UNIVERSITETI I TIRANËS

Size: px
Start display at page:

Download "UNIVERSITETI I TIRANËS"

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PSIKOLOGJI-PEDAGOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS NIVELI I VARËSISË NGA INTERNETI ROLI I KARAKTERISTIKAVE TË PËRDORUESVE NË SHPJEGIMIN E VARËSISË NGA INTERNETI TEK ADOLESHENTËT NË SHQIPËRI Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor Nga M.Sc. Desara Agaj Udhëhequr nga Prof. Dr. Theodhori Karaj TIRANË, 2016

2 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PSIKOLOGJI-PEDAGOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS NIVELI I VARËSISË NGA INTERNETI ROLI I KARAKTERISTIKAVE TË PËRDORUESVE NË SHPJEGIMIN E VARËSISË NGA INTERNETI TEK ADOLESHENTËT NË SHQIPËRI Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor Nga M.Sc. Desara Agaj Udhëhequr nga Prof. Dr. Theodhori Karaj Mbrohet më datë / /2016 para Jurisë: I

3 Unë e kam lexuar këtë temë dhe e aprovoj, dhe sipas mendimit tim është e përshtatshme në qëllim dhe cilësi për të fituar titullin Doktor i Shkencave. Prof. Dr. Theodhori Karaj Udhëheqës shkencor II

4 DEKLARATË STATURORE Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri apo pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe të referuara. Emri, Mbiemri: DESARA AGAJ Firma: 2016 Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit III

5 Ia dedikoj familjes time për mbështetjen dhe dashurinë Në veçanti Klajdit IV

6 MIRËNJOHJE Gjatë rrugëtimit tim në finalizimin e studimeve doktorale i jam mirënjohëse shumë njerëzve të cilët më kanë ndihmuar dhe mbështetur vazhdimisht. Së pari, shpreh falenderimet e mia të sinqerta për udhëheqësin tim, profesorin e nderuar, Prof. Dr. Theodhori Karaj për ndihmën e pakushtëzuar profesionale dhe pozitivitetin që gjithmonë ka transmetuar te unë. Një falenderim i veçantë shkon për të gjithë pedagogët e mi ndër vite të cilët me profesionalizmin dhe modelin e ofruar kontribuan në rritjen dhe zhvillimin tim akademik dhe profesional. Mirënjohje dhe falenderime pa fund për Prof. Asoc. Dr. Mirjeta Beqiri dhe Prof. Dr. Ela Petrela për ndihmën që më kanë dhënë në analizimin e të dhënave statistikore. Falenderoj Drejtorinë Arsimore Rajonale, Tiranë dhe Drejtorinë Arsimore Rajonale të Qarkut, Tiranë për ndihmën dhe gadishmërinë në dhënien e informacioneve të duhura. Falenderoj personelin drejtues dhe psikologet e gjimnazeve ku u realizuar studimi për ndihmën dhe lehtësimin në mbledhjen e të dhënave. Një tjetër falenderim shkon për të gjithë adoleshentët, pa të cilët realizimi i këtij studimi do ishte i pamundur. Falenderoj shoqen time Senadën, për përkrahjen, mbështetjen, ndihmën dhe çastet e paharruara që kemi kaluar gjatë finalizimit të këtij punimi. Gjithashtu, falenderoj miket e mia Meritën Sabinën, Fluturën që kanë qënë gjithmonë pranë meje, për të më dëgjuar dhe inkurajuar. Falenderoj prindërit e mi të mrekullueshëm për mbështetjen, përkrahjen dhe kurajon e vazhdueshme që gjithmonë kanë ditur të transmetojnë te unë. Një falenderim i veçantë shkon për motrën time, Rezartën e cila ka qënë gjithmonë një model i shkëlqyer për mua. Pavarësisht se larg në distancë, ajo ka qënë pranë meje në çdo moment të jetës sime. Vëllait tim, Enisit gjithashtu i jam shumë mirënjohëse për ndihmën e pakushtëzuar që vetëm ai di ta japë. Dhe në fund, në pamundësi për ti përmendur të gjithë, falenderoj të gjithë njerëzit që zënë një vend të veçantë në zemrën timë dhe që kam patur fatin ti kem pjesë të jetës time. Faleminderit!!! V

7 ABSTRAKT Interneti është pjesë e pandashme e jetës njerëzore në ditët e sotme. Përdorimi i tij sjell shumë të mira dhe lehtësira në jetën e përditshme, por ndonjëherë mbipërdorimi i tij mund të jetë edhe i dëmshëm, duke çuar kështu në varësi ndaj tij. Një gjë e tillë vihet re sidomos tek adoleshentët, të cilët janë target grupi që e përdorin më shumë internetin. Qëllimi i këtij punimi është të studiojë nivelin e varësisë nga interneti tek adoleshentët e grupmoshave vjeç në vendin tonë. Të studiojë gjithashtu marrëdhënien që ekziston ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të tilla si: vetmia, turpi, vetëvlerësimi dhe lokusi i kontrollit si dhe impaktin që këto ndryshore kanë në varësinë nga interneti. Në këtë studim morën pjesë 1156 gjimnazistë nga 12 gjimnaze, prej të cilëve 8 nga qyteti i Tiranës dhe 4 gjimnaze nga fshatrat përreth. Studimi konsiston në ndërthurjen e metodës sasiore me atë cilësore, duke përfshirë përdorimin e pyetësorëve dhe intervistave gjysëm të strukturuara me adoleshentë. Nga studimi rezultoi se mbizotëron një marrëdhënie pozitive ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve vetmi dhe turp. Gjithashtu mbizotëron një marrëdhënie pozitive ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve fuqizimi nga tjerët dhe shansi, të cilat përbëjnë lokusin e jashtëm të kontrollit. Ndërsa ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të lokusit të brendshëm të kontrollit dhe vetëvlerësimit mbizotëron një marrëdhënie negative. Sipas studimit djemtë kanë më shumë gjasa për të krijuar varësi në krahasim me vajzat. Fusha e studimit: Varësia nga interneti Fjalët kyç: Varësi nga interneti, vetmi, turp, vetëvlerësim, lokus i kontrollit, lokus i brendshëm i kontrollit, fuqizim nga tjerët, shans, adoleshent. VI

8 ABSTRACT Internet is an inseparable part of everyday life. It has a lot of advantages, but sometimes its overuse can bring a lot of problems, such as internet addiction, especially in adolescents, which is the target group that uses it more than others. The aim of this study is to explore the level of internet addiction among adolescents, aged in our country. Also to study the relationship between internet addiction and loneliness, shyness, self-esteem and locus of control, and especially the impact of these variables on internet addiction. In this study 1156 adolescents participated, chosen from 12 high schools, 8 from Tirana and 4 from rural area. This research is a result of a quantitative and qualitative methods, using questionnaires and semi structures interviews with adolescents. This study reveals that there is a positive relationship between internet addiction and variables of loneliness and shyness. Also a positive relationship is noticed between internet addiction and powerful variables from others and chance, which together make external locus of control. Whereas between internet addiction and variables of internal locus of control and self-esteem a negative relationship is common. According to this study, boys are more likely to create internet addiction than girls. Field of study: Internet addiction Key words: internet addiction, loneliness, self-esteem, locus of control, internal locus of control, powerful others, shyness, adolescent. VII

9 SHKURTESA CYAND - Shoqata e të Rinjve Kinezë për Zhvillimin e Rrjeteve DART - Drejtoria Arsimore Rajonale, Tiranë DARQT - Drejtoria Arsimore Rajonale, Qarku Tiranë GPIU - (Generalized Pathologic Internet Use) Përdorim patologjik i përgjithësuar i internetit IA - Internet Addiction - Varësi nga Interneti IAD (Internet Addiction Disorder) - Çrregullimi i Varësisë nga Interneti PC - Kompjuter PIU (Pathologic Internet Use) - Përdorim patologjik i internetit SNQ - Sistem Nervor Qëndror SNS (Social Networking Sites) - Rrjete Sociale SPIU (Specific Pathologic Internet Use) Përdorim patologjik specifik i internetit VIII

10 TABELA E PËRMBAJTJES Mirënjohje... V Abstrakt.VI Shkurtesa VIII Tabela e përmbajtjes...ix Lista e tabelave....xv Lista e grafikëve.... XVI KAPITULLI I: HYRJE NË STUDIM 1.1 Përshkrimi i situatës Përcaktimi i problemit Qëllimi i studimit Objektivat dhe pyetjet kërkimore Objektivat e studimit Pyetjet kërkimore Rëndësia e studimit Struktura e punimit Përkufizime konceptuale Kufizimet e studimit IX

11 KAPITULLI II: SHQYRTIMI I LITERATURËS 2.1 Kontribute mbi përkufizimin e konceptit Varësi nga Interneti Modele dhe konstruktet teorike për shpjegimin e varësisë nga interneti Modeli i Davis për shpjegimin e varësisë nga internetit Modeli i Caplan për shpjegimin e varësisë nga internetit Modeli i Griffiths për shpjegimin e varësisë nga internetit Modeli konceptual për shpjegimin e varësisë nga internetit Modeli neuropsikologjik i varësisë nga interneti Këndvështrimi bihevjorist Teoritë e të mësuarit social Këndvështrimi geshtaltist Këndvështrimi konjitivist Këndvështrimi zhvillimor Këndvështrimi socio-kulturor Neurobiologjia dhe imazhet e trurit Pse bëhen individët të varur nga interneti? Faktorët shoqërues të varësisë nga interneti Faktorët e përdorimit Faktorët parashikues Faktorët konjitivë Shenjat e Varësisë nga Interneti X

12 2.6.1 Shenjat psikologjikë Shenjat fizike Shenjat sjellore Shenjat racionale Motivet në përdorimin e internetit Marrëdhëniet midis Varësisë nga Interneti dhe ndryshoreve të studimit Marrëdhëniet midis Varësisë nga Interneti dhe Vetëvlerësimit Marrëdhëniet midis Varësisë nga Interneti dhe Vetmisë Marrëdhëniet midis Varësisë nga interneti dhe Turpit Marrëdhëniet midis Varësisë nga interneti dhe Lokusit të Kontrollit Si paraqitet situata në botë për Varësinë nga Interneti? Si paraqitet situata në vendin tonë për Varësinë nga Interneti? Hipotezat e studimit..45 KAPITULLI III: METODOLOGJIA 3.1 Objektivat dhe pyetjet kërkimore Metodologjia e studimit sasior Dizajni i kërkimit Studimi pilot Kampioni Procedura Studimi final. 49 XI

13 Popullata e studimit Kampioni Llogaritja e numrit të kampionit Përshkrimi i instrumentëve Procedura Përcaktimi i variablave Analiza e të dhënave sasiore Metodologjia e studimit cilësor Instrumenti Procedura Analiza e të dhënave cilësore KAPITULLI IV: REZULTATET E KËRKIMIT 4.1 Analiza sasiore Analizë faktoriale për ndryshoren e varësisë nga interneti Analizë faktoriale për ndryshoren e turpit Analizë faktoriale për ndryshoren e vetmisë Analizë faktoriale për ndryshoren e vetëvlerësimit Analizë faktoriale për ndryshoren e lokusit të brendshëm të kontrollit Analizë faktoriale për ndryshoren e fuqizimit nga tjerët Analizë faktoriale për ndryshoren e shansit Besueshmëria e instrumentëve.65 XII

14 4.1.9 Të dhëna përshkruese Gjetjet për objektivin 1: Të përcaktohet niveli i varësisë nga interneti te adoleshentët e grupmoshës vjeç në vendin tonë si dhe të evidentohen perceptimet e tyre në lidhje me shpeshtësinë e përdorimit të internetit Gjetjet për objektivin 2: Të përcaktohen variblat demografikë (gjinia, vendbanimi, mosha) në lidhje me varësinë nga interneti Gjetjet për objektivin 3: Të përcaktohen cilat janë rrjetet sociale më të përdorshme nga adoleshentët, shpeshtësia e përdorimit të tyre si dhe mjeti që ata përdorin më shumë për aksesin në internet? Gjetjet për objektivin 4: Të përcaktohet lidhja që ekziston ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të kohës, vetmisë, vetëvlerësimit, turpit dhe lokusit të kontrollit Gjetjet për objektivin 5: Të përcaktohet si ndikojnë ndryshoret kohë, vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus i kontrollit në varësinë nga interneti Gjetjet për objektivin 6: Të përcaktohen diferencimet në ndryshoret vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus kontrolli ndërmjet adoleshentëve me varësi dhe pa varësi nga interneti Gjetjet për objektivin 7: Të studiohet si paraqitet komunikimi ndërpersonal në rrjetet sociale te adoleshentët e varur nga interneti?...94 KAPITULLI V: DISKUTIME, PËRFUNDIME & REKOMANDIME 5.1 Diskutime për objektivin e pare: Të përcaktohet niveli i varësisë nga interneti te adoleshentët e grupmoshës vjeç në vendin tonë si dhe të evidentohen perceptimet e tyre në lidhje me shpeshtësinë e përdorimit të internetit XIII

15 5.2 Diskutime për objektivin e dytë: Të përcaktohen variblat demografikë (gjinia, vendbanimi, mosha) në lidhje me varësinë nga interneti Diskutime për objektivin e tretë: Të përcaktohen cilat janë rrjetet sociale më të përdorshme nga adoleshentët, shpeshtësia e përdorimit të tyre si dhe mjeti që ata përdorin më shumë për aksesin në internet? Diskutime për objektivin e katërt: Të përcaktohet lidhja që ekziston ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të kohës, vetmisë, vetëvlerësimit, turpit dhe lokusit të kontrollit Diskutime për objektivin e pestë: Të përcaktohet si ndikojnë ndryshoret kohë, vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus i kontrollit në varësinë nga interneti Diskutime për objektivin e gjashtë: Të përcaktohen diferencimet në ndryshoret vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus kontrolli ndërmjet adoleshentëve me varësi dhe pa varësi nga interneti Diskutime për objektivin e shtatë: Të studiohet si paraqitet komunikimi ndërpersonal në rrjetet sociale te adoleshentët e varur nga interneti? Përfundime..115 Përfundime të studimit sasior Përfundime të studimit cilësor Rekomandime..117 Referenca 118 XIV

16 SHTOJCAT a. Lista e instrumentëve të përdorur në studim b. Outputi i analizave statistikore c. Letër e Umberto Eco drejtuar nipit të tij LISTA E TABELAVE Tabela 1. Pesha faktoriale e ndryshores së varësisë nga interneti.57 Tabela 2. Pesha faktoriale e ndryshores së turpit.58 Tabela 3. Pesha faktoriale e ndryshores së vetmisë. 60 Tabela 4. Pesha faktoriale e ndryshores së vetëvlerësimit Tabela 5. Pesha faktoriale e ndryshores së lokusit të brendshëm të kontrollit..62 Tabela 6. Pesha faktoriale e ndryshores së fuqizimit nga tjerët. 63 Tabela 7. Pesha faktoriale e ndryshores së shansit...64 Tabela 8. Besueshmëria e instrumentëve Tabela 9. Të dhëna përshkruese (nr. dhe %) për gjininë, vendin, klasën, shkollën, moshën dhe kohën e përdorimit të internetit gjatë një dite për kampionin e studimit Tabela 10. Të dhëna përshkruese (nr, %, mesatarja, devijimi standard) për instrumentat e varësisë nga interneti, vetmisë, turpit, vetvleresimit dhe lokusit të kontrollit...70 Tabela 11. Vlerësimi i subjekteve për varësinë nga interneti 73 Tabela 12.Chi - square ndërmjet varësisë dhe gjinisë 81 Tabela 13. Chi - square ndërmjet varësisë dhe vendbanimit 82 Tabela 14. Marrëdhënia ndërmjet Varësisë nga interneti dhe kohës së kaluar në internet 86 Tabela 15. Marrëdhënia ndërmjet Varësisë nga Interneti dhe ndryshoreve: Vetmi, Turp dhe XV

17 Vetëvlerësim...87 Tabela 16. Marrëdhënia ndërmjet Varësisë nga Interneti dhe ndryshoreve: lokus i brendshëm i kontrollit, fuqizimi nga tjerët dhe shansit 88 Tabela 17. Regresion logjistik binar midis varësisë nga interneti dhe kohës së kaluar në internet...88 Tabela 18. Regresioni logjistik binar ndërmjet varësisë nga interneti dhe vetmisë..89 Tabela 19. Regresioni logjistik binar ndërmjet varësisë nga interneti dhe vetëvlerësimit 89 Tabela 20: Regresioni logjistik binar ndërmjet varësisë nga interneti dhe turpit.89 Tabela 21: Regresioni logjistik binar ndërmjet varësisë nga interneti dhe dimensioneve të lokusit të kontrollit 90 Tabela 22: Regresioni logjistik binar ndërmjet varësisë dhe lokusit të brendshëm e të jashtëm të Kontrollit 91 Tabela 23: Të dhëna për vlerësimin e vetmisë në lidhje me varësinë 91 Tabela 24: Të dhëna për vlerësimin e turpin në lidhje me varësinë..92 Tabela 25: Të dhëna për vlerësimin e vetëvlerësimit në lidhje me varësinë..92 Tabela 26: Të dhëna për vlerësimin e dimensioneve të lokusit të kontrollit në lidhje me varësinë 93 LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 1. Numri në total i gjimnazistëve (qytet/fshat) për vitin Grafiku 2. Shpërndarja e kampionit sipas gjinisë e shprehur në përqindje...67 Grafiku 3. Shpërndarja e kampionit sipas vendbanimit e shprehur në përqindje.68 Grafiku 4. Shpërndarja e kampionit sipas gjimnazeve e shprehur në përqindje Grafiku 5. Shpërndarja e kampionit sipas vitit të studimit e shprehur në përqindje..69 XVI

18 Grafiku 6. Shpërndarja e kampionit sipas grupmoshës e shprehur në përqindje..69 Grafiku 7. Shpërndarja e kampionit sipas kohës së kaluar në internet gjatë një dite...70 Grafiku 8. Kategorizimi i ndryshoreve varësi nga interneti, vetmi, turp, vetëvlerësim dhe lokus kontrolli për gjithë kampionin.72 Grafiku 9. Shpërndarja e kampionit sipas nivele të varësisë nga interneti...73 Grafiku 10. Nivelet e varësisë nga interneti sipas gjinisë.. 80 Grafiku 11. Nivelet e varësisë nga interneti sipas vendbanimit.81 Grafiku 12. Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit të llojit të rrjetit social..83 Grafiku 13. Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit të facebook..83 Grafiku 14. Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit të rrjeteve sociale 84 Grafiku 15. Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit të celularit 85 Grafiku 16. Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit tëi kompjuterit. 85 Grafiku 17. Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit të laptopit...86 XVII

19 KAPITULLI I HYRJE 1.1. Përshkrimi i situatës Christakis (2010) e përshkruan varësinë nga interneti si epidemia e shek 21 (Kuss, et.al, 2013). Kohët e fundit, varësia nga interneti po përhapet me ritme të shpejta dhe është fakt tashmë që fenomeni ndikon negativisht në fusha të tilla të jetës së individit, si në atë ndërpersonale, akademike, profesionale, financiare, etj (Ozcan, et. al, 2012). Pavarësisht se varësisa nga interneti nuk shkakton të njëjtat probleme fizike siç shkakton varësia nga substancat, ajo po tërheq vëmendjen e shumë ekspertëve të fushës së shëndetit mendor për shkak të ngjashmërisë në pasojat sociale (Young & Abreu, 2011, fq. 547). Në këtë studim trajtohet në mënyrë të detajuar varësia nga interneti, si një formë e varësisë jokimike që përfshin një ndërveprim të tepruar individ-pajisje teknologjike (Pontes, et., al, 2015). Zanafilla e studimeve të fenomenit të varësisë nga interneti daton në mesin e viteve 90, atëherë kur Young përdori për herë të parë këtë term. Këtë moment e kanë pasuar objekt të tyre disa studime shumëplanëshe të cilat kanë përvijuar dhe konkretizuar anën teorike të fenomenit duke e bërë më të prekshme atë apo duke e materializuar për të gjithë ata që kanë pasur interes për ta studiuar më tej. Në këtë linjë, studiues të ndryshëm kanë përdorur terma të ndryshëm për të përcaktuar këtë fenomen, të tilla si përdorimi kompulsiv i internetit, varësi nga interneti, përdorim patologjik i internetit, përdorim problematik i internetit, varësi virtuale, çrregullim i varësisë nga interneti, etj. Por, sipas studiuesve, pavarësisht se ekzistojnë pikëpamje të ndryshme për varësinë nga interneti, fenomeni arrin pikën e tij kulmore në momentin kur një individ nuk mund të kontrollojë përdorimin e tij të internetit, duke e çuar kështu veten sipas Young (1999) në dëmtime funksionale (Bozoglan, et.al., 2013). Historia e studimeve dhe hulumtimeve lidhur me fenomenin e varësisë nga interneti na sjell modele e këndvështrime teorike të shumta, ndër të cilët Davis (2001) ishte i pari që propozoi modelin konjitiv-bihevjoral për përdorimin problematik të internetit. Ky model i jep më shumë rëndësi marrëdhënies konjitiv-bihevjorale në zhvillimin dhe qëndrueshmërinë e përdorimit të 1

20 internetit. Ky ishte modeli i parë i cili bëri sqarimin ndërmjet përdorimit patologjik specifik të internetit, i cili i referohet dhe nënvizon faktin që individët janë të varur ndaj një funksioni specifik apo një aplikacioni në internet dhe përdorimit patologjik të përgjithshëm të internetit, i cili lidhet me një përdorim më të përgjithshëm, me modele sjelljesh të mbi përdorimit të internetit (Senormanci, et.,al, 2014). Griffiths dhe koleget e tij (2014) e përkufizojnë sjelljen e varur si çdo lloj sjellje me disa tipare specifike apo elementë, ndër të cilat vlen të përmendet spikatja, ndryshimi i gjendjes shpirtërore, toleranca, simptomat e tërheqjes, konflikti dhe rikthimi. Autori thekson se çdo sjellje që përmban këta 6 elementë përmbush kriteret për të qenë një sjellje e varur (Griffiths, et., al, 2014). E megjithatë, pavarësisht se historia e trajtimit të fenomenit të varësisë, si një fenomen relativisht i ri në botë dhe sidomos në vendin tonë, deri diku mund të konsiderohet e pasur në modele dhe teori të shumta ekzistojnë target grupe të veçanta të cilat shfaqin manifestime të ndryshme të kësaj problematike duke hapur kështu perspektiva të reja studimore apo qasje të ndryshme të interpretimit dhe analizimit të fenomenit. Tashmë ne jemi në kohën kur teknologjia është bërë pjesë e pandashme e jetës së çdo individi, kur falë saj bota quhet një fshat global, e për pasojë realitetet janë shpeshherë vetëm virtuale, komunikimi ka marrë dimensione të tjera, interneti është bërë pjesë shumëdimensionale e jetës së çdo individi duke luajtur kështu një rol të patjetërsueshëm në psikologjinë e njerëzve e duke ndikuar në këtë mënyrë, që edhe problematika e varësisë nga ai të njohë shifra tepër të larta. Sigurisht, të lindur nën frymën e një bote ku çdo gjë është një klikim larg, adoleshentët janë target grupi më i ndjeshëm ndaj këtij fenomeni. 2

21 1.2. Përcaktimi i problemit Studimi trajton fenomenin e varësisë nga interneti, një fenomen i lindur në vazhdën e shndërrimeve të vrullshme teknologjike, duke marrë kështu përmasa globale. Vendi ynë, krahas ndryshimeve tejet të prekshme dhe të dukshme gjatë periudhës së tranzicionit, padyshim që kohët e fundit është prekur edhe nga fenomeni i varësisë nga interneti. Ky i fundit në vetvete është bërë pjesë integrale e jetës së çdo individi. E megjithatë, jo të gjitha grupmoshat janë ndikuar njësoj nga ky fenomen, ku sidomos, vlen të përmendet dominanca e internetit në periudhën e adoleshencës në të cilën merr rëndësi jetike të jashtëzakonshme. Mund të themi që në vendin tonë hulumtimi dhe trajtimi i këtij fenomeni është në fazën e foshnjërisë. Fenomeni është trajtuar në periudhën e adoleshencës së hershme dhe gjithashtu ka pasur trajtime të përfshirjes së adoleshentëve në botën virtuale. Por, vlen të theksohet se ky studim është i pari që fokusohet në fenomenin e varësisë nga interneti tek adoleshentët, duke e studiuar atë në lidhje me ndryshore specifike, si vetmia, turpi, vetëvlerësimi dhe lokusi i kontrollit e duke hapur kështu perspektiva të reja hulumtuese lidhur me problematikën që parashtruam më lart. Në vende të ndryshme të botës, fenomeni është më gjerësisht i trajtuar për shkak dhe të pranisë së tij në një shkallë më të përparuar dhe më të hershme. Pavarësisht kësaj, studiuesit e fushës dhe psikologët kanë dhënë ide dhe argumentime të ndryshme se çfarë është konkretisht varësia nga interneti dhe njëkohësisht terma të ndryshëm për ta përcaktuar atë, që nga momenti kur studimet mbi këtë fenomen filluan të realizohen në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në vitet Kështu, për të përshkruar fenomenin e varësisë nga interneti janë përdorur terma të ndryshëm përfshirë përdorimin kompulsiv të internetit, varësi nga interneti, përdorim patologjik i internetit, përdorim problematik i internetit, varësi virtuale, çrregullim i varësisë nga interneti, etj. Por, sipas studiuesve pavarësisht, se ekzistojnë pikëpamje të ndryshme për varësinë nga interneti, termi i referohet faktit që një person nuk mund ta kontrollojë përdorimin e tij të internetit, duke çuar kështu sipas Young (1999) në dëmtime funksionale (Bozoglan, et.al., 2013). Kështu, Young në vitin 1996 e përdori për herë të parë këtë koncept për të përshkruar një shumëllojshmëri sjelljesh dhe njëkohësisht një çrregullim të kontrollit të impulseve, që nuk përfshin një intoksikant (Zhong et. al.., 2011). Young dhe Rodgers e lidhin varësinë nga interneti me kontrollin e varfër të impulseve (Chak & Leung, 2004). Studiues të tjerë theksojnë se individët e varur nga interneti kanë një dëshirë shumë të madhe për të shpenzuar kohë online pa limit dhe 3

22 ekzaltohen ndërkohë që janë duke përdorur internetin, duke e kthyer kështu përdorimin e tij në një nga aktivitetet më të rëndësishme të ditës së tyre. Ata e përdorin internetin në një mënyrë të tepruar dhe shfaqin simptoma tërheqjeje dhe e pranojnë që përdorimi i internetit ndikon negativisht në fusha të tilla të jetës së tyre si: shkolla, shëndeti dhe marrëdhëniet me njerëzit (Bozoglan, et.al., 2013). Fenomeni i varësisë nga interneti është i pranishëm në shumë vende të ndryshme të botës, përfshirë Amerikën e Veriut, Azinë dhe Evropën. Ky fenomen është mbizotërues sidomos në disa vende të Azisë siç është Kina, Koreja e Jugut dhe Tajvani. Perceptimi i ashpërsisë së kësaj epidemie nga shoqëria në Kinë dhe Tajvan kanë ndikuar në përdorimin e një termi të ri të quajtur opiumi elektronik apo droga digjitale. Kongresi kombëtar në Kinë ka vlerësuar se 10% e përdoruesve, poshtë moshës 18 vjeç, janë të varur nga interneti. Psikologët kinezë theksojnë se simptomat përfshijnë të qenit online më shumë se 6 orë në ditë, të luajturit me lojëra ose të parit e pornografive më shumë se sa të punuarit apo studiuarit, dhe të bërit nervoz kur nuk kanë mundësi të aksesit në internet ( Pavarësisht se DSM V akoma nuk e ka identifikuar varësinë nga interneti si një çrregullim, që në vitin 2005 varësia nga interneti është trajtuar si një çrregullim mendor në Kinë. Që atëherë 24 milionë të rinj në Kinë janë diagnostikuar me varësi nga interneti për shkak të orëve të tejzgjatura të qëndrimit në internet. Duke e parë problemin e varësisë nga interneti si një problem social, Kina është pasqyrë e të gjithë botës. Shlam thekson se fenomeni është kudo. Ndërkohë, në Korenë e Jugut, 1 në 10 adoleshentë të moshës nga vjeç janë të varur nga interneti dhe sipas një raporti të fundit të Qeverisë, rezultoi se numri mund të jetë më i lartë se 50%. Duke studiuar fenomenin e varësisë nga interneti, studiuesit e vënë theksin në tipare apo karakteristika personale të adoleshentëve të varur nga interneti, duke na sjellë të dhëna për një lidhje të fortë mes varësisë nga interneti dhe vetmisë, turpit, vetëvlerësimit si dhe lokusit të kontrolli, duke bërë kështu që ky fenomen të kthehet në një problem shumëdimensional që prek jetën dhe personalitetin e individit në rrafshe të ndryshme. Shumë prej studiuesve kanë treguar se ekziston një lidhje e ngushtë ndërmjet varësisë nga interneti dhe vetmisë. Në studimin longitudinal të Kraut dhe kolegëve të tij (1998) përdorimi i internetit çon në vetmi. Në mënyrë të ngjashme, Griffiths (1999) gjeti se njerëzit që janë të varur nga interneti janë më të vetmuar se të tjerët. Në një studim tjetër të O Toole (2000) u gjet se 4

23 izolimi social rritej me përdorimin e internetit. Dhe u gjet se pjesëmarrësit që e përdornin internetin më shumë se 5 orë në javë besonin se koha e tyre online pakësonte kohën e tyre me shokët dhe familjen. Brenner (1997) sugjeron se përdorimi i internetit pengon aktivitetet e tjera dhe çon në varësi (Demirer, et al., 2013). Studiuesit theksojnë se varësia nga interneti ndikon jetën familjare të individit, jetën sociale dhe jetën profesionale, si dhe ndikon te ato duke shfaqur simptoma të vetmisë, depresionit dhe vetëvlerësimit të ulët. Tendenca për varësi nga interneti e individëve me vetëvlerësim të ulët është e lartë dhe studiues të ndryshëm theksojnë se vetëvlerësimi i ulët shkakton përdorimin e tepruar të internetit (Ayas & Horzum, 2013). Gjithashtu, studimet e fundit, janë fokusuar në lidhjen midis varësisë nga interneti dhe turpit, dhe kanë gjetur se përdorimi problematik i internetit lidhet pozitivisht me turpin. Mundësia e të qenit i refuzuar dhe i kritikuar në komunikimet online është shumë e ulët dhe sipas studiuesve, kjo është arsyeja pse individët e turpshëm e përdorin më shumë internetin dhe bëhen të varur prej tij (Eldeleklioglu & Vural-Batik, 2013). Kësisoj, nisur nga kompleksiteti i fenomenit, ky studim rreket të hedh dritë dhe të hulumtojë në detaje të gjitha qasjet e kësaj problematike dhe ndikimin e drejtpërdrejtë të saj në jetën e adoleshentëve. Duke u përqendruar njëkohësisht në të dhëna sasiore dhe cilësore, punimi e trajton fenomenin që nga gjeneza apo fillesat embrionale të tij deri tek shfaqjet që ai ka në personalitetin e adoleshentëve dhe kahen që i jep jetës së tyre që nga momenti që ata bëhen të varur nga interneti dhe nga të gjitha rrjetet apo aplikacionet që janë pjesë e tij. Duke analizuar të dhënat që rrjedhin nga intervistat dhe duke i interpretuar ato në mënyrë të detajuar, në një pjesë të madhe të rasteve nisur edhe nga teoritë bashkëkohore rreth fenomenit, punimi synon të hapë edhe perspektiva të reja studimore, të cilat jo vetëm e evidentojnë dhe e përshkruajnë fenomenin, por që synojnë të japin edhe zgjidhje, sugjerime apo rekomandime. 5

24 1.3. Qëllimi i studimit Qëllimi kryesor i këtij punimi është të përcaktojë nivelin e varësisë nga interneti tek adoleshentët në vendin tonë. Gjithashtu, pjesë e këtij studimi është edhe hulumtimi i lidhjes që ekziston ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të tilla si vetmisë, turpit, vetëvlerësimit, lokusit të kontrollit, impaktin që ka secila prej këtyre ndryshoreve në varësinë nga interneti, si dhe hulumtimi i variablave demografike në lidhje me fenomenin e varësisë nga interneti Objektivat dhe pyetjet kërkimore Objektivat e studimit Të përcaktohet niveli i varësisë nga interneti tek adoleshentët e grupmoshës vjeç në vendin tonë, si dhe të evidentohen perceptimet e tyre në lidhje me shpeshtësinë e përdorimit të internetit. Të përcaktohen variablat demografikë (gjinia, mosha, vendbanimi) në lidhje me varësinë nga interneti. Të përcaktohen cilat janë rrjetet sociale më të përdorshme nga adoleshentët, shpeshtësia e përdorimit të tyre, si dhe mjeti që ata përdorin më shumë për aksesin në internet? Të përcaktohet lidhja që ekziston ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të kohës, vetmisë, vetëvlerësimit, turpit dhe lokusit të kontrollit. Të përcaktohet si ndikojnë ndryshoret kohë, vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus i kontrollit në varësinë nga interneti. Të përcaktohen diferencimet në ndryshoret vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus kontrolli ndërmjet adoleshentëve me varësi dhe pa varësi nga interneti. Të studiohet se si paraqitet komunikimi ndërpersonal në rrjetet sociale tek adoleshentët e varur nga interneti. 6

25 Pyetjet kërkimore Si paraqitet niveli i varësisë nga interneti tek adoleshentët e grupmoshës vjeç në vendin tonë? Si paraqiten perceptimet e adoleshentëve në lidhje me shpeshtësinë e përdorimit të internetit? A ekzistojnë diferencime gjinore në lidhje me varësinë nga interneti tek adoleshentët? A ekzistojnë ndryshime ndërmjet adoleshentëve në qytet dhe atyre në fshatra në lidhje me nivelin e tyre të varësisë nga interneti? A ekzistojnë ndryshime në nivelin e varësisë nga interneti në lidhje me moshën? Cilat janë rrjetet sociale më të përdorshme nga adoleshentët shqiptarë? Si paraqitet shpeshtësia e përdorimit të rrjeteve sociale tek adoleshentët në vendin tonë? Cili është mjeti që përdorin më shumë adoleshentët shqiptarë për aksesin në internet? Cila është lidhja që ekziston ndërmjet kohës së kaluar në internet dhe varësisë ndaj tij? Cila është lidhja që ekziston ndërmjet vetmisë dhe varësisë nga interneti? Cila është lidhja që ekziston ndërmjet vetëvlerësimit dhe varësisë nga interneti? Cila është lidhja që ekziston ndërmjet turpit dhe varësisë nga interneti? Cila është lidhja që ekziston ndërmjet nën shkallëve të lokusit të kontrollit dhe varësisë nga interneti? A është koha e kaluar në internet një parashikues i varësisë nga interneti? Si ndikon vetmia në varësinë nga interneti? Si ndikon turpi në varësinë nga interneti? Si ndikon vetëvlerësimi në varësinë nga interneti? Cili është impakti i shkallëve të lokusit të kontrollit në varësinë nga interneti? A ka diferenca në nivelet e vetmisë ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? A ka diferenca në nivelet e turpit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? A ka diferenca në nivelet e vetëvlerësimit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? 7

26 A ka diferenca në shkallët e lokusit të kontrollit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Si paraqitet komunikimi ndërpersonal në rrjetet sociale tek adoleshentët e varur nga interneti? 1.5. Rëndësia e studimit Fenomeni i varësisë nga interneti është një fenomen relativisht i shfaqur kohët e fundit në vendin tonë, por që po merr një hov galopant. Sipas studiuesve, më të riskuar për të zhvilluar varësi nga interneti janë të rinjtë, e sidomos adoleshentët të cilët janë në një fazë kritike të jetës së tyre që ka të bëjë me njohjen e vetes dhe ndërtimin e identitetit. Studimet për varësinë nga interneti në vendin tonë janë akoma në fazën e foshnjërisë. Duke qenë ndër studimet e para që fokusohet në fenomenin e varësisë nga interneti në vendin tonë, si dhe mbase i pari në vendin tonë që studion varësinë nga interneti në lidhje me ndryshore të tilla si vetmia, turpi, vetëvlerësimi dhe lokusi i kontrollit, studimi është një kontribut me vlerë për shoqërinë shqiptare sepse ofron një panoramë të situatës aktuale në vendin tonë, duke shërbyer në këtë mënyrë si një pikënisje për eksplorime të mëtejshme të fenomenit dhe pse jo dhe për ndërhyrje me qëllim parandalimin e thellimit të mëtejshëm të këtij fenomeni Struktura e punimit Kapitulli i parë paraqet një përmbledhje të eksplorimit të fenomenit të varësisë nga interneti. Këtu përfshihen çështje që kanë të bëjnë me përshkrimin e situatës, përcaktimin e problemit, qëllimin e studimit, paraqitjen e objektivave dhe pyetjeve kërkimore të studimit, rëndësinë që ka studimi, strukturën dhe në fund përkufizimet e termave kyçe të përdorur në këtë punim. Kapitulli i dytë fokusohet në shqyrtimin e literaturës në lidhje me fenomenin e varësisë nga interneti në botë dhe në vendin tonë, duke iu referuar të gjitha kërkimeve akademike të realizuara në këtë drejtim. Pse bëhen individët të varur nga interneti? Cilët janë faktorët që ndikojnë në varësinë nga interneti dhe duke u fokusuar në mënyrë të detajuar në studimet e realizuara në lidhje me marrëdhënien që ekziston ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të tilla si, vetmisë, turpit, vetëvlerësimit dhe lokusit të kontrollit. 8

27 Kapitulli i tretë pasqyron metodologjinë e përdorur në këtë studim. Në këtë kapitull i referohemi përshkrimit të të dhënave sasiore dhe cilësore njëkohësisht. Po ashtu, në këtë kapitull përshkruhet dizajni i studimit, popullata, zgjedhja e kampionit, procedura, instrumentet e përdorur për realizimin e studimit, besueshmëria e tyre si dhe analiza e të dhënave sasiore dhe cilësore. Kapitulli i katërt paraqet gjetjet bazë sasiore dhe cilësore të këtij studimi, duke u bazuar te objektivat, pyetjet kërkimore të ngritura. Gjithashtu, në këtë kapitull paraqitet vërtetimi apo jo i hipotezave të ngritura në studim, duke e paraqitur çdo gjetje me tabela dhe grafikë. Rezultatet e studimit sasior fillojnë me paraqitjen e të dhënave karakteristike të pjesëmarrësve në studim dhe pastaj vazhdojnë me lidhjet mes ndryshoreve të studimit dhe impaktin që kanë këto ndryshore në fenomenin që po studiohet, me qëllim dhënien e përgjigjes ndaj hipotezave të ngritura në studim. Për sa i përket studimit cilësor janë paraqitur temat kryesore që kanë rezultuar nga mbledhja e të dhënave cilësore. Në kapitullin e pestë paraqitet një analizë e detajuar e gjetjeve të studimit, duke u ndërthurur me analizën e literaturës së shqyrtuar në kapitullin e dytë dhe duke iu referuar të gjitha studimeve të autorëve vendas dhe të huaj që kanë shkruar mbi fenomenin e varësisë nga interneti. Gjithashtu, në këtë kapitull përfshihen përfundimet dhe rekomandimet për studime të mëtejshme në këtë fushë. Në fund, paraqiten referencat dhe shtojcat ku përfshihen të gjithë instrumentet e përdorur për mbledhjen e të dhënave sasiore dhe cilësore, si dhe të gjitha tabelat e rezultuara nga analizat statistikore. 9

28 1.7. Përkufizime konceptuale Internet sistem global i rrjeteve të ndërlidhura kompjuterike që përdorin standarde protokolli të plota të internetit për t iu shërbyer disa miliarda përdoruesve në gjithë botën. ( Varësi - sëmundje kronike që përfshin keqpërshtatjen dhe keqfunksionimin e qarqeve të trurit përgjegjëse për shpërblimin, kujtesën dhe motivimin. Varësi nga interneti - mungesë e aftësisë së kontrollit të impulseve e shoqëruar me dëmtime funksionale. (Young & Rogers, 1998). Vetmi përgjigje emocionale negative ndaj mospërputhjes midis dëshirës për një rrjet social dhe cilësisë së arritur e shoqëruar me efekte të shumta në aspekte të ndryshme të mirëqenies psikologjike të individit (Pelpau & Perlman, 1982). Turp ndjenja e frikës për të takuar njerëz dhe parehatia në prezencën e tyre (Chak & Leung, 2004). Vetëvlerësim i referohet vlerësimit të përgjithshëm apo gjykimit që i bën individi vetes (Lee, 2014). Lokus kontrolli shkalla në të cilën një person beson se ndodhitë në jetën e përditshme varen nga forca të brendshme apo forca të jashtme (Rotter, 1950). 10

29 1.8. Kufizimet e studimit Duke qenë se janë përdorur pyetësorë me vetëraportim, duhet të kemi parasysh edhe masën e sinqeritetit në dhënien e përgjigjeve. Pyetësorët u plotësuan në klasë, dhe në këtë mënyrë ka qenë i pashmangshëm ndikimi i adoleshentëve nga njëri-tjetri në dhënien e përgjigjeve. Duhet të merret në konsideratë lodhja e nxënësve gjatë plotësimit të pyetësorit. Meqenëse pyetësori përmbante një numër të konsiderueshëm pohimesh, një gjë e tillë mund të ketë interferuar në përgjigjet e tyre. Nga studimi u përjashtuan adoleshentët e të njëjtës grupmoshë të shkollave private dhe atyre profesionale. 11

30 KAPITULLI II RISHIKIM LITERATURE 2.1. Kontribute mbi përkufizimin e konceptit Varësi nga Interneti Fjalori botëror anglisht e përkufizon termin varësi si një gjendje e të qenit në mënyrë anormale i varur në disa zakone (Demilkharova, 2014). Caesar dhe Segal theksojnë se sjellja e varësisë është një nga format e sjelljeve vetëshkatërruese, e cila bazohet në tendencën për t'u larguar nga realiteti duke ndryshuar gjendjen mendore me ndihmën e disa substancave ose me fokusimin e vazhdueshëm në disa objekte apo aktivitete specifike. Tipari kryesor i sjelljes së varur është iluzioni i zgjidhjes së problemeve. Individët përpiqen të ndryshojnë gjendjen e tyre mendore duke u përpjekur të largohen nga realiteti, por si rezultat kjo mund të jetë një ndjesi e gabuar e sigurisë dhe e zgjidhjes së problemeve. Ekzistojnë tipe të ndryshme të sjelljes së varur, ku klasifikimi më i përdorur është ai i varësisë kimike dhe varësisë jo kimike. Varësia kimike përfshin alkoolizimin dhe varësinë ndaj drogave të ndryshme, ndërsa varësia jo kimike përfshin bixhozin, varësinë nga interneti, varësinë seksuale, mbi ushqyerjen apo mosushqyerjen, workholizmin (varësinë ndaj punës), varësinë ndaj pajisjeve të ndryshme, etj (Demilkharova, 2014). Ky studim fokusohet te varësia nga interneti, si një formë e varësisë jokimike. Përkufizimet për varësinë nga interneti janë dhënë nga studiues dhe psikologë të ndryshëm që nga momenti kur studimet mbi këtë fenomen filluan të realizohen në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në vitet E para që përdori për herë të parë këtë koncept për të përshkruar një shumëllojshmëri sjelljesh dhe njëkohësisht një çrregullim të kontrollit të impulseve, që nuk përfshin një intoksikant, ishte Young në vitin 1996 (Zhong et. al.., 2011). Kështu, Young dhe Rodgers (1998) e lidhën varësinë nga interneti me kontrollin e varfër të impulseve. Sipas Young (1998a) duke qenë se varësia nga interneti është një term i gjerë dhe që përfshin një shumëllojshmëri sjelljesh si dhe probleme me kontrollin e impulseve, ajo i ka ndarë këto sjellje në pesë nëntipa: Varësia ndaj seksit virtual: përdorim i tepruar i websiteve për seks dhe pornografi. 12

31 Varësia ndaj marrëdhënieve virtuale: mbi përfshirje në marrëdhëniet online apo punë të ndryshme online që zëvendësojnë situatat e jetës së përditshme. Net compulsions: luajtja e vazhdueshme obsesive e lojëra online, blerjet në internet, etj Mbingarkesë informacioni - lundrim i ekzagjeruar në internet apo kërkime të të dhënave. Varësi nga kompjuteri - luajtja e vazhdueshme e lojërave në kompjuter (Chak & Leung, 2004). Siç citohet te Lee (2014), Goldberg (2005) përdori termin çrregullim i varësisë nga interneti për të përkufizuar përdorimin problematik të internetit dhe në secilën prej 4 kritereve të abuzimit me substancat (tolerancën, tërheqjen, dëshirën e papërmbajtur, dhe pasojat negative) zëvendësoi fjalën substancë me fjalën internet. Më vonë Young dhe Rogers, përdorën një term alternativ, si përdorim patologjik i internetit, për të theksuar shtrirjen e varësisë në aspektin psikiatrik, në të cilin përdorimi problematik i internetit shoqërohej me dëmtime të rëndësishme sociale, psikologjike dhe okupacionale. Megjithatë, Young (1998), theksoi se interneti në vetvete nuk është problematik, nuk shkakton varësi, por janë rrjetet sociale të ngulitura në forma të ndryshme në internet që tërheqin vëmendjen e përdoruesve dhe i shtyjnë ata t i përdorin, madje deri në një përdorim të tepruar (Lee, 2014). Siç theksohet te Kuss dhe kolegët e saj (2014) për të përshkruar varësinë nga interneti janë përdorur terma të ndryshëm, përfshirë përdorimin kompulsiv të internetit, varësinë nga interneti, përdorimin patologjik të internetit, përdorimin problematik të internetit, varësinë virtuale, çrregullimin e varësisë nga interneti, etj. Kështu, sipas Shek dhe Yu (2012) pavarësisht, se ekzistojnë pikëpamje të ndryshme për varësinë nga interneti dhe përdorimin patologjik të internetit, termi i referohet faktit që një person nuk mund ta kontrollojë përdorimin e tij të internetit, duke çuar kështu sipas Young (1999) në dëmtime funksionale (Bozoglan, et.al., 2013). Për më tepër, Shapira dhe kolegët e tij (2003) theksojnë se varësia nga interneti mund të rezultojë si pasojë e mungesës së kontrollit, në ankth të shfaqur, probleme sociale, profesionale dhe financiare. Sipas Nalwa dhe Anand (2003) varësia nga interneti mund të karakterizohet nga rritja graduale dhe e vazhdueshme e parave dhe kohës në aktivitetet në internet, shfaqje e ndjenjës së pakënaqësisë kur individi nuk është në internet dhe rritje të ankthit dhe sjelljes problematike, ndërkohë që është në internet (Eldeleklioglu & Vural-Batik, 2013). 13

32 Nga ana tjetër, Shaffer (1999) paraqet tre karakteristika për të përcaktuar varësinë nga interneti: Sjellja e motivuar nga ndjenjat, një sjellje kompulsive është një model sjelljeje me përsëritje të fortë. Përfshirje e fortë në aktivitete apo sjellje varësie, pavarësisht përfitimeve negative biologjike, psikologjike e sociale. Një ndjenjë subjektive mbi pamundësinë e kontrollit të sjelljes (Park, et. al ). Sipas Lin dhe Tsai (2002), individët e varur nga interneti kanë një dëshirë për të shpenzuar më shumë kohë online dhe ekzaltohen, ndërkohë që janë duke përdorur internetin. Ata e përdorin internetin në një mënyrë të tepruar dhe shfaqin simptoma tërheqjeje dhe e pranojnë që përdorimi i internetit ndikon negativisht në fusha të tilla të jetës së tyre si: shkolla, shëndeti, dhe marrëdhëniet me prindërit (Bozoglan, et.al., 2013). Block, (2008) thekson se varësia nga interneti përkufizohet si një çrregullim impulsiv-kompulsiv që përfshin përdorim online (në linjë) dhe offline (jo në linjë) të kompjuterit dhe konsiston në të paktën tre nënkategori: 1. Përdorimi i tepruar, i shoqëruar shpesh me humbje të sensit të kohës apo me neglizhim të detyrimeve bazë. 2. Tërheqje, përfshirë ndjenjën e zemërimit, tensionit apo dhe e depresionit kur është i pamundur përdorimi i kompjuterit. 3. Tolerancë, që përfshin ndjenjën për pajisje më të mira kompjuterike, për më shumë software, apo më shumë orë për ta përdorur internetin 4. Pasoja negative, përfshirë argumentet, gënjeshtrat, arritjet e ulëta, izolim social dhe lodhje (Demirer, et., al., 2013). Nga ana tjetër, Ekinci (2000) e përshkruan varësinë nga interneti duke i dhënë çdo individi rreth e rrotull adresën e it e rrjeteve të tjera sociale, emrat e dhomave të chatimit, shpenzimin e kohës më të madhe në internet, uljen e kënaqësisë dhe produktivitetit në punë, bërjen e blerjeve në internet, të pasurit e më pak kohe për miqtë dhe familjen (Demirer, et., al., 2013). Sipas një grupi autorësh, përdorimi i limituar i internetit mund të jetë përfitues, por përdorimi i pakontrolluar i tij mund të shkaktojë një sërë problemesh siç janë, dështimi akademik, humbja e performancës profesionale, izolimi social, thyerja e rutinës së përditshme, rritja e niveleve të 14

33 depresionit, vetmia, gënjeshtra, ulja e cilësisë së jetës, rritja e ankthit, dhe çrregullimet psikiatrike Modele dhe konstrukte teorike për shpjegimin e varësisë nga interneti Modeli i Davis për shpjegimin e varësisë nga interneti Davis (2001) ishte i pari që propozoi modelin konjitiv-bihevjoral për përdorimin problematik të internetit. Ky model i jep më shumë rëndësi marrëdhënies konjitive-bihevjorale në zhvillimin dhe qëndrueshmërinë e përdorimit të internetit. Në këtë mënyrë, në qendër të përdorimit problematik të internetit (PIU) janë mendimet disfunksionale. Ky model thekson përdorimin e shëndetshëm të internetit si një mënyrë për ta përdorur atë për një qëllim të qartë në një periudhë kohe që mund të konsiderohet e arsyeshme në kushtet specifike të përdoruesit, si dhe në njohje të ndryshimeve midis komunikimeve reale dhe atyre nëpërmjet internetit, pa kaluar në një personalitet të ndryshëm. Supozimet kryesore të këtij modeli ishin që përdorimi problematik i internetit (PIU) rezulton nga procese konjitive dhe sjellje problematike që e intensifikojnë dhe e ruajnë përgjigjen e keqpërshtatur. Ky model e vë theksin te mendimet dhe perceptimet individuale si burim kryesor të sjelljes anormale. Për të kuptuar më mirë këtë model, Davis përshkroi konceptin e shkaktarëve të nevojshëm, të mjaftueshëm dhe shkaktarëve kontribuues të dhënë nga Abramson dhe kolegët e tij në Sipas tij, një shkaktar i nevojshëm është një faktor etiologjik që duhet të jetë i pranishëm ose duhet të ketë ndodhur në mënyrë që simptomat të shfaqen. Një shkak i mjaftueshëm është një faktor etiologjik, prania e të cilit siguron praninë e simptomave dhe ndërkohë një shkak kontribuues është një faktor etiologjik që rrit mundësinë e shfaqjes së simptomave, por nuk është as i nevojshëm dhe as i mjaftueshëm. Davis theksoi se simptomat konjitive te PIU shpesh mund të paraprijnë dhe të shkaktojnë simptoma emocionale dhe sjellore. (Griffiths, 2008) Abramson dhe kolegët e tij, i ndan këto shkaqe në dy: në të afërt dhe të largët, në varësi të afërsisë së sjelljes patologjike me segmentin ku ka ndodhur, përgjatë zinxhirit etiologjik që rezulton në një grup simptomash. Ata theksojnë se në një zinxhir etiologjik që rezulton me një grup simptomash, disa shkaktarë shtriheshin deri në fund të zinxhirit (të largëta) dhe disa afër me fillimin e zinxhirit, por në një pikë distancoheshin nga simptomat (të afërta). 15

34 Shkaktarët e largët Shkaktarët e largët që kontribuojnë në PIU janë shpjeguar brenda skemës së modelit të diatesis stres. Modeli konjitiv-bihevjoral i PIU thekson se psikopatologjitë janë shkaktarë të largët të nevojshëm për simptomat e PIU. Duhet theksuar se psikopatologjitë të vetme nuk rezultojnë në simptoma të PIU, por duhet të jetë patjetër i pranishëm shkaku i nevojshëm në etiologji. Stresori në këtë model është prezantimi me internetin apo me disa teknologji në internet. P.sh. zbulimi i pornografisë në internet, chatimi për herë të parë, blerjet për herë të parë, etj. Ekspozimi ndaj një teknologjie të tillë, është një shkaktar i largët i nevojshëm për simptomat e PIU. Ndodhia kryesore në përjetimin e internetit dhe teknologjitë e lidhura me të janë eksperienca pozitive që merr individi nga një gjë e tillë. E thënë ndryshe, në qoftë se përgjigjja ndaj të përjetuarit të një funksioni të ri në internet është pozitive, kjo përforcon vazhdimin e aktivitetit. Ky kushtëzues operant vazhdon derisa personi gjen teknologji të reja për të arritur përgjigje të njëjta psikologjike. Gjatë kursit normal të këtij kushtëzimi, mund të ndodhë një kushtëzim tjetër i shoqëruar me stimulin. Në bazë të parimeve të kushtëzimit operant, stimuli i cili është i shoqëruar me stimulin kushtëzues origjinal mund të prodhojë të njëjtin reagim përgjatë një përforcimi të dytë. P.sh. Stimuli, siç është zhurma e lidhjes së kompjuterit me internetin, ndjesia e prekjes kur përdor tastierën dhe ambienti i dhomës mund të japin të njëjtën kënaqësi nëpërmjet reagimit të kushtëzuar. Përforcuesit dytësorë janë faktorët që ndihmuan zhvillimin dhe ruajtjen e shenjave rastësore të cilat përforcuan shfaqjen e simptomave të PIU. 16

35 Fig.1:Modeli Konjitiv-Bihevioral i Davis për shpjegimin e Varësisë nga Interneti Shkaktarët e afërt Elementi më i rëndësishëm i PIU janë reflektimet dhe mendimet disfunksionale të vetes. Reflektimet lidhen me të menduarit e individit në një mënyrë të tillë ku më shumë përsëriten problemet në përdorimin e internetit se sa drejtohet vëmendja në ngjarje të tjera të jetës. Përpjekja e vazhdueshme e individit për të kuptuar se pse ai/ajo po e përdor internetin në një mënyrë të tepruar përfshin mendime dhe sjellje të tilla si të lexuarit për PIU apo të diskutuarit me miqtë në lidhje me përdorimin e tepruar të internetit. Një gjë e tillë shkakton vonesë të sjelljeve për zgjidhjen e problemeve dhe shkakton apo i sjell ndër mend individit kujtimet në lidhje me përdorimin e internetit duke parandaluar sjelljet efektive siç është marrja e masave për implementimin e një plani konkret. Në këtë mënyrë, krijohet rrethi vicioz i PIU duke mbizotëruar në një mënyrë të rënduar e përkeqësuar. Këto individë kanë një këndvështrim të gabuar për veten dhe e përdorin internetin për të marrë përgjigje pozitive nga individë të tjerë pa ndërmarrë risqe. Ato zakonisht shfaqin përgjithësime të tepruara dhe mendime bardh e zi për veten dhe botën përreth. Ata priren të kenë mendime të menjëhershme për veten e tyre të tipit si Unë jam i mirë vetëm në internet Unë jam i pa dobishëm kur nuk jam në internet, por jam i 17

36 rëndësishëm kur jam në internet dhe Unë jam një dështak kur nuk jam në internet dhe mendime për botën të tipit si Vendi i vetëm ku unë respektohem është interneti, Askush nuk më pëlqen mua kur nuk jam në internet, Interneti është shoku im i vetëm dhe Njerëzit jashtë internetit më trajtojnë keq. Individët e varur janë më të prirur drejt katastrofizimit të gjërave dhe ankthit, më shumë se sa individët e tjerë jo të varur. Young (2007), thekson se shmangia e pasojave reale të perceptuara të katastrofizimit kontribuon në përdorimin e tepruar të internetit (Senormanci, et al.,2014). Davis përdori termin përdorim patologjik të internetit (PIU) për të përshkruar përdorimin e tepruar dhe të pakontrolluar të internetit. Ai e ndau internetin në specifik dhe të përgjithësuar në varësi të qëllimeve të përdorimit të tij. Përdorimi specifik Individët janë të varur ndaj disa funksioneve specifike të internetit Përfshin materialet seksuale online, luajtjet e lojërave online, etj. Mendohet të jetë rezultat i një zhvillimi psikopatologjik të mëparshëm Vazhdon në mungesë të internetit, sepse ka një përmbajtje specifike Përdorimi i internetit për të varurit nuk është gjë tjetër vetëm një shprehje e devotshmërisë ndaj stimujve të ndryshëm. Përdorimi i përgjithësuar i internetit Përfshin përdorimin për shumë qëllime Është i lidhur me aspektet sociale të internetit Shkaktohet si pasojë e mungesës së mbështetjes sociale nga familja dhe miqtë, apo izolimi social Përfshin kalimin e kohës në chatimet online pa një arsye të caktuar Kontaktet dhe mbështetja sociale që ndodhin online rezultojnë në rritjen e dëshirës për të qëndruar në këtë jetë sociale artificiale. Ato me varësi të theksuar ndaj internetit e përdorin internetin për të shtyre dhe shmangur përgjegjësitë e tyre. Nuk ka asnjë mënyrë për ata për të shprehur ankthin, interneti është lidhja e individit me botën e jashtme (Senormanci, et al.,2014). 18

37 Modeli i Caplan për shpjegimin e varësisë ndaj internetit Caplan (2002) e zgjeroi modelin e Davis duke shqyrtuar lidhjen midis përdorimit problematik të internetit dhe ndryshoreve të ndryshme që lidhen me mirëqenien psikologjike, përfshirë vetëvlerësimin, vetminë, depresionin dhe turpin. Gjetjet e tij treguan se izolimi social luan një rol të madh në simptomat e sjelljes së PIU. Caplan sugjeroi zëvendësimin e termit Përdorim Patologjik i Internetit me termin Përdorim Problematik i Internetit (Goel, et al.,2013). Caplan e shikon varësinë teknologjike si një nëngrup i sjelljes së varësisë. Varësia nga interneti paraqet elementët bazë të varësisë (spikatje, ndryshim i gjendjes shpirtërore, tolerancë, tërheqje, konflikt dhe kthim pas). Nga kjo perspektivë, të varurit nga interneti paraqesin një interesim për aktivitetin, shpesh duke përjetuar një dëshirë të madhe dhe ndjenja shqetësimi për internetin kur individi nuk është në linjë. Përdorimi i internetit si një mënyrë për të shmangur ndjenjat shqetësuese, duke zhvilluar një tolerancë për internetin për të arritur kënaqësi, të përjetuarit e tërheqjes kur reduktohet përdorimi i internetit, vuajtja e rritjes së konflikteve për shkak të aktivitetit dhe kthimi pas në internet janë gjithashtu shenja të varësisë (Young & Abrey, 2011) Modeli i Griffiths për shpjegimin e varësisë nga interneti Griffiths dhe koleget e tij (2014) e përkufizojnë sjelljen e varur si çdo lloj sjelljeje me disa tipare specifike apo elemente, ndër të cilat vlen të përmendet spikatja, ndryshimi i gjendjes shpirtërore, toleranca, simptomat e tërheqjes, konflikti dhe rikthimi). Autori thekson se çdo sjellje që përmban këto 6 elementë përmbush kriteret për të qenë një sjellje e varur Spikatja - ndodh atëherë kur interneti bëhet aktiviteti më i rëndësishëm në jetën e individit duke dominuar të menduarit (shqetësime dhe preokupime konjitive), ndjenjat (dëshirë e papërmbajtur) dhe sjelljen e tij (keqësim i sjelljeve sociale). Në këtë mënyrë, edhe pse individët nuk janë në internet, ata do gjenden vazhdimisht duke menduar herën tjerët kur ata do të hyjnë në internet, kur do të logojnë në rrjetet e tyre të preferuara, duke sakrifikuar kështu kontaktet sociale reale për të qenë online. Ndryshimi i gjendjes shpirtërore i referohet eksperiencës/përjetimeve subjektive që individët raportojnë si pasojë e përdorimit të internetit dhe mund të shikohen si një strategji përballuese (ata përjetojnë një nxitje lëvizje apo rritje ose në mënyrë paradoksale një ndjenjë qetësie të 19

38 largimit apo mpirjes ). Ndryshimi i gjendjes shpirtërore ndodh atëherë kur individi përdor sjelljen e tij për të larguar gjendjen depresive dhe për t'u larguar nga realiteti. Toleranca kjo ka të bëjë me procesin e kërkimit të vazhdueshëm të rritjes së kohës së kaluar në internet për të arritur efektin e dëshiruar. Simptomat e tërheqjes - përfshijnë ndjenjat e pakënaqësisë, gjendjen e përgjithshme të pakënaqësisë dhe efektet fizike (dridhje, irritueshmëri, etj) të cilat ndodhin kur individët e kanë të pamundur të hynë në internet për arsye të ndryshme, etj. Pra, kjo ndodh atëherë kur sjellja e individit vazhdon dhe shoqërohet me simptoma negative psikologjike dhe fiziologjike si pasojë e pamundësisë së përdorimit të internetit. Sipas Cao dhe kolegët e tij (2011) për individët me përdorim problematik të internetit, simptomat psikologjike mund të përfshijnë probleme psikosomatike, dobësim të sistemit imunitar dhe disfunksione psikologjike, dhe sipas Yen dhe kolegëve të tij (2007) simptomat fiziologjike përfshijnë ankthin dhe depresionin. Konflikti - i referohet konfliktit që ndodh midis një individi dhe atyre përreth tij, konfliktit me aktivitetet e tjera (si puna, jeta sociale, hobet, interesat) apo edhe brenda vetë individit (konfliktet intrapsikike dhe ndjenjat subjektive të humbjes së kontrollit) të cilat janë të lidhura me kalimin e një kohe të madhe në internet. Rikthimi - ka të bëjë me tendencën për t iu rikthyer dhe përsëritur sjelljet e mëparshme të përdorimit të tepruar të internetit (Kuss et.al., 2013). 20

39 Fig. 2: Modeli i elementëve të Varësisë nga Interneti Modeli konceptual i varësisë nga interneti Douglas dhe kolegët e tij i kanë rishikuar artikujt e publikuar në periudhën midis , dhe kanë propozuar një model konceptual të varësisë nga interneti. Sipas këtij modeli, përdorimi i tepruar i internetit përcaktohet më shumë nga kërkesat e brendshme dhe nga motivimi i individit (faktorët shtytës siç është mundësia për të fshehur identitetin, për largimin e stresit, dhe për të plotësuar nevojat sociale). Sidoqoftë, prirja individuale është gjithashtu e rëndësishme (ngjarjet e mëparshme, siç është të qenit në një mjedis që lejon përdorimin e internetit, si konviktet e studentëve, përdorimi i internetit për disa vite dhe të ndjerit i pakuptuar nga të tjerët, si dhe profilet e varura si refuzimi i përdorimit të tepruar të internetit si një problem dhe mungesa e jetës sociale dhe/ose vet-besimit). Modeli thekson, se aspektet tërheqëse të perceptuara të mjedisit (faktorët shtytës si, bixhozi online, aksesi ndaj aplikacioneve varëse si lojërat dhe chatimi, aksesi i lehtë në internet si dhe informacioni në internet, lehtësia e ndërveprimeve sociale dhe lehtësia në komunikim) dhe faktorët shtytës lehtësojnë marrëdhënien midis përdorimit të tepruar të internetit dhe ashpërsisë së efekteve negative. Përveç efekteve angazhuese sociale, akademike dhe ekonomike, si dhe efekteve fizike si ndryshimet në oraret e 21

40 gjumit, efektet negative të varësisë nga interneti mund të përfshijnë gjithashtu edhe sjellje devijante (porno online, seks virtual, për ata individë me nivele të theksuara turpi, në vend të marrëdhënieve dhe aktiviteteve sociale normale). Ndërgjegjësimi i individit për problemin e varësisë ndaj internetit mund të lehtësojë përdorimin e strategjive kontrolluese për të parandaluar varësinë. Disa individë kanë më shumë probabilitet se të tjerët për të përshtatur sjellje të devijuara nga normalja, kështu një lidhje direkte është propozuar midis ngjarjeve të mëparshme dhe sjelljeve të devijuara nga normaliteti. Fig.3: Modeli konceptual i Douglas për Varësinë nga Interneti Modeli neuropsikologjik i varësisë Në vitin 2005, CYAND (Shoqata e të Rinjve Kinezë për Zhvillimin e Rrjeteve) vendosi për herë të parë një standard për të gjykuar varësinë ndaj internetit si të pasurit e një parakushti dhe tre kushteve. Parakushti është që varësia ndaj internetit duhet të rrezikojë ashpër funksionimin social dhe komunikimin ndërpersonal të individit. Në këtë mënyrë, një individ mund të klasifikohet me varësi ndaj internetit për aq kohë sa te ai janë të pranishme njëri nga kushtet e mëposhtme. 22

41 1. Individi mund të ndjejë se e ka më të lehtë për të arritur vetëaktualizimin online se sa në jetën reale. 2. Individi mund të përjetojë depresion sa herë që aksesi në internet ndërpritet apo është i pamundur. 3 Individi përpiqet të fshehë kohën e kaluar në internet nga familjarët e tij. Ying, drejtues i Institutit të Zhvillimit Psikologjik për CYAND, ka propozuar një model zinxhir neuropsikologjik për të shpjeguar sjelljen e varur ndaj internetit. Kur shqyrtohen nxitësit primitivë të shoqëruar me varësinë, shumë prej kërkuesve ndalohen te sjellja e trurit në rastin e varësisë ndaj substancave. Aktivizimi farmakologjik i sistemit të shpërblimeve të trurit është përgjegjës për prodhimin e sjelljeve potenciale të varësisë ndaj substancave. Faktorët gjenetikë, socialë dhe të personalitetit janë gjithashtu të rëndësishëm, por efektet e drogave në SNQ janë përcaktuesit e parë të varësisë ndaj substancave. Faktorët jo farmakologjikë priren të jenë të rëndësishëm në fillimin e përdorimit të drogave dhe në përcaktimin se sa shpejt zhvillohet varësia. Për disa substanca, faktorët jo farmakologjikë mund të ndërveprojnë me veprimin e drogave farmakologjike për të dhënë përdorimin kompulsiv të substancave. Në këto raste, sjellja varëse mund të përfshijë përdorimin e substancave që në përgjithësi nuk konsiderohen varëse. Dopamina është një ndër neurotransmetuesit që ndodhet në SNQ, e cila ka marrë një vëmendje të veçantë për rolin e saj në motivim dhe sistemin e shpërblimit. Pavarësisht se gjenden sisteme të ndryshme dopaminash në tru, sistemi mesolimbik i dopaminës është më i rëndësishmi në proceset motivuese. Modeli i propozuar i rrethit shpërblyes të trurit, përfshin rritjen e nivelit të dopaminës kur stimulohen zona të caktuara të trurit. Në tru gjenden zona të rrugëve të specializuara që ndërmjetësojnë motivimin dhe shpërblimin. Stimuli elektrik në mesin e trurit të përparmë prodhon efekte shpërblyese të jashtëzakonshme. Stimulantët psikomotorë dhe opiatët, gjithashtu mund të aktivizojnë këtë sistem shpërblimesh nga aktivizimi farmalogjik i bërthamës accumbens dhe zonës së përparme tegmentale. Sipas Di Chiara (2000), veprimi tegmental i përparmë nga opiatët mund të përfshijë sistemin endogjen opioid peptid, por vendndodhja anatomike e këtij sistemi nuk është identifikuar akoma. Shpërblimet natyrale (si ushqimi, seksi) dhe substanca të tjera (si: kafeina, etanoli, nikotina) gjithashtu, mund ta aktivizojnë sistemin e shpërblimeve të trurit. 23

42 Fig.4: Modeli neuropsikologjik i Varësisë nga Interneti Nxitësi primitivë - instinkti i një individi për të ndjekur kënaqësinë dhe për të shmangur dhimbjen, i cili përfaqësohet me motive dhe impulse të ndryshme në përdorimin e internetit. Eksperienca euforike aktivitetet në internet stimulojnë SNQ të individit, i cili do të ndihet i lumtur dhe i kënaqur. Këto ndjenja do e nxisin individin të vazhdojë përdorimin e internetit dhe të rrisë euforinë. Në momentin që varësia është krijuar, eksperienca euforike shumë shpejt do të transformohet në një zakon. Tolerancë për shkak të përdorimit të përsëritur të internetit, ndjesia e të futurit sa më shumë shpesh rritet. Në mënyrë që të arrijë të njëjtën eksperiencë kënaqësie, përdoruesi rrit kohën e qëndrimit në internet. Reagimi i heqjes dorë sindroma fizike dhe psikologjike ndodh në momentin që individi ndalon ose pas përdorimit të rritur të internetit, kryesisht duke përfshirë pagjumësinë, çrregullimin e vakteve, paqëndrueshmërinë emocionale, irritueshmërinë, etj. 24

43 Përballimi pasiv - sjelljet pasive të individit në mjedisin rrethues, i cili përballet me frustrimin apo merr efekte të dëmshme nga jashtë, të cilat përfshijnë sjellje pasive siç është fajësimi i ngjarjeve, fallciteti konjitiv, formimi i ndrydhjes, largimi dhe agresiviteti. Efektet e shumta efektet e shumta përfshijnë eksperienca pasive që konsistojnë në tolerancë dhe reagime dorëheqjeje, si dhe shtysa të kombinuara që konsistojnë në stilet pasive të përballimit individual mbi shtysat primitive të individit (Young & Abreu, 2011). Përveç këtyre modeleve të ofruara nga autorë dhe studiues të ndryshëm të fenomenit të varësisë, ekzistojnë dhe këndvështrime të tjera që përpiqen ta shpjegojnë atë. Kështu, sipas këndvështrimit bihejviorist, varësia nga interneti shpjegohet nëpërmjet dy mënyrave. Njëra nga këto është kushtëzimi klasik, ku në fillim interneti nuk ka një kuptim domethënës për individin që e përdor, por më pas ai gjen kënaqësi në disa elementë si lojërat, komunikimet online dhe pikërisht dëshira për të vazhduar përdorimin e këtyre elementëve të kënaqësisë dhe dëfrimit shkakton varësinë nga interneti. Mënyra e dytë shpjegohet nëpërmjet kushtëzimit operant, ku besohet se aksesimi i informacionit në mënyrë shumë të shpejtë nëpërmjet internetit dhe vendosja e komunikimeve virtuale me njerëz të ndryshëm në vetvete është një përforcues që çon drejt varësisë ndaj internetit (Yilmaz, et, al. 2012). Studimet mbi sjelljet e kafshëve dhe të individëve kanë çuar në kuptueshmërinë që individët kërkojnë dhe priren të përjetojnë kënaqësinë dhe të shmangin dhimbjen apo çdo lloj forme tjetër të pakënaqësisë. Në përgjithësi, individët përpiqen të krijojnë apo ruajnë situatat ku kënaqësia e tejkalon pakënaqësinë. Është pikërisht kjo ndjenjë e kënaqësisë që shërben si shpërblyes dhe rrit mundësitë që individi të kërkojë ta ripërjetojë atë ndjesi - dhe kështu ndodh dhe në rastin e varësisë, ku rritet frekuenca e kërkimit të përjetimit dhe individi vazhdon dhe vepron në këtë mënyrë, pavarësisht pasojave të shumta negative që sjell (An-Pyng, et.,al. 2013). Sipas teorisë së të mësuarit social, karakteristikat e një individi që merret si model në procesin e të nxënit, luajnë rol të rëndësishëm në modelim. Gjatë pubertetit individi në mënyrë modeste imiton bashkëmoshatarët e tij. Kështu, besohet se përdorimi i gjerë i internetit ndërmjet bashkëmoshatarëve e bën individin të varur ndaj internetit. Sipas teorisë geshtaltiste, duke u nisur nga fakti që individi fokusohet në mënyrë intensive në internet gjatë procesit të varësisë, aktivitetet e lidhura me internetin konsiderohen si figura dhe 25

44 gjithë elementet konsiderohen si sfondi. Nisur nga kjo, në lidhje me të gjitha qëllimet dhe motivet e përdorimit të internetit, individi nuk e shikon internetin si pjesë të jetës së tij, po si vetë jeta. Sipas këndvështrimit konjitivist, individi fokusohet më shumë në besimet disfunksionale dhe në ndryshimin e këtyre besimeve. Kështu, individi thekson se koha që kalon në internet është më pak se sa realisht ai kalon në të vërtetë, dhe vetë ai fillon e beson këtë gjë, dhe gjen justifikime të ndryshme për të kaluar më shumë kohë në internet. Sipas drejtimit zhvillimor, Ulgen (1995), thekson se individët që kanë mangësi të aftësive sociale, e kërkojnë plotësimin e tyre në mjedisin virtual. Në veçanti, kërkesat e bashkëmoshatarëve, të cilat marrin një vlerë shumë të madhe sidomos në adoleshencë, krijojnë një drejtim serioz mbi adoleshentët. Në këtë mënyrë, faktorë të tillë si qëndrimet e prindërve me të cilat përballën adoleshentët ndikojnë strukturën sociale në të cilën ata jetojnë dhe zgjedhja e profesionit krijon një presion te individi dhe e shtyn atë drejt botës virtuale ku ai beson se është i lirë dhe larg presioneve. Sipas këndvështrimit socio-kulturor, theksi vihet te familja, te dinamikat sociale dhe kulturore që nxisin përdorimin e tepruar të internetit. Kështu, sipas kësaj perspektive, individi fillon të përdorë internetin për të shmangur konfliktet në familje dhe kjo mund të çojë drejt varësisë nga interneti (Yilmaz et., al., 2014) Neurobiologjia dhe imazhet e trurit Studimet mbi neurobiologjinë e varësisë nga interneti janë të pakta. Ndër studimet e para që janë bërë në këtë drejtim kanë raportuar 10 pjesëmarrës me varësi ndaj lojërave online, të cilët janë prezantuar me piktura të lojërave dhe mozaik pikturash të rregulluara gjatë bërjes së rezonancës imazherike. Në këtë grup, në krahasim me grupin e kontrollit ishte e aktivizuar ana e djathtë e lobit frontal, bërthama accumbens e djathtë, korteksti cingulat bilateral dhe korteksti i mesëm frontal, korteksti i djathtë parafrontal dorsolateral dhe bërthama caudate e djathtë. Aktivizimi i zonave të njohjes lidhej pozitivisht me vetë raportimet për lojë urgjente dhe eksperience loje e provokuar nga pikturat. Rezultatet demonstruan se substancat neurale të aktivizuara në dëshirën e pakontrolluar për të luajtur në lojërat kompjuterike ishte i njëjtë me ato të varësisë nga substancat. Në këtë këndvështrim, studimet sugjerojnë se sjellja e pakontrolluar për të luajtur 26

45 lojëra kompjuterike online dhe sjellja e pakontrolluar për marrjen e substancave kanë të njëjtin mekanizëm neurobiologjik (Weinstein & Lejoyeux, 2010). Studimet theksojnë se varësia nga interneti është e lidhur me ndryshimet që ndodhin në tru, të ngjashme me ato të gjetura te individët e varur nga abuzimi me alkoolin, kokainën dhe kanabisin. Studiuesit përdoren MRI Scan për të zbuluar anomalitetet në trurin e adoleshentëve të cilët shpenzonin shumë orë në internet, dëmtimet në jetën e tyre sociale dhe jetën personale. Nga gjetjet, rezultoi se 5-10% e përdoruesve të internetit ishin të varur, që do të thotë se ata nuk ishin në gjendje për të kontrolluar përdorimin e tij. Pjesa më e madhe janë luajtës të lojërave të ndryshme të cilët përfshiheshin aq shumë në këto aktivitete sa harronin të ushqeheshin. Edukimi i tyre, puna dhe marrëdhëniet sociale prekeshin shumë nga ky përdorim i tepruar i internetit. Kërkimet e bëra në Kinë, u fokusuan në studimet, skanimin e trurit të 17 adoleshentëve të diagnostikuar me varësi nga interneti, të cilët u referuan te Qendra e Shëndetit Mendor në Shangai, dhe rezultatet e skanerëve të tyre u krahasuan me ato të bashkëmoshatarëve të tyre. Rezultatet treguan dëmtim të fibrave dhe lëndës së bardhë në tru të cilat lidhen me procesimin emocional, vëmendjen, marrjen e vendimeve dhe kontrollin konjitiv. Ndryshime të ngjashme te lënda e bardhë në tru janë vërejtur edhe te individët që janë të varur ndaj substancave si alkooli dhe kokaina. Gjithashtu, siç citohet te Kuss (2014), roli i neurotransmeturesit dopaminë te sjellja e varur mbështetet nga shumë studime. Në mënyrë të ngjashme, varësia nga interneti ndan të njëjtin mekanizëm neurobiologjik si varësia ndaj substancave, si pamjaftueshmëria e shpërblimeve, pasojë e mungesës së aktivitetit dopaminergjik, ndryshimeve në strukturën e trurit, e dëmtimeve në funksionet konjitive si pasojë e varësisë. Studimet theksojnë se të shfaqurit e sjelljeve varëse lidhen me disfunksionet në tru, përfshirë lobin prefrontal, kortekstin orbitofrontal dhe cingulated gyrus të cilat janë të lidhura me marrjen e vendimeve. Studimet e fundit tregojnë se ndryshime dhe aktivitete të ngjashme të trurit ndodhin në sjelljet e varësisë, përfshirë dhe varësinë ndaj internetit. Studimet mbi funksionimin e rezonancës magnetike kanë treguar se varësia ndaj internetit është e shoqëruar me rritjen e aktivitetit të zonave të trurit përgjegjëse më shumë për shpërblimet sesa kontrollet dhe që janë më pak të ndjeshme ndaj pasojave negative të përfshirjes në internet, përfshirë humbjen në një 27

46 lojë bixhozi. Gjithashtu, studimet sugjerojnë se zona të ndryshme të trurit janë të aktivizuar te adoleshentët me varësi nga interneti të ngjashme me kontrollin e shëndetshëm gjatë animimit të hedhjes së topit, përfshirë talamusin, zonën paraqendrore bilaterale, zonën e mesme frontale bilaterale dhe kryqëzimin e djathtë të lobeve parentale dhe temporale, duke treguar se kështu mospersonifikimi online është i reflektuar në aktivitetin e trurit të të varurve nga internet (Pontes, et al., 2015) Pse bëhen individët të varur nga interneti? Shkaku i sjelljes së varur nga interneti është akoma i paqartë. Studiuesit janë përpjekur ti përgjigjen kësaj pyetje nga dy këndvështrime të ndryshme, së pari nga vetë karakteri i internetit dhe së dyti nga natyra e përdoruesve të tij. Sipas Greenfield, (1999) në lidhje me varësinë potenciale ndaj internetit, studiuesit kanë theksuar se burimi i sjelljes së varësisë ndaj internetit buron nga disa aspekte të internetit siç janë: shpejtësia, aksesueshmëria dhe intensiteti i informacionit që ofron. Ndërkohë Lin dhe Tsai (2002) theksuan se në veçanti të rinjtë e vlerësojnë anonimitetin, mungesën e kontakteve ballë për ballë, përmbajtjen (p. sh. pornografinë) dhe aktivitetet sociale online ( , chatimet, lojërat e ndryshme). Pavarësisht kësaj, studiuesit janë fokusuar veçanërisht në shpjegimin psikologjik të varësisë nga interneti. Davis (2001) propozoi që sjellja e varësisë ndaj internetit është rezultat i shkaktarëve të afërt dhe të largët. Shkaktarët e largët kontribuojnë në origjinën e sjelljes së varësisë ndaj internetit. Ndërmjet tyre Davis e vë theksin te psikopatologjitë e përdoruesve, te vetë interneti dhe situatat e tilla si p.sh. përforcimi pozitiv i sjelljes në internet. Ndërsa si shkaktarë të afërt të sjelljes së varësisë ndaj internetit Davis, thekson keqfunksionimin e proceseve konjitive, izolimin social dhe mungesën e suportit social. Ndërkohë Caplan (2005) nga ana tjetër thekson se kompjuteri si një mjet komunikimi ka më pak risk, është i lehtë për t u përdorur dhe i mundëson individëve fleksibilitet në prezantimin e vetes në krahasim me komunikimin ballë për ballë. Dhe kjo është shumë e pëlqyeshme sidomos për individët e vetmuar dhe të depresuar, të cilët kanë një përshtypje negative për kompetencat e tyre sociale. Ndërkohë, Liu dhe Kou (2007) theksojnë se marrëdhëniet jo cilësore me prindërit lidhen pozitivisht me marrëdhëniet individuale me bashkëmoshatarët, dhe këto marrëdhënie të komplikuara me bashkëmoshatarët çojnë në rritjen e niveleve të ankthit, i cili e lehtëson fillimin e qëndrueshmërinë së sjelljes së varësisë ndaj internetit (Smahel, et al., 2009, fq. 544). 28

47 Për individët e varur, përdorimi i tepruar i internetit mund të shërbejë si një strategji (e papërshtatshme) e përballimit të stresit. Gjithashtu, mund të shërbejë si një forum për zgjerimin e rrjetit social, duke rritur në këtë mënyrë mundësinë për marrëdhënie të kuptimshme, vetkonfidencë, aftësi sociale dhe mbështetje sociale. Individët që përdorin chatimin në internet dhe janë socialisht të frikësuar, mund ta përdorin internetin si një mundësi për të përsëritur sjelljet sociale dhe për të rritur aftësitë komunikuese, të cilat mund t i ndihmojnë ata të përmirësojnë ndërveprimet ballë për ballë në mjedisin e tyre social. Të tjerë theksojnë se individët e varur nga interneti e përdorin internetin si një mekanizëm përballues kundër problemeve të theksuara në psikologjinë e zhvillimit, kriza e stadit të pestë dhe të gjashtë (identiteti, intimiteti) në teorinë e Eriksonit ishte e lidhur me varësinë nga interneti tek studentët tajvanezë. Studentët që ishin të varur nga interneti, në bazë të matjeve raportuan se nuk i kishin zgjidhur me sukses këto kriza (Weinstein & Lejoyeux, 2010). Teori të ndryshme përpiqen të shpjegojnë se pse përdorimi i internetit për disa përdorues çon në varësi. Së pari, 3 A-të e aktivitetit në internet si disponueshmëria (availability), përballueshmëria (affordability) dhe anonimati (anonymity) krijojnë një medium shoqërisht të përdorshëm dhe me besueshmëri të pashembullt. Një studiues i fushës, duke e cilësuar internetin si porta drejt drogës, evidenton se ai çon në varësi të tjera të ndryshme. Gjithashtu, aktivitetet në internet janë të larmishme dhe ato mund të realizohen në intervale kohore të ndryshme dhe jo fikse, duke siguruar kështu shpërblime dhe përforcime. Në këtë mënyrë interneti siguron vazhdimisht risi, duke gjeneruar nivele të larta të kënaqësisë. Një tjetër joshje në internet është se shumë aktivitete, sidomos luajtja e lojëra online, janë dizenjuar dhe mund të përmbushin nevojat e disa individëve për vetëprezantim, vetëvlerësim, vetëaktualizim, një sens i arritjes dhe ndërveprime sociale, kur të gjitha këto mund të mungojnë ose janë pak të arritshme në jetën reale. Sa më shumë që ata investojnë kohën e tyre dhe përpjekjet në botën virtuale, aq më shumë ata dështojnë në ndjekjen e qëllimeve në jetën reale. Dhe sa më shumë që ata dështojnë në arritjen e qëllimeve në jetën reale, aq më shumë ata janë të detyruar të përfshihen dhe të marrin kënaqësi në botën virtuale. Të gjitha këto karakteristika precipituese dhe tërheqëse mund të theksohen kur një individ është gjenetikisht i ndjeshëm ndaj varësisë; mund të ketë çrregullime psikiatrike bashkëshoqëruese si 29

48 depresion, ankth dhe çrregullim të vëmendjes dhe hiperaktivitetit; si dhe ndodhet në një mjedis disfunksional me mungesë të mbështetjes (An-Pyng, et., al, 2013) Faktorët e shoqëruar me varësinë nga interneti Variablat sociodemografikë Studimet kanë treguar se tek adoleshentët, varësia nga interneti është e shoqëruar me variabla të tilla demografikë si: nivelet e larta të të ardhurave në familje, të qenit mashkull, të lënit mënjanë (neglizhimi), të jetuarit në zona rurale, etj. Variablat e përdorimit të internetit Në këtë grup bëjnë pjesë mosha e ekspozimit për herë të parë ndaj internetit, përdorimi i internetit për qëllime kënaqësie, frekuenca dhe sasia e përdorimit të internetit, aksesi i internetit në shtëpi, përdorimi i internetit në një internet kafe, përdorimi i lojërave online, aplikimet e ndryshme sociale, dhe aplikimet e ndryshme në internet. Kështu, mbikëqyrja prindërore në lidhje me sjelljen e adoleshentit në internet rezulton e lidhur me varësinë nga interneti, sidomos komunikimi i varfër prindëror në lidhje me përdorimin e internetit, rregullat për kohën e qëndrimit në internet, dhe një mungesë e rregullave për përdorimin e internetit. Faktorët psikosocialë Faktorët psikosocialë përfshijnë karakteristikat e brendshme siç është përdorimi i internetit për përmirësimin e humorit (Gamez-Guadix, et.al.,2012) nivelin e ulët të kënaqësisë, nivelin e ulët të mirëqenies, vetminë, mungesën e besimit, preferencën për ndërveprime sociale online, pasojat negative. Për më tepër, janë raportuar karakteristikat e personalitetit si: kërkimi i risisë, shmangia e lëndimit, vet-vlerësimi i ulët, frustracioni, introversioni, niveli i ulët i dakordueshmërisë, nivele të ulëta të stabilitetit emocional, nivele të ulëta të ndërgjegjësimit. Kështu, si variabla sociale u theksuan, përshtatshmëria sociale, stresi, arritjet e ulëta akademike, marrëdhënie të varfra me bashkëmoshatarët në shkollë, mërzitje në kohën e lirë, bashkëmoshatarë që konsumojnë alkool. Për më tepër, një numër i variablave familjare janë të lidhura me varësinë nga interneti, të cilat përfshijnë konfliktet familjare dhe pakënaqësinë, lidhjen prindërore, perceptimin e kujdesit prindëror, si dhe qëndrimet pozitive të perceptuara të adoleshentëve ndaj përdorimit të substancave nga prindërit. 30

49 Simptomat komorbide Simptomat komorbide kanë përfshirë përdorimin e substancave dhe alkoolit, prirjen për probleme sjellore, depresionin, idetë vetëvrasëse, fobinë sociale, ankthin social, skizofreninë, çrregullimin obsesiv-kompulsiv, psikotizmin, dhe sjellje antisociale. Kështu, një sërë problemesh psikosomatike janë të lidhura me përdorimin e internetit, siç është gjendja shëndetësore e varfër, mungesa e gjumit, mungesa e energjisë, disfunksioni fiziologjik, sistemi imunitar i dobët, obeziteti dhe një vizion i varfër për të ardhmen (Kuss, et.al.,2014). Fig. 5: Faktorët e shoqëruar me varësinë nga interneti 31

50 Faktorët e përdorimit Përdorimi më i zakonshëm i internetit ishte për zbavitje (45.1%), e pasuar kjo me përdorimin për kërkim informacioni dhe njohuri (19.9%) dhe në fund për komunikimin me bashkëmoshatarët (15.8%). Kënaqësia nga familja, gjithashtu është një faktor tjetër, i shoqëruar me varësinë nga interneti. Nxënësit që ishin të pakënaqur me familjet e tyre, ishin 2.5 herë më shumë të prirur për t u bërë të varur nga interneti, krahasuar me ata që ishin të kënaqur me familjen. Rezultatet evidentuan se meshkujt kanë 50% më shumë mundësi për varësi nga interneti krahasuar me femrat. Varësia nga interneti mund të jetë një manifestim sjellor i stresit të brendshëm që adoleshentët përjetojnë. (Lam, et., al., 2009) Faktorët parashikues Shumë studime kanë studiuar rolin e faktorëve të personalitetit në përdorimin e tepruar të internetit. Nivele të larta të përdorimit të internetit, mungesë e këmbënguljes, dhe pjesëmarrja në grupet online ishte parashikues i përdorimit problematik të internetit te studentët në Australi. Dimensioni psikotik i personalitetit i lidhur pozitivisht me konstruktin e pasionit obsesiv, i ndërmjetësuar nga tendenca për të shprehur veten e vërtetë në internet, paraqitej tek adoleshentët turq. Adoleshentët e varur nga interneti në Korenë e Jugut kishin më shumë probleme ndërpersonale se sa përdoruesit e shëndetshëm të internetit. Faktorët e personalitetit si, shmangia e dëmtimit, kërkimi i risisë, varësia shpërblyese, vetëdrejtimi i ulët dhe nivelet e ulta të bashkëpunimit ishin pozitivisht të lidhura me varësinë nga interneti tek adoleshentët koreanë. Gjithashtu, varësia nga interneti ishte e lidhur pozitivisht me ankthin dhe pakënaqësinë në marrëdhëniet me bashkëmoshatarët, me qëndrimet prindërore, komunikimin në familje, mungesën e kohezionit në familje dhe prezencën e dhunës në familje. Në Kinë, faktorët rriskues për varësinë nga interneti tek adoleshentët kishin lidhje me të qenit mashkull, sjelljen abuzuese ndaj alkoolit, pakënaqësinë familjare dhe eksperiencën e situatave stresante. Situata të ngjashme me këto, janë gjetur edhe në Tajvan, ku përdorimi i lartë i substancave, të pasurit e shokëve apo të afërmve me zakone abuzimi të alkoolit, marrëdhëniet e varfra në shkollë, konfliktet familjare, funksionimi i ulët familjar dhe të jetuarit në zonat rurale janë variabla të lidhura pozitivisht me varësinë nga interneti (Weinstein & Lejoyeux, 2010). 32

51 Faktorët konjitivë Individët e varur nga interneti mund të kenë vështirësi në menaxhimin e sjelljes së tepruar online në jetën e përditshme. Një studim gjeti se individët e varur nga interneti kanë probleme në funksionet e marrjes së vendimeve, kryesisht në të mësuarit e strategjisë me vonesë më shumë se sa në paaftësinë për të mësuar nga detyrat e papritura. Një studim ka investiguar lidhjen mes neurokognicionit me varësinë nga interneti duke përshkruar karakteristikat e marrjes së vendimeve, potencialin e ndërmarrjes së rrisqeve dhe personalitetin te studentët me varësi nga interneti. Studimi ka treguar se studentët e varur nga interneti në detyrat e bixhozit apo lojërave në internet shfaqnin marrje më të mirë të vendimeve, performancë të lartë në testin e bixhozit dhe kishin më pak mundësi për t u përfshirë në sjellje rriskuese. Gjithashtu, ata shfaqën varësi shpërblimi të ulët dhe nivele të larta të kërkimit të risisë. Performanca e lartë në testin e bixhozit diferenconte grupin e varësisë nga interneti nga grupi i abuzimit me substancat dhe nga grupi patologjik i bixhozit, të cilët treguan të jenë të paaftë në marrjen e vendimeve (Weinstein & Lejoyeux, 2010) Shenjat e Varësisë nga Interneti Shenjat psikologjike të varësisë ndaj internetit Ndjenja të shpeshta të fajit pas kalimit të një kohe të gjatë online; Vështirësi të mëdha për të shmangur përdorimin e internetit; Shpesh humbje e sensit të kohës gjatë të qenit online (mund të kenë kaluar shumë orë dhe duket sikur kanë kaluar vetëm pak minuta); Ndjenja frustrimi apo tensioni kur është i pamundur përdorimi i internetit; Justifikime të paarsyeshme për nivele të pashëndetshme të përdorimit (individë të tjerë qëndrojnë online më shumë se sa unë); Hedhja poshtë e efekteve negative për përdorimin e tepruar të internetit (së paku nuk jam i varur nga droga apo alkooli); Humbje e interesit dhe e pjesëmarrjes në aktivitete apo hobi që më parë i jepnin kënaqësi; Të ndjerit i qetë, i lumtur dhe i gëzuar kur individi është online; Shqetësimi për të qenë online kur individi është i angazhuar në aktivitete të tjera (shkollë, punë, apo të qenit jashtë me miqtë); 33

52 Përjetimi i gjendjes shpirtërore jo të mirë (ankth, depresion) kur individi nuk është në internet; Shenjat fizike të varësisë nga interneti Sindroma Carpal tunnel 1 Shtim ose humbje peshe si pasojë e zakoneve të mos ushqyerit dhe mungesës së aktivitetit fizik Dhimbje koke, qafe dhe probleme me shpinën Lodhje, dehidratim dhe skuqje sysh Zakone jo të shëndetshme dhe të parregullta të të ushqyerit Shenjat sjellore të varësisë nga interneti Gara rastësore, ku sesionet e qëndrimit në internet zgjasin tërë ditën apo tërë natën Ngrënie e shpeshtë e vakteve përpara kompjuterit ose shmangie totale e tyre Përdorimi i rregullt i internetit deri në orët e vona, pavarësisht se individi ka për t'u ngritur herët të nesërmen në mëngjes Përpjekje të shumta për të reduktuar përdorimin e internetit, që rezultojnë me pak ose aspak sukses. Të qenit online për çdo lloj mundësie që i ofrohet Të shpenzuarit gjithnjë e më shumë kohë në internet dhe gjithnjë e më pak kohë me të tjerët në jetën e përditshme Të qëndruarit shpesh online, duke neglizhuar përgjegjësitë e tjera të rëndësishme (shkolla, familja, punët e shtëpisë) Shfaqje e nervozizmit apo fyerjes kundrejt pyetjeve që bëhen në lidhje me kohën që kalon në internet Nëse është student, ulet koha e studimit duke shfaqur performancë të varfër akademike. 1 Një gjendje e dhimbshme e dorës dhe e gishtave e shkaktuar nga ngjeshja e nervit me kockën e kycit të dorës. Shkaktohet nga lëvizjet e përsëritura apo nga mbledhja e lëngut. 34

53 Shenjat racionale të varësisë nga interneti Ulje e interesit për marrëdhënie seksuale Probleme në marrëdhëniet intime për shkak të kohës së gjatë të kaluar në internet Fajësimi i partnerit për kohën e tij të gjatë të shpenzuar në internet (nëse do më kushtoje më shumë vëmendje, unë nuk do të qëndroja kaq shumë në internet) Humbja e miqve në jetën e përditshme, zëvendësimi i tyre më miq në internet. Ulje e kohës së shpenzuar me familjarët dhe shoqërinë Fajësimi i të tjerëve për kohën e shpenzuar në internet. ( ) 2.7. Motivet në përdorimin e internetit Aksesi në internet dhe përdorimi i tij po rritet nga viti në vit, me përafërsisht 1.11 bilion përdorues në 2007, 1.67 bilion përdorues në 2009 dhe 1.97 bilion përdorues në (Miniwatts Marketing Group, 2010) duke treguar kështu një trend në rritje të numrit të njerëzve të shkolluar që përdorin internetin. Një rritje e tillë është e lidhur me nevojat dhe motivet e individëve. Kim, 2011 thekson se motivet për përdorimin e internetit lidhen me nevojën për informacion, lehtësi, zbavitje dhe ndërveprim social. Informacioni, komunikimi dhe zbavitja kanë qenë motivet e spikatura pas përdorimit të internetit (Gencer, et. al., 2012). Kjo theksohet edhe nga Show dhe Gat, (2002) të cilët e vënë theksin te komunikimi, zbavitja dhe marrja e informacionit si motivet kryesore në përdorimin e internetit. Ndërkohë sipas Morahan-Martin, 2000 individët e varur nga interneti janë më të prirur ta përdorin internetin për arsye të tilla si: argëtimi, vendosja e kontakteve sociale joreale dhe mbështetja emocionale. Qëllimi i përdorimit të internetit në vetvete vepron si një përcaktues i rëndësishëm në dallimin e përdoruesve jo të shëndetshëm të internetit apo të përdoruesve problematik të internetit nga individët e shëndetshme në termat e përdorimit të internetit. Kështu, në qoftë se individët e shëndetshëm e përdorin internetin për informacion, individët problematik në përdorimin e internetit e përdorin atë më shumë për zbavitje, aktivitete sociale dhe lojëra ndërvepruese virtuale. Të pasurit e aftësive komunikuese konsiderohet si një faktor i rëndësishëm për zhvillimin e identitetit dhe vendosjen e marrëdhënieve të ngushta të cilat janë detyra zhvillimore të individëve të rinj. Kështu, aftësitë komunikuese joefektive të të rinjve mund të shkaktojnë probleme të ndryshme në jetën e tyre 35

54 dhe përbëjnë një faktor rriskues të rëndësishëm për përdorimin e internetit dhe kontekstin e tij. Në këtë mënyrë përdorimi i internetit mund të shërbejë si një mënyrë për tu larguar nga realiteti (Ceyhan & Aykut, 2011). Sipas Forston dhe kolegëve të tij (2007), kur individi fillon dhe kalon pjesën më të madhe të kohës në internet, kjo ndikon në procesin e shkëputjes, ndarjes nga jeta reale dhe fillimit të jetës virtuale dhe lidhjes me miqtë virtualë që përbëjnë mjedisin e individit për të jetuar në një botë ëndërrimtare duke evituar kështu realitetin (Yilmaz, et al.,2014). Nevoja për komunikim dhe mbështetje sociale nga të tjerët i inkurajon adoleshentët të përdorin internetin, dhe shkalla e përdorimit të internetit është e lidhur me përmbushjen e kënaqësive. Kraut dhe kolegët e tij (2002), në një studim theksojnë se individët me ankth social dhe të vetmuar do të kenë më shumë përfitime nga interneti për shkak se mungesa e rrjetit social jashtë linjës mund të kompensohet me përdorimin e tij. Ankthi social, vetmia, vetëvlerësimi i ulët dhe mungesa e mbështetjes shërbejnë si motivues për ndërveprime në internet. Sipas Nam (2002) dhe Young (1999) mjedisi familjar është një parashikues i madh i varësisë së internetit te adoleshentët. Sipas Davis, 2001 adoleshentët, prindërit e të cilëve sigurojnë vëmendje dhe mbështetje të pamjaftueshme janë më të prirur për të qenë të paqëndrueshëm psikologjikisht, e cila çon në mbi përdorimin e internetit me qëllim largimin nga ky mjedis familjar. Sipas Park, Kim dhe Cho (2008) jo vetëm faktorët mbrojtës, si qëndrimet prindërore, komunikimi në familje dhe kohezioni në familje, por gjithashtu edhe faktorët e riskut të dhunës në familje, si: dhuna në çift, dhuna ndaj fëmijëve janë shumë të lidhura me motivet e përdorimit të internetit dhe varësinë nga interneti (Zhong, et. al.,2011). Megjithatë Choi dhe studiues të tjerë (2004), dhe Vas (2008) theksojnë se motivet për përdorimin e internetit ndryshojnë në varësi të kulturës (Kalmus, et al., 2011). 36

55 2.8. Marrëdhënia ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të vetëvlerësimit, turpit, vetmisë dhe lokusit të kontrollit Lidhja midis varësisë nga interneti dhe vetëvlerësimit Vetëvlerësimi i referohet vlerësimit të përgjithshëm apo gjykimit që i bën individi vetes. Baumeister (1997) dhe Harter (1993) theksuan se mungesa e suportit të pakushtëzuar prindëror, apo të bashkëmoshatarëve mund të çojë në formimin e ndjenjave të pamjaftueshmërisë dhe pavlefshmërisë, gjë e cila çon në formimin e një vetëvlerësimi të ulët. Vetëvlerësimi është studiuar rregullisht në studimet psikologjike për të kuptuar marrëdhënien me sjelljen varëse. Sipas Braumeister, 1993 dhe Swann 1996, individët me vetëvlerësim të ulët priren drejt vetëvlerësimeve negative, janë të dyshimtë për lëvdatat dhe e interpretojnë informacionin vlerësues për veten në mënyrë negative. Këto individë janë më të prirur drejt sjelljeve të varësisë, shmangies apo largimit ndaj vlerësimeve negative dhe stresit të marrëdhënieve ndërpersonale (Lee, 2014). Sipas Ayas dhe Horzum (2013) varësia nga interneti ndikon jetën familjare të individit, jetën sociale dhe jetën profesionale si dhe ndikon te ata duke shfaqur simptoma të vetmisë, depresionit dhe vetëvlerësimit të ulët. Studiuesit kanë gjetur një lidhje midis varësisë nga interneti dhe vetëvlerësimit, megjithëse kjo lidhje nuk është sinjifikante. Arsyeja mund të jetë se individët e varur nga interneti e pranojnë atë dhe nuk bëjnë ndonjë përpjekje për të ndryshuar situatën. Sipas Shotton (1991) tendenca për varësi nga interneti e individëve me vetëvlerësim të ulët është e lartë dhe studiues të tjerë si Greenberg, Lewis dhe Dodd (1999), Murali dhe George (2007), Young (1999) theksojnë se vetëvlerësimi i ulët shkakton përdorimin e tepruar të internetit (Ayas & Horzum, 2013). Studiues të tjerë theksojnë se problemet psikologjike, siç është vetëvlerësimi i ulët, bëjnë që individët të zhvillojnë një përdorim problematik të internetit (Caplan, 2003). Ata theksojnë se individët e sëmurë psikologjikisht janë më pak kompetentë në ndërveprimet ndërpersonale dhe janë më të prirur për të zhvilluar një preferencë për ndërveprimet sociale online, të cilat në këmbim çojnë drejt zhvillimit problematik të përdorimit të internetit. 37

56 Sipas Jeon (2005) dhe You (2006) përdorimi i tepruar i internetit ul vetëvlerësimin. Studiues të tjerë si (Lee, 2007; Kim, 2007; Park, 2007; Widyanto & McMurran, 2004) kanë studiuar marrëdhënien midis varësisë nga interneti dhe vetëvlerësimit dhe theksuan se sa më të larta të jenë nivelet e varësisë nga interneti, aq më i ulët është vetëvlerësimi. (Jong-Un Kim, 2008) Individët me vetëvlerësim të ulët priren drejt vetëvlerësimeve negative, janë të dyshimtë për lëvdatat dhe e interpretojnë informacionin vlerësues për veten në mënyrë negative. Këta individë janë më të prirur drejt sjelljeve të varësisë, shmangies apo largimit ndaj vlerësimeve negative dhe stresit të marrëdhënieve ndërpersonale (Lee, 2014) Lidhja midis varësisë nga interneti dhe vetmisë Vetmia përkufizohet si një përgjigje emocionale negative ndaj mospërputhjes midis dëshirës për rrjetet sociale dhe cilësisë së arritur e shoqëruar me efekte të shumta në aspekte të ndryshme të mirëqenies psikologjike të individit (Pelpau & Perlman, 1982). Sipas Newman & Newman, (2008) duke qenë se interneti është një burim i kontrollit social, i mbështetjes sociale dhe përfitimeve të tjera përmes përdorimit të rrjeteve sociale, përdorimi i tij nga të rinjtë është një çështje publike. Është e rëndësishme të pasurit e shokëve sepse adoleshentët fillojnë të mësojnë teknikat të cilat vlerësojnë mbështetjen sociale të grupit dhe njëkohësisht pozitën e tyre brenda grupit, dhe ata mund të bëhen burimi primar i mbështetjes sociale. Studimet kanë treguar se individët e varur nga interneti përjetojnë tjetërsim të marrëdhënieve të tyre dhe madje mund t i japin fund këtyre marrëdhënieve, për faktin se interneti bëhet faktori më i madh social në jetën e tyre. Moody 2001, thekson se nivelet e larta të përdorimit të internetit janë të lidhura me nivele të larta të vetmisë emocionale, por me nivele të ulta të vetmisë sociale. Sipas Caplan, 2003, individët e vetmuar mund të zhvillojnë një preferencë për ndërveprime sociale online që mund të çojnë në varësi nga interneti. Shumë studime kanë treguar se vetmia është e lidhur me përdorimin kompulsiv të internetit, megjithatë, ekzistojnë rezultate ambivalente në lidhje me faktin nëse vetmia rritet apo ulet me përdorimin e internetit. Pavarësisht se interneti më së shumti është përdorur për të ndërvepruar me të tjerët, vetmia ka qenë gjithmonë e shoqëruar me përdorimin e tepruar të internetit. Shumë prej kërkuesve kanë treguar se ekziston një lidhje e ngushtë ndërmjet varësisë nga interneti dhe vetmisë. Në studimin 38

57 longitudinal të Kraut dhe kolegëve të tij (1998) përdorimi i internetit çon në vetmi. Në mënyrë të ngjashme, Griffiths (1999), gjeti se njerëzit që janë të varur nga interneti janë më të vetmuar se të tjerët. Në një studim tjetër të O Toole (2000) u gjet se izolimi social rritej me përdorimin e internetit dhe u gjet se pjesëmarrësit që e përdornin internetin më shumë se 5 orë në javë besonin se koha e tyre online pakësonte kohën e tyre me shokët dhe familjen. Brenner (1997) sugjeron se përdorimi i internetit pengon aktivitetet e tjera dhe çon në varësi (Demirer, et al., 2013). Sipas Kraut dhe kërkuesve të tjerë (1998), fëmijët dhe të rinjtë që e përdorin më shumë internetin bëhen më të vetmuar dhe përjetojnë vështirësi në vendosjen e kontakteve në jetën realë (Ayas & Horzum, 2013). Gross, (2004) thekson se komunikimi në internet është shumë i rëndësishëm për të rinjtë në ditët e sotme, lojërat kompjuterike dhe përdorimi i vazhdueshëm i internetit mund të shkaktojnë izolim social, dukë zëvendësuar kështu miqtë dhe shokët në jetën e përditshme (Ayas & Horzum, 2013).Të varurit nga interneti mund ta përdorin internetin për periudha të gjata kohore, duke izoluar veten e tyre nga të gjitha format e kontakteve sociale dhe duke u fokusuar më së shumti te interneti dhe fare pak në jetën e përditshme. Sipas Young dhe Rogers, 1998a adoleshentët pasivë dhe të vetmuar janë më të prirur për t u bërë përdorues patologjikë të internetit. Dhe kjo gjë është konstatuar nga shumë autorë të tjerë, të cilët theksojnë se nivelet e vetmisë te përdoruesit patologjik të internetit janë të larta dhe se ata përfshihen pak në marrëdhënie me bashkëmoshatarët e tyre (Eldeleklioglu & Vural-Batik, 2013) Lidhja midis varësisë nga interneti dhe turpit Lynd, e përcaktoi turpin si plagë për vetëvlerësimin e individit, një ndjenjë e dhimbshme ose ndjesi e degradimit e nxitur nga ndërgjegjësimi i të bërit diçka jo në mënyrën e duhur nga ideja e mëparshme e të qenit ekselent (Craparo, et al., 2014). Turpi përfshin frikën për të takuar njerëz të rinj dhe parehatinë në prezencën e tyre. Është e shoqëruar me monitorim të tepruar të sjelljes dhe merr formën e hezitimit total në shfaqjen e spontanitetit, ngurrim për të shprehur opinionet dhe mendimet, dhe dhënie të përgjigjeve të prera të cilat reduktojnë mundësinë e vazhdimit të ndërveprimit. Njerëzit e ndrojtur, krahasuar me të tjerët, kanë një sërë disavantazhesh. Sipas Jones dhe Carpenter, individët e ndrojtur kanë më pak mbështetje sociale, rreth më të vogël shoqëror, më shumë ndërveprime pasive në jetët e tyre jashtë internetit. Kështu interneti, ofron një alternativë për këta individë për të plotësuar nevojat e tyre sociale dhe emocionale, të cilat nuk mund të plotësohen në rrjetin e tyre shoqëror jashtë internetit. Në profilet e tyre në internet, 39

58 individët mund të krijojnë profile online ku mund të ndryshojnë identitetin dhe të pretendojnë të jenë dikush tjetër në vend të vetes së tyre. Ata mund të shijojnë aspektet e internetit për t i lejuar vetes të socializohen dhe të shkëmbejnë ide të ndryshme në rrjete sociale, të cilat në vetvete i lejojnë individit përmbushjen e nevojave të tyre të paplotësuara psikologjike dhe emocionale. Turpi nuk shkakton pengesë në përdorimin e it apo chat-rooms. Studimet kanë treguar se kompjuteri si mjet është mjedisi perfekt për individët e turpshëm për shkak të pasjes së një kontrolli të madh gjatë procesit të komunikimit, kohës për përgatitjen e kthimit të mesazhit dhe mungesës së vëzhgimit të drejtpërdrejtë nga të tjerët. Young gjeti se anonimati në mjediset virtuale i siguron individëve të turpshëm një mjedis të sigurt për ndërveprime sociale, ashtu siç thuhet: Në internet askush nuk e di nëse ti je introvert. Studimet e fundit, kanë studiuar lidhjen midis varësisë nga interneti dhe turpit dhe kanë gjetur se përdorimi problematik i internetit lidhet pozitivisht me turpin (Chak & Leung, 2004) Sipas Pollock (1999) disa studime që kanë vëzhguar lidhjen midis varësisë nga interneti dhe turpit kanë treguar se mundësia e të qenit i refuzuar dhe i kritikuar në komunikimet online është shumë e ulët dhe sipas Henderson dhe Zimbardo (2005), kjo është arsyeja që individët e turpshëm e përdorin më shumë internetin dhe bëhen të varur nga ai (Eldeleklioglu & Vural- Batik, 2013) Lidhja midis varësisë nga interneti dhe lokusit të kontrollit Lokusi i kontrollit i referohet një sërë besimesh mbi faktin se si individi sillet dhe marrëdhënies së asaj sjelljeje me mënyrën se si individi është shpërblyer apo ndëshkuar. Roter e përcakton lokusin e kontrollit si shkalla në të cilën një individ beson që kontrolli i sjelljeve është i brendshëm apo është i jashtëm. Nëse individi beson se arritjet janë rezultat i sjelljes së tij, atëherë ai ka një lokus të brendshëm të kontrollit. Dhe nga ana tjetër, nëse individi beson se arritjet vinë si rezultat i mjedisit apo i ndërhyrjes së të tjerëve, atëherë individi ka një lokus të jashtëm të kontrollit. Individët me një besim të madh në kontrollin personal mund të marrin kënaqësi të madhe nga luajtja e lojërave kompjuterike apo online. Përfundimi me sukses i një niveli dhe avancimi në nivelin tjetër të lojës, i mundëson një strategji fituese e cila është kombinim i intuitës, qëllimit dhe aftësisë manipuluese me objektet, simbolet dhe gjuhën brenda botës artificiale të lojës. Individët që luajnë lojëra online janë të joshur nga kënaqësia e kontrollit të mjedisit të simuluar brenda kompjuterit. 40

59 Lokusi i kontrollit ka një impakt në përdorimin e medies, në efektet e saj dhe në kënaqësinë nga komunikimi. Individët me lokus të jashtëm kontrolli ishin më të pakënaqur me komunikimin dhe tregonin më shumë motive ritualistike komunikimi, se sa individët me lokus të brendshëm të kontrollit. Kështu sipas Hoffman dhe kolegëve të tij (2003), individët me lokus të jashtëm të kontrollit priren të përdorin internetin më shumë për qëllime ritualistike, ndërsa individët me lokus të brendshëm të kontrollit priren ta përdorin internetin për qëllime instrumentale. ( among_thai_students_in_a_private_university). Individët me besim të fortë në kontrollin personal mund të marrin kënaqësi të lartë nga luajtja e lojërave dhe përfundimi i suksesshëm i nivelit tjetër të avancuar mund të ndërtojë një strategji fituese e cila është kombinim i së dizenjuesit të lojës dhe aftësive për të manipuluar me objektet, simbolet dhe gjuhën brenda botës artificiale të lojërave. Leung theksoi se përdoruesit e tepërt të internetit e shikojnë fuqinë iluzionare të të pasurit kontroll mbi botën brenda kompjuterit kur luajnë lojëra. Kërkimet kanë treguar se një sens i lartë i kontrollit personal mbi mjedisin, lidhet pozitivisht me eksperienca të suksesshme të përdorimit të internetit (Chak, 2004) Si paraqitet situata në botë për varësinë nga interneti? Fenomeni i varësisë nga interneti është i pranishëm në shumë vende të ndryshme të botës, përfshirë Amerikën e Veriut, Azinë dhe Evropën. Ky fenomen është mbizotërues sidomos në disa vende të Azisë siç është Kina, Koreja e Jugut dhe Tajvani. Perceptimi i ashpërsisë së kësaj epidemie nga shoqëria në Kinë dhe Tajvan kanë ndikuar në përdorimin e një termi të ri të quajtur opiumi elektronik apo droga digjitale për të përshkruar varësinë ndaj lojërave kompjuterike dhe aktiviteteve në internet, dhe njëkohësisht paraqitjen e një termi të ri si lufta e re ndaj opiumit për të përfaqësuar luftën kundër këtij problemi. Disa raste befasuese aktuale janë raportuar vitet e fundit në media në lidhje me varësinë nga interneti, përfshirë: adoleshentë të varur që kanë humbur jetën nga arresti kardiak si pasojë e përdorimit të pakontrolluar të internetit dhe deprivimit nga ushqimi dhe gjumi, individë të varur të cilët i kanë lënë fëmijët e tyre pa ushqim për shkak të përfshirjes në botën virtuale, dhe raste të adoleshentëve të cilët kanë sulmuar apo edhe vrarë prindërit e tyre, si pasojë e faktit se prindërit ishin munduar t i ndalonin ata nga luajtja e lojërave kompjuterike. Kështu, Në vitin 2007, një 17 vjeçar në Ohio vrau nënën e tij dhe plagosi babain sepse ata i hoqën kompjuterin dhe video game. Adoleshenti u dënua me 41

60 23 vjet burg. Gjykatësi tha se fiksimet e djalit pas lojërave video game mund të kenë ndikuar tek ai që të besojë se vdekja nuk ishte reale, tamam si personazhet në lojëra. Po në këtë vit, Associated Press raportoi se një 30 vjeçar, në një qytet në jug të Kinës humbi gruan e tij si pasojë e një aksidenti ku pengesë pati kabllon e internetit. Ky burrë vuante nga një zbrazëtirë, nga një boshllëk pasi luante lojërat kompjuterike për tre ditë. Artikulli theksonte se ai mund të ketë përjetuar mpirje nga lodhja si pasojë e qëndrimit të shumë orëve në internet. Në vitin 2012 një tjetër i ri nga Tajvani vdiq si pasojë e përdorimit të tepruar të internetit. Sipas Formosa News, 23 vjeçari vdiq pas 32 orëve qëndrimi në lojërat kompjuterike. kur policët e gjetën atë, trupi i tij ishte ngurtësuar me një dorë në tastierë dhe dorën tjetër në mausin e kompjuterit. Doktori tha se vdekja mund të jetë shkaktuar nga një arrest kardiak, për shkak të problemeve me qarkullimin e gjakut dhe motit të ftohtë. Pronari i internet kafesë theksoi se i riu ishte një klient i rregullt që shkonte aty 3 apo 4 herë në javë dhe qëndronte së paku 8 orë (An-Pyng, et. al.., 2013). Sipas një studimi të bërë në 2014 nga Universiteti i Hong Kongut, 6% e popullsisë së botës janë të varur nga interneti. Numri i popullsisë në botë arrin në 7 bilion. Nisur nga kjo përqindje i bie që 420 milionë njerëz janë të varur nga interneti, duke marrë në konsideratë që një pjesë e madhe e popullsisë në botë nuk ka akses fare në internet. Vetëm 39% e popullsisë në botë ka akses në internet. ( ). Në Kinë, 200 milion përdorues të internetit janë midis moshës dhe pjesa më e madhe e tyre vuajnë nga mungesa e kontrollit. Kongresi kombëtar në Kinë ka vlerësuar se 10% e përdoruesve, poshtë moshës 18 vjeç, janë të varur nga interneti. Psikologët kinezë theksojnë se simptomat përfshijnë të qenit online më shumë se 6 orë në ditë, të luajturit me lojëra ose të parit e pornografive më shumë se sa të punuarit apo studiuarit, dhe të bërit nervoz kur nuk kanë mundësi të aksesit në internet. ( Pavarësisht se DSM V akoma nuk e ka identifikuar varësinë nga interneti si një çrregullim, që në vitin 2005 varësia nga interneti është trajtuar si një çrregullim mendor në Kinë. Që atëherë 24 milion të rinj në Kinë janë diagnostikuar me varësi nga interneti për shkak të orëve të tejzgjatura të qëndrimit në internet. Në përgjigje të këtij paniku social në lidhje me rreziqet e internetit, u ngritën me qindra qendra për trajtimin e këtij problemi (Rao, 2015). Kështu, në Kinë, gjenden më shumë se 400 qendra rehabilitimi dhe 250 kampe me qëllim largimin e adoleshentëve kinezë nga varësia e internetit. Duke e parë problemin e varësisë ndaj internetit, si një problem social, 42

61 Kina është pasqyra e të gjithë botës. Shlam thekson se fenomeni është kudo. ( Nga ana tjerët, në Korenë e Jugut, 1 në 10 adoleshentë të moshës nga vjeç janë të varur nga interneti dhe sipas një raporti të fundit të Qeverisë, rezulton se numri mund të jetë më i lartë se 50%. Në një intervistë që u bë me një adoleshent në Korenë e Jugut, u cilësua se ai kalonte 88 orë në javë në internet duke luajtur lojëra. Përveç se ha, bëj dush dhe fle, pjesën tjetër të jetës e kaloj përballë kompjuterit. Kur intervistuesi e pyeti se cilat ishin planet e tij për të ardhmen dhe karrierën profesionale, adoleshenti iu përgjigj jo, nuk kam asnjë plan. Një gjë e tillë e trembi shumë qeverinë koreane. Si pasojë, në vitin 2011 u nxor ligji, që ndalonte hyrjen e fëmijëve nën 16 vjeç në websitet e lojërave në internet nga mesnata deri në 6 të mëngjesit. Çdo individ mbi këtë moshë që donte të hynte duhet të përdorte numrin e ID së tij. ( Në Suedi dhe Çeki target grupi më i prekur nga varësia nga interneti janë adoleshentët, ku meshkujt kanë një epërsi në këtë drejtim ndaj femrave (Smael, et..al, 2009, fq. 572) Si paraqitet situata në vendin tonë për varësinë nga interneti Tashmë është një realitet i pranuar që shumica e adoleshentëve kalon një kohë të konsiderueshme në internet. Kjo lloj medie ose komunikimi natyrisht që është mjaft tërheqëse për fëmijët dhe të rinjtë, për shkak se natyra interaktive i përshtatet moshës së tyre, si dhe për shkak të risisë dhe ndonjëherë edhe prakticitetit që ka sjellë ky zhvillim. Edhe në Shqipëri, me depërtimin e ngadaltë, por gjithnjë e më të shtrirë të infrastrukturës që mundëson përdorimin e internetit, kjo është një dukuri që haset gjithnjë e më shpesh. Megjithatë, jo rrallë ndodh që fëmijët të krijojnë varësi nga interneti ose ta përdorin atë pa njohuritë dhe pa distancën e duhur. Sipas një anketimi, kemi më shumë se 4/5 e të anketuarve që e përdorin internetin të paktën një herë në ditë, me shumicën prej tyre që e përdorin disa herë në ditë. Shumica prej tyre e përdor në shtëpi, por gjysma e përdor edhe në celular. Pra kemi një grup që është në kontakt të vazhdueshëm me internetin. Arsyet kryesore të përdorimit të internetit janë rrjetet sociale, zbavitja, por deri diku dhe informacioni. Pra, interneti arrin të plotësojë pothuajse të gjitha nevojat për informacion dhe zbavitje të kësaj grupmoshe. Të pyetur nëse kishin ndërhyrje nga të rriturit në lidhje me përdorimin e internetit, gati 2/5 e pjesëmarrësve thanë se kishin ndërhyrje nga prindërit. Megjithatë, të pyetur për arsyen e ndërhyrjes, shumica dërrmuese thanë se ankesat 43

62 kryesore të prindërve ishin për kohën e gjatë që kalohet në internet. Vetëm shumë pak prej tyre thanë se kishte ankesa dhe për gjërat që shihen aty. Kjo tregon që edhe në rastet kur fëmijët janë të mbikëqyrur nga të rriturit, shumë pak prej këtyre të fundit janë të përgatitur mjaftueshëm për të udhëzuar fëmijët në lidhje me përdorimin e internetit. Ndërkohë, një anketim i zhvilluar nga Komisioneri për Mbrojtjen e Të Dhënave Personale me grupmoshën vjeç në lidhje me përdorimin e rrjeteve sociale tregoi se nuk ishin të pakta rastet kur fëmijët kishin miq në rrjetet sociale njerëz që nuk i njihnin fare e madje edhe i kishin takuar këta njerëz në disa raste. Në të njëjtën kohë, 60% e të anketuarve u shprehën se prindërit ishin dakord që fëmijët të ishin pjesë e rrjetit social. Këto të dhëna dëshmojnë se prindërit jo gjithnjë janë të përgatitur për të paralajmëruar fëmijët në lidhje me rreziqet që mund të mbartin rrjetet sociale. Këto rreziqe mund të bëhen akoma më të paparashikueshme duke pasur parasysh aftësitë e fëmijëve për të përdorur këto rrjete dhe internetin në përgjithësi, të pambikëqyrur apo të pa udhëzuar nga të rriturit. ( shtyp.pdf\) Organizata World Vision Albania and Kosovo, ka kryer një studim në Shqipëri në periudhën , me temë Siguria e Fëmijëve online, me një shtrirje gjeografike të studimit në disa qytete si Tiranë, Korçë, Shkodër, Peshkopi, Vlorë dhe Elbasan. Studimi tregoi se fëmijët shqiptarë përdorin tri mënyra kryesore për të pasur akses në internet. Në 65% të rasteve aksesin në internet e sigurojnë nga aparatet celularë, të ndjekur nga PC-të me 59% dhe me 43% nga laptop-ët. Ndryshe nga kultura e vendeve të tjera, familjet shqiptare parapëlqejnë të mbajnë kompjuterët në dhomat e fëmijëve të tyre, duke e ulur kështu nivelin e kontrollit të konsumit të internetit. Studimi tregon se 47% e personave që kanë qenë objekt i studimit janë kontaktuar online nga persona të panjohur. Sipas analizave të ekspertëve, shumë orë përpara kompjuterit ndikojnë keq në formimin e fëmijëve, i bëjnë të rriten në një botë të shkëputur nga realiteti, të varur nga kompjuteri, nga video lojërat dhe chati. Shumë studime kanë treguar se fëmijët duan më shumë lojërat dhe ajrin e pastër. ( Sipas një vëzhgimi të kryer nga ATSH-ja, në nëntor të vitit 2014, pjesa më e madhe e të rinjve në vendin tonë, kanë krijuar varësi ndaj rrjeteve sociale duke hequr vëmendjen e tyre nga bota e librave, pasi për t u bërë të dukshëm apo për të qenë trendi duhet të qëndrosh online me të rejat e fundit që vijnë nga rrjetet sociale. Rrjetet sociale përdoren jo vetëm gjatë kohës së lirë, por edhe në praninë e njerëzve të tjerë, në autobus, në kafe, 44

63 në takime të rëndësishme, etj. Sipas disa intervistave të kryera me disa të rinj, pjesa më e madhe e tyre i shohin rrjetet sociale si një ndër mënyrat për të qenë në modë apo pjesë e teknologjisë. ( Ndërkohë në vitin 2013 është mbrojtur disertacioni me temë: Bota virtuale, devijanca e sjelljes në adoleshencë dhe ndikimi i punonjësit social, nga doktoranti M.Cenameri, ku një ndër qëllimet e këtij disertacioni ishte studimi i nivelit të përfshirjes së adoleshentëve në botën virtuale. Studimi nxori në pah se 98.9% janë përdorues të internetit dhe 94.7% janë përdorues të rrjeteve sociale. Koha mesatare që adoleshentët shqiptarë kalojnë në internet është 3-4 orë në ditë (42%), e pasuar me 5-6 orë në ditë (27%) (Cenameri, 2013). Në nëntor të vitit 2014, është mbrojtur disertacioni me temë Varësia nga interneti dhe impakti i saj në performancën shkollore të nxënësve, nga doktoranti A. Zhapaj. Studimi i tij u përqendrua te adoleshentët në shkolla 9-vjeçare. Nga studimi rezultoi se përdorimi i internetit është gjithëpërfshirës për moshën e adoleshentëve dhe nuk ka kufizime moshore. Dëshira për akses në internet rritet me rritjen e moshës së adoleshentëve, ku grup-mosha vjeç zë përqindjen më të madhe në krahasim me grup moshat paraardhëse, pjesë e kampionit. Në këtë target grup, interneti, sipas autorit shihet si një domosdoshmëri e ditës normale të adoleshentëve, duke mos pasur dallime nëse këta përdorues janë djem apo vajza (Zhapaj, 2013) Hipotezat e studimit H1: Ekziston një lidhje pozitive ndërmjet kohës së kaluar në internet dhe varësisë ndaj tij H2: Varësia nga interneti është e lidhur pozitivisht me turpin dhe vetminë H3: Varësia nga interneti është e lidhur negativisht me vetëvlerësimin H4:Varësia nga interneti është e lidhur negativisht me Lokusin e brendshëm të kontrollit H5: Varësia nga interneti është e lidhur pozitivisht me fuqizimin nga tjerët dhe shansin 45

64 KAPITULLI III METODOLOGJIA Metodologjia e përdorur në këtë studim rezulton në ndërthurjen e analizës sasiore me atë cilësore. Nëpërmjet analizës sasiore, të realizuar me SPSS, synohet të identifikohet niveli i varësisë nga interneti te adoleshentët në vendin tonë, marrëdhënia që kanë karakteristika të tilla të përdoruesve të internetit si vetmia, vetëvlerësimi, turpi, lokusi i kontrollit me varësinë nga interneti, dhe ndikimi i tyre në këtë fenomen. Ndërsa nëpërmjet analizës cilësore, nga realizimi i intervistave gjysmë të strukturuara synohet të merret informacion se si paraqitet komunikimi ndërpersonal në rrjetet sociale tek adoleshentët e varur nga interneti, pjesë e këtij studimit Objektivat dhe pyetjet kërkimore të studimit Objektivi 1: Të përcaktohet niveli i varësisë nga interneti te adoleshentët e grupmoshës vjeç në vendin tonë si dhe të evidentohen perceptimet e tyre në lidhje me shpeshtësinë e përdorimit të internetit. Pyetja kërkimore 1.1: Si paraqitet niveli i varësisë nga interneti tek adoleshentët e grupmoshës vjeç në vendin tonë? Pyetja kërkimore 1.2: Si paraqiten perceptimet e adoleshentëve në lidhje me shpeshtësinë e përdorimit të internetit? Objektivi 2:Të përcaktohen variablat demografikë (gjinia, vendbanimi, mosha) në lidhje me varësinë nga interneti. Pyetja kërkimore 2.1: A ekzistojnë diferencime gjinore në lidhje me varësinë nga interneti tek adoleshentët? Pyetja kërkimore 2.2: A ekzistojnë ndryshime ndërmjet adoleshentëve në qytet dhe atyre në fshatra në lidhje me nivelin e tyre të varësisë nga interneti? 46

65 Pyetja kërkimore 2.3: A ekzistojnë ndryshime në nivelin e varësisë nga interneti në lidhje me moshën? Objektivi 3: Të përcaktohen cilat janë rrjetet sociale më të përdorshme nga adoleshentët, shpeshtësia e përdorimit të tyre si dhe mjeti që ata përdorin më shumë për aksesin në internet? Pyetja kërkimore 3.1: Cilat janë rrjetet sociale më të përdorshme nga adoleshentët shqiptarë? Pyetja kërkimore 3.2: Si paraqitet shpeshtësia e përdorimit të rrjeteve sociale tek adoleshentët në vendin tonë? Pyetja kërkimore 3.3: Cili është mjeti që përdorin më shumë adoleshentët shqiptarë për aksesin në internet? Objektivi 4: Të përcaktohet lidhja që ekziston ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të kohës, vetmisë, vetëvlerësimit, turpit dhe lokusit të kontrollit. Pyetja kërkimore 4.1: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet kohës së kaluar në internet dhe varësisë ndaj tij? Pyetja kërkimore 4.2: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet vetmisë dhe varësisë nga interneti? Pyetja kërkimore 4.3: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet vetëvlerësimit dhe varësisë nga interneti? Pyetja kërkimore 4.4: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet turpit dhe varësisë nga interneti? Pyetja kërkimore 4.5: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet nën shkallëve të lokusit të kontrollit dhe varësisë nga interneti? Objektivi 5: Të përcaktohet si ndikojnë ndryshoret kohë, vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus i kontrollit në varësinë nga interneti. Pyetja kërkimore 5.1: A është koha e kaluar në internet një parashikues i varësisë nga interneti? Pyetja kërkimore 5.2: Si ndikon vetmia në varësinë nga interneti? Pyetja kërkimore 5.3: Si ndikon turpi në varësinë nga interneti? 47

66 Pyetja kërkimore 5.4: Si ndikon vetëvlerësimi në varësinë nga interneti? Pyetja kërkimore 5.5: Cili është impakti i shkallëve të lokusit të kontrollit në varësinë nga interneti? Objektivi 6: Të përcaktohen diferencimet në ndryshoret vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus kontrolli ndërmjet adoleshentëve me varësi dhe pa varësi nga interneti. Pyetja kërkimore 6.1: A ka diferenca në nivelet e vetmisë ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Pyetja kërkimore 6.2: A ka diferenca në nivelet e turpit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Pyetja kërkimore 6.3: A ka diferenca në nivelet e vetëvlerësimit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Pyetja kërkimore 6.4: A ka diferenca në shkallët e lokusit të kontrollit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Objektivi 7: Të studiohet si paraqitet komunikimi ndërpersonal në rrjetet sociale te adoleshentët e varur nga interneti? Pyetja kërkimore 7.1: Si paraqitet komunikimi ndërpersonal në rrjetet sociale tek adoleshentët e varur nga interneti? 3.2. Metodologjia e studimit sasior Në këtë pjesë të punimit përshkruhen në mënyrë të detajuar hapat e përdorur për realizmin e këtij studimi duke filluar me dizajnin e kërkimit, për të vazhduar me fazën pilot dhe fazën finale të studimit, kampionin, procedurën e zgjedhjes së kampionit, llogaritjen e numrit të kampionit, instrumentet e përdorur, besueshmërinë dhe vlefshmërinë e tyre, dhe në fund analizën e të dhënave. 48

67 Dizajni i kërkimit Për të studiuar fenomenin e varësisë nga interneti në vendin tonë dhe lidhjen që ka me ndryshoret e vetmisë, turpit, vetëvlerësimit dhe lokusit të kontrollit u përdor dizajni korrelacional, jo eksperimental Faza pilot Pyetësorët që u përdorën në fazën pilot janë pyetësori i varësisë nga interneti i Kimberly Young, Shkalla e vetmisë UCLA, pyetësori i Lokusit të kontrollit i Levenson, testi i Rozenberg, pyetësori i Turpit (shpjegimi më poshtë). Pyetësorët janë përkthyer nga anglishtja në gjuhën shqipe nga 3 profesionistë njohës të shkëlqyer të gjuhës angleze. Pasi janë përkthyer dhe përshtatur me gjuhën shqipe është realizuar përkthimi në të kundërt, nga gjuha shqipe në anglisht nga dy profesionistë të fushës së psikologjisë dhe njëkohësisht njohës shumë të mirë të gjuhës angleze. Pasi u përshtatën në gjuhën shqipe, pyetësorët u analizuan për koeficientin e besueshmërisë, i cili rezultoi mjaft i mirë për të gjithë pyetësorët Kampioni: Pjesë e studimit pilot ishin 100 adoleshentë nga gjimnazet në Tiranë, prej të cilëve 61 vajza dhe 39 djem. Shkollat e përzgjedhura në mënyrë rastësore nga lista e marrë nga DAR, Tiranë ishin Sami Frashëri, Besnik Sykja dhe Arben Broci Procedura: Fillimisht është marrë leje nga DAR Tiranë për aplikimin e pyetësorëve. Nga lista e gjimnazeve të dhënë nga DAR, Tiranë janë zgjedhur 3 gjimnaze. Është kontaktuar Drejtoria e shkollës dhe pastaj është aplikuar pyetësori tek adoleshentët. Studimi pilot është realizuar në periudhën prill-maj Studimi final Popullata e studimit: Popullata në të cilën është zgjedhur target grupi i studimit janë adoleshentë të gjimnaze të qytetit të Tiranës dhe fshatrave përreth, pasi është marrë lista e gjimnazeve nga DAR, Tiranë dhe DARQ, Tiranë. Mbledhja e të dhënave është realizuar në periudhën shtator-dhjetor

68 14`000 Numri i gjimnazistëve sipas vendbanimit 13`180 12`000 10`000 8`000 6`000 4` `000 0 Tiranë Fshatra Grafiku 1: Numri në total i gjimnazistëve (qytet/fshat) për vitin akademik Kampioni: Siç u theksua më sipër, pjesë e studimit janë adoleshentë të grupmoshave vjeç, të përzgjedhur rastësisht në gjimnazet e qytetit të Tiranës dhe fshatrat përreth. Numri i kampionit të marrë në studim është 1156, prej të cilëve 678 vajza dhe 478 djem. Për zgjedhjen e kampionit është përdorur metoda e përzgjedhjes rastësore të shtresëzuar Llogaritja e numrit të kampionit: Si fillim u llogarit përqindja për qytetin e Tiranës dhe fshatrat. Duke u nisur nga numri total i nxënësve në qytetin e Tiranës, pasi u pjesëtua me shumën e numrit të gjimnazistëve në gjithë Tiranën dhe në fshatrat e Tiranës, u nxor përqindja për qytetin dhe në të njëjtën mënyrë u veprua edhe për fshatrat. Qytet: 13180/( ) = 78% Fshat: 3706/( ) = 22%. Pastaj për llogaritjen e kampionit u përdor formula e mëposhtme: no = p(1-p)*(z/e)^2, ku no = 0.5(1-0.5(2.58*0.05)në katror = 666; Duke bërë një ndarje për qytetin dhe fshatin, bëjmë llogaritjet si më poshtë: Qytet: 0.78*666 = 520 Fshat: 0.22*666 =

69 Pastaj këtë e përshtatim për numrin total të popullsisë n = (no*n)/[no + (N-1)] Qytet: (520*13180)/( ) = 501 Fshat: (146*3706)/( ) = 141; Në këtë mënyrë numri në total për kampionin përfundimtar rezultoi 642. Këtë numër e dyfishojmë dhe kampioni në total i studimit është 1200 adoleshentë. Pasi është bërë pastrimi i të dhënave, numri i kampionit të përfshirë në studim rezultoi 1156 adoleshentë Përshkrimi i instrumenteve: Në fillim çdo respondent plotësonte një informacion personal që kishte të bënte me të dhënat individuale si mosha, gjinia, klasa, orët që kalonin në internet gjatë një dite, rrjetet sociale më të përdorura, etj. Në vijimësi janë përdorur 5 pyetësorë për të matur 5 ndryshore të ndryshme si: varësinë nga interneti, vetëvlerësimin, turpin, lokusin e kontrollit dhe vetminë. Për të matur nivelin e varësisë nga interneti u përdor Internet Addiction Scale e Kimberly Young (1998), i cili përbëhej nga 20 pohime. Për çdo pohim, respondenti qarkonte njërën nga alternativat, asnjëherë, rrallë, ndonjëherë, shpesh, shumë shpesh, gjithmonë. Këto alternativa ishin pikëzuar me pikët nga 0 deri te 5 dhe sa më shumë pikë që merrte respondenti, aq më i lartë ishte niveli i tij i varësisë nga interneti. 80 pikë e lart nënkuptojnë që respondenti është përdorues patologjik i internetit, ato që shënonin me pikë janë në risk për të zhvilluar varësi nga interneti, pra kanë simptoma të limituara dhe ato që grumbullonin më pak se 50 pikë, nuk kanë probleme me varësinë nga interneti. Koeficienti i besueshmërisë ka rezultuar Alpha Cronbach = Nga 21 teste në total për matjen e varësisë nga interneti, Testi i varësisë nga interneti i Young, është ndër më të hershmit dhe është akoma ndër më të përdorshmit në ditët e sotme (Boysan et.,al., 2015). Pyetësori i vetmisë i Universitetit të Los Angelos, Kaliforni (UCLA Loneliness scale), i zhvilluar nga Russel, Peplau dhe Cutrona (1980) është përkthyer në shqip dhe ka rezultuar me një koeficient besueshmërie Alpha Cronbach Përbëhet nga 20 pohime. Çdo pohim matej me shkallën Likert nga 1 4, ku 1=shpesh, 2= rrallë, 3= ndonjëherë, 4=gjithmonë. Maksimumi i pikëve që mbledh respondenti janë 80 dhe minimumi 20, dhe sa më shumë pikë që të 51

70 grumbullojë respondenti në këtë pyetësorë aq më i lartë është niveli i tij i vetmisë apo izolimit social. Pyetësori i turpit, i Cheek J.M. & Melchior L.A. (1985), përbëhet nga 20 pohime. Sipas Leary, (1991) ky është ndër instrumentet më të përdorshëm në matjen e turpit. Për secilin pohim respondentët duhet të zgjedhin midis alternativave nga Aspak dakord në Shumë dakord, shkallë Likert me pesë alternative zgjedhjeje. Sa më shumë pikë që të shënojë respondenti në këtë pyetësorë, aq më i lartë paraqitet niveli i tij i turpit. Koeficienti i besueshmërisë për këtë instrument rezultoi Pyetësori i vetëvlerësimit i Rozenberg, përbëhet nga 10 pohime. Për secilin pohim respondentët duhet të zgjedhin midis alternativave nga Aspak dakord në Shumë dakord, shkalla Likert me katër alternative zgjedhjeje. Koeficienti i besueshmërisë rezultoi.842 Pyetësori i lokusit të kontrollit i Levenson, përbëhet nga 24 pohime. Këto pohime masin tre nën shkallë të ndryshme si: lokusin e brendshëm të kontrollit, fuqizimin e tjerëve dhe shansin, të cilat dy të fundit i referohen lokusit të jashtëm të kontrollit. Lokusi i brendshëm i kontrollit mat shtrirjen në të cilën njerëzit besojnë se ata kanë kontroll mbi jetën e tyre. Fuqizimi i tjerëve i referohet besimeve se persona të tjerë kontrollojnë jetën e individit dhe shansi mat shkallën në të cilën një individ beson se fati apo rastësia përcakton eksperiencat e tij jetësore. Secila prej këtyre nën shkallëve përbëhet nga 8 pohime, duke dhënë në total shkallën me 24 pohime. Përgjigjet e respondentëve për secilin pohim variojnë nga aspak dakord, në shumë dakord, shkalla Likert me 6 alternativa zgjedhjeje. Koeficienti i besueshmërisë për nën shkallën e lokusit të brendshëm të kontrollit ka rezultuar Koeficienti i besueshmërisë për nën shkallën e fuqizimit nga të tjerët ka rezultuar dhe për nën shkallën e shansit, koeficienti i besueshmërisë ka rezultuar Ndërkohë për të gjithë shkallën në total, koeficienti i besueshmërisë ka rezultuar Procedura: Fillimisht është marrë leje nga DAR Tiranë dhe DARQ, Tiranë për aplikimin e pyetësorëve. Nga lista e gjimnazeve të dhënë nga DAR, Tiranë janë përzgjedhur tetë gjimnaze në mënyrë rastësore, duke përjashtuar nga lista gjimnazet e përfshirë në fazën pilot. Konkretisht gjimnazet që u bënë pjesë e studimit janë: Gjimnazi Partizani, Arben Broci, Sinan Tafaj, Eqrem Çabej, Qemal Stafa, Myslym Keta, Çajupi dhe Petro Nini. Nga lista e gjimnazeve të marra nga DARQ, Tiranë nga grupi i gjimnazeve në fshatrat në veri të Tiranës është 52

71 përzgjedhur rastësisht gjimnazi i Prezës, nga grupi i gjimnazeve në jug të Tiranës është përzgjedhur rastësisht gjimnazi në Farkë të Madhe. Nga lista e gjimnazeve të marra nga DARQ, Tiranë në perëndim të Tiranës është përzgjedhur rastësisht gjimnazi në Surrel dhe nga lista e gjimnazeve në lindje është përzgjedhur rastësisht gjimnazi në Vorë. Pyetësorët janë administruar nga vetë kërkuesja, pasi është kontaktuar dhe është vënë në dijeni drejtoria e shkollës. Në rastet kur pyetësori është administruar në klasë, mësuesi i lëndës zakonisht ka dalë nga klasa. Nxënësit kanë marrë pjesë me dëshirë. Ka pasur prej atyre që nuk dëshiruan ta plotësonin pyetësorin, por kanë qenë të paktë në numër. Plotësimi i pyetësorit ishte anonim dhe çështja e konfidencialitetit u sigurua që në fillim, përpara realizimit të pyetësorit. Pasi nxënësit e plotësonin pyetësorin, ai kontrollohej nëse ishin plotësuar të gjitha pyetjet. Nëse kishte ndonjë pyetje të paplotësuar, i kthehej nxënësit sërish për ta plotësuar Përcaktimi i variablave Varësia nga interneti ndryshore e varur, matet me 20 pohime Vetmia ndryshore e pavarur, matet me 20 pohime Turpi ndryshore e pavarur, matet me 20 pohime Vetëvlerësimi ndryshore e pavarur, matet me 10 pohime Lokusi i kontrollit ndryshore e pavarur, matet me 24 pohime Analiza e të dhënave sasiore: Analiza e të dhënave sasiore është realizuar me SPSS, versioni 22 dhe me eksel. Pasi është bërë pastrimi i të dhënave, është shqyrtuar shpërndarja. Pastaj të gjithë pyetësorët i janë nënshtruar analizës faktoriale dhe llogaritjes së koeficientit të besueshmërisë. Analiza faktoriale është një metodë statistikore e përdorur zakonisht gjatë zhvillimit të pyetësorit për të grupuar pyetje të ndryshme në një faktor te përbashkët, për të interpretuar çdo faktor sipas pyetjeve që kanë një ngarkesë të lartë mbi të, dhe për të përmbledhë pyetjet në një numër të vogël të faktorëve (Bryman& Cramer 1999). Në vazhdimësi, janë realizuar analiza përshkruese si dhe korrelacione dhe regresione logjistike midis ndryshoreve të përfshira në studim. Regresioni logjistik binar është analizë regresioni linear i cili realizohet kur variabëli i varur është dikotomik (binar). Si të gjitha format e tjera të regresioneve edhe regresioni logjistik është një analizë parashikuese dhe përdoret për të shpjeguar marrëdhënien 53

72 midis një ndryshoreje të varur binare dhe një ndryshoreje të pavarur të vazhduar. Gjithashtu, janë realizuar testet e pavarësisë si Chi-square test (p.0.05) në rastin e diferencave mes ndryshoreve kategorike (si p.sh., nivelet e varësisë nga interneti, sipas gjinisë në kategori, vendbanimit, etj, testet t midis variablave të përfshira në studim etj, duke mundësuar kështu një analizë të thelluar jo vetëm përshkruese, por edhe analitike Metodologjia e studimit cilësor Në këtë studim u zhvilluan gjithsej 12 intervista gjysmë të strukturuara me adoleshentë që u identifikuan me varësi nga interneti dhe me risk për të zhvilluar varësi nga interneti. 7 adoleshentë që iu nënshtruan analizës cilësore ishin djem dhe 5 vajza, të cilët u identifikuan pasi plotësuan testin e Varësisë së Internetit të Kimberly Young dhe rezultuan me pikë të larta në këtë test dhe njëkohësisht ishin adoleshentë që qëndronin 6 orë apo më shumë në internet gjatë një dite të zakonshme. Duhet theksuar se të dhënat cilësore u mblodhën në ato shkolla ku u mblodhën dhe të dhënat sasiore, në qytetin e Tiranës Instrumenti: Intervista e ndërtuar nga 8 pyetje është fokusuar në disa çështje kyçe si sasia e kohës së shpenzuar në rrjetet sociale, marrëdhëniet me bashkëmoshatarët, ndjesitë e tyre gjatë komunikimit në rrjete sociale të ndryshme, etj Procedura: Kampioni u zgjodh në mënyrë të qëllimshme, pra pjesë e intervistave ishin vetëm adoleshentët që rezultuan me varësi nga interneti dhe që shënonin 6 apo më shumë orë përdorim interneti gjatë një dite. 8 prej intervistave u regjistruan pasi u mor leja e adoleshentëve dhe prindërve të tyre, ndërsa për 4 intervistat e tjera janë mbajtur shënime gjatë procesit intervistues. Intervistat u zhvilluan në një ambient klase, më vete me secilin adoleshent. Intervistat zgjatën nga minuta. Çështjet etike të sinqeritetit dhe të konfidencialitetit, adoleshentëve iu bënë të njohura paraprakisht, përpara se të vijohej më tej me realizimin e intervistave Analiza e të dhënave cilësore: Për të analizuar këto 12 intervista dhe informacionin që rrjedh prej tyre u përdor analiza fenomenologjike interpretative. U zgjodh kjo formë analizimi, pasi ishte më në funksion të pyetjes kërkimore, si dhe sepse intervistat bazoheshin në eksperiencat personale të individëve. Të gjithë intervistat janë transkriptuar duke u formuar kështu dymbëdhjetë transkripte, të cilat janë analizuar një nga një. Secili transkript është lexuar 54

73 dhe rilexuar përpara identifikimit të Temave. Së pari, është shkruar përshtypja e parë dhe më pas, pas leximeve të njëpasnjëshme janë identifikuar temat. Këto tema janë organizuar dhe eksploruar më në detaje. Lidhja e temave me njëra-tjetrën u ekzaminua dhe u vendosën marrëdhëniet ndërmjet tyre. Në fund u bë integrimi i temave pasi ishte ndërtuar formati i temave për secilin tranksript. 55

74 KAPITULLI IV ANALIZA E TË DHËNAVE 4.1. Analiza sasiore Ky kapitull përfshin të gjitha gjetjet e punimit. Fillimisht paraqitet analiza faktoriale për secilin instrument për të parë peshën që ka secili pohim në instrument. Pastaj paraqitet një analizë përshkruese e ndryshoreve të përfshira në studim. Për të studiuar nëse ka diferencime në lidhje me varësisë nga interneti ndërmjet meshkujve dhe femrave dhe në lidhje me vendbanimin është paraqitur analiza e testeve të pavarësisë Chi-square. Për të paraqitur dallimet midis adoleshentëve me varësi dhe pa varësi nga interneti në lidhje me ndryshoret e studimit, turpin, vetminë, vetëvlerësimin, lokusin e kontrollit, janë realizuar testet t. Për të studiuar marrëdhënien ndërmjet variablave është realizuar korrelacioni Kendal dhe për të studiuar impaktin që ndryshoret kanë në varësinë nga interneti është realizuar regresioni logjik binar. Regresioni logjistik binar është një analizë parashikuese e cila realizohet ndërmjet një ndryshoreje të varur dikotomike (rasti konkret varësia nga interneti e kategorizuar në dy kategori me varësi dhe pa varësi) dhe një ndryshoreje të pavarur të vazhduar (turpi, vetmia, vetëvlerësimi, lokusi i kontrollit). Më poshtë paraqitet analiza faktoriale për secilin instrument të përdorur në studim, për të vazhduar më tutje me analizat e tjera të detajuara Varësia nga interneti Duke iu referuar analizës faktoriale, që synon të masë peshën që ka secili pohim brenda instrumentit të përdorur, kemi parasysh që kufiri i peshave faktoriale që i mundëson pohimeve të vazhdojnë analizën më tutje është 0.4. Kështu për ndryshoren e varësisë nga interneti, e cila matet me 20 pohime, shohim që pesha faktoriale e 20 pohimeve është mbi 0.4. Kjo tregon që të gjitha pohimet e pyetësorit vazhdojnë analizën e mëtejshme, duke iu nënshtruar kështu përllogaritjes së koeficientit të besueshmërisë Alpha Cronbach. Në këtë rast, për ndryshoren e Varësisë nga Interneti, koeficienti i besueshmërisë Alpha Cronbach është mjaft i mirë, a =.904 duke treguar përputhshmëri me koeficientin e besueshmërisë të pyetësorit origjinal. 56

75 Tabela 1: Pesha faktoriale e ndryshores varësi nga interneti Numri Numri i Pohimi Faktori 1 Faktori 2 Faktori 3 pohimit 1 2 Sa shpesh ju ndodh të neglizhoni punët e përditshme për të qëndruar më shumë online 2 5 Sa shpesh personat e tjerë ankohen për sasinë e kohës që ju kaloni në internet 3 1 Sa shpesh ju ndodh të qëndroni online më shumë se sa e kishit planifikuar 4 16 Sa shpesh ju ndodh t i thoni vetes ja edhe pak minuta kur jeni online 5 17 Sa herë keni tentuar të kaloni më pak kohë në internet, por nuk ja keni arritur 6 14 Sa shpesh humbisni gjumin për shkak të qëndrimit në orët e vona në internet 7 7 Sa shpesh ju ndodh të kontrolloni internetin përpara se të bëni diçka tjetër që e keni planifikuar 8 9 Sa shpesh ju ndodh të vetëmbroheni kur dikush ju pyet se çfarë bëni online 9 10 Sa shpesh ju ndodh të zëvendësoni mendimet shqetësuese të jetës së përditshme me mendime relaksuese nga interneti Sa shpesh ju ndodh të kaloni më shumë kohë online se sa të dilni me të tjerët Sa shpesh ju ndodh të nevrikoseni nëse dikush ju ndërpret kur jeni në internet Sa shpesh ju ndodh të ndiheni i mërzitur kur nuk jeni online, ndjenjë e cila largohet menjëherë sapo hyni në internet Sa shpesh ju ndodh të keni mendjen te interneti dhe të imagjinoni sikur jeni online Sa shpesh mendoni që jeta pa internet do të ishte e mërzitshme, boshe dhe e trishtuar Sa shpesh ju ndodh të prisni me padurim për të hyrë ne internet Sa shpesh ju ndodh të fshihni kohën e

76 kaluar në internet 17 6 Sa shpesh rezultatet e shkollës ndikohen negativisht për shkak të sasisë së madhe të kohës së kaluar në internet 18 3 Sa shpesh ju ndodh të preferoni kënaqësinë që ju jep interneti në krahasim me kontaktet sociale në jetën e përditshme 19 8 Sa shpesh produktiviteti juaj ulet për shkak të përdorimit të internetit 20 4 Sa shpesh ju ndodh të krijoni miqësi me përdorues të tjerë në internetit Turpi Në lidhje me ndryshoren e turpit, i cili matet me 20 pohime, të gjitha pohimet i plotësojnë kushtet për të vazhduar analizën e mëtejshme të koeficientit të besueshmërisë, me përjashtim të pohimit të dytë, i cili nuk i plotëson kushtet për të vazhduar më tej analizën, sepse e kemi poshtë kufirit 0.4. Kështu pasi ai u hoq, u llogarit koeficienti i besueshmërisë Alpha Cronbach i cili rezultoi Tabela 2: Pesha faktoriale e ndryshores së turpit Nr. Nr. i Pohimi Faktori pohimit Unë ndihem nervoz kur flas me dikë në pozita autoritare 2 12 Shpesh e kam të vështirë t i shoh njerëzit në sy 3 18 Unë jam i ndrojtur kur takoj njerëz të seksit të kundërt 4 15 Nganjëherë prezantimi me njerëz të rinj më jep shqetësime fizike (rrahje të forta zemre, shqetësime në stomak, skuqje në fytyre, etj) 5 17 Unë shpesh shqetësohem rreth faktit se si do ta kaloj me të njohurit e rinj 6 9 Unë ndihem në vështirësi kur jam i rrethuar nga njerëz të huaj 7 20 Unë ndihem i rezervuar në situata Faktori 2 Faktori 3 Faktori 4 58

77 sociale 8 14 Unë shpesh kam dyshime nëse njerëzit e tjerë pëlqejnë të shoqërohen me mua 9 8 E kam të vështirë të sillem natyrshëm kur takoj njerëz të rinj 10 6 Kur jam në një grup njerëzish e kam të vështirë të mendoj për gjërat e duhura që duhet të them 11 3 Unë kam vështirësi për t u shoqëruar me të tjerët 12 5 Unë shpesh nuk ndihem rehat në festa apo takime të tjera sociale 13 2 Gjatë bisedave me të njohur të rinj,unë jam i shqetësuar se mos them diçka të pamenduar Unë kam besim te aftësitë e mia sociale Nuk më duhet shumë kohë për të kapërcyer ndrojtjen time në një situatë të re 16 7 Unë ndihem i relaksuar edhe në situata sociale jofamiljare 17 4 Unë nuk e kam vështirë të pyes të panjohur për informacion Zakonisht jam një person që filloj bashkëbisedimet Nuk e kam të vështirë të komunikoj me njerëz që nuk i njoh 20 1 Unë ndihem i tendosur kur jam me njerëz që nuk i njoh mirë Vetmia Duke iu referuar analizës faktoriale të instrumentit që synon të masë vetminë, shohim që të gjithë pohimet i plotësojnë kushtet për të vazhduar analizën e mëtejshme, pasi e kalojnë kufirin 0.4. Koeficienti i besueshmërisë, për këtë instrument është

78 Tabela 3: Pesha faktoriale e ndryshores së vetmisë Nr. Nr. i Pohimi Faktori Faktori Faktori pohimit Ndihem i përjashtuar dhe i veçuar nga të tjerët 2 8 Unë nuk jam më i afërt me asnjë njeri 3 11 Unë ndihem krejtësisht i vetëm Unë ndihem i braktisur Nuk kam asnjë njeri që mund t i drejtohem 6 16 Unë ndihem i izoluar nga të tjerët Unë nuk kam asnjë njeri me kë të flas 8 12 Unë nuk jam në gjendje për të komunikuar dhe për të qenë në nivelin e atyre përreth meje 9 13 Marrëdhëniet e mia sociale janë sipërfaqësore Unë e kam të vështirë të zë shokë Unë nuk mund ta toleroj të qenit kaq i vetëm 12 4 Mua më mungon shoqëria Shpesh e gjej veten duke pritur që njerëzit të më shkruajnë apo telefonojnë Nuk jam i kënaqur nga të qenit kaq i tërhequr 15 5 Ndihem sikur askush nuk më kupton Njerëzit janë rreth meje, por jo me mua Askush nuk më njeh mirë në të vërtetë 18 9 Unë nuk i ndaj idetë dhe interesat e mia me njerëzit përreth meje Unë kam shumë nevojë për shoqëri Unë nuk jam i kënaqur kur i bëj gjërat vetëm Faktori

79 Vetëvlerësimi Ndryshorja e vetëvlerësimit matet me 10 pyetje dhe nga analiza faktoriale nuk rezulton asnjë pohim poshtë kufirit 0.4. Kjo do thotë që të gjitha pohimet i nënshtrohen analizës së besueshmërisë, nga e cila Alpha Cronbach rezultoi Tabela 4: Pesha faktoriale e ndryshores së vetëvlerësimit Nr. Nr. i Pohimi Faktori 1 Faktori 2 Pohimit 1 7 Besoj se jam një person me vlera, po aq sa edhe të tjerët që më rrethojnë 2 4 Jam i/e aftë t i kryej gjërat po aq mirë sa të tjerët 3 3 Mendoj se kam një numër cilësish të mira Unë kam një këndvështrim pozitiv për veten 5 1 Në përgjithësi jam i kënaqur me veten Përgjithësisht, mendoj se jam një person i dështuar 7 8 Do të doja të kisha më shumë respekt për veten 8 2 Ka raste kur unë mendoj se nuk vlej aspak Herë pas here ndihem i/e pavlerë Mendoj se nuk kam shumë gjëra për të qenë krenar me veten

80 Lokusi i brendshëm i kontrollit Siç shihet te tabela e mëposhtme, për ndryshoren e lokusit të brendshëm të kontrollit, i cili matet me 8 pohime, nuk rezultoi asnjë pohim poshtë kufirit 0.4. Në këtë mënyrë të gjithë pohimet iu nënshtruan analizës së koeficientit të besueshmërisë, i cili rezultoi Tabela 5: Pesha faktoriale e ndryshores së Lokusit të brendshëm të kontrollit Numri Numri i pohimit Pohimi Faktori 1 Faktori Kur unë marr atë që dua, kjo është sepse unë kam punuar shumë për të 2 19 Në përgjithësi jam në gjendje të mbroj interesat e mia personale 3 23 Jeta ime varet nga ajo çfarë unë bëj Unë kam në dorë të përcaktoj se çfarë do të ndodhë në jetën time 5 4 Nëse më ndodh apo jo një aksident me makinë, në më të shumtën e rasteve kjo varet nga fakti se sa shofer i mirë jam unë 6 9 Sasia e shokëve që kam varet se sa person i mirë jam 7 1 Nëse behëm një lider, kjo varet nga aftësitë e mia 8 5 Kur unë bëj plane, jam pothuajse i sigurt që i realizoj ato

81 4.1.6 Fuqizimi nga tjerët Ndryshorja e fuqizimit nga të tjerët matet me 8 pohime dhe vetëm një pohim nuk i përmbush kushtet për të vazhduar më tej analizën e besueshmërisë. Kështu, ky pohim nuk është përfshirë në llogaritjen e koeficientit të besueshmërisë. Pasi ai u hoq, u llogarit koeficienti i besueshmërisë i cili rezultoi.670. Tabela 6: Pesha faktoriale e ndryshores së fuqizimit nga tjerët Nr. Nr. i pohimit Pohimi Faktori 1 Faktori Nëse unë përfshihem ose jo në një aksident me makinë, kjo varet kryesisht nga shoferët e tjerë 2 13 Njerëzit si puna ime kanë pak shanse të bëjnë atë që duan, kur përballen me atë që pjesa më e madhe e grupit dëshiron 3 22 Me qëllim që planet e mia të funksionojnë, unë sigurohem që ata të përshtaten me dëshirat e njerëzve që kanë fuqi mbi mua 4 15 Unë për të marrë atë çfarë dua, duhet t ia kërkoj njerëzve sipër meje 5 17 Nëse njerëzit e rëndësishëm nuk do të më pëlqenin mua, unë me siguri nuk do të kisha bërë shumë miq 6 11 Kryesisht, jeta ime kontrollohet nga të tjerë të fuqishëm 7 3 Unë e ndjej sikur ajo çfarë ndodh në jetën time është në më të shumtën e rasteve e përcaktuar nga njerëz të fuqishëm 8 8 Pavarësisht se mund të kem aftësi lidershipi, mua nuk më shfaqen ato, pa rënë dakord më parë me strukturat autoritare se sa kompetent mund të jem unë

82 Shansi Nga analiza faktoriale pyetësorit të shansit, të matur me 8 pohime, rezultojnë që të gjitha pohimet janë të përshtatshme dhe plotësojnë kriteret për të vazhduar analizën e mëtejshme të besueshmërisë. Kështu, nga përllogaritja, Alpha Cronbach rezultoi.609 Ndërkohë Alpha Cronbach e gjithë pyetësorit të lokusit të kontrollit në përgjithësi, i pandarë në nën shkallë rezultoi.773 Tabela 7: Pesha faktoriale e ndryshores së shansit Nr. Nr. i pohimit Pohimi Faktori 1 Faktori Unë asnjëherë nuk bëj plane afatgjata sepse shumë gjëra ndryshojnë për mirë apo për keq Nëse bëhem apo jo një lider, kjo varet nga të qenit në kohën e duhur dhe në vendin e duhur 3 10 Shpesh mendoj se ajo çfarë është shkruar për të ndodhur, do të ndodhë 4 12 Nëse unë përfshihem ose jo në një aksident me makinë kjo është çështje fati 5 7 Kur unë arrij atë çfarë dua, kjo ndodh zakonisht sepse jam me fat 6 6 Shpesh nuk ka asnjë shans për të mbrojtur interesat e mia personale nga fati i keq 7 2 Në një farë mase jeta ime kontrollohet nga ngjarjet rastësore 8 24 Kryesisht është çështje fati nëse unë kam ose jo shumë miq

83 Besueshmëria e instrumenteve Tabela 8: Koeficienti i besueshmërisë i instrumenteve Pyetësori Nënshkallët Nr. i Alpha pohimeve Cronbach Varësia Vetmia Turpi Vetëvlerësimi Lokusi kontrollit Lokusi i brendshëm Fuqizimi nga tjerët Shansi

84 Të dhëna përshkruese Tabela 9: Të dhëna përshkruese (nr. dhe %) për gjininë, vendin, klasën, shkollën, moshën dhe kohën e përdorimit të internetit gjatë një dite për kampionin e studimit Grupet Numri (nr.) Përqindja (%) Gjinia Meshkuj Femra Vendi Qytet Fshat Klasa Klasa 10 (viti I) Klasa 11 (Viti II) Klasa 12 (Viti III) Shkolla Partizani 93 8 Arben Broci Sinan Tafaj Eqrem Çabej Myslym Keta Petro Nini Çajupi Qemal Stafa Surrel Vorë 93 8 Prezë Farkë e Madhe Mosha Adoleshencë e mesme (15 16) Adoleshencë e vonë (17 18) Koha 0 2 orë orë orë mbi 6 orë

85 Siç shihet nga tabela e mësipërme dhe grafikët më poshtë, 41.3% e kampionit janë meshkuj dhe 58.7% janë femra. 72.7% e kampionit janë nga qyteti i Tiranës dhe 27.3% janë nga fshatrat përreth. 29.4% janë gjimnazistë të vitit të parë, 31.62% gjimnazistë të vitit të dytë dhe 39% janë gjimnazistë të vitit të tretë apo maturantë. Gjithsej, në studim janë përfshirë 12 gjimnaze, 8 nga qyteti i Tiranës dhe 4 nga fshatrat. Nga gjimnazi Partizani kemi 8% të kampionit të përgjithshëm, nga Arben Broci kemi 8.2%, nga Sinan Tafaj 7.4%, nga gjimnazi Eqrem Çabej kemi 7.4%, nga gjimnazi Myslym Keta kemi 16.9%, kjo për arsye sepse ky gjimnaz kishte numrin më të madh të gjimnazistëve në krahasim me shkollat e tjera. Nga gjimnazi Petro Nini kemi 8.5%, Tek gjimnazi Ismail Qemali kemi 8.7 % dhe tek gjimnazi Qemal Stafa kemi 7.6%. Tek gjimnazi Ymer Lala, në Surrel (pjesa lindore) kemi 5.5 % të kampionit, te gjimnazi Isa Boletini në Vorë (pjesa perëndimore) kemi 8% të kampionit. Te gjimnazi në Prezë (pjesa veriore) kemi 5.4% dhe te gjimnazi në Farkë të Madhe (pjesa jugore) kemi 8.3% të kampionit. Për sa i përket moshës, 18.4% e adoleshentëve që morën pjesë në studim i përkasin moshës 15 vjeç, 30.5% janë të moshës 16 vjeç, 37.2% janë të moshës 17 vjeç dhe 12.5% janë 18 vjeç. Në lidhje me kohën, 6.1% e adoleshentëve, pjesë e studimit kalojnë 0-2 orë në ditë në internet. 43.3% e tyre kalojnë 2-4 orë në ditë në internet. 26.7% kalojnë 4-6 orë në ditë në internet dhe pjesa tjerët 23.9% kalojnë mbi 6 orë çdo ditë në internet. Gjinia (%) Meshkuj Femra Grafiku 2: Shpërndarja e kampionit sipas gjinisë e shprehur në përqindje 67

86 Vendbanimi (%) 27.3 Qytet Fshat 72.7 Grafiku 3: Shpërndarja e kampionit sipas vendbanimit e shprehur në përqindje Gjimnazet (%) 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 8% 8.20% 7.40% 7.40% 16.90% 8.50% 8.70% 7.60% 5.50% 8% 5.40% 8.30% Grafiku 4: Shpërndarja e kampionit sipas gjimnazeve e shprehur në përqindje 68

87 Klasa (%) klasa 10 klasa 11 klasa Grafiku 5: Shpërndarja e kampionit sipas vitit të studimit e shprehur në përqindje Mosha (%) 50.50% 49.50% Adoleshencë e mesme (15 16) Adoleshencë e vonë (17 18) Grafiku 6: Shpërndarja e kampionit sipas grupmoshës e shprehur në përqindje 69

88 Koha (%) 45.00% 43.30% 40.00% 35.00% 30.00% 25.00% 20.00% 15.00% 26.70% 23.90% 10.00% 6.10% 5.00% 0.00% 0 2 orë 2 4 orë 4 6 orë mbi 6 orë Grafiku 7: Shpërndarja e kampionit sipas kohës së kaluar në internet gjatë një dite Tabela 10: Të dhëna përshkruese (nr, %, mesatarja, devijimi standard) për instrumentet e varësisë nga interneti, vetmisë, turpit, vetëvlerësimit dhe lokusit të kontrollit. Grupet (nr) % X SD (n) Varësia Pa varësi Me varësi Vetmia Jo të vetmuar Nivele mesatare të vetmisë Nivele të larta të vetmisë Turpi Jo të turpshëm Mesatarisht të turpshëm Shumë të turpshëm Vetëvlerësimi I lartë I ulët Lokusi i Lokusi i brendshëm kontrollit Fuqizimi nga tjerët Shansi

89 Në tabelën e mësipërme, duket qartë që pjesa më e madhe e adoleshentëve të përfshirë në studim (66.4%) kanë rezultuar pa varësi nga interneti, ose duke iu referuar kategorizimit të pyetësorit me përdorim interneti pa problematika të caktuara, që do të thotë se këta adoleshentë të përfshirë në studim, e përdorin internetin, por arrijnë të kontrollojnë përdorimin e tij. Ndërkohë 22.8 % e gjithë kampionit kanë rezultuar me përdorim problematik interneti, prej të cilëve 21.5 % kanë rezultuar me përdorim interneti të shoqëruar me simptoma të kufizuara, duke qenë kështu potencial i mirë për të zhvilluar përdorim patologjik të internetit në të ardhmen. Dhe një pjesë relativisht e vogël e kampionit, siç paraqitet te grafiku i mëposhtëm (1.2%) kanë rezultuar me përdorim patologjik të internetit, duke shfaqur nivele të larta të varësisë, e cila interferon në jetën e tyre të përditshme. Në analizat e mëposhtme përshkruese ndryshorja e varësisë nga interneti paraqitet e ndarë në tre kategori (pa varësi, me simptoma të kufizuara dhe përdorim patologjik), ndërsa tek analizat më të thelluara statistikore si korrelacione, regresione dhe testet t ndryshorja e varësisë është analizuar e ndarë në dy kategori (me varësi dhe pa varësi). Kjo për arsye se numri i adoleshentëve me përdorim patologjik interneti ishte shumë i vogël në krahasim me adoleshentët pa varësi dhe ishte e pamundur krahasueshmëria e grupeve. Ndryshorja e varësisë paraqitet me një mesatare rreth dhe me deviacion standard Për sa i përket ndryshores të vetmisë, shihet qartë se 50.2% e adoleshentëve pjesë e studimit kanë rezultuar me nivele të ulta të vetmisë, 29.2% rezultuan me nivele mesatare të vetmisë dhe vetëm 8.7% rezultuan me nivele të larta të vetmisë, apo ndjenjës së izolimit social. Mesatarja e përgjithshme për ndryshoren e vetmisë paraqitet dhe deviacioni standard Në lidhje me ndryshoren e turpit, rezultatet paraqesin se 3.6 % e adoleshentëve nuk janë të turpshëm, ndërkohë që pjesa më e madhe e tyre rreth 81.3% paraqiten mesatarisht të turpshëm, ose e shprehur ndryshe me ndjenja të moderuara turpi dhe pjesa tjetër, rreth 5.1% paraqiten shumë të turpshëm. Ndryshorja e turpit rezulton me një mesatare të përgjithshme dhe deviacion standard Për sa i përket ndryshores së vetëvlerësimit 23.7% e adoleshentëve paraqesin një vetëvlerësim të ulët dhe pjesa tjetër 88.7% paraqesin një vetëvlerësim të lartë. Mesatarja e përgjithshme për ndryshoren e vetëvlerësimit paraqitet dhe deviacioni standard

90 Ndryshoret (%) 90.00% 80.00% 70.00% 60.00% 50.00% 40.00% 30.00% 20.00% 10.00% 0.00% 81.30% 66.40% 68.70% 58.30% 21.50% 50.20% 29.20% 23.70% 26.30% 12.70% 8.70% 1.20% 3.60% 5.10% Pa simptoma Simptoma të kufizuara Perdorim patologjik i internetit Jo të vetmuar Nivele mesatare të vetmisë Nivele të larta të vetmisë Jo të turpshëm Mesatarisht të turpshëm Shume të turpshëm I lartë I ulët Lokusi i brendshëm Fuqizimi nga tjerët Shansi Varësia Vetmia Turpi Vetëvlerësimi Lokusi i kontrollit Grafiku 8: Kategorizimi i ndryshoreve varësi nga interneti, vetmi, turp, vetëvlerësim dhe lokus kontrolli për gjithë kampionin Gjetjet për objektivin 1: Të përcaktohet niveli i varësisë nga interneti te adoleshentët e grupmoshës vjeç në vendin tonë, si dhe të evidentohen perceptimet e tyre në lidhje me shpeshtësinë e përdorimit të internetit. Pyetja kërkimore 1.1: Si paraqitet niveli i varësisë nga interneti tek adoleshentët e grupmoshës vjeç në vendin tonë? Për t' i dhënë përgjigjes kësaj pyetje, target grupi i marrë në studim ka plotësuar instrumentin e varësisë nga interneti të përbërë nga 20 pohime, nga i cili, siç paraqitet te grafiku më poshtë, rezultoi se 21.5% e kampionit të marrë në studim paraqesin përdorim problematik interneti të shoqëruar me simptoma, 1.2% e kampionit ka rezultuar me përdorim patologjik interneti, i cili ndikon në përditshmërinë, aktivitetet dhe produktivitetin e këtij target grupi dhe pjesa tjetër paraqitet me një përdorim interneti, pa problematika të caktuara. 72

91 Grafiku 9: Shpërndarja e kampionit sipas niveleve të varësisë nga interneti Pyetja kërkimore 1.2: Si paraqiten perceptimet e adoleshentëve në lidhje me shpeshtësinë e përdorimit të internetit? Tabela 11. Vlerësimi i subjekteve për varësinë nga interneti Pohimet Asnjëherë Rrallë Ndonjëherë Vazhdimisht Shpesh Gjithmonë Sa shpesh ju ndodh të qëndroni online më shumë se sa e kishit planifikuar Sa shpesh ju ndodh të neglizhoni punët e përditshme për të qëndruar më shumë në internet Sa shpesh preferoni kënaqësinë që ju jep

92 interneti në krahasim me kontaktet sociale reale Sa shpesh krijoni miqësi të reja me përdorues të tjerë të internetit Sa shpesh personat e tjerë ankohen për sasinë e kohës që ju shpenzoni në internet Sa shpesh rezultatet shkollore janë ndikuar negativisht për shkak të sasisë së madhe të kohës së kaluar në internet Sa shpesh ju ndodh të kontrolloni internetin përpara se të bëni diçka tjetër që e keni planifikuar për ta bërë Sa shpesh produktiviteti juaj ulet për shkak të përdorimit të internetit Sa shpesh ju ndodh të vetëmbroheni kur dikush ju pyet se çfarë bëni online Sa shpesh ju ndodh të zëvendësoni mendimet shqetësuese të jetës së përditshme me mendime relaksuese të përdorimit të internetit Sa shpesh e gjeni veten duke pritur me padurim për të hyrë në internet Sa shpesh mendoni se jeta pa internet do të ishte e mërzitshme, boshe dhe e trishtuar Sa shpejt nevrikoseni nëse dikush ju ndërpret kur jeni në internet Sa shpesh ju ndodh të humbisni gjumin për shkak të qëndrimit në orët e vona në internet Sa shpesh ju ndodh të keni mendjen te interneti dhe të imagjinoni sikur jeni online Sa shpesh ju ndodh t i thoni vetes ja edhe pak minuta më shumë kur jeni online Sa herë keni provuar të kaloni më pak kohë në internet, por keni dështuar Sa herë jeni përpjekur të fshihni kohën që kaloni në internet Sa shpesh zgjidhni të kaloni më shumë kohë online sesa të dilni me të tjerët Sa shpesh ju ndodh të ndiheni të mërzitur, nervozë apo të zymtë kur nuk jeni online, ndjenja të cilat largohen sapo hyni në internet

93 Në lidhje me pyetjen e parë të pyetësorit të varësisë nga interneti, rezulton se 4.3% e adoleshentëve të marrë në studim arrijnë ta menaxhojnë shumë mirë kohën e tyre gjatë përdorimit të internetit, duke theksuar se asnjëherë nuk iu ndodh të qëndrojnë online më shumë sesa e kanë planifikuar. 18.8% e tyre shprehen se një gjë e tillë iu ndodh rrallë, 32% theksojnë se ndonjëherë ju ndodh të qëndrojnë në internet më shumë sesa e kishin planifikuar. Nga ana tjetër 13.5% e kampionit të marrë në studim shprehen se vazhdimisht e gjejnë veten e tyre duke qëndruar në internet më shumë se sa e kishin planifikuar. 21 % shprehen se një gjë e tillë iu ndodh shpesh dhe për 9.9% të kampionit të marrë në studim është diçka e zakonshme të qëndruarit online shumë më tepër se sa planifikimi. Duke vazhduar me pyetjen e dytë të pyetësorit të varësisë, 13.3% e adoleshentëve të përfshirë në studim shprehen se nuk iu ndodh asnjëherë të neglizhojnë punët apo detyrimet e tyre të përditshme për të qëndruar më shumë në internet, 28.3% e kampionit përgjigjen se një gjë e tillë iu ndodh rrallë, 22.8% theksojnë se ndonjëherë edhe mund ti neglizhojnë punët apo detyrimet e tyre të përditshme vetëm për të qëndruar pak më shumë ne internet. Nga ana tjetër, 9.9% e adoleshentëve theksojnë se një gjë e tillë iu ndodh në mënyrë të vazhdueshme, 16.6% e tyre përgjigjen se kjo gjë iu ndodh shpesh dhe 8.2% e kampionit theksojnë se gjithmonë për punët dhe detyrimet e tyre të përditshme neglizhohen për të qëndruar më shumë në internet. Pra, për këtë pjesë të kampionit, interneti merr rëndësi primare në jetën e tyre. Në lidhje me pyetjen e kënaqësisë që ju jep qëndrimi në internet në krahasim me kontaktet sociale në jetën e përditshme, pjesa më e madhe e tyre shprehen se nuk e krahasojnë një kënaqësi të tillë me marrëdhëniet sociale në jetën e përditshme. 18.5% theksojnë se një gjë e tillë iu ndodh rrallë dhe 15.7 % shprehen se ndonjëherë iu ndodh që më shumë të preferojnë kënaqësinë që marrin nga ndërveprimet në internet se sa nga ndërveprimet sociale në jetën e përditshme. Nga ana tjetër, 5.3% shprehen se vazhdimisht preferojnë më shumë kënaqësinë që marrin në internet sesa nga kontaktet sociale në jetën reale. 4.3 % e tyre theksojnë se një gjë e tillë iu ndodh shpesh dhe për 5.8% të kampionit të marrë në studim në plan të pare është kënaqësia që iu jep interneti në krahasim me kënaqësinë që ia mundësojnë ndërveprimet reale. Për sa i përket pyetjes se sa shpesh adoleshentët krijojnë miqësi të reja me përdorues të tjerë në internetit, 20.7% e tyre shprehen se një gjë e tillë nuk iu ndodh asnjëherë, 24.5% theksojnë se rrallë iu ndodh që të krijojnë miqësi të reja në internet, dhe 19.5% shprehen se ndonjëherë krijojnë miqësi të reja në internet me përdorues të tjerë të internetit. Ndërkohë nga ana tjetër 14.4% e kampionit të marrë në studim shprehen se një gjë e tillë iu 75

94 ndodh në mënyrë të vazhdueshme, duke rritur kështu numrin e miqësive që ato krijojnë online, 11.2% shprehen se krijimi i miqësive të reja në internet është një gjë që ndodh shpesh dhe për 8.3% të adoleshentëve, pjesë e këtij studimi, është më se e zakonshme krijimi i miqësive të reja në internet. Në lidhje me pyetjen se sa shpesh persona të tjerë ankohen për sasinë e kohës që adoleshentët kalojnë në internet, 16.5% e tyre theksojnë se një gjë e tillë nuk ndodh asnjëherë, 22% shprehen se kjo gjë iu ndodh rrallë, dhe 19% theksojnë se kjo mund t iu ndodhë ndonjëherë. Ndërkohë 15.7% e kampionit shprehen se vazhdimisht persona të tjerë ankohen për kohën që adoleshentët kalojnë në internet, 13.2% e tyre shprehen se kjo gjë iu ndodh shpesh dhe për 12.8% të kampionit të marrë në studim gjithmonë individët e tjerë shprehin ankesat e tyre për kohën që këta adoleshentë kalojnë në internet. Siç shikohet te tabela e mësipërme, 26.3% e adoleshentëve theksojnë se asnjëherë interneti nuk iu ka ndikuar negativisht në rezultatet e tyre shkollore. 28% e kampionit shprehen se rrallë i ka ndodhur që rezultatet shkollore të jenë ndikuar negativisht për shkak të sasisë së madhe të kohës së kaluar në internet. 21.9% shprehen se një gjë e tillë i ka ndodhur ndonjëherë. Por nga ana tjetër, 9.3% e adoleshentëve, pjesë e studimit, theksojnë se sasia e madhe e kohës që ata kalojnë në internet vazhdimisht ka ndikuar negativisht në performancën e tyre shkollore. 8.2% shprehen se një gjë e tillë iu ndodh shpesh dhe për 6.1% të kampionit ndodh gjithmonë që rezultatet e tyre akademike të jenë të ulëta për shkak të sasisë së madhe të kohës së kaluar në internet % e kampionit të këtij studimi shprehen se nuk iu ndodh asnjëherë të kontrollojnë internetin përpara angazhimeve të tjera që kanë planifikuar për të bërë. 22.2% shprehen se një gjë e tillë iu ndodh rrallë dhe 20.1 % shprehen se kjo gjë mund t iu ndodhë ndonjëherë. Nga ana tjetër, 11.6% e adoleshentëve, pjesë e këtij studimi, theksojnë se vazhdimisht janë të prirur të kontrollojnë internetin përpara çfarëdo lloj gjëje që kanë për të bërë. 10.8% shprehen se kjo gjë iu ndodh shpesh, dhe për 9.1% të kampionit të marrë në studim asgjë tjetër e planifikuar nuk bëhet pa kontrolluar më parë internetin. Në lidhje me pyetjen se si ndikon interneti në produktivitetin e adoleshentëve në jetën e përditshme, 24.7% e tyre shprehen se interneti nuk ndikon fare në produktivitetin e tyre, 29.8% shprehen se rrallë interneti mund të ndikojë në produktivitetin e tyre në jetën e përditshme dhe 22.9 % theksojnë se ndonjëherë interneti mund të ndikojë në uljen e produktivitetit të tyre. Ndërkohë, nga ana tjetër, 9.8% e kampionit theksojnë se vazhdimisht produktiviteti i tyre në jetën e përditshme preket nga përdorimi i internetit. 7.4% theksojnë se një gjë e tillë iu ndodh shpesh. Dhe vetëm 4.2% e kampionit shprehen se gjithmonë produktiviteti i 76

95 tyre ulet për shkak të përdorimit të internetit. Duke vazhduar më tutje me analizën, 23.2 % e adoleshentëve theksojnë se asnjëherë nuk vetëmbrohen apo fshehin aktivitetin e tyre në internet, 25.8% e tyre theksojnë se rrallë iu ndodh të vetëmbrohen për atë se çfarë bëjnë online. 18.6% theksojnë se një gjë e tillë iu ndodh ndonjëherë. Nga ana tjetër, 9.6% e kampionit thekson se vazhdimisht iu duhet të vetëmbrohen kur të tjerët i pyesin apo kërkojnë të dinë se çfarë bëjnë ata në internet. 10.4% e tyre shprehen se një gjë e tillë i ndodh shpesh dhe 12.2 % e kampionit theksojnë se gjithmonë shfaqin vetëmbrojtje dhe rezistencë kur të tjerët pyesin mbi aktivitetin e tyre online. Në vazhdim, 15.3% e adoleshentëve të marrë në studim shprehen se asnjëherë nuk iu ndodh që mendimet shqetësuese të jetës së përditshme t i zëvendësojnë me mendime relaksuese të përdorimit të internetit. 22.1% për këtë pyetje shprehen se iu ndodh rrallë dhe 23.4 % shprehen se kjo gjë iu ndodh ndonjëherë. Nga ana tjetër, 15.3% e adoleshentëve, pjesë e studimit theksojnë se vazhdimisht i zëvendësojnë mendimet shqetësuese të jetës së përditshme me mendimet relaksuese të përdorimit të internetit. 15% shprehen se këtë gjë e bëjnë shpesh dhe 8.5% theksojnë se gjithmonë mendimet shqetësuese të jetës së përditshme i zëvendësojnë me mendime relaksuese të përdorimit të internetit. Në lidhje me pyetjen se sa shpesh e gjeni veten duke pritur me padurim për të hyrë në internet, 12% e adoleshentëve shprehen asnjëherë. 24.6% e tyre theksojnë se rrallë iu ndodh të presin me padurim për të hyrë në internet dhe 19.6 % e tyre shprehen se kjo gjë iu ndodh ndonjëherë. Ndërkohë, nga ana tjetër 16.1% e adoleshentëve, pjesë e studimit shprehen se vazhdimisht e gjejnë vetën duke pritur me padurim për të hyrë në internet. 15.1% theksojnë se një gjë e tillë iu ndodh shpesh. Dhe 11.9 % e kampionit shprehen se gjithmonë presin me padurim për të hyrë në internet. Për 26.8% të kampionit të marrë në studim nuk ndodh asnjëherë që të mendojnë se jeta pa internet është e mërzitshme dhe e trishtuar. 22% theksojnë se rrallë e mendojnë një gjë të tillë dhe 17% shprehen se ndonjëherë mund të vërshojnë këto mendime në mendjet e tyre. Nga ana tjetër, 10.7% e adoleshentëve, pjesë e këtij e studimi vazhdimisht mendojnë se jeta pa internet është e mërzitshme, boshe dhe e trishtuar. 10% e tyre e mendojnë shpesh këtë gjë dhe 12.8% gjithmonë mendojnë se jeta do të ishte shumë e mërzitshme dhe e trishtuar po të mos ishte interneti. Pjesa më e madhe e adoleshentëve të marrë në studim, 35.7% nuk nevrikosen nëse dikush i ndërpret kur janë në internet. 24% e tyre rrallë nevrikosen nëse të tjerët mund t i ndërpresin gjatë kohës së qëndrimit në internet dhe 14.4% shprehen se një gjë e tillë iu ndodh ndonjëherë. Ndërkohë, 11.2% e kampionit theksojnë se vazhdimisht nevrikosen nëse të tjerët i 77

96 ndërpresin kur ata janë në internet. 7.5% theksojnë se një gjë e tillë iu ndodh shpesh dhe 6.3% e tyre shprehen se gjithmonë shfaqin nervozitet nëse dikush i ndërpret kur ata janë internet. Për 20.6% të kampionit të studiuar nuk iu ndodh asnjëherë të humbasin gjumin për shkak të qëndrimit deri vonë në internet. 21.3% e tyre shprehen se një gjë e tillë iu ndodh rrallë dhe 18.9% theksojnë se ndonjëherë është e zakonshme humbja e gjumit për shkak të përdorimit të internetit deri në orët e vona të natës. Ndërkohë, 14.7% e adoleshentëve, pjesë e studimit theksojnë se vazhdimisht humbasin gjumin si rezultat i qëndrimit deri në orët e vona në internet % shprehen se një gjë e tillë iu ndodh shpesh dhe 10.7% theksojnë se gjumi i tyre gjithmonë ndikohet dhe humbet si rezultat i qëndrimit deri natën vonë në internet. Pjesa më e madhe kampionit të studiuar, 52.2% shprehen se asnjëherë nuk iu ndodh ta kenë mendjen te interneti dhe të imagjinojnë sikur janë online. 18.9% shprehen se një gjë e tillë iu ndodh rrallë dhe 11.3 % theksojnë se ndonjëherë iu ndodh të imagjinojnë sikur janë online. Nga ana tjetër, 7.3% e adoleshentëve, pjesë e studimit theksojnë se vazhdimisht i ndodh të imagjinojnë sikur janë online dhe ta kenë mendjen te interneti. 5.5% shpreh se kjo gjë iu ndodh shpesh dhe vetëm 4% theksojnë se gjithmonë e kanë mendjen te interneti dhe imagjinojnë sikur janë online. Në vijimësi, 13.3% e kampionit shprehen se asnjëherë nuk kërkojnë të shtyjnë kohën e qëndrimit online. 21.1% shprehen se rrallë mund t i thonë vetës Ja edhe pak minuta më shumë dhe 18.7% theksojnë se një gjë e tillë mund t iu ketë ndodhur ndonjëherë. Ndërkohë, 13.1% e adoleshentëve shprehen se vazhdimisht kërkojnë të shtyjnë kohën e qëndrimit online duke i thënë vetes së tyre Ja edhe pak minuta më shumë. 16.3% theksojnë se një gjë e tillë iu ndodh shpesh dhe 16.5% theksojnë se gjithmonë i thonë vetes së tyre Ja edhe pak minuta më shumë, duke u përpjekur ta zgjasin sa më shumë kohën e qëndrimit online. 24.9% e adoleshentëve shprehen se nuk kanë pasur ndjenja dështimi si pasojë e përpjekjeve të tyre për të kaluar më pak kohë në internet. 24.5% theksojnë se gjë e tillë i ka ndodhur rrallë dhe 17.8% shprehen se ndonjëherë janë përpjekur për të kaluar më pak kohë në internet, por kanë dështuar. Nga ana tjetër, 11.5% theksojnë se vazhdimisht kanë bërë përpjekje për të ulur sasinë e kohës së kaluar në internet, por nuk ia kanë arritur. 9.3% shprehen se një gjë e tillë i ka ndodhur shpesh dhe 11.2% theksojnë se gjithmonë përpiqen të kalojnë më pak kohë në internet, por nuk ia dalin dot. 78

97 30.1% e adoleshentëve, pjesë e këtij studimi nuk e fshehin asnjëherë kohën që kalojnë online. 22.6% rrallë e bëjnë një gjë të tillë. 18.5% shprehen se ndonjëherë iu ndodh ta fshehin kohën që ato kalojnë online. Nga ana tjetër, 11.9% theksojnë se vazhdimisht bëjnë përpjekje për të fshehur kohën e kaluar online. 9.5% theksojnë se kjo gjë iu ndodh shpesh. Dhe 6.9% theksojnë se gjithmonë përpiqen ta fshehin kohën që kalojnë online. 35.9% e adoleshentëve pjesë e studimit shprehen se asnjëherë nuk zgjedhin të kalojnë më shumë kohë online sesa të dalin me të tjerët. 27.4% shprehen se rrallë i ndodh të zgjedhin të qëndruarit online përpara se të dalin me të tjerët dhe 15.2% theksojnë se ndonjëherë preferojnë të qëndrojnë online më shumë sesa të dalin me të tjerët. Ndërkohë, 10.9% e kampionit theksojnë se vazhdimisht preferojnë dhe zgjedhin të qëndrojnë online në vend që të dalin me të tjerët. 6.7 % theksojnë se kjo gjë iu ndodh shpesh dhe 3.5% gjithmonë preferojnë dhe kalojnë më shumë kohë online sesa duke dalë me të tjerët. Në lidhje me pyetjen se sa shpesh iu ndodh që adoleshentët të kalojnë në mërzi kur nuk janë në internet, e cila largohet menjëherë sapo ata hyjnë në internet, 42.5% e adoleshentëve, pjesë e këtij studimi, theksojnë se kjo gjë nuk iu ndodh asnjëherë. 24.7% shprehen se rrallë mërziten kur nuk janë online, gjë e cila largohet menjëherë sapo ata hyjnë në internet dhe 11.9% shprehen se një gjë e tillë iu ndodh ndonjëherë. Nga ana tjetër, për 8.8% të adoleshentëve është e vazhdueshme mërzitja kur ata nuk janë në internet dhe largimi i saj ndodh menjëherë sapo ata hyjnë në internet. 7.1% shprehen se kjo gjë iu ndodh shpesh dhe 4.9% e kampionit theksojnë se gjithmonë janë të mërzitur kur nuk janë në internet, ndjenjë e cila largohet menjëherë sapo ata kanë mundësi aksesi në internet. 79

98 Gjetjet për objektivin 2: Të përcaktohen variablat demografikë (gjinia, vendbanimi, mosha) në lidhje me varësinë nga interneti. Pyetja kërkimore 2.1: A ekzistojnë diferencime gjinore në lidhje me varësinë nga interneti tek adoleshentët? Varësia sipas gjinisë(%) 80.00% 60.00% 70.10% 61.30% 40.00% 20.00% 0.00% Pa simptoma 25.70% 18.60% Simptoma te kufizuara 2.10% 0.60% Perdorim patologjik i internetit Meshkuj Femra Grafiku 10: Nivelet e varësisë nga interneti sipas gjinisë Nga kampioni i studimit, 74.5% e adoleshentëve shfaqen me përdorim interneti pa problematika të caktuara. Nga këto 68.8% janë meshkuj dhe 78.5% janë femra, të cilët e përdorin internetin dhe arrijnë ta menaxhojnë shumë mirë kohën e kaluar në të, duke mos shfaqur problematika të caktuara që interferojnë në jetën e tyre të përditshme. Nga ana tjetër, 24.2% e kampionit paraqiten me përdorim interneti me simptoma, prej të cilëve 28.9% janë meshkuj dhe 20.8% janë femra, të cilët rezultojnë me një përdorim problematik të internetit të shoqëruar me simptoma, të cilat interferojnë në jetën e tyre të përditshme, në produktivitetin dhe performancën e tyre. Dhe 1.4% e kampionit paraqitet me varësi nga interneti, prej të cilëve, 2.3% janë meshkuj dhe 0.7% janë femra, të cilët paraqiten me një përdorim patologjik të internetit, duke shënuar mbi 80 pikë në testin e varësisë nga interneti. Pra, ekziston një diferencë statistikisht e rëndësishme (chi square = 15.1, df=2, p=0.001) midis gjinisë lidhur me varësinë nga interneti, ku shihet qartë që meshkujt në përqindje më të lartë kanë simptoma të kufizuara (28.9%) dhe përdorim patologjik (2.3%) shumë më të lartë, krahasuar me femrat për të njëjtat kategori. 80

99 Tabela 12: Chi square ndërmjet varësisë dhe gjinisë VARËSIA Gjinia Pa simptoma (n=768) Simptoma të kufizuara (n=249) Përdorim patologjik i internetit (n=14) Total Mashkull 293 (68.8) 123(28.9) 10(2.3) 100.0% Femër 475 (78.5) 126(20.8) 4(0.7) 100.0% Chi square = 15.1, df=2, p=0.001 Pyetja kërkimore 2.2: A ekzistojnë ndryshime ndërmjet adoleshentëve në qytet dhe atyre ne fshatra në lidhje me nivelin e tyre të varësisë nga interneti? Varësia sipas vendbanimit (%) 80.00% 70.00% 60.00% 50.00% 40.00% 30.00% 20.00% 10.00% 0.00% 70.60% 64.90% Pa simptoma 29.20% 27.80% Simptoma te kufizuara 1.10% 1.60% Perdorim patologjik i internetit Qytet Fshat Grafiku 11: Nivelet e varësisë nga interneti sipas vendbanimit Siç paraqitet te tabela e mëposhtme, nga 24.2% adoleshentë që kanë rezultuar me përdorim interneti të shoqëruar me simptoma, 22.5% prej tyre janë nga qyteti i Tiranës dhe 27.8% janë nga fshatrat. Nga 1.4% adoleshentë në total që paraqiten me një përdorim patologjik të internetit, 1.3% janë nga qyteti i Tiranës dhe 1.6% janë nga fshatrat. Dhe nga 74.5% adoleshentë me përdorim interneti pa problematika të caktuara, 76.2% janë nga qyteti dhe 70.6% janë nga fshatrat. Nga analiza e testit të Pavarësisë Chi Square rezultoi se nuk ka diferenca sipas vendbanimit në lidhje me varësinë nga interneti, (Chi square = 0.37, df=2, p=0.158). 81

100 Tabela 13: Chi square ndërmjet varësisë dhe vendbanimit VARËSIA Simptoma Përdorim Pa të patologjik i simptoma kufizuara internetit Vendi (n=768) (n=249) (n=14) Qytet 545 (76.2) 161(22.5) 9(1.3) Fshat 223 (70.6) 88(27.8) 5(1.6) Chi square = 0.37, df=2, p=0.158 Total % % Pyetja kërkimore 2.3: A ekzistojnë ndryshime në nivelin e varësisë nga interneti në lidhje me moshën? Nga analiza e testit t rezultoi se grupet nuk mund të krahasohen pasi Testi i Levinit rezultoi statistikisht i rëndësishëm. Kjo do të thotë se nuk ka dallime ndërmjet adoleshencës së mesme dhe asaj të vonë në lidhje me varësinë nga interneti Gjetjet për objektivin 3:Të përcaktohen cilat janë rrjetet sociale më të përdorshme nga adoleshentët, shpeshtësia e përdorimit të tyre si dhe mjeti që ata përdorin më shumë për aksesin në internet? Pyetja kërkimore 3.1: Cilat janë rrjetet sociale më të përdorshme nga adoleshentët në vendin tonë? Nga analiza e të dhënave ka rezultuar se rrjeti social më i përdorur nga adoleshentët në vendin tonë është facebook. Nga 1156 adoleshentë të përfshirë në studim, 812 prej tyre e përdorin facebook-un. Pastaj facebook pasohet nga instagrami, ku 626 adoleshentë kanë pohuar përdorimin e tij. Më pas renditet Twitter dhe Myspace në një numër relativisht të vogël në krahasim me kampionin. 342 e kampionit kanë cilësuar se përveç këtyre rrjeteve sociale, përdornin edhe një sërë rrjetesh të tjera sociale, të ndryshme si whatsapp, 9gag, pinterest, etj. 82

101 Rrjetet sociale 80.00% 70.00% 60.00% 50.00% 40.00% 30.00% 20.00% 70.20% 54.20% 10.00% 0.00% 7.80% 2.80% Facebook Instagram Twitter My space Grafiku 12: Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit të llojit te rrjetit social Siç shihet te grafiku i mëposhtëm, pjesa më e madhe e kampionit, rreth 70.2% e përdorin facebook-un dhe 29.8 shprehen se nuk e përdorin atë. Facebook (%) 29.8 Po 70.2 Jo Grafiku 13: Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit të facebook 83

102 Pyetja kërkimore 3.2: Si paraqitet shpeshtësia e përdorimit të rrjeteve sociale tek adoleshentët në vendin tonë? Më poshtë paraqitet një statistikë e përdorimit të rrjeteve sociale nga target grupi i marrë në studim. Kështu, 93.3 % e adoleshentëve i përdorin rrjetet sociale, dhe vetëm 6.7% e tyre janë shprehur se nuk i përdorin ato. Pra, arsyeja kryesore e qëndrimit në internet përveç të tjerave është pikërisht përdorimi i rrjeteve të ndryshme sociale. Përdorimi i Rrjeteve Sociale (%) Po Jo Grafiku 14: Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit të rrjeteve sociale Pyetja kërkimore 3.3: Cili është mjeti që përdorin më shumë adoleshentët shqiptar për aksesin në internet? 80.3% e adoleshentëve, pjesë e këtij studimi theksuan se e përdornin celularin si mjetin kryesor për të hyrë në internet dhe vetëm 19.7 shprehen se nuk e përdorin atë për të hyrë në internet. 84

103 Përdorimi i celularit (%) Po Jo Grafiku 15: Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit të celularit 30.2% e kampionit e përdor kompjuterin si një mundësi hyrjeje në internet dhe 69.8% nuk e përdor atë. Përdorimi i kompjuterit (%) Po Jo Grafiku 16: Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit të kompjuterit 85

104 28.7% e kampionit përdor laptopin për të hyrë në internet dhe pjesa më e madhe, 71.3% nuk e përdor atë. Përdorimi i laptopit (%) Po Jo Grafiku 17: Shpërndarja e kampionit sipas përdorimit të laptopit Gjetjet për objektivin 4: Të përcaktohet lidhja që ekziston ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të kohës, vetmisë, vetëvlerësimit, turpit dhe lokusit të kontrollit. Pyetja kërkimore 4.1: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet kohës së kaluar në internet dhe varësisë ndaj tij? H1: Ekziston një lidhje pozitive ndërmjet kohës së kaluar në internet dhe varësisë ndaj tij. Përmes koeficienteve të korrelacionit Kendal u gjet një lidhje pozitive, statistikisht e rëndësishme mes varësisë nga interneti dhe kohës së kaluar në internet (r=0.257, p<0.01, n= 1156). Tabela 14:Marrëdhënia midis varësisë nga interneti dhe kohës së kaluar në internet. Lidhja mes varësisë nga interneti dhe kohës Ndryshoret r** Nr. Vlera p Koha e kaluar në internet <0.001 Koeficienti i korrelacionit Kendals 86

105 Pyetja kërkimore 4.2: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet vetmisë dhe varësisë nga interneti? Pyetja kërkimore 4.3: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet vetëvlerësimit dhe varësisë nga interneti? Pyetja kërkimore 4.4: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet turpit dhe varësisë nga interneti? H2: Varësia nga interneti është e lidhur pozitivisht me turpin dhe vetminë H3:Varësia nga interneti është e lidhur negativisht me vetëvlerësimin Përmes koeficientit të korrelacionit Kendal, u gjet një lidhje pozitive statistikisht e rëndësishme mes varësisë nga interneti dhe vetmisë (r=0.143, p=0.001, n=1156); lidhje pozitive, statistikisht e rëndësishme mes varësisë nga interneti dhe turpit (r=0.117, p=0.001, n=1156); lidhje negative, statistikisht e rëndësishme mes varësisë nga interneti dhe vetëvlerësimit (r= , p=0.001, n=1156). Tabela 15: Lidhja ndërmjet Varësisë nga Interneti dhe ndryshoreve: Vetmi, Turp dhe Vetëvlerësim Lidhja mes varësisë nga interneti dhe ndryshoreve Ndryshoret r* Nr. Vlera p Vetmia <0.001 Turpi <0.001 Vetëvlerësimi <0.001 * Koeficienti i korrelacionit Kendals Pyetja kërkimore 4.5: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet nën shkallëve të lokusit të kontrollit dhe varësisë nga interneti? H4: Varësia nga interneti është e lidhur negativisht me lokusin e brendshëm të kontrollit H5: Varësia nga interneti është e lidhur pozitivisht me fuqizimin nga tjerët dhe shansin Përmes koeficientit të korrelacionit Kendal u gjet një lidhje negative, statistikisht e rëndësishme mes varësisë nga interneti dhe lokusit të brendshëm të kontrollit (r=-0.060, p=0.001, n=1156); lidhje pozitive, statistikisht e rëndësishme mes varësisë nga interneti dhe fuqizimit nga tjerët 87

106 (r=0.110, p=0.001, n=1156); si dhe lidhje pozitive, statistikisht e rëndësishme mes varësisë nga interneti dhe shansit (r= , p=0.001, n=1156). Tabela 16: Lidhja ndërmjet Varësisë nga Interneti dhe nën shkallëve të lokus të kontrollit Lidhja mes varësisë nga interneti dhe ndryshoreve Ndryshoret r** Nr. Vlera p Lokusi i brendshëm <0.001 Fuqizimi nga të tjerët <0.001 Shansi <0.001 * Koeficienti i korrelacionit Kendals Gjetjet për objektivin 5: Të përcaktohet si ndikojnë ndryshoret kohë, vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus i kontrollit në varësinë nga interneti Pyetja kërkimore 5.1: A është koha e kaluar në internet një parashikues i varësisë ndaj tij? Për çdo rritje të kohës në internet me 1 orë, rriten 31% gjasat për të krijuar varësi nga interneti(0r= 1.31; CI=95%, ; P=0.001). Tabela 17: Regresion logjistik binar midis varësisë nga interneti dhe kohës së kaluar në internet. Variabëli i pavarur OR CI= 95% Vlera p Koha Pyetja kërkimore 5.2: Si ndikon vetmia në varësinë nga interneti? Nga analiza e regresionit logjistik binar rezultoi se për çdo rritje me 1 pikë të vetmisë, rriten me 2.1% gjasat që adoleshentët të jenë të varur nga interneti. (OR=1.021; CI= 95%, ; P= 0.001). Vetmia është një parashikues i fortë për krijimin e varësisë nga interneti. 88

107 Tabela 18:Regresioni logjistik binar ndërmjet varësisë nga interneti dhe vetmisë Pikëzimi VETMIA Varësia nga interneti Me simptoma (n=259) Pa simptoma (n=747) OR CI 95% Vlera p Pikët mesatare 22.83± ± Pyetja kërkimore 5.3: Si ndikon vetëvlerësimi në varësinë nga interneti? Për çdo rritje të vetëvlerësimit me 1 pikë ulen me 4% gjasat për të pasur varësi nga interneti. (OR=0.96; CI=95%, ; P< 0.001). Në këtë rast, vetëvlerësimi i lartë shërben si një faktor mbrojtës. Tabela 19: Regresioni logjistik ndërmjet varësisë nga interneti dhe vetëvlerësimit Varësia nga interneti Pikëzimi i VETËVLERËSIMIT Me simptoma (n=259) Pa simptoma (n=747) OR CI 95% Vlera p Pikët mesatare 28.67± ± <0.001 Pyetja kërkimore 5.4: Si ndikon turpi në varësinë nga interneti? Nga analiza e regresionit logjistik binar doli në pah, ashtu siç paraqitet dhe në tabelën e mëposhtme, se për çdo rritje me 1 pikë të turpit, rriten me 2.3% gjasat për të qenë të varur. (OR=1.023; CI=95%, ; P=0.001). Tabela 20: Regresioni logjistik ndërmjet varësisë nga interneti dhe turpit Pikëzimi i TURPIT Pikët mesatare Varësia nga interneti Me simptoma (n=259) Pa simptoma (n=747) 53.64± ±11.59 OR CI 95% Vlera p

108 Pyetja kërkimore 5.5: Cili është impakti i shkallëve të lokusit të kontrollit në varësinë nga interneti? Siç shihet në tabelën e më poshtme, nga analiza e regresionit logjistik binar, personat me lokus të brendshëm të kontrollit kanë 35% më pak gjasa për të qenë të varur nga interneti, në krahasim me individët që besojnë se çdo gjë që ndodh në jetën e tyre, është rezultat i shansit. (OR=0.65; CI=95%: ; P=0.009). Ndërkohë, që individët me fuqizim nga të tjerët, konkretisht ata që besojnë se çdo gjë që ndodh në jetën e tyre është pasojë e influencave që individë të tjerët kanë në jetën e tyre, nuk ndryshojnë shumë nga individët që besojnë se çdo gjë që ndodh në jetën e tyre është rezultat i shansit, rastësisë apo fatit (0R=1.08; CI=95%: ; P=0.751). Tabela 21: Regresioni logjistik ndërmjet varësisë nga interneti dhe dimensioneve të lokusit të kontrollit Lokusi i kontrollit Lokusi i brendshëm (n=614, 61.0) Fuqizimi nga të tjerët (n=121, 12.0) Shansi (n=271, 26.9) Varësia nga interneti Me Pa simptoma simptoma (n=259) (n=747) 137 (52.9) 477 (63.9) 39 (15.1) 82 (11.0) 83 (32.0) 188 (25.2) OR CI 95% Vlera p referenca Adoleshentët me lokus të jashtëm të kontrollit, pra ata që besojnë se çdo gjë që ndodh në jetën e tyre varet nga forca të jashtme, fati apo rastësia, kanë 57% më shumë gjasa në krahasim me individët me lokus të brendshëm, konkretisht ata që besojnë se çdo gjë që ndodh në jetën e tyre varet nga vetë ata, për të qenë të varur nga interneti. (0R=1.57; CI=95%, ; P=0.002). 90

109 Tabela 22: Regresioni logjistik ndërmjet varësisë dhe lokusit të brendshëm dhe të jashtëm të kontrollit Lokusi i kontrollit Lokusi i jashtëm lokusi i brendshëm Varësia nga interneti Me Pa simptoma simptoma (n=259) (n=747) 122 (47.1) 270 (36.1) 137 (52.9) 477 (63.9) OR CI 95% Vlera p referenca Gjetjet për objektivin 6:Të përcaktohen diferencimet në ndryshoret vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus kontrolli ndërmjet adoleshentëve me varësi dhe pa varësi nga interneti. Pyetja kërkimore 6.1: A ka diferenca në nivelet e vetmisë ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Nga analiza e testit t rezultoi që ka ndryshime ndërmjet adoleshentëve të varur nga interneti dhe atyre jo të varur në lidhje me vetminë. Testi i Levinit rezultoi me një vlerë 1.652>0.05. (t=3.893, df=917 Sig (2-tailed) = 0.00<0.05. Adoleshentët me varësi nga interneti paraqesin nivele më të larta të vetmisë (m= ds=13.69) se sa adoleshentët pa varësi nga interneti (m=18.94, ds=12.28) Tabela 23: Të dhëna për vlerësimin e vetmisë në lidhje me varësinë Vetmia Varësia Numri mesatarja deviacioni standard Pa simptoma Me simptoma Pyetja kërkimore 6.2: A ka diferenca në nivelet e turpit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Nga analiza e testit t rezultoi që ka ndryshime ndërmjet adoleshentëve të varur nga interneti dhe atyre jo të varur në lidhje me turpin. Vlera e përftuar nga testi i Levinit është 0.654>0.05. (t=3.549, df=931 Sig (2-tailed) = 0.01<0.05. Adoleshentët me varësi nga interneti paraqesin nivele më të larta të turpit (m= ds=11.69) se sa adoleshentët pa varësi nga interneti (m=50.59, ds=11.24). 91

110 Tabela 24: Të dhëna për vlerësimin e turpin në lidhje me varësinë Turpi Varësia Numri mesatarja deviacioni standard Pa simptoma Me simptoma Pyetja kërkimore 6.3: A ka diferenca në nivelet e vetëvlerësimit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Nga analiza e testit t rezultoi që ka ndryshime ndërmjet adoleshentëve të varur nga interneti dhe atyre jo të varur në lidhje me vetëvlerësimin. Vlera e përftuar nga testi i Levinit është 0.49>0.05. Kjo tregon që grupet mund të krahasohen. (t=3.531, df=956 Sig (2-tailed) = 0.00<0.05. Adoleshentët pa varësi nga interneti paraqesin nivele më të larta të vetëvlerësimit (m= ds=6.63) në krahasim me adoleshentët me varësi nga interneti (m=28.67, ds=6.73). Tabela 25: Të dhëna për vlerësimin e vetëvlerësimit në lidhje me varësinë Varësia Numri mesatarja deviacioni standard Pa simptoma Vetëvlerësimi Me simptoma Pyetja kërkimore 6.4: A ka diferenca në shkallët e lokusit të kontrollit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Nga analiza e testit t rezultoi se ka ndryshime ndërmjet adoleshentëve të varur nga interneti dhe atyre jo të varur në lidhje me lokusin e brendshëm, por një gjë e tillë nuk është statistikisht e rëndësishme. Testi i Levinit rezultoi me një vlerë 1.693>0.05. (t=1.175, df=963 Sig (2-tailed) = >0.05. Për sa i përket fuqizimit nga tjerët, nga analiza e testit t rezultoi se ka ndryshime statistikisht të rëndësishme ndërmjet adoleshentëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi. Testi i Levinit paraqitet me një vlerë >0.05 (t=4.210, df=933 sig (2-tailed) = 0.00<0.05. Adoleshentët me varësi (m = 49.79, df = 6.33) nga interneti paraqesin nivele më të larta të fuqizimit nga të tjerët në krahasim me adoleshentët pa varësi nga interneti (m=47.74, df = 6.60) Në lidhje me shansin, nga analiza e testit t rezultoi se ka ndryshime statistikisht të rëndësishme ndërmjet adoleshentëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi. Testi i Levinit = 0.51 > 0.05 (t= 3.49, df = 938 sig (2-tailed) = 0.00<0.05. Adoleshentët me varësi nga interneti (m=53.47, 92

111 df=6.51) paraqesin nivele më të larta të shansit në krahasim me adoleshentët pa varësi nga interneti (m=51.72, df=6.74). Tabela 26:Të dhëna për vlerësimin e dimensioneve të lokusit të kontrollit në lidhje me varësinë Varësia Numri mesatarja deviacioni standard Pa simptoma Lokusi i brendshëm Me simptoma Pa simptoma Fuqizimi nga tjerët Me simptoma Pa simptoma Shansi Me simptoma

112 Analiza cilësore Gjetjet për objektivin 7: Të studiohet si paraqitet komunikimi ndërpersonal në rrjetet sociale tek adoleshentët e varur nga interneti? Pyetja kërkimore 7.1: Si paraqitet komunikimi ndërpersonal në rrjetet sociale tek adoleshentët e varur nga interneti? Studimi hodhi dritë mbi 4 Tema themelore: Interneti pjesë e pandashme e jetës Jeta pa internet nuk ka kuptim Interneti afron dhe forcon shoqërinë Nevojë për komunikim 94

113 KAPITULLI IV DISKUTIME Në këtë kapitull trajtohen të gjitha gjetjet nga studimi sasior dhe cilësor, të argumentuara dhe të krahasuara me studimet e përfshira në shqyrtimin e literaturës. Synimi kryesor i këtij studimi ishte të studionte nivelin e varësisë nga interneti tek adoleshentët në vendin tonë, lidhjen që ekziston ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të tilla si vetmia, turpi, vetëvlerësimi dhe lokusi i kontrollit, si dhe impaktin që këto ndryshore kanë në varësinë nga interneti. Pasi u përcaktuan ndryshoret që do studioheshin, u përcaktua metodologjia dhe u gjetën instrumentet përkatës për matjen e tyre. U realizuan analizat statistikore dhe u testuan hipotezat. Të gjitha hipotezat e ngritura u mbështeten nga literatura. Më poshtë paraqiten diskutimet e detajuara për të gjitha objektivat, pyetjet kërkimore dhe hipotezat e ngritura Diskutime për objektivin e parë: Të përcaktohet niveli i varësisë nga interneti te adoleshentët e grupmoshës vjeç në vendin tonë si dhe të evidentohen perceptimet e tyre në lidhje me shpeshtësinë e përdorimit të internetit. Pyetja kërkimore 1.1: Si paraqitet niveli i varësisë nga interneti te adoleshentët e grupmoshës vjeç në vendin tonë? Të dhënat e studimit tregojnë se një pjesë relativisht e madhe e subjekteve të studimit paraqesin simptoma të kufizuara dhe risk për të zhvilluar një përdorim patologjik interneti, duke shënuar pikë në testin e varësisë nga interneti të Young. Sigurisht që të dhëna të tilla janë pak alarmante, por dhe të pritshme deri diku, duke qenë se në ditët e sotme interneti është pjesë e pandashme e jetës së adoleshentëve dhe maturimi i tyre akoma nuk ka arritur në nivelin e duhur për të qenë në gjendje për të kontrolluar përdorimin e tij. Një pjesë relativisht e vogël e kampionit të studimit tonë, rreth 1.2 % paraqesin përdorim patologjik interneti, duke shënuar mbi 80 pikë në testin e varësisë, e duke treguar kështu një interferencë të theksuar dhe dominim total të jetës së adoleshentit nga interneti. Sigurisht, një përqindje e tillë krahasuar me numrin total të kampionit të përfshirë në studim, është relativisht e vogël, por është një kambanë alarmi për të gjithë ne duke na treguar se fenomeni është i pranishëm në shoqërinë tonë, pikërisht tek 95

114 adoleshentët që përbëjnë dhe target grupin më të rriskuar. Ndërkohë, pjesa tjetër e adoleshentëve të përfshirë në studim nuk janë të varur nga interneti, duke u shënuar poshtë 50 pikëve në testin e varësisë. Ata e përdorin internetin, por janë në gjendje të kontrollojnë përdorimin e tij. Pyetja kërkimore 1.2: Si paraqiten perceptimet e adoleshentëve në lidhje me shpeshtësinë e përdorimit të internetit? Një pjesë relativisht e madhe e subjekteve të këtij studimi theksuan se shpesh qëndrojnë në internet më shumë seç e kishin planifikuar, vazhdimisht mundohen ta shtyjnë kohën e qëndrimit online dhe në rastet kur janë përpjekur të kalojnë më pak kohë online, përgjithësisht kanë dështuar sepse e kanë pasur të pamundur menaxhimin e kohës së kaluar në internet. Kalimi i kohës relativisht të gjatë në internet reflektohet në veprimtaritë e rëndësishme të jetës së adoleshentit, dhe konkretisht rezultatet shkollore. Kështu, pjesa më e madhe e adoleshentëve pjesë e këtij studimi, theksojnë se shpesh rezultatet e tyre shkollore si dhe produktiviteti në punët e përditshme ndikohet nga sasia e kohës së kaluar në internet, duke i lejuar hapësirë interferimi internetit në çdo moment të jetës së tyre, dhe duke çuar kështu në neglizhimin e detyrave apo aktiviteteve që adoleshenti duhet të realizojë. Si pasojë e përdorimit të tepruar të internetit, adoleshentët pjesë e këtij studimi theksojnë se shpesh iu ndodh të humbasin gjumin për shkak të qëndrimit në orët e vona në internet. Një pjesë e tyre përjetojnë ndjenja mërzie nëse ata nuk janë në internet, ndjenja të cilat largohen menjëherë sapo ata hyjnë në internet. Shpesh ata preferojnë që të kalojnë më shumë kohë online se sa të dalin më të tjerët në jetën e përditshme Diskutime për objektivin e dytë: Të përcaktohen variablat demografikë (gjinia,vendbanimi, mosha) në lidhje me varësinë nga interneti. Pyetja kërkimore 2.1: A ekzistojnë diferencime gjinore në lidhje me varësinë nga interneti tek adoleshentët në vendin tonë? Nga studimi rezultoi se ka diferencime gjinore statistikisht të rëndësishme në lidhje me varësinë nga interneti. Përgjithësisht, meshkujt priren që të shfaqin simptoma të kufizuara të varësisë nga interneti dhe përdorim patologjik të internetit më shumë se femrat. Pavarësisht se studime të ndryshme të bëra mbi fenomenin e varësisë nga interneti paraqesin rezultate kontradiktore në lidhje me diferencimet gjinore për fenomenin në fjalë, gjetjet e punimit mbështeten nga studime 96

115 të realizuara në botë mbi fenomenin ku theksohet se meshkujt janë më të prirur në krahasim me femrat për të krijuar varësi nga internet (Eldeglioglu-Vural batik, 2014). Kështu, sjellja e varësisë ndaj internetit është më e zakonshme te meshkujt se te femrat. Morahan-Martin dhe Schumacker (2000), e shpjegojnë epërsinë e varësisë së meshkujve ndaj internetit me faktin se ata në përgjithësi janë më të prirur për të shprehur interes në teknologjinë e informacionit dhe gjithashtu, më të prirur për të shfaqur interes në aplikacionet e ndryshme në internet që kanë potencial varësie siç janë lojërat, pornografia dhe bixhozi. Ndërkohë, studime të tjera theksojnë se nuk ka diferencime gjinore në lidhje me varësinë nga interneti, sepse ashtu si meshkujt, edhe femrat krijojnë varësi nga interneti. Këtu i referohemi studimit të realizuar në vendin tonë në lidhje me varësinë nga interneti nga Zhapaj, por duhet theksuar se target grupi i studimit në këtë rast ka qenë i ndryshëm. Si dhe mund të përmendim studime tjera të realizuara në vende të ndryshme të botës të cilat mbështesin faktin se në lidhje me fenomenin e varësisë nga interneti nuk paraqiten diferencime gjinore, pra si meshkujt, ashtu edhe femrat mund të krijojnë njësoj varësi nga interneti. Pyetja kërkimore 2.2: A ekzistojnë ndryshime ndërmjet adoleshenteve në qytet dhe atyre ne fshatra në lidhje me nivelin e tyre të varësisë nga interneti? Në lidhje me ndryshimet që ekzistojnë ndërmjet qytetit dhe fshatrave në përdorimin e internetit dhe varësinë ndaj tij nuk paraqiten diferencime statistikisht të rëndësishme. Adoleshentët si në qytet, ashtu edhe në fshatra e përdorin njësoj internetin duke shfaqur varësi ndaj tij dhe risk për të shfaqur përdorim patologjik njësoj. Sigurisht, kjo shpjegohet me faktin se në ditët e sotme valët e internetit janë shtrirë gjithandej. Adoleshentët në zonat rurale nuk janë të privuar tashmë nga interneti. Interneti është bërë pjesë integrale e jetës së adoleshentëve kudo që ndodhen. Një e dhënë e tillë është deri diku e pritshme, për vetë faktin se jeta në fshat nuk të ofron shumë varietet. Aktivitetet janë të limituara dhe adoleshentët duke qenë në një fazë ku nevoja për njohje të botës dhe gjërave që interneti ofron është e madhe, ata e shikojnë internetin ndoshta si e vetmja formë dhe mënyrë për ta realizuar këtë gjë, pra për të njohur botën dhe për t u përfshirë në eksperienca të reja, jashtë çdo mundësie që realiteti i ofron. Një gjetje e tillë mbështetet edhe nga studimet e realizuara në botë të cilat theksojnë se varësia nga interneti, përveç të tjerave është e lidhur edhe me të jetuarit në zona rurale (Kuss, et..al, 2014). 97

116 Pyetja kërkimore 2.3: A ekzistojnë dallime në nivelin e varësisë nga interneti në lidhje me moshën? Për sa i përket varësisë nga interneti në lidhje me moshën, nuk rezultuan dallime midis adoleshencës së mesme dhe asaj të vonë. Sigurisht, duke qenë se adoleshentët dhe të rinjtë janë target grupi që e përdorin më shumë internetin, mundësia për të krijuar varësi ndaj tij është më e madhe, pa pasur dallime domethënëse në këtë mes. Zhapaj (2014) në studimin e tij ka theksuar se përdorimi i internetit është gjithëpërfshirës për adoleshentët dhe nuk ka kufizime moshore. E njëjta gjë vlen edhe për varësinë ndaj tij. Adoleshentët pavarësisht, moshës së tyre paraqesin njësoj risk për të zhvilluar varësi nga interneti. Kjo për arsye se ata kanë lindur në botën e internetit, e kanë shumë të thjeshtë të mësojnë përdorimin e tij dhe aplikacioneve të ndryshme që ai përmban dhe në këtë mënyrë, ata janë më të prirur për të zhvilluar varësi ndaj aplikacioneve të tilla si lojërat online, chatimi, shkarkimi, etj Diskutime për objektivin e tretë:të përcaktohen cilat janë rrjetet sociale më të përdorshme nga adoleshentët, shpeshtësia e përdorimit të tyre si dhe mjeti që ata përdorin më shumë për aksesin në internet? Pyetja kërkimore 3.1: Cilat janë rrjetet sociale më të përdorshme nga adoleshentët? Nga të dhënat e studimit rezultoi se rrjetet sociale më të përdorshme nga adoleshentët në vendin tonë janë facebook, instagram, whatsapp, angag, pinterest, etj. Facebook qëndronte në majë të preferencave të adoleshentëve që përdornin rrjetet sociale. Kjo gjetje mbështetet nga studimi i realizuar në Shqipëri nga Cenameri, Por njëkohësisht kjo e dhënë mbështetet edhe nga studime të realizuara në botë, ku theksohet se facebook është rrjeti social më i përdorur nga adoleshentët dhe të rinjtë. Rrjeti social më i suksesshëm facebook, fillimet e tij i ka në vitin 2004, në një komunitet të vogël studentësh në Harvard, duke u përhapur shumë shpejt e duke bërë kështu që në ditët e sotme ky rrjet social të ketë më shumë se 1.19 bilionë përdorues, prej të cilëve 50% e tyre logojnë çdo ditë (Protalinski, 2013). Kuss, et. al, (2014) thekson se nisur nga një perspektivë globale, google është destinacioni online më i përdorshëm, i pasuar menjëherë me facebook. 98

117 Pyetja kërkimore 3.2: Si paraqitet shpeshtësia e përdorimit të rrjeteve sociale tek adoleshentët në vendin tonë? Pjesa më e madhe e adoleshentëve (93.3%), objekt i këtij studimi janë përdorues të rrjeteve sociale. Duke qenë në një periudhë moshore ku nevoja për të njohur veten, për të njohur të tjerët dhe mjedisin përreth është e madhe, adoleshentët për përmbushjen e nevojave të tyre paraqiten si përdorues të rregullt të rrjeteve sociale. Studimet tregojnë se adoleshentët dhe të rinjtë i përdorin më shumë se të gjitha grupmoshat e tjera rrjetet sociale (Kuss & Griffiths, 2011). Në fakt, nuk është interneti në vetvete që mundëson krijimin e varësisë te adoleshentët, por në mënyrë specifike larmishmëria e gjërave që interneti përmban dhe iu ofron të rinjve. Studimet tregojnë se përdorimi i aplikacioneve të ndryshme online është një faktor rriskues për krijimin e varësisë nga interneti dhe nga gjithë aplikacionet online, përdorimi i rrjeteve sociale paraqet riskun më të madh për krijimin e varësisë nga internet (Kuss, et.al 2013). Pyetja kërkimore 3.3: Cili është mjeti që përdorin më shumë adoleshentët shqiptar për aksesin në internet? Në ditët e sotme aksesi në internet është i mundur për këdo dhe kudo. Për adoleshentët, në këtë studim mjeti kryesor për aksesin në internet ishte celulari, duke qenë se atë e kanë kudo me vete dhe prania e ofertave të ndryshme të internetit në telefon ia mundëson akoma edhe më shumë këtë gjë. Një gjë e tillë mbështet nga studimi i realizuar në vendin tonë nga Zhapaj (2014). Ndërkohë statistikat e fundit nga zyra federale e statistikave zvicerane, theksuan se në 2012 kishte më shumë celularë se sa individë në të gjithë vendet e Evropës, (Finlandë, 1.72; Austri, 1.61; Itali, 1.60; Zvicër, 1,30; Suedi 1.25; Germani, 1.12), (Billieux, et. al, 2015). Sipas De Vrais, 2013, teknologjia e internetit në telefon u bë popullore në vitet 2007, me daljen në dritë të iphone. Teknologjia e komunikimit me celular pati një efekt shumë të madh duke kaluar aksesin e internetit nga desktopi në hapësirat e jetës së përditshme (Kirmayer, et. al, 2013). 99

118 5.4. Diskutime për objektivin e katërt: Të përcaktohet lidhja që ekziston ndërmjet varësisë nga interneti dhe ndryshoreve të kohës, vetmisë, vetëvlerësimit, turpit dhe lokusit të kontrollit Pyetja kërkimore 4.1: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet kohës së kaluar në internet dhe varësisë ndaj tij? H1: Ekziston një lidhje pozitive ndërmjet kohës së kaluar në internet dhe varësisë ndaj tij Për sa i përket lidhjes që ekziston ndërmjet kohës që adoleshentët kalojnë në internet dhe varësisë ndaj tij, ka rezultuar një lidhje e fuqishme pozitive ndërmjet këtyre dy ndryshoreve. Sigurisht, që jo gjithmonë, koha e kaluar në internet mund të jetë një tregues i varësisë ndaj tij, sepse adoleshentët mund të kalojnë shumë kohë në internet si p.sh. për të kërkuar materiale për qëllime mësimore, dhe në këtë rast nuk kemi të bëjmë me varësi nga interneti. Por, kur flitet për një kohë ditore relativisht të gjatë, kushtuar internetit dhe kaluar në të, ku ai zë vendin parësor duke dominuar të gjitha aktivitetet e tjera ditore atëherë flasim për varësi. Studimet kanë treguar se sa më shumë kohë që adoleshenti kalon online, aq më shumë rritet mundësia që ai të krijojë varësi nga interneti (Laconi, et,..al, 2015). Pyetja kërkimore 4.2: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet vetmisë dhe varësisë nga interneti? Pyetja kërkimore 4.3: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet turpit dhe varësisë nga interneti? H2: Varësia nga interneti është e lidhur pozitivisht me turpin dhe vetminë Nga të dhënat e studimit rezultoi një marrëdhënie e fuqishme pozitive ndërmjet varësisë nga interneti dhe vetmisë, duke vërtetuar hipotezën e ngritur në studim. Kjo tregon që adoleshentët e vetmuar janë më të prirur për të krijuar varësi nga interneti dhe anasjelltas, individët me varësi nga interneti kanë prirjen dhe tendencën për t u bërë më të vetmuar dhe për të izoluar veten e tyre nga mjedisi social real. Tek adoleshentët e vetmuar nevoja për socializim është e papërmbushur dhe e paplotësuar. Duke qenë në një periudhë moshore ku përkatësia në një grup social është jetike për adoleshentët, nëse ato nuk e realizojnë këtë në jetën e përditshme, atëherë interneti iu ofron një mjedis shumë komod për të plotësuar këtë nevojë socializuese. Kjo gjetje e studimit mbështetet nga shumë studime të tjera të realizuara në këtë fushë. Gross (2004), thekson se komunikimi në internet është shumë i rëndësishëm për të rinjtë në ditët e sotme, lojërat kompjuterike dhe përdorimi i vazhdueshëm i internetit mund të shkaktojnë izolim social, duke 100

119 zëvendësuar kështu miqtë dhe shokët në jetën e përditshme (Ayas & Horzum, 2013). Sipas Caplan, 2003, individët e vetmuar mund të zhvillojnë një preferencë të tillë për ndërveprime sociale online që mund të çojnë në varësi nga interneti. Shumë studime kanë treguar se vetmia është e lidhur me përdorimin kompulsiv të internetit. Turkley, 1996 theksoi se ekziston një lidhje e ngushtë midis varësisë nga interneti dhe vetmisë. Kraut (1998) dhe bashkëpunëtorët e tij, theksuan se përdorimi i tepërt i internetit çon në vetmi. Griffiths (1999) mbështet faktin se individët që janë të varur nga interneti janë më të vetmuar se të tjerët. O Toole thekson se izolimi social rritet me përdorimin e internetit dhe individët që e përdorin më shumë se 5 orë në javë, besonin se koha online reduktonte kohën e kaluar me miq dhe familjarë në jetën e përditshme (Demirer, et al., 2013). Gjithashtu, studimi tregoi se ekziston një lidhje e fuqishme pozitive ndërmjet varësisë nga interneti dhe turpit, duke vërtetuar hipotezën e studimit. Adoleshentët që janë të turpshëm kanë më shumë gjasa për të krijuar varësi nga interneti. Kjo ndodh për arsye se interneti atyre iu ofron një botë ku ata mund të shprehin lirshëm veten e tyre, pa u ndikuar nga ndjenjat e turpit që ata përjetojnë në jetën e përditshme. Anonimiteti në internet iu ofron adoleshentëve të turpshëm mundësi për një mjedis të sigurt, ndërkohë që realizojnë ndërveprimet e tyre sociale, për realizimin e të cilave në jetën e përditshme kanë vështirësi. Në këtë mënyrë, adoleshentët me doza turpi plotësojnë nevojat e tyre socializuese nëpërmjet internetit. Të gjitha gjërat që adoleshentët e turpshëm i gjejnë shumë të vështira për t i realizuar në jetën e përditshme, si fillimi i bashkëbisedimeve, kundërshtimi apo mosdakordimi me tjerët, mosbërja e pyetjeve, krijimi i lidhjeve, etj, të gjitha këto gjëra, ata mund t i realizojnë shumë mirë nëpërmjet internetit. Një e dhënë e tillë mbështetet edhe nga studimet e realizuara në këtë drejtim, të cilat theksojnë lidhjen midis varësisë nga interneti dhe turpit dhe ku pohohet se përdorimi problematik i internetit lidhet pozitivisht me turpin (Chak & Leung, 2004). Sipas Pollock (1999) disa studime që kanë vëzhguar lidhjen midis varësisë nga interneti dhe turpit kanë treguar që mundësia e të qenit i refuzuar dhe i kritikuar në komunikimet online është shumë e ulët dhe sipas Henderson dhe Zimbardo (2005), kjo është arsyeja që individët e turpshëm e përdorin më shumë internetin dhe bëhen të varur nga ai (Eldeleklioglu & Vural-Batik, 2013). 101

120 Pyetja kërkimore 4.4: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet vetëvlerësimit dhe varësisë nga interneti? Hipoteza 3:Varësia nga interneti është e lidhur negativisht me vetëvlerësimin Nga gjetjet e studimit rezultoi se ekziston një lidhje e fuqishme negative ndërmjet varësisë nga interneti dhe vetëvlerësimit, duke vërtetuar hipotezën e studimit. Kjo do të thotë që me uljen e vetëvlerësimit rritet probabiliteti që adoleshenti të krijojë varësi nga interneti dhe anasjelltas, me rritjen e vetëvlerësimit ulet mundësia që adoleshenti të krijojë varësi nga interneti. Një gjetje e tillë mbështetet edhe nga studimet të tjera të realizuara në këtë fushë. Kështu, Sipas Shotton (1991) tendenca për varësi nga interneti e individëve me vetëvlerësim të ulët është e lartë dhe studiues të tjerë si Greenberg, Lewis dhe Dodd (1999), Murali dhe George (2007), Young (1999) theksojnë se vetëvlerësimi i ulët shkakton përdorimin e tepruar të internetit (Ayas & Horzum, 2013). Studiuesit Jeon (2005) dhe You (2006) theksojnë se përdorimi i tepruar i internetit ul vetëvlerësimin. Studiues të tjerë si (Lee, 2007; Kim, 2007; Park, 2007; Widyanto & McMurran, 2004) kanë studiuar marrëdhënien midis varësisë nga interneti dhe vetëvlerësimit, dhe theksuan se sa më të larta të jenë nivelet e varësisë nga interneti, aq më i ulët është vetëvlerësimi (Jong-Un Kim, 2008). Individët me vetëvlerësim të ulët priren drejt vetëvlerësimeve negative. Janë të dyshimtë për lëvdatat dhe e interpretojnë informacionin vlerësues për veten në mënyrë negative. Këta individë janë më të prirur drejt sjelljeve të varësisë, shmangies apo largimit ndaj vlerësimeve negative dhe stresit të marrëdhënieve ndërpersonale (Lee, 2014). Pyetja kërkimore 4.5: Cila është lidhja që ekziston ndërmjet nën shkallëve të lokusit të kontrollit dhe varësisë nga interneti? H4:Varësia nga interneti është e lidhur negativisht me lokusin e brendshëm të kontrollit H5: Varësia nga interneti është e lidhur pozitivisht me fuqizimin nga tjerët dhe shansin Nga të dhënat e studimit rezultoi një lidhje e fuqishme negative ndërmjet varësisë nga interneti dhe lokusit të brendshëm të kontrollit, duke vërtetuar kështu hipotezën e ngritur në studim. Kjo tregon që individët të cilët kanë lokus të brendshëm të kontrollit, pra ata individë që besojnë në aftësitë e tyre, besojnë që çdo gjë që iu ndodh në jetën e tyre është rezultat i vetë atyre dhe përpjekjeve të vazhdueshme të tyre, janë më pak të prirur për të krijuar varësi nga interneti. Një 102

121 gjë e tillë shpjegohet me faktin se këta adoleshentë janë në gjendje të kontrollojnë përdorimin e internetit dhe të shfaqin një përdorim të shëndetshëm dhe pa problematika të tij. Një gjetje e tillë mbështetet dhe nga kërkimet të cilat kanë treguar se një sens i lartë i kontrollit personal mbi mjedisin, lidhet pozitivisht me eksperienca të suksesshme të përdorimit të internetit (Chak, 2004). Ndërkohë, që ndërmjet varësisë nga interneti dhe lokusit të jashtëm të kontrollit, të përbërë nga dy dimensione, fuqizimi nga të tjerët dhe shansi, ekziston një lidhje e fuqishme pozitive, duke vërtetuar kështu hipotezën e ngritur në studim. Individët që besojnë se jeta e tyre varet dhe përcaktohet nga të tjerët, më të fuqishëm se ata, përcaktohet nga fati apo nga ngjarje rastësore të cilat janë jashtë fuqisë dhe kontrollit të tyre janë më të prirur për të krijuar varësi nga interneti, sepse nuk arrijnë ta kontrollojnë siç duhet përdorimin e tij. Në këtë mënyrë, interneti interferon në jetën e tyre duke shkaktuar shumë problematika në jetën e përditshme. Studimet kanë treguar se individët me lokus të jashtëm kontrolli ishin më të pakënaqur me komunikimin dhe tregonin më shumë motive ritualistike komunikimi, se sa individët me lokus të brendshëm të kontrollit. Kështu, sipas Hoffman dhe bashkëpunëtorëve të tij (2003), individët me lokus të jashtëm të kontrollit priren ta përdorin internetin më shumë për qëllime ritualistike, ndërsa individët me lokus të brendshëm të kontrollit priren ta përdorin internetin për qëllime instrumentale.( nd_wellbeing_among_thai_students_in_a_private_university Diskutime për objektivin e pestë: Të përcaktohet si ndikojnë ndryshoret kohë, vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus i kontrollit në varësinë nga interneti. Pyetja kërkimore 5.1: A është koha e kaluar në internet një parashikues i varësisë nga interneti? Studimet kanë treguar se sa më shumë kohë që adoleshenti kalon online, aq më shumë rritet mundësia që ai të krijojë varësi nga interneti (Laconi, et,..al, 2015). Edhe nga të dhënat e studimit tonë, rezultoi se për çdo rritje të kohës në internet me 1 orë, rriten 31% gjasat për të krijuar varësi nga interneti. Kështu, kur bëhet fjalë për adoleshentët, koha e kaluar në internet është një parashikues i fuqishëm i varësisë ndaj tij. 103

122 Pyetja kërkimore 5.2: Si ndikon vetmia në varësinë nga interneti? Sipas të dhënave të studimit, individët e vetmuar kanë 2.1 % më shumë gjasa që të krijojnë varësi nga interneti. Kjo shpjegohet me faktin se bota e internetit iu afron atyre çdo gjë të cilën nuk mund ta kenë në realitet dhe sigurisht që një gjë e tillë është një tërheqje e fortë ndaj internetit dhe krijimit të varësisë ndaj tij. Mungesat, që përjetojnë në jetën e përditshme, adoleshentët priren t i përmbushin në botën e internetit, e cila i ofron lehtësi dhe komoditet njëkohësisht. Sipas Young dhe Rogers (1998), adoleshentët pasivë dhe të vetmuar janë më të prirur për t u bërë përdorues patologjikë të internetit. Kjo gjë është konstatuar dhe nga shumë autorë të tjerë. Sipas studimit të Gross dhe studiuesve të tjerë (2002), adoleshentët të cilët raportuan se ishin më të vetmuar dhe me ankth social në shkolla, ishin më të prirur për të përdorur më shumë internetin, veçanërisht komunikimin me të huaj online. Në periudhën e adoleshencës është e rëndësishme të pasurit e shokëve sepse adoleshentët fillojnë të mësojnë teknikat të cilat vlerësojnë mbështetjen sociale të grupit dhe njëkohësisht pozitën e tyre brenda grupit. Adoleshentët ndiejnë nevojën e përkatësisë së një grupi social. Nëse ata dështojnë në këtë drejtim, ky bëhet shkaku kryesor i vetmisë së tyre në jetën e përditshme. Në këtë mënyrë adoleshentët e vetmuar mund të zhvillojnë një preferencë për ndërveprime sociale online, për të plotësuar nevojat e tyre socializuese dhe sipas Caplan (2003) kjo mund të çojë në varësi nga interneti. Pyetja kërkimore 5.3: Si ndikon turpi në varësinë nga interneti? Adoleshentët e turpshëm kanë 2.3% gjasa për të krijuar varësi nga interneti. Duke qenë se këta adoleshentë nuk mund ta shprehin veten e tyre në jetën e përditshme, në kontaktet ballë për ballë, interneti iu ofron një mundësi të mirë për të shprehur veten, mendimet e tyre, pa qenë nevoja e ekspozimit fizik. Një e dhënë e tillë mbështetet edhe nga studimet e realizuara në këtë drejtim, të cilat tregojnë se individët e varur janë të turpshëm dhe përfshihen rregullisht në përdorimin e rrjeteve sociale online. Njerëzit e ndrojtur, krahasuar me të tjerët, kanë një sërë disavantazhesh. Individët e ndrojtur kanë më pak mbështetje sociale, rreth më të vogël shoqëror, më shumë ndërveprime pasive në jetët e tyre jashtë internetit. Kështu interneti, ofron një alternativë për këta individë për të plotësuar nevojat e tyre sociale dhe emocionale, të cilat nuk mund të plotësohen në rrjetin e tyre shoqëror jashtë internetit. Ata mund të shijojnë aspektet e internetit për t i lejuar ata të socializohen dhe të shkëmbejnë ide të ndryshme në rrjetet sociale, të cilat në vetvete i 104

123 lejojnë individit përmbushjen e nevojave të tyre të paplotësuara psikologjike dhe emocionale. Studimet kanë treguar se kompjuteri si një mjet është mjedisi perfekt për individët e turpshëm për shkak të pasjes së një kontrolli të madh gjatë procesit të komunikimit, kohës për përgatitjen e kthimit të mesazhit dhe mungesës së vëzhgimit të drejtpërdrejtë nga të tjerët (Chak & Leung, 2004). Pyetja kërkimore 5.4: Si ndikon vetëvlerësimi në varësinë nga interneti? Sipas të dhënave të studimit, për çdo rritje të vetëvlerësimit me 1 pikë ulen me 4% gjasat që adoleshentët të krijojnë varësi nga interneti. Kjo tregon se adoleshentët me vetëvlerësim të lartë janë më të prirur ndaj krijimit dhe mbajtjes së kontakteve sociale. Ata janë më të hapur ndaj çdo lloj eksperience të re që mund t i ofrohet dhe kjo bën që koha e kaluar në internet të kontrollohet dhe të mos zëvendësohet me kohën e kaluar në jetën e përditshme. Ndërkohë, adoleshentët që paraqiten me vetëvlerësim të ulët, janë më të mbyllur ndaj eksperiencave të reja, duke qenë se vazhdimisht kanë dyshime mbi vetën e tyre, mbi aftësitë dhe kapacitetet e tyre dhe në këtë mënyrë interneti është një formë e mirë ku ata të kalojnë kohën e tyre pa u shqetësuar për imazhin e tyre ndaj të tjerëve. Kjo gjetje e studimit mbështetet nga studimet e realizuara për këtë çështje, ku theksohet se individët me vetëvlerësim të ulët priren drejt vetëvlerësimeve negative, janë të dyshimtë për lëvdatat dhe e interpretojnë informacionin vlerësues për veten në mënyrë negative. Këta individë janë më të prirur drejt sjelljeve të varësisë, shmangies apo largimit ndaj vlerësimeve negative dhe stresit të marrëdhënieve ndërpersonale (Lee, 2014). Gjithashtu, Shotton (1991) thekson se tendenca për varësi nga interneti e individëve me vetëvlerësim të ulët është e lartë dhe studiues të tjerë si Greenberg, Lewis dhe Dodd (1999), Murali dhe George (2007), Young (1999) theksojnë se vetëvlerësimi i ulët shkakton përdorimin e tepruar të internetit (Ayas & Horzum, 2013). Pyetja kërkimore 5.5: Cili është impakti i shkallëve të lokusit të kontrollit në varësinë nga interneti? Nga gjetjet e studimit rezultoi se individët me lokus të brendshëm kontrolli, pra ata që besojnë që çdo gjë që ndodh në jetën e tyre është rezultat i veprave dhe i sjelljeve të tyre, kanë më pak gjasa për të krijuar varësi nga interneti, në krahasim me individët me lokus të jashtëm kontrolli, të cilët besojnë se çdo gjë që ndodh në jetën e tyre përcaktohet nga individë të tjerë, nga rastësia apo fati. 105

124 Studimet tregojnë se individët me lokus të jashtëm të kontrollit priren të përdorin internetin më shumë për qëllime ritualistike, ndërsa individët me lokus të brendshëm të kontrollit priren ta përdorin internetin për qëllime instrumentale. Individët me besim të fortë në kontrollin personal mund të marrin kënaqësi të lartë nga luajtja e lojërave dhe përfundimi i suksesshëm i nivelit tjetër të avancuar mund të ndërtojë një strategji fituese e cila është kombinim i dizenjuesit të lojës dhe aftësive për të manipuluar me objektet, simbolet dhe gjuhën brenda botës artificiale të lojërave. Kërkimet kanë treguar se një sens i lartë i kontrollit personal mbi mjedisin, lidhet pozitivisht me eksperienca të suksesshme të përdorimit të internetit (Chak, 2004) Diskutime për objektivin e gjashtë: Të përcaktohen diferencimet në ndryshoret vetmi, vetëvlerësim, turp dhe lokus kontrolli ndërmjet adoleshentëve me varësi dhe pa varësi nga interneti. Pyetja kërkimore 6.1: A ka diferenca në nivelet e vetmisë ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Nga studimi rezultoi se ka krahasueshmëri ndërmjet adoleshentëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi, në lidhje me nivelet e vetmisë. Kështu, adoleshentët që rezultuan me varësi nga interneti paraqesin nivele më të larta të vetmisë në krahasim me adoleshentët të cilët rezultuan pa varësi nga interneti. Në fakt, shumë studime kanë treguar se vetmia është e lidhur me përdorimin kompulsiv të internetit, megjithatë, ekzistojnë rezultate ambivalente në lidhje me faktin nëse vetmia rritet apo ulet me përdorimin e internetit. Kjo për arsye se mendohet se interneti më së shumti është përdorur për të ndërvepruar me të tjerët dhe për të zgjedhur rrethin social. Por pavarësisht kësaj, vetmia ka qenë gjithmonë e shoqëruar me përdorimin e tepruar të internetit. Një e dhënë e tillë mbështetet edhe nga studimet në këtë fushë, të cilat theksojnë se nivelet e vetmisë te përdoruesit patologjikë të internetit janë të larta dhe ata përfshihen pak në marrëdhënie me bashkëmoshatarët e tyre (Eldeleklioglu & Vural-Batik, 2013). Në studimin longitudinal të Kraut dhe bashkëpunëtorëve të tij (1998), përdorimi i internetit çon në vetmi. Në mënyrë të ngjashme, Griffiths (1999) gjeti se njerëzit që janë të varur nga interneti janë më të vetmuar se të tjerët (Demirer, et al., 2013). 106

125 Pyetja kërkimore 6.2: A ka diferenca në nivelet e turpit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Nga studimi rezultoi se ekzistojnë diferencime statistikisht të rëndësishme ndërmjet adoleshentëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi në lidhje me turpin. Kështu, adoleshentët me varësi nga interneti, pjesë e këtij studimi paraqisnin nivele më të larta turpi në krahasim me adoleshentët pa varësi nga interneti. Duke qenë se turpi përfshin frikën për të takuar njerëz të rinj dhe parehatinë në prezencën e tyre, këta adoleshentë e përdorin internetin si kompensues të gjithë asaj që ata nuk mund të realizojnë në jetën e përditshme. Gjithashtu, duke pasur parasysh se turpi është i shoqëruar me monitorim të tepruar të sjelljes dhe merr formën e hezitimit total në shfaqjen e spontanitetit, ngurrim për të shprehur opinionet dhe mendimet, dhe dhënie e përgjigjeve të prera të cilat reduktojnë mundësinë e vazhdimit të ndërveprimit, mjedisi online paraqet të gjitha kushtet dhe mundësitë e duhura që adoleshentët e turpshëm t i realizojnë të gjitha këto veprimtari në këtë botë virtuale, ku ata mund të ruajnë anonimatin e tyre dhe të shprehin lirshëm veten e tyre. Pyetja kërkimore 6.3: A ka diferenca në nivelet e vetëvlerësimit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Nga studimi rezultoi se ekzistojnë ndryshime statistikisht të rëndësishme ndërmjet adoleshentëve me varësi dhe atyre pa varësi në lidhje me vetëvlerësimin. Kështu, adoleshentët me varësi nga interneti paraqisnin nivele më të ulta të vetëvlerësimit dhe ata pa varësi nga interneti paraqisnin nivele më të larta të vetëvlerësimit. Një e dhënë e tillë mbështetet edhe nga literatura, ku studiuesit theksojnë se problemet psikologjike, siç është vetëvlerësimi i ulët, bëjnë që individët të zhvillojnë një përdorim problematik të internetit (Caplan, 2003). Ata theksojnë se individët e sëmurë psikologjikisht janë më pak kompetentë në ndërveprimet ndërpersonale dhe janë më të prirur për të zhvilluar preferencën për ndërveprime sociale online, të cilat në këmbim çojnë drejt zhvillimit problematik të përdorimit të internetit (Jong-Un Kim, 2008). 107

126 Pyetja kërkimore 6.4: A ka diferenca në nën shkallët e lokusit të kontrollit ndërmjet individëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi? Nga studimi rezultoi se ka ndryshime statistikisht të rëndësishme për sa i përket adoleshentëve me varësi nga interneti dhe atyre pa varësi nga interneti, në lidhje me fuqizimin nga tjerët dhe shansin, dimensione këto të lokusit të jashtëm të kontrollit. Në këtë mënyrë adoleshentët që rezultuan me varësi nga interneti kishin prirje që të shfaqnin lokus të jashtëm të kontrollit, pra ata besonin se çdo gjë që ndodh në jetën e tyre vjen si rezultat i faktorëve të jashtëm, i forcave të jashtme, i rastësisë, fatit apo personave më të fuqishëm se ata, në krahasim me adoleshentët të cilët nuk rezultuan me varësi nga interneti. Një gjetje e tillë mbështetet edhe nga studimet ku Schneider & Busch (1998) theksojnë se individët me lokus të jashtëm të kontrolli janë më të prirur për të shfaqur sjellje që kërcënojnë mirëqenien e tyre dhe janë më të prirur drejt psikopatologjive (Rotsztein, 2003). Ndërsa në lidhje me lokusin e brendshëm të kontrollit, ekzistojnë ndryshime ndërmjet adoleshentëve me varësi dhe atyre pa varësi nga interneti, por këto ndryshime nuk janë statistikisht të rëndësishme. Iskender & Akin (2010) theksojnë se varësia nga interneti, përveç të tjerave, shpjegohet pozitivisht me lokusin e jashtëm të kontrollit dhe negativisht me lokusin e brendshëm të kontrollit Diskutime për objektivin e shtatë:të studiohet si paraqitet komunikimi ndërpersonal në rrjetet sociale te adoleshentët e varur nga interneti? Pyetja kërkimore 7.1: Si paraqitet komunikimi ndërpersonal në rrjetet sociale te adoleshentët e varur nga interneti? Interneti pjesë e pandashme e jetës Tema e parë Interneti pjesë e pandashme e jetës i referohet faktit se për adoleshentët që u bënë pjesë e studimit, interneti zinte vendin kryesor, pra kohën më të madhe në pjesën e ditës pas shkollës. Te të gjithë adoleshentët e intervistuar në momentin që iu drejtua pyetja Më përshkruani një ditë tuajën të zakonshme përshkrimi fillonte me atashimin pranë kompjuterit dhe qëndrimin në rrjete të ndryshme sociale në internet, si dhe të luajturit me lojëra të ndryshme kompjuterike. Prioriteti kryesor për ta ishte qëndrimi në rrjete të ndryshme sociale në internet dhe çdo gjë tjetër vinte më pas, kjo e ndikuar së tepërmi edhe nga zhvillimi i tejskajshëm i teknologjisë duke i bërë këto rrjete sociale, lojëra kompjuterike apo aplikacione të ndryshme 108

127 mjaft tërheqëse për këtë kategori moshe. Më poshtë paraqiten përgjigjet e tyre gjatë realizimit të intervistave. Atëherë sa shkoj në shtëpi është një faqe në 9gag, aty ka foto dhe eksperienca që kalojnë njerëz të ndryshëm. E gjej veten shumë mirë te kjo faqe. Te kjo shpenzoj më shume kohë. Pastaj futem në facebook,. (adoleshenti me nr. 2, mashkull) Pasi kthehem nga shkolla, ha bukë, nuk është se pushoj shumë, ulem direkt e në kompjuter dhe pasi kërkoj në web- site të ndryshme që përdor, në you tube, në facebook.. (adoleshenti me nr. 8, femër). Pas mësimit kur shkoj në shtëpi hap laptopin tim, të cilin ma dhuruan prindërit për ditëlindje, dhe aty e di që më pret gjithçka e bukur pasi.. komunikoj me shoqërinë time. (adoleshenti me nr. 5, femër) Nga përgjigjet e adoleshentëve del në pah se bota e internetit përbën një hapësirë për t u eksploruar nga ana e tyre, e cila i ofron atyre mundësi të njihen me njerëz nga vende të ndryshme të botës. Iu ofrohet mundësia për të njohur karaktere të ndryshme, për të eksploruar kultura të ndryshme, për t i dhënë përgjigje shumë pikëpyetjeve që ata mund të kenë, për të zbuluar gjëra të panjohura, për të shtuar aktivitetet ndërvepruese në rrjetet sociale duke i dhënë në këtë mënyrë më shumë varietet jetës së tyre. Bota e internetit, falë informacionit të shumëllojshëm që ofron për ta, dhe mënyrës komode për ta marrë këtë informacion ka bërë që ata të përqendrohen vetëm aty apo ta shohin atë si mundësinë e vetme për t u informuar dhe argëtuar në kohën e tyre të lirë dhe jo vetëm, duke lënë kështu në hije mënyrat e tjera përmes së cilave mund ta bëjnë këtë. Gjithashtu. interneti i shërben atyre për të hyrë në një botë të animuar në të cilën adoleshentët priren të demonstrojnë aftësitë e tyre, duke qenë vazhdimisht në konkurrencë me veten për të dhënë më të mirën në lojërat e tyre të preferuara dhe shpesh herë duke u nervozuar në mungesë të arritjes së nivelit të dëshiruar. 109

128 Jeta pa internet s ka kuptim Tema e dytë e cila ka rezultuar nga përgjigjet e subjekteve të studimit është Jeta pa internet s ka kuptim. Gjatë studimit u vu re se personat e varur nga interneti e kishin shumë të vështirë të imagjinonin dhe të përshkruanin një ditë të tyren pa internet. Interneti është bërë pjesë e pandashme e jetës se tyre. Interneti shihet si një burim i fuqishëm i ofrimit të kënaqësisë te adoleshentët. Interneti për këta adoleshentë është po aq i rëndësishëm sa ajri që frymojnë çdo sekondë, kjo sepse qëndrimi në internet plotësonte nevojat socializuese të tyre dhe mbi të gjitha nevojat për komunikim. Jo nuk e imagjinoj dot, ajo është e ardhmja ime. Është e paimagjinueshme të rri një ditë pa internet. (adoleshenti me nr. 2, mashkull) As nuk dua ta mendoj nuk është fare e këndshme (adoleshenti me nr. 4, mashkull) Pa internet? Do ishte shumë, po shumë boring (e mërzitshme) (adoleshenti me nr.11, mashkull) femër) Jeta pa internet do ishte më e komplikuar dhe më e mërzitshme (adoleshenti me nr. 9, Adoleshentët e kishin të vështirë për të përshkruar një ditë të tyren pa internet, sepse në shumë raste ishte përtej imagjinatës së tyre. Ato nuk e konceptonin dot që një ditë e jetës së tyre të kalonte pa lundruar në internet, pa chatuar me miqtë, pa eksploruar këtë botë virtuale. Adoleshentët ditët e tyre pa internet i përshkruanin si ditë pa kuptim, ditë shumë të mërzitshme, madje ditë koti, sepse qëndrimi në internet iu ofronte atyre një botë ku ata ndiheshin shumë mirë, ndiheshin të kuptuar nga të tjerët dhe kështu ata mund të shprehnin lirshëm veten e tyre. 110

129 Unë e kam provuar ngaqë ka rastisur të jetë vonuar pak abonimi i internetit dhe është.. është kot (adoleshenti me nr. 3, femër) Mungesa e internetit, sipas tyre e komplikon dhe vështirëson jetën njerëzore. Dhe kjo vjen si pasojë e faktit se adoleshentët në ditët e sotme janë mësuar që shpesh herë gjërat e nevojshme, t i kenë vetëm një klikim larg. Nëse ata kanë nevojë për literaturë dhe informacione shkollore apo jashtëshkollore, ata nuk kanë pse të shkojnë në bibliotekë apo librari duke pasur komoditetin e gjetjes së informacionit pa lëvizur fare nga shtëpia. Nëse adoleshentët kanë nevojë për dëfrim, ato shumë mirë e realizojnë atë në botën e internetit duke eksploruar lojëra të ndryshme. Nëse ata kanë nevojë për shoqëri, gjithashtu ata po e mundësojnë këtë gjë në rrjetet sociale online, dhe në ketë mënyrë ato shpesh herë eksperimentojnë edhe identitete të rreme, duke u prezantuar me emra apo personalitete të ndryshme nga ç janë realisht. Interneti, afron dhe forcon shoqërinë Tema e tretë: Interneti, afron dhe forcon shoqërinë lidhet me faktin se adoleshentët në studim janë të vetëdijshëm për efektet jo të mira të përdorimit të tepruar të internetit dhe të komunikimit të vazhdueshëm në rrjetet sociale, si rastet kur personi nuk e di se me kë flet, pasi pas një nofke mund të jenë dhjetë apo njëzet persona, informacioni jo gjithmonë është i kontrolluar dhe pikërisht i duhuri dhe i sakti, por gjithsesi përdorimi i internetit dhe mbi të gjitha komunikimi në internet është shumë i rëndësishëm për ta. Këtij komunikimi ia shton akoma më shumë rëndësinë krijimi i kontakteve me adoleshentë në mbarë botën, duke marrë parasysh që nevoja për të komunikuar e kalon nivelin individual dhe atë të rrethit të ngushtë (familjes) duke arritur në dimensione të tjera, në ato shoqërore, e më pas ato të globalizmit. Zhvillimet e vrullshme teknologjike kanë bërë që kontaktet dhe ndërveprimet ndërkulturore sot janë bërë shumë më të shpeshta dhe më të lehta për tu realizuar. Të qëndrosh në internet dhe të komunikosh në rrjete të ndryshme sociale për ta është qejf dhe kënaqësi, i jep atyre sodisfaksion, i jep ndjesinë e të qenit të rëndësishëm për dikë sepse mendimi i tyre aty ka vlerë dhe siç e përmendëm edhe më lart, u jep mundësinë për kontakte ndërkulturore, pra ata mund të bëjnë miq nga e gjithë bota. 111

130 Përballë një nofke mund të jenë vetë, mund të jetë dhe një njeri i vetëm, por.është qejf (adoleshenti me nr. 4, mashkull) Shoqëria online nuk është diçka e keqe sepse tregohet se edhe pavarësisht se jemi larg, ne vazhdojmë t i mbajmë kontaktet (adoleshenti me nr. 5, femër) Duke përdorur internetin, mund të krijosh shumë shoqëri thjesht duke qëndruar në shtëpi,, edhe ato ditë kur nuk ke dëshirë të dalësh, të vishesh, shoqëria nuk të mungon (adoleshenti me nr. 7, femër) Në çdo moment të ditës, je pranë me miq e me shokë Unë nuk kam pse pres ditën tjetër për të komunikuar gjërat e rëndësishme, ndërkohë që mund ta bëj në çdo moment online.. (adoleshenti me nr. 9, mashkull). Nevojë për komunikim Tema e katërt: Nevojë për komunikim shpjegon shumë qartë faktin se adoleshentët i përdornin rrjetet e ndryshme sociale për të komunikuar me të tjerët dhe jo vetëm, por për të komunikuar lirshëm, për të shprehur veten e tyre, dhe mbi të gjitha për tu kuptuar nga të tjerët. Nëse do më duhej të zgjidhja, do zgjidhja një çik internet se biseda bëhet më lirshëm, nuk ka shume rezerva, flet me shumë njerëz njëkohësisht edhe eee, nuk e di mbase ato gjëra që nuk ia thua drejtpërsëdrejti tjetrit, ose edhe ca biseda (adoleshenti me nr. 6, mashkull) Në këtë mënyrë komunikimi ndërpersonal apo ndërveprimi në rrjete të ndryshme sociale i ndihmon adoleshentët për të kompensuar ato gjëra që nuk ia ofron dot realiteti i përditshëm, duke qenë në këtë mënyrë një motiv thelbësor në përdorimin e internetit. Baza e një komunikimi të tillë rezultoi që e ka zanafillën në dinamikat familjare. Adoleshentët e intervistuar u shprehën se ata përgjithësisht ishin vetëm në shtëpi, se prindërit e tyre ishin gjithë ditën në punë dhe si pasojë 112

131 koha e kaluar me ta ishte shumë e vogël. Ata gjithashtu u shprehën se kishin nevojë të flisnin me dikë, t i tregonin ato çfarë kishin bërë gjatë ditës, si e kishin kaluar në shkollë, etj. Përveç faktit që ato ishin interesante, ata përjetonin ndjesi të mira duke komunikuar me të tjerët, të ngjashëm me ta në rrjetet sociale dhe kjo gjë shton dëshirën e tyre për të mbajtur këto kontakte dhe për t i zhvilluar ato akoma dhe më tutje. Duke qenë në periudhën e adoleshencës, nevoja për të afirmuar veten është thelbësore, bota virtuale e internetit ia plotësonte më së miri këtë nevojë adoleshentëve, pjesë të studimit. Më poshtë paraqiten citimet e dy adoleshenteve vajza në të cilat shprehet shumë qartë nevoja për vëmendje dhe vlerësim, të cilën ato e gjejnë në komunikimet në rrjetet sociale. Unë i frekuentoj çdo ditë, sepse janë interesante, janë edukuese dhe janë ndjenja të përbashkëta që i ndjejnë njerëz të ndryshëm dhe e gjen veten dhe thua; nuk jam e vetmja. Mjafton që një herë në 2 3 ditë, një herë në javë, ata kujtohen për mua domethënë dhe është diçka shumë e lezetshme, një ndjesi sikur me vërtetë ke rëndësi për dikë, pavarësisht se nuk ke lidhje dhe kontakte fizike siç i ke me të gjithë tjerët (adoleshenti me nr. 3, femër) Mund të shohim edhe TV, por kur mbarojnë filmat lodhemi prapë se prapë dhe do patjetër dikë që të flasësh, t i tregosh ça ke bërë, si ia ke kaluar. (adoleshenti me nr. 5, femër) Nga analiza e intervistave të realizuara u vu re edhe një lloj diferencimi gjinor në komunikimin ndërpersonal në rrjetet sociale tek adoleshentët e varur nga interneti, pjesë e këtij studimi. Adoleshentët meshkuj e përdornin internetin më shumë për të shprehur veten e tyre,për të treguar aftësitë e tyre, për të prezantuar punimet e tyre, për të bërë biznes, për të eksploruar këtë botë që pambarimisht i prezanton me risi të ndryshme, etj. Ata e shikonin internetin si të ardhmen e tyre dhe madje pjesë të profesionit të tyre të ardhshëm. E gjithë kjo shpjegohet me faktin se adoleshentët janë në një fazë të arritjes së identitetit dhe janë në kërkim të marrjes së rolit dhe përgjegjësive ashtu si të rriturit. Një gjë e tillë shprehet shumë qartë te transkripti i mëposhtëm: 113

132 Kam arritur të bëj diku biznes me një bullgar, Zhelgo quhet. Arrij të bëj biznes duke shitur disa produkte (adoleshenti me nr. 8, mashkull) Ndërsa, për sa i përket adoleshenteve vajza, subjekte të studimit, doli në pah shumë qartë se ato i përdornin komunikimet ndërpersonale në rrjete të ndryshme sociale për të shprehur ndjenjat e tyre, për të kuptuar që nuk janë të vetmet që kanë probleme, për të larguar ndjenjën e vetmisë dhe mbi të gjitha për të rritur vetëvlerësimin e tyre. Fakti se, është dikush që mendon dhe kujtohet për ta, se është dikush që dëgjon problemet e tyre, ishte shumë domethënëse për subjektet e studimit tonë. Kjo gjë nuk u shpreh drejtpërdrejt, sidomos në njërën nga intervistat, por u shpreh në mënyrë indirekte dhe sidomos nëpërmjet keqardhjes që adoleshentja shfaqi për miqtë e saj që ajo kishte krijuar në internet, të cilët ndiheshin shumë të vetmuar dhe nuk kishin shoqëri në jetën e përditshme. Keqardhja e shprehur për shoqërinë në internet në këtë rast, ishte më shumë reflektim i mos kënaqësive vetjake dhe i keqardhjes për mungesën reale personale të shokëve dhe shoqeve. 114

133 Përfundime Përfundime të studimit sasior Nga analiza e gjetjeve nga studimi sasior u arritën këto përfundime: Një pjesë e konsiderueshme e adoleshentëve në vendin tonë shfaqin simptoma të kufizuara të varësisë nga interneti dhe risk për krijimin e përdorimit patologjik të internetit. Një numër relativisht i kufizuar (1.2%) shfaqin përdorim patologjik të internetit. Djemtë janë më të varur nga interneti në krahasim me vajzat. Nuk ka diferencime statistikisht të rëndësishme ndërmjet adoleshentëve në qytet dhe atyre në fshat në lidhje me varësinë nga interneti. Celulari është mjeti kryesor i përdorimit për aksesin në internet. Facebook qëndron në krye të listës së rrjeteve sociale më të përdorshme nga adoleshentët në vendin tonë. Mbizotëron një lidhje e fuqishme pozitive ndërmjet varësisë nga interneti me turpin dhe vetminë. Mbizotëron një lidhje e fuqishme negative ndërmjet varësisë nga interneti me lokusin e brendshëm të kontrollit dhe vetëvlerësimin. Mbizotëron një lidhje e fuqishme pozitive ndërmjet varësisë nga interneti dhe fuqizimit nga të tjerët e shansit, dimensione të lokusit të jashtëm të kontrollit. Vetmia, turpi, vetëvlerësimi i ulët dhe lokusi i jashtëm i kontrollit janë parashikues të fuqishëm të varësisë nga interneti. Adoleshentët me varësi nga interneti prireshin të ishin më të vetmuar, më të turpshëm, me vetëvlerësim të ulët dhe me lokus të jashtëm të kontrollit. 115

134 Përfundime të studimit cilësor Nga analiza e gjetjeve të studimit cilësor u arrit në këto përfundime: Interneti shihet si pjesë e pandashme e jetës së adoleshentëve. Interneti përbën një domosdoshmëri në jetën e adoleshentëve, pasi jeta pa internet për ta nuk ka kuptim Interneti afron dhe forcon shoqërinë Adoleshentët e përdorin internetin për të plotësuar nevojat e tyre socializuese dhe mbi të gjitha për të plotësuar nevojën për komunikim Nga studimi cilësor rezultoi se baza e problematikave në përdorimin e internetit përgjithësisht qëndron në familje. Adoleshentët meshkuj i përdorin komunikimet ndërpersonale në rrjete të ndryshme sociale më shumë për të shprehur veten e tyre, për të treguar aftësitë e tyre, për të prezantuar punimet e tyre, për të bërë biznes, për të eksploruar këtë botë që pambarimisht i prezanton me risi të ndryshme. Adoleshentët vajza i përdornin komunikimet ndërpersonale në rrjete të ndryshme sociale për të shprehur ndjenjat e tyre, për të kuptuar që nuk janë të vetmet që kanë probleme, për të larguar ndjenjën e vetmisë dhe mbi të gjitha për të rritur vetëvlerësimin e tyre. 116

135 Rekomandime 1. Rekomandime për adoleshentët a. Organizimi i aktiviteteve ditore, duke iu dhënë rëndësi gjërave më të rëndësishme, si mësimeve dhe detyrave të shkollës e pastaj qëndrimit në internet. Ndërgjegjësimi për orët e tepërta të kaluara në internet. Mbajtja shënim e orës së qëndrimit në internet. b. Identifikimi i problemit. Çfarë e nxit adoleshentin të qëndrojë kaq shumë në internet? Pse ata preferojnë më shumë qëndrimin në internet se sa të kalojnë kohën me miq e me shokë në jetën e përditshme? c. Hartimi i një plani konkret për të punuar për problemin, dhe jo shmangien e tij. Sugjerohet që ky plan të përfshijë një reduktim gradual të kohës së kaluar në internet. d. Zhvillim veprimtarish social kulturore që do të mundësonin pjesëmarrjen e adoleshentëve më pranë natyrës, sportit apo kulturës duke bërë kështu që koha aktive e adoleshëntëve të kalojë më shumë jashtë komunikimit virtual dhe më pranë atij real me shokë dhe shoqe. 2. Rekomandime për studime të mëtejshme a. Realizimi i studimeve më të thelluara në këtë fushë b. Studimi i fenomenit të varësisë në lidhje me ndryshore të tjera c. Fokusimi në trajtimin e varësisë 117

136 Referenca Agarwal, V., & Kar, K.S. (2015). Technology addiction in adolescents. Indian Journal of Mental Health. 11(3) Ayas, Horzum, T., & Baris, M. (2013). Relation between depression, loneliness, self-esteem and internet addiction. Education. 133(3). Gjetur ne janar Bozoglan, B., Demirer, V. & Sahin, I. (2013) Loneliness, self-esteem and life satisfaction as predictors of internet addiction: A cross-sectional study among Turkish university students. Scandinavian Journal of Psychology. 54, Boysan, M., Kuss, J.D., Barut, Y., Aykose, N., Gulec, M., & Ozdemir, O. (2015) Psychometric properties of the Turkish version of the Internet Addiction Test. Addictive Behaviors. Canale, N., Griffiths, M.D., Vieno, A., Siciliano, V., & Molinaro, S. (2016). Impact of internet gambling on problem gambling among adolescents in Italy: Finding from a large scale nationally representative survey. Computers in Human Behavior. (57) Carbonel, X., Chamarro, A., Griffiths, M.D., Oberst, U., Cladellas, R., & Talarn, A. (2012). Problematic Internet and cell phone use in Spanish teenagers and young students. Journales de psicologia. 28(3) Carmody, C.L. (2012). Internet Addiction: Just Facebook me! The Role of Social Networking Sites in Internet Addiction. Computer Technology and Application, Cenameri, M. (2013). Bota Virtuale, Devianca e Sjelljes në Adoleshencë dhe Ndikimi i Punonjësit Social. Ceyhan & Aykut, A., (2011). University Students problematic internet use and communication skills according to the internet use purposes. Gjetur në janar 2016 Chak, K. & Leung, L., (2004) Shynnes and locus of control as predictors of internet addiction and internet use. Cyberpsychology & Behavior, 7 (5), Ciccarelli, M., Griffiths, M.D., Nigro, G., & Cosenza, M. (2016). Decion Making, Cognitive Distortions and Alcohol Use in Adolescent Problem and Non-problem Gamblers: An experiment study. Journal of Gambling Studies. Springer Science + Business Media Neë York. enza_m._2016_._decisionmaking_cognitive_distortions_and_alcohol_use_in_adolescent _problem_and_nonproblem_gamblers_an_experimental_study._journal_of_gambling_s tudies_in_press. Gjetur në mars

137 Cicarelli, M., Nigro, G., Griffiths, M.D., Cosenza, M., & D Olimpio, F. (2016). Attentional biases in problem and non problem gamblers. Journal of Affective Disorders. 198, M._and_DOlimpio_F._2016_._Attentional_bias_in_problem_and_non- problem_gamblers_an_experimental_study._journal_of_affective_disorders_198_ Gjetur në mars 2016 Craparo, Messina, G., Severino, R., Fasciano, S., Cannella, S., Gori, V., Cacioppo, A., Baiocco, M., & Roberto. (2014) The relationship between self-efficacy, internet addiction and shame. IndianJournal of Psychological Medicine. 36(3). %20addiction!AllWords&pageNumber=1&mediaType=journals gjetur ne janar Dalbudak, E., Evren, C., Topcu, M., Aldemir, S., Coskun, K.S., Bozkurt, M., Evren, B., & Canbal, M. (2013) Relationship of internet addiction with impulsivity and severity of psychopathology among turkish university students. Psychiatry Research. Demilkhanova, A. (2014). Comparative Analyses of Computer and Drug Addiction. International Journal of Advances in Psychology. 3(1). Demirer, V., Bozoglan, B., & Sahin, I. (2013). Preservice teachers Internet addiction in terms of gender, Internet access, loneliness and life satisfaction. International Journal of Education in Mathematics, Science and Technology, 1(1), Eldeleklioglu, J. & Vural-Batik, M. (2013). Predictive effects of academic achievement, internet use duration, loneliness and shyness on internet addiction. Joulnal of Education, 28 (1), Eric Zhi Feng Liu (2011). Avoiding internet addiction when integrating digital games into teaching. Society for Personality Research. 39(10) Gencer, Koc, S. L. & Mustafa. (2012). Internet abuse among teenagers and its relations to internet usage patterns and demographics. Educational Technology & Society, 15 (2) Goel, Subramanyam, D., Kamath, A., & Ravindra. (2013). A study on the Prevalence of internet addiction and its association with psychopathology in indian adolescents. Indian Journal of Psychiatry. 55(2). Griffiths, M.D., Kuss, D.J., & King, D.L. (2012) Video Game Addiction: Past, Present and Future. Current Psychiatry Reviews. Griffiths, M.D. (2016). Problem Gambling and Gambling Addiction are not the Same. Journal of Addiction and Dependence. 2 (1):

138 ambling_addiction_are_not_the_same._journal_of_addiction_and_dependence_2_1_1-3. Gjetur në mars 2016 Griffiths, M.D. (2015) Working toward an international consensus on criteria for assessing internet gaming disorder: a critical commentary on Petry et al. (2014). Society for the Study of Addiction. 111, Griffiths, M.D., Kuss, D.J., & Demetrovics Z. (2014) Social Networking Addiction: An overview of Preliminary Findings. _Overview_of_Preliminary_Findings Griffiths, M.D., Kuss, D.J., Billiex, J. & Pontes, H.M. (2016). The evolution of internet addiction: A global perspective. Addictive Behaviors Hawi, N.S. (2013). Arabic Validation of the Internet Addiction Test. MaryAnn Liebert, Inc. 16(3). Iskender, M., Akin, A. (2010) Social self-efficacy, academic locus of control, and internet addiction. Computers & Education. 54(4) Isiklar, Sar, A., Durmuscelebi, A.H. & Mustafa (2013). An investigation of the relationship between high school students problematic mobile phone use and their self-esteem levels. Education,134(1). %20addiction!AllWords&pageNumber=1&mediaType=journals, Gjetur ne janar 2016 John, R.M., & Manikandan, K. (2012). Internet addiction and relationship behavior of married it professionals. Journal of Social Science. 3(13) Kalmus, Realo, V., Siibak, A. & Andra (2011). Motives for Internet Use and their Relationship with Personality Traits and Socio-Demographic Factors. TRAMES, 15(4). Kawa & Shafi (2015). Evaluation of internet addiction, impulsivity and psychological distress among university students. International Journal of Clinical Therapeutics and Diagnisis. 3(1) Kim, J. (2008). The effect of a R/T Group counseling ptogram on the internet addiction level and self-esteem of internet addiction university students. International Journal of Reality Therapy. XXVII(2) Kirmayer, L. J., Raikhel, E., & Rahimi, S. (2013). Cultures of the internet: Identity, community Kuss, D.J., & Griffiths, M.D. (2011). Internet Gaming Addiction: A systematic review of Empirical Research. International Journal of Health Addiction. 120

139 Kuss, D.J., & Griffiths, M.D. (2011). Online Social Networking and Addiction A review of the Psychological Literature. International Journal of Environmental Research and Public Health. 8. Kuss, D.J., Griffiths, M.D. (2012). Internet and Gaming Addiction: A systematic Literature Review of Neuroimaging Studies. Journal Brain Science. 2, Kuss, D.J., & Griffiths, M.D. (2012). Online Gaming Addiction in Children and Adolescents: A Review of Empirical Research. Journal of Behavioral Addictions. 1(1) Kuss, D.J., Louws, J., &Wiers, R.W. (2012). Online Gaming Addiction? Motives Predict Addictive Play Behavior in Massively Multiplayer Online Role-Playing Games. Cyberpsychology, Bahavior and Social Networking. Kuss, D.J. (2013) Internet Gaming Addiction: Current Perspectives Kuss, D.J., Van Rooij, A.J., Shorter, G.W., Griffiths, M.D. & Van de Mheen, D. (2013). Internet Addiction in adolescents: Prevalence and risk factors. Computers in Human Behavior. 29, Kuss, D.J., Griffiths, M.D., & Binder, J.F. (2013) Internet Addiction in students: Prevalence and risk factors. Computers in Human Behavior. 29, Kuss, D.J., Griffiths, M.D., Karila, L., & Billieux, J. (2014) Internet Addiction: A systematic Review of Epidemiological Research for the Last Decade. Kuss, D. J., Shorter, G.W., Van Rooij, A.J, Griffiths, M.D & Schoenmakers, T. (2013) Assessing Internet Addiction Using the Parsimonius Internet Addiction Components Model A Preleminary Study. International Journal of Mental Health and Addiction. 11(5). Laconi, S., Tricard, N. & Chabrol, H. (2015). Differences between specific and generalized problematic internet uses according to gender, age, time spent online and psychopathological symptoms. Computers in Human Behavior. (48) Lai, Ch., Mak, K., Cheng, C., Watanabe, H., Nomachi, Sh., Bahar, N., Young., K.S., Ko, H., Kim, D., & Griffiths, M. D. (2015). Measurment invariance of the internet addiction test among Hong Kong, Japanese, and Malaysian adolescents. Mary Ann Liebert, Inc. 18(10) Lam, L.T., Peng, Z., Mai, J., & Jing, J. (2009) Factors associated with internet addiction among adolescents. CyberPsychology & Bihavior, 12 (5), Lee, Wai-Yu, Z., & Mei-Kwan, Christy (2014) Problematic Use of Social Networking Sites: The role of Self-Esteem. Interneational Journal of Business and Information. 9(2). %20addiction!AllWords&pageNumber=1&mediaType=journals, Gjetur ne korrik

140 Lehman, Konstam, I.S., & Varda (2011). Growing up perfect: perfectionism, problematic internet use, and career indecision in emerging adults. Journal of Counseling and Development. 89(2). Gjetur ne janar Maddi, S.R., Erwin,L.M., Carmody,C.L., Villarreal, B. J., White, M., & Gundersen, K.K., (2013) Relationship of hardiness, grit, and emotional intelligence to internet addiction, excessive consumer spending, and gambling, The Journal of Positive Psychology, 8(2), Montag, Ch., Kanen, Ch., Lachmann, B., Sariyska, R., Duke, E., Reuter, M., & Markowetz, A. (2015). The importance of analogue zeitgebers to reduce digital addictive tendencies in the 21 st century. Addictive Behaviour Reports. (2) Ni, X., Yan, H., Chen, S. & Liu, Z. (2009) Factors influencing internet addiction in a sample of freshmen university students in China. CyberPsychology & Behavior. 12(3) Ostovar, Sh., Allahyar, N., Aminpoor, H., Moafian, F., Md Nor, M.B., & Griffiths, M.D. (2016). Internet Addiction and its Psychosocial Risks (Depression, Anxiety, Stress and Loneliness) among Iranian Adolescents and Young Adults: A structural Equation Model in a Cross Sectional Study. International Journal of Mental Health and Addiction. M.D._2016_._Internet_addiction_and_its_psychosocial_risks_among_Iranian_adolescent s_and_young_adults_a_structural_equation_model_in_a_crosssectional_study._international_journal_of_mental_health_and_addiction_in_press Gjetur në mars Ozcan, S. & Gokcearslan, S. (2013). An Outcome Evaluation Study on Internet Addiction, Procedia Information Technology & Computer Science Park, Jae Woo; Park, Kee Hwan; Lee, In Jae; Kwon, Min; Kim, Dai Jim;. (2012). Standardization Study of Internet Addiction Improvement Motivation Scale Pontes, H.M., Kuss, D.J., & Griffiths, M.D. (2015) Clinical Psychology of Internet Addiction: A review of its conceptualization, prevalence, neuronal processes, and implications for treatment. Journal of Neuroscience and neuroeconomics. 4, Quinones, C., Griffiths, M.D., & Kakabadse N.K. (2016). Compulsive Internet use and workaholism: An exploratory two-wave longitudinal study. Computers in Human Behavior. (60) _._Compulsive_Internet_use_and_workaholism_An_exploratory_twowave_longitud inal_study._computers_in_human_behavior_60_ Gjetur në mars Ranjbar, Thatcher, H., Greyling, A,, Arab, M., Nasri, M., & Nahid. (2014) Validation of the 122

141 persian version of the problematic internet use questionnaire (PIUQ). Iranian Journal of Psychiatry. 8(4). Gjetur në janar 2016 Rao, Y. (2015) Coming of age with Internet Addiction in China An Ethnographic Study of Institutional Encounters and Subject Formation. Rotsztein, B. (2003). Problem internet use and locus of control among college students: Preliminary findings. Schimmenti, A., Guglielmucci, F., Barbasio, Ch., & Granieri, A. (2012). Attachment disorganization and dissociation in virtual worlds: A study on problematic internet use among players of online role playing games. Clinical Neuropsychiatry. 9(5). Senormanci, O., Konkan, R., & Sungur, Z. (2014) Internet Addiction and its Cognitive Behavioral Therapy. Shehu, A. (2012). Komunikimi, interneti dhe të rinjtë. Buletini Shkencor, Universiteti Fan Noli, Korçë. Smahel, D., Vondrackova, P., Blinka, L., & Godoy-Etcheverry, S. (2009) Comparing Addicitive Behavior on the Internet in the Czech Republic, Chile and Sweden. Sun, A., Ashley, L., & Dickson, L. (2013) Behavioral Addiction Screening, Assessment and Treatment. Central Recovery Press, Las Vegas. Stavropoulos, V., Kuss,D.J., Griffiths, M.D., Wilson, P., & Motti-Stefanidi, F. (2015). MMORPG gaming and hostility predict Interent Addiction symptoms in adolescents: An empirical multilevel longitudinal study. Addictive Behavior. Udris, Reinis (2015). Cyberbylling in Japan: An exploratory Study. International Journal of Cyber Society and Education. 8(2). Yilmaz, F., G., K. Yilmaz, R., Teker, N., & Keser, H. (2014). Prediction of Internet Addiction of University Students Based on Various Variables. World Journal on Educational Technology, 6(1), Van Rooij, A.J., Kuss, D.J., Griffiths, M.D., Shorter, G.W., Schoenmarkers, T.M., & Van de Mheen, D. (2014). The (co-) occurrence of problematic video gaming, substance use, and psychological problems in adolescents. Journal of Behavioral Addictions. 3(3) Weinstein, A. & Lejoyeux, M. (2010). Internet addiction or Excessive internet use. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse. 36,

142 Word Vision (2014) Siguria e fëmijëve online Flet%C3%AB-Faktesh-WV-v2-b.pdf Gjetur në Shtator 2015 UNICEF (2011) Fëmijët dhe Media. Një sondazh i opinionit të fëmijëve dhe të rinjve për përdorimin dhe besueshmërinë e medias htyp.pdf Gjetur në Nëntor 2015 Young, Kimberly S. (2011) CBT-IA: The first treatment model for internet addiction. Journal of Cognitive Psychotherapy: An International Quarterly. 25(4) Zhapaj, E. (2014). Varësia nga interneti dhe impakti i saj në performancën shkollore të nxënësve. Zhong, X., Zu, S., Sha, S., Tao, R., Zhao, C., Yang, F., Li, M. & Sha, P. (2011). The effect of a family based intervention model of internet addicted Chinese adolescents. Social behavior and personality, 39(8), gjetur ne shtator

143 Webliografi Gjetur në Janar Gjetur në Dhjetor Gjetur në Janar Gjetur në Janar Gjetur në Janar Gjetur në Janar Gjetur në Tetor, Gjetur në Shtator Gjetur në tetor Gjetur në Janar Gjetur në Mars mong_thai_students_in_a_private_university, Gjetur në shtator

144 Shtojca Në këtë pjesë të studimit informacioni i përfshirë është ndarë në tre seksione. Në seksionin A përfshihen instrumentet që janë përdorur për realizimin e këtij studimi. Në seksionin B përfshihet outputi që ka rezultuar nga analiza statistikore me SPSS dhe në seksionin C përfshihet letra e publikuar kohët e fundit, e cila është shkruar nga Umberto Eco drejtuar nipit të tij adoleshent pikërisht për problematikat e përdorimit të internetit dhe pasojat që ai sjell. A. Instrumentet e përdorur në studim Ky pyetësor aplikohet në kuadër të studimeve doktorale me gjimnazistë në qytetin dhe fshatrat e Tiranës dhe ka si qëllim të marrë informacion mbi nivelin e varësisë nga interneti. Si studiues, do ju lutesha të jeni të sinqertë në dhënien e përgjigjeve tuaja. Pyetësori është anonim, pra ju nuk duhet të shkruani emrin tuaj. Përgjigjet e juaja do të jenë tërësisht konfidenciale dhe do të përdoren vetëm për qëllime studimi. Faleminderit për bashkëpunimin!!! Pyetësor mbi Varësinë nga Interneti Mosha: Gjinia: Klasa: Shkolla: 1. Gjatë një ditë sa kohe kaloni në internet a. 2 orë b. 4 orë c. 6 orë d. 8 orë e. Me shumë, specifiko sa 2. Internetin e përdorni më shumë për: 2.1. Rrjete sociale si: a. Facebook b. Instagram c. Twitter d. My space 126

145 e. Tjetër 2.2 Lojëra kompjuterike 2.3 Mësime 2.4 Tjetër 3 Aksesin në internet e keni nga: a. Kompjuteri b. Laptopi c. Celulari Ju lutem vendosni X për çdo pohim në njërën nga alternativat Nr. Pohimi Asnjëherë Rrallë Ndonjëherë Vazhdimisht Shpesh Gjithmonë 1 Sa shpesh ju ndodh të qëndroni online më shumë se sa e kishit planifikuar 2 Sa shpesh ju ndodh të neglizhoni punët e përditshme për të qëndruar më shumë online 3 Sa shpesh ju ndodh të preferoni kënaqësinë që ju jep interneti në krahasim me kontaktet sociale në jetën e përditshme 4 Sa shpesh ju ndodh të krijoni miqësi me përdorues te tjerë në internet 5 Sa shpesh personat e tjerë ankohen për sasinë e kohës që ju kaloni në internet 6 Sa shpesh rezultatet e shkollës ndikohen negativisht për shkak të sasisë së madhe të kohës së kaluar në internet 7 Sa shpesh ju ndodh të kontrolloni internetin përpara se të bëni diçka tjetër që e keni planifikuar 8 Sa shpesh produktiviteti juaj ulet për shkak të përdorimit të internetit 9 Sa shpesh ju ndodh të vetëmbroheni kur dikush ju pyet se çfarë bëni online 10 Sa shpesh ju ndodh të zëvendësoni mendimet shqetësuese të jetës së 127

146 përditshme me mendime relaksuese nga interneti 11 Sa shpesh ju ndodh të prisni me padurim për të hyrë ne internet 12 Sa shpesh mendoni që jeta pa internet do të ishte e mërzitshme, boshe dhe e trishtuar 13 Sa shpesh ju ndodh të nevrikoseni nëse dikush ju ndërpret kur jeni në internet 14 Sa shpesh humbisni gjumin për shkak të qëndrimit në orët e vona në internet 15 Sa shpesh ju ndodh të keni mendjen te interneti dhe të imagjinoni sikur jeni online 16 Sa shpesh ju ndodh ti thoni vetes ja edhe pak minuta kur jeni online 17 Sa herë keni tentuar të kaloni më pak kohe në internet, por nuk ia keni arritur 18 Sa shpesh ju ndodh te fshihni kohën e kaluar në internet 19 Sa shpesh ju ndodh të kaloni më shumë kohë online se sa te dilni me të tjerët 20 Sa shpesh ju ndodh të ndiheni i mërzitur kur nuk jeni online, ndjenjë e cila largohet menjëherë sapo hyni në internet Pyetësori mbi Vetëvlerësimin Nr. Pohimi Aspak dakord Pak dakord Dakord Shumë dakord 1 Në përgjithësi jam i kënaqur me veten 2 Ka raste kur unë mendoj se nuk vlej aspak 3 Mendoj se kam një numër cilësish të mira 4 Jam i/e aftë ti kryej gjërat po aq mirë sa të tjerët 5 Mendoj se nuk kam shumë gjëra për të qenë krenar me veten 6 Herë pas here ndihem i/e pavlerë 128

147 7 Besoj se jam një person me vlera po aq sa edhe të tjerët që më rrethojnë 8 Do të doja të kisha më shumë respekt për veten 9 Përgjithësisht, mendoj se jam një person i dështuar 10 Unë kam një këndvështrim pozitiv për vetën Pyetësori mbi Turpin Nr. Pohimi Aspak dakord Jo dakord Neutral Dakord Shumë dakord 1 Unë ndihem i tendosur kur jam me njerëz që nuk i njoh mirë 2 Gjatë bisedave me të njohur të rinj, unë jam i shqetësuar se mos them diçka të pamenduar 3 Unë kam vështirësi për tu shoqëruar me të tjerët 4 Unë nuk e kam vështirë të pyes të panjohur për informacion 5 Unë shpesh nuk ndihem rehat në festa apo takime të tjera sociale 6 Kur jam në një grup njerëzish e kam të vështirë të mendoj për gjërat e duhura që duhet të them 7 Unë ndihem i relaksuar edhe në situata sociale jofamiljare 8 E kam të vështirë të sillem natyrshëm kur takoj njerëz të rinj 9 Unë ndihem në vështirësi kur jam i rrethuar nga njerëz të huaj 10 Unë kam besim tek aftësitë e mia sociale 11 Unë ndihem nervoz kur flas me dikë në 129

148 pozita autoritare 12 Shpesh e kam të vështirë ti shoh njerëzit në sy 13 Zakonisht jam një person që filloj bashkëbisedimet 14 Unë shpesh kam dyshime nëse njerëzit e tjerë pëlqejnë të shoqërohen me mua 15 Nganjëherë prezantimi më njerëz të rinj më jep shqetësime fizike (rrahje të forta zemre, shqetësime në stomak, skuqje në fytyrë, etj) 16 Nuk e kam të vështirë të komunikoj me njerëz që nuk i njoh 17 Unë shpesh shqetësohem rreth faktit se si do ta kaloj me të njohurit e rinj 18 Unë jam i ndrojtur kur takoj njerëz të seksit të kundërt 19 Nuk më duhet shumë kohë për të kapërcyer ndrojtjen time në një situatë të re 20 Unë ndihem i rezervuar në situata sociale Pyetësori mbi Vetminë Nr. Pohimi Shpesh Ndonjëherë Rrallë Asnjëherë 1 Unë nuk jam i kënaqur kur i bëj gjërat vetëm 2 Unë nuk kam asnjë njeri me kë të flas 3 Unë nuk mund ta toleroj të qenit kaq i vetëm 4 Mua më mungon shoqëria 5 Ndihem sikur askush nuk më kupton 6 Shpesh e gjej veten duke pritur që njerëzit të më shkruajnë apo telefonojnë 7 Nuk kam asnjë njeri që mund ti drejtohem 130

149 8 Unë nuk jam më i afërt me asnjë njeri 9 Unë nuk i ndaj idetë dhe interesat e mia me njerëzit përreth meje 10 Unë ndihem i braktisur 11 Unë ndihem krejtësisht i vetëm 12 Unë nuk jam në gjendje për të komunikuar dhe për të qenë në nivelin e atyre përreth meje 13 Marrëdhëniet e mia sociale janë sipërfaqësore 14 Unë kam shumë nevojë për shoqëri 15 Askush nuk më njeh mirë në të vërtetë 16 Unë ndihem i izoluar nga të tjerët 17 Nuk jam i kënaqur nga të qenit kaq i tërhequr 18 Unë e kam të vështirë të zë shokë 19 Ndihem i përjashtuar dhe i veçuar nga të tjerët 20 Njerëzit janë rreth meje, por jo me mua Pyetësori mbi Lokusin e Kontrollit Nr. Pohimi Aspak dakord Jo dakord Deri diku jo dakord Deri diku dakord Dakord Shumë dakord 1 Nëse behëm një lider, kjo varet nga aftësitë e mia 2 Në një farë mase jeta ime kontrollohet nga ngjarje rastësore 3 Unë e ndjenjë sikur ajo çfarë ndodh në jetën time është në më të shumtën e rasteve e përcaktuar nga njerëz të fuqishëm 4 Nëse më ndodh apo jo një aksident me makinë, në më të shumtën e rasteve kjo varët nga fakti se sa shofer i mirë jam unë 5 Kur unë bëj plane, jam pothuajse i sigurt që i realizoj ato 131

150 6 Shpesh nuk ka asnjë shans për të mbrojtur interesat e mia personale nga fati i keq 7 Kur unë arrij atë çfarë dua kjo ndodh zakonisht sepse jam me fat 8 Pavarësisht se mund të kem aftësi lidershipi, mua nuk më jepen ato pa rënë dakord më parë me strukturat autoritare se sa kompetent mund të jem unë 9 Sasia e shokëve që kam varet se sa person i mirë jam 10 Shpesh mendoj se ajo çfarë është shkruar për të ndodh do të ndodh 11 Kryesisht, jeta ime kontrollohet nga të tjerë të fuqishëm 12 Nëse unë përfshihem ose jo në një aksident me makinë kjo është çështje fati 13 Njerëzit si puna ime kanë pak shanse të bëjnë atë që duan, kur përballen me atë që pjesa më e madhe e grupit dëshiron 14 Unë asnjëherë nuk bëj plane afatgjata sepse shumë gjëra ndryshojnë për mirë apo për keq 15 Unë për të marrë atë çfarë dua, duhet t'ia kërkoj njerëzve sipër meje 16 Nëse bëhem apo jo një lider kjo varet nga të qenit në kohën e duhur dhe në vendin e duhur 17 Nëse njerëzit e rëndësishëm nuk do të më pëlqenin mua, unë me siguri nuk do të kisha bërë shumë miq 18 Unë kam në dorë të përcaktoj se çfarë do të ndodh në jetën time 19 Në përgjithësi jam në gjendje të mbroj interesat e mia personale 20 Nëse unë përfshihem ose jo në një aksident me makinë, kjo varet kryesisht nga shoferet e tjerë 132

151 21 Kur unë marr atë që dua, kjo është sepse unë kam punuar shumë për të 22 Me qëllim planet e mia të funksionojnë, unë sigurohem që ata të përshtaten me dëshirat e njerëzve që kanë fuqi mbi mua 23 Jeta ime varet nga ajo çfarë unë bëj 24 Kryesisht është çështje fati nëse unë kam ose jo shumë miq Intervista 1. Më përshkruani një dite tuajën të zakonshme? 2. Sa orë në ditë shpenzoni në internet? 3. Çfarë ju shtyn të përdorni internetin? 4. Për çfarë e përdorni më shumë internetin? 5. Çfarë ju vjen ndër mend kur jeni duke lundruar në internet? 6. Si ndiheni kur jeni në internet? 7. Nëse do ju jepej mundësia të zgijdhnit midis internetit dhe shokëve dhe shoqeve që keni jetën e përditshme, ke do zgjidhnit? 8. Si e imagjinoni jetën tuaj pa internet? 133

152 B. Outputi SPSS m/f * VARESIA_CODED Crosstabulation VARESIA_CODED Përdorim Simptoma te patologjik i Pa simptoma kufizuara internetit Total m/f Mashkull Count %within m/f 68.8% 28.9% 2.3% 100.0% % within VARESIA_CODED 38.2% 49.4% 71.4% 41.3% Femër Count % within m/f 78.5% 20.8% 0.7% 100.0% % within VARESIA_CODED 61.8% 50.6% 28.6% 58.7% Total Count % within m/f 74.5% 24.2% 1.4% 100.0% % within VARESIA_CODED 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% Chi-Square Tests Value df Asymp. Sig. (2- sided) Pearson Chi-Square a Likelihood Ratio Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 1031 a. 0 cells (0.0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is qytet/fshat * VARESIA_CODED Crosstabulation VARESIA_CODED Përdorim Simptoma te patologjik i Pa simptoma kufizuara internetit Total qytet/fshat Qytet Count % within qytet/fshat 76.2% 22.5% 1.3% 100.0% % within VARESIA_CODED 71.0% 64.7% 64.3% 69.4% 134

153 fshat Count % within qytet/fshat 70.6% 27.8% 1.6% 100.0% % within VARESIA_CODED 29.0% 35.3% 35.7% 30.6% Total Count % within qytet/fshat 74.5% 24.2% 1.4% 100.0% % within VARESIA_CODED 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% Chi-Square Tests Value df Asymp. Sig. (2- sided) Pearson Chi-Square a Likelihood Ratio Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 1031 a. 1 cells (16.7%) have expected count less than 5. The minimum expected count is Lidhja kohë varësi Case Processing Summary Unëeighted Cases a N Percent Selected Cases Included in Analysis Missing Cases Total Unselected Cases 0.0 Total a. If weight is in effect, see classification table for the total number of cases. Classification Table a,b Predicted Observed me simptoma cod_varësia pa simptoma Percentage Correct Step 0 cod_varësia me simptoma

154 pa simptoma Overall Percentage 73.6 a. Constant is included in the model. b. The cut value is.500 Variables in the Equation B S.E. Wald df Sig. Exp(B) Step 0 Constant Variables not in the Equation Score Df Sig. Step 0 Variables Koha Overall Statistics Omnibus Tests of Model Coefficients Chi-square df Sig. Step 1 Step Block Model Model Summary Cox & Snell R Nagelkerke R Step -2 Log likelihood Square Square a a. Estimation terminated at iteration number 4 because parameter estimates changed by less than

155 Classification Table a Predicted Observed me simptoma cod_varesia pa simptoma Percentage Correct Step 1 cod_varesia me simptoma pa simptoma Overall Percentage 75.2 a. The cut value is.500 Variables in the Equation 95% C.I.for EXP(B) B S.E. Ëald df Sig. Exp(B) Loëer Upper Step 1 a Koha Constant a. Variable(s) entered on step 1: Koha. Lidhja varësi lokus kontrolli Case Processing Summary Unëeighted Cases a N Percent Selected Cases Included in Analysis Missing Cases Total Unselected Cases 0.0 Total a. If weight is in effect, see classification table for the total number of cases. Classification Table a Predicted Observed Pa simptoma COD_varësia Me simptoma Percentage Correct Step 1 COD_varësia Pa simptoma Me simptoma Overall Percentage 73.8 a. The cut value is

156 Variables in the Equation 95% C.I.for EXP(B) B S.E. Wald df Sig. Exp(B) Lower Upper Step 1 a lokusi_control_cod Constant a. Variable(s) entered on step 1: lokusi_control_cod. Variables not in the Equation Score df Sig. Step 0 Variables LOKUSIBRENDSHEM Overall Statistics Omnibus Tests of Model Coefficients Chi-square df Sig. Step 1 Step Block Model Model Summary Cox & Snell R Nagelkerke R Step -2 Log likelihood Square Square a a. Estimation terminated at iteration number 4 because parameter estimates changed by less than.001. Classification Table a Observed Predicted COD_varësia Pa simptoma Me simptoma Percentage Correct Step 1 COD_varësia Pa simptoma Me simptoma Overall Percentage 73.8 a. The cut value is

157 Variables in the Equation 95% C.I.for EXP(B) B S.E. Wald df Sig. Exp(B) Loëer Upper tep 1 a LOKUSIBRENDSHEM Constant Variable(s) entered on step 1: LOKUSIBRENDSHEM. Case Processing Summary Unëeighted Cases a N Percent Selected Cases Included in Analysis Missing Cases Total Unselected Cases 0.0 Total a. If weight is in effect, see classification table for the total number of cases. Classification Table a,b Predicted Observed Pa simptoma COD_varesia Me simptoma Percentage Correct Step 0 COD_varesia Pa simptoma Me simptoma Overall Percentage 74.3 a. Constant is included in the model. b. The cut value is.500 Variables in the Equation Step 1 a LOKUSIBRE NDSHEM 95% C.I.for EXP(B) B S.E. Ëald df Sig. Exp(B) Loëer Upper Constant a. Variable(s) entered on step 1: LOKUSIBRENDSHEM. 139

158 Variables not in the Equation Score df Sig. Step 0 Variables VAR VAR00002(1) VAR00002(2) Overall Statistics Omnibus Tests of Model Coefficients Chi-square df Sig. Step 1 Step Block Model Model Summary Cox & Snell R Nagelkerke R Step -2 Log likelihood Square Square a a. Estimation terminated at iteration number 4 because parameter estimates changed by less than.001. Case Processing Summary Unëeighted Cases a N Percent Selected Cases Included in Analysis Missing Cases Total Unselected Cases 0.0 Total a. If weight is in effect, see classification table for the total number of cases. 140

159 Classification Table a Predicted Observed Pa simptoma COD_varesia Me simptoma Percentage Correct Step 1 COD_varesia Pa simptoma Me simptoma Overall Percentage 75.0 a. The cut value is.500 Variables in the Equation 95% C.I.for EXP(B) B S.E. Ëald df Sig. Exp(B) Loëer Upper Step 1 a TURPI Constant a. Variable(s) entered on step 1: TURPI. Variables not in the Equation Score df Sig. Step 0 Variables lokusi_control_cod Overall Statistics Omnibus Tests of Model Coefficients Chi-square df Sig. Step 1 Step Block Model

160 Model Summary Cox & Snell R Nagelkerke R Step -2 Log likelihood Square Square a a. Estimation terminated at iteration number 4 because parameter estimates changed by less than.001. Case Processing Summary Unëeighted Cases a N Percent Selected Cases Included in Analysis Missing Cases Total Unselected Cases 0.0 Total a. If weight is in effect, see classification table for the total number of cases. Classification Table a,b Predicted Observed Pa simptoma COD_varesia Me simptoma Percentage Correct Step 0 COD_varesia Pa simptoma Me simptoma Overall Percentage 74.5 a. Constant is included in the model. b. The cut value is.500 Variables in the Equation B S.E. Ëald df Sig. Exp(B) Step 0 Constant

161 Variables not in the Equation Score df Sig. Step 0 Variables VETMIA Overall Statistics Omnibus Tests of Model Coefficients Chi-square df Sig. Step 1 Step Block Model Model Summary Cox & Snell R Nagelkerke R Step -2 Log likelihood Square Square a a. Estimation terminated at iteration number 4 because parameter estimates changed by less than.001. Case Processing Summary Unëeighted Cases a N Percent Selected Cases Included in Analysis Missing Cases Total Unselected Cases 0.0 Total a. If weight is in effect, see classification table for the total number of cases. 143

162 Classification Table a,b Predicted Observed Pa simptoma COD_varesia Me simptoma Percentage Correct Step 0 COD_varesia Pa simptoma Me simptoma Overall Percentage 74.2 a. Constant is included in the model. b. The cut value is.500 Variables in the Equation B S.E. Ëald df Sig. Exp(B) Step 0 Constant Variables not in the Equation Score df Sig. Step 0 Variables VETVLERESIMI Overall Statistics Omnibus Tests of Model Coefficients Chi-square df Sig. Step 1 Step Block Model Model Summary Cox & Snell R Nagelkerke R Step -2 Log likelihood Square Square a a. Estimation terminated at iteration number 4 because parameter estimates changed by less than

163 Group Statistics COD_varesia N Mean Std. Deviation Std. Error Mean MOSHA_CODED Pa simptoma Me simptoma Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means F Sig. t df MOSHA_CODED Equal variances assumed Equal variances not assumed Independent Samples Test t-test for Equality of Means Sig. (2-tailed) Mean Difference Std. Error Difference MOSHA_CODED Equal variances assumed Equal variances not assumed Independent Samples Test 145

164 t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Difference Loëer Upper MOSHA_CODED Equal variances assumed Equal variances not assumed Group Statistics COD_varesia N Mean Std. Deviation Std. Error Mean Turpi Pa simptoma Me simptoma Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means F Sig. t df Turpi Equal variances assumed Equal variances not assumed

165 Independent Samples Test t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Std. Error Difference Sig. (2-tailed) Mean Difference Difference Loëer Turpi Equal variances assumed Equal variances not assumed Independent Samples Test t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Difference Upper Turpi Equal variances assumed Equal variances not assumed Group Statistics COD_varesia N Mean Std. Deviation Std. Error Mean Vetmia Pa simptoma Me simptoma

166 Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means F Sig. t df Vetmia Equal variances assumed Equal variances not assumed Independent Samples Test t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Std. Error Difference Sig. (2-tailed) Mean Difference Difference Loëer Vetmia Equal variances assumed Equal variances not assumed

167 Independent Samples Test t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Difference Upper Vetmia Equal variances assumed Equal variances not assumed Group Statistics COD_varesia N Mean Std. Deviation Std. Error Mean Vetvleresimi Pa simptoma Me simptoma Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means F Sig. t df Vetvleresimi Equal variances assumed Equal variances not assumed

168 Independent Samples Test t-test for Equality of Means Sig. (2-tailed) Mean Difference Std. Error Difference Vetvleresimi Equal variances assumed Equal variances not assumed Independent Samples Test t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Difference Loëer Upper Vetvleresimi Equal variances assumed Equal variances not assumed Group Statistics COD_varesia N Mean Std. Deviation Std. Error Mean Loikusi i brendshem i kontrollit Pa simptoma Me simptoma

169 Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means F Sig. t Loikusi i brendshem i kontrollit Equal variances assumed Equal variances not assumed Independent Samples Test t-test for Equality of Means df Sig. (2-tailed) Mean Difference Loikusi i brendshem i kontrollit Equal variances assumed Equal variances not assumed Independent Samples Test t-test for Equality of Means Std. Error Difference 95% Confidence Interval of the Difference Loëer Upper Loikusi i brendshem i kontrollit Equal variances assumed Equal variances not assumed

170 Group Statistics COD_varesia N Mean Std. Deviation Std. Error Mean Fuqizimi nga tjeret Pa simptoma Me simptoma Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means F Sig. t df Fuqizimi nga tjeret Equal variances assumed Equal variances not assumed Independent Samples Test t-test for Equality of Means Sig. (2-tailed) Mean Difference Std. Error Difference Fuqizimi nga tjeret Equal variances assumed Equal variances not assumed

171 Independent Samples Test t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Difference Loëer Upper Fuqizimi nga tjeret Equal variances assumed Equal variances not assumed Group Statistics COD_varesia N Mean Std. Deviation Std. Error Mean Shansi Pa simptoma Me simptoma Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means F Sig. t df Shansi Equal variances assumed Equal variances not assumed

172 Independent Samples Test t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Std. Error Difference Sig. (2-tailed) Mean Difference Difference Loëer Shansi Equal variances assumed Equal variances not assumed Independent Samples Test t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Difference Upper Shansi Equal variances assumed Equal variances not assumed

173 155

174 156

EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS SË HUAJ

EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS SË HUAJ UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI-PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS EFEKTET E MËNYRAVE TË NDRYSHME TË VLERËSIMIT NË MOTIVIMIN E NXËNËSVE GJATË PËRVETËSIMIT TË GJUHËS

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS Marrëdhëniet midis konsumimit karakteristikave të personalitetit dhe teknikave të përballimit

More information

From the Pastor s Desk

From the Pastor s Desk Saint George Orthodox Church September November, 2014 From the Pastor s Desk Dear Brothers and Sisters: You may have noticed that The Wonderworker did not appear in July as it usually has. It will now

More information

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: VULA 2. Emri: Elsa 3. Kombesia: Shqipëtare 4. Data e lindjes Kosovare 5. Vendi i lindjes: 26.05.1991 6. Kontakti: Femër Email: Tel: vula.elsa@gmail.com /elsa.vula@uni-gjk.org

More information

Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve.

Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve. UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I MENAXHIMIT Ndikimi i motivimit dhe i kënaqësisë në angazhimin e punonjësve. Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor Doktorant Doc. Marinela

More information

MARRËDHËNIA MIDIS NDËRVEPRIMIT ME PRINDËRIT DHE TEMPERAMENTIT NË PËRSHTATSHMËRINË SJELLORE TË FËMIJËVE PARASHKOLLORË

MARRËDHËNIA MIDIS NDËRVEPRIMIT ME PRINDËRIT DHE TEMPERAMENTIT NË PËRSHTATSHMËRINË SJELLORE TË FËMIJËVE PARASHKOLLORË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË PROGRAM I DOKTORATËS MARRËDHËNIA MIDIS NDËRVEPRIMIT ME PRINDËRIT DHE TEMPERAMENTIT NË PËRSHTATSHMËRINË SJELLORE

More information

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shëmbuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCAT Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shembuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore

Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore REPARIS A REGIONAL PROGRAM Seminar i Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar për Rregullatorët Çështjet e Kontabilitetit dhe Rregullatore Standardet Ndërkombëtare të Raportimit Financiar 7 Publikimet

More information

PROBLEME TË PËRSHTATJES AKADEMIKE DHE SOCIALE TË NXËNËSVE TË ARSIMIT TË DETYRUAR QË TRANSFEROJNË STUDIMET

PROBLEME TË PËRSHTATJES AKADEMIKE DHE SOCIALE TË NXËNËSVE TË ARSIMIT TË DETYRUAR QË TRANSFEROJNË STUDIMET UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PSIKOLOGJI-PEDAGOGJISË PROGRAMI I DOKTORATËS PROBLEME TË PËRSHTATJES AKADEMIKE DHE SOCIALE TË NXËNËSVE TË ARSIMIT TË DETYRUAR QË TRANSFEROJNË

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT PRANIA E QËNDRIMEVE POZITIVE NDAJ NXËNËSVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA, FAKTOR I RËNDËSISHËM

More information

UNIVERSITETI ALDENT FAKULTETI SHKENCAVE MJEKËSORE TEKNIKE

UNIVERSITETI ALDENT FAKULTETI SHKENCAVE MJEKËSORE TEKNIKE "Të rinjtë dhe shëndeti mendor në një botë në UNIVERSITETI ALDENT FAKULTETI SHKENCAVE MJEKËSORE TEKNIKE FAKULTETI SHEKNCAVE MJEKESORE TEKNIKE DITA BOTËRORE E SHËNDETIT MENDOR Dita Botërore e Shëndetit

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI-PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATURËS MOTIVIMI DHE SJELLJET E NXËNËSVE NDAJ MËSIMIT TË GJUHËS ANGLEZE NË SISTEMIN SHKOLLOR PARAUNIVERSITAR,

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE MSc. ENKELEDA KUKA VLERËSIMI I PËRDORUESHMËRISË SË APLIKACIONEVE

More information

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT EDUCATION DEPARTMENT / UNIVERSITY NEW YORK Misioni i Zyrës së Arsimit Dygjuhësh dhe Studimeve në Gjuhë të Huaja (Office of Bilingual Education and World Languages OBE-WL) pranë Departamentit të Arsimit

More information

NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË

NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT NDIKIMI I PASURISË JOMATERIALE NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM. RASTI I SHQIPËRISË DIZERTACION Në kërkim të gradës shkencore Doktor i

More information

KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI. Analizë e shkaqeve dhe faktorëve të kriminalitetit tek të miturit në Shqipëri

KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI. Analizë e shkaqeve dhe faktorëve të kriminalitetit tek të miturit në Shqipëri KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI Analizë e shkaqeve dhe faktorëve të kriminalitetit tek të miturit në Shqipëri 1 KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI Analizë

More information

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit Përmbajtja: 1. Hyrje në sistemet e informacionit 2. Strategjia e organizates dhe sistemet e informacionit 3. Etika e informacionit privatesia dhe siguria 4. Rrjetet, interneti dhe biznesi elektronik (e-business)

More information

D I S E R T A C I O N

D I S E R T A C I O N REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I MARKETING - TURIZMIT D I S E R T A C I O N Në kërkim të gradës shkencore Doktor KOMUNIKIMI I NJË BANKE QENDRORE RASTI

More information

Bullying në shkollat fillore:

Bullying në shkollat fillore: UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE Departamenti i Psikologjisë dhe Pedagogjisë PROGRAMi I DOKTORATËS Tema Bullying në shkollat fillore: Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION ABORTI SELEKTIV GJINOR NË SHQIPËRI, NJË VËSHTRIM MBI SHKAQET DHE PASOJAT PSIKOLOGJIKE MSc. Dorina XHANI Paraqitur

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJI-PSIKOLOGJISË Titulli i punimit TRAJNIMI I BASHKËMOSHATARËVE PËR TË PËRMIRËSUAR SJELLJEN SOCIALE TEK

More information

Punim për gradën shkencore Doktor

Punim për gradën shkencore Doktor UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJISË DHE I PSIKOLOGJISË PREVALENCA E OBEZITETIT TEK FËMIJËT (SHKOLLARË)10-15 VJEÇ Punim për gradën shkencore Doktor Doktorant

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE Roli i psikologut në parandalimin dhe trajtimin e problemeve të shëndetit mendor në sistemin e burgjeve gjatë dekadës së fundit. Paraqitur në kërkim

More information

Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë

Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT Liberalizimi tregtar, impakti në rritjen ekonomike. Rasti i Shqipërisë Disertacion për marrjen e gradës shkencore DOKTOR Kandidati:

More information

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Mustafa Erdem Abstrakt Ky punim parashikon përmbledhje të ideve dhe kërkimeve mbi rolin e mësuesit në mësimdhënien e letërsisë. Letërsia dhe gjuha janë të

More information

Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania

Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania Shërbimi Psiko-Social në Institucionet e Arsimit Parauniversitar në Shqipëri dhe Perceptimet e Mjedisit Shkollor mbi Këtë Shërbim Abstrakt

More information

DIMENSIONET E INOVACIONIT PRAKTIKAT ORGANIZATIVE NË SHQIPËRI

DIMENSIONET E INOVACIONIT PRAKTIKAT ORGANIZATIVE NË SHQIPËRI UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI EKONOMISË DEPARTAMENTI I MENAXHIMIT Dizertacioni me temë: DIMENSIONET E INOVACIONIT PRAKTIKAT ORGANIZATIVE NË SHQIPËRI Në kërkim të grades shkencore: DOKTOR Dizertanti:

More information

Copyright i Dorjana Nano 2014

Copyright i Dorjana Nano 2014 Copyright i Dorjana Nano 2014 Udhëheqësi i Dorjana NANO vërteton se ky është version i miratuar i dizertacionit të mëposhtëm: AFTËSIA FINANCIARE E STUDENTËVE NË SHQIPËRI Prof. Dr. Shkëlqim Cani ii AFTËSIA

More information

NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET E SIGURISË K OMBËTARE. Copyright. Hergis Jica

NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET E SIGURISË K OMBËTARE. Copyright. Hergis Jica Copyright i Hergis Jica 2018 1 Udhёheqёsi i Hergis Jica vёrteton se ky ёshtё njё version i miratuar i disertacionit tё mёposhtёm: NËN PARADIGMËN E EVOLUIMIT TË RREZIKUT KIBERNETIK DHE REFLEKSIONE NË ÇËSHTJET

More information

PRAKTIKAT E SHËNDETSHME TË KULTURËS ORGANIZATIVE DHE KOMUNIKIMIT NË MBËSHTETJE TË ANGAZHIMIT TË PUNONJËSVE. Punim për gradën shkencore:

PRAKTIKAT E SHËNDETSHME TË KULTURËS ORGANIZATIVE DHE KOMUNIKIMIT NË MBËSHTETJE TË ANGAZHIMIT TË PUNONJËSVE. Punim për gradën shkencore: PRAKTIKAT E SHËNDETSHME TË KULTURËS ORGANIZATIVE DHE KOMUNIKIMIT NË MBËSHTETJE TË ANGAZHIMIT TË PUNONJËSVE Punim për gradën shkencore: DOKTOR I SHKENCAVE NË EKONOMI Përgatiti: Fatma Jaupi, MBA Udhëheqës

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI PEDAGOGJI PSIKOLOGJI PROGRAMI I DOKTORATURËS STRESI NË MJEDISET SHQIPTARE TË PUNËS NË SHQIPËRI: (SHEMBULLI I SEKTORIT PUBLIK TË SHËNDETËSISË)

More information

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMIAGANI PUNIM DIPLOME

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMIAGANI PUNIM DIPLOME UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMIAGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI FILLOR PUNIM DIPLOME TEMA: RËNDËSIA E LOJËRAVE DHE LODRAVE NË ZHVILLIMIN E FËMIJËS Mentori: Prof.Ass.Dr.SHEFQET MULLIQI Kandidatja: MAJLINDA

More information

Rekomandimi Rec(2000)20 i Komitetit të Ministrave për shtetet anëtare mbi rolin e ndërhyrjes së hershme psikosociale në parandalimin e kriminalitetit

Rekomandimi Rec(2000)20 i Komitetit të Ministrave për shtetet anëtare mbi rolin e ndërhyrjes së hershme psikosociale në parandalimin e kriminalitetit MINISTERS DEPUTIES DÉLÉGUÉS DES MINISTRES Recommendations Recommandations Rec(2000)20 06/10/2000 Recommendation of the Committee of Ministers to member states on the role of early psychosocial intervention

More information

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk AutoCAD Civil 3D Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk IEE shpk eshte themeluar ne 2004 Zyra kryesore ne Prishtine, Rep. e Kosove Zyra perkrahese ne Tirane, Rep. e Shqipërisë

More information

Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik

Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik Trajnimi për kualifikimin Auditor të Sektorit Publik do të mbulojë lëndët dhe temat e mëposhtme: Moduli 1: Raportimi Financiar I. Teoria e kontabilitetit II.

More information

European Network. Edukimi seksual. Në Evropë dhe Azinë Qendrore. Përparimet dhe zhvillimet e fundit të teknologjisë

European Network. Edukimi seksual. Në Evropë dhe Azinë Qendrore. Përparimet dhe zhvillimet e fundit të teknologjisë European Network QENDRA SHQIPTARE PER POPULLSINE DHE ZHVILLIMIN ALBANIAN CENTER FOR POPULATION AND DEVELOPMENT Edukimi seksual Në Evropë dhe Azinë Qendrore Përparimet dhe zhvillimet e fundit të teknologjisë

More information

Raport - analizë NIVELI I RECIDIVIZMIT TË TË MITURVE NË KONFLIKT ME LIGJIN NË SISTEMIN PENITENCIAR

Raport - analizë NIVELI I RECIDIVIZMIT TË TË MITURVE NË KONFLIKT ME LIGJIN NË SISTEMIN PENITENCIAR Raport - analizë NIVELI I RECIDIVIZMIT TË TË MITURVE NË KONFLIKT ME LIGJIN NË SISTEMIN PENITENCIAR 2013-2014 Korrik, 2015 77 Raport analizë NIVELI I RECIDIVIZMIT TË TË MITURVE NË KONFLIKT ME LIGJIN NË

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR Vlerësimi dhe implementimi i e-qeverisjes

More information

IMPAKTI I LIDERSHIPIT, KULTURËS DHE NDRYSHIMEVE ORGANIZATIVE NË EFEKTITIVITETIN ORGANIZATIV TË SISTEMIT BANKAR SEKONDAR NË TIRANË

IMPAKTI I LIDERSHIPIT, KULTURËS DHE NDRYSHIMEVE ORGANIZATIVE NË EFEKTITIVITETIN ORGANIZATIV TË SISTEMIT BANKAR SEKONDAR NË TIRANË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I MANAXHIMIT IMPAKTI I LIDERSHIPIT, KULTURËS DHE NDRYSHIMEVE ORGANIZATIVE NË EFEKTITIVITETIN ORGANIZATIV TË SISTEMIT BANKAR SEKONDAR NË TIRANË

More information

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA KANDIDATI: Msc. Ina

More information

PUNIM DIPLOME (NIVELI BACHELOR)

PUNIM DIPLOME (NIVELI BACHELOR) UNIVERSITETI I GJAKOVËS "FEHMI AGANI" FAKULTETI I MJEKËSISË PROGRAMI INFERMIERI PUNIM DIPLOME (NIVELI BACHELOR) TEMA: PËRDORIMI I MEDIAVE NË PROMOVIMIN SHËNDETËSOR Mentori: Prof. Ass. Dr. Naim Jerliu Kandidati:

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS VLERËSIMI DINAMIK I FAKTORËVE KONSTRUKTIVË NË TË NXËNËT E TË LEXUARIT TË KUPTIMSHËM (Kl. VI - IX) Paraqitur në kërkim të gradës

More information

Formular për SYLLABUS të Lëndës

Formular për SYLLABUS të Lëndës Formular për SYLLABUS të Lëndës Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: Titulli i lëndës: Retorika dhe Argumenti Niveli: Bachelor Statusi lëndës: Zgjedhore Viti i 3 studimeve: Numri i orëve 3+0 në

More information

ÇËSHTJET GJINORE DHE KONTROLLI I ARMËVE TË VOGLA DHE TË LEHTA (SALW)

ÇËSHTJET GJINORE DHE KONTROLLI I ARMËVE TË VOGLA DHE TË LEHTA (SALW) This project is funded by the European Union Empowered lives. Resilient nations. Hyrja Politikat për kontrollin e armëve të vogla dhe të lehta kanë si qëllim që të rrisin sigurinë e përgjithshme të qytetarëve

More information

Të Drejtat e Njeriut dhe Identiteti Gjinor

Të Drejtat e Njeriut dhe Identiteti Gjinor Të Drejtat e Njeriut dhe Identiteti Gjinor Artikujt e posaçëm mbi çështje të veçanta porositen nga Komisioneri për të Drejtat e Njeriut me qëllim për të kontribuar në debatimin ose reflektimin e mëtejshëm

More information

MIKROTEZE MASTERI. kopje TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE

MIKROTEZE MASTERI. kopje TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE Republika e Shqipërisë, Universiteti Aleksandër Moisiu, Fakulteti i Shkencave Politike-Juridike Administrim Financiar MIKROTEZE MASTERI TEMA: MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE DHE VLERËSIMI I PERFORMANCËS

More information

KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve

KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve Grupi i punës së INTOSAI-t mbi vlerën dhe dobitë e SAI-ve **Miratuar në Kongresin e XXII-të të INTOSAI-t** Seria: botime KLSH-07/2017/74 Tiranë 2017 REPUBLIKA

More information

RAPORTIMI FINANCIAR E TATIMOR NJËSIVE EKONOMIKE SHQIPTARE

RAPORTIMI FINANCIAR E TATIMOR NJËSIVE EKONOMIKE SHQIPTARE UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU, DURRËS FAKULTETI I BIZNESIT PROGRAMI I DOKTORATURËS SHKENCA EKONOMIKE... në kërkim të gradës Doktor Shkencash RAPORTIMI FINANCIAR E TATIMOR NJËSIVE EKONOMIKE SHQIPTARE SFIDAT

More information

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Një mjet për promovimin e një dialogu për krijimin e një Konvente të re të Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtat e të

More information

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Analizë e rezultateve të PVNN-së 2000-2012 Qershor 2014 Njësia për Sektorin e Arsimit Rajoni i Europës dhe Azisë Qendrore Përmbajtja

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE TESTI STANAG 6001 DHE ANGLISHTJA PËR QËLLIME SPECIFIKE NË KONTEKSTIN USHTARAK Punim për gradën shkencore Doktor në Gjuhësi

More information

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FAKULTETI I MJEKËSISË PROGRAMI I INFERMIERISË PUNIM DIPLOME. TEMA: Kujdesi infermieror te personat me retardim mendor

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FAKULTETI I MJEKËSISË PROGRAMI I INFERMIERISË PUNIM DIPLOME. TEMA: Kujdesi infermieror te personat me retardim mendor UNIVERSITETI I GJAKOVËS FAKULTETI I MJEKËSISË PROGRAMI I INFERMIERISË PUNIM DIPLOME TEMA: Kujdesi infermieror te personat me retardim mendor Kandidatja: Mentore: Prof. Ass. Dr. Iliriana Raça Bunjaku Gjakovë,

More information

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve World Vision Stephanie Delaney Konsulente Ndërkombëtare për Mbrojtjen, Pjesëmarrjen, të Drejtat dhe Mirëqenien

More information

Metodologjia hulumtuese

Metodologjia hulumtuese (Master) Ligjerata 8 Metodologjia hulumtuese Metodat kualitative në hulumtimet shkencore Prof.asc. Avdullah Hoti 1 Literatura Research methods for Business Students, Saunder, M., Lewis, P. And Thornill,

More information

Universiteti i Tiranës Instituti i Studimeve Europiane. Format Standarde të Kontratave dhe Beteja e Formave : Një vështrim krahasues

Universiteti i Tiranës Instituti i Studimeve Europiane. Format Standarde të Kontratave dhe Beteja e Formave : Një vështrim krahasues Universiteti i Tiranës Instituti i Studimeve Europiane Tema për mbrojtjen e gradës shkencore DOKTOR Format Standarde të Kontratave dhe Beteja e Formave : Një vështrim krahasues Punoi: Renis Zaganjori Udhëheqës

More information

DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët e programeve master në Fakultetin e Edukimit

DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët e programeve master në Fakultetin e Edukimit DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët e programeve master në Fakultetin e Edukimit Prishtinë, 2016 Universiteti i Prishtinës HASAN PRISHTINA Fakulteti i Edukimit DORACAK PËR TEZËN E MASTERIT Për studentët

More information

MANUAL PËR NJËSITË E MBROJTJES SË FEMIJËVE. Për mbrojtjen e femijëve nga abuzimi dhe shfrytëzimit nëpërmjet internetit

MANUAL PËR NJËSITË E MBROJTJES SË FEMIJËVE. Për mbrojtjen e femijëve nga abuzimi dhe shfrytëzimit nëpërmjet internetit MANUAL PËR NJËSITË E MBROJTJES SË FEMIJËVE Për mbrojtjen e femijëve nga abuzimi dhe shfrytëzimit nëpërmjet internetit Tiranë, 2016 1 Ky botim i CRCA Shqipëri mund të citohet, fotokopjohet apo printohet,

More information

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Education Sector United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Shqipëria Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Prill 2017 Shqipëria Analizë e politikës arsimore Çështje

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE ASPEKTE TEORIKE DHE PRAKTIKE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE ASPEKTE TEORIKE DHE PRAKTIKE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE ASPEKTE TEORIKE DHE PRAKTIKE NË FUSHËN E PËRKTHIMIT TË LETËRSISË PËR FËMIJË PUNIM PËR GRADËN DOKTOR I SHKENCAVE NË GJUHËSI

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR

REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR FUSHA: TEKNOLOGJI LËNDA: TEKNOLOGJI E INFORMACIONIT DHE KOMUNIKIMIT PROGRAMI I LËNDËS

More information

Imagjinata sociologjike dhe bota jonë sociale

Imagjinata sociologjike dhe bota jonë sociale Imagjinata sociologjike dhe bota jonë sociale 1 FATOS TARIFA 2 Imagjinata sociologjike dhe bota jonë sociale IMAGJINATA SOCIOLOGJIKE dhe bota jonë sociale 3 FATOS TARIFA 4 Imagjinata sociologjike dhe bota

More information

Personalizimi i komunikimit politik, roli i mediave sociale

Personalizimi i komunikimit politik, roli i mediave sociale Personalizimi i komunikimit politik, roli i mediave sociale Erlis Çela Abstrakt Përhapja e platformave të mediave sociale ka sjellë si rezultat edhe një ndryshim themelor në komunikimin tradicional publik,

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË GJUHËN SHQIPE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË GJUHËN SHQIPE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE PROCESI I PËRKTHIMIT TË ACQUIS COMMUNAUTAIRE NË Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Nonda VARFI Kandidate: MA Adelina ALBRAHIMI

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURËS DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURËS DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURËS DISERTACION TEMA: SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI Paraqitur në kërkim të gradës shkencore

More information

VLERËSIMI I PERFORMANCËS SË QEVERISË LOKALE: RASTI I MAQEDONISË. Disertacion Në Marrjen e Gradës Shkencore Doktor

VLERËSIMI I PERFORMANCËS SË QEVERISË LOKALE: RASTI I MAQEDONISË. Disertacion Në Marrjen e Gradës Shkencore Doktor VLERËSIMI I PERFORMANCËS SË QEVERISË LOKALE: RASTI I MAQEDONISË Disertacion Në Marrjen e Gradës Shkencore Doktor Udhëheqësi Shkencor: Prof. Dr. Dhori KULE Doktoranti: Mirjana (Kraja) SEJDINI Tiranë, 2016

More information

ROLI I INSTITUCIONEVE

ROLI I INSTITUCIONEVE ROLI I INSTITUCIONEVE DHE I MËSUESVE PËR TË KRIJUAR PARTNERITET NË MBËSHTETJE TË PRINDËRVE NË ZHVILLIMIN TËRËSOR TË FËMIJËVE ROLI I INSTITUCIONEVE DHE I MËSUESVE PËR TË KRIJUAR PARTNERITET NË MBËSHTETJE

More information

Adoleshentët dhe shëndeti mendor

Adoleshentët dhe shëndeti mendor Adoleshentët dhe shëndeti mendor Udhëzime për familjet Nën kujdesin e: Amelia De Lucia, Anita Sujoldžić, Vlasta Rudan, Giorgio Gruppioni, Alessio Pollice, Maria Pia Circella e Nicola Caiati Financuar nga:

More information

Subordinate causal clauses in Albanian language

Subordinate causal clauses in Albanian language Subordinate causal clauses in Albanian language FABIANA VELENCIA Abstract fvelencia@yahoo.com Causative connectors viewed in different aspects and analyzed in different subordinate causal clauses. The

More information

KOMUNIKIMI SI FAKTOR I MOTIVIMIT TË MËSIMDHËNËSIT КОМУНИКАЦИЈАТА КАКО ФАКТОР НА МОТИВАЦИЈА НА НАСТАВНИКОТ

KOMUNIKIMI SI FAKTOR I MOTIVIMIT TË MËSIMDHËNËSIT КОМУНИКАЦИЈАТА КАКО ФАКТОР НА МОТИВАЦИЈА НА НАСТАВНИКОТ 37.091.2:316.77 C E N T R U M 4 Mr.sc. Rexhep Dauti 1 KOMUNIKIMI SI FAKTOR I MOTIVIMIT TË MËSIMDHËNËSIT КОМУНИКАЦИЈАТА КАКО ФАКТОР НА МОТИВАЦИЈА НА НАСТАВНИКОТ COMMUNICATION AS A FACTOR OF MOTIVATION OF

More information

Edukimi fiziko-seksual dhe inteligjenca emocionale-seksuale

Edukimi fiziko-seksual dhe inteligjenca emocionale-seksuale Edukimi fiziko-seksual dhe inteligjenca emocionale-seksuale 1 Kjo paketë përmbledhëse e lidhur me edukimin seksual të të rinjve është hartuar bazuar në dy module: Gjithcka në një dhe Një Vullnetar mund

More information

ROLI I MËSUESVE NË MBËSHTETJE TË PUNËS INDIVIDUALE PËR ZHVILLIMIN TËRËSOR SIPAS GRUPMOSHAVE

ROLI I MËSUESVE NË MBËSHTETJE TË PUNËS INDIVIDUALE PËR ZHVILLIMIN TËRËSOR SIPAS GRUPMOSHAVE ROLI I MËSUESVE NË MBËSHTETJE TË PUNËS INDIVIDUALE PËR ZHVILLIMIN TËRËSOR SIPAS GRUPMOSHAVE roli i mësuesve në mbështetje të punës individuale për zhvillimin tërësor sipas grupmoshave Autorët: Dr. Kristina

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE TITULLI: NDRYSHIMET BASHKËKOHORE NË MENDËSITË E SHQIPTARËVE PËR VAJZAT DHE GRATË

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE TITULLI: NDRYSHIMET BASHKËKOHORE NË MENDËSITË E SHQIPTARËVE PËR VAJZAT DHE GRATË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE TITULLI: NDRYSHIMET BASHKËKOHORE NË MENDËSITË E SHQIPTARËVE PËR VAJZAT DHE GRATË Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga Merita Poni Udhëhequr

More information

Për Shkollën Qendër Komunitare -

Për Shkollën Qendër Komunitare - DREJTORIA ARSIMORE RAJONALE KORÇË UDHËZUESI I GJITHËPËRFSHIRJES Për Shkollën Qendër Komunitare - Mbështetur nga UNICEF Dhjetor, 2014 1 Ky material u përgatit në kuadrin e Programit të Arsimit Bazë të UNICEF-it

More information

Fakulteti i Edukimit (Programi: Master i mësimdhënies në matematikë

Fakulteti i Edukimit (Programi: Master i mësimdhënies në matematikë Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: Titulli i lëndës: Niveli: Statusi lëndës: Viti i studimeve: Numri i orëve në javë: Vlera në kredi ECTS: Koha / lokacioni: Mësimëdhënësi i lëndës: Detajet kontaktuese:

More information

DOKUMENT AKTUAL Roli i punës së të rinjve në parandalimin e radikalizimit dhe ekstremizmit të dhunshëm

DOKUMENT AKTUAL Roli i punës së të rinjve në parandalimin e radikalizimit dhe ekstremizmit të dhunshëm DOKUMENT AKTUAL Roli i punës së të rinjve në parandalimin e radikalizimit dhe ekstremizmit të dhunshëm Hyrje Të rinjtë janë një fokus i rëndësishëm në parandalimin e radikalizimit sepse mund të jenë një

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË SHKOLLA DOKTORALE: MARRËDHËNIE NDËRKOMBËTARE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË SHKOLLA DOKTORALE: MARRËDHËNIE NDËRKOMBËTARE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË SHKOLLA DOKTORALE: MARRËDHËNIE NDËRKOMBËTARE TEMA: TERRORIZMI DHE REAGIMI SHTETEROR PAS LUFTES SE FTOHTE (Punim për

More information

Pse të zgjedhim Perëndinë e Biblës?

Pse të zgjedhim Perëndinë e Biblës? Pse të zgjedhim Perëndinë e Biblës? Njerëzve iu pëlqen të kenë lirinë të zgjedhin "Perëndinë" e tyre. Pse të zgjedhësh Perëndinë që zbulohet në Bibël? nga EveryStudent.com Shumë prej nesh kanë në mendje

More information

Britania e Madhe dhe Proçesi i Integrimit Evropian

Britania e Madhe dhe Proçesi i Integrimit Evropian REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE DISERTACION PËR MBROJTJE TË GRADËS SHKENCORE DOKTOR Britania e Madhe dhe Proçesi i Integrimit Evropian Punoi: MA. Vasilika

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR

REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAMET E KURRIKULËS PËR GJIMNAZIN ME KOHË TË SHKURTUAR FUSHA: TEKNOLOGJI LËNDA: TEKNOLOGJI E INFORMACIONIT DHE KOMUNIKIMIT PROGRAMI I LËNDËS

More information

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI KUJDESI INFERMIEROR TE PACIENTËT NË EMERGJENCAT PSIKIATRIKE

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI KUJDESI INFERMIEROR TE PACIENTËT NË EMERGJENCAT PSIKIATRIKE UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I MJEKËSISË DREJTIMI INFERMIERI PUNIM DIPLOME KUJDESI INFERMIEROR TE PACIENTËT NË EMERGJENCAT PSIKIATRIKE Kandidatja: Arlinda Kasumaj Mentori: Prof.Ass.Dr.

More information

MANUAL I AUDITIMIT TË IT PËR INSTITUCIONET SUPREME TË AUDITIMIT

MANUAL I AUDITIMIT TË IT PËR INSTITUCIONET SUPREME TË AUDITIMIT KLSH MANUAL I AUDITIMIT TË IT PËR INSTITUCIONET SUPREME TË AUDITIMIT MANUAL I AUDITIMIT TË IT PËR INSTITUCIONET SUPREME TË AUDITIMIT 08 2015 43 Tiranë, 2015 MANUAL I AUDITIMIT TË TEKNOLOGJISË SË INFORMACIONIT

More information

Analizë e situatës së parandalimit të keqtrajtimit të fëmijëve në Shqipëri Progresi në të ardhmen

Analizë e situatës së parandalimit të keqtrajtimit të fëmijëve në Shqipëri Progresi në të ardhmen Analizë e situatës së parandalimit të keqtrajtimit të fëmijëve në Shqipëri Progresi në të ardhmen Analizë e situatës së parandalimit të keqtrajtimit të fëmijëve në Shqipëri Progresi në të ardhmen ABSTRAKT

More information

Abstrakt Sfondi Metodologjitë Gjetjet Konkluzionet Fusha: Fjalët kyç Abstract Background Methodologies Findings Conclusions Field Keywords

Abstrakt Sfondi Metodologjitë Gjetjet Konkluzionet Fusha: Fjalët kyç Abstract Background Methodologies Findings Conclusions Field Keywords Abstrakt Sfondi - Gjatë viteve të fundit integrimi i zinxhirit të furnizimit ka fituar vëmendje të madhe nga ana e akademikëve dhe menaxherëve të kompanive. Ky studim synon të kontribuojë në njohjen më

More information

UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRES FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE DEPARTAMENTI ADMINISTRIM PUBLIK. Adresa: Lagja 1, Rr Currilave, Durres

UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRES FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE DEPARTAMENTI ADMINISTRIM PUBLIK. Adresa: Lagja 1, Rr Currilave, Durres UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRES FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE DEPARTAMENTI ADMINISTRIM PUBLIK Adresa: Lagja 1, Rr Currilave, Durres Tel & Fax: 00355 52 39 167 / 67 Website: www.uamd.edu.al

More information

PROGRAMI I LËNDËS SË GJUHËS ANGLEZE KLASA III

PROGRAMI I LËNDËS SË GJUHËS ANGLEZE KLASA III REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS DREJTORIA E ZHVILLIMIT TË KURRIKULËS MIRATOHET MINISTRI Luan MEMUSHI PROGRAMI I LËNDËS SË GJUHËS ANGLEZE KLASA III CIKLI FILLOR I SHKOLLËS 9-VJEÇARE

More information

NATYRA E PSIKES NJERËZORE: KONTRIBUTI I GAZALIUT NË KONCEPTIN ISLAM TË PERSONALITETIT

NATYRA E PSIKES NJERËZORE: KONTRIBUTI I GAZALIUT NË KONCEPTIN ISLAM TË PERSONALITETIT Abbas Husein Ali NATYRA E PSIKES NJERËZORE: KONTRIBUTI I GAZALIUT NË KONCEPTIN ISLAM TË PERSONALITETIT Abstrakt: Ky punim merret me kritikën e modeleve psikologjike bashkëkohore të natyrës njerëzore dhe

More information

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS Praktikat e suksesshme në rajonin e EQL/KSHP dhe rekomandimet për Qeverinë Shqiptare. Mars 2012 E drejta E fëmijëve me aftësi të kufizuara

More information

MANUAL THEMELOR PËR AUDITIMIN E PERFORMANCËS MANUALI I AUDITIMIT TË PROKURIMIT

MANUAL THEMELOR PËR AUDITIMIN E PERFORMANCËS MANUALI I AUDITIMIT TË PROKURIMIT REPUBLIKA E KOSOVËS/REPUBLIKA KOSOVA/ REPUBLIC OF KOSOVO ZYRA E AUDITORIT TË PËRGJITHSHËM/ KANCELARIJA GENERALNOG REVIZORA/ MANUAL THEMELOR PËR AUDITIMIN E PERFORMANCËS MANUALI I AUDITIMIT TË PROKURIMIT

More information

Prmbledhje mbi Monitorimin e Paraburgimit

Prmbledhje mbi Monitorimin e Paraburgimit Prmbledhje mbi Monitorimin e Paraburgimit Përmbledhje Nr.1 Të Bëjmë Rekomandime Efektive Që në themelimin e saj në vitin 1977, Shoqata për Parandalimin e Torturës (SHPT) ka promovuar nje monitorim të rregullt

More information

BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE

BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE 6 M 1-2015 6M 1-2016 Revista Ekonomike Nëse përdorni të dhëna të këtij publikimi, jeni të lutur të citoni burimin. Botuar nga: Banka e Shqipërisë, Sheshi Skënderbej,

More information

PARTNERITETI PUBLIK PRIVAT Koncesionet si një mënyrë menaxhimi dhe financimi i shërbimeve publike

PARTNERITETI PUBLIK PRIVAT Koncesionet si një mënyrë menaxhimi dhe financimi i shërbimeve publike ABSTRAKT Dekadat e fundit të zhvillimit të ekonomive të tregut kanë njohur një burim të ri financimi dhe efiçent për projektet publike dhe ato me rëndësi strategjike. Ky burim i ri është gjetur tek partneriteti

More information

RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR

RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR KOMISIONI PËR ARSIMIN E LARTË DHE KËRKIMIN SHKENCOR Krijuar nga Kryeministri Drejtuar nga Dr. Arjan Gjonça RAPORTI I PARË PËR REFORMIMIN E ARSIMIT TË LARTË DHE KËRKIMIT SHKENCOR Tiranë, Janar- Prill 2014

More information

Syllabusi për kursin EKONOMIKSI I PERSONELIT

Syllabusi për kursin EKONOMIKSI I PERSONELIT Syllabusi për kursin EKONOMIKSI I PERSONELIT Departamenti/Fakulteti/Njësia akademike: Titulli i kursit (modulit): Niveli dhe lloji i kursit: (p.sh. Bachelor/obligative) Fek. Ekonomik / Dep. Ekonomiks Ekonomiksi

More information

UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I EKONOMISE DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION ORGANIZIMI DHE DREJTIMI I SHOQËRIVE TË FURNIZIMIT ME UJË. VENDOSJA E TARIFAVE NJË VENDIM I RËNDËSISHËM PËR SUKSESIN

More information

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga Elda Hallkaj. Udhëhequr nga Prof. Dr. Edlira Haxhiymeri

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga Elda Hallkaj. Udhëhequr nga Prof. Dr. Edlira Haxhiymeri UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE Zbulimi i identitetit seksual: sfidat personale dhe pasojat shëndetësore tek homoseksualët (meshkuj gei dhe lesbike) implikimet për ndërhyrje në politika

More information

SIGURIMI I CILËSISË NË ARSIMIN PROFESIONAL

SIGURIMI I CILËSISË NË ARSIMIN PROFESIONAL REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË SIGURIMI I CILËSISË NË ARSIMIN PROFESIONAL Disertacion për gradën shkencore Doktor DOKTORANTE

More information

KONTROLLI I LARTË I SHTETIT

KONTROLLI I LARTË I SHTETIT KONTROLLI I LARTË I SHTETIT Seria: botime KLSH-07/2013/17 KONTROLLI I LARTË I SHTETIT GJON NDREJA RAPORTIMI I AUDITIMIT Guidë Tiranë, 2013 Gjon Ndreja Titulli i librit: Raportimi i Auditimit Autori: Gjon

More information

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës Korniza Evropiane e Kualifikimeve Europe Direct është një shërbim, që u ndihmon të gjeni përgjigjet në pyetjet tuaja rreth Bashkimit

More information

78 mësues të 26 shkollave pilot përfaqësojnë grupin e përfshirë në pilotim.

78 mësues të 26 shkollave pilot përfaqësojnë grupin e përfshirë në pilotim. Grupi i punës: Zamira Gjini Dr. Gerti Janaqi Dr. Mirela Andoni Ines Todhe Aurela Zisi Moderatore: Dr. Mirela Andoni Redaktimi shkencor: Dr. Mirela Andoni Redaktimi letrar Petrit Zili Ky manual reflekton

More information