhe të mirë-struturuara. Për të vlerësuar performancën e organizatës në këtë studim është përdorur konstrukti i zhvilluar nga (Auh & Merlo 2011). Konstrukti është ndërtuar për të mbuluar katër pyetje kryesore lidhur me, pjesën e tregut, të ardhurat, fitimet, dhe qarkullimin e parasë. Organizatat kanë vlerësuar performancën e përgjithshme të biznesit të tyre, duke u krahasuar me konkurrentin kryesor, duke përdorur një shkallë vlerësimi Likert deri në 7, ku 1 = shumë më keq dhe 7 = shumë më mirë. Vlerësimi i organizatave duke u krahasuar me konkurrentët e tyre kryesor, në termat e katër variablave mësipër, na ndihmon të përcaktojmë pozitën e organizatës në terma të performancës së saj në tre vitet e fundit. 148

165 4.5.3 Operacionalizimi i Konstruktit të Instuticioneve të Njohurive Inovacioni mund të kuptohet si proces i të mësuarit dhe krijimit të njohurive përmes të cilit përcaktohen probleme të reja dhe zhvillohen njohuritë e reja për t'i zgjidhur ato. Qëndrimi kryesor për teoritë e mësimit organizativ dhe krijimit të njohurive është çështja se si organizatat përkthejnë qëndrimet dhe njohuritë individuale në njohuri kolektive dhe aftësi organizative. Ndërsa disa studiues argumentojnë se të mësuarit është në thelb një aktivitet individual (Robert M Grant 1996; Simon 1991), shumica e teorive të mësimit organizativ theksojnë rëndësinë e njohurive kolektive si një burim i aftësive organizative (James & Rivera 1991). Disa organizata dhe instuticione ndajnë informacion ndërmjet tyre duke u mundësuar kështu aftësitë e nevojshme për të qenë të sukseshëm në një mjedis konkurues. Tidd & Trewhella, (1997), argumentojnë se inovacioni drejtohet nga një shumëllojshmëri aftësish të rëndësishme të cilat përfshijnë, aftësinë për të gjetur mundësinë shoqëruar nga aftësia për të marrë avantazhe nga mundësia e gjetur, aftësia për të gjetur lidhje, aftësia për të kuptuar se kur është momenti i duhur për të vepruar me aftësinë e gjetur, gjithashtu edhe aftësia për të mbajtur makinerinë e biznesit, në veprim dhe produktive, një aftësi kjo e mbështetur nga kapitali human kreativ dhe i dedikuar. Ato argumentojnë se inovacioni nuk është thjeshtë indicie për nisjen e një biznesi të ri në tregje të reja, por gjithashtu jep mundesinë e gjetjes së zgjidhjeve të reja dhe mënyrave të reja të shërbimit për tregje të ndërtuara dhe maturuara. Sipas autorëve, ajo se çfarë bizneset e sukseshme kanë të përbashkët është se pjesa më e madhe e suksesit të tyre vjen nga inovacionit. Edhe pse avantazhi konkurrues lidhet me element të tillë si, zotërimi i burimeve nga një firmë apo madhësia e firmës; është studiuar një model i ri i cili favorizon organizatat të cilat janë në gjendje të organizojnë njohuritë e tyre, aftësitë teknike dhe teknologjike duke gjeneruar kështu risi në produktet, shërbimet apo mënyrën sesi ato krijojnë dhe dërgojnë ofertat e tyre. Autorët gjithashtu argumentojnë se inovacioni nuk është i izoluar vetëm nga sektori privat përfitues por ai mund të gjendet edhe në instuticionet qeveritare dhe jo-qeveritare. Ato e përcaktojnë inovacionin si proçes të bazuar tek njohuritë, i cili ndihmon në krijimin e mundësive të reja nëpërmjet kombinimit të njohurive të ndryshme (teknike, teknologjike, aftësive kërkuese etj.). Duke qenë një proçes që kërkon ndërveprim, inovacioni është përshtatur me kufizime rregullative, sociale dhe ligjore. Sipas (Fagerberg et al. 2009), Freeman ka dhënë një kontribut të rëndësishëm në fushën e inovacionit dhe njohurive duke kombinuar teoritë e inovacionit të Marx, 149

166 Bernal dhe Schumpeter dhe duke hartuar kështu një axhendë që thekson një qasje multi dimensionale mbi inovacionin. Studimi i tij fokusohet në kuptimin e proçesit të inovacionit nëpërmjet ndërveprimit të tij me mjedisin social, ligjor, institucional, ekonomik dhe teknologjik. Për të matur rëndësinë dhe rolin e instuticioneve të njohurive mbi organizatat e mara në studim, është përdorur një konstrukt i cili përmban 4 variabla, që përbëjnë këto institucione, (1) universitetet apo instuticionet e arsimit të lartë, (2) qeveria apo instuticionet shtetërore dhe private të kërkimit, (3) konferencat, panairet, ekspozitat, revistat shkencore dhe (4) botimet e ndryshme lidhur me aktivitetet tregtare, shoqatat profesionale dhe të industrisë. Të katër pyetjet e përfshira në këtë konstrukt konsiderohen mjaft të rëndësishme në termat e përfshirje së organizatave të biznesit në këto aktivitet për të siguruar informacionin e nevojshëm për zhvillimin e produkteve apo proçeseve të tyre inovative. Kështu përshembull instuticionet e arsimit të lartë tradicionalisht janë parë si prodhues të njohurive të reja dhe teknologjisë, si të tillë ato konsiderohen në qëndër të sistemit të inovacionit. Ndërveprimi ndërmjet universiteteve dhe organizatave të biznesit çon në, inovacion dhe kërkim inovativ, modelimin e proceseve të inovacionit në mënyra të reja si dhe pjesëmarrje në rrjetet e inovacionit (Peter et al. 2008). Berman, (1990) argumenton se firmat rrisin buxhetin e tyre për Kërkim & Zhvillim, pasi bashkëpunojnë me universitetet, duke qënë se këto instuticione u sigurojnë atyre informacionin e nevojshëm për zhvillimin e produkteve apo proçeseve inovative. Për më tepër, instutiocionet publike të kërkimit ndikojnë direkt mbi inovacionin industrial, shumë kompani nuk do të mund të kishin zhvilluar produket apo proçeset e tyre inovative nëse nuk do të mund të siguronin informacionin e nevojshëm nga këto instuticioneve, (Beise & Stahl 1998). Gjithashtu, pjesmarrja në panaire tregtare, konferenca, ekspozita, rrit bashkëpunimin, stimulon proçesin e krijimit të njohurisë së organizatës, ndihmon në njohjen e konkurrentëve dhe produkteve të tyre si dhe në identifikimin e fuqive dhe dobësive të produktit apo proçesit të një organizate (Maskell et al. 2004). Të anketuarit janë pyetur për të vlerësuar nga 1 4 ("1 = të ulët", "2 = të mesëm" "3 = të lartë" dhe 4 = nuk i kemi përdorur fare ), përfshirjen e tyre apo shkallën e marrjes së informacionit nga këto instuticione. 150

167 4.5.4 Operacionalizimi i Konstruktit të Inovacionit Organizativ Krijimi organizativ është thelbësor për procesin e inovacionit (Van De Ven & Dooley 1999). Autorë të ndryshëm kanë dhënë përkufizimet e tyre rreth inovacionit organizativ, në një përcaktim të përgjithëshëm, ai i referohet krijimit dhe adoptimit të ideve dhe sjelljeve të reja në organizatë (R. L. Daft 1978; Damanpour & Evan 1984; Damanpour 1996). Për të kuptuar më mirë konceptin e inovacionit organizativ, vlen të theksohet se në literaturë identifikohen tri rryma të ndryshme, secila me fokus të ndryshëm, e para, teoritë e projektimit organizativ të cilat përqëndrohen kryesisht në lidhjen ndërmjet formave strukturore dhe prirjes së një organizate për të inovuar (Burns, T & Stalker 1961; Lawrence & Lorsch 1967; Mintzberg 1979) së dyti teoritë e njohjes dhe të të mësuarit organizativ, tentojnë të përqëndrohen në proccesin sesi organizatat zhvillojnë ide të reja për zgjidhjen e problemeve (Lewin 1994; Argyris & Schon 1978), së treti, teoritë e ndryshimit dhe përshtatjes organizative, si dhe proceseve që i nënshtrohen krijimit të formave të reja organizative, si përgjigje ndaj ndryshimeve të mjedisit (Romanelli & Tushman 1994; Hannan 2014). Teece, (1998) shpjegon lidhjet midis strategjisë së firmës, strukturës dhe natyrës së inovacionit duke specifikuar vetitë themelore të inovacionit teknologjik dhe pastaj duke propozuar një grup të lidhur me kërkesat organizative të procesit të inovacionit. Studimi i tij sugjeron që strukturat formale (mënyrat e qeverisjes) dhe ato joformale (kulturat dhe vlerat), si dhe rrjetet e jashtme të firmave, ndikojnë fuqishëm në normën dhe drejtimin e aktiviteteve të tyre inovative. Ai argumenton se aranzhime të ndryshme organizative janë të përshtatshme për lloje të ndryshme të mjediseve konkurruese dhe llojeve të ndryshme të inovacionit. Edhe pse Inovacioni Organizativ është një nga llojet më të përhapura të inovacionit dhe burim për përmirësimin e performances së një biznesi (Mazzanti et al. 2006)), shumë pak vëmendje i është kushtuar këtij të fundit në lidhje me inovacionin teknologjik dhe atë administrativ. Inovacioni organizativ mbështet inovacionin teknologjik duke qënë se ai tenton të nxisë adoptimin e këtij të fundit (Mol & Birkinshaw 2009; John R Kimberly & Evanisko 1981; Damanpour & Evan 1984). Në literaturë identifikojmë disa përcaktime të inovacionit organizativ, për të kuptuar më qartë atë në radhë të parë duhen të identifikojmë dy prespektivat kryesore të tij, e para inovacioni në kontekstin e organizatës, e cila nënkupton adoptimin e inovacionit në organizate (F. Damanpour, 1991; Damanpour & Gopalakrishnan, 2001; Kimberly & Evanisko, 1981; Mol & Birkinshaw, 151

168 2009) së dyti inovacioni organizacional, e cila përfshin metoda të reja menaxhimi dhe konceptimi të punës, praktika, proçese dhe struktura të reja (Black & Lynch, 2005; Damanpour, 1987; Mol & Birkinshaw, 2009) si dhe proçeset sociale të cilat mund të ndahen në faza të ndryshme (Becker & Whisler 1967; Carroll 1967; J. M. Birkinshaw et al. 2008; R. L. Daft 1978). Sipas të dy këtyre prespektivave inovacioni organizacional përfshin, struktura të reja të cilat ndikojnë mbi rregullat, rutinën e punës si dhe detyrat (Ménard 1994), implementimin e metodave të reja organizacionale në praktikat e firmës, organizimin e vendit të punës apo mardhëniet me jashtë (OECD 2005a), si dhe përdorimin e praktikave, metodave të reja menaxheriale si dhe koncepteve të reja të punës (Armbruster et al. 2008) Në këtë studim për të matur inovacionin organizativ është përdorur modeli i zhvilluar nga (Vaccaro, Jansen, Van Den Bosch, & Volberda 2012). Autorët kanë ndëtuar konstruktin duke u bazuar në përkufizimin e inovacionit organizacional referuar (Birkinshaw et al., 2008), të cilët e definojnë atë si gjenerimi dhe implementimi i praktikave, proçeseve, strukturave apo teknikave të reja të cilat synojnë që të çojnë më tej qëllimet organizative. Ky konstrukt është i përbërë nga gjashtë pyetje. Në mënyrë që të kupohet më qartë inovacioni organizacional në kontekstin e bizneseve të marra në studim, autorët kanë plotësuar këtë konstrukt edhe me tre pyetje të tjera të cilat synojnë të masin, rolin e punonjësve në organizatë, mënyrën e vendosjes së objektivave si dhe investimet në zhvillimin e strukturave, pra në total konstrukti përbëhet nga nëntë pyetje.të gjitha pyetjet vlerësohen duke përdoru një shkalle likert deri më 7 nga ku 1 qëndron për (plotësisht jo dakord) dhe 7 (plotësisht dakord). Nëpërmjet këtij konstrukti ne synojmë që jo thjeshtë të masim inovacionin organizacional por dhe të kuptojmë lidhjen që ekziston ndërmejt këtij të fundit dhe inovacionit Operacionalizimi i Konstruktit të Orientimit Strategjik Ndërsa bizneset përballen vazhdimisht me sfida dhe presione që vijnë nga një mjedis i cili ndryshon vazhdimisht, orientimi strategjik merr një rëndësi të madhe. Thënë këtë firmat janë gjatë të gjithë kohës nën presionin e vazhdueshëm nëse janë të pregatitura dhe të organizuara në mënyrë të përshtatshme dhe optimale. Orientimi strategjik përkufizohet si mënyrën sesi organizatat i përgjigjen ndryshimeve të mjedisit (Manu & Sriram 1996) si dhe si qëndrime të një firme për të 152

169 krijuar sjelljet e duhura të nevojshme për të arritur performancë superior (Gatignon & Xuereb 1997b). Orientimi strategjik reflekton qëndrimet dhe besimet e drejtuesve të lartë (Hitt, et al., 1995), ai konsiderohet si një moderues i mardhënies midis elementëve të ndryshme të krijimit të strategjisë dhe performancës (Slater et al. 2006), duke i kushtuar kështu një rëndësi shumë të madhe çdo elementi në krijimin e strategjisë për të arritur një performancë të lartë. Në literaturë orientimi strategjik vlerësohet si një nga elementët kryesor i cili ndikon mbi performancën e një firme (Li et al. 2010; Escribá-esteve et al. 2008; Gatignon & Xuereb 1997b). Në pjesën më të madhe të literaturës ekzistuese, orientimi strategjik mendohet të përfaqësojë një qasje ndaj biznesit dhe konkurrencës dhe shpesh ndahet në kategori të ndryshme të qasjes duke përfshirë orientimin e tregut, orientimin e teknologjisë, orientimin e të nxënit dhe orientimin sipërmarrës.në ekonomitë në tranzicion, firmat përballen me problem të ndryshme strategjike të cilat nuk janë të lidhura thjeshtë me zhvillimin e produkteve apo tregjeve të reja por gjithashtu edhe me transformimin e strukturës aktuale organizative, sistemin e menaxhimit si dhe me zhvillimin e burimeve njerëzore. Orientimi strategjik është parë si një gadishmëri e firmës për të eksploruar dhe zhvilluar kompetenca, produkte apo tregje të reja dhe përfaqëson faktin sesa agresive firma konkurron në treg (Zhou & Li 2007). Për të matur orientimin strategjik në këtë studim është përdorur një kosntrukt me shtatë pyetje referuar modelit të zhvilluar nga (Lau et al. 2008), model i cili është mbështetur nga përcaktimi të cilin (Covin & Miles 1999), i kanë dhënë orientimit strategjik, sipas tyre ky i fundit përfshin rigjenerimin e qëndrueshëm, përtëritjen organizative, rinovimin strategjik si dhe ridefinimin e fushës së aktiviteti. Për këtë arsye organizatat e biznesit janë pyetur për të vlerësuar me një shkallë vlerësimi Likert deri në 5 (ku: 1 = jo shumë, 5 = intensivisht), sesa rëndësi ato u kushtojnë, përmbushjes së kërkesës së klientit, rritjes së shitjeve, orientimit kundrejt tregut, mbledhjes së informacionit dhe komunikimi, implementimit të kontrollit të kostos, përmirësimit të cilësisë së stafit dhe promovimit të inovacionit. Këto pyetje janë ndërtuar për të reflektuar orientimin straregjik të kompanive në Shqipëri, ku një rezulatat i lartë në këtë konstrukt tregon dhe sesa fortë të orientuara strategjikisht janë organizatat shqiptare. 153

170 4.5.6 Operacionalizimi i Konstruktit të Orientimit Kundrejt Tregut Orientimi kundrejt tregut është parë gjërësisht si një mjet për organizatën e cila e ndihmon atë për të ngritur dhe përmirësuar avantazhin konkurues (Narver and Slater 1990; Kohli et al. 1993). Përpjekjet e orientimi kundrejt tregut të kombinuara me aftësitë organizative, rrisin performancën (Luca 2007)) ose përmirësojnë inovacionin. Në studimin e literaturës rreth orientimit kundrejt tregut, mund të theksojmë rolin pozitiv që ai ka mbi performancën e një biznesi (Jaworski, Bernad J., Kohli 1993; Ang et al. 2008), veçanërisht kur performance matet duke përdorur masa gjykuese (Jaworski, Bernad J., Kohli 1993). Ndërtimi i një avantazhi konkurrues vjen si pasojë e njohjes së nevojave të konsumatorëve, veprimeve të konkurrencës, dhe zhvillimeve teknike, një kuptueshmëri e tillë është e mundur përmes angazhimit për të mësuar përmes orientimit të tregut (Calantone 2002). Ideja kryesore që qëndro pas kësaj është që organizatat të cilat ndjekin trendet e nevojave konsumatore dhe përgjigjen shpejt dhe në mënyrë efektive për ti kënaqur ato, performojnë më mire në treg. Për të matur dhe vlerësuar orientimin kundrejt tregut të firmave të marra në studim është përdorur modeli i ndërtuar nga (Kohli, et al., 1993), një model i përbërë nga 32 pyejte. Ky konstrukt përbëhet nga tre dimensione kryesore. Pyetjet janë vlerësuar duke përdorur një shkallë, Liket nga 1 në 7 (ku 1 = nuk jam fare dakord dhe 7 = jam shumë dakord). Nga i gjithë totali i pyetjeve, dhjetë përbëjnë gjenerimin e informacionit të tregut si dimensionin e parë, tetë pyetje përbëjnë shpërndarjen e inteligjencës, si dimensionin e dytë dhe katërmbëdhjetë kanë të bëjnë me reagimin si dimensionin e tretë të konstruktit të orientimit të tregut. Dimensioni i parë, gjenerimi i informacionit të tregut përkthen dhe analizon nevojat e konsumatorëve, të cilat përcaktojnë preferencat e tyre, për më tepër, ka të bëjë edhe me studimin e elementëve të brendshëm dhe mjedisorë që gjithashtu ndikojnë në nevojat dhe preferencat e konsumatorëve. Shpërndarja e inteligjencës i referohet rrjedhjes së informacionit brenda organizatës. Ai merr në konsideratë rrjedhën vertikale dhe horizontale të informacionit, si dhe atë formale dhe joformale, të gjitha këto janë mënyra imperative për rrjedhjen e informacionit në një organizatë. Së fundmi, dimensioni i tretë, reagimi, i referohet veprimeve që duhet të marrë organizata si përgjigje e inteligjencës ose informacionit të mbledhur, për të arritur objektivat, për të përmbushur misionin organizativ, për të ndihmuar në ndërtimin dhe mbështetjen e një avantazhi konkurrues dhe për të ofruar vlerë superiore për konsumatorët. 154

171 Qëllimi i këtij konstrukti nuk është thjeshtë matja dhe vlerësimi i këtyre komponentëve por studimi i lidhjes që ekziston ndërmjet tyre si dhe ndikimi i tyre mbi inovacion, duke e trajtuar kështu orientimin kundrejt tregut si proçes. Për më tepër, një tjetër marrëdhënie e cila analizohet nëpërmjet këtij konstrukti është edhe lidhja që ekziston ndërmejt komponentëve të orientimit kundrejt tregut me performancën e firmës. 155

172 4.6 Pyetjet kërkimore Fillimisht, inovacioni u trajtua si një konstrukt heterogjen i përbërë nga tipe të ndryshme të inovacionit. Sikurse është shtjelluar tek operacionalizimi i konstruktit të inovacionit pak më sipër; më tej, u krijua një strukturë latente për inovacionin e përbërë nga tre konstrukte me qëllim që të sigurohej një matje më gjithëpërfshirëse e këtij variabli. Po rikujtojmë që këto tre konstrukte janë: inovacioni teknik, administrativ dhe ai organizativ. Një ndër marrëdhëniet më të hulumtuara në literaturë është ajo ndërmjet inovacionit dhe performancës, ku interes të veçantë përbën indikimi që inovacioni ushtron mbi këtë të fundit. Sipas disa studiuesve (Rosenbusch et al. 2011b; Koellinger 2008a; Vincent et al. 2004; Calantone et al. 2002; Lado & Maydeu-Olivares 2001) ekziston një lidhje pozitive ndërmjet inovacionit dhe performancës. Në ndjekje të kësaj perspektive, në modelin e parë të ngritur u trajtuar kjo çështje si më e rëndësishmja duke synuar studimin e ndikimit të konstruktit të inovacionit si variabël të pavarur tek performanca. Rrjedhimisht, ngritëm këtë hipotezë: H1: Nivele më të larta të inovacionit të kompanisë rezultojnë në performancë më të lartë të saj. Megjithatë, ndikimet e inovacionit në performancën e firmës varjojnë edhe në bazë të faktorëve të tjerë, të tillë si: tipi i inovacionit (Gunday et al. 2011), apo nëse inovacioni identifikohet me një proces, produkt, është organizativ për nga natyra apo i varur nga strategjia e marketingut të firmës. Këto marrëdhënie adresohen nga hipoteza të ngritura në modelet e ndryshme këtij studimi. Për shembull, lidhur me tipin e inovacionit, në modelin e tretë është adresuar ndikimi që inovacioni organizativ ushtron tek inovacioni tërësor i firmës përmes hipotezës vijuese: H1: Nivele më të larta të inovacionit organizativ çojnë në rritje të inovacionit të firmës. Vlen të përmendet se ekziston njëfarë debati akademik rreth efekteve që orientimi industrial i firmës (produkt vs. shërbim) ushtron mbi inovacionin dhe produktivitetin e kompanisë. Një fokus i dyfishtë nuk rezulton të jetë rezultativ (Syrneonidis n.d.), pasi rezultatet sugjerojnë se shpërblimi do të jetë më i lartë nëse firma i fokuson burimet e saj ose tërësisht në shitje produktesh ose kryesisht në ofrim shërbimesh (Gebauer et al. 2011). Në një meta-analizë, të zhvilluar nga (Neves Ferraz & de Melo Santos 2016), u arrit në konkluzionin se çështja kërkon shqyrtim të mëtejshëm në kontektin akademik. Megjithatë, (Lin 2013; Grawe et al. 2009), sugjerojnë se firmat inovative që ofrojnë shërbime shfaqin nivele më të larta të performancës. Këtë lidhje ne e eksplorojmë 156

173 përmes H5, në modelin e parë: Kompanitë e shërbimeve janë më inovative sesa kompanitë e bazuara në prodhim. Megjithatë, inovacioni në kompani nuk është vetëm funksion i inovacionit organizativ apo llojit të output-it final me të cilin firma konkurron në treg. Harhoff (1999) përshkruan sesi aftësitë menaxheriale kanë ndikim të madh mbi performancën finale të firmës, ndërsa sipas (Sun & Li 2015) edhe niveli arsimor i kapitalit njerëzor të firmës ushtron ndikim të konsiderueshëm mbi inovacion. Ka edhe elemente të tjera të përshkruara si influencuese të inovacionit të kompanisë, të tilla si: përmasat e kompanisë apo orientimi eksport-import. Disa studiues argumentojnë se firmat më të mëdha dhe ato të prirura drejt eksporteve janë më inovative (Pla-Barber & Alegre 2015; Acs & Audretsch 1987). Bazuar në konsiderata të tilla teorike, 3 hipotezat e mëposhtme u ngritën në modelin e parë: H2: Niveli i lartë arsimor i punonjësve lidhet pozitivisht me inovacionin e firmës. H3: Firmat më të mëdha janë më inovative. H4: Firmat e prirura drejt eksportit janë më inovative se firmat e varura nga importi. Gjithsesi, debati akademik lidhur me faktorët ndikues në inovacion nuk është shterues. Literatura sjell në vëmendjen tonë elemente të shumta që ndikojnë në inovativitetin final të kompanisë, në komponentë specifikë të inovacionit (të cilët ne i kemi strukturuar në 3 konstrukte), apo edhe ndërlidhjen midis tyre. Në modelin e dytë jemi fokusuar tek roli i institucioneve që gjenerojnë njohuri (të formuluara si konsturkti i Institucioneve të Njohurive), të tilla si univeristetet, revistat shkencore apo institutet publike ose private të kërkimit dhe zhvillimit. Ne hipotetizojmë në H1 të këtij modeli se: Mbështetja më e lartë e firmës në kontributin e institucioneve të njohurive lidhet pozitivisht me inovacionin e saj. Këto institucione mund t i ofrojnë suport kompanive në aktivitetet e tyre të kërkimit dhe zhvillimit, aktivitete të cilat ne i kemi idenitifkuar në këtë model si indikatore të inovacionit të firmës. Hipotezat e mëposhtme u ngritën duke marrë në konsideratë lidhjen pozitive ndërmjet rritjes së përfshirjes së firmave në aktivitetet e K&ZH dhe aftësisë së tyre për të qënë inovative: H3: Alokimi i një buxheti më të madh për KZH lidhet pozitivisht me inovacionin e kompanisë. H4: Kompanitë që bazohen më së shumti në gjenerimin e brendshëm të KZH janë më inovative se bizneset e tjera, të cilat e sigurojnë kryesisht së jashtmi KZH. 157

174 Duke supozuar se nivele më të larta të bashkëpunimit ndërmjet firmave mund të shoqërohen me shkëmbime të vlefshme (të tilla si teknologji të reja, aparatura, sisteme, etj.) ndërmjet tyre me ndikim në inovativitet, hipoteza vijuese gjithastu u sugjerua në këtë model: H2: Firmat me nivele më të larta bashkëpunimi janë më inovative. Ndërkohë, në dy modelet e fundit, fokusi ynë është përqëndruar tek ndikimi që dy elemente të tjera kyçe të biznesit ushtrojnë mbi inovacionin dhe performancën në kompani, përkatësisht orientimi strategjik (modeli 4) dhe ai i tregut (modeli 5). Vlen të rikujtojmë se, sikurse përmendëm pak më sipër (Gunday et al. 2011) identifikojnë orientimin e strategjisë së marketingut të firmës si faktor determinant të inovacionit të saj. Këtu kemi një gërshetim ndërmjet dy koncepteve kryesore të modeleve tona pasi theksohet njëkohësisht rëndësia që firma duhet t i kushtojë qoftë orientimit strategjik ashtu edhe orientimit të tregut (pra, strategji marketingu). Mbi këtë raport ngrihet edhe hipoteza e parë e modelit tonë të katërt: H1: Një fokus më i madh ndaj orientimit strategjik çon në rritje të performancës së firmës. Në vazhdim ne sugjerojmë se diçka e tillë do të reflektohet edhe në performancën e firmës, përmes hipotezës sonë të dytë: H2: Më tepër përqëndrim në orientim strategjik është i lidhur me rritje të inovacionit të firmës. Në modelin e fundit orientimi përkundrejt tregut copëzohet në tre dimesnione bazë: gjenerimi i informacionit, shpërhapja e inteligjencës dhe përgjigjshmëria (e cila i referohet reagueshmërisë ndaj nevojave të tregut). Sipas (Lado et al. 1998) orientimi i tregut kërkon njohuri komplekse organizative për të gjeneruar inteligjencë, çka mund të lejojë shpërhapjen dhe absorbimin e mëtejshëm të saj nga organizata. Ndërkohë, (Raj et al. 2016) sugjerojnë se pikërisht përmes këtij framework-u të të mësuarit në organizatë bëhet lidhja ndërmjet inovacionit dhe ndikimit që orientimi përkundrejt tregut i organizatës ushtron mbi të. Në bazë të këtyre supozimeve, në linjë konsekuenciale kemi ngritur hipotezat e mëposhtme në modelin e fundit: H1: Të kushtuarit më tepër rëndësi ndaj gjenerimit të informacionit lidhet me përhapjen (difuzionin) më të gjerë të informacionit. H2: Më tepër fokus ndaj përhapjes së informacionit shoqërohet me reagueshmëri më të lartë. H3: Sa më e lartë reagueshmëria aq më inovative do të jetë firma. H5: Firmat që fokusohen më tepër tek orientimi i tregut kanë performancë më të lartë. Së fundmi, përmes hipotezës së katërt të ngritur në këtë model, ne kërkojmë të identifikojmë sesi output-et e inovacionit, të ndikuara nga elementet e mësipërme, influencojnë inovacionin në 158

175 tërësi. Për këtë arsye, u ngrit kjo hipotezë: H5: Firmat që fokusohen më tepër tek orientimi i tregut kanë performancë më të lartë. 159

176 5. Analiza Faktoriale 5.1 Modeli I Inovacioni dhe Performanca Përmbledhje ekzekutive Modeli hipotetik prezumoi ekzistencën e 25 variablave të organizuara më tej në 4 konstrukte; 3 prej të cilave janë pjesë e strukturës së Inovacionit: inovacioni organizativ, inovacioni teknik dhe ai administrativ. Struktura tjetër përfshin veçmas konstruktin e Performancës. Ky model analizon lidhjet ndërmjet inovacionit dhe performancës, si dhe ndikimin që disa variabla kontrolluese ushtrojnë mbi inovacionin, të tilla si: madhësia e kompanisë, niveli i edukimit të punonjësve, aktiviteti eksportues i firmës dhe orientimin industrial të saj (produkte përkundrejt shërbime). Analiza SEM u ndërmorr për të testuar këto marrëdhënie të supozuara brenda modelit. Testet statistikore që u aplikuan mbi modelin përfshijnë: testin ki katror, Comparative Fit Index/Tucker- Lewis Index (CFI/TLI), Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA), Standardized Root Square Residual (SRMR) dhe Akaike s Information Criterion/Bayesian Information Criterion (AIC/BIC). Këta indikatorë konfirmuan qëndrueshmërinë dhe përshtatshmërinë e modelit brenda mjedisit të studiuar. Duke marrë në konsideratë kufizimet e ndeshura, rezultoi se kompanitë më të mëdha dhe ato të fokusuara në aktivitetet e eksportit janë më inovative se të tjerat. Njëkohësisht, të dhënat sugjerojnë se niveli i edukimit të punonjësve dhe natyra e aktivitetit të firmës (produkt apo shërbim) nuk ishin tregues mjaftueshëm cilësorë të inovacionit në kompani. Së fundmi, rezultatet konfirmojnë se rritja e inovacionit të firmës shoqërohet me rritjen e performancës së saj Situata dhe objektivat Modeli paraprak i hipotetik u mbështet në një strukturë të përbërë nga 4 konstrukte latente dhe 25 variabla, të ilustruara në figurën 17 me degëzimet përkatëse. Testet realizohen për të studiuar modelin hipotetik të mardhënieve që ekzistojnë ndërmjet 25 variablave dhe 4 konstrukteve përkatëse brenda të cilave alokohen këto variabla. 3 prej konstrukteve janë latente ndaj strukturës 160

177 kryesore të inovacionit ndërsa konstrukti i mbetur përfshin faktorin performancë. Këto konstrukte dhe strukturat specifike të tyre u ngritën pas një rishikimi të hollesishëm të literaturës së inovacionit dhe më pas u testuan përmes teknikave statistikore të analizës SEM për të përcaktuar strukturën reale dimensionale të inovacionit dhe përputhshmërinë e modelit me kontekstin shqiptar të biznesit, nga ku dhe u nxorr kampioni. Qëllimi kryesor i studimit të këtij modeli është përcaktimi i shkallës dhe drejtimit në të cilin madhësia e firmës, niveli arsimor i punonjësve, aktiviteti i kompanisë (prodhim përkundrejt shërbim) dhe aktiviteti eksportues, influencojnë inovacionin e organizatës dhe sesi ky i fundit ndikon mbi performancë. 161

178 Figure 6 Modeli paraprak me 25 variabla Inovacioni dhe Performanca Inovacioni Organizativ Performanca Inovacioni Teknik Inovacioni Administrativ MI1 PERFFMS ITI1 IPI1 MI2 PERFFR ITI2 IPI2 MI3 PERFFP ITI3 IPI3 MI4 PERFFCF ITI4 MI5 ITI5 MI6 ITI6 MI7 ITI7 MI8 ITI8 MI9 ITI9 162

179 Figure 7 Konstrukti i modelit MP1production0service Size_log.33 ε ε ε ε ε ε 22.3 ε ε ε ITI1 4.4 ITI2 4.4 ITI3 4.6 ITI4 4.2 ITI5 4.7 ITI6 4.6 ITI7 4.6 ITI8 4.8 ITI Educ_Log Exportactivity Technical_Inn ε ε ε ε Performance 1.6 Innovation ε IPI1 4.6 IPI2 5.8 IPI ε PERFFMS 4.8 PERFFR 4.5 PERFFP 4.3 PERFFCF 4.3 Org_Inn Admin_Inn ε 26.5 ε ε ε ε MI1 3.9 MI MI MI ε MI MI MI7 4.5 MI8 3.8 MI9 4.3 ε ε ε ε ε ε ε ε ε Burimi: Autori Hipotezat H1: Nivele më të larta të inovacionit të kompanisë rezultojnë në performancë më të lartë të saj. H2: Niveli i lartë arsimor i punonjësve lidhet pozitivisht me inovacionin e firmës. H3: Firmat më të mëdha janë më inovative. H4: Firmat e prirura drejt eksportit janë më inovative. H5: Kompanitë e shërbimeve janë më inovative sesa kompanitë e bazuara në prodhim Analiza përshkruese Të dhënat dhe statistika përshkruese Modeli është i ndërtuar nga 4 konstrukte dhe 25 variablat matëse respektive, të listuara më poshtë (Tabela 1). 163

180 Table 10 Përshkrimi i 25 variablave Variabli Emri Përshkrimi 1 MI1 Rregullat dhe procedurat brenda organizatës rinovohen vazhdimisht 2 MI2 Rregullisht realizohen ndryshime në funksionet dhe detyrat e punonjësve tanë 3 MI3 Organizata jonë vazhdimisht implementon sisteme të reja menaxheriale 4 MI4 Politikat e kompensimeve kanë ndryshuar në këto tri vitet e fundit Struktura e komunikimit brenda dhe ndërmjet departamenteve ristrukturohet rregullisht 5 MI5 6 MI6 Vazhdimisht alterohen elemente të strukturës organizative 7 MI7 Punonjësit tanë mund të realizojnë role të ndryshme brenda organizatës 8 MI8 Ne zakonisht e ndryshojmë mënyrën e përcaktimit të objektivave 9 MI9 10 PERFFMS Pjesa e tregut 11 PERFFR Të ardhurat 12 PERFFP Fitimi 13 PERFFCF Rrjedhja e Parasë Ne investojmë rregullisht në zhvillimin e strukturës tonë për të nxjerrë më të mirën e stafit 14 ITI1 Në prezantimin e një produkti apo shërbimi të ri, kompania jonë është zakonisht e para në treg 15 ITI2 Produktet dhe shërbimet tona shpesh përceptohen si risi nga klientët Produktet dhe shërbimet tona të reja shpesh tërheqin vëmendjen e konkurrentëve të 16 ITI3 rinj 17 ITI4 Në krahasim me konkurrentët, kompania jonë brenda 3 viteve të fundit ka futur në treg produkte dhe shërbime më inovative - 18 ITI5 Ne e theksojmë në mënyrë konstante zhvillimin e produkteve dhe shërbimeve të caktuara 19 ITI6 Ne arrijmë përballemi me kërkesat e tregut dhe i zhvillojmë produktet dhe shërbimet e reja shpejt 20 ITI7 Ne vazhdimisht modifikojmë dizajnin e produkteve dhe shërbimeve tona dhe integrohemi shpejt në tregje të reja 21 ITI8 Firma jonë është fleksible në shpërndarjen e produkteve sipas kërkesave të klientëve tanë 22 ITI9 Ne vazhdimisht përmirësojmë produktet dhe shërbimet e vjetra ndërkohë që kujdesemi për cilësinë e produkteve të reja 23 IPI1 Zhvillimi i kanaleve të reja për produktet dhe shërbimet që ofrohen nga korporata jonë është proces i vazhdueshëm 24 IPI2 Ne përballemi me sugjerimet dhe ankesat e klientëve në mënyrë urgjente dhe me përkujdesjen më të madhe 25 IPI3 Përsa i përket inovacionit të marketingut (futja në tregje të reja, metoda të reja të shpërndarjes, të çmimeve, etj.) kompania jonë qëndron përpara konkurrentëve Mesatarja dhe devijimi standard që i korrespondojnë secilit variabël ilustrohen në tabelën 2, ndërsa në të tretën, më poshtë, ofrohet një përmbledhje e matricës së korrelacioneve ndërmjet 25 variablave. 164

181 Table 11 Statistika përshkruese për 25 variablat Mesatarja Devijimi standard MI MI MI MI MI MI MI MI PERFFMS PERFFR PERFFP PERFFCF ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI IPI IPI IPI

182 Table 12 Matrica e korrelacioneve ITI2 ITI3 ITI4 ITI5 ITI6 ITI7 ITI8 ITI9 IPI1 IPI2 IPI3 MI1 MI2 MI3 MI4 MI5 MI6 MI9 PERFFMS PERFFR PERFFP PERFFCF Correlation ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI IPI IPI IPI MI MI MI MI MI MI MI PERFFMS PERFFR PERFFP PERFFCF Sig. (1-tailedITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI IPI IPI IPI MI MI MI MI MI MI MI PERFFMS PERFFR PERFFP PERFFCF

183 5.1.5 Analiza faktoriale konfirmuese Konstruktet testohen për vlefshmëri konvergjente dhe divergjente. Për matjen e konsistencës së brendshme të secilit konstrukt përdoret indikatori i Alfës, i cili vlerëson kompaktësinë e variablave në gjenerimin e një latenteje të vetme (konstruktit përkatës në këtë rast). Për shembull, inovacioni organizativ dhe performanca demonstruan konsistencë të brendshme mjaft të lartë me vlera >.80 të Alfës. Ndërkohë që edhe më kompakte janë variablat e konstruktit të inovacionit teknik ku ky indikator e tejkalon.90. Megjithatë, për konstruktin e fundit, atë të inovacionit administrativ, Alfa e i afrohet por nuk e arrin kufirin e pranueshmërisë së këtij koeficienti që është (.70). Gjithsesi, besueshmëria e modelit është e mjaftueshme duke qënë se të gjitha konstruktet shfaqin vlera të larta të konsistencës së tyre të brendshme dhe vetëm njëri prej tyre qëndron pak më poshtë cakut të pranueshmërisë. Këto të dhëna kuantifikohen me shifrat përkatëse në tabelën 4. Table 13 Cronbach Alfa të variablave latente Variablat Inovacioni Organizativ C. Alpha Performanca Inovacioni Teknik Inovacioni Administrativ Më tej, besueshmëria e modelit strukturor, e matur përmes CR (composite reliability) është e lartë (Tabela 14), çka nënkupton se konsistenca e brendshme e secilës variabël të ngarkuar në secilin konstrukt është gjithashtu e lartë. CR e realizon këtë matje përmes kombinimit të të gjithë vlerave të variancës dhe kovariancës së variablave matëse të një konstrukti dhe pjesëtimit të kësaj vlere me variancën totale të konstruktit. (Shënim: Sikurse për koeficientin e alfës, vlerat CR janë të pranueshme vetëm kur.70). Një tjetër indikator i përdorur është AVE (Average Variance Extracted), i cili mat sasinë mesatare të varjueshmërisë që arrin të shpjegojë konstrukti latent, ndërsa vlera më e rekomanduar e kufirit të pranueshmërisë nga studiues të ndryshëm për këtë indikator është 0.5. Në këto kushte, rezultatet e AVE për secilin konstrukt janë mjaftueshëm të larta. Table 14 CR dhe AVE 167 Variablat CR AVE Inovacioni Organizativ Performanca Inovacioni Teknik

184 Inovacioni Administrativ Table 15 Ngarkesat e faktorëve Inovacioni Organizativ MI MI MI MI MI MI MI MI MI PERFFMS PERFFR Performanca Inovacioni Teknik PERFFP PERFFCF ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI IPI IPI IPI Inovacioni Administrativ Për të vlerësuar përshtatshmërinë e modelit (model fit assessment) u përdorën disa indekse. Debati akademik lidhur me shumëllojshmërinë e indekseve të nevojshme për tu përdorur në vlerësimin e përshtatshmërisë së modeleve mbështet përdorimin e sa më shumë treguesve të tillë si një përqasje më përshtatshme dhe që ofron më tepër besueshmëri për rezultatet. Supozimi për ekzistencën e një korrelacioni ndërmjet faktorëve, përshtatet më mirë me modelin pas modifikimit të indekseve (Tabela 16). Modeli është i rëndësishëm statistikisht, pasi p < 0.01 dhe indikatorët sugjerojnë një përshtatshmëri të mjaftueshme të tij. Vlerat për indikatorët CFI/TLI u rritën edhe më tepër pas modifikimit të treguesve (duke iu afruar 1). RMSEA me vlerë.10 (shumica e studiuesve janë të mendimit se RMSEA me vlerë.10 është tregues i përshtatshmërisë së ulët të modelit) ishte në një nivel jo të pranueshëm dhe pas modifikimeve edhe ky koeficient ra, duke arritur në një nivel të mjaftueshëm prej.076. Indikatori SRMR gjithashtu e tejkalonte intervalin e arsyeshëm 168

185 të përshtatshmërisë së modelit (.083 përpara modifikimeve përkatëse, ndërsa vlera minimale e lejueshme duhet të jetë <.08) dhe rënia e tij në.075 shërbeu si konfirmim i mëtejshëm i rritjes së përputhshmërisë së modelit. Megjithatë, vlerat për indikatorët AIC dhe BIC u shoqëruan me rritje pas modifikimeve të kryera tek treguesit, ndërkohë që vlerat më të ulta janë tregues më të preferueshëm të përshtatshmërisë për këta indikatorë. Këta, ishin të vetmit indikatorë që nuk suportuan rritjen e përshtatshmërisë së modelit pas modifikimit të treguesve edhe pse vlen të përmendet se AIC dhe BIC janë mjaft të ndjeshëm ndaj kompleksitetit të modelit. Table 16. Pëmbledhje e indikatorëve të përshtatshmërisë së modelit, para dhe pas modifikimit të vlerave Para Modifikimit Pas Modifikimit Chi-Square Test χ2=547.4; df=98; p-value=0 χ2=564.3; df=98; p-value=0 CFI TLI RMSEA SRMR AIC BIC Analiza e të dhënave Të dhënat e përpunuara në SPSS tregojnë se vlera e KMO është më e lartë se 0.8, duke evidentuar kështu përshtatshmërinë e kampionit për shqyrtim të mëtejshëm përmes teknikave të analizës faktoriale në mënyrë që të studiohet struktura latente e komponentëve përbërës (Tabela 17). Një tjetër indikator i përdorur është testi i sfericitetit të Bartlett-it, i cili rezultoi të kishte rëndësi statistikore të lartë, pasi (p< 0.001). Një rezultat i tillë mbështet rrëzimin e hipotezës nul të matricës së korrelacionit dhe asaj të identitetit në nivelin 5% duke suportuar ekzistencën e lidhjeve të gjurmueshme ndërmjet variablave, në mbështetje të kohezionit strukturor të modelit. Për rrjedhojë, vlera të tilla lejojnë avancimin e mëtejshëm drejt Analizës së Komponentëve Principalë (PCA). Table 17. KMO and Bartlett Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square df 231 Sig

186 PCA gjeneroi rezultatet e shfaqura në tabelën e mëposhtme (Tabela 18). Ajo përbëhet nga të dhëna të SPSS për vlerat eigen që lidhen me secilin komponent linear përpara dhe pas ekstraktimit (kur dhe gjenerohen komponentët principalë), si dhe vlerat pas rrotullimit të komponentëve principalë. Kolona e Vlerat Eigen Fillestare përfaqëson komponentët linearë përpara ekstraktimit dhe identifikon 22 të tillë, pra 3 më pak se 25 variablat matëse të konstrukteve të modelit. Vërehet se % e variancës totale të modelit shpjegohet nga faktori i parë. Në rend rënës, faktori i dytë është i lidhur me % të variancës dhe ndiqet nga faktori i tretë, i cili është përgjegjës për shpjegimin e % të variancës, ndërkohë që i katërti asociohet me 5.964% të kësaj variance. Në ndjekje të parimit të Kaiser-it për ekstraktimin e faktorëve me vlera 1, këta 4 faktorë (që shfaqin koeficientë të tillë) ekstraktohen si komponentë principalë. Ata shpjegojnë së bashku 70.2% të variancës totale të observueshme të modelit. Kjo nënkupton se 4 influenca latente janë të lidhura me inovacionin si variabël të varur. Duke qënë se komponentët principalë të ekstraktuar si shuma të katrorëve të ngarkesave nuk reflektojnë ndryshime në përqindjen e variancës së shpjeguar prej tyre krahasuar me vlerat eigen fillestare (zgjidhja fillestare), atëhere mund të konkludojmë se nuk ka humbje të varjancës së modelit të shpjeguar nga këta 4 faktorë. Më tej, në kolonën e tretë, komponentët e ekstraktuar rrotullohen në mënyrë që sasia totale e variancës të rishpërndahet midis tyre. 170

187 Table 18. Varianca totale e shpjegueshme Komponenti Vlerat Eigen Iniciale Shumat e Ekstraktuara të Katrorëve të Ngarkesave Totali Përqindja Përqindja Totali Përqindja Përqindja e Kumulative e Kumulative Variancës Variancës Metoda e Ekstraktimit: Analiza e Komponentëve Principalë A. Kur identifikohet korrelacion mes komponentëve, nuk mund të shtojmë shumat e ngarkesave të katrorëve për të gjeneruar variancën e plotë. Shumat e peshave katrore të rrotulluara Totali Përqindja Përqindja e Kumulative Variancës Tabela 19, më poshtë, përmbledh vlerën e të gjitha komunaliteteve përpara ekstraktimit ku secili prej tyre merr vlerën 1 në përputhje me supozimin fillestar të PCA-së se e gjithë varianca e observuar në model është e përbashkët, si dhe pas ekstraktimit ku varianca e përbashkët rishpërndahet në secilën variabël sipas përqindjes reale që zë. Për shembull, pas ekstraktimit të komunaliteteve rezulton se 54.3% e variancës së komponentit ITI2 është e përbashkët për të gjithë modelin. Mesatarja e komunaliteteve pas ekstraktimit është e përafërt me variancën totale të vëzhgueshme të modelit të identifikuar në tabelën 9 (më sipër) pas ekstraksionit të komponentëve principalë, çka konfirmon edhe më tej përshtatshmërinë e modelit tonë me 4 faktorë. 171

188 Referuar kriterit të Kaiser-it, duke qenë se mesatarja pas ekstraktimit të komunaliteteve është 0.702, pra më e lartë se 0.06 dhe duke qenë se janë më pak se 30 variabla, ekstraktimi i variablave do të ishte i përshtatshëm. Table 19. Komunalitetet Initial ITI ITI Extraction ITI ITI ITI ITI ITI ITI IPI IPI IPI MI MI MI MI MI MI MI PERFFMS PERFFR PERFFP PERFFCF Extraction Method: Principal Component Analysis Rezultatet Bazuar në matjet pas kryerjes së CFA-së, modeli ynë i cili parashikonte ekzistencën e 25 variablave të grupuara në 4 konstrukte konfirmohet, pasi testet e përshtatshmërisë së modelit shfaqin vlera të pranueshme. Për pasojë, të dhënat përputhen me matjet e hipotetizuara, ndërkohë që edhe përshtatshmëria e modelit u rrit më tepër pas realizimit të modifikimeve në treguesit e tij. Këto ndryshime bënë që vlerat e shumicës së indikatorëve të përshtatshmërisë të arrinin nivelet e duhura të pranueshmërisë. Përjashtim këtu përbëjnë vetëm indikatorët AIC dhe BIC, vlerat e të cilëve u rritën më tej pas alterimit të treguesve. Megjithatë, sikurse 172

189 theksuam dhe në seksionin e CFA-së, AIC dhe BIC shtojnë kompleksitetin tek modelet dhe nuk janë tregues të përshtatshëm të cilësisë absolute statistikore të modelit. Table 20. Pesha e faktorëve në analizën SEM Vlera S.E. P Inovacioni Performanca Produkt vs Shërbim Inovacioni Madhësia Inovacioni Edukimi Inovacioni Eksporti Inovacioni Gjetjet kryesore janë të ilustruara në tabelën 20. Hipoteza jonë e parë konfirmohet sepse me rritjen e inovacionit të kompanisë rritet me (p < 0.01) edhe performanca e saj, ç ka sugjeron një lidhje të fortë dhe të rëndësishme statistikore mes këtyre dy variablave. Kësisoj, rezulton se firmat më inovative kanë realisht performancë më pozitive. Megjithatë, hipoteza jonë e dytë nuk mund të konfirmohet pasi lidhja ndërmjet nivelit të edukimit të punonjësve dhe inovacionit është shumë e dobët, me vlerë negative , dhe me rëndësi statistikore shumë të ulët, ku vlera p arrin Një tjetër lidhje e dobët është ajo ndërmjet inovacionit dhe natyrës së output-it të firmës (prodhim përkundrejt shërbi m), ku u vërejt një rënie prej (p< 0.05). Me një rezultat të tillë as hipoteza e pestë nuk mund të mbështetet. Sa më të mëdha përmasat e firmës, aq më e madhe do të jetë mundësia e saj për të qënë inovative, pasi një rritjeje në të parën i asociohej një shtim prej në të dytën, me një nivel të pranueshëm të rëndësisë statistikore prej (p< 0.05). Ky rezultat konfirmon hipotezën tonë të tretë. Ndërkohë, edhe pse fimat eksportuese shfaqnin një lidhje pozitive me inovacionin, ku u vërejt një rritje prej ndërmjet këtyre dy variablave, kjo lidhje nuk ishte mjaftueshëm e rëndësishme, pasi (p> 0.1). 173

190 5.2 Modeli II Institucionet e njohurive dh Kërkim Zhvillimi Përmbledhje ekzekutive Ky model paraprak hipotetik u ndërtua duke supozuar se 25 variabla grupohen më tej në 4 konstrukte. Prej këtyre 3 konstrukteve; përkatësisht: inovacionit organizativ, teknik dhe administrativ; u caktohet një grup prej 21 variablash matëse dhe sëbashku këto përbëjnë strukturën e Inovacionit. Ndërkohë, në model është përfshirë edhe një tjetër konstrukt, i veçuar dhe i përbërë nga 4 variabla, ai i Institucioneve të Njohurive (KI). Ky model analizon marrëdhënien që shfaqet ndërmjet inovacionit dhe këtyre institucioneve si dhe ndërveprimin e secilës strukturë me disa variabla të pavarura, si: niveli arsimor i punonjësve, madhësia e buxhetit të alokuar për aktivitetet e kërkimit dhe zhvillimit (KZH), gjenerimi i brendshëm përkundrejt atij të jashtëm të KZH si dhe bashkëpunimi ndërmjet bizneseve. Për të testuar këto relacione të supozuara brenda modelit, u ndoq analiza SEM. Modeli rezulton të jetë i pranueshëm në bazë të rezultateve të analizave që vlerësojnë përshtatshmërinë e tij. Testet statistikore të zhvilluara për të dalë në një konkluzion të tillë janë: testi ki katror, Comparative Fit Index/Tucker-Lewis Index (CFI/TLI), Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA), Standardized Root Square Residual (SRMR) dhe Akaike s Information Criterion/Bayesian Information Criterion (AIC/BIC). Pavarësisht pengesave të hasura që lidhen me kufizimet e studimit, ne zbulojmë se institucionet e njohurive nuk janë faktor mjaftueshëm i fortë sa për të qënë determinant për inovacionin e firmës, pavarësisht shfaqjes së një lidhjeje pozitive ndërmjet tyre. Ne gjithashtu arrijmë në përfundimin se sa më tepër të shpenzojë një firmë për aktivitetet e KZH (pra, kur alokon më tepër buxhet për këtë funksion sesa firmat e tjera) dhe sa më shumë bashkëpunim të ketë ajo me partnerët e saj të biznesit, aq më inovative do të jetë. Së fundmi, ne identifikojmë se inovacioni i kompanisë lidhet edhe me nivelin e kualifikimit të punonjësve dhe gjenerimin e brendshëm të KZH por lidhjet janë të dobëta dhe jo sinjifikative në nivelin e rëndësisë statistikore p. 174

191 5.2.2 Gjendja dhe objektivat Figura 19 ilustron 4 konstruktet latente dhe 25 variablat matëse përkatëse që e përbëjnë këtë model. Për të vlerësuar lidhjet e prezumuara në modelin hipotetik u ndërmorrën teste të ndryshme. Tre konstrukte janë latente ndaj strukturës kryesore të Inovacionit (e ndërtuar si në modelin e parë hipotetik), ndërsa tjetri përbëhet nga konstrukti i veçuar i Institucioneve të Njohurive. Variablat, konstruktet e tyre latente, kompozimi (ndërtimi) strukturor dhe relacionet hipotetike janë zhvilluar në bazë të një rishikimi të gjerë dhe rigoroz të literaturës mbi çështjet. Në vazhdim, modeli i ndërtuar u eksplorua empirikisht për të verifikuar supozimet hipotetike, për të identifikuar strukturën dimensionale latente të inovacionit dhe për të testuar përshtatshmërinë e tij në një kampion biznesesh shqiptare. Qëllimi kryesor i këtij studimi është të përcaktojë rrjetin e marrëdhënieve shkakësore përmes të cilave variablat tona kontrolluese (niveli edukativ i punonjësve, përmasat e buxhetit të alokuar për aktivitetet e K&ZH, orientimi i brendshëm ose i jashtëm i gjenerimit të aktiviteteve të K&ZH si dhe bashkëpunimi ndërmjet sipërmarrjeve) ndikojnë mbi inovacionin dhe institucionet e njohurive veçmas dhe së fundmi, sesi këto institucione influencojnë mbi inovacionin e kompanisë. Të gjitha matjet janë kryer në një kampion të përbërë nga biznese shqiptare. (Për një ilustrim më të thelluar skematik, figura 20 tregon strukturën e modelit). 175

192 Figure 8 Modeli paraprak me 25 variabla Inovacioni Organizativ Institucionet e Njohurive Inovacioni Teknik Inovacioni Administrativ MI1 SUNI ITI1 IPI1 MI2 SGMT ITI2 IPI2 MI3 SJOU ITI3 IPI3 MI4 SPRO ITI4 MI5 ITI5 MI6 ITI6 MI7 ITI7 MI8 ITI8 MI9 ITI9 176

193 Figure 9 Konstrukti i modelit KI - R&D ε ε 28.2 ε ε 30.7 ε ε ε ε ε ε ε ε ε SUNI SGMT SJOU.0017ε Kknow_Inst SPRO.32 ITI1 4.1 ITI2 4 ITI ITI4 3.9 ITI5 4.2 ITI6 4.1 ITI ε Technical_Inn ε ITI8 4.4 ε ITI9 4.2 ε InExternalRD IPI1 4 IPI IPI RDBGRDbudget Innovation ε Org_Inn.36 Educ_Log ε Admin_Inn ε COOP.23 MI1 3.3 MI2 2.9 MI3 2.9 MI4 3.5 MI5 2.9 MI6 3 MI7 4.3 MI8 3.6 MI9 3.6 Burimi: Autori ε ε ε 4.64 ε ε ε ε ε ε Të dhënat dhe statistika deskriptive 25 variablat matëse të 4 konstrukteve në përbërje të modelit listohen të detajuara në tabelën 1. Table 21 Përshkrimi i 25 variablave Vari Em abli ri 1 MI 1 2 MI 2 3 MI 3 4 MI 4 5 MI 5 6 MI 6 7 MI 7 8 MI 8 9 MI 9 10 SUN I 11 SG MT Përshkrimi Rregullat dhe procedurat brenda organizatës rinovohen vazhdimisht Rregullisht realizohen ndryshime në funksionet dhe detyrat e punonjësve tanë Organizata jonë vazhdimisht implementon sisteme të reja menaxheriale Politikat e kompensimeve kanë ndryshuar në këto tri vitet e fundit Struktura e komunikimit brenda dhe ndërmjet departamenteve ristrukturohet rregullisht Vazhdimisht alterohen elemente të strukturës organizative Punonjësit tanë mund të realizojnë role të ndryshme brenda organizatës Ne zakonisht e ndryshojmë mënyrën e përcaktimit të objektivave Ne investojmë rregullisht në zhvillimin e strukturës tonë për të nxjerrë më të mirën e stafit Universitetet ose IAL të tjera Institute kërkimore qeveritare, publike ose private 177

194 12 SJ OU 13 SP RO 14 ITI 1 15 ITI 2 16 ITI 3 17 ITI 4 18 ITI 5 19 ITI 6 20 ITI 7 21 ITI 8 22 ITI 9 23 IPI 1 24 IPI 2 25 IPI 3 Revista shkencore dhe publikime tregtare/teknike Shoqata profesionale dhe industriale Në prezantimin e një produkti apo shërbimi të ri, kompania jonë është zakonisht e para në treg Produktet dhe shërbimet tona shpesh perceptohen si risi nga klientët Produktet dhe shërbimet tona të reja shpesh tërheqin vëmendjen e konkurrentëve të rinj Në krahasim me konkurrentët, kompania jonë ka futur në treg produkte dhe shërbime më inovative brenda 3 viteve të fundit Ne e theksojmë në mënyrë konstante zhvillimin e produkteve dhe shërbimeve të caktuara Ne arrijmë përballemi me kërkesat e tregut dhe i zhvillojmë produktet dhe shërbimet e reja shpejt Ne vazhdimisht modifikojmë dizajnin e produkteve dhe shërbimeve tona dhe integrohemi shpejt në tregje të reja Firma jonë është fleksible në shpërndarjen e produkteve sipas kërkesave të klientëve tanë Ne vazhdimisht përmirësojmë produktet dhe shërbimet e vjetra ndërkohë që kujdesemi për cilësinë e produkteve të reja Zhvillimi i kanaleve të reja për produktet dhe shërbimet që ofrohen nga korporata jonë është proces i vazhdueshëm Ne përballemi me sugjerimet dhe ankesat e klientëve në mënyrë urgjente dhe me përkujdesjen më të madhe Përsa i përket inovacionit të marketingut (futja në tregje të reja, metoda të reja të shpërndarjes, të çmimeve, etj.) kompania jonë qëndron përpara konkurrentëve Table 22. Statistikë deskriptive e 25 variablave Mesatarja 178 Devijimi standard MI MI MI MI MI MI MI MI SUNI SGMT SJOU SPRO ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI

195 ITI IPI IPI IPI Hipotezat H1: Mbështetja më e lartë e firmës në kontributin e institucioneve të njohurive lidhet pozitivisht me inovacionin e saj. H2: Firmat me nivele më të larta bashkëpunimi janë më inovative. H3: Alokimi i një buxheti më të madh për K&ZH lidhet pozitivisht me inovacionin e kompanisë. H4: Kompanitë që bazohen më së shumti në gjenerimin e brendshëm të K&ZH janë më inovative se bizneset e tjera, të cilat e sigurojnë kryesisht së jashtmi K&ZH Analiza faktoriale konfirmuese Sikurse në modelin e parë, për testimin e vlefshmërisë së konstrukteve u përdorën koeficientët e Alfës. Konsistenca e brendshme e konstrukteve diktohet nga përputhshmëria dhe kompaktësia e variablave matëse në krijimin e një latenteje të vetme. Vlera të pranueshme për këtë indikator konsiderohen ato që janë ose të barabarta, ose më të mëdha se.70 (.70). Konstrukti i inovacionit teknik ishte ai që shfaqi konsistencën të brendshme më të lartë (C. Alpha = 0.95). Pas tij u renditën kontruktet e inovacionit organizativ (0.87) dhe institucioneve të njohurive (0.83), me koeficientë të Alfës mbi >.80, çka gjithashtu dëshmon për konsistencë të lartë ndërmjet variablave në formimin e latenteve. Ndërkohë, siç u paraqit edhe në modelin paraardhës, konsistencën më të ulët e shfaq konstrukti i variablave të inovacionit administrativ ku vlera e Alfës i përafrohet Megjithatë, besueshmëria e konstrukteve të modelit dhe konsistenca e brendshme e variablave të tij janë të mjaftueshme. Rezultatet janë të shfaqura në tabelën 14. Table 23. Alfat e të variablave latente 179 Variablat C. Alpha Inovacioni Organizativ Institucionet e Njohurive Inovacioni Teknik

196 Inovacioni Administrativ Vlerësimi i përshtatshmërisë së modelit kërkon përdorimin e disa testeve si përqasje më konveniente dhe të besueshme në përcaktimin e kompaktësisë së modelit. Diferencat brenda modelit janë qartësisht të dukshme përpara dhe pas aplikimit të ndryshimeve të treguesve dhe kjo nënkupton se supozimi i ngritur për korrelacionin ndërmjet faktorëve i përshtatet më mirë modelit pas modifikimeve (Tabela 15). Modeli shfaq përshtatshmëri të pranueshme (goodness of fit) dhe rezultatet tregojnë se ka rëndësi të lartë statistikore, sepse p< Pas modifikimeve të kryera, CFI/TLI u rritën edhe më tepër duke iu afruar koeficientit 1, çka dëshmon përshtatshmëri të lartë të modelit. Ndryshimet prekën dhe indikatorët e tjerë, ku RMSEA u zvogëlua nga.086 në.068 (edhe pse gjithsesi gjendej brenda kufirit të pranueshmërisë,.10, vlerë për të cilën shumica e studiuesve bien dakord se tregon përshtatshmëri të dobët të modelit). SRMR kishte një vlerë të papranueshme përpara modifikimit të treguesve, (>.08). Pas ndryshimeve, ajo u zvogëlua duke rënë brenda intervalit të pranueshmërisë. Ndërkohë, rënia e mëtejshme e vlerave të indikatorëve AIC dhe BIC gjithashtu evidenton rritjen e përshtatshmërisës së modelit pas realizimit të ndryshimeve në tregues. Table 24. Pëmbledhje e indikatorëve të përshtatshmërisë së modelit, para dhe pas modifikimit të vlerave Para Modifikimit Pas Modifikimit Chi-Square Test χ2=623.5; df=98; p-value=0 χ2=519.5; df=98; p-value=0 CFI TLI RMSEA SRMR AIC BIC Analiza e të dhënave Modeli u vlerësua si i përshtatshëm për tu testuar më tej, përmes teknikave të analizës faktoriale me qëllim eksplorimin e strukturës së faktorëve latentë. Vlera e KMO (matësi i përshtatshmërisë së kampionit Kaiser-Meyer-Olkin) ishte më e lartë se 0.8, duke konfirmuar në këtë mënyrë ekzistencën e marrëdhënieve korrelative të qëndrueshme dhe kompakte brenda tij dhe përshtatshmërinë e kampionit për testime të mëtejshme. Testi i sfericitetit të Bartlett-it gjithashtu rezultoi të ishte shumë i rëndësishëm statistikisht sepse (p< 0.001). Kjo vlerë 180

197 konfirmon rrëzimin e hipotezës nul të matricës së korrelacionit dhe asaj të identitetit në nivelin 5% duke sugjeruar ekzistencën e marrëdhënieve të identifikueshme ndërmjet variablave dhe mbështetur kohezionin strukturor të konstruktit. Rezultatet shfaqen në tabelën e mëposhtme (Tabela 16). Table 25. KMO dhe Bartlett Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square df 300 Sig. 0 Ndërkohë, në tabelën 17, detajohen vlerat eigen që lidhen me secilin komponent linear të modelit përpara dhe pas ekstraksionit (në këtë rast quhen komponentë principalë), si dhe pas rrotullimit. Kolona e Vlerat Eigen Fillestare përfaqëson pikërisht komponentët linearë përpara ekstraktimit dhe përmban 24 të tillë, duke lënë jashtë 1 nga 25 variablat fillestare. Për arsye se ende nuk është kryer ekstraktimi, këto vlera i korrespondojnë variancës së komponentëve principalë (kjo ndodh automatikisht në SPSS, ku faktorët analizohen përmes PCA dhe trajtohen si komponentë principalë). Bazuar në të dhënat e tabelës, % e variacionit të observueshëm brenda modelit mund të shpjegohet dhe lidhet me faktorin e parë. Në rend rënës, % e variancës mund t i asociohet faktorit të dytë, e ndjekur nga 9.429% që shpjegon faktori i tretë. Faktorët e katërt dhe të pestë shpjegojnë respektivisht 6.142% dhe 5.824% të variancës. Në total, % e variancës së identifikueshme në model lidhet me 5 faktorët e mësipërm, të cilit shfaqin vlera më të larta se 1. Për këtë arsye, bazuar në kriterin e Kaiser-it, këta 5 faktorë i nënshtrohen ekstraktimit. Një rezultat i tillë nënkupton se 5 influenca latente lidhen me variablin tonë të varur (Inovacionin) duke bërë që të tejkalohet kriteri tjetër i Kaiser-it për ekstraktimin e së paku 3 faktorëve, me 2 të tillë. Megjithatë, sikurse dëshmojnë shumat e ekstraktuara të katrorëve të ngarkesave në kolonën e dytë, asnjë pjesë e variacionit të shpjegueshëm nga këta faktorë nuk humbet nga situata fillestare, çka tregon se nuk ekzistojnë diferenca në varjueshmërinë e shpjeguar nga këta 5 faktorë pas ekstraktimit. Komponentët e ekstraktur më pas rrotullohen, në kolonën e tretë, për të maksimizuar variancën e secilit faktor, në mënyrë që sasia totale e variancës të rishpërndahet ndërmjet tyre. 181

198 Table 26. Varianca totale e shpjegueshme Komponenti Vlerat Eigen Fillestare Shumat e Ekstraktuara të Katrorëve të Ngarkesave Shumat e peshave katrore të rrotulluara Totali Përqindja e Variancës Përqindja Kumulative Totali Përqindja e Variancës Përqindja Kumulative Totali Metoda e Ekstraktimit: Analiza e Komponentëve Principalë Përqindja e Variancës a. Kur identifikohet korrelacion mes komponentëve, nuk mund të shtojmë shumat e ngarkesave të katrorëve për të gjeneruar variancën e plotë. Përqindja Kumulative Tabela 18 liston të gjitha komunalitetet përpara dhe pas ekstraktimit. Duke respektuar parimin fillestar të Analizës së Komponentëve Principalë (PCA), sipas të cilit e gjithë varianca ndërmjet konstrukteve të modelit është e përbashkët, në kolonën e parë shënohet vlera 1. Pas ekstraktimit, kur identifikojmë sasinë në përqindje të variancës së përbashkët të observueshme brenda çdo variabli, vërejmë për shembull se, 48.3% e variancës që lidhet me ITI2 është varjueshmëri e përbashkët e modelit. Sipas kriterit të Kaiser-it, ndërsa mesatarja e komunaliteteve pas ekstraktimit është 0.571, pra më e vogël se 0.6, dhe ka më pak se 30 variabla, ekstraktimi i 3 faktorëve nuk do të ishte i përshtatshëm. Një rezultat i tillë do të 182

199 mbështeste zgjedhjen prej 5 faktorësh që rezultuan nga Analiza e Komponentëve Principalë në tabelën e mësipërme pas ekstraktimit. Table 27. Komunalitetet Fillestare Ekstraksion ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI IPI IPI IPI MI MI MI MI MI MI MI MI SUNI SGMT SJOU SPRO Extraction Method: Principal Component Analysis Rezultatet Struktura prej 25 variablash, të grupuara më tej në 4 konstrukte latente, e modelit hipotetik konfirmohet bazuar në kriteret e CFA-së pasi të gjitha testet e përshtatshmërisë së modelit sugjerojnë qëndrueshmërinë dhe zbatueshmërinë e tij. Për pasojë, të dhënat e gjeneruara përputhen me matjet e modelit paraprak hipotetik. Vlerat e indikatorëve të përshtatshmërisë u 183

200 përmirësuan më tej pas modifikimit të treguesve duke u përafruar me intervalet e lejueshme. Në tabelën 19 gjenden të përmbledhura gjetjet kryesore të këtij modeli. Table 28. Pesha e faktorëve në analizën SEM Vlera S.E. P Institucionet e Njohurive Inovacioni KZH e brendshme vs e jashtme Inovacioni Buxheti i KZH Inovacioni Bashkëpunimi Inovacioni Mbështetja e firmës tek kontributi i institucioneve të njohurive nuk rezultoi të ishte faktor determinant i inovacionit të firmës në nivelin që ishte parashikuar. Edhe pse pozitive, me vlera (p < 0.34), lidhja është e dobët dhe jo e rëndësishme nëse marrim në konsideratë vlerën e p-së. Ndërkohë, u vërejt se shtimit të bashkëpunimit ndërmjet bizneseve i atribuohej një rritje prej në inovacion, me rëndësi të lartë statistikore (p < 0.01), çka rrjedhimisht çon në konfirmimin e hipotezës sonë të dytë. Gjithashtu ne zbuluam se sa më i lartë të jetë raporti i buxhetit të alokuar për aktivitetet e kërkimit dhe zhvillimit në një firmë, aq më inovative do të jetë kjo kompani. Kësisoj, hipoteza jonë e katërt gjithashtu konfirmohet pasi më tepër buxhet për KZH përkthehej në një rritje prej në inovacionin e firmës. Për më tepër, kjo lidhje jo vetëm që rezultoi të ishte mjaftueshëm e fortë, por u shoqërua edhe me një nivel të preferueshëm rëndësie statistikore, ku vlera (p < 0.02). Megjithatë, gjenerimi i brendshëm i aktiviteteve të K&ZH asociohej me një rritje të vogël prej të inovacionit të firmës. Kjo lidhje gjithashtu shoqërohej me një vlerë p jo të rëndësishme (p < 0.36), duke shfaqur rëndësi të ulët statistikore. Rrjedhimisht, hipoteza e pestë nuk mund të konfirmohet. 184

201 5.3 Modeli III Inovaconi Organizativ Përmbledhje ekzekutive Struktura e modelit tonë hipotetik alokon një grup prej 21 variablash në 3 konstrukte. Modeli në vetvete përbëhet nga dy nën-ndarje madhore: struktura e Inovacionit, në të cilën përfshihen konstruktet e inovacionit teknik dhe atij administrativ si dhe variablat matëse respektive (9 prej të cilave i përkasin të parës dhe 3 të dytës); si dhe prej strukturës së veçuar të Inovacionit Organizativ, e cila matet nga një tjetër set prej 9 variablash. Ky model eksploron marrëdhënien ndërmjet inovacionit dhe inovacionit organizativ, si dhe rolin që variablat kontrolluese, të tilla si: madhësia e firmës, edukimi dhe aftësitë e punonjësve, orientimi tregtar i firmës (produkte përkundrejt shërbime) dhe natyra (e brendshme vs. e jashtme) e burimit të aktiviteteve të KZH të firmës, ushtrojnë mbi inovacionin. Vlerësimi i përshtashmërisë së modelit u realizua përmes analizës SEM (structural equation modeling), bazuar në disa indikatorë të cilësisë së përshtatshmërisë së modelit, si: testi ki katror, Comparative Fit Index/Tucker-Lewis Index (CFI/TLI), Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA), Standardized Root Square Residual (SRMR) dhe Akaike s Information Criterion/Bayesian Information Criterion (AIC/BIC). Duke mbajtur parasysh kufizimet e hasura, rezultatet tona sugjerojnë se nivele më të larta të inovacionit organizativ shoqërohen me rritje të inovacionit të përgjithshëm të kompanisë Gjendja dhe objektivat Modeli paraprak u ngrit mbi supozimin e ekzistencës së 3 konstrukteve latente të përbëra nga një grup total prej 21 variablash të konfiguruara më tej në dy struktura më të mëdha, prej të cilave e para përbëhet nga struktura latente e Inovacionit e matur nga 12 variabla të shpërndara në dy konstrukte: inovacioni teknik, me 9 variabla dhe ai administrativ, i përbërë nga 3 variabla të tjera. Siç u përmend në përmbledhjen ekzekutive, kjo strukturë influencohet nga ndikimi i disa variablave të pavarura, duke përfshirë: madhësinë e kompanisë, nivelin e edukimit të punonjësve, kompanitë prodhuese përkundrejt atyre të shërbimeve dhe gjenerimin e brendshëm përkundrejt atij të jashtëm të aktiviteteve të kërkimit dhe zhvillimit. Ndërkohë, struktura e dytë madhore është ajo e konstruktit të Inovacionit Organizativ dhe 9 variablave matëse në përbërje të saj. Qëllimi ynë kryesor është të përcaktojmë marrëdhënien ndërmjet këtyre dy strukturave 185

202 (pra, Inovacionit dhe Inovacionit Organizativ) dhe sistemin përmes të cilit ky raport strukturor kushtëzohet dhe përcaktohet, nën ndikimin e variablave të pavarura. Konstruktet latente dhe raportet ndërvepruese midis tyre janë zhvilluar në bazë të një rishikimi rigoroz të literaturës. Ilustrimi i mëtejshëm skematik ofrohet nga figura 18, e cila tregon strukturën ndërtuese dhe atë të korrelacioneve brenda modelit hipotetik. Figure 10. Konstrukti i Modelit Burimi: Autori Modeli paraprak u testua më pas empirikisht përmes teknikave statistikore të analizës së komponentëve principalë (PCA) për të përcaktuar strukturën latente dimensionale të inovacionit dhe fizibilitetin e tij brenda kontekstit shqiptar. Në figurën 19 janë të listuara 21 variablat matëse, të shpërndara në konstruktet përkatëse. 186

203 Figure 11. Modeli paraprak me 21 variabla Technical Innovation ITI1 ITI2 ITI3 ITI4 ITI5 ITI6 ITI7 ITI8 ITI9 Organizational Innovation MI1 MI2 MI3 MI4 MI5 MI6 MI7 MI8 MI9 Administrative Innovation IPI1 IPI2 IPI Hipotezat Një rishikim i thelluar i literaturës, i kombinuar me të dhënat e gjeneruara nga testimi i modelit, çoi në formulimin e hipotezës vijuese: H1: Nivele më të larta të inovacionit organizativ çojnë në rritje të inovacionit të përgjithshëm të firmës Të dhënat dhe statistika deskriptive Modeli paraprak është i përbërë nga një grup prej 3 konstruktesh dhe 21 variablash matëse (të cilat detajohen në tabelën 20). 187

204 Table 29. Përshkrimi i 21 variablave Variabli Emri Përshkrimi 1 MI1 Rregullat dhe procedurat brenda organizatës rinovohen vazhdimisht 2 MI2 Rregullisht realizohen ndryshime në funksionet dhe detyrat e punonjësve tanë 3 MI3 Organizata jonë vazhdimisht implementon sisteme të reja menaxheriale 4 MI4 Politikat e kompensimeve kanë ndryshuar në këto tri vitet e fundit 5 MI5 Struktura e komunikimit brenda dhe ndërmjet departamenteve ristrukturohet rregullisht 6 MI6 Vazhdimisht alterohen elemente të strukturës organizative 7 MI7 Punonjësit tanë mund të realizojnë role të ndryshme brenda organizatës 8 MI8 Ne zakonisht e ndryshojmë mënyrën e përcaktimit të objektivave 9 MI9 Ne investojmë rregullisht në zhvillimin e strukturës tonë për të nxjerrë më të mirën e stafit 10 ITI1 Në prezantimin e një produkti apo shërbimi të ri, kompania jonë është zakonisht e para në treg 11 ITI2 Produktet dhe shërbimet tona shpesh perceptohen si risi nga klientët 12 ITI3 Produktet dhe shërbimet tona të reja shpesh tërheqin vëmendjen e konkurrentëve të rinj 13 ITI4 Në krahasim me konkurrentët, kompania jonë ka futur në treg produkte dhe shërbime më inovative brenda 3 viteve të fundit 14 ITI5 Ne e theksojmë në mënyrë konstante zhvillimin e produkteve dhe shërbimeve të caktuara 15 ITI6 Ne arrijmë të menaxhojmë përballjen me kërkesat e tregut dhe i zhvillojmë produktet dhe shërbimet e reja shpejt 16 ITI7 Ne vazhdimisht modifikojmë dizajnin e produkteve dhe shërbimeve tona dhe integrohemi shpejt në tregje të reja 17 ITI8 Firma jonë është fleksible në shpërndarjen e produkteve sipas urdhrave të klientëve tanë 18 ITI9 Ne vazhdimisht përmirësojmë produktet dhe shërbimet e vjetra ndërkohë që përmirësojmë cilësinë e produkteve të reja 19 IPI1 Zhvillimi i kanaleve të reja për produktet dhe shërbimet që ofrohen nga korporata jonë është proces i vazhdueshëm 20 IPI2 Ne përballemi me sugjerimet dhe ankesat e klientëve në mënyrë urgjente dhe me përkujdesjen më të madhe 21 IPI3 Përsa i përket inovacionit të marketingut (futja në tregje të reja, metoda të reja të shpërndarjes, të çmimeve, etj.) kompania jonë qëndron përpara konkurrentëve 188

205 Table 30 Statistikë deskriptive e 21 variablave Devijimi Mesatarja standard MI MI MI MI MI MI MI MI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI IPI IPI IPI Analiza faktoriale konfirmuese Për testimin e vlefshmërisë së konstruktit u përdorën matësa konvergjentë dhe divergjentë të vlefshmërisë. Konsistenca e brendshme e konstruktit dhe kompaktësia e variablave përbërëse të tij në krijimin e një latenteje të vetme u testuan përmes Alfës. Rezultatet për inovacionin organizativ, ku ky indikator arriti një vlerë më të lartë se >.80, tregojnë konsistencë të lartë të brendshme të konstruktit. Edhe më të lartë ishin koeficientët e Alfës për inovacionin teknik (me vlerë mbi.90). Megjithatë, vlera e këtij indikatori nuk e arrin.70 (vlerën më të 189

206 pranueshme) për inovacionin administrativ. Gjithsesi, vlefshmëria e strukturës është e mjaftueshme duke marrë në konsideratë faktin se vlerat e Alfës janë mbi.70 në të gjitha konstruktet me përjashtim të inovacionit administrativ, ku sidoqoftë, kjo vlerë përafron me cakun e pranueshëm. Tabela 22 ofron një përmbledhje të koeficientëve të Alfës për secilin konstrukt të modelit. Table 31. Alfat e të variablave latente Variablat C. Alpha Inovacioni Organizativ Inovacioni Teknik Inovacioni Administrativ Vlerësimi i përshtatshmërisë së modelit (model fit assessment) kërkon përdorimin e indekseve të ndryshme në mënyrë që të përcaktohet kohezioni i brendshëm i modelit. Rregullimet e kryera nga modifikimi i treguesve bënë që vlerat e të gjithë indikatorëve të matur të kapnin shifra që ishin më pranë intervaleve të pranueshme të përshtatshmërisë së modelit (Tabela 23). Në bazë të rezultateve vërejmë se modeli është i rëndësishëm statistikisht (duke qënë se p< 0.01) dhe shfaq përshtatshmëri të lartë. Pas modifikimeve u vërejt një rritje e mëtejshme e vlerave për CFI/TLI, çka sinjalizon përmirësim të përshtatshmërisë së modelit pasi sa më pranë 1 të jenë koeficientët CFI/TLI, aq më i lartë është vlerësimi i përshtatshmërisë. Indikatori RMSEA gjithashtu ndryshoi pas modifikimit të treguesve, duke rënë nga.093 në një vlerë më të pranueshme prej.084 edhe pse në të dyja rastet koefiçienti është i vlefshëm pasi mbetet poshtë vlerës.10 (i pranueshëm për vlera.10), e cila shërben si kufiri brenda dhe mbi të cilin shumica e studiuesve janë të mendimit se modeli do të duhet të kategorizohet si i papërshtatshëm. Njëkohësisht, rënia e mëtejshme e vlerave të AIC dhe BIC pas kryerjes së modifikimeve përkatëse, përkrah përmirësimin e përshtatshmërisë së modelit duke u vendosur në të njëjtën linjë me indikatorët e tjerë. Table 32. Pëmbledhje e indikatorëve të përshtatshmërisë së modelit, para dhe pas modifikimit të vlerave Para Modifikimit Pas Modifikimit Chi-Square Test χ2=676.3; df=98; p-value=0 χ2= ; df=98; p-value=0 CFI TLI RMSEA SRMR AIC BIC

207 Meqënëse koeficientët CR (composite reliability) të konstrukteve latente shoqërohen me vlera të larta (mbi 0.70, sipas limitit të përcaktuar të pranueshmërisë), atëhere kjo nënkupton se variablat që i ngarkohen secilit faktor manifestojnë konsistencë të lartë të brendshme. Një indikator tjetër i përdorur për vlerësimin e besueshmërisë së konstruktit është AVE (average variance extracted). Ai bazohet në përllogaritjet e sasisë mesatare të variancës që arrin të kapet dhe shpjegohet nga konstruktet latente dhe vlera minimale e pranueshmërisë është 0.5. Konstruktet e këtij modeli shfaqin vlera relativisht të larta duke evidentuar kështu faktin se pjesa më e madhe e varjueshmërisë së observuar brenda modelit i atribuohet vetë atij. Table 33. Analiza e besueshmërisë: CR dhe AVE Variablat CR AVE Inovacioni Organizativ Inovacioni Teknik Inovacioni Administrativ Table 34. Ngarkesat e faktorëve Inovacioni Organizativ Inovacioni Teknik Inovacioni Administrativ MI MI MI MI MI MI MI MI MI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI IPI IPI IPI

208 5.3.6 Analiza e të dhënave Të dhënat e gjeneruara nga SPSS tregojnë se KMO arrin vlerën Një vlerë më e lartë se (> 0.8) demonstron se modeli përbëhet nga sisteme kompakte ndërlidhjesh dhe sugjeron se kampioni është konvenient dhe i përshtatshëm për të vazhduar me aplikimin e testeve të analizës faktoriale duke shqyrtuar më tej strukturën latente të faktorëve të modelit (Tabela 25). Një test tjetër i aplikuar mbi të dhënat për këtë qëllim është testi i sfericitetit të Bartlett-it, i cili shfaqi një rëndësi statistikore shumë të lartë (p < 0.001), duke rrëzuar kështu hipotezën nul të matricës së korrelacioneve me një matricë identiteti në nivelin 5%. Një rezultat i tillë (së bashku me atë të KMO-së) sugjeron ekzistencën e lidhjeve të gjurmueshme ndërmjet variablave dhe lejon avancimin e mëtejshëm drejt analizës së komponentëve principalë (PCA). Këto të dhëna gjenden më poshtë (Tabela 26). Table 35. KMO dhe Bartlett Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square df 210 Sig. 0 Analiza e Komponentëve Principalë (PCA) ofron shpjegimin e variancës në tre nivele: varjueshmëria që shpjegohet nga faktorët inicialë, variacioni i identifikueshëm pas ekstraktimit të komponentëve principalë dhe ai i shfaqur pas rrotullimit të tyre. Këto të dhëna gjenden në tabelën 27. Rezultatet tregojnë se vetëm një faktor është i ekstraktueshëm për më tej, pasi shfaq një vlerë shumë më të lartë se 1 (kujtojmë këtu sërish kriterin e Kaiser-it, sipas të cilit, i nënshtrohen ekstraktimit të gjithë faktorët me vlera 1). Në këtë rast, meqënëse ekstraktohet vetëm një komponent nuk mund të zhvillohet rrotullimi i shumave të katrorëve të ngarkesave në shtyllën e tretë të tabelës së mëposhtme. Table 36. Varianca totale e shpjegueshme Kompon enti Vlerat Eigen Fillestare Shumat e Ekstraktuara të Katrorëve të Ngarkesave Shumat e peshave katrore të rrotulluara Përqin Përqind Përqindj Përqindj Tot ali dja e Varian ja Kumula Totali Përqindja e Variancës Përqindja Kumulative Tota li a e Variancë a Kumulati cës tive s ve 192

209 Metoda e Ekstraktimit: Analiza e Komponentëve Principalë Tabela 37, më poshtë, tregon vlerat e komunaliteteve përpara dhe pas ekstraktimit. Komunalitetet tregojnë përqindjen e varjueshmërisë brenda secilit variabël në lidhje me komponentët latentë (në këtë kontekst është identifikuar një komponent i vetëm). Sipas supozimit fillestar, në kolonën e parë, të gjitha komunalitetet marrin vlerën 1 për të reflektuar parimin bazë të PCA-së (analiza e komponentëve principalë) se e gjithë varjueshmëria e identifikuar tek variablat është e përbashkët për të gjithë konstruktin. Më pas, ky supozim kërkon ristrukturim të variancës tek kolona e ekstraktimit. Kjo rishpërndarje shfaq përqindjen e variancës së përbashkët për të gjithë konstruktin dhe që është e identifikueshme në secilën variabël. Për shembull, nëse marrim variablën e parë në tabelë, vërejmë se 68.5% e variancës brenda IPI1 është e përbashkët në të gjithë konstruktin. E thënë ndryshe, afërsisht 70% e variancës së observueshme tek IPI1 mund të shpjegohet nga modeli ynë i faktorëve (i përbërë nga 1 komponent, sikurse rezultoi në tabelën 27). Table 37. Komunalitetet Fillestare Ekstraksion IPI IPI IPI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI MI MI MI MI MI MI MI MI

210 MI Metoda e Ekstraktimit: Analiza e Komponentëve Principalë Rezultatet Aplikimi i testeve të përshtatshmërisë së modelit çuan në konfirmimin e vlefshmërisë së modelit tonë paraprak të kompozur nga 21 variabla. Rrjedhimisht, të dhënat e gjeneruara përputhen me modelin hipotetik të matjeve. Edhe në këtë rast, modifikimi i treguesve e rriti edhe më tej përshtatshmërinë e modelit duke i afruar vlerat e indikatorëve matës më pranë intervaleve të pranueshmërisë. Rezultati kryesor i këtij modeli ilustrohet në tabelën 29. Table 38. Pesha e faktorëve në analizën SEM Vlera S.E. P Inovacioni Organizativ Inovacioni Nga sa më sipër, zbulojmë se përmirësimi i inovacionit organizativ shoqërohet me një rritje prej (p<0.001) në inovacionin e përgjithshëm të kompanisë. Kësisoj, lidhja ndërmjet dy variblave është pozitive, marrëdhënia ka rëndësi të lartë statistikore dhe hipoteza jonë e vetme konfirmohet. 194

211 5.4 Modeli IV Orientimi Strategjik Përmbledhje ekzekutive Modeli paraprak u ngrit mbi hipotezën e ekzistencës së një strukture latente ndërmjet variablave, të përbërë nga 30 variabla të ndara në 5 konstrukte kryesore. Një shqyrtim i thelluar i literaturës mundësoi përshkrimin e strukturës së relacioneve ndërmjet konstrukteve. Korniza e modelit përmban 3 struktura, nga të cilat ajo e Inovacionit është më e madhja duke u ndarë më tej në tre konstrukte: inovacioni teknik, organizativ dhe ai administrativ; sikurse është paraqitur edhe në modelet e mëparshme. Në total, 21 variabla matëse alokohen në tre konstruktet përbërëse të strukturës së Inovacionit, ndërkohë që 9 variablat e mbetura janë të shpërndara në dy strukturat e tjera. Secila prej këtyre strukturave përbën edhe një konstrukt më vete: Performanca dhe Orientimi Strategjik. Modeli ynë eksploron nivelin e ndërvarësisë që shfaqin këto 3 struktura dhe relacionet sikurse janë supozuar pas eksplorimit të gjerë të literaturës. Më e rëndësishmja në këtë model është të vëzhgohet ndikimi që orientimi strategjik dhe inovacioni, ushtrojnë mbi performancë, si dhe analizimi i mënyrës në të cilën struktura e inovacionit nën ndikimin e orientimit strategjik të firmës prek performancën. Analiza SEM është përdorur për të shqyrtuar marrëdhëniet korrelative ndërmjet latenteve (të fshehta). Ndërkohë, analiza faktoriale konfirmuese (CFA) u zhvillua për të vlerësuar përshtatshmërinë e modelit. Pas aplikimit të disa teknikave statistikore, rezultatet sugjerojnë se modeli i përmbush të gjitha kriteret e përshtatshmërisë. Ndër testet e përdorura përfshihen: ki katrori (chi²), Comparative Fit Index/Indeksi Tucker-Lewis (CFI/TLI), Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA), SRMR (Standardized Root Square Residual), Akaike s Information Criterion/Bayesian Information Criterion (AIC/BIC). Duke marrë në konsideratë kufizimet e hasura, gjetjet sugjerojnë se, sikurse ishte parashikuar në model kompanitë me në fokus orientimin strategjik janë më inovative se të tjerat. Ndërkohë, lidhja ndërmjet orientimit strategjik të kompanisë dhe performancës së saj nuk rezultoi të ishte aq e fortë dhe sinjifikative sa ç ishte parashikuar në model. Si rrjedhojë, orientimi strategjik nuk rezulton të jetë faktor me rol të fuqishëm përcaktues në performancën e një firme. 195

212 5.4.2 Gjendja dhe objektivat Modeli ynë hipotetik prezumoi 5 konstrukte latente të matura nga një set prej 30 variablash (të ilustruara në figurën 20). Testet e aplikuara u ndërmorrën për të eksploruar kornizën e marrëdhënieve ndërmjet 30 variablave dhe 5 konstrukteve latente. Tri konstrukte janë latente ndaj strukturës bazë të Inovacionit, ndërsa dy të tjerat ndaj faktorëve Performancë dhe Orientim Strategjik, respektivisht. Figure 12. Modeli paraprak me 30 variabla Inovacioni Organizativ Performanca Inovacioni Teknik Inovacioni Administrativ Orientimi Strategjik MI1 PERFFMS ITI1 IPI1 SO3 MI2 PERFFR ITI2 IPI2 SO4 MI3 PERFFP ITI3 IPI3 SO5 MI4 PERFFCF ITI4 SO6 MI5 ITI5 SO7 MI6 ITI6 MI7 ITI7 MI8 ITI8 MI9 ITI9 Strukturat në përbërje të këtij modeli janë ngritur në bazë të një rishikimi rigoroz të literaturës së fushës dhe janë testuar më tej përmes teknikave statistikore të analizës faktoriale eksploruese 196

213 (CFA) në mënyrë që të përcaktohet struktura latente dimensionale e inovacionit si dhe përshtatshmëria e këtij modeli në kontekstin e biznesit shqiptar. Qëllimi kryesor i studimit të kësaj strukture është identifikimi i mënyrës në të cilën orientimi strategjik ndikon mbi inovacionin dhe performancën e kompanisë. Performanca shqyrtohet nën ndikimin e dy variablave: Së pari, si performancë e kompanisë nën influencën e orientimit strategjik dhe së dyti, si variabël e varur e inovacionit. Për referencë të mëtejshme skematike, figura 21 ilustron strukturën e përshkruar më sipër të modelit hipotetik. Figure 13. Konstrukti i modelit ε 8.62 ε 9.45 ε ε 11.7 ε ε ε ε ε ε ε ε ε ε SO3 4 SO4 3.8 SO5 4.1 SO6 3.7 SO7 3.4 ITI1 4.6 ITI2 4.7 ITI3 5 ITI4 4.5 ITI5 5 ITI6 4.9 ITI7 5 ITI8 5.1 ITI Strat_Orient.11 Technical_Inn ε ε ε ε IPI1 5.1 IPI IPI3 4.6 Innovation ε Admin_Inn ε PERFFMS 5.2 Perf ε 1.65 PERFFR 5 PERFFP PERFFCF 4.7 MI MI MI3 4.2 Org_Inn ε MI MI MI6 3.9 MI7 4.7 MI8 3.9 MI9 4.9 ε ε 3.17 ε 6.85 ε ε ε ε ε ε ε ε ε ε Burimi: Autori Hipotezat H1: Një fokus më i madh ndaj orientimit strategjik çon në rritje të performancës së firmës. H2: Më tepër përqëndrim në orientim strategjik është i lidhur me rritje të inovacionit të firmës Të dhënat dhe statistika deskriptive Konfigurimi i modelit është i ngjashëm me atë të modeleve të shtjelluara më herët. Ndryshimi kryesor këtu qëndron në shtimin e Orientimit Strategjik si strukturë dhe konstrukt të ndarë të modelit, të përbërë nga 5 variabla, çka e rrit në 30 numrin total të variablave brenda modelit. Tabela 30 liston përshkrimet e 30 variablave përbërëse të modelit. 197

214 Table 39. Përshkrimi i 30 variablave Variabli Emri Përshkrimi 1 MI1 Rregullat dhe procedurat brenda organizatës rinovohen vazhdimisht 2 MI2 Rregullisht realizohen ndryshime në funksionet dhe detyrat e punonjësve tanë 3 MI3 Organizata jonë vazhdimisht implementon sisteme të reja menaxheriale 4 MI4 Politikat e kompensimeve kanë ndryshuar në këto tri vitet e fundit 5 MI5 Struktura e komunikimit brenda dhe ndërmjet departamenteve ristrukturohet rregullisht 6 MI6 Vazhdimisht alterohen elemente të strukturës organizative 7 MI7 Punonjësit tanë mund të realizojnë role të ndryshme brenda organizatës 8 MI8 Ne zakonisht e ndryshojmë mënyrën e përcaktimit të objektivave 9 MI9 Ne investojmë rregullisht në zhvillimin e strukturës tonë për të nxjerrë më të mirën e stafit 10 PERF Pjesa e tregut FMS 11 PERFFR Të ardhurat 12 PERFFP Fitimi 13 PERFFCF Cash flow 14 ITI1 Në prezantimin e një produkti apo shërbimi të ri, kompania jonë është zakonisht e para në treg 15 ITI2 Produktet dhe shërbimet tona shpesh perceptohen si risi nga klientët 16 ITI3 Produktet dhe shërbimet tona të reja shpesh tërheqin vëmendjen e konkurrentëve të rinj 17 ITI4 Në krahasim me konkurrentët, kompania jonë ka futur në treg produkte dhe shërbime më inovative brenda 3 viteve të fundit 18 ITI5 Ne e theksojmë në mënyrë konstante zhvillimin e produkteve dhe shërbimeve të caktuara 19 ITI6 Ne arrijmë të menaxhojmë përballjen me kërkesat e tregut dhe i zhvillojmë produktet dhe shërbimet e reja shpejt 20 ITI7 Ne vazhdimisht modifikojmë dizajnin e produkteve dhe shërbimeve tona dhe integrohemi shpejt në tregje të reja 21 ITI8 Firma jonë është fleksible në shpërndarjen e produkteve sipas urdhrave të klientëve tanë 22 ITI9 Ne vazhdimisht përmirësojmë produktet dhe shërbimet e vjetra ndërkohë që përmirësojmë cilësinë e produkteve të reja 198

215 23 IPI1 Zhvillimi i kanaleve të reja për produktet dhe shërbimet që ofrohen nga korporata jonë është proces i vazhdueshëm 24 IPI2 Ne përballemi me sugjerimet dhe ankesat e klientëve në mënyrë urgjente dhe me përkujdesjen më të madhe 25 IPI3 Përsa i përket inovacionit të marketingut (futja në tregje të reja, metoda të reja të shpërndarjes, të çmimeve, etj.) kompania jonë qëndron përpara konkurrentëve 26 SO3 Fuqizimi i orientimit të tregut 27 SO4 Grumbullimi i inteligjencës dhe komunikimit 28 SO5 Implementimi i kontrollit të kostove 29 SO6 Përmirësimi i cilësisë së stafit 30 SO7 Promovimi i inovacionit Mesatarja dhe devijimi standard i secilës variabël është e listuar në tabelën e mëposhtme (Tabela 40). Table 40 Statistikë deskriptive e 30 variablave Devijimi Mesatarja standard MI MI MI MI MI MI MI MI PERFFMS PERFFR PERFFP PERFFCF ITI ITI ITI ITI ITI

216 ITI ITI ITI ITI IPI IPI IPI SO SO SO SO SO Analiza faktoriale konfirmuese Vlefshmëria e konstruktit është kontrolluar përmes vlefshmërisë konvergjente dhe divergjente. Konsistenca e brendshme e konstrukteve është testuar për të përcaktuar efektivitetin e variablave në krijimin e një latenteje të vetme. Inovacioni organizativ dhe ai teknik shfaqën konsistencë të brendshme mjaft të lartë, ku Alfa e ishte.90. Koeficientët e Alfës për performancën dhe orientimin strategjik gjithashtu demonstruan vlera të larta, mbi.80 dhe.70, respektivisht. Vlera e koeficientit për inovacionin administrativ arriti në.68, e përafërt me vlerën e pranueshme prej.70 edhe pse pak më poshtë. Përgjithësisht, besueshmëria e konstruktit është e pranueshme nëse marrim në konsideratë vlerat e koeficientëve Alfa, të cilat janë të gjitha mbi ose pranë.70. Për referencë të mëtejshme, këto vlera janë të listuara në tabelën e mëposhtme (Tabela 32). Table 41. Alfat e të variablave latente Variablat C. Alpha Inovacioni Organizativ Performanca Inovacioni Teknik Inovacioni Administrativ Orientimi Strategjik

217 Më tej, nëse shqyrtojmë vlerat e indikatorit CR (Composite Reliability) për secilin konstrukt latent, sikurse dëshmohet në tabelën 4, mund të thuhet se secila prej tyre është mjaftueshëm e lartë. Duke qënë se koeficientët CR që arrijnë së paku vlerën.70 konsiderohen të pranueshëm, atëhere variablat përbërëse që i ngarkohen faktorëve tanë manifestojnë konsistencë të lartë të brendshme. Ndërkohë është përdorur një tjetër indikator, AVE (Average Variance Extracted), i cili bazohet në matjen e sasisë mesatare të variancës që një konstrukt latent arrin të shpjegojë. Meqënëse vlera më e pranueshme minimale për këtë indikator është 0.5, dhe çdo konstrukt demonstron një koeficient më të lartë se kjo vlerë (më e vogla është 0.6, për Inovacionin Administrativ), mund të arrihet në konkluzionin se konstruktet e këtij modeli shpjegojnë pjesën më të madhe të variancës së observueshme brenda tij. Table 42. Analiza e besueshmërisë: CR dhe AVE Variablat CR AVE Inovacioni Organizativ Performanca Inovacioni Teknik Inovacioni Administrativ Orientimi Strategjik

218 Table 43. Ngarkesat e faktorëve Inovacioni Organizativ Performanca Inovacioni Teknik Inovacioni Administrativ Orientimi Strategjik MI MI MI MI MI MI MI MI MI PERFFMS PERFFR PERFFP PERFFCF ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI IPI IPI IPI SO SO SO SO SO

219 Vlerësimi i përshtatshmërisë së modelit (model fit assessment) u bazua në aplikimin e disa testeve të ndryshme. Sikurse në modelet paraardhëse, modifikimi i indikatorëve prodhoi rregullime (adjustmensts) që i përafruan koeficientët e këtyre indekseve me vlera më pranë intervaleve të kënaqshme të përshtatshmërisë së modelit (Tabela 35). Rezultatet dëshmojnë për një model me rëndësi statistikore të lartë (p< 0.01), si dhe një përshtatshmëri modeli të pranueshme. Kësisoj, pas modifikimit të indikatorëve, vlerat për CFI/TLI u rritën edhe më tej (si rregull, sa më pranë 1 të afrohen këto vlera, aq më i përshtatshëm konsiderohet modeli) duke sugjeruar një përmirësim të mëtejshme të përshtatshmërisë së modelit. Këto ndryshime u reflektuan edhe në indekse të tjera, si RMSEA, SRMR, AIC dhe BIC. Për shembull, vlera për RMSEA zbriti në një nivel më të pranueshëm, nga.10 në.076 (ndërkohë që RMSEA me vlerë.10 reflekton përshtatshmëri të ulët të modelit). Indikatori SRMR edhe pse ra në vlerën.087, mbetet sërish sipër nivelit të pranueshmërisë (<.08). Ndërkohë, rënia e vlerave të AIC dhe BIC pas alterimit të treguesve evidenton përmirësimin e mëtejshëm të përshtatshmërisë së modelit, sikurse sugjerojnë edhe rezultatet e indikatorëve të lartpërmendur. Table 44.. Pëmbledhje e indikatorëve të përshtatshmërisë së modelit, para dhe pas modifikimit të vlerave Para Modifikimit Pas Modifikimit Chi-Square Test χ2=719.9; df=98; p-value=0 χ2=607.3; df=98; p-value=0 CFI TLI RMSEA SRMR AIC BIC Analiza e të dhënave Të dhënat e përpunuara me SPSS gjenerojnë një vlerë të KMO-së prej (KMO > 0.8), çka sinjalizon marrëdhënie korrelative koherente brenda strukturave të modelit dhe dëshmon për përshtatshmëri të mjaftueshme të modelit në zhvillimin e analizës së mëtejshme faktoriale me synim eksplorimin e strukturës së faktorëve latentë (Tabela 36). Për më tepër, testi i Bartlett-it (i cili prezumon homoskedasticitet të variancës) rezulton të ketë rëndësi të lartë statistikore (p< 0.001), duke lejuar kështu identifikimin e marrëdhënieve të gjurmueshme ndërmjet variablave 203

220 përbërëse të konstrukteve. Këtë e realizon përmes rrëzimit të hipotezës nul të matricës së korrelacioneve me një matricë identiteti. Rrjedhimisht, ndërsa indikatorët KMO dhe testi i Bartlett-it shfaqin vlera të pranueshme, mund të proçedohet më tej me analizën faktoriale. Table 45. KMO dhe Bartlett Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square df 435 Sig. 0 Më poshtë, në tabelën 37, ilustrohen vlerat eigen për secilin komponent linear të zgjidhjes fillestare (Vlerat Eigen Fillestare), duke u ndjekur nga vlerat pas ekstraktimit të shumave të ngarkesave të katrorëve si dhe ato pas rrotullimit. Në kolonën e parë, vlerat eigen reflektojnë numrin e faktorëve të identifikuar, shuma e të cilëve duhet të jetë e barabartë me numrin e variablave të cilat i janë nënshtruar analizës faktoriale. Në kolonën e dytë, pasi janë identifikuar ato eigen vlera që në të parën kanë shfaqur vlera të njëjta ose më të larta se 1, këto ekstraktohen bazuar në kriterin e Kaiser-it. Faktori i parë i ekstraktuar përmbledh % të variancës totale të vëzhguar dhe pasohet nga 6 faktorë të tjerë që demonstrojnë vlera më të larta se 1. Gjithsej, të shtatë këta faktorë janë përgjegjës për shpjegimin e 71.94% të variancës totale që i atribuohet modelit, çka sugjeron ekzistencën e 7 influencave latente që lidhen me orientimin strategjik. Ndërkohë, duke qënë se nuk kemi humbje të variancës pas ekstraktimit të komponentëve principalë në kolonën e dytë, mund të arrijmë në përfundimi se i njëjti numër faktorësh vazhdon të jetë përgjegjës për shpjegimin e së njëjtës sasi variance. Për këtë arsye, pjesa më e madhe e variancës është variancë e përbashkët dhe zgjidhja me 7 faktorë mund të cilësohet e pranueshme. 204

221 Table 46. Varianca totale e shpjegueshme Komponenti Eigenvalues Iniciale Shumat e Ekstraktuara të Katrorëve të Ngarkesave Shumat e peshave katrore të rrotulluara Totali Përqindja e Variancës Përqindja Kumulative Totali Përqindja Variancës e Përqindja Kumulative Totali Përqindja Variancës e Përqindja Kumulative

222 Metoda e Ekstraktimit: Analiza e Komponentëve Principalë a. Kur identifikohet korrelacion ndërmjet komponentëve, shumat e katrorëve të ngarkesave nuk mund të shtohen për të përftuar variancën totale. Të listuara më poshtë (në tabelën 38) janë të gjitha komunalitetet përpara dhe pas ekstraktimit. Komunalitetet shpjegojnë proporcionin e varjueshmërisë së secilës variabël në lidhje me komponentët latentë. Për të reflektuar supozimin fillestar të PCA-së që e gjithë varianca është e përbashkët, komunaliteteve u vendoset fillimisht vlera 1. Varianca e përbashkët më pas rishpërndahet në kolonën e dytë (e emërtuar Ekstraksion ), e cila tregon pjesën e varjueshmërisë së përbashkët në çdo komponent që është e identifikueshme në secilin variabël. Për ta kuptuar më mirë, mund të sjellim si shembull vlerën e parë, ku 50.8% e variancës që lidhet me variablin ITI1 është varjueshmëri e përbashkët e të gjitha konstrukteve latente. Ç është më thelbësore, kjo nënkupton se 50.8% e variancës së observueshme brenda ITI1 mund të shpjegohet nga modeli ynë i faktorëve. Table 47. Komunalitetet Fillestare Ekstraksion ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI ITI IPI IPI IPI MI MI MI MI MI MI MI MI MI

223 PERFFMS PERFFR PERFFP PERFFCF SO SO SO SO SO Metoda e Ekstraktimit: Analiza e Komponentëve Principalë Rezultatet Pas zhvillimit të testimeve përkatëse rezulton se struktura e modelit tonë hipotetik është e pranueshme, sikurse evidentohet edhe nga vlerat e shfaqura në indekset e përshtatshmërisë së modelit. Duke qënë se matjet përputhen me situatën hipotetike, struktura e përbërë nga 30 variabla e modelit tonë mund të konsiderohet si adekuate për kontekstin në të cilin është studiuar. Për më tepër, modifikimet e kryera në treguesit e modelit mundësuan përafrimin e vlerave të të gjitha testeve të zhvilluara me vlerat brenda intervaleve të pranueshme të përshtatshmërisë së modelit. Tabela 10 përmbledh gjetjet tona kryesore. Table 48 Pesha e faktorëve në analizën SEM Vlera S.E. P Orientimi Strategjik Performanca Orientimi Strategjik Inovacion Ne vërejmë se firmat që i kushtojnë vëmendje më të madhe orientimit të tyre strategjik gjenerojnë një rritje prej në inovacion. Përveç të qënit pozitive, lidhja është edhe e rëndësishme statistikisht, pasi (p < 0.01), duke çuar kështu në konfirmimin e hipotezës sonë të dytë, H2. Megjithatë, hipoteza jonë e parë nuk mund të konfirmohet pasi marrëdhënia ndërmjet përqëndrimit më të madh në orientimin strategjik të kompanisë dhe përmirësimit të performancës rezultoi të ishte negative (i atribuohet një rënie prej ) dhe me rëndësi statistikore shumë të ulët (p < 0.43). 207

224 5.5 Modeli V Orientimi i tregut Përmbledhje ekzekutive Modeli i pestë dhe i fundit, u ndërtua bazuar në supozimin e ekzistencës së 6 konstrukteve të përbëra nga një total prej 37 variablash matëse. Këto shtatë konstrukte u përmblodhën më tej në 4 struktura kryesore. Në këtë model, struktura e Inovacionit është e përbërë nga 2 konstrukte: ai i inovacionit teknik (ITI) dhe administrativ (IPI). Struktura tjetër madhore e tij është ajo e Orientimit të Tregut, e përbërë nga 3 konstrukte: gjenerimi i informacionit të tregut (MOIG), shpërndarja e tij (MOID) dhe reagueshmëria e firmës (MOR). Struktura tjetër e përfshirë është tashmë e njohur për ne dhe e përbërë nga konstrukti i Performancës (PERF). Në këtë model studiohen marrëdhëniet ndërmjet inovacionit dhe orientimit të tregut si dhe ndikimi që orientimi i tregut ushtron mbi performancën e firmës. Dy variablat e pavarura që përdoren për të testuar këto raporte janë madhësia e firmës dhe sektori i tregut (prodhim apo shërbim). Sikurse në modelet pararendëse, u ndoq analiza SEM për testimin e relacioneve hipotetike të testuara nga ky model. Testet statistikore përfshijnë: testin ki katror, Comparative Fit Index/Tucker-Lewis Index (CFI/TLI), Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA), Standardized Root Square Residual (SRMR) dhe Akaike s Information Criterion/Bayesian Information Criterion (AIC/BIC) Situata dhe objektivat Figura 22, më poshtë, ilustron skematikisht 6 konstruktet latente të modelit dhe degëzimet përkatëse të variablave matëse. Modeli testohet empirikisht në vijim për të identifikuar strukturën reale dimensionale të lidhjeve ndërmjet konstrukteve hipotetike brenda kampionit shqiptar. Këto konstrukte u ngritën pas një rishikimi të thelluar të studimeve në fushat e inovacionit dhe orientimit të tregut. Për një shqyrtim më të thelluar skematik të konstrukteve të modelit dhe lidhjeve ndërmjet tyre, mund t i referoheni figurës

225 Figure 14 Modeli paraprak me 37 variabla Gjenerimi i Informacionit të Tregut Shpërndarja e Informacionit Reagueshmëria Performanca Inovacioni Teknik Inovacioni Administrativ MOIG1 MOID2 MOR2 PERFFMS ITI1 IPI1 MOIG2 MOID3 MOR4 PERFFR ITI2 IPI2 MOIG3 MOID4 MOR6 PERFFP ITI3 IPI3 MOIG5 MOID5 MOR8 PERFFCF ITI4 MOIG6 MOID6 MOR9 ITI5 MOIG7 MOR12 ITI6 MOIG8 MOR13 ITI7 MOIG10 MOR14 ITI8 ITI9 209