Analiza gjinore e teksteve te shkollës fillore. Studim i Qendrës Aleanca Gjinore për Zhvillim. Financuar nga Kvinna till Kvinna

Transcription

1 Analiza gjinore e teksteve te shkollës fillore Studim i Qendrës Aleanca Gjinore për Zhvillim Financuar nga Kvinna till Kvinna Tiranë, korrik

2 Analiza gjinore e teksteve të shkollës fillore Studim Botim i Qendrës Aleanca Gjinore për Zhvillim Financuar nga Kvinna till Kvinna Grupi i punës: Dr. Eglantina Gjermeni Prof. As. Dr. Milika Dhamo Prof. As. Dr. Marjana Sinani Anila Sulstarova, MSc. Jonida Sinani, MSc. Marsela Dauti, MSc. Tiranë, korrik

3 Përmbajtja 1. Përmbledhje e shkurtër e studimit Përse bëhet ky studim?... 5 Shkurt rreth kujdesit gjatë studimit... 5 Objekti i studimit... 6 Konteksti lokal dhe global i studimit...8 perkatesia gjinore dhe etnokultura shtrati ligjor Standartet kombetare 4.Programet lendore të shkollës fillore Praktika pozitive te analizes gjinore te teksteve Metodologjia e studimit Si mësojnë fëmijët? Karakteristikat e zhvillimit të fëmijëve te moshes 6-10 vjec Tekstet në fokusin gjinor Ilustrimet Rolet sociale dhe prevalenca gjinore ne to Sjellja dhe stereotipet gjinore ne tekste Skemat e te menduarit dhe sjellja Përfaqësimi gjinor ne profesione Rolet inicuese dhe lidershipi Skena tipike të formimit te roleve gjinore Autoriteti gjinor ne tekste Konkluzione...Error! Bookmark not defined. 8. Rekomandime Bibliografia KUJDES, NUMRI I FAQEVE NUK ESHTE I SAKTE! TE PERCAKTOHET NE FUND!!!!! 3

4 1. Përmbledhje e shkurtër e studimit Ky studim fokusohet në tekstet e shkollës fillore nisur nga fakti i pranuar se: edukimi në vitet e para të shkollimit është shumë i rëndësishëm për jetën e fëmijëve. Kjo periudhë përkon me kohen kur, nxënësit mësojnë mbi veten, të tjerët dhe botën që i rrethon dhe fillojnë t'u japin trajte dhe te formojnë marrëdhëniet me veten dhe të tjerët. Identifikimi i mënyrës se si paraqiten rolet gjinore, si behet vlerësimi i çështjeve që lidhen me përkatësinë dhe identitetin gjinor në tekstet e shkollës fillore, si vjen e përditshmja gjinore tek nxënësit përmes teksteve, është objekti koherent i studimit. Studimi tenton të mbërrijë në disa përfundime dhe mbi këtë bazë të japë sugjerime lidhur me përkatësinë dhe identitetin gjinor, dhe perspektiva gjinore në tekstet e shkollës fillore. Shtysë për këtë analizë kanë shërbyer jo vetëm një sërë nismash të ngjashme në vende të ndryshme, por edhe përpjekjet për ta instrumentalizuar kurrikulën e reformuar të pasviteve 90, në funksion të qëllimeve të socializimit të nxënësve edhe ne aspektin gjinor. Studimi ka pikënisje përmbajtjen e teksteve ekzistuese. Ato janë analizuar përmes teknikave të logjikës formale të krahasimit, sintezës, induksionit dhe deduksionit. Kërkimi është bërë direkt në tekstet e nxënësit, për çdo lëndë veçmas, dhe indirekt, përmes identifikimit të koherencave dhe inkoherencave brenda të njëjtit tekst dhe midis teksteve. Analiza e teksteve është realizuar duke u mbështetur në metoda kualitative dhe kuantitative. Kur ka qenë e mundur dhe e arsyeshme janë përdorur metoda tipike të studimit të përvojës njerëzore, siç janë metodat komplekse të analizës së rrëfimit, analizës së përmbajtjes, analizës semiotike, etj. Për të bërë një analizë sa më të plotë janë marrë në konsideratë dhe dokumentet bazë të politikave arsimore si: ligji për arsimin parauniversitar, standardet e arsimit fillor, programet për çdo lëndë. Kjo ka ndihmuar për të rrokur në tërësi çështjen dhe për të parë nëse ekzistojnë koherenca e nevojshme mes këtyre dokumenteve për të mbërritur tek tekstet e nxënësit të cilat në të vërtetë duhet të përcjellin frymën e këtyre dokumenteve. Disa nga gjetjet e analizës së realizuar në tekstet e shkollës fillore përfshijnë: Tekstet me së shumti përcjellin tek nxënësit role gjinore të stereotipizuara, Sjelljet njerëzore prezantohen si tipikisht femërore ose mashkullore, Gratë dhe vajzat gjenden më së shpeshti në role kujdesuese, Vajzave iu jepen ne mënyrë të vijuar mesazhe që iu kujtojnë përgjegjësi të veçanta që ato kanë, Rolet gjinore paraqiten të zbehta në dinamikën e rritjes dhe plotësinë jetësore, Ilustrimet në tekste përgjithësisht sjellin një fokus më të plotë të meshkujve, Lidershipi në jetën e shoqërisë në përgjithësi dhe në jetën e institucioneve sociale në veçanti i besohet më shumë individëve meshkuj sesa femra; Në raportet me të tjerët, prevalenca kuantitative është në favor të gjinisë mashkullore. 4

5 2. Përse bëhet ky studim? Rolet dhe identitetet gjinore janë nga vlerat e para sociale që sistemi edukativ iu mundëson nxënësve të zhvillojnë dhe brendësojnë. Vetë edukimi mbetet një proces social i gjinizuar, pasi reflekton dinamikat ekonomike, shoqërore, historike e kulturore të shoqërisë. Përmbajtja e materialeve edukative, si dhe mënyra e transmetimit të tyre reflektojnë vlera dhe norma të sjelljes gjinore në shoqëri. Ndaj qëllimshmëria në sjelljen e vlerave të dëshiruara në tekste shkollore, është e një rëndësie të veçantë. Studimi tenton të verifikojë përputhshmërinë e teksteve me përkushtimet qytetare, sociale dhe demokratike te shkollës. Shkurt rreth kujdesit në bërjen e studimit Është tërësisht rastësore përmbajtja femërore e ekipit studimor mbi praninë e aspektit gjinor në tekstet e shkollës fillore. E themi këtë, pasi metodologjia e zgjedhur për të realizuar studimin nuk është feministe. Gjetjet në studim nuk determinohen nga përvojat personale të autoreve. Në arritjen e konkluzioneve nuk ka ndikuar besimi se femrat i njohin më mirë shqetësimet femërore. Analiza, është mbështetur në teknikën e interpretimit objektiv të gjetjeve. Përmes përdorimit të metodave të besueshme të kërkimit, në studim, është bërë e mundur të evitohen përshtypjet personale. Transformimi i gjetjes nga një fakt i thjeshtë a i veçuar në tekst në një ide a paragraf në studim është produkt sa i objektivitetit aq edhe i artit të interpretimit. Për të nxjerrë domethënien e fakteve, studjueseve, përpos përzgjedhjes se metodave dhe teknikave të kërkimit, iu është dashur të zgjerojnë repertorin paradigmatik mbi dukuritë gjinore. Për interpretimin e gjetjeve në tekste është bërë kujdes të përdoret interpretimi interaktiv, d.m.th., të njëjtat dukuri gjinore janë parë minimalisht nga dy anëtare të ekipit studimor. Në studim është bërë kujdes që interpretimi të bëhet përqasshmërisht me mentalitetin gjinor shqiptar, larg përpjekjeve sterilizuese. Në interpretim janë përllogaritur paragjykimet "tradicionaliste", por jo konservatore, si pjesë e kulturës së autorëve. Rolet e femrës si vajzë, shoqe, nënë, grua, e rritur, aktiviste dhe lidere janë parë në kuadrin e mentalitetit me të avancuar shqiptar për gjininë. Në studim është bërë kujdes të evitohen çështjet e autoritetit të studjueseve. Asnjë nga çështjet gjinore nuk merr precedencë të parapëlqyer për shkak të preferencave të tyre personale. Prania e qëllimshme e objektivave gjinore ne dokumente bazë si kurrikula, është konsideruar si kusht minimal i domosdoshëm, por jo i mjaftueshëm për edukimin gjinor. Përpos tyre, zhvillimi i kurikulës në shkollë, duhet të marrë përmasat e një fryme te edukimit gjinor. Në kërkim është bërë kujdes të gjenden artificet dhe arkaizmat që nuk lejojnë zhvillimin e frymës së edukimit gjinor. Studimi paraqitet konstruktiv. Qëllimi i tij nuk është të vërë para përgjegjësisë autorë tekstesh, por të ndriçojë tekstet nën perspektivat e kohës dhe t'ju rekomandojë hartuesve të teksteve përmirësime te mundshme në të ardhmen. Në studimin e çështjeve gjinore të fokusuar tek tekstet e nxënësit, që realizohet për herë të parë, është mbajtur parasysh që hartuesit e teksteve nuk kanë pasur 5

6 detyrimin kontraktual për të qenë të ndjeshëm ndaj përfaqësimit gjinor. Aktualisht, nuk ekzistojnë dokumente zyrtare me vlerën e një standardi kombëtar apo global të detyruar lidhur me politikat gjinore gjatë hartimit të teksteve te nxënësit. Politikat kombëtare arsimore dhe ato sociale, deri më tani, nuk kanë bërë lobing të posaçëm për çështjet gjinore. Në këto kushte, studimi ka marrë parasysh faktorin spontan të paraqitjes së orientimit gjinor në tekste. Angazhimi i autorëve lidhur me trajtimin e çështjeve gjinore, ka qenë spontan, jo i qëllimtë, dhe kësisoj, në tekste është reflektuar në mënyrë intuitive formimi i tyre gjinor. Objekti i studimit Identifikimi dhe vlerësimi i çështjeve që lidhen me përkatësinë, identitetin dhe rolet gjinore në tekstet aktuale te nxënësit në ciklin fillor, rruga se si ngjitet e përditshmja gjinore tek fëmijët përmes teksteve shkollore. Qëllimi i studimit Ky studim ka si qëllim: Të evidentojë situatën në tekste, parë nga perspektiva e natyrshmërisë së zhvillimit të përkatësisë, identitetit dhe roleve gjinore, Të evidentojë situatën ne tekste, parë nga perspektiva e metamorfozave dhe tendencave globale, zhvillimeve lokale, lidhur me çështjet gjinore, Të analizojë tekstet e nxënësit në pikëpamjen e përkatësisë, identitetit dhe roleve gjinore, Të analizojë ndjeshmërinë gjinore të teksteve, konkretisht tё ilustrimeve, mesazheve, personazheve, roleve sociale, profesioneve që paraqiten për gratë dhe burrat, vajzat dhe djemtë, Të evidentojë dhe analizojë në tekste: skenat tipike sociale ku formohen rolet gjinore, pushtetin dhe aktorët socialë në formimin e identitetit gjinor, burimin e autoritetit gjinor, format e diktimit të roleve gjinore, skenat ku formohet roli gjinor, vendi dhe shkalla e gjinive në vendimmarrje, rolet gjinore në shoqërinë shqiptare që po urbanizohet, Të evidentojë dhe analizojë streotipizimin e roleve gjinore, Te ndjekë procesin e vetërregullimit dhe balancimit gjinor, Të identifikojë çështje të përkatësisë gjinore në konkteksin e politikave të arsimit për tekstet, Të bëjë sugjerime lidhur me përfshirjen e perspektivës gjinore në fushën e arsimit. 6

7 Dokumentet e hulumtuara Për realizimin e këtij studimi janë hulumtuar dokumentet e mëposhtëm: Ligji shqiptar për arsimin parauniversitar, Dokumente zyrtarë që përfaqësojnë dhe projektojnë perspektivat e arsimit dhe që kanë impakt në zhvillimet në arsim: Standardet e përmbajtjes për çdo lëndë të ciklit fillor, Programet lëndore për çdo lëndë të ciklit fillor, Tekstet e nxënësit për çdo lëndë të ciklit fillor. Konteksti lokal dhe global i studimit Arsimimi është instrumenti kryesor i shoqërisë përmes të cilit mund të arrihet ndryshimi social. Edukimi ka një rëndësi të jashtëzakonshme ai nuk lidhet vetëm me sigurimin e shkollave të mjaftueshme, teksteve dhe mësuesve të kualifikuar. Ai lidhet me një kontekst të caktuar social, në të cilin duhet të shihet si një e drejtë e të gjithëve, ku individët kanë mundësi të përmirësojnë mirëqenien e tyre sociale dhe ekonomike dhe të marrin pjesë në jetën publike (UNDP, Tiranë 2005). Arritja e barazisë gjinore u shpall një nga tetë Objektivat e Zhvillimit për Mijëvjeçarin e Ri për Kombet e Bashkuara në Samitin e Mijëvjeçarit mbajtur në Neë York në vitin Dokumentet e Konferencës së Vjenës, 1993, Konferencës së Kombeve të Bashkuara mbi Popullsinë dhe Zhvillimin, Kajro 1994, Konferencës së Pekinit, 1995, dhe Platforma për Veprim e Kombeve te Bashkuara janë boshti inkurajues për të drejtat e grave dhe barazinë gjinore gjatë dekadës së fundit. Në këtë kontekst, ky studim përkon si me iniciativat ndërkombëtare për nxitjen e barazisë gjinore ashtu edhe me politikat e shtetit shqiptar për t i mbështetur ato. Ai diktohet nga nevoja e kujdesit për çështjet gjinore në nivel lokal. Duket qartë se rolet gjinore në shoqërinë e sotme shqiptare drejt-urbanizimit, nuk janë as të thjeshta e as të ngurtësuara: ato po bëhen përherë e më komplekse. Përkatësia gjinore dhe etnokultura Përkatësia gjinore i referohet roleve sociale dhe marrëdhënieve ndërmjet burrave dhe grave, ajo nuk i referohet kushteve biologjike të lidhura me maskulinitetin dhe feminitetin. Përkatësia gjinore është shumëdimensionale dhe influencon marrëdhëniet që individët vendosin brenda një konteksti të caktuar ekonomik, politik, social, kulturor. Ajo lidhet me mënyrën sesi përdoret pushteti dhe mbi kë përdoret konkretisht ai, duke ndërtuar kështu një lidhje të fuqishme ndërmjet pritshmërive, detyrimeve dhe besimeve mbi meshkujt dhe femrat në shoqëri. Në këtë kontekst, procesi i edukimit dhe marrëdhëniet brenda institucionit shkollor kontribuojnë në formësimin e identitetit gjinor dhe në përforcimin e roleve gjinore. Për të arritur në një kuptueshmëri më të madhe të lidhjes ndërmjet përkatësisë 7

8 gjinore dhe edukimit është e rëndësishme që edukimi, si proces social, të analizohet brenda vlerave dhe traditave të makrosistemit social. Në botimin e tij të fundit Shoqëria Periferike, Fuga analizon thellësisht mënyrën se si ndryshimet politike dhe shoqërore në Shqipëri, apo nismat për të kapërcyer tranzicionin kanë ndikuar në gjendjen aktuale të shoqërisë. Jeta nën regjimin komunist nënvizon ai, i ka dhënë shqiptarit një përvojë të pasur dhe i ka farkëtuar zakone, të cilat përfaqësojnë sidoqoftë një tërësi reagimesh shumë të qëndrueshme dhe që nuk mund të ndryshojnë veçse gradualisht (Fuga 2004, fq.269). Ndërkohë, individët përplasen me realitete të reja, si në zonat urbane dhe rurale, ku reagimet të shëndetshme dhe "të qëndrueshme" janë të kërkuara. Lidhja ndërmjet përkatësisë gjinore dhe kulturës është komplekse pasi konteksti kulturor shqiptar nuk është homogjen, veçanërisht kur diskutohet për dallimet ndërmjet zonave urbane dhe rurale. Ai ka qenë dhe është subjekt ndryshimesh të njëpasnjëshme duke i venë njerëzit në dilema morale. Në dallim nga nismat e tjera, të tipit "reduktim" i pabarazive ndërmjet fshatit dhe qytetit, integrimi gjinor nuk u pa si pjesë integrale e gjithë nismave apo reformave të marra. Ai shihet si një element i "importuar" nga vende shumë më të zhvilluara. Një kundërargumet për ata që besojnë në procesin e "importimit" mund të gjendet në praktikën e huazimit të nismave brenda sistemit global. Ky studim synon të tregojë rrugët e potencimit të femrave që në moshë të re përmes instrumentalizimit të teksteve dhe kurrikulës në tërësi. Argumenti universal se arsimimi i vajzave redukton transmetimin e varfërisë nga brezi në brez shton nevojën për këtë studim. Arsimimi ndihmon gratë të mbrojnë vetveten dhe të ndërgjegjësohen rreth shëndetit riprodhues. Nënat e arsimuara kanë më shumë probabilitet t i rrisin mv mirë fëmijët e tyre, t i dërgojnë në shkollë dhe t i orientojnë drejt sigurimit të cilësisë së të jetuarit. Studimet tregojnë se zhvillimi shoqëror ndikohet negativisht nga "pabarazia gjinore", nga moskthimi në "kapital" efektiv i potencialit krijues dhe prodhues të popullsisë së vendit. Zhvillimi social dhe ekonomik nuk konsiderohet i kënaqshëm, nëse gratë dhe burrat nuk marrin pjesë në vendimmarrje, në jetën e vendit, në tregun e punës, në arsim, etj. Ajo që mësohet nga tekstet padyshim që influencon konsiderueshëm përgatitjen e kapitalit social dhe mënyrën e riciklimit të tij. Ekziston një korrelacion tashmë i provuar midis pabarazisë gjinore në programet e tekstet shkollore dhe pabarazisë gjinore në tregun e punës. Fëmijët mësojnë rreth ndarjes gjinore që në shkollë dhe i reflektojnë ato më vonë në jetë dhe në zgjedhjen e profesioneve. Ky fakt prodhon nivele të larta papunësie në bashkësinë e grave. Punët e pakualifikuara dhe pagat e ulta sjellin si pasojë një status më të ulët të gruas në familje dhe shoqëri. Edukimi në tërësi dhe shkolla në veçanti janë instrumente ndryshimi. Ato çelin perspektivë, shkëpusin individin nga varfëria dhe krijojnë mundësi për pjesëmarrje në qeverisje dhe vendimmarrjen sociale. Androgjinia dhe edukimi androgjinor duken të jenë sot në botën moderne çelësat e gjetur për të minimizuar krizat e identitetit gjinor. Fëmijët e stadit operacional konkret i mësojnë rolet sociale përmes imitimit, pranimit të autoritetit dhe i përforcojnë përmes stereotipeve. Struktura e rolit social ndihmon në zhvillimin moral në këtë moshë. Fëmijët 6,7 dhe 10,11 vjeçarë karakterizohen nga norma heterogjene të moralit. Ata janë shumë të manipulueshëm moralisht: i nënshtrohen shtrëngimit moral të vetes, por dhe tentojnë të kenë moral te pavarur. 8

9 Kërkimi në këtë studim respekton tendencat aktuale dhe dukuritë bashkëshoqëruese të zhvillimit të shoqërisë shqiptare, si: Hapjen drejt shoqërisë demokratike e civile, Kalimin nga koncepti tradicional (jo konservator) i çështjeve gjinore (rolet, identitetet gjinore) drejt një koncepti bashkëkohor kompleks mbi to, Lëvizjet e popullsisë nga zonat rurale drejt atyre urbane pas viteve 90-të, Dukuritë e reja sociale që u rritën me krijimin e të ashtuquajturës "shoqëri periferike", Dramat sociale dhe keqkuptimet bashkëshoqëruese gjinore, Barrierat nënkulturore, pritshmëritë dhe stereotipet sjellore, "Braktisjen e fshehtë" te arsimit nga vajzat, Përpos rëndimit te vajzave me ngarkesa shtëpiake dhe pasigurinë e rrugës, përjashtimin gjinor dhe mosinkurajimin pozitiv (konstatuar nga studimet e UNICEF, 1999), regjistrimi i vajzave në shkollat fillore dhe tetëvjeçare ka rënë nga 98.3% për vitin 1991 në 87.3% në vitin 2001, dhe në shkollat e mesme nga 58.9% për vitin 1991 në 47.2% në vitin Ministria e Arsimit dhe Shkencës, SKZHES, 2003 Mungesën e kapaciteteve të mjaftueshme njerëzore dhe financiare për të mbështetur zhvillimin e programeve, teksteve, krijimin e ambienteve shkollore të përshtatshme për ndryshimet dhe zhvillimin shoqëror. Ja çfarë tregon analiza e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës për vitin 2004: Në Shqipëri ekziston një konsensus i përbashkët se programet dhe tekstet shkollore nuk pasqyrojnë nevojat e shekullit të 21-të dhe nuk janë të përshtatshme për tregun e punës. Kur rishikohen programet dhe tekstet shkollore, autoritetet e arsimit duhet të sigurohen se përveç transmetimit të njohurive të aplikueshme, ato të jenë gjithashtu të çliruara nga imazhet stereotipe të burrave dhe grave dhe të kontribuojnë me efektshmëri në eliminimin e diskriminimit dhe pabarazive ndërmjet burrave dhe grave. Raporti i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës të SKZHES mungon informacioni mbi trajnimin e mësuesve për çështjet e përkatësisë gjinore, mbi integrimin gjinor në tekstet shkollore dhe materialet e tjera mësimdhënëse, të dhëna mbi aktivitetet jashtëshkollore apo mbi përfshirjen e djemve dhe vajzave në aktivitetet ku prezantohen modele dhe role të reja. Ligji për arsimin parauniversitar Dokumente me forcë "kushtetuese", shumë të rëndësishme në gjithë proceset dhe ecurinë e edukimit dhe formimit të nxënësve përbën Ligji mbi arsimin parauniversitar, Standardet e përmbajtjes në ciklin e fillor dhe Programet e ciklit fillor. Në ligjin Për arsimin parauniversitar Nr.7952 datë , shprehimisht në nenet e para thuhet: 9

10 Arsimi në Republikën e Shqipërisë është përparësi kombëtare. Ligji për arsimin parauniversitar Nr.7952, datë Ai realizohet në përputhje me parimet e sanksionuara në legjislacionin në fuqi, mbështetur në traditat dhe arritjet e shkollës sonë kombëtare dhe kryhet në përputhje me marrëveshjet dhe traktatet ndërkombëtare të ratifikuara nga Republika e Shqipërisë. Ligji për arsimin parauniversitar Nr.7952, datë Arsimi ka për mision emancipimin shpirtëror, progresin material dhe zhvillimin social të individit. Ligji për arsimin parauniversitar Nr.7952, datë Kjo do të thotë se arsimi në gjithë komponentët e vet, pra dhe në komponentin "tekst nxënësi", duhet të përmbushë detyra të emancipimit shpirtëror dhe zhvillimit social të individit. Përthyer dhe përkthyer në gjuhën e thjeshtë, tre nenet e para të ligjit krijojnë mjaftueshëm mundësi dhe hapësira për t'u fokusuar tek përkatësia dhe rolet gjinore. Ligji për arsimin parauniversitar nuk mbart mëkatin e ndalimit të inisiativave dhe kujdesit për çështje të përkatësisë gjinore. Standardet Kombëtare për ciklin fillor Në Standardet Kombëtare për Arsimin e Detyruar" (Botim i Institutit të Studimeve Pedagogjike, 2003/9), nënvizohet se "standardet janë në funksion të kushteve të reja aktuale dhe perspektive të shoqërisë, dhe do të shërbejnë për integrimin e shkollës tonë në sistemet arsimore të vendeve të zhvilluara demokratike ". Përkthyer në situata konkrete, ky nënvizim do të thotë se standardi lë hapësirë të mjaftueshme për të trajtuar të gjitha prirjet dhe tendencat globale, midis tyre dhe çështjet që lidhen me përkatësinë gjinore. Në dokumentet për standardet, nuk përmendet çështja e përkatësisë gjinore, por ka shteg për t'u trajtuar. Analiza e Standardeve Kombëtare për arsimin e detyruar tregon se mungojnë të formuluara në mënyrë eksplicite objektiva specifikë të edukimit gjinor, por mungojnë edhe objektivat socialë që i detyrojnë përdoruesit e standardeve, midis tyre dhe autorët e teksteve, të bëjnë kujdes të qëllimshëm. Edhe në standardet e lëndës Edukatë Qytetare, ku janë parashikuar linja si: koha, kultura, individi, pushteti, autoriteti etj., nuk janë planifikuar linjat gjinore. Duket se hartuesit e standardeve dhe programeve nuk shfrytëzojnë hapësirat që lë ligji i arsimit parauniversitar, në të cilin shprehimisht thuhet se "misioni themelor i shkollës është formimi qytetar i nxënësit, rritja e personalitetit të tij në frymën e lirisë dhe të drejtave të njeriut. 10

11 Programet lëndore të ciklit fillor Nga analiza e programeve lëndore të ciklit fillor, rezulton se mungojnë objektiva që lidhen me edukimin gjinor. Për një përdorues të kujdesshëm të ligjit, përfshirë edhe hartues teksti, nga përmbajtja e nenit të parë të ligjit për arsimin parauniversitar, derivojnë detyrime që duhen sanksionuar në standarde dhe programe. Në rastin konkret vërehet inkoherencë mes ligjit, standardit dhe programit. Në kushte normale, misioni i shkollës sipas ligjit i vë hartuesit e standardeve dhe programeve përpara detyrimit që, përveç objektivave të mirëfillta për lëndën, të formulojnë edhe objektiva sociale, midis tyre edhe objektiva të edukimit gjinor. Praktika pozitive në analizën e teksteve shkollore Analiza e teksteve shkollore është praktikë e njohur. Disa vende e kanë organizuar tashmë analizën e teksteve në aspektin gjinor. Studiuesit kanë synuar evidentimin e diferencave në mënyrën e prezantimit të meshkujve dhe femrave në tekstet shkollore dhe efektet që ka stereotipizimi gjinor në sjelljen e fëmijëve. Gjetjet kryesore klasifikohen lehtë si: djem të paraqitur si agresivë, më tepër konkurrentë sesa vajzat, dhe larg pozitës përkujdesëse. Gjatë viteve 1980 dhe 1990, u publikuan të dhënat e një sërë studimeve mbi seksizmin në librat shkollorë. Fokus në to u bë portretizimi i vajzave (profesionet femërore dhe karakteret e stereotipizuara). Pas viteve 1990, studimet u fokusuan në mënyrën se si paraqiten djemtë në tekste dhe si veprojnë stereotipet tek ta. Studimet kanë përdorur metodologjinë e analizës së përmbajtjes (Sunderland, 2000). Disa studime kanë ekzaminuar atribuimin e tipareve karaktere meshkuj dhe femra në tekstet shkollore. U ren (1971) gjeti se tekstet shkollore i atribuojnë djemve forcë fizike dhe aftësi mendore më shumë se sa vajzave. Theksi që vihet në fuqinë mashkullore i kapërcen aftësitë fizike të moshës tek meshkujt. Meshkujt e të gjitha moshave paraqiten të kenë fuqi shumë të madhe mendore dhe më tepër fuqi morale, krahasuar me femrat. Femrat jo vetëm që përshkruhen si dembele dhe të paafta për të menduar në mënyrë të pavarur apo për të marrë veprim të menjëhershëm, por u duhet të heqin dorë shpejt nga përpjekjet se janë të paafta. Në Hong Kong janë realizuar disa studime mbi stereotipet gjinore në tekstet shkollore, të cilat treguan se gratë prezantohen më shpesh në ambientet shtëpiake në krahasim me burrat. Nan (1992) analizoi gratë në tekstet e gjuhës kineze dhe gjeti se shkencëtarët, artistët, ekspertët dhe akademikët ishin meshkuj. Porreca (1984) gjeti se profesionet më të përmendura për karakteret meshkuj në tekstet e analizuara prej tij ishin: president (111 herë), shkrimtar (59 herë), mësues (43herv), policë dhe eksplorues (41herv). Kurse profesionet e karaktereve femra ishin: mësuese (28 herë), aktore (22 herë), doktoreshë (16 herë) dhe sekretare (13 herë). Yau dhe Luk (1988) gjeti se nga 100 karaktere të përfshirë në një veprimtari, 73 ishin meshkuj dhe 27 femra. Ma (1991) siguroi rezultat të ngjashëm. Meshkujt portretizohen si: të aftë të punojnë në një sërë sektorësh dhe femrat në sektorin e edukimit dhe punë të papaguara mirë (Au 1992; Ma 1991). Në një studim të realizuar në vitin 1996 nga Turner-Boëker u gjet se vajzave në literaturën për fëmijë u atribuohej dobësia, pasiviteti, vlerësimi negativ, femëroriteti, ndërkohë që meshkujve u atribuohej fuqia, aktiviteti, vlerësimi pozitiv, maskuliniteti. Femrat, më shpesh, përshkruheshin si të bukura, të frikësuara, me vlerë, të ëmbla, të 11

12 dobëta, të frikësuara, ndërkohë që meshkujt të fuqishëm, të tmerrshëm, këmbëngulës, të zgjuar dhe krenarë (Turner-Boëker 1996). Studimet e realizuara janë fokusuar edhe në rolet në familje. U ren (1971) gjeti se në tekstet e nivelit elementar figura e nënës prezantohet si: e këndshme, e palodhur; jeta asaj i ofron pak kënaqësi; ajo nuk ka ndonjë ndikim në botën që ndodhet jashtë familjes së saj, bile, edhe brenda familjes, kontributi i saj kufizohet në mbarëvajtjen e shtëpisë dhe gatimin e përditshëm. Shumë studime janë fokusuar në librat shkollore të historisë. Femrat shfaqen rrallë ose aspak në librat e historisë, edhe nëse shfaqen, ato nuk kanë pushtet ose autoritet: Historisë së grave ju kushtohej një vëmendje e veçantë vetëm në tre mësime. Me plot gojë mund të thuhet se dihet shumë pak për historinë e grave në të kaluarën. (Cairns dhe Inglis 1989:225). Trecker (1971) thekson se gjen që: tekstet përjashtojnë shumë gra të rëndësishme dhe minimizojnë problemet ligjore, sociale dhe kulturore që ato ndeshin. Autorët synojnë të përshkruajnë gratë në një rol pasiv dhe të theksojnë se jetët e tyre janë të kushtëzuara nga ritmet e zhvillimit ekonomik dhe politik. (cituar në Commeyras dhe Alvermann 1996). "B.a.B".e, organizatë që punon në fushën e të drejtave të grave në Kroaci, gjatë , ka realizuar studimin e figurave në 12 tekste të shkollës fillore dhe tetëvjeçare. Në studim doli se meshkujt dominonin në tekste dhe foto tre herë më shumë se femrat. Femrat dilnin në rolin e nënës, mësueses, shitëses dhe shërbyeses, ndërsa meshkujt paraqiteshin në një larmi më të madhe profesionesh. Karakteret mashkullore lidheshin me pushtetin, krenarinë, ndërsa karakteret femërore me vlerat familjare. Një numër studimesh kanë nxjerrë në pah se tekstet shkollore në disa vende janë përmirësuar. P.sh., gjatë analizës së teksteve të kimisë në shkollat e mesme, Bazler dhe Simons (1991) gjetën se tekstet e përdorura gjatë vitit 1990 përfshinin më shumë femra, karaktere pa emër, dhe karaktere të rinjsh pa emër në ilustrime, krahasuar me vitin Kortenhaus dhe Demarest (1993) konfirmojnë rezultate të ngjashme në librat e fëmijëve me piktura të publikuara në Shtetet e Bashkuara të Amerikës pas viteve Deliyanni- Kouimtzi (1992) gjeti se, pasi parimet e barazisë gjinore u shpallën të aplikuara në edukim, librat e shkollës fillore në Greqi paraqitnin më shumë gra të përfshira në tregun e punës dhe më tepër karaktere mashkullore të përfshirë në punët e shtëpisë. 3. Metodologjia e studimit Për realizimin e këtij studimi, janë përdorur disa metoda dhe teknikat respektive të hulumtimit. Kërkimi është bërë direkt në tekstet e nxënësit, për çdo lëndë veçmas, dhe indirekt, përmes kërkimit të koherencave ose inkoherencave brenda të te njëjtit tekst dhe midis teksteve. Studimi u parapri nga shqyrtimi i një literature të gjerë për mënyrën se si formësohet identiteti gjinor, si futet në krizë, si opinionohet, si zhvillohet veçanërisht në moshat e vogla nën ndikimin e arsimimit në tërësi dhe të teksteve shkollore në veçanti. Studimi është kryer përmes analizës së përmbajtjes, po aq sa edhe përmes krahasimit, sintezës, induksionit dhe deduksionit. Hulumtimi mbi aspektin gjinor të teksteve të shkollës fillore është realizuar duke u mbështetur në metoda kualitative dhe kuantitative. Për të janë përdorur metoda tipike të studimit të përvojës së shkruar njerëzore, siç janë metodat komplekse të analizës së rrëfimit, analizës së përmbajtjes, analizës semiotike, etj. 12

13 Metodologjia e studimit respekton kërkesat psikologjike të ndërtimit të teksteve. Konkretisht, është kërkuar nëse rolet gjinore prezantohen në përputhje me karakteristikat e përpunimit të informacionit nga grupmosha 6-10 vjeç. Në studim janë identifikuar, numëruar dhe interpretuar motivet e përsëritura gjinore, strukturat narrative në sensin e përkohshmërisë apo dramaticitetit të paraqitjes së gjinisë në to. Për të plotësuar kuadrin e gjetjeve, janë përdorur teknika të analizës semiotike: d.m.th. në tekst janë kërkuar me qëllim kundërshti në role dhe portrete, sidomos midis gjinive, por edhe moshave të ndryshme të së njëjtës gjini. Përgjithësisht, është ndjekur strategjia e analizës së njësisë së plotë mësimore (fjalisë, paragrafit, pjesës). Kujdes është bërë që përmbajtja të copëzohet deri në nivelin më të imët, por pa prekur kuptimin. Shumëllojshmëria e metodave është e diktuar nga shumëplanshmëria e objektit të studimit. Për sjelljen e efekteve që kanë elementet e mëposhtëm në studim janë aplikuar metoda te ndryshme. Gjatë studimit janë marrë në konsideratë: Tendencat dhe prirjet e shoqërisë civile ndaj çështjeve të përkatësisë gjinore, Statusi që iu fal apriori shoqëria individëve në varësi të gjinisë, Krizat e identitetit gjinor, Politikat globale dhe lokale lidhur me përkatësinë dhe identitetin gjinor, Hapësirat ligjore në dokumentet bazë ligjore (lokale), Standardet e përmbajtjes për ciklin fillor, Programet lëndore, Lëndët që, qëllimshëm, lejojnë hapësira trajtimi gjinor, Tekstet përkatëse të ciklit fillor: Burimet e autoritetit dhe modeleve gjinore, Skenat tipike ku formohet identiteti dhe roli gjinor, Iniciativa dhe vendimmarrja qe vjen nga gjinitë, Natyra e mardhënieve dhe raporteve brenda dhe midis gjinive, Është bërë analiza e: Ilustrimeve, Aparatit didaktik të teksteve, Sjelljeve te stereotipizuara, Roleve sociale, Autoritetit gjinor, Skenat e formimit te identiteti gjinor, Profesioneve, Në përzgjedhjen e metodave dhe teknikave të kërkimit ka ndikuar edhe dinamika zhvillimore dhe natyra e të nxënit e fëmijëve 6/7-10/11 vjeçarë. Operacionet konkrete si serializimi, krahasimi i objekteve, inversioni, reciprociteti, të menduarit objektiv, klasifikimi dhe identifikimi i raportit të pjesës me të tërën, stimulojnë zhvillimin në këtë moshë. (Piaget). Për gjetjen e detajeve te formësimit gjinor përmes operacioneve të mësipërme mendore është përdorur një denduri metodash dhe teknikash. Objekt i këtij hulumtimi kanë qenë të gjitha tekstet e nxënësit në shkollën fillore. Megjithatë, aplikimi i metodologjisë së lartpërmendur ka qenë gati i pamundur në tekstet e matematikës 1-4, pasi ato përmbajnë kryesisht figura gjeometrike dhe shifra, gjë që pamundëson realizimin e një analize gjinore. 13

14 4. Si mësojnë fëmijët? Fëmijët janë qenie sociale në ndërveprim të vazhduar me prindërit, shokët, mësuesit. Ata mësojnë në mënyrë të vijuar e komplekse. Përmes bashkëveprimit, ata ngrenë skema interpretimi të eksperiencave vetjake, skema të përshtatjes dhe fitojnë optikën e dhënies kuptim ngjarjeve dhe rrethanave. Konstruktet sociale përmes të cilave ruajnë ndërveprimin ngjyrosen nga konteksti kulturor dhe edukativ ku rriten. Roli gjinor është konstrukt social që formësohet nën ndikimin e konteksteve sociale, arsimore e kulturore. Trajta e tij është funksion i një metodologjie edukative me shtrirje të gjatë në kohë. Parashtrimi i koncepteve gjinore në literaturë ushqen perceptimet dhe qëndrimet e fëmijëve, të kuptuarit të sjelljeve të përshtatshme. Seksizmi në literaturë ndodh të jetë kaq i fshehtë e tinzar, sa të detyrojë djemtë edhe vajzat ta pranojnë botën ashtu si e lexojnë në libra. Beni fton Bashkimin në përurimin e librit të babit të tij, ndërsa në letrat që vajzat iu dërgojnë vetëm vajzave, flitet për kukullat që sapo kanë blerë... Abetarja e re (52) Sipas Vigotsky-t e...gjatë bashkëveprimit me bashkëmoshatarët, tek fëmijët zgjohen dhe aktivizohen një varietet procesesh të brendshme zhvillimi. Ndërveprimi social ndërmjetëson të nxënët e roleve sociale. Vigotski shton se të nxënët realizohet përmes komunikimit me të tjerët, por edhe me veten, pasi aty eksperiencat shkaktojnë mendime të qëndrueshme që reflektohen në sjellje. Mardhëniet e fëmijës me veten dhe të tjerët në shkollë e kudo mbartin mesazhe gjinore. (dita e parë e shkollës) Taulanti u ndihmua për t u veshur nga nëna dhe motrat, iu bë e qartë të bëhej i mençur si xhaxhai. Babai e këshilloi të ndiqte me vëmendje mësuesen. Leximi, klasa e dytë Fëmijët e moshës 6 deri 11 vjeç, sipas Piage-t, jetojnë stadin e operacioneve konkrete. Të menduarit bazohet në objektet e vëzhguara ose ndodhitë konkrete. Abstragimi është i pamundur. Kalimi i vëmendjes nga një cilësi në një tjetër, që, sipas Piaget, është tipike në këtë moshë, zgjeron kufite e te kuptuarit. Procesi i kthimit të vëmendjes është i vazhdueshëm. Të kuptuarit thjeshtëzohet nga gjetja e të përditshmes në tekste. Fëmijët i rikthehen nga fillimi gjithë procesit, duke rivlerësuar e klasifikuar cilësitë. Vëmendja i ndihmon t i rikthehen skemave të të menduarit. Vajzat, përveçse janë të sjellshme në klasë dhe nuk janë pjesë e rrëmujës, janë edhe të ndjeshme kur mësuesja sëmuret apo një shok vritet. Në këto raste, në tekste vajzat paraqiten me lot në sy duke synuar të prekin përqendrimin e vëmendjes dhe të të menduarit. Sipas Piage-së në këtë moshë rritet progresivisht aftësia për të ruajtur karakteristikat e sjelljes së perceptuar, përherë e më shumë merret parasysh perspektiva e të tjerëve në veprimet personale. Rritja kognitive ndihmon në vendosjen e sjelljeve sociale në plane morale. Kujtesa në këtë moshë rritet dukshëm bashkë me aftësinë për të ruajtur e riprodhuar informacionin e koduar dhe të përpunuar. Kujtesa afatgjatë ndihmon në mprehjen e aftësisë riprodhuese. Tekstet shkollore ndihmojnë duke ofruar situata që 14

15 përshtaten me karakteristikat e mësipërme. Fëmijët janë bashkëveprues me mësuesen, por jo me pastruesen e shkollës, janë bashkëpunues me babanë, por jo me vëllanë e vogël. Nga tërësia e copëzave mësimore, fëmija ka zgjedhur atë që i shërben për të ushqyer funksionet e mësipërme mendore. Kontributi i Eriksonit në interpretimin e mekanizmave të zhvillimit në moshën 6-10 vjeç qëndron në identifikimin e rolit madhor që luan bashkëpunimi me të tjerët gjatë c'bërjes së krizave të moshës, sidomos me ata që kanë status social të lakmuar dhe përpjekja për t u pranuar prej tyre. Ndaj ata kopjojnë mirë të fuqishmit, të suksesshmit, të rriturit. Konstruktet e tyre gjinore, sipas Erikson-it gëlltiten siç serviren. Mimi llastica është në cirk. Genci nuk duron dot sjelljen e Mimit dhe i shkul bishtalecat. Një grua e moshuar, sigurisht reagon, por duke thënë: Sa llasticë qenka Mimi????!!! Abetarja e re Sipas Erikson, djemtë dhe vajzat në këtë moshë kalojnë natyrshëm një krizë zhvillimi. Edhe identiteti i tyre gjinor përfshihet në krizë. Shkurt, kriza mund të përshkruhet si përplasje e nevojës për të qenë i hapur, publik, i aktivizuar në mjedisin social dhe frikës për të bërë këtë gjë. Kjo moshë largohet nga mjedisi familjar. Pavarësisht faktit se si i ka zgjidhur krizat e zhvillimit në atë mjedis, fëmijët e moshës 6-12 vjeç mendërisht jetojnë me shokët, në lagje, në rrugë, në mikromjedise edukative, në klasë, në shkollë. Dilema e tyre e zhvillimit është pikërisht në atë mjedis. Rolet e tyre sociale dhe veçanërisht gjinore ndikohen nga modelet që gjejnë në këto mjedise, nga autoriteti i modeleve si dhe nga stereotipet e mjediseve mikrosociale ku jeton dhe zhvillohet fëmija. Këndvështrimi moral i raporteve sociale është i pranishëm tek fëmijët 6-11 vjeç. Kohlberg mendon se në këtë moshë fëmijët mësojnë përmes ndëshkimit e përforcimit moral. Ata iu nënshtrohen privilegjeve të autoriteteve (mësuesve, prindërve, motrave apo vëllezërve më të mëdhenj). Ata priren të përmbushin detyrimet dhe të ndërmarrin rolet që pëlqehen nga prindërit dhe mësuesit. Tendenca për të kërkuar pohime të tipit: djalë i mirë ose vajzë e mirë është e pranishme. Konformizmi moral është tipik në këtë moshë. Me qëllim që të jenë të preferuarit e të rriturve, brendësojnë sjellje që nuk i zgjedhin vetë me bindje. Spektri i sjelljeve stereotip gjinore është veç një shembull i asaj që ndodh përditë me moralin e fëmijëve. Kërkimi ne tekstet e shkollës fillore të natyrshmërisë së situatave për edukim të drejtë gjinor, mbështetet pikërisht ne konsideratat e mësipërme teorike mbi të nxënit dhe kërkesat didaktike që rrjedhin prej tyre. Karakteristikat e zhvillimit të fëmijëve 6-10 vjeç Dallimi i vetëm gjinor në zhvillimin fizik të kësaj moshe është prirja e djemve drejt aktiviteteve që kërkojnë angazhim të motorikës së madhe të trupit dhe e vajzave drejt motorikës fine. Për këtë arsye, gjatë studimit të teksteve, nuk janë paragjykuar rastet kur vajzat e kësaj moshe bëjnë punë të imta dhe djemtë e po kësaj grup moshe bëjnë lëvizje të mëdha. Karakteristikat emocionale 15

16 Fëmijët e shkollës fillore janë të ndjeshëm ndaj kritikës e talljes. Ata kanë vështirësi të përshtaten me dështimin. Shumë fëmijë të shkollës fillore janë këmbëngulës në plotësimin e nevojës për të kënaqur mësuesin. Fëmijët e kësaj moshe janë të ndjeshëm ndaj ndjenjave të të tjerëve. Karakteristikat emocionale të viteve të fundit të shkollës fillore përfshijnë zhvillimin e një vetë-imazhi global dhe relativisht të qëndrueshëm. Mënyra se si aspekti gjinor i teksteve respekton natyrën e zhvillimit emocional të fëmijëve është bere objekt hulumtimi në studim. Në karakteristikat emocionale të grupmoshës 6-10 vjeç vërehet nevoja për sukses dhe fokus të jashtëm kontrolli. Karakteristikat emocionale të gjinisë ndërtohen në kushtet e kërkimit të suksesit dhe të ndikimit të jashtëm. Metodologjia e studimit nuk ka injoruar ndikimet e jashtme në përforcimin e sjelljeve tradicionale gjinore. Po ashtu, respektimi i karakteristikave emocionale të moshës në përdorimin e metodologjisë ka hapur rrugë për dhënien e rekomandimeve për përmirësimin e teksteve në funksion të ndërtimit të shëndetshëm të identitetit gjinor. Karakteristikat kognitive Në përgjithësi, fëmijët e shkollës fillore janë të etur të mësojnë. Ata parapëlqejnë të bisedojnë; janë shumë më të mirë në ushtrimet me gojë se sa në ushtrimet me shkrim. Për shkak të interpretimit fjalë për fjalë të rregullave, fëmijët e shkollës fillore tentojnë që të jenë të drejtpërdrejtë. Fëmijët e kësaj moshe nuk refuzojnë të ndërveprojnë me anëtarë të gjinisë tjetër, kur drejtohen nga prindërit dhe mësuesit, por nuk pranojnë të shoqërohen me njeri-tjetrin kur duhet të organizojnë vetë aktivitetet. Shumë fëmijë zgjedhin shokët e tyre të ngushtë, kryesisht të të njëjtës gjini. Këto marrëdhënie zakonisht të bazuara në ide të përbashkëta, në vizione dhe përshtypje për botën mund të zgjasin përgjatë gjithë adoleshencës. Fëmijët duket se specializohen në zhvillimin kognitiv. Djemtë performojnë më mirë në detyrat që kanë për bazë gjuajtjen, goditjen, kapjen, vrapimin, kërcimin, ndërsa vajzat performojnë më mirë në detyrat që kërkojnë fleksibilitet muskulor, balancë dhe lëvizje ritmike. P.sh vajzat janë më të gatshme të luajnë me litar, ndërsa djemtë mund të jenë të gatshëm të luajnë me top. Situata ku fëmijët paraqiten në këto role të specializuara të moshës, nuk janë përllogaritur si gjetje gjinore në studim, por është parë me kujdes nëse këto diferenca bëhen pjesë e pritshmërive stereotipizuese të roleve. Siç tregon paradigma e zhvillimit kognitiv, fëmijët e moshës 6-10 vjeç mësojnë nga tekste të renditura në mënyrë logjike. Informacioni në to nuk mund të jetë pa fund. Ata janë konkretë, të kufizuar në aftësitë perceptuese dhe përpunuese kognitive. Ata janë ende të varur nga opinionet dhe mendimet e të tjerëve, duke qenë lehtësisht të manipulueshëm në perceptimet dhe mendimet e tyre. Kjo karakteristikë e përpunimit të informacionit të shkruar tek fëmijët ka diktuar metodologjinë e parjes së teksteve. Koncepti për veten Sipas studiuesve, në klasat e fundit të shkollës fillore fillon të zhvillohet portreti i vetes, i cili përbëhet nga dy komponentë: atributet fizike, sociale, emocionale dhe kognitive të vetes si dhe gjykime vlerësuese për atributet e tyre. 16

17 Vetëportreti formohet mbi bazën e informacionit të mbledhur në detyrat akademike dhe mjediset jetësore. Është e rëndësishme të kujtohet se kur fëmijët pëlqehen në role dhe pranohen nga më të rriturit, formojnë një bazë të mirë të përshtatjes sociale dhe krijimit të vetportretit pozitiv. Ndaj tekstet janë parë me shqetësimin nëse sjellin pritshmëri të kompromentuara gjinore të të rriturve. Krahasimi me të tjerët është baza fondamentale e portretit të vetes gjatë shkollës fillore. Fëmijët janë endocentrikë dhe kategoritë e të menduarit i kanë të shumëfishta. Studimi kërkon të evidentojë raste kur tekstet diktojnë krahasimin të bëhet me figura bartëse të roleve tradicionale gjinore dhe brenda gjinisë. Koncepti për veten përshkruhet për herë të parë me terma emocional. Flitet për veten me krenari, me turp, me dëshpërim, me zemërim, me lumturi për veten. Ne tekstet e shkollës fillore janë kërkuar tipizimet në përshkrimin e vetes mashkullore dhe femërore. Gjetjet e përshkruara më poshtë tregojnë përforcimet që u bëjnë tekstet përjetimeve emocionale të vetes. Siç shihet, paradigma e zhvillimit social në moshën 6-10 vjeç është interesante. Fillojnë të kristalizohen shoqëritë e ngushta, vendosen preferencat shoqërore brenda së njëjtës gjini, vendosen rregullat e sjelljes dhe vlerësimit brenda grupit, fillojnë të përcaktohen autoritetet e rëndësishme që janë jashtë familjes, (shokët, mësuesit). Analiza e masës me të cilën teksti përforcon burimin e natyrshëm të ndikimit gjinor është mbështetur pikërisht në këtë tezë. 6. Tekstet në fokusin e edukimit gjinor Ilustrimet Ilustrimet konsiderohen pjesë e rëndësishme e përmbajtjes së tekstit. Ato rrisin fuqinë e gjuhës së komunikimit të tij. Fëmijët e moshës 6-11 vjeç mbështeten shumë tek shqisa e të parit për të krijuar imazhe dhe për të përpunuar informacione. Ilustrimi si gjuhë universale, iu përcjell nxënësve mesazhe të drejtpërdrejta dhe shpeshherë sintetizuese, po aq sa edhe vetë fjala e shkruar, në mos më tepër. Për të mësuar faktet nga ilustrimi, fëmijët shqyrtojnë format, përmasat, ngjyrat, kontrastet, shoqërimin e pjesës së shkruar me atë të vizatuar. Pozicioni i ilustrimit në faqen e tekstit dikton perceptueshmërinë dhe dallimin e tij. Po ashtu edhe dominanca në figuracionin ilustrues. Vendosja e fakteve ne kontekstin kohor dhe asociimi mes tyre janë dukshëm jo vetëm instrumente potente të formimit të koncepteve, po edhe kushte të fleksibilitetit të përdorimit të asaj që mësohet. Nisur nga parametrat psiko-socialë të moshës 6-10 vjeç, komunikimi me dhe përmes ilustrimit shpesh është shumë më racional, më i drejtpërdrejtë dhe më i shpejtë, se edhe vetë fjala. Ilustrimi përforcon informacionin e lexuar dhe ndihmojnë në ruajtjen e informacionit të shkruar, informacioni që jepet i shoqëruar me ilustrim është më i lehtë dhe i predispozuar të ruhet në kujtesë më gjatë. Ilustrimet lidhen me kujtesën vizive, që mbetet shumë aktive gjatë gjithë jetës së njeriut. Deri në moshën 10 vjeç duket se ajo është memoria më e parapëlqyer; informacionet perceptohen dhe rezervohen më lehtë nëse vijnë përmes saj. Ajo funksionin përmes perceptimit viziv. Perceptimi viziv është proces aktiv në të cilin informacioni ndijues përcillet përmes në tru, ku organizohet dhe 17

18 interpretohet. Ai ndihmon procese kognitive si kujtesa, të menduarit dhe aftësinë për të formuar kuptim përmes procesit të të parit. Konteksti në të cilën perceptohen ilustrimet prek mënyrën se si pozicionohen fëmijët për ta parë, perceptuar dhe interpretuar informacionin. Pritshmëria perceptuese mendohet si kulmi i gjithë përvojave. Ajo udhëheq perceptimin për botën në mënyrë unike. Po cilat janë mesazhet gjinore që përfaqëson ilustrimi në tekst? Sa janë të pranishëm ilustrimet që përcjellin imazhin e femrës? Në cilat role e përcjellin? Sa përcjellin imazhin e mashkullit? Në cilat role sociale i shikojmë në ilustrimet e tekstit? A është teksti i dominuar nga ilustrime që përcjellin figurën e femrës apo të mashkullit? Ky ka qenë fokusi kur është trajtuar ilustrimi në tekstet. Babai rregullon hekurin; Mamaja po qep me makinën qepëse; Gjyshi po lexon gazetën; Nëna po thur triko/çorape; Djali i vogël po luan me lodra; Vajza po bën detyrat e shtëpisë. Edukata Shoqërore, klasa e 2 Qëndrueshmëria perceptuese zhvillohet gradualisht vit pas viti. Fëmijët e moshës 6 vjeç kanë tendencën të përshtatin informacionin e ri në skemat ekzistuese, por njëkohësisht janë shumë fleksibël në ndërtimin e skemave të reja, vit pas viti fleksibiliteti ka tendencën të shkojë drejt prirjes për qëndrueshmëri. Elementët që ndikojnë në qëndrueshmërinë perceptuese të ilustrimeve janë: qëndrueshmëria e ngjyrës, qëndrueshmëria e formës dhe qëndrueshmëria e madhësisë. Por tekstet jo gjithmonë kontribuojnë në rritjen e qëndrueshmërisë së perceptimit. Në tekste femra del më shumë me pjesën e sipërme e kokës se sa meshkujt. Dhe kjo në mënyrë të përsëritur në tekstet ne vite. Ndërsa për meshkujt në vite përforcohet paraqitja e të gjithë trupit. Geshtaltistët argumentojnë se perceptimi kërkon pamjen si të tërë dhe jo thjesht pjesët e veçanta. Marrëdhënia figurë e plotë-sfond ndikon në të menduarit e fëmijës. Kur fëmijët shohin një ilustrim kanë prirjen ta ndajnë figurën kryesore nga sfondi, format dhe objektet e njohura shihen zakonisht si figurë dhe hapësira rrethuese shihet si sfond. Shpesh figura qendrore është e dallueshme dhe solide dhe i jep kuptim ilustrimit. Figura kryesore shihet sikur të jete përpara sfondit. Studiuesit zbuluan tendencën njerëzore për të grupuar ngacmuesit sipas rregullave ose parimeve. Ky grupim apo lidhje i ngacmuesve të veçantë siguron struktura për perceptimet. Vazhdimësia është parimi i perceptimit të një dukurie si diçka që vazhdon rrjedhën e saj. Gjatë studimit është kërkuar nëse ilustrimet i ndihmonin fëmijët t i perceptonin njëlloj gjinitë. Ngjashmëria, si tendencë për të perceptuar elementët e skenës sikur të jenë bashkë është përdorur si argument ne sjelljen e shembujve të moskujdesit për edukimin gjinor. Shoqërizimi i gruas me një grup objektesh dhe burrit me një grup tjetër objektesh çon në formimin e pritshmerive gjinore. Elementet njeri objekt afër njëri- tjetrit në terma fizike dhe vlerore perceptohen sikur janë pjesë të të njëjtit konstrukt mendor. Përgjatë studimit të teksteve të ciklit fillor, u vu re që ilustrimet në fokusin e tyre kishin meshkujt. Vetëm në tekstet e Edukatës Shoqërore (1-4) kjo gjë ishte më pak e dallueshme. Aty është bërë përpjekja konstante për të ruajtur ekuilibrat jo vetëm në ilustrime, por edhe në personazhe përfaqësuese, role sociale, etj. Në tekstet si Abetarja, Leximi, Matematika dhe Dituria, bien në sy ilustrimet ku dominojnë djemtë. Ata, përmes gjuhës së trupit, duket se janë në pozicione lideri apo dominues. Ata jo vetëm që zënë pjesën më të madhe të faqes së librit, por përgjithësisht mbajnë detyra dhe përcjellin 18

19 tipare si: mjekë, trima, punëtorë, të urtë, shkencëtarë, iniciatorë. Në të njëjtën kohë, ata paraqiten si të prapë, të pakujdesshëm për veten dhe higjienën, etj. Figurat e vajzave janë vendosur kryesisht në sfond të ilustrimit. Edhe në rastet kur vajzat kanë rolin kryesor, ato fshihen pas një dukurie apo fenomeni ku figura iu mbetet e zbehte. Përgjithësisht, ato janë në funksion të djemve, vëllezërve, shokëve etj., gjithmonë më të pastra, më të bukura, më të mira me mësime, por jo iniciatore. Përgjithësisht, gjenden në ambientet e shtëpisë ose shkollës, dhe rrallëherë në oborr, duke luajtur me shokët. Prevalenca e përfaqësimit gjinor ne Diturinë e Natyrës Klasa IV Prevalenca e përfaqësimit gjinor në Gjuhen Shqipe Klasa IV Prevalenca e përfaqësimit gjinor në tekstin e leximit të klasës së tretë. 19

20 NILA SHTO GRAFIKET E NUMËRIMEVE QË KE BERE TEK VARIANTI I PARË!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! Rolet sociale Rolet gjinore përfshijnë përkufizimet e sjelljes së përshtatshme për meshkujt dhe femrat. Femrat tentojnë të kenë vetëimazh më negativ sesa meshkujt; ato kanë më pak respekt, më pak besim tek vetvetja, një ndjenjë më të vogël përgjegjësie për suksesin e tyre meshkujt kanë respekt dhe besim më të lartë tek vetja, ndihen përgjegjës për suksesin dhe ia atribuojnë dështimet faktorëve të jashtëm. (Basoë, 211). Stereotipet gjinore kanë efekt negativ mbi individin. Ato prekin konceptin për veten, shëndetin mendor dhe emocional dhe reflektohen në sjellje. Ndryshimet në konceptin mbi veten, të kombinuara me stereotipe të tjera kanë ndikim të drejtpërdrejtë në sjellje: femra me tipizim gjinor femëror vepron jo mirë në situata dhe aktivitete mashkullore, që kërkojnë konkurrencë, pavarësi, meshkujt e tipizuar në rolin mashkullor veprojnë dobët në situata që kërkojnë empati, përkujdesje, ose ekspresivitet. Sjelljet koverte duket të shërbejnë edhe si justifikime për ndarjen e roleve të meshkujve dhe femrave gjatë karrierës. Në moshën 6-11 vjeç, praktikat rutinë të mjedisit familjar transferohen si modele funksionimi në mjedisin social. Në familje, jeta përshkruhet në tekste se fillon dhe përfundon rrotull kujdesit, gatimit, pastrimit, punëve të shtëpisë, ku nëna kujdeset, korrigjon, ndihmon, psonis për veshje, ushqime, është e shqetësuar në kuzhinë, bën byrekun, punon triko, lë porosi në copa letrash për fëmijët, pastron, fshin, qeras, ujit lulet në oborr, ku babai sillet si figurë në familje për 8 marsin a vitin e ri, por ditët e tjera shikon televizor, sharron me sharrë, punon me kazmë, punon si murator, vinçier, kopshtar, që nuk njofton se do të vonohet, që shkarkon makinën e druve. Kështu, tekstet, përmes përforcimit të një rutine familjare mjerane, përjetësojnë praktikat rutinë të roleve gjinore. Çuarja e nxënësit-fëmijë, në familje të tilla, me të tilla role sociale patjetër që nuk është strategjia më e mirë e përforcimit të së shkuarës së tyre. Një varfëri e tillë e roleve sociale e gjinore nuk është konform karakteristikës moshore që kërkon grupin (cilido qoftë ai, përfshirë edhe familjen) të lirë dhe të strukturuar. Këto modele nuk i shkojnë për shtat urbanizimit të jetës në Shqipëri. Në zonat e reja urbane, modelet e funksionimit ndryshojnë gjithmonë në interes të vetes. Të rritesh në jetën zakonore do të thotë, sidomos për vajzat, të heqësh nga vetja dëshirat dhe të nënshtrohesh. Në fakt, paraqitja e jetës urbane, e grupit, lagjes, shoqërisë kërkojnë më shumë krijimtari dhe vend në tekste se sa paraqitja e mjediseve familjare. Por tekstet, ose shkojnë pa iu kushtuar vëmendje roleve gjinore, ose sjellin role konservatore. Kjo vërehet dendur në rolet që thirren t u 20