UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE D O K T O R A T Ë

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE D O K T O R A T Ë Qasje etnolinguistike e proverbave dhe idiomave në shqipe dhe në anglishte. Metodologjia e përvetësimit në shkollë. Disertanti Evis ÇELO Udhëheqës Shkencor Prof. Dr. Shezai RROKAJ Tiranë

2 DISERTACION Përgatitur nga: Evis(a) ÇELO Për marrjen e gradës shkencore DOKTOR Specialiteti: GJUHËSI Qasje etnolinguistike e proverbave dhe idiomave në shqipe dhe në anglishte. Metodologjia e përvetësimit në shkollë Udhëheqës shkencor: Prof.Dr. Shezai RROKAJ Mbrohet më, dt para jurisë: Prof.Dr. Kryetar Prof.Dr. Anëtar Prof.As. Anëtar Prof.As. Anëtar Prof.As. Anëtar 2

3 Falenderime Dëshiroj të falënderoj në mënyrë të sinqertë, të drejtpërdrejtë dhe të pakufishme Prof. Dr. Shezai Rrokaj për diskutimet, konsultat dhe miratimet e marra. Falënderoj njëkohësisht prof. dr Thoma Dhima në Universitetin Eqerem Cabej Gjirokastër, i cili me piketat e drejta kritike ka ndikuar në përmirësimin e mjaft pikave brenda disertacionit, për ta sjellë atë në nivele shumë të vlefshme shkencore. Në mënyrë shumë miqësore e fort dashamirëse iu ndjej falënderime prof. dr. Bardhosh Gaçe dhe prof. dr. Nexhip Mekuri në Departamentin e Gjuhës dhe të Letërsisë Shqipe në Universitetin Ismail Qemali të Vlorës, të cilët me mbështetjen morale dhe literaturën e vyer kanë qënë një përkrahje e paqtë. Falënderoj miqtë e mi të largët e të afërt, ndër ta Ardian Mici profesor në Universitetin e Arkansasit në Amerikë, i cili më ka orientuar në fillesat e këtij kërkimi shkencor, duke bërë balancat me gjuhën angleze të folur realisht në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Nuk mund të lë pa permendur ndihmesën e mikeshave të mija të Departamentit të Gjuhës e të Letërsisë Shqipe, si E. Cerkezi doktorante kërkimore, si dhe disa mikeshave të tjera në Universitetin e Vlorës që më kanë mbështetur në momente delikate gjatë viteve të kërkimit tim shkencor. Falënderoj studentët e mi shqiptarë dhe nxënësit e Gjimnazit Privat Aulona Vlorë, të cilët me debatet, me vështirësitë dhe kënaqësitë e arritjeve të marra në orët mësimore kanë qënë jo vetëm shtysë për refleksion, por edhe një sprovë teoriko-praktike e pasqyruar më së miri në prurjet e disertacionit! Plot mirënjohje, një falënderim ia dedikoj familjes sime për durimin dhe mirëkuptimin e treguar në momentet e fundit të doktoratës. 3

4 PASQYRA E LËNDËS 3 HYRJE 6 PJESA E PARË 8 KREU I PARË: DUKURI ETNOLINGUISTIKE MIDIS DY GJUHEVE 8 I.1. Si lindin proverbat? 8 I.1.1 Bota motivore tematike e proverbave 11 I.1.2 Emërtimi: fjalë të urta apo proverba? 14 I.1.3 Karakteri kombëtar dhe ndërkombëtar i proverbave 19 I.1.4 Lashtësia dhe origjina e proverbave 20 I.1.5 Disa karakteristika rreth kategorizimit të proverbave 24 I.1.6 Fusha semantike e proverbave 25 I.2. Si shfaqen idiomat? 26 I.2.1 Modelimi te njësitë idiomatike 30 I Modelimi semantik sipas vlerës leksiko gramatikore 31 I Modelimi sintaksor 32 I Modelimi strukturor 33 I.2.2 Funksionimi i idiomave 39 KREU I DYTË: RRETH PASURISE IDIOMATIKE DHE PROVERBIALE TE SHQIPES DHE TE ANGLISHTES. 42 II.1 Skeleti i fokusit studimor 42 II.2 Rreth pasurisë frazeologjike të shqipes dhe të anglishtes 44 II.3 Rreth perceptimit të njësive frazeologjike dhe të idiomave në të dyja gjuhët 47 II.4 Paradigma, sintagma dhe kohezioni leksikor 51 II.5 Fjalorët shpjegues të anglishtes dhe të shqipes 52 II.6 Rritja dhe ndryshimi në fjalorët e gjuhës angleze 55 KREU I TRETË: PROVERBAT ANGLEZE DHE PERQASJA NE SHQIPE 57 III.1 Konteksti figurativ i proverbave 57 III.1.1 Metafora 58 III.1.2 Gjallëria dhe energjia e proverbave 58 III.2 Ballafaqimi i proverbave në të tre nivelet: 60 III.2.1 Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb = proverb 60 III.2.2 Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb > proverb 62 III.2.3 Ballafaqimi i proverbave të tipit: proverb ~ gj. zakonshme 67 III.3 Interpretimi i mekanizmit të fshehur mendor 74 III.3.1 Rritja e kompetencës leksikore përmes përkthimit 78 4

5 III.3.2 Shprehje të ngurtësuara idiomatike proverbiale dhe përkthimi 80 III.3.3 Bartja e kuptimit parabolik nga gjuha e parë në gjuhën e dytë 81 III.3.4 Kontekstualizimi i proverbave dhe frazeologjive 82 III.3.5 Përkthimi i fjalëpërfjalshëm (literal) 84 PJESA E DYTË KREU I KATËRT: METODOLOGJIA E MESIMDHENIES DHE PUNA E MESUESIT PER TE SJELLE PASURINE PROVERBIALE E IDIOMATIKE TE NXENESI(STUDENTI) SHQIPTAR 86 IV.1 Të ndryshosh qëndrimet ndaj gjuhës 86 IV.2 Spektri i shprehjeve frazeologjike dhe idiomatike 87 IV.3 Të kuptuarit e marrëdhënieve te shprehjet e ngurtësuara 89 IV.4 Të eksplorosh shprehjet proverbiale 90 IV.5 Idiomat dhe proverbat përballë studentëve 92 IV.6 Pro dhe kundër praktikimit të proverbave dhe idiomave në mësimin e gjuhës së huaj 93 IV.7 Situata speciale të proverbave dhe të njësive frazeologjike 94 IV.8 Kur dhe ku t i përdorim idiomat dhe proverbat? 95 IV.9 Metafora në krahasimin idiomatik dhe proverbial 97 IV.10 Diskutime dhe probleme të hasura dhe rezultati i praktikave 101 IV.11 Rezultantja e praktikave 102 KREU I PESTË: PROBLEMET E HASURA GJATË IMPLEMENTIMIT TË METODAVE BASHKËKOHORE ME STUDENTËT DHE PASURIMI I MËTEJSHËM I NJOHURIVE V. Eksperimente dhe përvoja me studentët 103 V.1 Eksperimenti V.1.1 Metodat empirike eksperimentale 105 V.1.2 Hartimi i punës dhe motivimi 105 V.1.3 Procedurat e punës eksperimetale 107 V.1.4 Rezultatet dhe diskutimet 108 V.1.5 Appendix A (shtesë referuese) 111 V.2 Eksperimenti V.2.1 Metoda empirike eksperimentale 115 V.2.2 Rezultate dhe diskutime 116 V.2.3 Mendimi psiko-linguistik 117 V.2.4 APPENDIX B (shtesë referuese) 119 V.3 Shprehjet proverbiale dhe idiomat, problemet me studentet e mi 122 V.4 Alternativa të fjalorëve të ekzaminuar 124 V.4.1 Rrjete dhe sisteme 125 V.4.2 Arsyet pse duhet të mësojmë idiomat dhe proverbat 127 V.4.3 Probleme abstrakte të studentëve 127 5

6 V.4.5 Çështje të përvetësimit 128 V Problematika e gjetjes dhe njohjes së idiomave dhe proverbave 128 V Të kapësh kuptimin 129 V Përdorimi i idiomave dhe i proverbave 131 V Proverbat dhe idiomat, kërkimet dhe niveli i studentëve 132 V.5 Pasurimi mëtejshëm i njohurive dhe vendosja e nxënësit në qendër të procesit mësimor 134 V.5.1 Metoda për pasurimin e mëtejshëm 134 V.5.2 Disa praktika të nxënies në procesin mësimor 136 V Mjetet vizuale ndihmëse 136 V Mjetet ndihmëse auditive 138 V Sajesat e trurit dhe të kujtesës 139 KREU I GJASHTË: ÇËSHTJE TË PËRVETËSIMIT DHE PRITSHMËRITË GJATË ORËVE MËSIMORE VI.1 Një orë mësimi 141 VI.1.1 Qëllimi kryesor dhe objektivi 141 VI.1.2 Nënqëllimi dhe objektivat 141 VI.1.3 Përvetësimi 141 VI.2 Problemet që hasen dhe zgjidhjet 142 VI.3 Sistemi i analizave: leksiku 143 VI.4 PLANI I MËSIMDHËNIES 144 VI.5 Fletët që iu shpërndahen studentëve (priten dhe palosen) 144 VI.6 Lidhjet me esenë e informacionit 146 VI.7 Përfundime konçize për të dyja sondazhet KREU I SHTATË: REKOMANDIME PËR MËSIMDHËNËSIT 149 VII.1 Rekomandime për mësimdhënësit 149 VII.1.1 Roli Lidership i pedagogut( mësuesit) dhe ridimensionimi i dijeve 149 VII.1.2 Roli i mësuesit për një marrëdhënie të re, të përparuar dhe të hapur 150 VII.2 Analiza auto-sugjestive dhe efektet e saj, përmirësime të mëtejshme 150 VII.3 Toleranca dhe përvoja e marrëdhënieve të përditshme 152 VII.4 Qëllimi i kërkimit: rishikimi dhe hipotezat 154 VII.5 Figura qëndrore e liderit (mësuesit) dhe problemet e përditshme të trashëguara në rutinën e natyrshme gjatë marrëdhënies reciproke 157 VII.6 Rezultatet e adaptimit të bindjes dhe arsyetimit, në vend që të jesh autokratik 159 VII.7 Qëllimi kërkimor 160 PËRFUNDIME 161 FJALORTHI I PROVERBAVE ANGLISHT SHQIPE 164 LITERATURA E SHFRYTËZUAR 189 6

7 H Y R J E Dhjetëvjetëshat e fundit takimet ndërmjet shqipes dhe anglishtes janë rritur në mënyrë të ndjeshme. Statusi i anglishtes si gjuhë ndërkombëtare, por edhe si gjuha e parë me të cilën shqipja përballet sot në çdo çast dhe në çdo fushë të jetës shkencore, ekonomike, kulturore, politike, ushtarake etj., na drejtoi te një temë që mendojmë se paraqet shumë interes për t u trajtuar. Gjatë procesit të përvetësimit të anglishtes, por edhe gjatë përkthimeve të panumërta, shqipfolësi si nxënës e zotërues i kësaj gjuhe përballet së pari me strukturën leksikore e semantike të saj. Struktura leksikore e të dyja gjuhëve, qoftë e shqipes, qoftë e anglishtes nënkupton pasurinë leksikore-proverbiale e atë frazeologjike. Anglishtja jo vetëm është një nga gjuhët me nivelin më të lartë të standardizimit, por edhe nga pasuria e mjeteve të shprehjes ajo është më e gjerë dhe më e pasur se shqipja. Mjafton t u drejtohemi fjalorëve shpjegues të të dyja gjuhëve për të parë këtë dukuri. Në fushën e frazeologjisë mund të themi se shqipja dhe anglishtja janë shumë të pasura dhe me tipare që mund të jenë të përbashkëta, por edhe specifike. Anglishtja ka studime të plota dhe cilësore për frazeologjinë. Gjithashtu, ajo ka në përdorim, përveç qindra fjalorëve shpjegues, që pasqyrojnë brenda tyre fjalë dhe njësi frazeologjike, me dhjetëra fjalorë frazeologjikë e idiomatikë. Edhe në shqip frazeologjia dhe proverbat janë bërë fusha të gjera studimi dhe po zënë një vend gjithnjë e më të rëndësishëm në studimet tona gjuhësore. Sot mund të flasim për studime të arrira për këtë fushë, që hyjnë në të gjitha rrafshet dhe, madje, kanë çuar në konsolidimin e frazeologjisë së gjuhës shqipe si shkencë e mëvetësishme. Kjo na ka lehtësuar shumë punën për të trajtuar problematikën që paraqet tema e bërë objekt studimi, por dhe na ka çuar te vështrimi më i gjerë i mënyrës se si vjen në gjuhën shqipe, përmes mësimdhënies, kjo pasuri proverbiale e idiomatike. Puna jonë përqendrohet në dy drejtime kryesore: 1) Të mblidhej materiali idiomatik, proverbial e frazeologjik që lidhet me këtë tematikë. Për të realizuar këtë, ne mbështetemi te shumë fjalorë shpjegues të anglishtes (sidomos te botimet e Oksfordit), si edhe te fjalorët shpjegues të shqipes (tek ata me karakter normativ) dhe, më drejtpërdrejt, te Fjalori frazeologjik i gjuhës shqipe i prof. Jani Thomait (1999). Nuk kemi anashkaluar fjalorët dygjuhësh të botuar në vendin tonë, sidomos ata 7

8 anglisht shqip apo shqip - anglisht. Madje këta lloj fjalorësh jo vetëm përqasin, por dhe diferencojnë frazeologjinë e sidomos idiomat në të dyja gjuhët. Jemi ndalur në një vështrim etnolinguistik (për të parë elementet kulturorë të frazeologjisë dhe shprehjeve idiomatike e proverbiale). Në një vështrim sociolinguistik (se si studentët janë të prirur për të përvetësuar sa më saktë këtë pasuri), por edhe në një vështrim psikolingusitik (kujtojmë se metafora konceptuale zë një vend të rëndësishëm në punim, dhe se si ajo ndikon në përvetësimin e idiomave dhe proverbave angleze). 2) Trajtimi teorik i materialit duke u përpjekur që përshkrimi dhe shtjellimi shkencor t i përafrohet një literature të mjaftueshme për të kryer një punim të qëndrueshëm. Strukturimi i këtij trajtimi, rrok disa aspekte, shpesh edhe të njohura. Një pjesë të madhe të punimit e përbën puna e pedagogut (mësuesit) të anglishtes dhe rritja e kompetencës leksikore e semantike te nxënësit përmes përkthimit që sintetizon këtë lloj interpretimi. Pjesët e tjera, që kanë të bëjnë me modelimet kuptimore, me modelimet strukturore, me modelimet sintaksore, me modelimet kufizore, janë në funksion të idesë qendrore. Ato me materialin që sjellin, mbështesin e sqarojnë më hollësisht mjetet që ne kemi marrë në analizë me të cilat realizohet kjo rritje kompetence. Për mbërritjen e punimit deri këtu, meritë kanë pedagogët e Departamentit të Gjuhës Shqipe të Fakultetit të Historisë e Filologjisë, të cilët më kanë dhënë ndihmë të herëpashershme. Veçanërisht falënderoj udhëheqësin tim shkencor prof. dr Shezai RROKAJ që me udhëzimet, me sugjerimet, me konsultimet e shpeshta dhe shumë dashamirëse ka meritën e pakundërshtueshme në prurjet dhe rëndësinë që mbart disertacioni. 8

9 PJESA E PARË KREU I PARË DUKURI ETNOLINGUISTIKE MIDIS DY GJUHEVE I.1. Si lindin proverbat? Në letërsinë gojore proverbat perceptohen si formë e veçantë, si një lloj letrar me të cilin shqiptohen gjykime e vlerësime të mirëfillta situatash e shfaqjesh, të cilat lindin prej jetës materiale e shpirtërore, prej përvojës shumëshekullore, prej praktikës dhe veprimtarisë popullore. Ato paraqesin urtësinë e filosofinë e popullit, mendimin e psikologjinë, ndërgjegjen e tij artistike dhe estetike. Në lidhje me realitetin dhe perceptimin gjithëpërfshirës ato japin përfundime e konstatime, që rrjedhin pas një analize e sinteze dhe verifikimi të gjatë jetësor. Si të tilla kanë vlera të shumta dhe synojnë ta përgatisin njeriun, ta udhëheqin në punë, në sjellje, në përpjekjet e tij si qytetar i një shoqërie të caktuar. Një lidhje e tillë e proverbit me jetën, me problemet e kohës, me mjedisin dhe kushtet konkrete, me ndërgjegjen dhe me psikologjinë reale të vendit, dëshmon për sensin e theksuar realist të folklorit në kultura të vendeve të ndryshme 1. Është e rëndësishme të vihet re se interesi për proverbat është shumë i lashtë, sepse ato duke shërbyer si burime për transmetimin e ideve sjellin informacione për të gjithë ata që duan të kenë mbështetje (akses) në traditën dhe njohjen e tërësisë së proverbave më të përdorura në vendin autokton, në rastin tonë Shqipërinë, mandej Anglinë, Amerikën dhe vendet e tjera anglishtfolëse. Për këtë arsye dhe për shumë të tjera proverbat janë shumë të vlefshme për studime me qëllime sociolinguistike. Për qëllimet tona, është e rëndësishme të themi se, proverbat përgjithësisht konsiderohen bashkime speciale frazeologjike. Në këtë kontekst, është thelbësore të nxjerrim në pah që kërkimet mbi studimin e proverbave nuk kanë dalë vetëm prej frazeologjisë, por edhe prej disiplinave të tjera shkencore, sidomos prej shkencës së letërsisë e veçanërisht prej letërsisë gojore e të folkloristikës. Krahas këtyre përcaktimeve në folkloristikën botërore, veçanërisht kohëve të fundit, janë bërë përpjekje për përkufizimin e proverbave si një lloj i veçantë i krijimeve epike apo 1 Panajoti-Xhagolli, Funksioni komunikativ i fjalëve të urta, Tiranë 1983:

10 lirike, që dallohen me një përmbajtje të pasur, e cila në vetvete shpreh një mendim të caktuar, një gjykim të qartë, një vlerësim të lartë, një përgjithësim apo një përfundim të nxjerrë nga vëzhgimi i thellë i jetës dhe i përvojës historike-shoqërore të popullit. Shtypja shekullore, urrejtja ndaj pushtuesve, nevoja e bashkimit, dalin me një forcë të fuqishme në një numër shumë të madh proverbash, si në shembujt: Dynjaja shkallë-shkallë; Beu nuk i la bujkut as vend për varr; Zaptia asht qen i xhehenemit; Trimi i mirë me shokë shumë; Delen mitare çon e merr ujku 2. Në proverbat Robert Alden s shihte qëllimin e tyre. Qëllimi, sipas tij është të na bëjë më pak budallenj dhe të hapim sytë e zgjuarsisë ose të përmirësojmë formimin e gjithanshëm të jetës. Njerëzit shumë mirë mund të kuptojnë disa të vërteta interesante dhe ndihmëse, të cilat ofrojnë një pasqyrë se si t i evitojnë problemet ose të arrijnë qëllimet e caktuara. Njëkohësisht ato pak këshilla mund të formulohen në atë mënyrë që të jenë funksionale për gjithë jetën. Ekzistimi dhe jetesa e proverbave, si dhe i llojeve të tjera miniaturale të letërsisë gojore e të folklorit në tërësi është i varur shumë nga konteksti. Pa të nuk mund të mendohet perceptimi i funksionit të tyre. Këtu e gjen shpjegimin dhe e fiton kuptimin e plotë karakteri i fortë sinkretik utilitar i tyre. Për lindjen e gjallërimin, jetesën e kultivimin dhe funksionimin e tyre është e domosdoshme të jenë të pranishëm, së paku dy veta: ai që e thotë dhe atij që i thuhet proverbi. Thuhen në kontekst të një bisede paraprake midis të pranishmëve në ndonjë kuvend ose në ndonjë gosti a mort. Janë pjesë përbërëse dhe mund të jenë përfundim i një tregimi, një anekdote, një legjende, një përrallëze ose ndonjë lloji tjetër rrëfimor a të vargëzuar të letërsisë gojore. Që këtej del se pas proverbit, nënkuptohet folësi, si dhe rasti në të cilin është thënë. Për rrjedhojë vetitë situacionale e problemore faktohen nëpërmjet proverbit. Vigjilenca popullore, p.sh. shprehet te proverbi: Ujët fle, hasmi s fle; ndërkaq shpirti luftarak në proverbat: Gjarprit shtypi kokën; Për armiknë barutin thatë 3. Proverbat kanë kuptim e përdorim të drejtpërdrejtë e të tërthortë. Në rastin e parë, në funksion të drejtpërdrejtshmërisë përdoren për ta vërtetuar thënien paraprake, kurse në rastin e dytë, kur janë në funksion të tërthortë artistik, përdoren për t i tërhequr vëmendjen bashkëbiseduesit t i përmirësojë veprimet e veta. Në këtë mënyrë, ato plotësojnë funksionin e tyre estetik edukativ e mësimor. 2 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959:

11 Pra, proverbat përveç kuptimit praktik utilitar njohës e sinkretik, kanë edhe kuptimin figurativ, me të cilin përgjithësojnë dhe tipizojnë dukuri të lloj-llojshme jetësore. Për to është karakteristike shprehja e plotë, e përgjithësuar e mendimit, e ndjenjës dhe vendosja e porosisë, e cila bëhet e kuptueshme vetëm nga konteksti, në të cilin është përdorur. Kjo edhe është njëra nga prirjet e tyre kryesore për shprehjen e mendimit në mënyrë figurative. Ky parim i lejon proverbit jo vetëm të bëjë përgjithësime të gjera, por në të njëjtën kohë, i jep karakter polisemik dhe sa më i gjerë, sa më i përgjithësuar të jetë mendimi, aq më i bukur është kuptimi i figurshëm. Prandaj, proverbat më të bukur janë ata që kanë mundësi të ofrojnë më shumë se dy e tri mënyra interpretimi. Në pikëpamje të stilit shpesh afrohet me etimologjinë popullore, e cila jo gjithmonë është në lidhje të ngushtë me interpretimin joprofesional, parashkencor të fjalëve në bazë të përputhjes etimologjike me fjalën tjetër, si ka vepruar Thimi Mitko, i cili emrin e Amerikës e shpjegonte përmes fjalëve të shqipes a mer ik (ha, merr, ik). Është shpjegim jo profesional i kuptimit të fjalëve në bazë të afrisë së rastit. Do të ishte e palogjikshme të pranohet shpjegimi i Mitkos se Amerika vërtetë ka marrë emrin ashtu si e shpjegonte ai. Teksti është ndërtuar mbi përdorimin krijues të përputhshmërisë së leksemës e të ndarjes së saj në rrokje dhe të veprimit të fenomeneve fonetike (në të folmen e Korçës): elizionit (rënies së tingujve), hiatusit e përngjitjes. Ky shpjegim i Thimi Mitkos 4, nuk është i besueshëm, sepse përputhja gjuhësore është e rastit 5. Po kështu është i pabesueshëm besimi se Kush kalon ylberin, ndërron gjininë (është e qartë se kjo është e pamundshme). I.1.1 Bota motivore tematike e proverbave Bota motivore tematike e proverbave është shumë e gjerë. Ajo ka përfshirë të gjitha poret e jetës së njeriut, si atë intime e familjare, ashtu edhe atë shoqërore e historike, si jetën blegtorale e bujqësore, ashtu edhe atë të profesioneve. Nderimi për virtytet e larta shqiptare përmendet shpesh nëpër proverbat, si p.sh.: Shtëpia e shqiptarit - e mikut dhe e shtegtarit 6. Një vend me rëndësi zënë proverbat për njeriun, tiparet e tij, marrëdhëniet në familje dhe në shoqëri, si në shembujt: Del për rrush e bie shkarpa; Burrë e grua, mish e thua 7. 4 Sako, Zihni (etj. red.), Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar II, Tiranë 1962: 5 Neziri, Zeqirja, Epika gojore shqiptare, Shkup 2010: Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959:

12 Një numër mjaft i madh proverbash kanë të bëjnë me moralin shoqëror, nderimin ndaj njeriut, ndaj punës, dashurisë, diturisë, si p.sh.: Puna e bën njerinë njeri 8 ; Duhen mend, s duhen kokë 9 ; Kambëpërbaltja e buzpërmjaltja 10. Po ashtu, zhvillimi i zanateve dhe i tregtisë solli proverbat e veta, si në rastet: Kovaçi mashë bën e mashë s ka; E lirë krypa në Durrës, po e ha qeraja e udhës; Në tregti, qari e zarari janë vllazën 11. Proverbat gjenetikisht dhe praktikisht gjithmonë janë të lidhura me kontekstin e përvojës proverbiale, pra me përjetimin e përsëritur narrativ dhe, që është tipike për të është se kuptimi që bartet përmes porosisë së tyre poetike gjithmonë është parabolik, figurativ. Stilistikisht shqiptohen në metonimi, aliteracion, sinekdokë, onomatope dhe në mjete të tjera shprehëse. Ato, si u tha edhe më sipër, aq sa janë formë e pavarur dhe autonome, mundësi e raste miniaturale, po aq janë edhe pjesë përbërëse e një tërësie më të madhe poetike që shprehin pasqyrime të përjetuara dhe me parabolikën e tyre, thënë në terminologjinë e sotme janë metaforë globale 12. Për krahasimin është karakteristik procesi i komponimit. Krahasimi shërben si plotësim figurativ i pohimit eventual: përbëhet nga konstatimi, i cili poetikisht e stilistikisht vendoset me metodën e krahasimit. Procesi i formësuar edhe njëherë nxirret në rastin e dhënë; kështu mund të thuhet edhe për metaforën. Edhe krahasimet edhe metaforat janë të shumta. Disa shembuj krahasimi: I fortë si arrë; Hesht si peshk; I uritur si qen; I dehur si tokë; Duhen si qeni dhe macja. Mbi të gjitha figurat e shprehjes artistike me të madhe përdoret metafora, e cila gjen shprehje të përshtashme funksionimi për t i theksuar sidomos tërësitë sintaksore të njëpjesëshme dhe është funksionale në të dy llojet e formave poetike: të vargëzuara dhe në rrjeshta. Disa shembuj të metaforës: Diell me dhëmb; Bebja e syrit. Proverbi në formën e vargëzuar njeh ritmin, rimën dhe strukturën e vargut, pra, të gjitha karakteristikat e formave të kënduara të letërsisë gojore, qofshin lirike, qofshin epike. Rima mund të jetë e jashtme ose e brendshme. Veç gjuhës figurative e cila përdoret edhe në jetën tonë sociale, karakteristikë për proverbat është edhe konciziteti i theksuar dhe vështirë i ndryshueshëm. Ai arrin deri në atë shkallë saqë proverbi nuk ka zhvillim subjekti a veprimi. 8 Panajoti-Xhagolli, Funksioni komunikativ i fjalëve të urta, Tiranë 1983: Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: Panajoti-Xhagolli, Funksioni komunikativ i fjalëve të urta, Tiranë 1983: Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: Hamburger, Käthe, Die Logik der Dichtung, Klett, Stuttgart 1957:

13 Zbulimin e idesë në çdo krijim tjetër si njerëzor a folklorik e arrijmë nëpërmjet dëgjimit a leximit të çdo subjekti, ndërkaq proverbit i mungon subjekti, sepse ai shprehë idenë. Kjo ide jepet në mënyrë të kondenzuar e të ngjeshur shumë. Zbulimi i saj nënkupton përgjithësime të gjera, të gjalla, emocionale. Të gjitha këto realizohen nëpërmjet figurës artistike. Përgjithësimet e situatave në jetën e përgjithshme dhe nëpërmjet figurës artistike në proverba janë po aq evidente sa tipike. Për shembull: Së keqes hapi derën: If anything can go wrong, it will; Peshku i madh e ha të voglin: Big fish eat little fish; Mos i bjer fatit me shkelm (Mos i bjer bukës me këmbë) 13 : Don t burn one s boot; Mos i shiko gunën, po punën: You can t tell a book by it s cover; Frika ruan vreshtin: Care killed the cat. Ato shprehen me kuptime abstrakte, me përdorimin e përemrave të pakufishëm të tipit kushdo, cilido, gjithkush, gjithkujt dhe me përcaktimin e grupeve të veçanta sociale. P. sh.: Ai që i bën gropën tjetrit bie vetë brenda; Gjithkujt ia di trani e carani. Disa proverba nuk e rrumbullaksojnë procesin mendor në përfundim dhe nuk pretendojnë në mundësi të ndryshme interpretimi (të dyfishtë a të trefishtë), por parabolikisht asociojnë në një ngjarje reale. Ato nuk absolutizojnë dëshminë, por mbulojnë dukuritë e përditshme jetësore. Të tillat ngushtësisht janë të lidhura me kontekstin dhe janë shumë të varura prej tij. Ndaj kanë formë më të shkurtër, përbëhen prej tërësive sintagmatike, të cilat thuhen vetëm në momentet e caktuara dhe pa kontekst është vështirë të kuptohen. Semantika e tyre, në praktikë orientohet retroaktivisht, nuk zbërthehet, por progresivisht afirmohet. Disa shembuj: Dushk për gogla 14 ; Për mustaqet e Çelos 15. Një lloj tjetër ndërtohen në formë të dialogut. Të tillat përmbajtjen e tyre e kanë në formë të pyetjes dhe përgjigjes. Në to, dialogu është mjet kompozicional dhe stilor. Fiksojnë momente të ndryshme jetësore me anë të dialogut si formë më shembullore, si në rastet: Palokë, të fali pasha! Prej shokësh mos u ndasha! 16 Ose: E kam djalin me nji dorë! Po pse? 13 Panajoti-Xhagolli, Funksioni komunikativ i fjalëve të urta, Tiranë 1983: Panajoti, J. dhe Xhagolli, A. (përgatitur), Hyrje: Fjalët e urta shqipe, Rilindja, Prishtinë 1987: Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: Panajoti, Jorgo dhe Xhagolli, Agron (përgatitur), Hyrje: Fjalët e urta shqipe, Rilindja, Prishtinë 1987:

14 Se pin duhan! 17 Mund të jetë një varg i thjeshtë i ndarë në dy hemistekë të rimuar. P.sh.: Buk e hi e ndë shtëpi; Gjen shesh, bën përshesh; Ferra e nisi, ferra e grisi. Por mund të organizohen edhe në dy vargje: ose Bukuria s është për fis Po kush di e kullandris!; Kur nuk ke zanat, Mos u bëj hoxhë në fshat. Edhe tristikët nuk janë të rrallë: ose: Ia dha drurit, u tha, Ia dha gurit, u ça, Ia dha njeriut e mbajti; Ku hanë e s apin, Ku flet e s të dëgjojnë, O zot ynë mos të shtiftë! 18 Në të gjitha këto raste, vargjet dhe sidomos rimat, janë mjete mnemoteknike që shërbejnë për kujtesën, për t i mbajtur mend. Sidoqoftë, është me vend të themi këtu që zakonisht me anë të kësaj forme ato bartin idenë e proverbit. Shembujt e mësipërm e tregojnë këtë. Ja edhe një shembull me një rimë të brendshme të qartë: Nëma e solli, gjëma e mori. Aliteracioni mund të zërë vendin e rimës, jo vetëm në proverbat me formën e vargut, por edhe në ato që kanë formën e një fraze në prozë. P.sh.: Çdo mizë nuk bën mjaltë; Ngordhi macja, u ngjall miu; Ka të keqen e kalorësit, se i varen këmbët. Shpesh hasen proverba në formë antiteze, kontrasti. P.sh.: Keq me burrë, e keq pa burrë; Bëri të pjellë e dështoi; Vdis pa të dua. Formë tepër e përdorur është ajo e pyetjes. P.sh.: Ku di dhia ç është tagjia?; Ç la dimri ta marrë mortja?; Zure gjarprin? - Shtypi kokën; Polli kau?- Të rruat viçi. 17 Panajoti, Jorgo dhe Xhagolli, Agron (përgatitur), Hyrje: Fjalët e urta shqipe, Rilindja, Prishtinë 1987: Gazulli, N., Fjalorthi i fjalëve të përdoruna në veri të Shqipnis, Tiranë 2005:

15 Herë-herë proverbi ka formën e një morali fabule. P.sh.: Në mos gjeça konop gjetiu, / Po vi pashë e virem te ti; Miun s e nxinte vëra, hiqte dhe kungullin pas; Shumë herë edhe dhelpra q është aqë dinake, zihet për katër këmbësh; Shpinin ulkun ta pagëzonjën e ay thosh: Ja dhentë tek an turbullojnë ujët 19. Shpesh herë shfaqet dhe ka formën e një rregulli apo të një neni të kanunit të maleve. P.sh.: Gusht e gunë; Prilli këndon bilbili; Marsi mbledh lëkurët, shkurti shkurton urët; Gjaku ujë s bëhet. Si proverba shpeshherë funksionojnë thëniet, të cilat nga letërsia e shkruar kalojnë lehtë e bëhen popullore. Shumë vargje të Naim Frashërit kanë formë të proverbit: Punë, punë natë e ditë që të shohim pakëz dritë. Gjithashtu te Th. Mitkoja thënia Duaj të të duan duket qartë që vjen nga Shën Agostini Latinisht (Si vis amari, ama). Në të tilla raste kemi maksima të cilat kthehen e bëhen proverba popullore. Fuksionaliteti i proverbave në jetën sociale është i gjithanshëm, por proverbi duke pasur një formë të përgjithshme konkrete, gëzon kështu të drejtën e përdorimit në drejtime të ndryshme. Është kjo veçori e përgjithësimit në proverba, që mundëson përdorimin e të njëjtit proverb në kuptime të ndryshme. Në këtë mënyrë, mendimi figurativ i proverbit zgjeron sferën e përdorimit të tij në disa kuptime. I.1.2 Emërtimi: fjalë të urta apo proverba? Në mënyrë që të hedhim dritë mbi fenomenin e proverbave në përgjithësi, e gjykojmë domethënëse t i hedhim një shikim disa çështjeve që kanë të bëjnë me përkufizimin terminologjik në dy disiplina shkencore (frazeologji dhe letërsi gojore). Sepse përdorimi paralel i termave proverb në letërsinë gojore dhe i simotrave të tij të afërta fraza ose idioma në frazeologji shkaktojnë huti te lexuesit dhe studiuesit. Frazeologjia, si degë e linguistikës, duke u marrë me studimin e të gjitha llojeve e varieteteve të gjuhës formulative përdor termin (shkollor) frazeologji, i cili shërben si një çadër ose si një term gjenerik që brenda vetes përfshinë shprehjet, setet e frazave, truizmat (të vërtetat), aforizmat dhe fraza të tjera; ndërkaq fjalët e urta ose proverbat mbesin jashtë këtij përkufizimi, sepse janë fjali kuptimplota dhe, kështu, bëjnë pjesë në sintaksë. Pra, në rastin e proverbit nuk kemi të bëjmë me fjalën, por me fjalinë. 19 Zeneli, P., Fjalor me shprehje të rralla, Tiranë 2000:

16 Për më tepër, në krahasim të përdorimit sinonimik, të veçantë, apo me kuptime të ndryshme të termave që i përdorin disiplinat shkencore frazeologjia dhe paramiologjia del një traditë shumë e gjatë. Kështu me termin paramiology (paramia=proverb) nënkuptohet disiplina shkencore, e cila merret me proverbat. Paramiologjia, si disiplinë ndihmëse e letërsisë gojore, kryesisht ka të bëjë me studimin si të strukturës kompozicionale e të klasifikimit, të përmbajtjes e të jetesës, ashtu edhe me gjurmimin e mënyrës së lindjes e të funksionimit, mandej të origjinës së secilit proverb, hetimin e sinjifikancës socio-historike dhe prejardhjen e tyre. Proverbi vetë, kërkon lidhje të jashtme e të brendshme kontekstuale që të themelojë traditën e një teksti, e kjo domethënë edhe një përkufizim më të vlefshëm, e më të plotë. Çështja e emërtimit të strukturave miniaturale gjuhësore, të ngjeshura e të shkurtëra sintagmatike si në traditën botërore, ashtu edhe në traditën shqiptare është shumë e diskutueshme. Kjo sa është rrjedhojë e mosrespektimit të metodologjive shkencore, po aq është edhe pasojë e mosthellimit të mjaftueshëm të studiuesve në studimin e lëndës, në mosnjohjen dhe mospërfilljen e rezultateve shkencore të disiplinave të tjetra shkencore dhe në shtruarjen e rrahjen e njëanshme të lëndës, vetëm nga aspekti i njërës disiplinë shkencore, qoftë nga ai i ndonjë disipline të shkencës së gjuhësisë, qoftë nga ai i ndonjë disipline të shkencës së letërsisë, por jo të rrokjes së saj në plan multidisiplinar, pra, në kontekst të rezultateve e të arritjeve shkencore të shumë disiplinave shkencore. Në rastin tonë konkret kemi të bëjmë me dy disiplina shkencore: gjuhësinë dhe shkencën e letërsisë, të cilat, secila në mënyrën e vet merren me studimin e fjalës e të fjalisë, si shenja të komunikimit midis njerëzve dhe si shenja të përcjelljes së një mesazhi estetik. Por në studimin e këtij aspekti të komunikimit vërehet një dallim rrënjësor: njëra (gjuhësia), fjalën e studion kryesisht nga aspekti i saj praktik e funksional, si shenjë që shpreh një imazh (fotografi) që emërton lëndën, sendin (anën praktike të fjalës, përbërjen, funksionin dhe rolin që luan në aktin e komunikimit); ndërkaq tjetra (shkenca e letërsisë) fjalën e studion si shenjë që i shërben për të përcjellë një imazh abstrakt, të imagjinuar, të paqenë, të figurshëm, fiktiv, pra, si shenjë e komunikimit artistik midis krijuesit dhe perceptuesit. Dhe, kur bëhet fjalë për proverbat në shkencën e gjuhësisë kuptohen jo si fjalë, por si një fjali me strukturë të ngjeshur, sintaktikisht e gjuhësisht të organizuar mirë, që ka më shumë se një kuptim të plotë dhe që shpreh një ide të qartë e të kuptueshme. Prandaj si fjalët e urta (proverbat), ashtu edhe thëniet (aforizmat, sentencat), apo llojet e tjera të kësaj natyre strukturore shpeshherë përdoren si sinonime dhe emërtohen me një emërues të përbashkët, si 16

17 frazema a idioma (njësi semiotike frazeologjike), sepse kemi të bëjmë me frazën, si një tregues për fjalinë dhe me këtë rast harrohet për fushën tjetër shkencore: sintaksën, ku bën pjesë fjalia. Përkundër kësaj në shkencën e letërsisë, sidomos në shkencën e letërsisë gojore studimit të formave miniaturale (fjalëve të urta, thënieve, aforizmave, përshëndetjeve, betimeve, urimeve, dollive, bekimeve, mallkimeve) i kushtohet një vëmendje e veçantë, duke bërë edhe dallimin midis tyre. Në këtë drejtim fjalët e urta për të janë një lloj i veçantë i artit letrar që realizohet me një formë artistike miniaturale, perceptimi i plotë i së cilës, si u tha, bëhet i kuptueshëm vetëm në kontekst. Ndërkaq llojet e tjera si aforizmat e thëniet, si dhe frazeologjitë nuk i kanë këto cilësi, rrjedhimisht nuk kanë edhe kontekst, sepse krijuesit e tyre vijnë nga tradita shkrimore. Në këtë aspekt fjalët e urta, si krijime artistike të traditës gojore kanë edhe një karakteristikë të veçantë që i bën të dallohen prej llojeve të tjera miniaturale e që lidhen me veçoritë e saj ideoartistike, me natyrën polisemike, si dhe me shkallën e lartë të përgjithësimit. Të dy termat fjalë të urta dhe proverba në traditën shqiptare shpeshherë përdoren me kuptime sinonimike, por edhe me dy kuptime të ndryshme, varësisht prej literaturës shkencore që përdoret nga studiuesi. Shpesh herë për të njëjtën dukuri mund të hasen vlerësime të ndryshme, madje edhe të kundërta. Kjo vjen nga fakti se proverbat, duke ardhur nga tradita gojore dhe duke funksionuar në mënyrë auditive, janë krijuar nga njerëz të shtresave të ndryshme shoqërore dhe në ta, nganjëherë, është vështirë të shmangen ndryshimet. Për këtë term, në traditën shqiptare përdoren emërtime të ndryshme: fjalë (ose thënie) të urta, fjalë ari, fjalë të moçme (ose të lashta), fjalë të mençme, fjalë plaka 20. Për proverbat në Greqinë Antike ka qenë i përhapur termi gnoma, kurse përmbledhjet e proverbave, quheshin gnomologji. Të dy termat sot janë jashtë përdorimit. Në terminologjinë latine proverbat janë quajtur proverbium, difteria, adagium, adagia dhe sentencium 21. Në aspektin kronologjik historik termi gnoma i Greqisë Antike, për shembull, shumë shpejt doli nga përdorimi, sepse u zëvendësua me termin latin proverba ose sententia, si ka vepruar në Fjalorin e tij, Frang Bardhi, botuesi i parë i fjalëve të urta shqiptare, i cili të dy termat i përdori njërin pranë tjetrit, pra në mënyrë paralele. Këta dy terma, paralelisht 20 Panajoti, Jorgo & Xhagolli, Agron, Hyrje: Fjalë të urta shqipe, Rilindja, Prishtinë 1987: Kekez, Josip, Poslovice i njima srodni oblici, Zagreb 1984: 13; Kekez, Josip, Svaki je kamen da se kuca gradi, Samobor 1986:

18 përdoren përgjatë Mesjetës e më vonë deri edhe sot, por me një dallim se nën ndikimin e letërsisë kishtare, termi proverb mbisundoi mbi termin sentencia. Kështu termi proverb, i cili në fillim shenjonte format letrare të letërsisë gojore, kurse sentencat ato të traditës së shkruar, pas Mesjetës, më vonë, në shekujt XVIII XX, brenda vetes nisi t i përfshijë edhe aforizmat e thëniet (sentencat), si është rasti me proverbat biblikë të Solomonit. Arsyet pse ndodhi kështu janë të thjeshta: në njërën anë ndihet ndikimi i letërsisë kishtare dhe në anën tjetër i studimeve në fushën e gjuhësisë. Për këtë të fundit, p.sh. fjalët e urta, në aspektin semiotik, nuk paraqesin ndonjë dallim të rrënjësishëm nga aforizmat a thëniet, sepse konsiderohen fjali kuptimisht të plota; ndërkaq për letërsinë gojore dallimi është i madh, sepse fjalët e urta, si u tha më sipër prapa vetes fshehin kontekstin, d.m.th. ndonjë përrallë, legjendë, fabulë, anekdotë apo këngë (lirike ose epike), në kontekst të së cilës përdoret dhe si përfundim i së cilës realizohet. Shumë proverba kanë origjinën e tyre te besimet popullore, te fetë, përrallat. Proverbi Miun s e nxinte vërra, hiqte dhe kunguj pas i përket fabulës popullore; kurse proverbi S a ngushtë nieri deri n ditë të vorrit e gjejmë në një këngë kreshnikësh 22. Kjo ngjet edhe për faktin e njohur se letërsia kishtare, përgjatë Mesjetës, duke u përpjekur ta afirmojë besimin e ri, bëri zhvlerësimin e parimit të dallimit të stileve. Midis masave që ndërmori, hapi i parë qe kompromisi midis dy kanaleve të komunikimit artistik të fjalës: dëgjueshmërisë dhe lexueshmërisë 23. Kjo u reflektua edhe në rrafshin e krijimit të saj: gojore dhe të shkruar. Kështu letërsia fetare, duke u krijuar sipas modeleve të letërsisë së shkruar, përgjatë Mesjetës dhe më vonë, si edhe sot, duke shenjtëruar shkrimin (Krishti shkroi me gisht në shkretëtirë) 24 afirmoi dëgjueshmërinë, sepse përhapet me anë të gojës, sipas ligjësive të përhapjes e të funksionimit të formave të letërsisë gojore. Të vërtetat e Shkrimit të Shenjtë të Krishtit prifti duhet t i lexojë në kishë para besimtarëve. Kështu, besimtarët, si atëherë në Mesjetë dhe më vonë, deri sot, të vërtetat fetare para auditorit, në vend që t i përjetojnë vizualisht, si të shkruara që janë, do t i përjetojnë auditivisht dhe të përcjella gojarisht (me anë të klerikut si ndërmjetës) 25. Në këtë mënyrë bëhet edhe shfuqizimi i përbërësve dallues midis fjalëve të urta (proverbave) dhe aforizmave 22 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: Neziri, Zeqirja, Meshari i Buzukut, Logos 5, Shkup 2006: Curtius, Ernest Robert, Evropska knjizevnost i latinsko srednjovjekovlje, Zagreb 1972: Jauss, Hans Robert, Teorija rodova i književnost srednjega vijeka,»umjetnost riječi«, Zagreb 14/1970, 3: 334,

19 e thënieve, duke i dhënë, me këtë rast përparësi termit me prejardhje të letërsisë gojore: proverbit. Gjithnjë në këtë konteskt edhe dallimi midis aforizmave dhe fjalëve të urta qëndron në burimin e tyre që sintetizohet në përgjigjen e pyetjes kush i krijon. Meqë, aforizmat i krijojnë njerëz të ditur, personalitete historike (politike e fetare), janë thënie të mençura e me domethënie të madhe filosofike, por nuk janë krijime të traditës gojore, sepse, si u theksua më sipër atyre u mungon konteksti. Dallimi është i madh dhe bëhet i rëndësishëm kur kihet parasysh se proverbat përdoren në kontekst (i cili gjithmonë është aktual dhe ndryshon sa herë që proverbi përdoret), kurse format e tjera (aforizmat e thëniet), si krijime të veprimtarisë shkrimore, meqë janë të privuara nga kjo cilësi, janë të kufizuara dhe nuk kanë kontekst. Parë gjuhësisht, në kuptim të gjerë në gjirin e frazeologjisë, bëjnë pjesë edhe proverbat, struktura sintaktike e të cilëve është stabël dhe përcjellëse. Edhe këta ruajnë karakteristikat kryesore të rastit (parabolizmit). Kuptimi parabolik jepet përmes shembujve: Të çohet uji në mullirin tënd; Të derdhet uji në det. Paramiologët i studiojnë proverbat nga një këndvështrim më i ngushtë, nga disa fusha të tjera siç është antropologjia, arti, komunikimi, kultura, folklori, historia, filologjia, besimet fetare dhe sociologjia 26. Medier sugjeron se letërsia dhe frazeologjia akoma nuk kanë provuar një karakterizim më kuptimplotë, shkencërisht më bindës për kuptimin dhe mënyrën e lindjes së proverbave, i cili do t i kishte të mpleksur të gjitha aspektet me vlerë të fenomenit proverbial. Në këtë aspekt proverbi është shumë vështirë dhe kurrsesi nuk mund të verbalizohet në një përkufizim të vetëm, përfundon ai. Më tej Medier përpiqet t i sjellë edhe arsyet e një mungese të një përkufizimi gjithëpërfshirës të proverbave. Këtë e sintetizon si më poshtë: Arsyeja që nuk jemi në gjendje të formulojmë një përkufizim universal mbi faktorët e lindjes së proverbave shtrihet në përbërësit kryesorë që duhet të jenë pjesë e çdo përkufizimi 27. Në studimin tonë vendosa ta përdor termin latin proverb dhe jo termin shqiptar fjalë e urtë. Arsyetimi për këtë vendim gjenë mbështetje përveç në shpjegimin e mëlartëm të afrisë 26 Meider, Wolfang, What is a Proverb? Theoretical Remarks, Greenwood Press, Londër 2004: Meider, Wolfang, Proverbs are Never out of Season. Popular Wisdom in the Modern Age, Oxford University Press, New York 1993:

20 gjenetike e sinonimike midis termit latin proverb dhe termit shqip fjalë e urtë, edhe për faktin se termi latin ka përhapje të gjerë ndërkombëtare. I.1.3 Karakteri kombëtar dhe ndërkombëtar i proverbave Karakteri kombëtar dhe ndërkombëtar i proverbave, si edhe i përrallave ka nxitur metodën komparative, proverbat t i konsiderojë dhe shpjegojë në mënyrë monogjenetike, d.m.th. ato të konsiderohen si të bartura prej një populli në popullin tjetër. Sepse vërehen shumë përputhje ndërkombëtare në motive, në tematikë, në strukturën kompozicionale shprehëse e stilore, si dhe në funksionin e në kuptimin e tyre semantik. Metoda komparative me metodën gjeografike - historike shpjegonte migrimin e të a.q. arketipe. Sipas mësimeve të këtilla format parake (paraformat / arketipet) kanë lindur në një pikë të caktuar të rruzullit tokësor dhe prej aty kanë migruar gjatë historisë nëpër vende të ndryshme. Pra, historikisht dhe gjeografikisht janë bartur nga njëri popull në popullin tjetër, ndaj edhe hasen shumë pikëtakime. Kur këtë pikëpamje e ballafaqojmë me metodën poligjenetike fitojmë njohuri të kundërta. Proverbat poetikisht segmentojnë dukuri të ndryshme jetësore nga aspekte të ndryshme, por gjithmonë ato dukuri që përsëriten. Proverbi është fiksion preciz figurativ, vëren, abstragon dhe tipizon dukuri të ndryshme jetësore. Meqë dukuri të këtilla janë konstanta jetësore dhe tipike, duke iu nënshtruar procesit të abstragimit shmangin hollësitë lokale dhe kështu krijojnë arsye të mendohet për realizimin, funksionimin dhe tiparet e tyre ndërkombëtare. Proverbi absolutizon edhe hapësirën edhe kohën, ndaj edhe paraqiten përputhje në shumë kultura të botës. Këto përputhje janë të shumta, bile edhe më të shumta se sa metoda komparative i ka vërejtur. Kjo metodë, p.sh. nuk ka parë se edhe shembujt të cilët historikisht kanë lidhshmëri me ngjarjet tona, ose me rrethanat tona sociologjike, gjeografike, kulturore, jo rrallë, me formën dhe semantikën e tyre janë paralele me proverbat e popujve të tjerë 28. Metoda komparative ka analizuar atë material, i cili nëpërmjet historisë grafike ka qenë më i eksploatuari dhe i cili ka qenë më i afërt me kulturat e huaja, për ndryshim nga materiali tjetër që ka mbetur konservativ në mjediset e mbyllura agrafike fshatare. Në të vërtetë, komparativizmi ka lënë jashtë komunikimit të gjithë ata shembuj të cilët nuk janë 28 Kekez, Josip, Svaki je kamen da se kuca gradi, Samobor 1986:

21 derdhur në burimin e përbashkët, sikurse që interpretimi utilitar ka afirmuar vetëm njësitë edukative krahasimore paremiologjike dhe jashtë këtij këndvrojtimi ka mbetur opusi më i suksesshëm poetik 29. Për më tepër segmentimi proverbial i dukurive të njëjta jetësore është paraqitur njësoj te të gjithë popujt dhe te të gjithë ka shënuar realizime të suksesshme poetike, por tërësia e materialit paramiologjik ka mundur të jetë më i pasur te njëri popull se sa ndoshta te popujt e tjerë, sepse secili popull dhe secili mjedis ka disponuar me mundësitë e veta specifike dhe me përvojën e vet specifike, p.sh. kushtet dhe rrethanat historike për të gjithë popujt e Botës jo gjithmonë kanë qenë të njëjta dhe jo gjithmonë kanë ofruar material të pasur dhe jo gjithmonë kanë qenë të njëjta ose të ngjashme. Pra, në çdo popull kanë ekzistuar proverba, të cilët semantikisht janë të pakrahasueshëm dhe rregullisht janë shembuj të suksesshëm; të cilët komparativizmi nuk i ka marrë parasysh. Është tepër kategorik opinioni i folkloristëve romantikë të shekullit XIX, sipas të cilëve proverbat, si fenomen ndërkombëtar, janë bartur nga një popull në popullin tjetër. Edhe në këtë gjini të folklorit ndihet prania e ndërsjellë e proceseve letrare, sepse popujt në jetën e tyre të gjatë historike, midis tyre, kanë marrë dhe kanë dhënë shumë nga përvoja e tyre e gjatë jetësore. Prandaj dhe është e vështirë të dallosh origjinën e një proverbi të huazuar nga proverbi origjinal, autokton, sidomos kur ai pëson ndryshimet e veta. Kontaktet ndërkulturore, në këtë drejtim edhe dhënie marrjet midis popujve, sipas studimeve më të reja të teorisë së ndërkulturorësisë, mandej të teorisë së intertekstit e të teorisë së moçme historike gjeografike, të njohur në shekullin e 18 të, si teori e monogjenezës shpjegohen në mënyra të ndryshme. Ndër to më kryesorët janë tre faktorë: (a) dyndja e popujve; (b) jetesa në fqinjësi; dhe (c) përkthimi. I.1.4 Lashtësia dhe origjina e proverbave Në studimet paramiologjike rreth lashtësisë dhe origjinës së proverbave janë zhvilluar pikëpamje të ndryshme. Qasja tradicionale, në vija të trasha, mund të përshkruhet si historike krahasimtare. Paremiologët me ndihmën e formularëve të caktuar gjuhësorë, përpiqen ta 29 Kekez, Josip, Svaki je kamen da se kuca gradi, Samobor 1986:

22 përcaktojnë gjenealogjinë e proverbave, thënieve e frazemave mbiburimore dhe formave më të vjetra, madje t u përcaktojnë prejardhjen gjeografike dhe udhët e migrimit nga njëri popull në tjetrin 30. Në mënyrë që të konsiderohet i tillë, termi tradicional duhet t i përfshijë të dyja aspektet e kohës dhe të saktësisë që duhet t i ketë secili proverb. Po kaq e vështirë, duke dhënë idenë e pamundësisë, është përcaktimi i lashtësisë dhe i ecurisë kronologjike të proverbave jo vetëm në plan ndërkombëtar, por edhe brenda një ambienti etnokulturor. Kështu, proverbat e gjuhës shqipe, ku gjejmë shumë elemente të periudhave të ndryshme historike i identifikojmë me sundimtarët, që kanë parakaluar në historinë e gjatë shumëshekullore të popullit shqiptar. Në trajtën e tyre të sotme, disa herë edhe në brendi hasim gjurmë të periudhës helene, romake e bizantine, mandej të periudhës osmane. Tri sundimet e para nuk janë më të reja se shekulli XV, por më të hershme se vendosja e këtij sundimi, koha kur në jetën e popullit shqiptar nisin të depërtojnë elemente të sundimit osman, i cili ndër shqiptarë vendoset pas këtij shekulli. Të kësaj natyre janë proverbat që rrokin tema të besimeve, si të besimit të krishterë, ashtu edhe ato ku ka lënë gjurmë feja islame. Nga një krahasim i kujdesshëm që do të bënim midis proverbave shqiptare dhe atyre arbëreshe të Italisë e të arvanitasve të Greqisë, do të gjenim gjëra të përbashkëta dhe mund të nxjerrim përfundimin se vjetërsia e disa proverbave tona arrin para shekujve XIV-XV. Rrënjët e lindjes së proverbave, në disa raste, përkojnë me ato të lindjes së fabulave, legjendave, përrallave e anekdotave e të llojeve të tjera të letërsisë gojore dhe është e vështirë të përcaktosh fillesën e krijimit të tyre 31. Proverbat dhe origjina e tyre kanë qenë të njohura përmes Lindjes së Mesme me Librin e madh të Proverbave. Kjo ka shkaktuar kundërshtime midis besuesve të Biblës dhe Paganëve. Besuesit këmbëngulin në unicitetin hyjnor, por kjo nuk do të thotë se gjithçka e vërtetë është unike, sepse ideja e relativitetit situacional është e panjohur. Edhe pse Libri i Proverbave biblike, ngjan të jetë një përmbledhje, ekzistojnë pikëpamje se ato janë thënie pa asnjë lidhje të veçantë me librat e tjerë biblikë. Si rrjedhojë kanë lindur një mori deklaratash që i konsiderojnë si krijime hibride, sepse ato nuk janë ndonjë ligjërim mitik i përrallave apo mbretërve të epokave të ndryshme Permjakov, Proverbs in mind-theories of proverbs cognitions, Lawrence Erlbaum Associate, New York 1997: Berisha, Ibrahim, Origjina e rinjohjes (The origin of recognition), Prishtinë 1997: Ecclesiates, Predikuesit 12: 09; Shalom media, Tiranë

23 Nga ana tjetër Solomoni, i biri i Davidit, mbreti i Izraelit 33, thuhet, që të ketë krijuar proverba. Sipas mbretërve, ai i mbarte proverbat në këngët e tij, të cilat përmbajnë brenda tyre rreth proverba. Çfarëdolloj lidhje që mund t i vishet proverbave është më se e qartë që ai nuk ishte burimi i koleksionit, por burimi i shpërndarjes sigurisht! The Fear of Lord is the beginning of knowledge, But fools despise freedom and instruction (Proverbat 1:7). Frika e Zotit është fillimi i dijes, Por budallenjtë përçmojnë diturinë dhe drejtimin. Dukshëm, Solomoni, grumbulloi shumë prej tyre nga burime të tjera. Ai konsiderohet redaktor dhe autor i disave prej tyre. Atij i përshkruhet merita se është i pari që u mor me mbledhjen dhe kodifikimin e proverbave. Studiues, si dr Thirtle e ndonjë tjetër vunë në dyshim autorësinë e Solomonit, duke konsideruar se proverbat ishin mësuar prej mësuesit të tij. Sipas dr Thirtle, në libër ka një ndryshim të përemrit nga veta e dytë për te veta e tretë. Për rrjedhojë proverbat në vetën e tretë ishin të hartuara nga Solomoni. Shumë studiues përqafojnë mendimin se Orienti dhe Lindja e Largët janë shtëpia e proverbave. Kjo sipas teorisë së monogjenezës, e cila kundërshtohet nga teoria e poligjenezës, sipas së cilës secili popull në kushte dhe rrethana të caktuara historike ka nevojë për krijimin e formave të pavarura e autonome shprehëse, semantikisht artistike ose jo, me të cilat ta shprehë qëndrimin e tij ndaj realitetit jetësor, pavarësisht se mund të hasen afëri me popuj të tjerë. Sepse afri të shprehshmërisë së njëjtë paraqiten edhe midis popujve, të cilët historikisht kurrë nuk kanë pasur mundësi të jetojnë në një hapësirë gjeografike fqinjësie. Sidoqoftë, të gjithë pranojnë se proverbi është dhe ekziston në një mënyrë të theksuar, të saktë. Qëllimi i shprehshmërisë tradicionale të proverbit, mbështetur në përcjelljen e shkallëzuar, në burimet e lashta, është përpjekur t i përcaktojë prejardhjen dhe kuptimin e fundit të ndonjë forme gjuhësore. Kështu, p.sh. Taylori, në kreun e parë të librit të tij The Proverb, ku merret me origjinën e proverbave, edhe pse është i vetëdijshëm se është e pamundshme të përcaktohet me përpikmëri dhe në mënyrë precize origjina dhe mënyra e lindjes së ndonjë proverbi, përpiqet t i vërtetojë burimet e ndonjërit prej tyre. P.sh., proverbin 33 Iki, How Proverbs Mean. Semantic Studies in English Proverbs, Amsterdam1993:

24 When in Rome, do as the Romans:: Sipas vendit dhe kuvendi (në një përkthim të fjalë për fjalshëm kemi = Në Romë, sillu si romak) ai e lidh me anekdotën hipotetike të bisedës midis Shën Ambrozit dhe Shën Augustinit, i cili, ky i fundit, kishte vërejtur se romakët nuk agjërojnë në ditën kur ai e kishte zakon të agjëronte në Milano. Për këtë e pyeti Shën Ambrozin. Ky i përgjigjet: "When i am here, I do not fast on the Sabbath; when i am at Rome, I fast on the Sabbath. To whatever church you come, observe its practice, if you do not wish to suffer or to create a scandal":: Kur jam këtu, nuk agjëroj te Sabati, kur jam në Romë agjëroj. Cilësdo kishe që t i përkasësh, bindju zakoneve të saj, nëse nuk dëshiron të keshë vuajtje ose të nxitësh skandale. Brenda kësaj tradite studimore të shprehshmërisë formulative shpesh theksohet se një numër shumë i madh i modeleve të shprehjeve formulative që i hasim ndër popuj të ndryshëm evropianë ruhet prejardhja e vetme antike ose mesjetare. Në të vërtetë, përkrah ekzistimit të proverbave autonome e autoktone, nuk mund të mohohet se një numër i madh proverbash janë huazime nga burime të ndryshme, të cilat me anë të përkthimit janë përhapur në gjuhë të ndryshme evropiane. Për shembull: T i shtihet vaj zjarrit:: Cil ins Feuer giessen; Dora dorën lanë:: Eine Hand wascht die andere. Homeri, Platoni, Sofokliu, Aristofani, Eskili, Euripidi dhe shumë shkrimtarë e mendimtarë të tjerë të antikitetit helen, në veprat e tyre kanë përfshirë proverba. Kështu kanë vepruar edhe shkrimtarët romakë Plauti, Terenci, Ciceroni. Horaci 34. Origjina e proverbave është shumë vështirë të përcaktohet edhe për faktin se ato sa herë që përdoren (aplikohen) fitojnë funksion e kuptim të ri. Domethënë, falë funksionit praktik, duke iu përshtatur rrethanave të reja sjellin të dhëna të rëndësishme për ta përcjellë ecurinë vertikale si të mendimit formulativ, ashtu edhe të perceptimit të formave formulative nëpër periudha të ndryshme historike. Për nga lashtësia mendohet se proverbat që tregojnë eksperiencën që ka fituar njeriu në luftë me natyrën janë nga më të vjetrat dhe janë krijuar në të gjitha kohërat. Të tilla janë proverbat, që kanë të bëjnë me stinët, me motin dhe fenomenet e natyrës, për të cilat interesohen sa bujku, aq edhe blegtori. Për shembull: Prill e mbill; Maj e mos praj; E ftohtë e prillit, uria e korrikut; Gusht e gunë; Shiu i verës, ke praku i derës; Kur zihet rrushi, nxehet deti; Dimri me dimër do të dalë; Gjeli në darkë, shiu brrakë Rohrich, Mieder: Proverbs speak louder than words, Lang publishing, New York 2008: Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959:

25 Disa nga proverbat që përshkruajnë njeriun, sjelljen e gjetuninë e tij ndërtimin kompozicional shpesh e kanë në kundërshtim me njëra tjetrën, sepse shqiptojnë kuptime semantike kundërvënëse. P.sh.: a. Look before you leap vs He who hesitates is lost: Hapi sytë para se të biesh kundër Ai që heziton është i humbur; b. A man gets no more than he pays for vs The best thing in life are free: Njeriu merr atë që paguan kundër Gjerat më të mira në jetë janë falas; c. Leave well enough alone vs Progress never stand still: Jeton mjaft mirë vetëm kundër Progresi nuk qëndron në vend; d. A rolling stone gathers no moss vs A setting hen does not get fat: Guri që lëviz nuk mbledh myshk kundër Një pulë e ngrefur nuk shëndoshet kurrë; Një proverb si Harro mushkë Valarenë, se Ali Pashën e prenë vendoset mirë historikisht dhe nuk mund të jetë më i vjetër se viti 1822, kur u vra Ali Pashë Tepelena 36. Për të përcaktuar vjetërsinë e proverbave, mund të na shërbejë dhe letërsia e shkruar që u dha jetën disave prej tyre, ose dokumentat e librat e shekujve të kaluar. Kështu, proverbat e botuar nga Frang Bardhi janë të paktën më të vjetra se viti 1635, sepse atëherë duhet të kishte kohë që ishte krijuar proverbi Ku shkel turku, nuk mbin bar; ose Anëmiku plak s të bahet kurrë mik, edhe ndë t u baftë s bahet i dëreitë 37. I.1.5 Disa karakteristika dhe kategorizime për klasifikimin e proverbave Karakteristikë e përgjithshme e proverbave është shkurtësia, mprehtësia, aftësia e mendimit të shprehur me pak fjalë, me qëllim që të zbulohet figura e përshtatshme e synuar 38. Edhe në fjalorin konçiz të Oxfordit (1998) thuhet se proverbat janë thënie tradicionale që ofrojnë një këshillë ose prezantojnë moralin në një mënyrë të shkurtër dhe esenciale. Sipas 36 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: Bardhi, Frang, Fjalori latinisht-shqip, ribotuar në Prishtinë 1883: Jani Thomai, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tirane 1999:

26 Mieder 39 proverbat janë fraza të shkurtëra mençurie. Nisur nga një pikëpamje e tillë parimore kategorizimi i përmendur i Fjalorit të Oxfordit është si vijon: (a) të tipit të parë konsiderohen proverbat që kanë formën e fjalive abstrakte dhe që shprehin të vërteta të përgjithësuara, siç mund të jetë p.sh.: Absence makes the heart grow fonder:: Largësia e bën dashurinë më të zjarrtë; (b) në proverba të tipit të dytë, do të përfshiheshin shumë shembuj nga larmia e observimeve specifike, nga eksperienca e përditshme për të krijuar një përgjithësim, p.sh. You can make a horse to water, but you can t make him drink:: Të çon te burimi e nuk të jep një pikë ujë dhe Don t pull all your eggs in one basket:: Mos i fut të gjithë njerëzit në një thes; (c) tipin e tretë të proverbave e përbëjnë thëniet e zonave të veçanta të një mençurie tradicionale dhe folklorike. Në këtë kategori janë gjetur për shembull proverbat e shëndetit The best doctors are Dr. Diet, Dr Quiet and Dr. Merryman:: Doktorët më të mirë janë dr Dieta, dr Qetësia dhe dr Gëzimi; dhe After dinner rest a while, after supper walk a mile:: Pas dreke pusho pak, pas darke ec një milje; (d) për më tepër ekzistojnë disa proverba tradicionalë që do të përbënin grupin e katërt të proverbave, të cilët lidhen me bujqësinë e blegtorinë, me stinët dhe motin, si p.sh. Red sky at night, shepherd s delight, Red sky in the morning shepherd s warning:: Ngryset me qiell të kuq bariu i lumturuar, agon me qiell të kuq bariu i alarmuar; Wallnuts and pears you have to plant for your heirs:: Arra dhe dardha mbillen për trashëgimtarët. I.1.6 Fushat semantike të proverbave Nëse studiohet literatura e proverbave, menjëherë vërehet se prej periudhave më të vjetra, interpretimi i tyre është sjellë rreth parimit të dobisë, gjegjësisht të mësimit dhe prej tyre rregullisht është kërkuar përmbajtja utilitare - etike dhe utilitare njohëse, ndërkaq sistemimi i tyre ka kaluar në heshtje dhe nëpër të është kaluar sipërfaqësisht. Ky ka qenë kriteri themelor për çdo zgjedhje të proverbave nga botimet voluminoze deri te ndarja ideo tematike për arsye të qëllimit praktik. Kuptohet se proverbit nuk mund t i mohohet kjo kompetencë as me poetikën, as me ekzekutimin e tij, thjesht edhe për shkak se proverbi sintetizon përvojën jetësore dhe çdo përvojë është mësim, sidomos nëse ajo 39 Mieder, 1993: 5 dhe

27 gjithmonë përsëritet. E kjo përsëritje, ky zbatim i ri, është njëri prej dy kushteve. I dyti është që nëpërmjet kërkesës metrike-sintaktike, të arrihet përhapja dhe vazhdimësia formulative. Megjithatë, mbështetja e theksuar utilitare e proverbit ka penguar studimi e tij si akt letrar. Veç kësaj, të gjitha proverbat nuk i nënshtrohen këtij interpretimi: disa i nënshtrohen më lehtë, disa nuk i nënshtrohen kurrsesi. Është e vërtetë se proverbat, mësohen përmendësh, lehtë mbahen mend dhe, në rrethana të caktuara ad hoc praktikohen tërësisht ose në mënyrë fragmentare, vetëm se diku arrihet me vështirësi e diku shumë lehtë. Ndaj dhe rrallë konteksti i performancës është i njëjtë. Meqë proverbat segmentojnë dhe abstragojnë dukuri jetësore, gjithmonë sipas pikëpamjes personale, e cila në mënyrë dytësore barazohet me përvojën e përgjithshme. Disa nga fushat më të njohura semantike janë: (1) Proverbat historike, fusha semantike historike: Ku shkel turku, nuk mbin bar 40 ; (2) Fusha semantike etnologjike: Sa katunde aq zakone; Vështirë futet zakon i ri në fshat të vjetër; (3) Fusha semantike filologjike: Fjala që një herë del nga goja kurrë nuk mund të kthehet prapa. (4) Fusha semantike sociologjike: Peshku i madh e ha të voglin 41. Më tej mund të zgjerohen me shembuj të fushave semantike psikologjike, politike, religjioze, antropologjike, morale, profesionale dhe secila fushë pastaj mund të ndahet në grupe të veçanta të cilat quhen rema, si informacione më të plota semantike, si p.sh. fusha semantike filosofike me remat vdekja, fati, etiologjia, eshatologjia. Në studimin tonë më tej nuk do të merremi me çështje teorike të studimit të proverbave, sepse kjo do të na largonte shumë nga synimi ynë kryesor i studimit të aspektit etnolinguistik të proverbave në dy kultura të ndryshme etnike, kuptohet edhe gjuhësore. Ndaj edhe ky ekskursion shumë i gjerë për çështje të emërtimit, të klasifikimit, të fushave semantike, të origjinës e të vjetërsisë së proverbave u dha në kontekst hyrës, që të kemi një pasqyrë më të qartë teorike për lëndën që kemi në studim dhe të problematikës që do ta shtrojmë në vijim. 40 Frang Bardhi, Fjalor latinisht-shqip, Rilindja, Prishtinë 1987: 297; Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: Panajoti, J. dhe Xhagolli, A. (përgatitur), Hyrje: Fjalët e urta shqipe, Rilindja, Prishtinë 1987:

28 I.2. Si shfaqen idiomat? Prof. Jani Thomai ndër të tjera, pohon se, pasurinë kryesore të frazeologjisë së gjuhës shqipe e përbëjnë njësitë frazeologjike me burim popullor. Në këtë frazeologji, më shumë se në fjalët e veçanta, shfaqet veçoria kombëtare e gjuhës. Të njëjtin pohim e pranojmë edhe për anglishten, gjuhë me frazeologji, proverba dhe idioma shumë të pasur. Por këtu duhet të tërheqim vëmendjen se shqipja ka shumë njësi frazeologjike të përshtatura ose të kalkuara mbi modele të gjuhëve të huaja, sidomos ato që i përkasin tipit të thënieve që vijnë nga ligjërimi i shkruar. Ali Jashari ka botuar një fjalor të vëllimshëm me ndërtime të tilla 42 strukturash gjuhësore që shqipja i ka ndërtuar mbi modele të gjuhëve me prestigj historik a kulturor, si nga greqishtja, latinishtja, italishtja, frëngjishtja apo dhe nga anglishtja. Madje ai ka edhe një monografi që merret në mënyrë të mirëfilltë me këtë çështje në shqip. Në këtë prerje shohim edhe elemente të etnolinguistikës, e cila nënkupton studimin e lidhjes së kulturës së një etnie me gjuhën që ai përdor si mjet komunikimi. Duke qëmtuar lehtësisht si frazeologjinë e shqipes, ashtu edhe atë të anglishtes kemi vërejtur afri e përputhje në elementë të kulturës materiale e shpirtërore të popujve përkatës, veçori të zhvillimit të tyre historik, në marrëdhëniet e shumëfishta që kanë vendosur me popuj të ndryshëm. Profesor Gjovalin Shkurtaj që është marrë drejtpërdrejt me sociolinguistikë 43 e me etnografi të të folurit 44 na jep një pamje shkencore të plotë të dukurive dhe të proceseve që kanë ndodhur në gjuhën shqipe. Ai është mbështetur edhe në një literaturë të bollshme në gjuhën angleze, që nënkupton se edhe këtu studimet për këtë fushë janë në ballë. Janë me qindra fushat konceptore që shpërfaqin edhe mendësitë përkatëse të shqipfolësve dhe të anglishtfolësve. Grupet e mëposhtme shpërfaqin njësi që na çojnë te shumanshmëria e botës së anglishtfolësve. 1. Shumë ndërtime vijnë nga përdorimi i konstrukteve angleze në jetën e përditshme, nga shtëpia në punë dhe anasjelltas. Për shembull: to be born with a silver spoon in one s mouth:: të lindësh me lugë të florinjtë në gojë; to lead a charmed life:: të lindësh me këmishë; to hit the nail on the head:: të godas në shenjë / t i biesh në kokë diçkaje; to make a clean sweep of smith:: të bësh pastrim tërësor të një vendi / të diçkaje. 42 Ali Jashari, Fjalor me shprehje të huazuara në gjuhën shqipe, Dudaj, Tiranë Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë, ShBLU, Tiranë Gjovalin Shkurtaj, Etnografi e të folurit të shqipes, ShBLU, Tiranë

29 2. Gjenden shumë të tjera që kanë të bëjnë me ushqimin dhe gatimin, si p.sh. out of the frying pan into the fire:: të biesh nga shiu në breshër; to be in the soup:: të jesh në tavë për diçka; couch patatoe:: të rrish gjithë ditën para televizorit. 3. Jeta agrokulturore ka dhënë mjaft shprehje të tilla: to go / to run to the seed:: të jesh pemë me kokrra / me bereqet; to put one s hand to the plough / to lead someone to the garden path:: të ndihmosh dikë sa të marrë vetë udhë. 4. Jeta ujore ka edhe ajo ndikimet e veta: to be in the same boat:: të jesh në të njëjtën varkë / vështirësi; to cross words with someone:: të gricësh / të grindesh me dikë; to be in the deep water:: të jesh në vështirësi / jam deri në grykë; to be like a drip of water in the ocean:: të bësh një vrimë në ujë. 5. Shumë të tjera motivohen nga fjalë që lidhen me pjesët e trupit të njeriut: it flipped out of my mouth:: më shkau / shpëtoi nga goja; the apple of one s eye:: si drita e syrit; to turn the other cheek:: t i japësh faqen tjetër; to make eye contact:: ta shohësh në sy; to press ahead:: të vazhdosh të ecësh. 6. Disa idioma janë të lidhura me kafshët: to set the cat amongst the pigeons:: t i hedhësh benzinë zjarrit; to behave like a bull in china shop:: të kanë hipur nervat e i merr të gjithë përpara; to smell a rat:: t i biesh në erë, ta kapësh dyshimin; to sort out the sheeps from the goats:: të ndashë shapin nga sheqeri; to make an ass of yourself:: të të vënë brirët / të bëhesh gazi i botës; to talk until the cows come home:: të flasësh deri nesër në mëngjes; to be gentle as a lamb:: qengji i urtë pi dy nëna; to be unable to say boo to a goose:: të jesh dudum fare / të mos nxjerrësh qimen nga qulli; to have a deer party:: të bësh një festë të madhe me të gjithë të afërmit dhe të dashurit; to be like water off a duck s back:: të rrahësh ujë në havan; to fish out:: të nxjerrësh me grep një sekret; to have a bee in one s bonnet:: të kesh mizën nën kësule; let the cat out of bag:: të nxjerrësh sekretin; a bird in a hand is worth than two in the bush:: më mirë një vezë sot se një pulë mot; the fish out of water:: të mbetesh si peshku pa ujë; birds of a feather flocks together:: zogjtë me të njëjtën pupël formojnë një tufë. Në fjalorët shpjegues shumëgjuhësh frazeologjia organizohet jo nga fushat konceptore, por nga gjymtyra motivuese bosht. Këto formojnë fusha leksikore interesante e me përmasa të ndryshme, duke shprehur edhe njëherë veçoritë kombëtare e kulturore të njërit apo të popullit tjetër. Po të ndalemi në rrafshin shënues dhe të përmbajtjes së frazeologjisë së dy gjuhëve, duhet të pranojmë se larmia e fushave konceptuale që ato shënojnë është shumë e madhe, 29

30 ashtu si është shumë e madhe dhe e larmishme jeta materiale, mendore, psikologjike, kulturore e popujve që përdorin shqipen e anglishten si gjuhë vendase. Edhe nëse do të merrnim përsipër në mënyrë të mirëfilltë që të bënim klasifikime taksonimike, metonimike, hiponimike, ne nuk do të ishim në gjendje për ta çuar këtë sipërmarrje deri në fund. Ashtu siç janë gati të pafundme nocionet konkrete apo abstrakte që ato shënojnë, ashtu, gati të panumërta janë fushat konceptuale frazeologjike. Megjithatë, duke u mbështetur më së shumti në kritere leksikore, semantike, morfologjike, jemi përpjekur të paraqesim disa nga fushat kryesore frazeologjike në të dy gjuhët. Lëndën kryesore frazeologjike e kemi qëmtuar nga fjalorë të ndryshëm shpjegues e dygjuhësh, sidomos nga Fjalori anglisht shqip i Pavli Qeskut. Ky fjalor që është shumëvëllimor, me rreth fjalë dhe me shembuj e idioma, jep lëndë leksikografike të begatë për interpretim shkencor. Fushat frazeologjike, ne do t i shfaqim duke u mbështetur në fjalët bosht rreth të cilave organizohen e motivohen njësitë përbërëse të tyre. Duhet të theksojmë edhe një herë se në frazeologji edhe në proverb duket më qartë se kudo tjetër karakteri kombëtar i gjuhëve, prandaj nuk përkthehen fjalë për fjalë. Le të shohim shkurt disa fusha: (1) Folja do (bëj) në anglisht formon një makrofushë frazeologjike me dhjetëra për të mos thënë me qindra njësi, ashtu si ndodh edhe në shqipet. Këtu po përmendim vetëm disa sosh: to do one s hair:: bëj flokët; there si nothing to do done:: s ke ç i bën; to do good:: bëj mirë; to do a lot of domage:: bëj dëm të madh; done up to kill:: e nisur dhe stolisur; i m done up:: u këputa nga lodhja; this has done for him:: kjo e mori më qafë; have done with compliments:: mjaft me lajka; ose proverbar: Don t teach to an old dog the tricks:: Mos i mëso babait arat; Do as you would be done by:: Vepro si për veten tënde. (2) Head (kokë) from head to foot (to toe):: nga koka te këmbët; to keep one s head:: nuk e humb toruan; he is off his head:: ka luajtur mendsh; a joung head on old shoulders:: plak me mendje të riu; over one s head:: jashtë mundësive; i could do it standing on my head:: e bëj me sy mbyllur 45 ; si dhe proverbat: Every tub must stand on its own bottom:: Gjithkush mbështetet në këmbët e veta; Two heads are better than one:: Dy mendje janë më mirë se një. 45 Kolë Kamsi, Goja e populit, Tiranë 1943:

31 (3) Heart (zemër): fatty heart:: zemër e dhjamosur; to have a weak heart:: të jesh me zemër të dobët; heart of gold:: zemërflori, shpirt njeriu; heart of marule:: zemërgur, dashakeqës; heart of oak:: zemërtrim; from the bottom of my heart:: nga thellësia e zemrës; to break s.o s heart:: i thyej zemrën dikujt; it cuts me to the heart:: më pikon në zemër; to take (to lay) s.mth. to heart:: e kam për zemër diçka; to be in good heart:: jam në orë të mirë; kind hearts are more than coronets:: zemra e mirë e bën njeriun të fismë; to have a change of heart:: ndërroj mendje, më prishet mendja; to have one s heart in one s boots:: më shkon zemra te thembrat; to have a heart of stone:: të kesh një zemër prej guri, shpirtkazmë; dhe proverbat: Absence make the heart grow fonder:: Largësia e bën dashurinë më të zjarrtë; To wear one s heart on one s sleeve:: I kam sahanët pa kapak. Mund të thuhet, si shihet edhe nga këta pak shembuj, se frazeologjia dhe proverbat e anglishtes si dhe të cilësdo gjuhë tjetër nuk përkthehen fjalë për fjalë në shqipe. Kjo na detyron të pohojmë edhe një herë se kjo veçori ka kushtëzuar edhe natyrën e punimit tonë: si ta njohim këtë tipar dhe si të punojmë me studentët për ta kapërcyer pengesën e krijuar, përmes një përvetësimi sa më të mirë të frazeologjisë së anglishtes, për ta përcjellë në shqipet duke e pasuruar me vlera emërtuese dhe ngjyruese. I.2.1 Modelimi te njësitë idiomatike Njësia frazeologjike është e barasvlershme me fjalën. Ajo veçohet si njësi e strukturës leksikore të një gjuhe (në rastin tonë të shqipes dhe të anglishtes) me tri tipare dalluese kategoriale: nga gjymtyrët përbërëse (nga burimi është zakonisht togfjalësh); nga kuptimi leksikor tërësor e i mëvetësishëm (ashtu si edhe fjala) dhe nga kuptimet gramatikore (të shfaqura në funksionet e ndryshme sintaksore). Ashtu si edhe fjala, njësitë frazeologjike që kemi marrë në shqyrtim shënojnë frymorë, realie konkrete, dukuri e fenomene të ndryshme nga bota që na rrethon, shënojnë veprime tipare, rrethana. Jani Thomai pranon se edhe në frazeologji ka tipa dhe modele, sado konvencionalë e specifikë. Kjo do të thotë gjithashtu, se ka kritere klasifikimi, si kritere semantike, strukturore, funksionale, por kjo nuk do të thotë që edhe në frazeologji, njësoj si te fjalët, ka modele formimesh sistemore e të rregullta. Përkundrazi, në frazeologji tipat, modelet, klasat, grupet 31

32 krijohen nga afria apo nga barazia (formale, semantike, funksionale etj.) e njësive të formuara në mënyrë të pavarur. 46 Pavarësisht nga vështirësitë që paraqesin modulimet, ky autor i ka pranuar ato edhe për njësitë frazeologjike. Edhe ne po ndalemi në disa nga modelimet kryesore, duke parashtruar se gjatë trajtimit të problemit të shndërrimit figurativ të togfjalëshave të lirë në frazeologji, ato do të rimerren drejtpërdrejt. I Modelimi semantik sipas vlerës leksiko gramatikore Njësitë frazeologjike që janë krijuar me anën e krahasimit, të hiperbolës dhe të metaforës, ashtu si edhe njësitë e tjera, pavarësisht nga shumësia e vlerave, së pari ekzistojnë si njësi leksikore shënuese (emërtuese), d.m.th. janë emra, mbiemra, folje, ndajfolje. Për gjuhën shqipe do të kishim përmendur njësi frazeologjike të grupuara si më poshtë 47 : njësi emërore (të barasvlershme me një emër): thelë mbi bisht; kërcu mbi samar; viç i palëpirë, pushkë e zbrazur; avaz i vjetër; kënga e Mukës; derr me zile; djall me brirë, degë pa rrënjë; bahçe me lule; barut për çifte; stan me lepuj; thes i shpuar (i grisur); teneqe e shpuar; daulle e shpuar; ethe e butë; limë e butë; gaçe e mbuluar thumb i ngulur në tru; kalë i azdisur; kalë pa fre; kali i Trojës. njësi mbiemërore (të barasvlershme me një mbiemër): yll me bisht (i këputur, i rënë nga qielli); me zemër të gëzuar (të kënaqur); me zemër të helmuar; me zemër të gjerë; më zemër të madhe; më shpirt të gjere; më bark të gjerë; me zemër të ngushtë; me zemër të hapur; me zemër të çiltër; më zemër në dorë; më dorë në zemër; më bukë e kripë (e zemër të bardhë); më zemër të vrarë; më shpirt të plagosur; me zemër të plasur; më buze të plasur; me shpirt të plasur. njësi foljore: më çon zemra avull (për diçka); më digjet (më përvëlohet, më zhuritet) zemra; e kam thikë në zemër; u bë thumb (dikush); u bë tapë; m u bë gjaku ujë; më ngriu (më preu) gjaku; m u prish gjaku; m u bë gjaku mavi. m u bë gjaku lëng; m u bë gjaku 46 Thomai, Jani, Fjalori frazeologjik i gjuhës shqipes, Tiranë 1999: Njësitë frazeologjike të gjuhës shqipes, të përdoruara gjatë punimit, janë nxjerrë nga Fjalori frazeologjik i gjuhës shqipes i J. Thomait, Tiranë 1999:

33 (zemra) bozë; më lëshon koka tym; nxjerr tym nga koka; jam tym; më del avull nga koka; më del flakë nga koka; më zien koka; më ziejnë trutë; e kam kokën rrëmujë. njësi ndajfoljore: si i ati dhe i biri; bëmë baba të të ngjaj; me thikë zhveshur; me shpatë zhveshur; ta bën nën thua (dikush); (e kërkoi) si breshka gozhdën; shkoi (vajti) si cjapi të kasapi; (e kërkoi) si dhelpra në pazar; ngriti këmbën e nguli gozhdën; (është) si veza në kulaç; (është) si veza në mes të kulaçit; (është) si pjergulla në fik (të bardhë); (është, ka rënë) si miu në miell; (është) si s ka më mirë; ka rënë në mjaltë; (ra) si pula në grurë (në thekër, në mulli). Njësitë frazeologjike në shqyrtim kundrohen edhe sipas modelimit semantik që mbështetet në shkallën e motivimit semantiko-strukturor. Nuk po ndalemi gjerësisht te ky syth, sepse e kemi parë të arsyeshme, që të trajtohen te grupet paradigmatike të organizuara sipas llojit të lëvizjes dhe të mjetit të realizimit të kësaj lëvizjeje. Sipas Jani Thomait 48 njësitë në këtë këndvështrim janë: a. njësi të motivueshme (që kanë togfjalësh të lirë përgjegjës): mbeti si miu në çark (dikush) 1. nuk ka nga të ikë, u mbërthye apo u mbyll keq e befasisht diku; mbeti si daci në gaviç. 2. nuk ka më mundësi të flasë a të veproje ndryshe, s lëviz dot nga ajo që i thonë; (rri) si mi i lagur (dikush) përçmuar. Dridhet nga frika për një faj që ka bërë; (rri) si pulë e lagur; (është, ka rënë) si miu në miell (dikush) ka rënë në mes të gjitha të mirave; (është) si veshka mes të dhjamit; (është) si miu në qyp (dikush) rri i veçuar nga të tjerët, është i mbyllur, nuk ka marrëdhënie më të tjerët; nuk jep e merr me njeri; miell i pasitur 1. diçka e cilësisë jo të mirë ose që nuk është pastruar nga lënda e pavlefshme. 2. njeri mospërfillës (zakonisht i ri) i papjekur; kalama; janë miell i një thesi janë njëlloj, janë të një brumi; kanë të njëjtat veti a shije; (është) miell nga thesi i botës (i huaj) ironik. është punë a vepër e tjetërkujt, s është vepër vetjake e dikujt; është marrë nga të tjerët (fjalë, mendim etj.); minë me sahat diçka e rrezikshme, që do të shpërthejë më siguri sipas parashikimit të dikujt; rrezik i fshehtë që s dihet kur del. b. njësi të pamotivueshme (që nuk kanë togfjalësh të lirë përgjegjës): me zemër të gëzuar (të kënaqur) i gëzuar, i kënaqur, i lumtur; kundrejt me zemër të helmuar; me zemër të djegur 1. me mall të madh për dikë, i përvëluar nga malli e nga dashuria për të. 2. i 48 Thomai, Jani, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë 1999:

34 lënduar a i brengosur rëndë nga humbja e një njeriu të dashur, shumë i pikëlluar; më zemër të përvëluar; më zemër të zhuritur; më qesh zemra jam i gëzuar e i lumtur; më këndon zemra; më ligjëron zemra; më lulëzon zemra; më flakëron zemra; më bëhet zemra behar. I Modelimi sintaksor Larmi gjejmë edhe në lidhje me marrëdhëniet sintaksore që vendosin gjymtyrët me njëra tjetrën. Marrëdhëniet që ndeshen në përgjithësi ndërmjet fjalëve në gjuhën shqipe, barten edhe te frazeologjia. Ndaj, edhe ne po paraqitim shkurt disa nga frazeologjitë më kryesore të kësaj natyre 49 : marrëdhënie përcaktore: bollë e vrarë; si boshti para furkës; brashnjë e hedhur; budalla me brirë; buf kënete; marrëdhënie objektore: e bën mizën (pleshtin) buall; i zuri derën; e bëri çeço (dikë); e bëri lule (dikë); e kam kokën çorbë; marrëdhënie rrethanore: e dërgoi (e çoi) prapa diellit (dikë); e dërgoi (e çoi) prapa botës; e dërgoi (e çoi) në djall; të thyhet në dorë (dikush); të mbetet (të ngelet) në dorë (ndër duar). I Modelimi strukturor Frazeologjia e shqipes dhe ajo e anglishtes mund të jetë me strukturë togfjalësh ose me strukturë fjalie. Njësitë me strukturë togfjalëshi shpërfaqin larmi shumë të madhe strukturash formale, ku ndodh shndërrimi semantik: a. Njësi frazeologjike togfjalësh me si + emër: (ra) si bombë etj. Sipas konceptit të përgjithshëm për frazeologjinë në gjuhën shqipe, këto ndërtime nuk duhet të pranoheshin si njësi frazeologjike, sepse në përbërjen e tyre nuk kemi të paktën dy fjalë emërtuese. Këtu kemi lidhëzën si dhe një emër. Sintagmatika lejon në kufijtë nistorë edhe një folje, por ajo nuk është pjesë e njësisë. Megjithatë, gjuha na vë përballë njësive që sillen si të tilla. Jani Thomai te FFGjSh si bombë me kuptimin (diçka) erdhi papritur, ndodhi befas dhe shkaktoi 49 Thomai, Jani, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë 1999:

35 një goditje të rëndë a një përshtypje të madhe e jep me dy përdorime (me dy thënie): Ky lajm i ra si bombë dhe ndjeu se po i merreshin mendtë dhe Këto fjalë ranë si bombë në odën plot me burra. Kuptimisht këtë strukturë (ra si bombë) mund ta përqasim me strukturën ra bomba. Mendojmë që ndërtimet e tipit si + emër të mos merren si njësi frazeologjike, por të pranohen si të tilla ndërtimet folje + emër. Për këtë mund të sjellim dy arsye: (1) për shkak të strukturës, sepse lidhëza si në mes të dy gjymtyrëve e shpërbën njësinë formale e semantike, që është karakteristike për njësitë frazeologjike; dhe (2) për shkak të semantikës. Në rastin e parë kemi thjesht një krahasim, nuk ka idiomatizim të plotë të togfjalëshit dhe shprehet një nuancë tjetër nga ajo e rastit të dytë, ku ka edhe një idiomatizim të plotë të togfjalëshit dhe shprehet një nuancë tjetër kuptimore. Madje ka edhe dallime leksiko gramatikore: (ra) si bombë ra si diçka e papritur, me temë themelore të tipit mbiemëror / ra bomba u bë hataja, plasi (në kuptim të figurshëm), me temë themelore foljore. Megjithatë, duhet të pranojmë se edhe në këtë drejtim shqipja nuk është gjuha e vetme. Njësi të tilla frazeologjike hasim edhe në anglishte: to drink like a fish:: të pish sasi të mëdha alkooli; to eat like a horse:: të hash sasi të mëdha ushqimi; to fit like a glove:: të godasësh në shenjë; to go like a wind:: të ikësh si era / të vraposh shumë shpejt; to sleep like a log:: fle si i vdekur; to smoke like a chimney:: të pish sasi të mëdha duhani; në italishte: dormire come un ghiro:: fle, bën gjumë të thellë; dormire con on tasso:: fle si një baldosë / bën gjumë të thellë; dormire come on angioletto:: fle si një ëngjëll; lavorare come un cane:: punon si qen / është qeni i punës; morire come un cane:: vdes si qen. b. Njësi frazeologjike togfjalësh me si + parafjalë + emër: (jam) si në (mbi) ferra; (rri) si në (mbi) gjemba. Në qoftë se mbështetemi në konceptin e përgjithshëm për frazeologjinë, edhe në këtë grup paradigmatik nuk kemi njësi frazeologjike, sepse nuk kemi dy fjalë shënuese. Vetëm nëse i shikojmë si sintagma parafjalore, ku parafjala del si kokë sintagme, mund të pranojmë, në këtë rast, që njësitë frazeologjike janë formuar nga shndërrimi i figurshëm i sintagmave gjegjëse. Këtë dukuri e hasim edhe në anglishte. c. Njësi frazeologjike togfjalësh emër + emër: si drita e diellit, si zogjtë e korbit; kënga e Mukës, arushë mali, balonë prove; cipë qepe, xixë guri. 35

36 ç. Njësi frazeologjike togfjalësh emër + mbiemër: si qen i rrahur, si viç i palëpirë; arkë e mbyllur, bagëti e trashë, pushkë e mbushur, shoshë e prishur; thëngjill i mbuluar. d. Njësi frazeologjike togfjalësh me emër + parafjalë + emër: si dashi me këmborë, (sillet) si kali në lëmë, (dalin) si kërmijtë pas shiut, (është) si pjergulla në fik; arrë pa bukë, ujk me brirë, dash me këmborë, saç pa prush, kockë në fyt; det mbi det. dh. Njësi frazeologjike togfjalësh me emër + parafjalë + emër + emër: si veza në mes të kulaçit, si veshka në mes të dhjamit. e. Njësi frazeologjike togfjalësh (si) mbiemër prejfoljor + parafjalë + emër të formuara me krahasim: si i rënë nga qielli, si i shkuar në dërstil. ë. Njësi frazeologjike togfjalësh me parafjalë + emër + mbiemër: me shpirt të ngushtë, me zemër të përvëluar, me buzë të plasur. f. Njësi frazeologjike togfjalësh me (trajtë të shkurtër përemërore) folje + emër + emër: m u bë gjaku (zemra) bozë, m u prish (m u turbullua) gjaku; e bën mizën (pleshtin) buall, s të jep një pikë ujë (dikush), e bën qimen tra etj. g. Njësi frazeologjike togfjalësh (trajtë e shkurtër përemërore) folje + emër: u bë bakër, iu bë lepitkë, shet dëngla, shet gorrica; u hap qielli, u bë gjalmë, u bë fshikull, është bërë lugë, u bë buburrec. gj. Njësi frazeologjike togfjalësh me (trajtë të shkurtër përemërore) folje + emër + mbiemër: ka zemër të madhe, e ka shpirtin të zi. h. Njësi frazeologjike togfjalësh me (trajtë të shkurtër përemërore) folje + emër + parafjalë + emër: shet përralla në diell, e kam plagë në zemër, i ka hyrë djalli (dreqi, shejtani, macja, maçoku) në bark; nxjerr të vdekurin nga varri, fut (shtije) shejtanin (djallin) në shishe. i. Njësi frazeologjike togfjalësh me folje + parafjalë + emër + emër: është me një kokosh plaçka, shpëtoi për një majë gjilpëre (dikush). j. Njësi frazeologjike togfjalësh me folje + parafjalë + numëror + emër: është me dy fije brinjë (dikush). k. Njësi frazeologjike togfjalësh me folje + emër + numëror + emër: e ka fytyrën shtatë hektarë. l. Njësi frazeologjike togfjalësh me (trajtë e shkurtër përemërore) folje + numëror + emër + parafjalë + emër: (e fut) shtatë pashë nën dhe (diçka). 36

37 ll. Megjithëse të rralla, në përdorim kemi edhe njësi frazeologjike me strukturë fjalie: të lind e të perëndon, ku ha pula strall. E dhamë pak a shumë të plotë larminë e strukturave (formale) për të mbështetur mendimin se frazeologjia shqipe, ashtu si edhe ajo e anglishtes, është e pasur me ndërtime të ndryshme dhe, si rrjedhim, edhe me nuanca kuptimore të shumta, porse bash edhe për këtë arsye nuk krijohen modele strukturore frazeologjiformuese. Modelime strukturore të ngjashme gjejmë edhe te frazeologjia dhe tek idiomat e anglishtes. Në të vërtetë njësitë frazeologjike dhe idiomat mund të shfaqin struktura dhe forma të ndryshme. Ato mund të jenë sintagma të ngurosura të përmasave të ndryshme: me një fjalë shënuese plus një fjalë shërbyese, me dy fjalë a më shumë shënuese a me strukturë fjalie. Një numër shumë i madh idiomash ndërtohen nga ndërthurje (a bashkime) të emrit dhe të mbiemrit. P.sh cold war:: lufta e ftohtë; French leave:: të largohesh pa leje / me kokën tënde; an indian summer:: një mot i thatë, e i nxehtë i verës. Disa njësi frazeologjike apo idioma janë sintagmatikisht më të gjata: to fish in a trouble water:: të peshkosh në ujëra të turbullta; to cut one s coat according to one s clothes:: sipas kokës edhe festen; to hit the bull s eye:: t i biesh, të godasësh në shenjë; Një idiomë në anglishte mund ketë strukturim të rregullt a të parregullt dhe ndoshta edhe një strukturë gramatikore jo korrekte: a. Idioma I am good friends with him është shumë domethënëse, por jo korrekte në ndërtimin gramatikor: friends është në numrin shumës. b. Dikush mund të shprehet I am a good friend with him:: jam shumë shok me të. Kjo formë është e parregullt, edhe pse duket më e logjikshme. Një tjetër mund të shprehej I am a good friend of his:: jam shumë shok i atij. Një folës anglez nuk e vë re fare këtë lloj parregullsie. Ky shembull bëhet tregues i mospërputhjeve e i anomalive semantike e gramatikore te idiomat. Mund të kemi dy raste kryesore të përplasjeve sintaksore me ato semantike: a. Kemi ndërtime (si në shembullin e parë) idiomatike ku forma e saj është e parregullt, por kuptimi është i qartë. b. Kemi ndërtime (si në shembullin e dytë) idiomatike me një formë të rregullt përshtatjeje, por kemi kuptim të paqartë. 37

38 c. Po parashtrojmë edhe disa shembuj të tjerë për të argumentuar ngurosjen dhe përplasjet sintaksore (dukuri që nuk hasen në gjuhën shqipe). Do të duhet vetëm situata ligjërimore për të marrë vesh saktësinë e informacionit. Përdorimi i shkëputur do të çonte në ambiguitet apo keqinformim 50. Për shembull: To have a bee on your bonnet ka një formë të rregullt, por kuptimi i saj s është shumë i qartë. Kjo do të thotë që në fakt dikë e mundon një ide, por nga ta dimë që ajo çka mësuam, është një idiomë apo jo? Këto i përkasin grupit të tretë, në të cilin të dyja format dhe kuptimi janë të parregullta. d. Në ndërtimin idiomatik to be at a large (1. e gjitha / e tëra; 2. i lirë, ende i pakapur si kriminel) forma Verb (folje) + Preposition (parafjalë) + Adjective (mbiemer) pa emër është paksa e çuditshme dhe ne nuk kemi ndonjë ide çfarë do të thotë! N.q.s flasim për një të burgosur, i cili është ende at large do të mendonim se ai është i lirë. Po japim edhe disa shembuj të ngjashëm: to go through thick and thin:: pavarësisht nga vështirësitë / ose të mirat dhe të këqijat; to be at daggers drawn:: të jesh në krizë / të provosh zemërim kundrejt partnerit; to be in the swim:: të jesh i përlyer diku. e. Siç shihet shumica e idiomave i përkasin grupit të dytë ku forma është e rregullt, por kuptimi është i paqartë. Gjithsesi, edhe në këtë grup disa idioma janë më të qarta se të tjerat, me pak fjalë, te disa kuptimi kapet më drejtpërdrejt dhe më thjesht se sa te të tjerat. Për shembull: to give someone the green light:: t i hapësh dikujt dritën jeshile. Ne mund të kapim kuptimin e kësaj idiome edhe sikur të mos e kishim dëgjuar kurrë më parë. Nëse e shoqërojmë the green light me dritën e trafikut, ku drita jeshile do të thotë EC / SHKO! ne shkëputemi nga idioma t i japësh dikujt leje të nisë diçka. f. Shumë idiomave të tjera mund tu kapet kuptimi në kontekst, d.m.th është situata e veçantë e përdorimit për të bërë shkodifikimin e mesazhit. Për shembull le të marrim idiomën to be at the top of the tree. Nëse dëgjojmë fjalinë John is at the top of the tree now:: Xhoni është në majë të pemës tani nuk jemi të sigurt për këtë informacion mbi Xhonin. Ndoshta kjo do të thotë që ai është në një situatë të rrezikshme ose të fshehtë. Por nëse dëgjojmë shprehjen në kontekst, atëherë kuptimi bëhet shumë i qartë. Për shembull: Ten years ago John joined the company, and now he is the general manager! Yes, he s really at the top of the tree! Këtu kemi idiomën të jesh në majën e një profesioni, të jesh i suksesshëm. g. Gjithsesi për disa idioma ka vështirësi në rrokjen e kuptimit korrektësisht, sepse nuk kanë asnjë lidhje me kuptimin origjinal të fjalëve përbërëse. Këtu kemi disa shembuj: to tell someone where to get off:: t i tregosh dikujt se deri këtu është kufiri; to bring the house 50 Fjalor frazeologjik ballkanik (5-gjuhësh), Tiranë 1999:

39 down:: të krijosh atmosferë entuziaste/të qeshura; to take it out on someone:: t ia nxjerrësh inatin dikujt tjetër. h. To get off zakonisht shfaqet së bashku me (bus / autobus ose bicycle / biçikletë) siç mund të shihet nga fjalitë John didn t have any idea about the capital, so Ben took him to the bus station and told where to get off (Xhoni s e njihte fare kryeqytetin, kështu që Beni e çoi te stacioni i autobusit dhe i tregoi se ku të zbriste). Por në përdorimin idiomatik to tell someone where to get off kemi domethënie tjetër: t i thuash dikujt në mënyrë të pasjellshme dhe shumë hapur çfarë mendon për sjelljen e tij, siç shfaqet në këtë kontekst John was hard up of Mary s nonsense, so he told her where to get off:: Xhoni ishte ngopur me idiotizmat e tepërta të Merit dhe i tregoi ku të ndalonte. Kjo idiomë, nëse nuk është dëgjuar më parë krijon shumë vështirësi kuptimore. Edhe atëherë kur përdoret në kontekst, nuk është dhe aq e lehtë të kapet kuptimi i saj i saktë. Nëse vërejmë me kujdes brenda kësaj fjalie, gjejmë edhe një shprehje tjetër idiomatike: hard up:: jam e ngopur, që në kontekst nuk mund të dalë me një përkthim literal, por me domethënien e ka mbushur kupën me idiotizmat e saj. Në të vërtetë për një studiues të huaj të gjuhës angleze, ky kuptim idiomatik nuk është aspak qartësisht i saktë në këtë kontekst. Duke iu referuar sugjerimeve të gjuhëtarëve rreth zotërimit të shprehjeve idiomatike, do të pranonim të mësuarit e një idiome si një të tërë, pa i ndryshuar asnjë pjesë. i. Idiomat, të cilat nuk ndryshojnë janë quajtur fixed idioms / frozen idioms (idioma të ngurtësuara) 51. Ashtu si edhe në shqipe, edhe në anglishte, njësitë frazeologjike dhe idiomat mund të kenë paradigma eptimi të gjymtë, sidomos paradigmat e zgjedhimit të foljeve si pjesë përbërëse të tyre. j. Por ndryshimi mund të bëhet edhe në rrafshin e leksemave. Kjo vërehet sidomos në idiomat e anglishtes, me synimin edhe për të qartësuar kuptimin në një idiomë të dhënë. Ato megjithatë, lejojnë vetëm një ndryshim të kufizuar. Ne mund ta qartësojmë këtë me një shembull: to get cold feet:: të humbasësh gjakftohtësinë / të të bëhen këmbët akull nga frika; ose: I was going to do parachuting jump, but at last moment I got cold feet and didn t do it:: Isha nisur për të bërë hedhje me parashutë, por në momentin e fundit e humba gjakftohtësinë dhe nuk u hodha. Në këtë shprehje do të ngrinim pyetjen Cila prej ndryshimeve është e mundur këtu?. Duke ruajtur domethënien e idiomës, ne, shumë mirë mund të pyesim nëse mund të zëvendësohet si më poshtë: cold feet = cool feet / Cold feet = warm feet. 51 N. Mustaka, Shprehje popullore nga rrethi Korçës, Tiranë, 1989:

40 k. Asnjëri prej këtyre shembujve nuk është i mundur, por si mundet një studiues / një student i gjuhës së huaj ta gjejë këtë? Kjo mbetet ende një pikë e fortë për nga shkalla e vështirësisë, por në momentet që nuk mund të bëjmë asnjë ndryshim atëherë themi që shprehja to get cold feet:: është fikse ose e ngurtësuar. Po japim edhe një shembull tjetër to make a clean breast of it:: të rrëfesh me sinqeritet / me zemër të hapur. Në këtë rast, ne mund të ndryshojmë vetëm kohën e foljes, pastaj pjesën tjetër nuk mundemi, sepse është e ngrirë. I made a clean breast of my life, in order to make you understand who am I:: Të rrëfeva historinë e jetës sime, që të lija të më njihje kush isha në të vërtetë; ose proverbi: Make a Virtue of necessity:: Nevoja të mëson. l. Idioma to take / have / enjoy forty winks:: të marrësh një sy gjumë gjatë ditës të jep mundësinë e lejimit të ndryshimit të foljeve, por çifti forty winks është i kufizuar, është i ngurtësuar. Ne kurrsesi nuk mund të themi fifty winks, edhe pse këtë gjë nuk mund ta shpjegojmë ose të japim arsye pse është gabim. Për rrjedhojë, duhet të pranojmë veçantitë frazeologjike, proverbiale-idiomatike të gjuhës dhe të mësojmë t i përdorim ato në kontekstet e duhura. Më poshtë do të shfaqim disa shprehje të cilat nuk janë fikse, pra pranohet ndryshimi i limituar i pjesëve brenda hapësirës së idiomës apo proverbit. Anglishtja ka me mijëra të tilla, si proverbi: What the EYE doesn t see (në vend të eye/ear doesn t), the heart Doesn t grieve over:: Po nuk pa gjë syri/ nuk dëgjoi gjë veshi, zemra nuk brengoset; ose idiomat: to come to a bad / nasty / sticky / no good / end:: të mbërrish në një përfundim të keq / prapësht / i papëlqyer / jo i mirë; to keep on a sharp / careful / watchful / professional eye:: të kesh nën vëzhgim të mprehtë / të kujdesshëm / të afërt / profesional dikë. I.2.2 Funksionimi i idiomave Edhe pse idiomat sintaksisht janë të parregullta, ato gjithashtu shfaqen në një mënyrë të atillë që lejojnë të flitet për disa tipare të fjalës. Bazuar në këtë kriter, faqja e internetit w.w.w. reading.com., idiomat i klasifikon si më poshtë 52 : a. klasa e idiomave leksemore lehtësisht mund të identifikohen si pjesë të njohura të ligjëratës. Kështu disa idioma janë qartësisht foljore: work-out :: funksionon. Një numër i madh janë emra: hot dog :: sanduiç amerikan. Shumë të tjera shërbejnë si mbiemra: salt 52 w.w.w. reading.com 40

41 & pepper :: kripë e piper, ndërkohë që disa të tjera janë ndajfolje: like a breeze :: si një fllad. b. klasa e idiomave frazeologjike nënkupton shprehjet e shumta, si to be caught between the devil & the deep blue sea :: të jesh mes dy zjarresh. Këto idioma kuptohen më mirë nga studentët e niveleve të larta, sepse në të vërtetë nuk janë të dhëna në raport me pjesën gramatikore dhe normalisht kërkojnë perifrazime më të gjata se një fjalë. Forma e gjatësisë së shprehjes idiomatike është sintagmë dhe zakonisht nuk mund të thuhet në mënyra të tjera pa e prishur kuptimin. c. klasa e çiftit idiomatik nënkupton zakonisht bashkime fjalësh me fjalën and :: dhe. Të tilla mund të jenë çifti ndajfoljor up & down:: lartë e poshtë; çifti mbiemëror sick & tired:: i lodhur dhe i sëmurë; çifti emëror peace & quiet (paqe dhe qetësi). Këtu futen edhe çifte frazash ose idiomash: grin & bear it (duroj burrërisht dhimbjen / dështimin). Shumë prej këtyre idiomave janë lehtësisht të rrokshme nga niveli jo i lartë i studentëve. d. klasa e idiomave proverbiale, si: Don t count your chicken before they hatch:: Peshku në det, tigani në zjarr / të nxjerrësh përfundime para kohe. Të gjitha shprehjet e ndërtuara mirë e kanë origjinën e tyre te disa burime të mirënjohura letrare, proverbat origjinën e tyre e kanë prej folësve të hershëm anglezë nëpër kontinente. Studentët e përparuar mirë i bëjnë ballë kësaj kategorie. e. klasa e idiomave njëfjalëshe dallohen kur një fjalë e vetme është përdorur me një kuptim ndryshe nga origjinali, p.sh. lemon te My car is really a lemon:: Makina ime është me të vërtetë karro / kot / s mund t i zësh besë. Duke u bazuar në përvoja mësimdhënieje, ky klasifikim i shtyn studentët të zbulojnë cilësitë kryesore që idiomat ndajnë në çdo klasë: a. Idiomat leksemore kanë një strukturë sintaksore jo-produktive. Kjo është si të thuash që këto idioma janë jofleksible dhe nuk mund të transformohen në ndonjë mënyrë tjetër. Kemi, p.sh. hot dog (sanduiç amerikan), por jo hot puppy (puppy = qenush i vogël / këlysh). b. Idiomat frazeologjike janë gjysmë të ngurtësuara, sepse përbërësit individualë të tyre shpesh mund të ndikohen në të njëjtën mënyrë si edhe fjalët e veçanta. Për shembull to be caught between the devil & the deep blue sea:: të jesh midis dy zjarreve mund të zëvendësohet me He was caught between the devil and the deep blue sea. Por janë të njëjta 41

42 me idiomat leksemore, sepse e humbasin kuptimin idiomatik nëse themi: He was caught between the Satan & the deep blue sea c. Idiomat proverbiale dhe idiomat frazeologjike i rezistojnë një rirregullimi të pjesëve përbërëse, si: Don t count your chicken before they hatch:: Peshku në det, tigani në zjarr nuk ka të njëjtin kuptim me: The chicken were counted before they were hatched:: Të gënjesh veten që do të shkoj mirë. d. Të gjitha llojet e idiomave priren të kenë disa shtytje të kohezionit të brendshëm, sa që pjesët përbërëse mund të zëvendësohen nga një fjalë e vetme, p.sh. on & on = continuosly (shumë, e më shumë = vazhdimisht). 42

43 KREU I DYTË RRETH PASURISË IDIOMATIKE DHE PROVERBIALE TË SHQIPES E TË ANGLISHTES II.1 Skeleti i fokusit studimor Në këtë studim do të bëjmë një evidencë sistematike për të dëshmuar karakterin universal të proverbave në të dyja gjuhët si dhe përgjithshmërinë, respektivisht ekuivalencën ose jo të tyre në dy kultura të ndryshme. Për më tepër, ato janë informuese për të gjithë njerëzit dhe për të gjithë ata që duan të kenë akses në traditën dhe në njohjen e komunitetit të përdoruesve të proverbave. Për këtë arsye dhe për shumë të tjera proverbat janë shumë të vlefshme për qëllime socio-linguistike dhe mekanizmi ynë i fshehur mendor i përdorë ato në përshtatshmëri edhe sikur të jenë dëgjuar veç një herë. Ky lloj procesi përfshin një numër të mekanizmave konjitivë që janë analizuar. Kështu ky studim ka shërbyer të na bëjë të kuptojmë se si janë zhvilluar në to burimet gramatikore. Edhe pse shprehjet proverbiale mund të variojnë përmes kulturës dhe mund të shprehin spote të ndryshme kulturore, ato dalin në përfundimin që horizonti njohës i proverbit përdoret nga folësi në funksion të kuptimit, ndaj dhe prodhimi është i njëjtë, sepse folësi i ka përdorur që të kuptojë, të prodhojë dhe të riprodhojë. Të gjitha ndryshimet e prezantuara tregojnë perspektivat e ndryshme që përdoren në skema e struktura të ndryshme metaforike, por ato përmbajnë një kuptim të thellë dhe në shumë raste të gjitha dalin variabla të hartuara përmes të njëjtit mekanizëm metaforëmetonimi. Për shembull në proverbin: The dogs bark but the carvan goes:: Qentë lehin, karvani ecën përpara te të gjithë popujt, me mjete të njëjta gjuhësore shprehet i njëjti spot kulturor me metaforë e metonimi të njëjtë. Gjithashtu, vërehet se ato janë shprehur me të njëjtën formë gjuhësore e letrare dhe kanë të njëjtën vlerë sociale të përputhshmërisë. Përmes një vëzhgimi të thellë të fenomenit metaforik e metonimik duam të konstatojmë se proverbi ka shërbyer për të treguar se si ato funksionojnë mbi principet universale konjitive dhe pragmatike. Pavarësisht zhvillimit social që ato prezantojnë kemi gjetur disa të dhëna që janë tregues të shkëlqyeshëm për ta përcjellë procesin e tyre sistematik të konvencializimit, i cili zë një vend të rëndësishëm në gjuhë të ndryshme Lakoff, G., The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought, Berkeley University, 1999: 2. 43

44 Me qëllim të përshkrimit sa më të detajuar të ngjashmërive dhe të dallimeve ndërgjuhësore që hasen midis gjuhëve e kulturave le të përmendim shembuj të proverbave në shqip dhe në anglisht, të cilët kanë kuptim të njëjtë, por përdorin ikona krejtësisht të ndryshme mbështetur në përvojat e folësve të cilët i përdorin: All eats are grey in the dark:: Në terr të gjitha gjedhet janë të zeza; It is a sorry ass that will not bear his own burden:: Deles që i pengon leshi i saj, aty nuk ka as dele as lesh. Pa dyshim nuk duhet të shpërfillet fakti se ndonjë ikonë ka vlerë simbolike, e cila po ashtu mund të jetë e përbashkët, por edhe specifike për secilin popull. Është evidente se shembujt e mëlartëm gjuhësisht ndryshojnë në kategorizimin e përvojës së folësve të tyre. Meqë proverbat kryesisht mbështeten në ngjarjet e përjetuara është e natyrshme të hasem dallime në shprehshmërinë proverbiale të përdoruesit. Këto dallime kushtëzohen nga natyra e gjuhës dhe e kulturës materiale të përdoruesit. Imponohet nevoja e shpjegimit pse në njërën kulturë përdoret një koncept, i cili për një imazh të njëjtë në gjuhën tjetër shprehet me një koncept tjetër, për shembull: shqip. Kush është i gëzuar edhe gjeli i bën vezë; italisht. A chi ha fortuna nbue gli fa un vitello; anglisht. Whom Gods loves his bitches brings forth pigs. Është vënë re nga studiues të ndryshëm se disa përvoja jetësore në ndonjë gjuhë kanë përparësi mbi të tjerat, domethënë një situatë e caktuar në njërën gjuhë është më e prirur për kodim se sa në gjuhën tjetër. Kjo dukuri shpjegohet me faktin se kushtet jetësore, marrëdhëniet shoqërore, si dhe përbërësit ekonomikë materialë për sigurimin e ekzistencës nuk janë të njëjta. Për këtë arsye ndryshojnë edhe mjetet e shprehjes së qëndrimit të pjesëtarëve të bashkësisë ndaj tyre, si dhe mjetet me të cilët perceptohet bota shpirtërore e tyre. Është e nevojshme të theksohet se, përderisa një perceptim i caktuar nuk është i dekoduar në një gjuhë, nuk do të thotë se kuptimi i tij nuk mund të jetë i kapshëm në gjuhën tjetër. Nga ana tjetër mund të ndodhë që një koncept të mos jetë i pranueshëm, domethënë nuk është i pranishëm në kulturën tjetër, në këtë rast nuk do të thotë se nuk ekzistojnë mënyra 44

45 të dekodimit me mjete të tjera gjuhësore, por pse mënyra e perceptimit të imazhit me ato mjete të shprehjes për kulturën tjetër është e panjohur. Kështu p.sh. krejtësisht është e sigurt se në gjuhën shqipe nuk ka mundur të lindë proverbi, i cili funksionon në Zulu: To an elephant, its own skin is not heavy, por për këtë ekziston ekuivalenti i tij: Deles që i pengon leshi i vet, s ka as lesh as qumësht. Në shembullin e proverbave të përmendur, të cilat i përkasin kulturave të ndryshme mund të konstatohet se mënyra në të cilën dekodohen përvojat e ndryshme jetësore është krejtësisht arbitrare, pra varet nga shprehitë gjuhësore dhe kulturore, përkatësisht modelet e të menduarit. Në këtë drejtim është konstatuar se pjesëtarët e kulturës tjetër jetojnë në të njëjtën botë, por e kategorizojnë ndryshe. Në këtë kontekst në gjuhën angleze ekziston një numër i konsiderueshëm proverbash që lidhen me qentë. Ato lidhen me aktivitetin e gjahut, me zemërimin po aq sa me urimin për ardhmërinë. Njëkohësisht ato lidhen edhe me aristokracinë e fisnikërinë, e cila ishte e vetmja klasë shoqërore që mund të përballonte këtë lloj aktiviteti. E gjithë kjo është një tregues për skemën metaforike të Lakoff-it 54, me të cilën argumenton për një specifikë të veçantë të kulturës aristokrate angleze, ku qentë shihen si besnikë e të pavarur. Sipas kësaj ne ndërtojmë një përfytyrim tjetër nga ai që kemi për kafshët. Skemën tonë mendore që ndërtojmë për të prezantuar realitetin tonë, lidhet me strukturën metaforike të proverbit dhe mund ta kategorizojmë në mënyra të ndryshme. II.2 Rreth pasurisë frazeologjike të shqipes dhe të anglishtes Frazeologjia qoftë në shqipe, qoftë në anglishte, përbën një thesar të madh e shumë të çmueshëm jo vetëm gjuhësor, por edhe në lëmin e pasurisë së vlerave kombëtare në kulturat materiale. Ajo përfshin të gjitha ato shprehje të shkurtra, të fuqishme e të bukura, me kuptim të figurshëm që janë formuar me kohë në gojën e popullit, që janë përcjellë nëpër shekuj duke u lëmuar me kujdes, me mjeshtëri dhe me shije. Jani Thomai pranon se njësia frazeologjike është njësi gjuhësore me kuptim të mëvetësishëm, e përbërë nga dy a më shumë fjalë shënuese, me gjymtyrë e ndërtim të qëndrueshëm, e formuar historikisht e për një kohë 54 Lakoff, G., The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought, Berkeley University, 1999: 2. 45

46 të gjatë, që ka vlerën e një fjale të vetme, riprodhohet në ligjërim si e gatshme dhe funksionon në njësi si njësi e pandashme 55. Frazeologjia është pjesë e qenësishme dhe e domosdoshme në situata të ndryshme ligjërimore. Zotërimi i saj shfaq kompetencën dhe aftësinë vetjake të përdoruesit, por kur ajo përdoret me zotësi e me mjeshtëri jo vetëm ka peshën e vet në trasmetimin e informacionit të ri, por e bën të folurit më shprehës, më të spikatur e më funksional. Njësitë frazeologjike, më shumë se shumë elementë të tjerë gjuhësorë e jashtëgjuhësorë në komunikim, na lidhin drejtpërdrejt me etnografinë e të folurit. Në një situatë ligjërimore, zbulohen lehtësisht pyetjet kush flet, me kë flet, ku flet, për çfarë po flet. Në këtë kontekst studiuesi Gjovalin Shkurtaj nënvizon se në çdo akt të të folurit qëndron një etnografi e caktuar dhe një psikologji shoqërore e lidhur me traditat kulturore dhe me jetën shpirtërore të bashkësisë së dhënë 56. Në ligjërimin shqip, përmes përdorimit të frazeologjisë nga njëri folës te tjetri realizohemi si bartës të kësaj etnografie. Frazeologjia është shprehëse dhe shpërfaqëse e mirëfilltë e saj. Pjesa dërrmuese e këtij thesari vjen nga goja e popullit, nga aftësia krijuese e tij dhe aty lehtësisht duken gjurmët e etnosit shqiptar. Të njëjtën dukuri e vërejmë edhe në anglishte, edhe pse një numër shumë i madh idiomash e frazeologjish të kësaj gjuhe janë ngurtësime sintagmash që vijnë nga regjistra të lartë komunikimi, e më saktë nga ligjërimet librore e nga anglishtja e Mesjetës dhe e kohëve moderne. a. Në të dy gjuhët kemi studime të drejtpërdrejta për frazeologjinë, të thelluara e gjithëpërfshirëse, në të cilët ajo përpunohet në të gjitha rrafshet e mundshme: qoftë në atë kuptimor, qoftë në atë funksional e strukturor. Për problemet që e preokupojnë frazeologjinë janë shkruar me qindra studime të pjesëshme dhe janë bërë me dhjetëra punime të mirëfillta monografike. Botimet dhe studimet në anglishte numerikisht dhe për nga shtrirja e lëndës janë jo vetëm shumë më të plota, por edhe shumë më cilësore. Megjithatë, duhet të pranojmë se edhe për shqipen studimet për frazeologjinë gjuhësore, në kohën e sotme, kanë krijuar një pamje shkencore të merituar. Në këtë kontekst do më lejohet të citoj prof. Jani Thomain, i cili nënvizon se edhe në mjediset tona shkencore: frazeologjia është formuar si disiplinë gjuhësore, me objektin, me lëndën e me metodat e veta Jani Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë 1999: Gjovalin Shkurtaj, Etnografi e të folurit të shqipes, Tiranë 2004: Jani Thomai, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë

47 b. Pasuria leksikore semantike e frazeologjike e një gjuhe shpërfaqet ndër të tjera edhe në botimet leksikografike. Për këtë pasuri janë të pamohueshme arritjet shkencore të studimeve monografike e të publikimeve në botën anglishtfolëse, sidomos në Britaninë e Madhe, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Kanada, në Australi e gjetiu. Por edhe shqipja dhjetëvjetëshave të fundit po shënon arritje dinjitoze e të vlerësueshme. Thesarin frazeologjik e gjejmë tashmë në fjalorë të ndryshëm të saj: në fjalorët shpjegues; në një fjalor të mirëfilltë frazeologjik (shumë të vëllimshëm), por edhe në fjalorë dy- e më shumë gjuhësh. Duhet të pranojmë se historiku i thesarit frazeologjik shqiptar nis me Fjalorin latinisht shqip të Frang Bardhit (1635) 58, ku gjejmë të botuara disa njësi frazeologjike, por kjo traditë nismëtare nuk vazhdohet me Fjalorin shqip greqisht të Kostandin Kristoforidhit (1904) 59. Ajo fiton një pasqyrim të ri, një rilindje gati gjysmë shekulli më pas, në prag të Luftës së Dytë Botërore, kur botohen veprat e rëndësishme leksikografike të Nikolla Gazullit (1942/2005) 60 e Pano Tases (1942/2006) 61 dhe ku frazeologjizmat përfshihen gjerësisht (Gazulli); ose ku njësitë frazeologjike pasqyrohen si lëndë kryesore (Tase) e leksikografisë shqiptare. Pas Luftë së Dytë Botërore puna për grumbullimin, studimin dhe për botimin e veprave leksikografike u organizua dhe u planifikua në baza të mirëfillta shkencore. Krahas studimeve për zëra të veçantë leksikografikë, në këtë periudhë, hartohen dhe botohen fjalorët shpjegues të shqipes, që, së bashku, me fjalën pasqyrojnë edhe frazeologjinë. Më i ploti dhe më i arriri është Fjalori i gjuhës së sotme shqipe (1980) 62, por nuk lëmë mënjanë as Fjalorin e gjuhës shqipe (1954/2005) 63, as Fjalorin e shqipes së sotme (1984/2002) 64, as Fjalorin e gjuhës shqipe, Tiranë Mbi të gjitha, viti 1999 shënon arritjen më të madhe të frazeografisë shqiptare. Në këtë vit studiuesi Jani Thomai botoi Fjalorin frazeologjik të gjuhës shqipe 66, një vepër cilësore, vëllimore, e pajisur dhe me një parathënie studimore që është, në kuptimin e vërtetë 58 Frang Bardhi, Fjalor latinisht-shqip, Rilindja, Prishtinë Kostandin Kristoforidhi, Fjalor shqip greqisht, Tiranë Nikollë Gazulli, Fjalorth i ri (fjalë të rralla të përdoruna në veri të Shqipnis), Tiranë Pano Tase, Fjalorthi i ri, Tiranë Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1980, 349 faqe. 63 Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë 1954/2005, 521 faqe. 64 Fjalor i shqipes së sotme, Tiranë 1984/2002, 442 faqe. 65 Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë 2006, 357 faqe. 66 Jani Thomai, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë 1999:

48 të fjalës, një punim i mirëfilltë shkencor, ku pasqyrohen edhe konceptet bashkëkohore për frazeologjinë e për frazeografinë. Ndër botimet e shumta me vlera të rëndësishme shkencore 67, nuk mund të lëmë pa përmendur Fjalorin frazeologjik ballkanik (5-gjuhësh) me grup autorësh 68 dhe me dhjetëra fjalorë të tjerë 69, që me lëndën që ngërthejnë, japin ndihmesën e vetë për paraqitjen e ruajtjen e këtij thesari mbarëkombëtar. Si njësi gjuhësore, frazeologjia ka vlera të pallogaritshme për gjuhën e ligjërimin, duke u dhënë atyre një pasuri dhe një ngjyrim të rrallë. Ajo e bën gjuhën më të plotë, kurse ligjërimin më të zhdërvjelltë, më të këndshëm. Ato shfaqen me vlera të fuqishme stilistikore dhe janë karakteristike e të gjitha ligjërimeve dhe stileve funksionale të shqipes 70. Më të spikaturit këtu janë ligjërimi i shkujdesur dhe ai bisedor. Frazeologjia shqipe ka karakter të theksuar popullor. Gjuha e folur popullore ose varieteti i të folurit popullor 71 është shumë i pasur me njësi të tilla. Në përgjithësi gjuha e folur është më e pasur me frazeologji dhe një pjesë e qenësishme e tyre po thithen fuqishëm nga gjuha e shkruar dhe po standardizohen shumë shpejt. Për karakterin popullor të frazeologjisë, si do të shihet më gjerësisht në vijim, flasin edhe gjymtyrët përbërëse të njësisë. Shumë prej tyre janë ndërtuar me fjalë që tregojnë sende, objekte, kafshë, shpendë, bimë, pjesë të trupit të njeriut, që lidhen drejtpërdrejt me jetën e njeriut dhe me mjedisin ku shqiptari shfaqet materialisht, mendësisht, shpirtërisht a estetikisht. II.3. Rreth perceptimit të njësive frazeologjike dhe të idiomave në të dyja gjuhët Në këtë nënkapitull do të shtrohen në diskutim kuptimet semantike që brenda vetes i bartin njësitë frazeologjike dhe idiomatike. Pasi të bëhet shpjegimi i kuptimit të tyre nëpër fjalorë të dyja gjuhëve kalohet në shpjegimin e pikëtakimeve e të dallimeve të tyre. Pikëtakimet dhe dallimet midis tyre shihen si një proces historik i jetesës së tyre të pavarur e 67 Duhet të pranojmë se kemi edhe shumë botime nga amatorë a mëtonjës si zotërues të anglishtes. 68 Fjalor frazeologjik ballkanik (5-gjuhësh), Tiranë 1999, faqe. 69 Petrit Zeneli, Fjalor me shprehje të rralla, Tiranë 2000, 142 faqe; Valter Memisha, Emërtime për kafshë e shpendë në Labëri, Tiranë 2001: 37; N. Mustaka, Shprehje popullore nga rrethi Korçës, Tiranë 1989: Xhevat Lloshi, Stilistika e pragmatika, Tiranë 1999: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë, Tiranë 1996:

49 paralele. Në kontekst të këtyre çështjeve do të flasim edhe për mënyrën e ndryshimit të tyre, si brenda llojit, ashtu edhe midis të dy llojeve së bashku. Në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe për njësitë frazeologjike kemi këtë përkufizim: togje, thënie apo shprehje të qëndrueshme të një gjuhe, që janë të pandashme nga ana leksikore, kanë kuptim tërësor, të njësishëm, të mëvetësishëm e gjithnjë të figurshëm, riprodhohen në ligjërim si njësi të gatshme dhe kryejnë funksionin e një fjale apo të një fjalie të vetme 72. Ndërkaq për idiomat kemi përkufizimin e mëposhtëm: shprehje me ndërtim të veçantë, tërësisht apo pjesërisht të ngurosur, që përdoren në një gjuhë prej kohësh me kuptim të njësishëm (i cili nuk del drejtpërdrejt nga shuma e kuptimeve të fjalëve përbërëse) dhe që nuk mund të përkthehet fjalë për fjalë në gjuhë të tjera; përngjitje frazeologjike; njësi frazeologjike (p.sh. bëj pallë; i ra bretku; i bie më qafë; vret rëndë; e fjeti mendjen; rri mbi gjemba; mori flakë; daulle e shpuar; dushk për gogla; fill e për pe; sy ndër sy; pikë e gjak; për dhjamë qeni) 73. Vërehet lehtë se këtu nuk kemi përkufizime të qarta e dalluese për njësinë frazeologjike dhe për idiomat. Ato shikohen shpesh si sinonime absolute të njëra tjetrës. Por nuk duhet të jetë kështu. Ato duhet të dallohen, jo thjeshtë pse idiomat nuk janë togfjalësha të lirë përgjegjës apo motivues. Sepse në gjuhë shumë njësi frazeologjike mund të krijohen për analogji, por nuk janë idioma. Edhe në anglishte ndeshemi në koncepte që na çojnë në paqartësi kuptimore apo përdoruese. 1. Përgjithësisht pranohet fakti dhe është argumentuar se në ecurinë e saj historike njësia frazeologjike është formuar nga shndërrimi figurativ i një togfjalëshi të lirë në një togfjalësh të qëndrueshëm. Në këtë lloj lidhje shpërfaqet edhe lidhja e njësive frazeologjike togfjalësh i lirë togfjalësh i qëndrueshëm. Jani Thomai pohon se si pasojë e këtij zhvillimi, si një proces i gjatë historik, njësitë frazeologjike kanë fituar format në të cilat dalin sot. Ndër këto forma të fituara përgjatë procesit historik të formimit të tyre do veçonim: ngurosjen e pjesshme a të plotë të gjymtyrëve morfologjike të togfjalëshit të lirë; ngurosjen kuptimore, shkuptimësimin e gjymtyrëve dhe rikuptimësimin e gjithë togfjalëshit (që tani shndërrohet e kundrohet si një njësi e mëvetësishme treguese, ashtu si edhe fjala), kryerja e funksioneve të 72 FGjSSh, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1980: FGjSSh, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1980:

50 ndryshme sintaksore, ngjyrimi emocional i spikatur, zhvillimet semantike e fjalëformuese etj. 74 Në anglishte jo vetëm që ekzistojnë me mijëra dëshmi të njësive frazeologjike që e nënkuptojnë këtë proces shndërrimi e zhvillimi, por edhe se ky proces nuk përfundon këtu. Ai si i gjallë që është është shumë më tejvajtës duke kaluar në një shkallë më të lartë të përgjithësimit. Me qindra e me mijëra njësi frazeologjike, në këtë gjuhë, janë kthyer në idioma, që janë të një shkalle më të lartë shndërrimi e ngurtësimi dhe që i kanë shkëputur shumë lidhjet me sintagmat e me togfjalëshat e lirë përgjegjës. 2. Le të hedhim një shikim të shkurtër në disa nga aspektet e idiomave. Fillimisht, duhet të theksojmë se idiomat mund të shfaqen në të gjitha llojet e ligjërimeve e të stileve funksionale. Ato i gjejmë në standard dhe në slang (zhargon). Mund të shfaqen në poezi, në librat e Shekspirit, por edhe në Bibël. Çfarë është një idiomë? Në përgjithësi në literaturën gjuhësore të anglishtes pranohet se idioma është një bashkim fjalësh, me domethënie të ndryshme nga ajo e secilës fjalë individuale kur ato qëndrojnë më vete. Mënyra se si ato janë vendosur bashkë është shpesh e çuditshme, jo logjike, madje ndonjëherë gramatikisht jokorrekte. Këto janë cilësi të veçanta të disa idiomave. Idioma të tjera janë tërësisht të rregullta, logjike si në gramatikën, ashtu edhe në fjalët që i ndërtojnë. Anglishtja është shumë e pasur në shprehjet idiomatike. Në fakt, është e vështirë të flasësh dhe të shkruash në gjuhën angleze pa përdorimin e idiomave. Një folës autokton i anglishtes shpesh nuk e vë re kur është duke përdorur idiomat. Ndoshta as nuk e vëren se një idiomë, të cilën ai e përdor është gramatikisht jo e saktë. Megjithatë, një folës i huaj (jovendës) i anglishtes idiomat e kësaj gjuhe (ashtu si edhe ai i shqipes) duhet t i përdorë saktë, së pari, për të realizuar qëllimin e vet kryesor, pavarësisht se disa idioma janë ndërtime jo të sakta ose gramatikisht jo të plota çka i shkakton atij vështirësi. Vetëm një zotërim i plotë i kësaj dukurie në komunikim do të mund t i ndihmonte një të huaji të shprehet saktë e pa vështirësi kuptimi me një anglishfolës. Shpesh nuk mund të shpjegohet kurrsesi pse një idiomë e veçantë ka zhvilluar një renditje (strukturim) të pazakontë ose një zgjedhje fjalësh të dhëna. Idiomat kanë qenë fikse për një kohë të gjatë, siç është parë, shumë herë nëpër fjalorë shpjegues apo dygjuhësh. 74 Jani Thomai, Çështje të frazeologjisë në gjuhën shqipe, Tiranë 1985:

51 Le ta shohim më konkretisht: idioma to buy a pig in a poke në shqip përkthehet ta marrësh si derr në thes. Fjala poke është një fjalë e vjetër angleze për sack (thes). Poke në anglishten e re shfaqet me këtë kuptim vetëm në këtë idiomë. Është e qartë se idiomat kanë nisur të përdoren menjëherë pas përdorimit të fjalëve të veçanta në lidhshmëri me fjalë të tjera (në sintagma të caktuara). Gjenden shumë burime të idiomave. Siç do të mund të qartësojmë më vonë, gjëja më e rëndësishme rreth idiomave është kuptimi i tyre. Pikërisht kjo është arsyeja pse folësit autoktonë anglezë nuk e vënë re aspak që një idiomë është gramatikisht jo korrekte. Në qoftë se burimi strukturor i një idiome është i njohur, pra ka sintagmë të lirë përgjegjëse, atëherë është lehtë që të zbulohet motivimi kuptimor i saj. 3. Nga shumë studiues të anglishtes, duke parë strukturën e saj gramatikore, si gjuhë analitike me elemente sintetike, kanë futur në përdorim edhe konceptin gjuhësor shprehje të gjuhës rregullisht të folur që lidhet me renditjen (kujtojmë se anglishtja është gjuhë me rend të ngulitur) e gjymtyrëve në fjali 75. Kjo dukuri, në aspektin terminologjik në anglishte ka fituar emërtimin e vet të veçantë gjuhësor që njihet me termin collocation. Idiomat janë shprehje të ndërtuara nga fjalë, të cilat, kur përdoren në kombinim me njëra-tjetrën shfaqin kuptime të ndryshme. Edhe pse shprehjet e gjuhës së përditshme në të folur rregullisht e ruajnë kuptimin e gjymtyrëve të tyre. Le të shohim konkretisht disa raste: (1) Take care (bëj / trego kujdes): The roads are really icy, so take care driving:: Rrugët janë plot akull, prandaj ki kujdes kur të ngasësh makinën; (2) Take place (zë vend / zhvillohet në këtë vend): The meeting takes place in New York City:: Takimi zhvillohet në qytetin e Nju Jorkut; (3) Take sides (të mbash anën e dikujt): I don t want to take sides, when you two argue. I think you re both right:: Nuk dua të mbaj anën e askujt. Mendoj se keni të drejtë; (4) Take your pick (merr të preferuarën): There s vanilla, chocolate and strawberry, take your pick:: Ka vanilje, çokollatë dhe luleshtrydhe, zgjidh të preferuarën; (5) Break a habit (të heqësh dorë nga një ves): It took time for Joe to break the habit of not staying up until two in the morning. He d being it since his teens:: Po bëhet një kohë e 75 Rahmi Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Tiranë 2006:

52 gjatë që Joe ka hequr dorë nga vesi i të qëndruarit deri në dy të mëngjesit. Ai e ka bërë këtë që kur ishte adoleshent; (6) Break the law (thyej ligjin): When Sara crossed the street with the red light, actually she broke the law:: Kur Sara kaloi rrugën me dritën e kuqe, ajo në të vërtetë theu ligjin; (7) Break the story (të bësh një lajm të njohur i pari): Nightly News was the first progam to break the story about the financial company s problem:: Nightly News ishte i pari që bëri të njohur problemet financiare të kompanisë. Sipas konceptit për frazeologjinë, për të cilin folëm më gjerësisht dhe në nënkapitullin paraprak, këtu kemi të bëjmë me njësi frazeologjike të ndërtuara me metafora, ku gjymtyra e dytë e ndërtimeve nuk përdoret në kuptimin e saj të drejtpërdrejtë, por në një nga kuptimet figurative 76. Shprehje të ngurtësuara (frazeologji - idioma) janë shprehjet fikse, metaforat leksikore dhe idiomat. Ato mund të konsiderohen si shembuj të mirëfilltë të ekzistimit të gjuhës formulaike theksojnë Houvart e Uraj 77. Në këtë gjuhë formulaike fjalët shtrëngohen të jenë së bashku dhe tentojnë të bindin për një kuptim holistik, që është më shumë se një ngjeshje e kuptimeve të këtyre fjalëve në veçanti ose të një ndarjeje në mënyrë specifike e sinjifikative nga kuptimi origjinal ose kuptimi fjalë për fjalë dhe të operojnë si një bashkim i vetëm semantik 78. II.4 Paradigma, sintagma dhe kohezioni leksikor Shprehjet e gjuhës, rregullisht të folur, gjithashtu, mund të jenë të vështira për studentët për t u kuptuar, sepse ato mund të shfaqen në lidhje paradigmatike dhe në lidhje sintagmatike. Lidhjet paradigmatike (lidhjet zëvendësuese) përfshijnë sinonimet dhe antonimet. Lidhjet sintagmatike (lidhje në nyjëtim ose lidhje lineare nga e majta në të djathtë si dimension) kanë më shumë varësi gramatikore. Në struktura të tilla modelet e mundshme të fjalëve shfaqen të detyruara prej ambientit linguistik. 76 Jani Thomai, Çështje të frazeologjisë në gjuhën shqipe, Tiranë 1981: Howartt, A synthesis of research on the effects of visual input enhancement, USA Hawaii University 1998: 4; Wray, The functions of formulaic language: integrated model, Cardiff University U. K., 1999: Gairns & Redman, Exploration in pragmatics. Linguistics, cognitive and intercultural aspects, London 1986:

53 Linguistë të ndryshëm, të përfshirë në studimin e leksikut me studimin e shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji - idioma) kanë kontribuar në zhvillimin dhe në kuptimin më të mirë të leksikut. Ky grup përfshin Halliday, Sinclair, Hasan. Ata i referohen leksikut si gramatikë delikate dhe besojnë se leksiku duhet studiuar me të njëjtat referenca të zinxhirit të modeleve të fjalës në aksin sintagmatik. Ky lloj afrimi e lë aksin paradigmatik si zgjedhje. Halliday & Hasan 79 përdorin shkallën me pesë komponenta për të njohur këtë kohezion linguistik me tekstin. Nën fjalinë shenjuese There s a boy climbing that tree kategoria e përsëritjes përfshin: a) të njëjtat fjalë të përsëritura The boy is going to fall:: djali do të bjerë; b) sinonim afër sinonimit: The lad is going to fall:: shkalla do të bjerë; c) ndërtim i rregullt: The child is going to fall:: fëmija do të bjerë; d) fjalë të përgjithshme: The idiot is going to fall:: idioti do të bjerë; e) Komponenti i pestë që është shprehje e ngurtësuar (frazeologji - idioma) është lënë i pandarë. Shprehjet e ngurtësuara (frazeologji idioma) janë klasifikuar përmes marrëdhënieve leksikore që nuk varen nga ndonjë përsëritje ose identitet i referuar. Kjo skemë jep një armë bindëse analitike mbi tekstin e shkruar. Këto lidhje leksikore duhet të jenë të njohura me marrëdhëniet leksiko-semantike. Përfundimisht një problem tjetër për këto ndërtime dhe për zotërimin e tyre nga të huajt (nga shqiptarët) mund të jetë ai që lidhet me identifikimin e këtyre ndryshimeve, në mënyrë primare, sepse marrëdhëniet tentojnë të jenë semantiko-leksikore dhe përgjithësisht problematike në natyrë. Gjerësia e këtij problemi mund të varet nga horizonti i mëparshëm i studentit dhe të kuptuarit e këtyre marrëdhënieve me fjalën. 79 Halliday & Hasan, Cohesion in English. Identify two types of cohesion, Longman, London 1976:

54 II.5 Fjalorët shpjegues të anglishtes dhe të shqipes 1. Gjuha shqipe është një gjuhë me një shkallë të lartë figurshmërie. Madje në popull gjallon një thënie shumë domethënëse se gjuha kocka s ka, por kocka thyen. Kjo do të thotë se aftësitë emërtuese, por edhe ato vlerësuese, artistike dhe estetike të saj janë shumë të fuqishme. Shprehëse të këtyre aftësive janë vetë proverbat, por edhe njësitë frazeologjike dhe setet idiomatike. Ato ne i gjejmë të pasqyruara në të gjithë fjalorët e shqipes. Që nga Fjalori latinisht shqip i Frang Bardhit (1635) (deri tani është i pari fjalor i mirëfilltë dygjuhësh dhe bëhet tregues i fillimeve të leksikografisë shqipe) do të gjejmë frazeologjizma dhe spektrin proverbial me burime të ndryshme në faqet e dhjetëra a qindra fjalorëve. Njësitë frazeologjike, idiomat dhe proverbat, nisur nga lloji i fjalorëve, nga strukturat e përmasat vëllimore të tyre, nga profili shkencor i hartuesve (amatorë a specialistë), nga stadi kohor apo nga përvoja shkencore në leksikografinë e frazeologjinë e shqipes i gjejmë 80 : a. në fjalorët e shpjegues; dhe b. në fjalorët dy- e shumëgjuhësh. A. Nga fjalorët njëgjuhësh do dallojmë dy lloje fjalorësh: (a) Fjalorët shpjegues: Fjalorin e gjuhës shqipe, 1954, që ka qindra njësi të tilla; Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe, 1980, që ka rreth 8000 njësi frazeologjike; Fjalorin e shqipes së sotme, 1984/2002, që ka rreth 500 njësi frazeologjike dhe Fjalorin e gjuhës shqipe të vitit 2006 me rreth 8000 njësi frazeologjike); dhe (b) fjalorët frazeologjikë. Këtu vendin e parë me vlera të mirëfillta shkencore e leksikografike e zë Fjalori frazeologjik i Jani Thomait i vitit 1999, që ka mbi njësi frazeologjike; dhe shumë fjalorë të tjerë kombëtarë a dialektorë, që pasqyrojnë disa dhjetëra mijëra sete idiomash, njësishë frazeologjike dhe proverbash). Nuk po i mëshojmë shumë këtij problemi, sepse për këta fjalorë janë dhënë vlerësime e analiza të shumta e cilësore 81. Por po ndalemi te kjo pasuri e jashtëzakonshme, që jo vetëm tregon pasurinë e shqipes, por e përball atë lehtësisht me çdo gjuhë të huaj, qoftë kjo edhe e nivelit të anglishtes, si gjuhë me shkallë shumë të lartë përpunimi, por edhe me një pasuri leksikore frazeologjike të jashtëzakonshme. 80 Zenun Gjocaj, Struktura leksiko - semantike e stilistike e frazeologjisë shqipe, IAP, Prishtinë Jani Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë 2006:

55 B. Nga fjalorët dy e shumëgjuhësh po ndalemi në fjalorët shqip anglisht, edhe pse deri tani janë botuar me qindra fjalorë, ku shqipja përballet me gjuhët ballkanike dhe evropiane. Në fjalorët anglisht - shqip dallojmë dy grupe autorësh: a. Autorë anglezë, midis të cilëve do të veçonim fjalorin An English Albanian Dictionary 82 (Fjalor anglisht shqip) të Stuart Mannit, që ka fjalë, por edhe idioma të anglishtes, që vijnë me profesionalizëm në shqipe. Botimi i këtij fjalori vuri themelet e një shkolle moderne të hartimit të fjalorëve, kur ne nuk kishim as katedra të gjuhës angleze dhe as gjuhë letrare (standarde) të shqipes 83. b. Autorë shqiptarë, ndër të cilët do të përmendim ata që janë marrë mirëfilli me frazeologjinë, si Fjalorin frazeologjik anglisht shqip 84, hartuar nga Ilo Stefanllari, Fjalorin frazeologjik anglisht shqip 85, hartuar prej Vejsel Nuhiut (Prishtinë). Por duhet të pranojmë se kemi shumë fjalorë cilësorë të hartuar nga R. Hyka, V. Kokona, F. Toçi, I. Stefanllari, P. Qesku, H. Burniku (Shkup) e të tjerë, që sjellin frazeologjinë e idiomat e anglishtes me barasvlerësit e tyre në shqip. Pavli Qesku ka botuar Fjalorin anglisht-shqip (2002), me rreth fjalë dhe me rreth shembuj dhe idioma. Duhet të themi se idioma mund të gjejmë mbi njësi. E rëndësishme është se këto idioma kanë ardhur në shqip pa probleme të përmbajtjes, pavarësisht se ato, si kemi pohuar edhe më parë, nuk përkthehen fjalë për fjalë. Edhe në fjalorët shqip anglisht dallojmë dy grupe autorësh: (a) Autorë shqiptarë, ndër të cilët do të veçonim I. Stefanllarin dhe R. Hysën me Fjalorin shqip anglisht 86 me rreth fjalë e qindra njësi frazeologjike; P. Qeskun me Fjalorin shqip anglisht me rreth fjalë e me ilustrime e njësi frazeologjike (idioma). 82 Stuart Mann, An English Albanian Dictionary, Cambridge University Press, London Shykrane Gërmizaj, Fjalorët anglisht - shqip dhe shqip anglisht, arritje dhe sfida, në Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë 2005: I. Stefanllari, Fjalor frazeologjik anglisht shqip, Tiranë 1998: V. Nuhiu, Fjalor frazeologjik anglisht shqip, Prishtinë 1990: I. Stefanllari - R. Hysa, Fjalor shqip anglisht, Tiranë 1988:

56 (b) Autorë të huaj, si Oxford Albanian English Dictoniary 87 apo Albanian English Dictoniary të Newmark-ut me rreth fjalë dhe që është një nga fjalorët më të mirë të botuar nga të huajt për shqipen dhe pasurinë e saj leksikore e idiomatike, frazeologjike e proverbiale. II.6 Rritja dhe ndryshimi në fjalorët e gjuhës angleze Ashtu si në të gjitha gjuhët e botës edhe në anglishte dhe në shqipe vërehet lehtë zhvillimi diakronik i fjalësit të tyre. Pjesa më e lëvizshme dhe më e hapur për ndryshime të drejtpërdrejta e të menjëhershme është sistemi leksikor e semantik. Në gjuhë hyjnë fjalë të reja dhe kuptime të reja. Anglishtja, si gjuhë e popujve shumë të zhvilluar ka difuzion shumë të madh në përcaktimin e rrjedhave zhvillimore të gjithanshme në mbarë botën, ndaj dhe është shumë më prodhimtare se shqipja, apo se shumë gjuhë të tjera që janë me një status më të privilegjuar se shqipja. Ky lloj zhvillimi vërehet në pasurimin e fjalësit në dy drejtime: (1) leksikor dhe (2) semantik, që tërthorazi ose në mënyrë të drejtpërdrejtë me anë të kalkimit a huazimit ndihmon pasurimin e fondit të fjalëve e të fjalorit të gjuhëve të ndryshme, përfshirë këtu edhe gjuhën shqipe Pasurimi leksikor: nuk është e nevojshme të jesh një ekspert gjuhësor për të kuptuar që gjuha zhvillohet e pasurohet vazhdimisht. Ide të reja kërkojnë dhe kanë emërtime të reja. Pa emërtime të tilla, komunikimi i këtyre ideve të reja të duket i pamundur. Shumica e fjalëve të reja vijnë nga shkenca, nga teknologjia, nga sociologjia, nga politika dhe nga ekonomia. 2. Pasurimi semantik: fjalët që tashmë ekzistojnë, gjithashtu mund të marrin një kuptim të veçantë në një situatë të veçantë. Për shembull to lock someone out zakonisht ka kuptimin të mbyllësh derën me qëllim që të ndalosh dikë të hyjë ; ose shprehja A door must wether be shut or open ka marrë kuptimin e të përditshmes që do të thotë Dera ose hapet ose mbyllet. Botërisht është dëshmuar nga studiuesit e proverbave e të frazeotermave se midis popujve, përkrah proverbave simetrike, në të cilat përputhet konteksti semantik me mjetet e shprehjes gjuhësore, ka ekzistuar një mori shumë e madhe proverbash, të cilat kontekstin semantik e kanë të njëjtë, por përdorin mjete të ndryshme të realizimit gjuhësor. Studiuesit e 87 Oxford Albanian English Dictionary, Tiranë 2000: Stuart Mann, An English Albanian Dictionary, Cambridge University Press, London 1957:

57 gjuhës së huaj, sidomos në raste të këtilla duhet të kenë shumë kujdes dhe të bëjnë përpjekje që gjatë bartjes së kuptimit semantik të proverbit, kontekstin e tyre ta harmonizojnë me mjete shprehëse përkatëse të gjuhës së dytë. Në raste të këtilla bëhet fjalë për kontekst të njëjtë semantik, por për mënyrë të ndryshme të realizimit gjuhësor. Natyra e gjuhës formulaike e bënë atë rezistente kundër përkthimit origjinal. Gjuha e shenjave (target language = TL) mund të mos përdorë formula fjalësh të cilat drejtpërdrejt shprehin kuptime të njëjta, ose të paktën nuk janë në të njëjtën frekuencë. Kështu një përkthim literal i gjuhës formulaike mund të tingëllojë shumë i pazakontë, ose të dështojë në bartjen e kuptimit për një a më shumë dimensione të kuptimit të caktuar. Nismën e traditës shqiptare të Frang Bardhit me Fjalorin latinisht-shqip (1635) e vazhdon Sotir Kolea me Një tufë proverbash. Në shkencat albanologjike është vërtetuar se shumica e proverbave të këtyre dy autorëve nuk janë përkthime apo përshtatje të proverbave shqipe të vëna përkrah atyre latine, por gjetje e proverbave adekuatë në gjuhët përkatëse. Kjo nismë e mbarë e botimit të proverbave dygjuhësorë, për fat të keq, nuk është ndjekur nga botuesit e tjerë të proverbave. Përmendëm këtë fakt për t i dhënë peshë proverbave angleze dhe bartjes së kuptimit të tyre në gjuhën shqipe, sepse, sikurse e kemi shprehur dhe në një botim tonin për proverbat angleze 89 i jemi përmbajtur këtij parimi dhe pranë proverbave angleze jemi përpjekur të gjejmë proverba gjegjëse të shqipes. Sa për ilustrim po shënojmë disa shembuj: If anything can go wrong, it will:: Së keqes hapi derën; Don t burn one s boot:: Mos i bjer fatit me shkelm; You can t tell a Book by its cover:: Mos i shiko gunën, por punën; Care kill the cat:: Frika ruan vreshtin. 89 Evis Çelo, Proverba angleze, Vlorë

58 KREU I TRETË PROVERBAT ANGLEZE DHE PËRQASJA NË SHQIPE III.1 Konteksti figurativ i proverbave Mbështetja e theksuar utilitare e proverbave ka penguar shqyrtimin e tyre si akt letrar pasi jo të gjitha proverbat i nënshtrohen këtij interpretimi: disa i nënshtrohen më lehtë, ndërkaq disa të tjera kurrsesi. Proverbat, si është theksuar më lart, meqë janë të shkurtra, lehtë mbahen mend dhe ad hoc (for this) praktikohen. Në një farë mënyre, ndodh që duke u mbajtur mend, lehtësisht në rrethana të caktuara e në kontekst të ri praktikohen ose tërësisht ose në mënyrë fragmentare, si p.sh., I have got the fish to fry:: Kam punë të tjera/ose më ha meraku gjetkë 90 ; Fingers were made before forks:: Gishtat janë bërë para pirunit 91. Në to mendimi shprehet drejtpërdrejt ose tërthorazi, figurativisht p.sh: Puna të jep nder. Në këtë rast kemi një dëshmi, një deklaratë të përditshme, por në shembullin tjetër S mbulohet dielli me shoshë - kemi një metaforë, një shprehje të lartë figurative që nënkupton kontekstin që e vërteta nuk fshihet. Ndërkaq në shembullin Bes e shqiptarit si purteka e arit përmes krahasimit dëshmohet një kategori e lartë morale, ndër më tipiket shqiptare besa, për kundërshti të kësaj në shembullin S futet hosteni në thes me anë të metaforës të realizuar në stilin ironik i tërhiqet vërejtja bashkëbiseduesit të jetë i kujdesshëm në veprimet e tij. III.1.1 Metafora Një nga mjetet më të fuqishme dhe më prodhimtare për krijimin e sintagmave të lira në jetën e përditshme është metafora. Lakoff & Johnson 92 metaforën e vështrojnë të ndarë në dy kategori: a) në metaforë konceptuale; dhe b) në metaforë leksikore (linguistike). 90 Çelo, Evis, Proverba angleze, Vlore 2011: Çelo, Evis, Proverba angleze, Vlore 2011: Lakoff & Johnson, Metaphors We Live By, Chicago University Press, Chicago

59 Metafora konceptuale operon në nivel njohjeje duke aktivizuar lidhje midis fushave të ndryshme konceptuale. Këto fusha më pas janë të pasqyruara gjuhësisht me mjete leksikore. Metaforika e tekstit është shumë mirë e ndërthurur në letërsi 93. Gjithsesi, metaforat e përdorura variojnë midis gjuhëve në të dyja nivelet: në atë konceptual dhe në atë leksikor. Deignan et al 94 propozon katër kategori: a) koncept metaforik i njëjtë dhe shprehje linguistike e njëjtë; b) koncept i njëjtë, por shprehje linguistike e ndryshme; c) metaforë konceptuale e ndryshme në të dyja gjuhët; d) shprehje që kanë ngjashmëri letrare, por kanë kuptime metaforike të ndryshme. Këta autorë argumentojnë nevojën e zhvillimit të të kuptuarit të natyrës metaforike të disa zhanreve specifike. Kovecses & Szabo 95 i mëshojnë faktit se shpesh haset një lidhje konjitive midis fushës së njohurive (d.m.th metaforës konceptuale), e cila motivon lidhjet e fjalëve të veçanta në një tekst të dhënë. Një shembull i mirë i këtij konceptimi në fushën ekonomike do të jenë aspektet me emërtimet e mëposhtme; liquidity squeeze:: rënia e të ardhurave; credit crunch:: rënie të kredisë monetare; monetary tightening:: shtrëngim i sistemit monetar, ku tri shprehje metaforike janë përdorur për të shprehur të njëjtin kuptim simbolik. III.1.2 Gjallëria dhe energjia e proverbave Përkufizimi më i përgjithshëm në mbarë botën, i pranuar prej fjalorëve është: Proverbi është një fjali e shkurtër që shpreh një mendim të plotë e të figurshëm, i cili përgjithëson përvojën e brezave, përmban një mësim të urtësisë popullore. Megjithatë, një përkufizim i këtillë më duket i padrejtë, sepse në të nuk përmblidhet e gjithë ajo që sintetizon 93 Jani Thomai, Çështje të frazeologjisë, Tiranë 1989: 131; Mc Closkey, Intuitive Physics.Scientific american X-Mind, 1983, vol 248, no 4; Henderson, Reading All About Newsletters growing in number, but not all information is eliable", Atlanta Journal, August 16, 1982: Deignan, Alice et al., A corpus of metaphors and metonyms in English and Italian, Leeds University U. K 2004: Kovecses & Szabo, Happiness: a definitional effort. Metaphor and Symbolic Activity 6, 1989:

60 kozmosin me anë të një fjalie. Ndaj dhe ky përkufizim i termit nëpër fjalorë na duket pak i ftohtë dhe i largët. Më duket sikur injoroj ekzistencën e shpirtit të urtë dhe të imagjinatës së fshehur të treguar në shumë proverba që janë paraqitur në këtë koleksion të vogël. Do të ishte njësoj sikur të mos marrësh diturinë praktike të thënieve në lidhje me motin, bujqësinë, parimet fisnike dhe teologjinë morale; në lidhjen e njeriut në raport me të tjerët, me veten dhe me vetë Perëndinë; gati mohohet krejtësisht kapaciteti i mençurisë për të ilustruar folklorin e një populli, në mënyrën e të ndjerit, të menduarit dhe të gjykuarit. E habitshme. Në fakt dhe unë jam e befasuar, kur ndaloj dhe mendoj për mprehtësinë e mendjes njerëzore në disa ilustrime lidhur me pasigurinë e jetës, me vështirësitë e marrëdhënieve familjare, me brishtësinë e shëndetit të njeriut, me metaforikën e kafshëve. Janë sinteza që përafrojnë karakterin e një populli të tërë dhe, për analogji, e gjithë njerëzimit. Do të thotë që origjina morale e njeriut dhe eksperienca e tij, pavarësisht pengesave sociale dhe etnike në shekuj është dashur të maksimizohet. Në fakt janë shumë proverba që kanë origjinë sa të largët po aq dhe të afërt. Sipas traditës së shkruar nga Lindja ato kanë kaluar te Grekët, e pastaj te Romakët dhe nga kultura klasike në të gjitha gjuhët e botës perëndimore. Falë të kësaj matrice bëhet e mundur, të gjenden të njëjtat proverba të përdorura nga francezët, anglezët edhe italianët, por edhe falë virtytit të komunikimit të lirë ndërveprues nga një popull në tjetrin, për sa i përket kontakteve të vazhdueshme të fjalës dhe mënyrave të të shprehurit. Një energji e vërtetë jetëdhënëse e gjuhëve të gjalla, një burim tjetër i bollshëm i gjallërimit dhe freskisë së proverbave janë vargjet dhe gjykimet e shkrimtarëve të mëdhenj, filozofëve dhe njerëzve të kulturës, të cilat bëhen universale dhe vijnë e bëhen të pranueshme si pjesë përbërëse e trashëgimisë së njeriut, ku eksperienca, sensi i mirësisë dhe i së kaluarës kthehen në forma të shkurtra dhe koncize. Qëllimi i këtij koleksioni dhe i kësaj përqasjeje në tabelat e mëposhtme, për arsye të frazave të shkurtra, ka qenë pjesërisht ajo e paraqitjes së disa proverbave, që në një tokë britanike veshin rëndom mantelin e diskutimit qoftë me shkrim, qoftë me gojë edhe në tokën shqiptare. Disa prej tyre mund të duken sikur janë huazime prej italishtes, të tjerat do të shfaqen krejtësisht origjinale anglo-saksone, ndërkaq disa të treta duket sikur janë me origjinë biblike. Por çfarë rëndësie ka?! Në të gjitha rastet vlen çka u tha më siptër, domethënë pas çdo proverbi qëndron çdo njeri i çdo vendi dhe i çdo race, gjithnjë i njëjtë me veten, gjithnjë unik dhe autentik. 60

61 Zgjedhja që të mos përkthesh, të shpjegosh ose të komentosh në sinkroni me këtë princip, njeh në çdo thënie proverbiale, një të vërtetë të kuptueshme, pa marrë parasysh gjuhën me të cilën është shprehur. Përpjekja jonë është limituar me hartimin e një fjalorthi që mbulon fjalët më të vështira e të ngurtësuara, ku çdo ndërhyrje do të prishte logjikshëm konstruktin sintetik të strukturave linguistike, do të rrëmbente imagjinatën e lexuesit e do të limitonte aftësitë shpjeguese. Për të lehtësuar këtë eksperiencë personale kemi evidentuar tri tabela ballafaquese, të cilat mund të jenë një nga pikat e fillesës së një reflektimi për përqasjen dhe përmbajtjen. Falë këtij kriteri, më në fund kemi arritur proverbat në të dyja gjuhët t i sistemojmë sipas një rregulli të logjikshëm, për të dëshmuar se përzgjedhja ia ka arritur qëllimit: në një fjalorth të përmblidhen proverbat që mundësojnë të bëhen studime përqasëse nëse proverbat e përmbledhura në këtë fjalorth i përkasin më shumë përqasjes: a) proverb = me proverb b) proverb > proverb c) proverb ~ gjuhë e zakonshme Fjalorthi që kemi botuar, përveç anës teorike, mendojmë se përmbush edhe anën praktike: duhet t i ofrojë lexuesit (mësuesve dhe pedagogëve) një avantazh të dyfishtë që të njihen me një proverb duke e përafruar me të tjerët që janë të ndërtuar përmes disa fjalëve Evis Çelo, Proverba angleze, Europrint, Vlorë, Albania 2011:

62 III.2 Ballafaqimi i proverbave në të tre nivelet: III.2.1 Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb = proverb Tabela 1: Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb = proverb Anglisht shqip A bad workman blames his tools: Një punëtor i keq është turpi i vetes; A barking dog never bites: Qeni që leh nuk të ha; A bird in the hand is worth than two in the bush: Më mirë një vezë sot se sa një pulë mot; A friend in need is a friend indeed: Miku i vërtetë njihet në vështirësi; A man is known by the company he keeps: Më thuaj me kë rri, të të them se cili je; A rolling stone gathers no moss: Guri që rrokulliset, kurrë nuk zë myshk; A stich in time saves nine: Për një gozhdë shkoi dëm patkoi; A village insight needs no guides: Fshati që duket s do kallauz; Action speak louder than words: Veprat flasin më shumë se fjalët; As snug as a bug in a rug: Ka rënë si veshka në mes të dhjamit; As you sow, you reap: Ç të mbjellësh, do të korrësh; Bad news travels fast: Lajmi i keq përhapet shpejt; Big fish eat little fish: Peshku i madh e ha të voglin; Cold hands,warm heart: Bukë e kripë e zemër; Curiosity killed the cat: Frika ruan vreshtin; Diamonds cuts diamonds: Plumbi del me plumb; Don t count the chicken before they are hatched: Peshku në det, tigani në zjarr; Don t look a needle in a hay: Mos kërko Shqip - anglisht Afër detit, afër mbretit: The nearer the bone, the sweeter the meat; Ai që i bën gropën tjetrit bie vet brenda: He who pit for others, falls in himself; Atë sikur e ka nxjerrë nga hundët: He is a very spit of his father; Çdo tenxhere ka kapakun e vet: Every Jack has his Jill; Dhelpra që fle s gjuan pula: The early birds catches the worm; E ke inat, por jepi hakun: To give devil his due; Faji u bë qyrk e nuk e veshi njeri: Nobody ever admits threat they are to blame; Fryti i vjedhur është i ëmbël: Stolen fruit is sweet; Fshati që duket s do kallauz: A village insight needs no guides; Gjuha nuk ka tehëza dhe prapë të pretë: The tongue is not steel yet it cuts; Harro mushkë Valarenë se Ali Pashanë e prenë: There s no birds in the last year s nest; Hekuri rrihet sa është i nxehtë: To strike the iron while the iron is hot; I bie fyellit në të njëjtën vrimë: To harp on the same string; I hasi sharra në gozhdë: He is up against more than hs match; Ka rënë si veshka në mes të dhjamit: As snug as a bug in a rug; Kur ikën macja luajnë minjtë: When the cat s away, the mce will play; Kur s ke pulën, ha sorrën: When all fruit falls, welcome haws; 62

63 gjilpërën në kashtë; Don t pour vinegar into the wouds: Mos hidh kripë në plagë; Don t teach to an old dog the tricks: Mos i mëso babait arat; Eagles don t catches flies: Shqiponjat nuk kapin pilivesa; Feed the cold and starve a fever: Mbill erën dhe korr furtunën; Fire that closest kept,burns most of all: Thëngjilli i mbuluar djeg më shumë; Hunger drives the wolf out of the wood: Uria e nxjerr ujkun nga pylli; If anything can go wrong, it will: Së keqes hapi derën; In the world of the blind,the one eyed man is king: Në botën e qorrave çakërri është mbret; It is never to late to mend: S është kurrë vonë për të ndryshuar; It s never to late to learn: Sa të rrosh do mësosh; Kill two Birds with one stone: Me një gurë vret dy zogj; Least said, soonest mended: U tha, u bë. Kush s flet, s gabon; Little stream make great rivers: Gur gur bëhet mur; Little strokes fell great oaks: E rrëzon lisin me një të preme; Live and learn: Njeriu plaket duke nxënë; Love makes the world go around: Dashuria rrotullon botën; Money makes money: Paraja shkon te paraja; No rose without a thorn: S ka trëndafil pa gjëmba / S ka mish pa kocka; One might as well be hanged for a sheep as a lamb: Bashkë me barin e thatë, digjet dhe i njomi; Out of sight out of mind: Larg syve, larg mendjes / zemrës; Render to Ceasar the things which are Ceasar: Jepi Çezarit atë që është e Çezarit; Kur të vijnë mendtë s ti hanë as qentë: To lock the stable after the horse has been broken; Lajmi i keq përhapet shpejt: Bad news travel fast; Larg syve, larg mendjes: Out of sight out of mind; Mbill erën dhe korr furtunën: Feed the cold and starve a fever; Më kushtoi sa qimet e kokës: It cost me a sum of all reason; Me mikun ha bukë e ndaj thërrime: Short reckonings make long friends; Më mirë nderi sesa plasja: A fair name is better than rishes; Më mirë një vezë sot, se sa një pulë mot: A bird in the hand is worth than two in the bush; Me një gurë vret dy zogj: Kill two Birds with one stone; Mjerë ai që s ka veshë dhe s do të dëgjojë: There are none so deaf as those who won t hear; Mos e mbaj gjarprin në gji: Don t cherish (nourish) a snake in the bossom; Mos e zgjat e bëj tërkuzë: Don t drag the story out; Mos hidh kripë në plage: Don t pour vinegar into the wouds; Mos i shiko gunën por punën: You can t tell a Book by its cover; Mos i trego arat babait: You cannot teach oan old dog new tricks; Mos kërko gjilpërën në kashtë: Don t look a needle in a hay; Mulliri nuk punon me ujë të vjetër; Nuk mbahet shtëpia me miell hua: The mill grind with the water that is past; Njeriut i peshojnë veprat: You are what you act; Paraja shkon te paraja: Money makes money; 63

64 Set the the fox to keep the geese: Vë ujkun të ruajë delet; Still water run deep: Uji i pastër rrjedh në thellësi; Stolen fruit is sweet: Fryti i vjedhur është i ëmbël; Streetch your arms no further than your sleeves will reach: Shtriji këmbët sa e ke jorganin; The early bird catches the worm: Kush mëngoi, bloi; The early birds catches the worm: Dhelpra që fle, s gjuan pula. The leopard does not change his spots: Ujku qimen e ndërron, por zakonin nuk e harron; The nearer the bone, the sweeter the meat: Afër detit, afër mbretit; The nearer the church the farther from the God: Sa më afër kishës, aq më larg zotit; The pot calls the kettle black: Shanë tenxherja tiganin. Shih kush shanë; There are none so deaf as those who won t hear: Mjerë ai që s ka veshë dhe s do të dëgjojë; There is a time to speak and a time to be silenced: Ka kohë për të folur e kohë për të heshtur; There s no birds in the last year s nest: Harro mushkë Valarenë se Ali Pashanë e prenë; To give devil his due: E ke inat, por jepi hakun; To harp on the same string: I Bie fyellit në të njëjtën vrime; To turn a Blind eye and a deaf ear: Të bësh një sy qorr e një vesh shurdh; Too many cools spoil the broth: Shumë guzhinierë e prishin gjellën; When in Rome do as romans do: Sipas vendit dhe kuvendi; When the cat s away, the mice will play: Kur ikën macja, luajnë minjtë; You can t tell a Book by its cover: Mos i Peshku i madh e ha të voglin: Big fish eat little fish; Peshku në det tigani në zjarr: Don t count the chicken before they are hatched; Plumbi del me plumb: Diamonds cuts diamonds; Po s punove, s ha: If you won t work, you shan t eat. Pse të mbash qen kur di të lehësh vetë: Why keep a dog and bark yourself; Punën e sotme mos e lër për nesër: Never put off for tomorrow what can do; Qeni që leh nuk të ha: A barking dog never bites; Qesh mirë ai që qesh i fundit: He laughs best who laugh last; Rrota që kërcet duhet vajisur: The squeaking wheel gets the grease; S bëhet bishti më i rëndë se sëpata: One can t have the tail wagging the dog; Sa gomarë buzëbardhë ka: There are Jacks than one at the fair; Sa të rrosh do mësosh: Live and learn; Së keqes hapi derën: If anything can go wrong, it will; Sipas vendit dhe kuvendi: When in Rome do as romans do; Shan tenxherja tiganin; Shih kush shan: The pot calls the kettle black; Shtriji këmbët sa ke jorganin: Streetch your arms no further than your sleeves will reach; Shumë guzhinierë e prishin gjellën: Too many cools spoil the broth; Të bësh një sy qorr e një vesh shurdh: To turn a Blind eye and a deaf ear; Thëngjilli i mbuluar djeg më shumë: Fire that closest kept, burns most of all; Ti nuk nxjerr dot qimen nga qulli: You can not get a quart into a pint pot; Ujku qimen e ndërron, por zakonin nuk e harron: The leopard does not change his spots; 64

65 shiko gunën, por punën; You cannot teach oan old dog new tricks: Mos i trego arat babait; Unë me bukë, ai me gurë: Render good for evil; Vë ujkun të ruajë delet: Set the the fox to keep the geese; III.2.2 Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb > proverb Tabela 2: Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb > proverb Anglisht shqip A bad workman always quarrels with his tools: Një punëtor i keq, grindet me veglat e tij; A book holds a house of gold: Libri fsheh një shtëpi të artë; A cat in gloves catches no mice: Një mace për bukuri nuk është për minj; A friend in need is a friend indeed: Në rrezik e në nevojë shoku-shokun ta ndihmojnë; A little pot is soon hot: Poçja e vogël ngrohet shpejt; A place for everything and everything in its place: Një vend për gjithçka dhe çdo gjë në vendin e vet; After a storm comes a calm: Pas shtrëngatës lind dielli; After dinner rest a while, after supper walk a mile: Pusho pak pas dreke, ec një milje pas darke; All road lead to Rome: Të gjitha rrugët të çojnë në Romë; Any port in a storm: Çdo port ka stuhi; As a tree falls, so shall it lie: Pema që bie, rri shtrirë; Better a goog cow than a cow of good kind: Më mirë një racë e mirë sesa e bukur; Better to pour oil on trouble water: Urtësia qetëson gjakrat; Birds of a feather flock together: Zogjtë e një tufe fluturojnë bashkë; Divide and rule: Përça e sundo; Shqip anglisht As mish e as peshk: Neither fish, nor flesh; Askush s është më i shurdhët sesa ai që s do të dëgjojë: There s no deaf as those who will not hear; Atë thuaja plakës sate: Put that in your pipe and smole it; Bëj si për veten tënde: Do as you would be done by; Bëj si them unë, mos bëj si bëj unë: Do as i say, not as i do; Budallait i punon fati dhe jo shtati: Fortune favours fools; Bujaria nis nga familja: A charit begins at home; Çka barku nxjerr bardhaku: Out of the abudance of the heart, to mouth speak; Dardha bie nën dardhë: Fine Feather make fine birds; Dardha e ka bishtin mbrapa: The sting is in the tail; Dy mendje janë më mirë se një: Two head are better than one; Dy vetë janë, një mendje s kanë: Two of a trade never agree; E reja është vështirë të vërtetohet: What is new cannot be true; E rrëzon lisin me një të preme: Little strokes fell great oaks; Edhe i zënë me presh në dorë, njeriu mohon: Be caught in the very act, human deny; Fillimi i mbarë, gjysma e punës: Half done, 65

66 Don t cross the bridge till you come to it: Mos kërko atë që nuk meriton; Drive a coach & horse through argument: Të dërrmon me kritika; Eat to live, not live to eat: Ha për të jetuar e mos jeto për të ngrënë; Empty sacks will never stand upright: Kalliri bosh e mban kokën lart; Every picture tells a story: Çdo pikturë të tregon një histori; Example is better than percept: Eksperinca është më e mirë se intuita; God made the country and man made the town: Perëndia krijoi tokën, njeriu qytetin; God sends meat, but the devils sends cook: Zoti dërgon mishin, djalli kuzhinierët; Grasp all, lose all: Zilia e madhe, ha kokën e të zotit; Great minds thinks alike: Kokat e mëdha kanë një mëndje; Great minds thinks alike: Mendjet e mëdha mendojnë njësoj; Habit doesn t make the monk: Rituali nuk të bën murg; Haste makes waste: Kush nxiton, gabon; He who rides a tiger is afraid to dismount: Ai që ka shaluar një tiger, ka frikë t i zbresë; Heaven protects children, sailors and drunken man: Hyji mbron fëmijët, marinarët, detarët dhe pijanecët; Honey catches more flies than vinegar: Mjalti tërheq më shumë se vera; If two ride a horse, one must ride behind: Nëse dy vetë ngasin një kalë, njëri duhet të rrijë nga pas; If you pay peanut, you get a monkey: Po pagove me kokrra lajthie, një majmun do të marrësh; If you run after two hares you will catch neither: Nëse vrapon pas dy lepujve, s kap asnjë; If you throw mud enough some of it will getting of on the right tack; Frika ruan vreshtin: Care killed the cat; Gjaku nuk bëhet ujë: Blood is thicker than water; Gjella me kripë e kripa me karar: Too much of a good thing is good for nothing; Gjërat e mira vijnë avash-avash: The best things came in small package; Gjuha është më e mprehtë se shpata: The tongue is sharper tahn any sword; Gjuha kocka s ka, kocka thyen: Hard words break no bones; Gozhda del me gozhdë: One nail drives out another; I bëj paratë rrushë e kumbulla: Play duck & droke with one s money; I duruari, i fituari: Everything come to him that waits; I mbyturi të mbyt: A Drowing man clutches at a strat; Je i zoti i të gjithave dhe mjeshtër i asgjëje: Jack of all trades and master of none; Ka shumë kunguj në një sqetull: There are many iron in the fire; Kafshata e madhe të zë fytin: Too much is as bad as none at all; Ku di derri ç është nderi: What can you except from a pig but a grunt; Kulaçi i thyer nuk ngjitet: What is done can t be undone; Kur s ke dhënë gjë, mos prit gjë: When you have given nothing, ask for nothing; Kush mbjell erën korrë furtunën: They that sow the wind shall reap the whirlwind; Kush më gjatë jeton, më shumë mëson/shohin: They that live longest, see most; Lajmi i keq përhapet shpejt: Bad news travels fast; Mali me mal nuk piqet, por njeriu me njeriun nuk piqet: Extremes meet; Mbaje vath në vesh: Put that in your pipe and 66

67 stick: Nga të gjitha shpifjet njëra do të zerë; It is too late to shut the stable-door after the horse has bolted: Qortoje përpara se të thyejë poçen; It s a sin to steal a pin: Është mëkat edhe të vjedhësh një gozhdë; It s no uses crying over spilt milk: Vaji i derdhur s mblidhet më; Learning is best than house and land: Pësimi dhe mësimi janë më të mirë se shtëpia dhe pasuria; Little stream make great rivers: Gur gur bëhet mur; Make a hay when the sun shines: Bëhu bari kur dielli shkëlqen; Man proposes, God disposes: Njeriu propozon, Zoti disponon; Misfortune never comes single: Fatkeqësitë nuk vijnë kurrë vetëm; Nothing can never come between if the Heaven paints: Asgjë nuk e ndalon atë që zoti e ka shkruar; Old sins cast long shadow: Mëkatet e vjetra e kanë kokën e madhe; Pull the devil by the tail: Tërheq djallin nga bishti; Rain before seven, fine before eleven: Stuhi përpara shtatës, e mirë përpara njëmbëdhjetës; Safe bind, safe find: Lidhe që ta gjeshë të sigurt; See no evil, hear no evil, speak no evil: Mos shiko të keqen, mos dëgjo të keqen, mos fol të keqen; See the hair in someone else s eye, but not the wooden-bean in your eye: Sheh qimen në syrin e tjetrit, e nuk sheh trarin në syrin e vet; Straw tells you which way the wind blows: Fija e kashtës në erë të tregon ecurinë e gjërave; Take care of a pence and the pound will take care of themselves: Pikë pikë bëhet rrekeja; The gods send nuts to those who have no smoke it; Më hodhi hi syve: I have been done in the eye; Më i miri i shokëve, nuk ka shok: The best of friends must be apart; Më mirë të qeshësh, kur nuk qan dot: Better to smile in the face of adversity; Më vjen laku në fyt: To be at the end of one s resources; Moj e drejtë, plaç të preftë: Truth will out; Molla e kalbur, kalb mollën fqinjë: The rotten apple injures its neighbours; Mos e ngit gjarprin në bisht / Shejtani fle ti e zgjon: Don t rouse the sleeping lons; Mos e trazo qenin në gjumë: Let sleeping dog lie; Mos gjyko, që të mos jesh i gjykuar: Judge not, that ye be not judge; Mos i mëso babait arat: Don t teach to an old dog the tricks; Nga ajo që ruhesh nuk shpëton: The unexpected always happens; Nga fryn era kthen gunën: See which way the cat jump & act; Nga hiçja mirë është edhe birçja: Half a loaf is better than one bread; Ngutja është pjellë e djallit: Haste is from the devil; Një gjysmë është më mirë se një e terë: The half is better than the whole; Njeriu mëson edhe nga më i vogli: The one also learn from the least; Njeriu s ngopet nga e mira: One can have too much of a good thing; Nuk hapen petat pa brumë: You can not make bricks without straw; Nuk i bihet murit me kokë: You can t run one s head against a post; Nuk ka asgjë më miqësore se një mik i vërtetë: There is nothing more friendly than a friend in need; Nuk mbulohet dielli me shoshë: One does not 67

68 teeth: Zotat u dërgojnë arra, atyre që s kanë dhëmbë; The grain od wheat in a bushel of chaff: Kashtë shumë, e bukë pak; The great the sinner, the greater the saint: Sa më i madh është mëkati, aq më i madh është shenjtori; The greater the truth, the greater the libel: Sa më e madhe e vërteta, aq më e madhe shpifja; The higher the monkey climbs the more he shows his tails: Sa më lart të ngjitet majmuni, aq më mirë e tregon bishtin; The iron hand is the velvet glove: Dorë e hekur, fjalë e butë; The last drop makes the cup run over: Pika e fundit e përmbys kupën; The road to hell is paved with good intentions: Rruga për në ferr është e shtruar me premtime të mira; The way to the man s heart is through his stomach: Rruga për në zemër kalon nga stomaku; There is a reason in roasting eggs: Ka një arsye në pjekjen e vezëve; There is an exception to every rule: Për çdo rregull ka një përjashtim; There is truth in wine: Ç bluan mendja, zbulon pija; There s no deaf as those who will not hear: Askush s është më i shurdhët, se sa ai që s do të dëgjojë; Those who live in glass houses should not throw stones: Ai që e ka çatinë prej xhami të mos gjuajë me gurë; To err is human, to forgive is divine: Të gabosh është njerëzore, të falësh është hyjnore; United we stand, dived we fall: Të bashkuar qëndrojmë, të përçarë biem; Wallnuts and pears you have to plant for your heirs: Arra dhe dardha, mbillen për trashëgimtarët; wash one s dirty linen in public; Nuk mund të mësojë veza pulën: Don t teach your grandmother to suck eggs; Nuk nxirret dhjam nga pleshti: You can not get blood from a stone; Oreksi vjen duke ngrënë: The more one gets,the more he wants; Parmenda që rri zë ndryshk: It s better to wear out than to rust out; Pas të keqes vjen e mira: When things are at worst, they begin to mend; Për çdo rregull ka një përjashtim: There is an exception to every rule; Për një gozhdë shkoi dëm patkoi: For want of a nail the shoe was lost; Përça e sundo: Divide and rule; Përpara shkatërrimit vjen kryelartësia: Prode goes before the destruction; Pleqëria si fëmija: There is no fool like an old fool; Pranë syve, pranë zemrës: Distant water won t help to put a fire close at hand; Pula e tjetrit të duket më majme: The grass is always green on the other side of the fence; Pula që bën vezë me dy të verdha: It s the goose with the golden eggs; Qesh mirë ai që qesh i fundit: He laugh best who laughs last; S ka tym pa zjarr / Ku ka zë s është pa gjë: No smoke without fire; Si e nisi e bitisi: As we live, so we end; Sy për sy dhe dhëmbë për dhëmbë: Ashes to Ashes and dust to dust; Shalqiu e pjepri duhen provuar: The proof of pudding is in the eating. Shtamba e vogël i ka veshët e gjatë: Little pitchers have longer ears; Të shkosh si cjapi te kasapi: To be like a lamb to the slaughter; U bë veza të mësojë pulën: To teach such godmother to such eggs; Var një hajdut të ri dhe ai nuk do të vjedh: 68

69 When poverty comes in at the door. Love flies out of the window: Kur varfëria mbërrin te dera, dashuria fluturon nga dritarja; Why keep a dog and bark yourself: Pse të mbash një qen, kur di të lehësh vetë?; You cannot put an old head, on young shoulder: S mund të qethesh me shelegët. Hang a thief when he s young and he ll no steal when he s old; Zu dhe kacidhjari lesh, gjithë botën e përqesh: There s nothing more competible than a bald man who pretends to have have; III.2.3 Ballafaqimi i proverbave të tipit: proverb ~ gj. zakonshme Tabela 3: Ballafaqimi i proverbave të tipit: proverb ~ gj. zakonshme Anglisht shqip A deaf husband and a blind wife are always a happy couple: Një burrë i shurdhët dhe një grua qorre janë një çift i lumtur; A golden key can open any door: Çelësi i florinjtë i hap të gjitha dyert; A guilty conscience needs no accuser: Ndërgjegjia që vret, ka paguar mëkatin; A little thieves are hanged but great ones escape: Hajdutët e vegjël varen, ndërsa të mëdhenjtë arratisen; A man who is his own lawyer has a fool for his client: Ai që ka avokat veten ka budallain për klient; A penny saved is a penny earned: Një monedhë e kursyer është sa një monedhë e fituar; A word to the wise is enough: Një fjalë për të zgjuarin është shumë; Absence makes the heart grow fonder: Largësia e bën dashurinë më të zjarrtë; All is well that ends well: Puna e mirë, shihet në fund; All road lead to Rome: Të gjitha rrugët të çojnë në Romë; Attack is the best form of defence: Sulmi është forma më mirë e mbrojtjes; Shqip anglisht Ai që dëshiron të shkojë përpara duhet së pari të pyesë gruan e vet: He that will thrive must first ask his wfe; Ajo që u bë nuk ç bëhet: What is done, can t be undone; Asnjë fjalë nuk doli nga goja e tij: Not a word fell from his lips; Asnjë kohë nuk e pëlqen të tashmen: No time like present; Bashkë me lanat hedh edhe foshnjën: Throw the baby out with hath water; Bashkimi bën fuqinë: Many hands make the work easier; Bli në tregjet më të lira e shit ndër më të shtrenjtat: Buy in the cheapest market and sell in the dearest; Bukuria reflektohet në shpirt: Beauty is only skin-deep; Çdo njeri mbështetet në këmbët e veta: Every tub must stand on its own bottom; Çelësi i florinjtë i hap të gjitha dyert: A golden key can open any door; Çfarë humb në një krahë e fiton në krahun tjetër: What I lose on the swings i make up on roundabouts; Çfarë nuk e dini, nuk mund t ju lëndojë: What 69

70 Beauty is in the eye of beholder: Sytë janë bukuria e shpirtit; Better be an old man s darling than a young man s slave: Më mirë të jesh e dashura e një plaku se sa skllavja e një të riu; Birds in their little nest agree: Zogjtë e një foleje kanë një mendje; Buyers has need of hundred eyes, the seller of but one: Blerësi ka nevojë për 100 sy, por shitësi vetëm për një; Children and fool tell the truth: Fëmijët dhe budallenjtë thonë të vërtetën; Civiliy cost nothing: Qytetaria s kushton; Dead men tell no tales: Të vdekurit nuk i tregojnë përralla; Don t Halloo till you are out of wood: Mos u gëzo para kohe; Don t throw out your diry water, until you get in fresh: Mos e flak ujin e vjetër, derisa të gjeshë ujë tjetër; Draw it mild: Merre shtruar; Drive slowly over the stone: Ec ngadalë mbi gurë; Drop an handkerchief and turns to sophocate you: Jepi një shami, kthehet dhe të mbyt; Easy come, easy go: Siç vjen, shkon; Every tub must stand on its own bottom: Çdo njeri mbështetet në këmbët e veta; Fields have eyes and woods have ears: Fushat kanë sy dhe pyjet kanë veshë; Fight fire with fire: Përgjigju zjarrit me zjarr; Fish and guest stink after three days: Peshku dhe mysafiri bien erë pas tre ditësh; Flattery will get nowhere: Me lajka s fiton asgjë; Four eyes see more than twoo: Katër sy shohin më mirë se sa dy; Good fence make good neighbour: Kufijtë e ndarë, miq të mirë; Good seed makes a good croop: Farë e mirë, drithëra të mbara; He has hardly feather to fly with: Zvarranikët don t you know can t hurt you; Dashuria është e verbër: Love is blind; Dera ose mbyllet ose hapet: A door must wether be shut or open; Dëshpërimi i ka rrënjët te kujtimet e dëshpëruara: Desperate disease must have desperate remedies; Dhamë e morrëm, por nuk shpëtuam dot: Do what we could, we couldn t save it; Diçka është më e mirë se asgjë: Something is better than nothing; Djemtë janë djem e do bëjnë punën e tyre: Boys are boys and boys do boy-stuff; E keqja merr dhenë: Bad news runs space; E nesërmja është ditë e re: Tomorrow is another day; E nesërmja s kthehet më: Tomorrow never comes; E shkëlqyera është armike e së mirës: The best is the enemy of good; E vërteta do të dalë: The truth will out; E vërteta është e hidhur: Nothing sting like the truth; Ec ngadalë mbi gurë: Drive slowly over the stone; Ecën shpejt, kush ecën vetë: He travels fastes who travels alone; Eci si mbi gjemba: Don t walk on eggs; Edhe një mi mund të ndihmojë luanin: A mouse may help the lion; Eksperienca është mësuesi më i mirë: Experience is the best teacher; Ena bosh bën më shumë zhurmë: Empty vessels make the most sound; Është më mirë japësh se sa të marrësh: It s better to give than to receive; Është ndryshe nga ç duket: There is morein it,than meets the eyes; Është qen që nuk i del zoti: It s a dog nobody will own; Fat në letra, i pafat në dashuri: Lucky at the cards,unlucky in love; 70

71 s mund të fluturojnë; He who hesitates is lost: Nëse ke humbur guximin gjithçka ke humbur; He who stays to the end will survive: Ai që qëndron deri në fund, do të mbijetojë; Help you to salt, help you to sorrow: Kripa ndihmon vuajtjen; Hope is the best and prepare for the worst: Shpreso për më të mirën dhe përgatitu për më të keqen; If every man would sweep his own doorstep the city would soon be clean: Nëse secili pastron pragun e vet, atëherë qyteti do të ishte i pastër; If ther blind lead the blind, both shall fall into Ditch: Nëse një i verbër i prin një të verbri, të dy bien në gropë; If you don t make mistake you don t make anything: Nëse nuk gabon asgjë nuk kupton; If you lie down with the dog, you ll get up with flas: Po fjete me qenin, do ngrihesh me pleshta; If you play with fire you get burnt: Po luajte me zjarrin do të digjesh; It is ill sitting at Roma and striving with Pope: Është sëmundje të rrish në Romë dhe të luftosh me Papën; It is more blessed than to receive: I lumtur është ai që jep; It takes all sorts to make a world: Qëllimi justifikon mjetin; It takes three generations to make a gentleman: Të duhen tre breza të bëhesh zotni; It s a bad egg: Është farë e keqe; It s a good horse that never stumble: Kali i mirë është ai që nuk pengohet kurrë; It s not always the expected that happens: Nuk ndodh përherë ajo që pritet; Jealosy is cruel as the grave: Xhelozia është mizore si varri; Keep no more cats than will catch mice: Mos Fëmijët dhe budallenjtë thonë të vërtetën: Children and fool tell the truth; Fisi i fisit të mirë, vjen i ligë e del i mirë: A good horse cannot be of a bad colour; Fjala ta bën zemrën mal: The words warm the cockles of your heart. Gjërat e shkruara nuk mund të rikthehen: Things past cannot recall; Gjithçka është bereqet po erdhi në mulli: All is grist that come to the mill; Gjithmonë ka dy anë të medaljes: There are two sides to every questions; Gjysma e të vërtetës është shpesh një gënjeshtër e tërë: Half truth is often a whole lie; Haberi më i mirë është mosdija e lajmit: No news is a good news; Halli nuk njeh ligje: Neccessity know no law; Heshtja është flori, e folura është argjend: Speech is silver,but silence is gold; Heshtja është flori: Silence is golden; I pari me lule behari: First come,first served; I pari merr riskun e tjetrit: First catch your hare; Imitimi është lajka më e sinqertë: Immitation is the sincerest form of flattery; Jo gjithçka që shkëlqen është flori: Glitter is not a gold; Jo secila mollë / pemë bën kokrra të mira: That s a tree of bearing fine apples; Katër sy shohin më mirë sesa dy: Four eyes see more than two; Koha bën mrekullira: Time works wonders; Koha dhe e vërteta nuk presin njeri: Time and Tide wait for no man; Koha ndryshon bashkë me ne: Times change and we with time; Koha shëron çdo plagë: Time is a great healer; Korbat kudo janë të zinj: Crows are everywhere equally black; Kujdesi është ligji i parë i natyrës: Self- 71

72 mba një mace që s kap minj; Keep off the grass: Mos shkel barin; Life begins at forty: Jeta nis në të dyzetat; Life nad people serve with the same sauce: Jeta dhe njerëzit ta marrin hakun një me një; Live and let live: Jeto dhe li për të jetuar; Look before you leap: Shiko mirë, para se të hedhësh këmbën; Love and cough can not be hid: Dashuria dhe kolla nuk mund të fshihen; Love begets love: Dashuria lypë dashuri; Love is blind: Dashuria është e verbër; Love makes the world go around: Dashuria rrotullon botën; Love will find a way: Dashuria e gjen rrugën; Make a virtue of necessity: Nevoja të mëson; Make haste slowly: Qetëso ngutjen; Man cannot live by bread alone: Njeriu s mund të jetojë vetëm me bukë; Man is wolf for a man: Njeriu për njeriun është ujk; Many little makes a mickle /muckle: Gurë, gurë bëhet kalaja; Mistakes comes out in the was: Kush punon edhe gabon; Money is poker: Paraja është pushtet; Nature is the remedies of all remedies: Natyra është ilaç i ilaçeve; Needs must whwn the devil drives: E keqja të çon në derën e hasmit; Never say die: Kurrë mos u dorëzo; Never tales out of a school: Kurrë mos trego përralla jashtë shkolle; Never trouble, till trouble, troubles you: Mos u shqetëso kur s ke telashe; New brooms, sweep clean: E reja fshin, vrulli pastron; No men serve two masters: Nuk mund tu shërbesh dy zotërinjve; Nobody, if not be: O ai, o askush; Not a word fell from his lips: Asnjë fjalë nuk doli nga goja e tij; preservation is the first law of nature; Kujto qenin e bëj gati shkopin: Talk to the devil and his bound to appear; Kur bën një të mirë çoje deri në fund: One good turn deserves another; Kur vjen e keqja, hapi derën: Trouble never come single; Kush di të genjejë, di të shesë: There are tricks in every trade; Lajka është motër me gënjeshtrën: Flattery is next door to lying; Lëre të varrosë të vdekurin e vet: Let the dead bury their dead; Manteli nuk të bën prift: The cowl does make the monk; Martesa është një llotari: Marriage is a lottery; Me lajka s fiton asgjë: Flattery will get nowhere; Më mirë një punë çfarëdo sesa papunë: Any job is better than none; Më mirë prishet: Too good to be true; Mendimi është i lirë: Thought is free; Mos i bjer fatit me shkelm: Don t burn one s boot; Mos i fut hundët në punët e të tjerëve: Don t meddle in another people affairs; Mos i fut njerëzit në një thes: Don t lump all the people in the same boat; Mos i hiq dikujt bukën e gojës: Don t take the bread out of somebody s mouth; Mos merr flakë si kashta: Don t go off the deep end; Mos u gëzo para kohe: Don t Halloo till you are out of wood; Muret kanë të veshë: Walls have ears; Nderet iu shkojnë atyre që e meritojnë: Honours go to those who merit them; Nëse gjithsecili do të pastronte pragun e vet atëherë qyteti do të ishte i pastër: If every man would sweep his own doorstep the city would soon be clean; 72

73 Nothing is certain but death and taxes: Asgjë s është e sigurt veç vdekjes dhe taksave; Nothing sting like the truth: E vërteta është e hidhur; Of two Evils choose the less: Midis dy të këqijave zgjidh më të voglën; One half of the world does not know how the other half lives: Gjysma e botës nuk e di se si jeton gjysma tjetër; One hand washes the other: Njëra dorë lanë tjetrën; One law for the rich and another for the poor: Ka ligj për të pasurit e ka ligj për të varfërit; One step at the time: Çdo gjë bëhet me rradhë /Gjithçka në kohën e vet/; One s man Loss is another man s gain: Humbja e dikujt është fitorja e dikujt tjetër; Opportunity makes a thief: Mundësia /Nevoja/ të bën hajdut; Other times other manners: Kohë të tjera, zakone të tjera; Out of debt, out of danger: Larg borxhit, larg rrezikut; Patience is a virtue: Durimi është virtyt; Poverty is not a crime: Varfëria s është krim; Second thoughts are best: Mendimi i dytë është më i miri; Slow but sure: Ngadalë, por e sigurt; So many men, so many minds: Sa njerëz jemi, aq mendje kemi; Spare well and have to spend: Kurse mirë, se ke ç të shpenzosh; Speech is silver, but silence is gold: Heshtja është flori, e folura është argjend; Tastes differ: Shijet ndryshojnë; The best Doctors are Dr Diet; Dr Quiet and Dr Merryman: Doktorët më të mirë janë Doktor dieta, Qetësia dhe Gëzimi; The fat is in the fire: E tepërta është haram; The first duty of a soldier is obidience: Detyra e parë e ushtarit është bindja; The husband is always the last to know: I zoti Nëse ke humbur guximin gjithçka ke humbur: He who hesitate is lost; Nëse një i verbër i prin një të verbri, të dy bien në gropë: If ther blind lead the blind, both shall fall into Ditch; Nëse nuk bën dot mirë, të paktën mos bëj keq: If you can t be good, be careful; Nëse nuk gabon, asgjë nuk kupton: If you don t make mistake you don t make anything; Nevoja të mëson: Make a virtue of necessity; Një derë që kërcet dëgjohet më fort: A creaking door hangs longest; Një përrallë kurrë nuk humbet gjatë të thënit: A tale never loses in telling; Një vrasës është gjithmonë i zbuluar: Murder will out; Njëra dorë lanë tjetrën: One hand washes th pe other; Njeriu njihet duke jetuar: Come live with me and you ll know me; Nuk mund të humbasësh atë që kurrë s e ke pasur: You can not lose what you never had; Nuk numërohen orët kur janë të gëzueshme: I don t count the hours unless they are brigat; Nuk vjen pranvera me një lule: One swallow doesn t make the summer; Nuk ziejnë të gjithë në një kazan / Mos i fut të gjithë në një kallëp: Don t pull eggs in one basket; O sot, o kurrë: These days of all others; Para se të veprosh mendohu mirë: Think first and speak aferwards; Para se të vrapojmë duhet të mësojmë të ecim: We must learn to walk before we can run; Paraja nuk ka ngjyrë: Money has no smell; Pas të keqes, vjen e mira: When the things are at worst, they begin to mend; Pema njihet nga frutat: The tree is known by it s fruit; Për tango duhen dy vetë: It takes two to tango; 73

74 e merr vesh i fundit; The more the merrier: Më shumë qejf; The pen is smarter than sword: Pena është më e mprehtë se shpata; The quarrels of lovers is the renewal od love: Grindjet e të dashuruarve janë ripërtëritje e dashurisë; The shoemaker s son always goes barefoot: Djali i këpucarit është gjithmonë i zbathur; The tree is known by it s fruit: Pema njihet nga frutat; The truth will out: E vërteta do të dalë; The words warm the cockles of your heart: Fjala ta bën zemrën mal; The world was not made in one day: Bota s u krijua në një ditë; There are two sides every questions: Medalja ka gjithmonë dy faqe; There is a measure in all thigs: Ka kufi për çdo gjë; There is no little enemy: Armiku s është kurrë i vogël; There s no accounting for tastes: Nuk ka receta për shijet; Threatened men live long: Njerëzit e kërcënuar jetojnë gjatë; Three may keep a secret if two of them are dead: Tre vetë mund të mbajnë sekretin nëse dy vdesin; Time flies: Koha fluturon; Trouble never come single: Kur vjen e keqja, hapi derën; Two blacks don t make a white: Dy të zinj nuk bëjnë një të bardhë; Union is strength: Bashkimi bën fuqinë; Walls have ears: Muret kanë veshë; We must learn to walk before we can run: Duhet të mësojmë të ecim para se të vrapojmë; What is done, can t be undone: Ajo që u bë nuk ç bëhet; When one door shuts, another opens: Mbyllet Përshtypjet e para janë më mbresëlënëse: First impression are the most lasting; Peshqit e vegjël janë të ëmbël: Little fish are sweet; Po nuk kërkove nuk gjen: Seek and ye shall find; Po qëndrove gojëmbyllur bëhesh filosof: If you had kept quiet, you would have remained a philosopher; Poçja e vogël ngrohet shpejt: A little pot is soon hot; Pronarë të rinj, ligje të reja: New lords, new law; Pse të blej lopën kur qumështi është i lirë: Why buy a cow when milk is so cheap; Puna është haka e të zot: The labourer is worthy of his hire; Qëllimi justifikon mjetin: It takes all sorts to make a world; Qeni nuk e ha qenin: Dog doesn t eat dog; Radha është loja më e ndershme: Turn about is a fair play; Rininë duhet të dish ta jetosh: Youth must be served. Ruaju nga budallenjtë: A little knowledge is a dangerous thing; S gjen dy vetë njësoj: No two people are alike; S ka mësim, pa pësim: There s no great loss without some gain; S mund të kënaqësh çdokënd: You can t please everyone; S mund të ketë më të verbër nga ata që s duan të shikojnë: There s none so blind as those who will not see; Sa njerëz jemi, aq mendje kemi: So many men,so many minds; Secili për vete, zoti për të gjithë: Every man for himself and God for all of us; Secili shikon punën e vet: Every man to his trade; Siç kemi lindur dhe do vdesim: There is time 74

75 një derë, hapet një derë tjetër; When the things are at worst, they begin to mend: Pas të keqes, vjen e mira; Why buy a cow when milk is so cheap: Pse të blej lopën kur qumështi është i lirë; You can t please everyone: S mund të kënaqësh çdokënd; You cannot have your cake and eat it: Mos ha të gjithë tortën tënde; You cannot run with the hare and hunt with the hounds: Ti s mund të vraposh me lepurin dhe të gjuash langonj; You cannotshift an old tree without it dying: Nuk mund të copëtosh një dru të vjetër pa e rrëzuar përdhe; You don t get something for naothing: Nuk mund të marrësh diçka për asgjë; You never know what you can do till you try: Ti kurrë nuk mund ta dish ku arrin, nëse nuk përpiqesh; Young men may die, but old men must die: Të rinjtë mund të vdesin, por të moshuarit duhet të vdesin; to be born and time to die; Sot je ti, nesër jam unë: Today you, tomorrow me; Sulmi është forma më mirë e mbrojtjes: Attack is the best form of defence; Sytë janë bukuria e shpirtit: Beauty is in the eye of beholder; Shpejt vejnë, shpejt ikën: Quickly come, quickly go; Shtëpia është atje ku është zemra: Home is where the heart is; Të ndash të mirën nga e keqja: To sort out the good for the bad; U largua me bisht ndër shalë: Went away with the tail between them; U poqe shpejt, u kalbe shpejt: Soon ripe, soon rotten; Ujku njihet nga gjurmët, njeriu nga bëmat: By his mark you may know him; Virtyti ka shpërblimin e vet: Virtue is its own award; Zakonet e vjetra zor se harrohen: Old habit die hard; 75

76 Grafiku 1 Anglisht -Shqip 18% proverbë angleze e njëjtë me shqipen 63% 19% proverbë angleze që kalon më shumë nga shqipja proverbë angleze e përafërt me gjuhën e zakonshme shqipe Grafiku 2 SHQIP - ANGLISHT proverbë shqipe e njëjtë me anglishten proverbë shqipe që kalon më shumë në anglisht proverbë shqipe e përafërt me gjuhën e zakonshme (përkthim fjalë për fjalë) 22% 54% 24% 76

77 Duke u bazuar në këtë përqasje të analizuar nëpërmjet këtyre tabelave dhe fjalorthit Proverba angleze (të cilin e ofrojmë si shtesë në fund të këtij studimi) dalim në konkluzionin se, proverbat angleze kanë marrë më tepër gjegjësen e tyre si gjuhë e zakonshme. Dhe në të dyja krahasimet njëkohësisht me paraqitjen grafike shprehimisht faktojmë se në variantin anglisht-shqip probabiliteti është 64%, që i përkasin gjuhës së zakonshme, ndërkaq te ai shqip-anglisht është 54%, që do të thotë se përparësinë më të madhe e ka gjuha angleze. Gjithashtu në tabelën anglisht-shqip kemi 18% në rastin kur proverbat janë të njëjta me shqipen, ndërkaq në tabelën shqip-anglisht kemi 22 % nga ana e gjuhës shqipe. Në këtë rast ka përparësi shqipja. Mandej në rastin pasues, në të njëjtën tabelë kemi 19% që i përkasin shqipes dhe 24 % që i përkasin anglishtes. Gjithsesi përparësia e anglishtes është vetëm 1%. Sidoqoftë rezultantja e të trija niveleve është që gjuha angleze është një gjuhë me një zhvillim kulturor, ekonomik e social shumë herë më të lartë se shqipja. Edhe pse shqipja ka bërë përpjekje të tejskajshme për integrim, zhvillim dhe njohje të saj më të thellë në Europë, gjuha angleze mbetet dominante në çdo aspekt. III.3 Interpretimi i mekanizmit të fshehur mendor Edhe pse gjuha angleze mbetet dominante në çdo fushë, ajo kurrsesi nuk mund të zhdukë atë çka fshihet në mendjen njerëzore. Askush nuk mund të lexojë plotësisht mendjen e njeriut për sa kohë që inteligjenca njerëzore e ndryshon mendimin në të qindtën e sekondës. Kështu aftësitë interpretative janë paksa të dyshimta brenda këtij mekanizmi delikat e fisnik të fshehur në skutat më të thella të inteligjencës. Ajo çka është universale rreth proverbave është mekanizmi konjitiv njohës që folësit e përdorin me qëllim që të prodhojnë, të kuptojnë dhe të transmetojnë. Tani nëse e lejojmë perspektivën të ndërhyjë, ne mund të themi se zinxhiri i gjatë i metaforës është një model kulturor i cili, siç kemi parë deri tani përcakton qëndrime dhe sjellje të aplikuara te njerëzit për kafshët, bimët, objektet komplekse dhe gjërat fizike natyrore. Lakoff &Turner 97 prezantojnë skema të ndryshme metaforike që tregojnë se si ne i aplikojmë këto dije folklorike për ndërtimin e skemave metaforike. Kështu, ne mund të kuptojmë njerëzit në limitet e niveleve të ulta ose të kuptuarit e këtyre formave të ulta në bazë të sjelljes njerëzore. Sipas këtyre shprehjeve leksikore dhe jetesës së kafshëve, proverbat 97 Lakoff & Turner, An Analysis of the Cognitive Dimension of Proverbs in English and Spanish : The Conceptual Power of Language Reflecting Popular Believes, University of Chicago Press 1989:

78 mbeten përdorimi më i përpunuar, të cilat përdoren për ta kuptuar natyrën njerëzore. Kjo është e rëndësishme për analizat e proverbave dhe interpretimin e tyre. Le të prezantojmë disa propozime që zënë vend në skemat për kafshët. Në bazë të proverbave të mëposhtme kemi vërejtur disa mënyra të interpretimit të natyrës njerëzore: Don t teach to an old dog the tricks:: Mos i mëso babait arat. Ndërkohë që në mekanizmin e fshehur mendor njerëzor do të kishim: - Dogs are loyal, dependable and dependent:: Qentë janë besnikë, të varur dhe të pavarur; - Lions are courageous and noble:: Qentë janë kurajoz dhe fisnikë; - Wolves are cruel and murderous:: Ujqit janë mizorë dhe vrasës; - Pigs are dirty,messy and rude:: Derrat janë të pistë, të rrëmujshëm dhe të paedukatë; - Foxes are clever:: Dhelprat janë të zgjuara; - Cats are frikle and independent:: Macet janë ledhatonjëse dhe të pavarura; - Gorrillas are aggressive and violent:: Gorilat janë agresive dhe të dhunshme. Këto janë përzgjedhjet metaforike brenda skemave të proverbave në kuptimin tonë folklorik për këto kafshë. Është kaq e natyrshme për ne të kuptojmë cilësitë jonjerëzore përgjatë trajtimit të karakterit human, kur shpesh kemi vështirësi për ta kuptuar metaforikën për karakteristikat e kafshëve. Sipas këtyre përkufizimeve të Lakoff &Turnerit 98, duket sikur duhet ta pranojnë supozimin se ajo që fshihet në dijen folklorike të proverbit sa është e natyrshme aq është edhe universale. Për opinionin tonë fakti që një trajtim i këtillë është kaq i përhapur dhe kaq i rrënjosur thellë në kultura sa të ndryshme aq edhe të shumëllojshme, do të thotë është i natyrshëm. Është një marrëveshje dhe nuk ka rëndësi sa është e përhapur, por për këtë arsye është një subjekt i ndryshimeve të mundshme. Atëherë këto përzgjedhje metaforike universale janë të zakonshme për shumë shoqëri e kultura. Kjo është koincidenca e proverbave, nëse jo në perspektivë ose në formë, të paktën, në mesazhe përmes kulturave të ndryshme në botë. Hatch & Brown 99 kanë argumentuar bindshëm se proverbat sa janë të lidhura me kulturat, ekzistimi dhe funksionimi i tyre po aq shumë janë të varur nga shtrirja e shteteve dhe përhapja e kulturës së tyre. Te shumë popuj gjejmë proverba që janë ekuivalentë midis tyre, por më të shumtë janë proverbat që nuk janë ekuivalentë për nga mjetet e shprehjes së 98 Lakoff & Turner, More than cool reason : A field Guide to Poetic Metaphor, University of Chicago Press 1989: Hatch E. Brown, C., Vocabulary. Semantics & Language Education, Cambridge, University Press 1995:

79 proverbialitetit parabolik. Në rastet kur midis proverbave nuk kemi ekuivalencë mjetshprehëse të njëjtat proverba, i interpretojmë si të tilla, sepse aty vepron mekanizmi mendor universal i fshehur. Në lidhje me këtë mund të themi se kemi dy tipa proverbash 100. a) ato me moral të zakonshëm, drejtues për praktikat e virtyteve të ngjashme në të gjitha kulturat, nëse jo në formë, të paktën në mesazh; dhe b) ato të cilat janë të veçanta, të lindura nga faktorët historikë, zakonet e vendeve apo evenimente specifike. Ato kanë shenjat e tyre të identitetit të cilat karakterizojnë vendin ose kohën e origjinës. Jam e mendimit se proverbat gjithnjë janë rezultat i vlerave sociale, kulturore e politike dhe i vetmi ndryshim midis njërës dhe tjetrës është përhapja e tyre në kohë përmes vendeve dhe shoqërive. Kjo lloj ndarjeje, me qëllim që të arrijmë në konkluzione është e dobishme për hirë të punës, teksa kemi për qëllim të zhveshim disa ngjashmëri dhe ndryshime në trupin e proverbave angleze dhe shqiptare. Për çfarëdolloj arsyeje, ndoshta në zhvillimet e hershme konjitive, njerëzimi paevitueshmërisht ka formuluar modelin e bazës së zinxhirit të madh jetësor. Duket sikur zinxhiri i madh jetësor është shumë i përhapur dhe ka një apel shumë të fuqishëm e shumë të natyrshëm. Kjo është paksa frikësuese. Ajo përfshin atë që të këqijat politike, sociale, dhe ekologjike të ndikuara nga zinxhiri i madh jetësor nuk do të zhduken shpejt ose lehtësisht ose dhe pa lejen e tyre. Proverbat kuptohen në lidhje me sfondin e supozimit dhe të vlerave, kështu që ato në mënyrë primare janë një fenomen social. Konteksti është esencial për interpretimin e tyre korrekt, sepse ato sigurojnë mesazhin në mënyrën e tyre indirekte. Ato mësohen përmes ndërveprimit social dhe qëllimeve sociale duke promovuar vlera sociale. Nuk e vemë në dyshim aksiomën se proverbat reflektojnë apo transmetojnë vlera sociale, por në çfarëdolloj rasti qoftë, thjesht duke i parë, mund të mësojmë shumë për një kulturë specifike. Në këtë punë kemi seleksionuar proverbat që lidhen me qentë, të cilët në hierarkinë njerëzore nuk janë pozitivisht të përshkruar, por janë instruktivë. 100 Orbaneja y Majada, Linguistic perspectives from the classroom:language teaching in a Multicultural Europe, 1998:

80 Trupi i studimit është bazuar në disa autorë si Flavel 101, Junce da Silva 102 e Canalleda 103. Jashtë kësaj, unë kam vendosur të limitoj qëllimin e kërkimeve që të sjell në këtë pjesë më shumë saktësi, shpjegime të detajuara dhe fuqi përshkruese. Kështu kam seleksionuar ato proverba ku qentë janë protagonistë, si dhe ato ku njerëzit i gjejmë si metaforë kafshësh. Korpusi i studimit është përdorur si më poshtë: 1. Every dog has his day: Çdo qen ka ditën e tij; 2. Let sleeping dogs lie: Shejtani fle ti e zgjon; 3. A dog is man s best friend: Qeni është miku më i mirë i njeriut; 4. The dogs barks but the caravan goes on: Qentë le të lehin karvani ecën përpara; 5. An old dog barks not in vain: Qeni plak nuk leh kot / Pleqëve dëgjojua fjalën; 6. If the old dog barks, he gives counsel: Nëse qeni i vjetër leh ai bën avokatin; 7. In every country dogs bite: Në çdo vend qentë lehin; 8. Dog does not eat dog: Qeni nuk e ha qenin; 9. The dog that is the idle barks at his fleas: Qeni ideal leh për mizat e tij; 10. You can not teach an old dog new tricks: S mund t i mësosh qenit të vjetër hilet; / Mos i mëso babait arat; 11. A living dog is better than a dead lion: Më mirë një qen se një luan i ngordhur / Më mirë një vezë sot, se një pulë mot; 12. Better be the head of a dog than the tail of a lion: Më mirë koka e një qeni se sa bishti i një luani / Më mirë e dashura e një plaku, se sa skllavja e një të riu; 13. Dogs wag their tails not so much in love to you as to your bread: Qentë tundin bishtin, jo se duan, por se kanë interesin e tyre / Mirëmëngjesi me interes; 14. Dead dogs bite not: Qentë e vdekur nuk kafshojnë; 15. Dead men don t bite: Të vdekurit me të vdekurit, të gjallët me të gjallët. Këto lloje proverbash në shqip, janë shumë më të kufizuara se sa ato në anglisht. Ato i gjejmë të lidhura me njësi më të gjera semantike: urinë, ushqimin, besnikërinë dhe gjahun. E kjo mund të shpjegohet me faktorë të shumtë të pasqyrimit të veprimtarive shoqërore, më kryesori prej tyre është gjendja e mjerueshme e Shqipërisë në periudha të ndryshme historike, 101 John H.Flavell, Development of knowledge about vision, University of Birmingham, 1997: Jackson Jance da silva, El tratamiento de las paremias en la publicidad revisat en espaanol, Universität Basel Boletín Hispánico Helvético, 1998: Canalleda, An Analysis of the Cognitive Dimension of Proverbs in English and Spanish: the Conceptual Power of Language Reflecting Popular Believes, Universidad de Saragoza 2001:

81 nën sundimtarë të llojllojshëm. Ndërkohë, që klasa e aristokracisë shqiptare thuajse nuk ka ekzistuar dhe sipas historianëve, shqiptarët edhe pse kanë arritur në ditët e modernizimit, disa klasa shoqërore dhe periudha të caktuara nuk i kanë kaluar, për rrjedhojë, në mungesë të refleksioneve të historiografisë do të jenë evidente edhe mbi fushën e proverbave. Ato transmetojnë se si bota duhet të jetë idealisht e organizuar. Baza e zinxhirit të madh jetësor konsiston në marrëdhënien e njeriut me format më të ulta të gjallesave. Në këtë shkallë, kafshët janë prototipe të karakterizuara nga sjellja e tyre instinktive, po ashtu sipas dijes sonë kafshët predispozohen të jenë të larta (siç janë qentë) e kanë njëkohësisht gjendjen e brendshme me dëshirat, emocionet dhe aftësitë konjitive, siç është memorja. Nëse i bashkohemi mendimit të përgjithshëm në një metaforë specifike, do të jemi në gjendje të kuptojmë trajtimet njerëzore në termat e kafshëve. Kjo të lejon krijimin e skemës metaforike për kafshë të ndryshme siç ishin ato që pamë më lartë. Qentë sipas kësaj janë të portretizuar si të varur dhe besnikë. Duke pasur në mendje këtë informacion vëmendjen e kemi fokusuar në këta proverba. Ne mund të kemi tipa të ndryshëm proverbash, me respektin e metaforës së përdorur në to; por, mund të gjejmë proverba me kafshët si protagonistë për njerëzit që shërbejnë si metafora dhe të tjera ku kafshët janë thjesht pjesëtarë ose janë në mungesë të proverbave. Në përgjithësi këtë lloj tipizimi në proverbat për kafshët e gjejmë si në shqip edhe në anglisht. III.3.1 Rritja e kompetencës leksikore përmes përkthimit Ne shpesh lexojmë dhe dëgjojmë të thuhet Language is a living thing :: Gjuha është një diçka e gjallë dhe në krahë të saj proverbën Long foretold, long last; short notice soon past (e thënë fort më gjatë shkon; e thënë shkurt më shpejt shkon), por shumë prej nesh nuk e kanë menduar kurrë se si dhe pse ky proverb përmban një të vërtetë. Një diçka e gjallë rritet dhe ndryshon, bashkë me të ndryshon dhe gjuha. 1. Çdokush mund të njohë ndryshimet midis anglishtes së Shekspirit dhe anglishtes së autorëve modernë anglezë, por anglishtja e ditëve të sotme është rritur dhe ndryshuar dhe këto prirje nuk njihet lehtë. Përderisa prirjet e gjuhës së sotme angleze janë drejt përdorimit idiomatik, është e rëndësishme që të vihet re dhe të njihet se si gjuha ndryshon dhe zhvillohet. Idiomat nuk janë një pjesë e ndarë / e veçantë e gjuhës, të cilat çdokush mund të zgjedhë t i përdorë ose thjesht t i pranojë. Në të vërtetë ato formojnë një pjesë thelbësore të fjalorit anglez. 81

82 2. Një përshkrim se si fjalorët dhe gjuha janë duke ndryshuar dhe duke u rritur do të na ndihmojë t u japim idiomave vendin e caktuar. Emri a lock out (një(dikush) i lënë jashtë / grevist) është gjithashtu një përdorim idiomatik që kërkon një kontekst special dhe për këtë arsye është një fjalë e re në gjuhë. Të së njëjtës natyrë janë to sit-in (të zësh një pjesë të ndërtesës kur je në proteste) dhe a sit in (formë proteste); to walk out (të ndalojnë menjëherë punën e të futen në grevë) dhe a walk out (grevë e menjëhershme). 3. Fjalët të cilat tashmë ekzistojnë, jo vetëm që shprehin ide të reja, por ndihmojnë gjuhën të pasurohet; gjithashtu idetë e reja mund të shprehen nga kombinimi i dy ose më shumë fjalëve ekzistuese. Ja tek shfaqet një shembull: fjalët wage dhe freeze janë shumë të njohura, por ideja e a wage- freeze (pagesë e ngrirë / pagesë standarde) erdhi në gjuhë pak vite me vonë. To freeze wages (të ngrish pagesat) është një shprehje tjetër prej politikës dhe ekonomisë britanike, që do të thotë të ndalosh rritjen e pagesave. E njëjta ide gjendet në freeze prices (çmime standarde) dhe a price-freeze (ndalim i rritjes së çmimeve). 4. Një fjalë e re formohet duke ndryshuar një folje (shprehje foljore verbal phrase), në emër (noun) siç ishte (a lock-out) ose duke kthyer emrin në folje. Të dyja këto ndryshime janë shumë të përhapura në anglishten amerikane (American English / AE) dhe në atë britanike (British English / BE). Anglishtja britanike (BE) shumë shpejt huazoi formacione të reja fjalësh nga anglishtja amerikane (AE). Ja disa emra të formuar nga shprehjet foljore: A stop-over :: qëndrim i shkurtër brenda një udhëtimi; a check-up :: kontroll mbi diçka; a walk over :: grevë; a set-up :: themelim / ndërtim. Kësisoj shprehjesh janë të zakonshme në stilin informal. Ndërkohë në anglishte, ashtu si edhe në shqipe, gjenden shumë folje të formuara nga emra, thjesht duke ndërruar kategorinë leksikogramatikore ose duke u formuar me konversion 104 : to pilot / a plane :: të pilotosh një avion; to service / a motorcar :: t i bësh shërbim motori një makine; to xerox / a document :: të kopjosh një dokument; to pressure / somebody :: t i bësh presion dikujt. Në anglishte jo vetem emrat, por edhe mbiemrat janë kthyer në folje për të treguar një proces: to soundproof :: provë tingullore ku tingulli nuk kalon; to skidproof :: provë ndaj shkitjes në akull; to streamline :: 1. t i japësh formë, paraqitje. 2. të shpejtosh procesin. 104 Fatmir Agalliu & Shaban Demiraj, Gramatika e gjuhës shqipe, Sintaksa 1, Tiranë 2002:

83 Të gjitha këto ndryshime në funksionin emërtues të fjalëve bëhen shprehëse të ligjit të ekonomisë në gjuhë 105. Këto forma të shkurtra janë më efektive dhe më bindëse dhe pikërisht kjo është arsyeja që ato po bëhen akoma edhe më të përdorura. 5. Ka mjaft forma të tjera të shkurtra që BE ia ka huazuar nga AE. Foljet gjithashtu mund të dalin nga rrënja e emrave: to housekeep :: të mbash pastër shtëpinë (nga emri housekeeper shtëpiake); to barkeep :: të punosh te bari i lokalit (nga emri barkeeper barist); to babysit :: të kujdesesh për dikë të mitur (nga emri babysitter kujdestar / dado); to house-sit : është një fjalë e re, e cila është krijuar në analogji nga babysit. 6. Krijohen fjalë të reja përmes bashkimit të tyre pas një shkurtimi: a round theclock service :: shërbim 24 - orësh në vend të a service which is offered around the clock. 7. Fjalë të reja mund të krijohen me anë të prapashtesave -ise / isation kur si temë fjalëformuese shërben tema e mbiemrave ose e emrave. Kjo është e veçantë dhe shumë e njohur për gjuhën gazetareske: to departamentalise :: të departamentalizosh; në vend të to organize into different department : ta organizosh në departamente; containerization :: përfshirje objektesh në vend të the process of putting things into containers :: procesi i vendosjes së gjërave brenda një përmbledhëse. 8. Parashtesat mini-, maxi-, super-, uni-, non-, extra- janë të vendosura përpara fjalëve kryesisht emra dhe mbiemra për të treguar sasinë ose cilësinë e diçkaje në mënyrën më të shkurtër të mundur: supergrade petrol the best quality:: cilësia më e mirë; unisex the same design for men and women:: e njëjta dizenjo si për meshkujt dhe femrat; a nonstick frying pan :: tigan jongjitës; a non-skid tyres :: goma jo shkitëse; a mini-skirt :: minifund; extra mild cigarettes :: cigare shumë të buta / me përqindje të ulët nikotine. III.3.2 Shprehje të ngurtësuara idiomatike proverbiale dhe përkthimi Shprehjet e ngurtësuara (idiomë, frazeologji dhe proverb) në mënyrë esenciale u referohen prirjeve të fjalëve të caktuara që shfaqen së bashku, afër me njëra - tjetrën ose shumë ngjitur me njëra tjetrën, si p.sh., bread & butter:: bukë e gjalpë; galloping inflation:: inflacion galopant; Money makes you talk, bullshit walks:: Paraja të bën të këndosh, pa fjalët venë e vijnë. 105 Andre Martine, Elemente të gjuhësisë së përgjithshme, Tiranë 1999:

84 Ky aspekt i spektrit të shprehjeve idiomatike e proverbiale i cili i atribuohet punës së Halliday (1985) na ndihmon në dhënien e një kohezioni tekstual. Kjo gjithashtu është shumë e lidhur me përsëritjen e pjesëve të ngjitura që hasen përgjatë gjithë teksteve të diskutuara nga Webster New World Dictionary 106. Hatim & Mason argumentojnë se grupet paradigmatike të shprehjeve idiomatike dhe proverbiale ndeshen përgjatë një shtrirjeje të gjatë të pjesës në tekst, zakonisht për të krijuar zhanre dhe fjalorë 107. Ndonjë autor 108 bën një ndarje midis shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji-idioma) gramatikore dhe atyre leksikore, duke dalluar njësi të mëvetësishme si emra, folje mbiemra, dhe shprehje me parafjalë të kufizuara ose të pranuara brenda strukturave gramatikore. Do të sillnim për ilustrim: In and out of work: Me ose pa punë; Demand for:: Kërkesë për; Supply of:: Ofertë për + foljet frazale. Shprehjet e ngurtësuara (idiomat) janë kombinim i emrave, mbiemrave, foljeve dhe ndajfoljeve siç janë p.sh., crying shame:: të qeshësh nga turpi; Big brother:: vëllai i madh / ai është i madhi; heavily involved:: i ka ndyrë duart keq. Sinclair argumenton që fjalët e marrin kuptimin prej mjedisit ku ato përdoren 109. Në këtë kontekst Baker me forcë përgjigjet në pyetjen kur një fjalë, në vetvete, mund të ketë ndonjë kuptim 110. Duke sjellë shembujt e Sinclair, si p.sh: Back:: te kurrizi / pas që mund të ilustrohet qartësisht nga shembujt e mëposhtëm: I ve got a bad back:: kam një dhimbje të keqe /mbrapa/ kurrizi; I go back to work tomorrow:: do të kthehem në punë nesër; Don t forget to back up your work:: mos harro të shtysh /më vonë/ punën. Dukshëm, kuptimi i back është i ndryshëm në çdo rast dhe varet nga fjalët e tjera që shfaqen me të. Një përkthim literal i back do të ishte ai si në rastin e parë. Newmark 111 pretendon që çelësi i çështjes gjatë një përkthimi është që të gjenden shprehje të përshtatshme. Në gjuhën e zakonshme të biznesit ekzistojnë rregullat e tyre gjuhësore për të cilat përkthimi i tyre mund të jetë herë i fjalëpërfjalshëm e herë jo i tillë, që do të thotë se kërkesa 106 Webster New World Dictionary (Third College Edition, 1988). 107 Hatim & Mason, Translation studies, Durham University, 1990: Bahns, Lexical collocations: a contrastive view, Universiteti Kiel, Gjermani 1993: Sinclair, J., Corpus concorde,collocation:describing English Language, Oxford University Press 1991: Baker, C., Attitudes and language. Clevedon, USA 1992: Newmark, Approaches to translations, Prentince Hall, Indiana University 1988:

85 për gjegjësen e saj në gjuhën amtare është evidente, p.sh: Business before pleasure:: Interesi përpara kënaqësisë; Bad money drives out good:: Paraja del nga gjarpri./ose Paraja e pisët,ka fitime të mëdha. Hatim & Mason 112, gjithashtu e shohin spektrin e shprehjeve idiomatike dhe proverbiale si njërin prej problemeve më të mëdha të përkthimit, derisa interferencat e SL (gjuhës amtare) mund të udhëheqin drejt shprehjeve të gjuhës zakonisht të folur që nuk tingëllojnë natyrshëm në TL (gj. e shenjave). III.3.3 Bartja e kuptimit parabolik nga gjuha e parë në gjuhën e dytë Nëse studiohet literatura e proverbave në shqip dhe në anglisht, menjëherë vërehet se prej periudhave më të vjetra e deri sot, edhe pse interpretimi i tyre është sjellë rreth parimit të dobisë mësimit, nuk duhet harruar se prej tyre gjithmonë është kërkuar karakteri utilitar etik dhe utilitar njohës. Ja disa shembuj proverbash gjuhësore, ku shprehet kujdesi e vigjilenca, si në shembujt: - Believe nothing of what you hear and only half of what you see:: Mos u beso kurrë fjalëve dhe gjysmën e atyre që shikon 113 ; - Circumstances alter the cases:: Rrethanat ndryshojnë fatin; - Fact is stranger than fiction:: Faktet janë kokëforte. III.3.4 Kontekstualizimi i proverbave dhe frazeologjive Përdorimi i proverbave mund të dhurojë funksione të larmishme të komunikimit pragmatik e social dhe gjithashtu funksione të tjera, të cilat janë të vërteta për situata interaktive, po ashtu edhe në disa zhanre të tekstit të shkruar dhe oral. Për më tepër është e rëndësishme të nënvizojmë që proverbat jo vetëm shërbejnë si farëzim i traditës, mençurisë, dijes dhe të vërtetës së dukshme që transmetohet nga një brez te tjetri, por, pavarësisht nga aspektet e sapo përmendura, ato marrin, gjithashtu dimensione serioze. Kjo është veçanërisht 112 Hatim & Mason, Characterising the Genre of the Corporate Press Release, University of Heriot Watt, Edinburg, U.K 1990: Çelo, Evis, Proverba angleze, Vlore, Shqipëri 2011: 6. 85

86 e vërtetë kur janë të përdoruara keqas me qëllim që të shprehin ose propagandojnë qëllime dhe besime fetare të caktuara, p.sh. Man proposes, God disponon:: Njeriu propozon, Zoti disponon. Kështu proverbat mund të kontribuojnë të shpërhapin dhe ribashkojnë paragjykimet, steriotipe të çdo lloji. Ashtu si disa proverba shpesh aplikohen në fjalimet politike dhe propagandat e ndryshme. Për aspektet e thëna më lartë është njëkohësisht vitale të vihet re që proverbat nuk ekzistojnë në vakumin kulturor, por vazhdojnë të përdoren duke u varur nga gjuha dhe përdorimi i saj. Edhe pse mund të jenë shumë të limituar, nga ana kulturore, pasi përmbajnë komponenta që mund të jenë të ndaluara në kultura apo rajone specifike. Gjithsesi një diskutim më i detajuar i të gjitha këtyre aspekteve do t i shkojë më tej qëllimit të këtij disertacioni dhe kërkimeve të panumërta për një perceptim më adekuat të këtij tipari të proverbave. Me këtë në mendje, vërejtjet, hipotezat dhe dyshimet do të shtohen për të arritur kërkesat e disertacionit, teksa vërejtjet janë orvatur përkundrejt pikturimit të një funksioni domethënës dhe përdorimit të proverbave në kohët moderne pa marrë aspektin e limitit kulturor, ku si të tillë nuk e marrin në konsideratë. Duke parë përdorimin e proverbave nga perspektiva e përdorimit mund të postulohet që proverbat, në më të shumtën e herëve, janë qëllimisht të përdorura që të përshkruajnë, të klasifikojnë ose të gjykojnë një situatë të dhënë për norma dhe principe të caktuara, por njëkohësisht edhe të theksojnë rekomandime morale dhe etike. Studimet e bëra për proverbat në origjinalin e tyre janë përdorur në bashkëbisedimet e përditshme. Ato, pavarësisht kësaj, shpesh hasen në tekstet e shkruara, në fjalime, në horoskopë, po ashtu edhe në titujt e gazetave dhe të revistave. Gjithsesi të duket interesante të vësh re që, në vitet e fundit togfjalëshat e përdorur tradicionalë po zhduken së tepërmi në favor të shumë formave inovative. Botërisht është dëshmuar nga studiuesit e proverbave se midis popujve, përkrah proverbave simetrike në të cilat përputhet konteksti semantik me mjetet e shprehjes gjuhësore, ka ekzistuar një mori e madhe proverbash të cilat kontekstin semantik e kanë të njëjtë, por përdorin mjete të ndryshme të realizimit gjuhësor e më pas edhe të atij interpretativ. Studiuesit e gjuhës së huaj, sidomos në raste të tilla duhet të kenë shumë kujdes dhe të bëjnë përpjekje që gjatë bartjes së kuptimit semantik të proverbit, kontekstin e tyre ta harmonizojnë me mjete shprehëse përkatëse të gjuhës së huaj. 86

87 Me fjalë të tjera proverbat e mirënjohura janë pjesërisht të cituara, të modifikuara ose thjesht janë të implementuara derisa shprehen qartë. Ato shumë e më shumë mund të parodizohen ose të kombinohen me elementë të ndryshëm frazeologjikë e idiomatikë. Është me rëndësi të përmendësh që modifikime të tilla, siç është luajtur ose zëvendësuar janë kryesisht të mundura dhe kjo, sepse autoktonët anglezë dhe amerikanë nuk janë tërësisht të familjarizuar me proverbat origjinalë, por janë tërësisht të ndërgjegjshëm për shoqërimet dhe aluzionet e fshehura. Në ditët e sotme kur njerëzit po paguajnë çmimin e jetës do të shpresoja të tërhiqja vëmendjen te mesazhet e proverbave, siç ka nënvizuar edhe Robert Alden s Qëllimi i proverbave është, të na bëjë më pak budallenj dhe të na hapin sytë e zgjuarsisë, ose të përmirësojnë formimin e gjithanshëm të jetës. III.3.5 Përkthimi i fjalëpërfjalshëm (literal) Gjithsesi një person jo profesionist, shpesh nuk është në gjendje të njohë përkthimin e fjalëpërfjalshëm (literal) si një përkthim të mangët në fushat ku ai ka njohuri ose që atij t i tingëllojë si i panatyrshëm. Përmasat e ndryshme të të kuptuarit e bëjnë përcaktimin e përkthimit literal shumë herë më kompleks se sa mund të duket në shikim të parë. Newmark 114 e trajton përkthimin e fjalëpërfjalshëm (literal) si procedurë bazë të përkthimit dhe ai e përcakton këtë si dhënie të fjalëve të përkthyera prej kuptimeve të tyre më të zakonshme, jashtë kontekstit me SL (gjuhën amtare); konstruksionet gramatikore të konvertuara në ekuivalencën më të afërt të gjuhës së shenjave (TL) 115. Gjithsesi punët e kohëve të fundit në korpusin linguistik, duket sikur shfaqin dyshime mbi këtë koncept, që njihet ndryshe si koncepti i kuptimeve të zakonshme (ose i gjuhës së zakonshme). Sinclair (1991) për shembull kap pikën ku kuptimet më të hasura të fjalës shpesh nuk janë më funksionale, por ndër më të shpejtat që të vijnë ndër mend. Ai e ilustron me fjalët mbrapsht dhe përndjekës, ku në mënyrë empirike fjala më e hasur nuk korrespondon me pjesët e trupit nga poshtë lartë dhe të vej e të vij pas. Në vend të më të zakonshmes, Sinclair sugjeroi termin core meaning (kuptim kryesor) 116, si korresponduese të asaj që të vjen ndër mend (p.sh kuptimi i kurrizit në anatomi) dhe ai hamendëson që ky kuptim 114 Newmark, Approaches to translations, Prentince Hall, Indiana University 1988: Newmark, Approaches to translations, Prentince Hall, Indiana University 1988: Sinclair, J., Corpus concorde,collocation: Describing English Language, Oxford University Press 1991:

88 thelbësor (core meaning) është mundësisht kuptimi qartësisht më i pavarur. Megjithatë kjo ka nevojë të verifikohet në mënyrë empirike nga shkalla e madhe e korpusit të analizave. Mbi këtë përkufizim, një përkthim literal mund të përfshijë zëvendësimin e core (palce / thelb) në SL (gj. amtare) me kuptimin gjegjës të (core meaning) në TL (gjuhën e shenjave). Një tjetër afrim në çështjen e përkthimit literal është siguruar nga projekti Contragram (1995), i cili jep dije në të kuptuarit e natyrës komplekse të problemit, duke e gjetur të nevojshme krijimin e konceptit e proto ekuivalencës barazinë e parë, e cila është e përcaktuar si një leksemë e vetme në përthithjen e shprehjeve idiomatike dhe proverbiale nga studentët. Studentët, folësit e gjuhës së huaj dhe përdoruesit e saj mund të përkthejnë në shkallë të gjerë strukturat e leksemës. Kjo duket se është shumë afër kuptimit të zakonshëm te Sinclair dhe kështu nuk do të mund t i korrespondojë kuptimit thelbësor / core meaning. Duke nxjerr në pah nevojën pragmatike termi literal translation përkthim i fjalëpërfjalshëm do të kushtëzohet nga kuptimi thelbësor / core meaning i Sinclair-it. 88

89 PJESA E DYTË KREU I KATËRT METODOLOGJIA E MËSIMDHËNIES DHE PUNA E MËSUESIT TË ANGLISHTES PËR TË SJELLË PASURINË PROVERBIALE DHE IDIOMATIKE TE NXËNËSI (STUDENTI) SHQIPTAR IV.1 Të ndryshosh qëndrimet ndaj gjuhës Shkrimtarë dhe lexues të arsimuar mirë në gjuhën angleze po bëhen edhe më të ndjeshëm për atë se çfarë është parë si korrekte ose e pranueshme në përdorim. Disa mënjanime nga rregullat gramatikore të së shkuarës, tashmë janë pranuar jo vetëm në gjuhën e folur, por edhe në gjuhën e shkruar. Ndryshime të tilla çojnë në ndryshime në rrafshin emërtues dhe hapin rrugë për krijime të reja frazeologjike ose idiomatike. Midis shmangieve të këtilla, të reja nga normativa gjuhësore angleze, sa për ilustrim, në vijim, po japim tre shembuj ku vërehen përplasje në rasë, përplasje në numër dhe përplasje në kohë të foljeve: (1) Who shall I ask:: Kë të pyes?; tani shfaqet në anglishten e shkruar në vend të Whom shall I ask:: Cilin/Kë të pyes? (përplasje në rasë); (2) Neither of them are coming:: Askush nga ata nuk do të vijë po përdoret dendur në vend të Neither of them is coming:: Askush nuk po vjen (përplasje në numër); (3) I never heard of her before në vend të I have never heard of her (përplasje në kohë). Parafjalët tani shfaqen shumë shpesh, pothuajse rregullisht në fund të fjalisë në anglishten e shkruar, dukuri që më parë ka qenë më se e zakonshme në anglishten e folur, por që njëkohësisht konsiderohej një stil i keq në të shkruarën. Shembujt e mësipërm lehtësisht mund të gjenden edhe në ato gazeta që kanë bërë emër mjaft të mirë në shkrimin korrekt të anglishtes. Qëndrimet përkundrejt stilit gjithashtu janë duke u bërë edhe më fleksibël. Fjalët të cilat në të shkruar ishin konsideruar si slang, mund të jenë më të pranueshme në anglishten e ditëve të sotme. 89

90 Ato tashmë shihen si colloquial or informal (si gjuhë e përditshme ose informale). E kësaj natyre është shprehja to be browned off with somebody, që përdoret për të shprehur gjendjen: të mërzitesh me... ose te irritohesh me..., që në të shkuarën ishte një shprehje slang (zhargon), por sot ka fituar përdorim të gjithanshëm në përditshmërinë jetësore. Përderisa i njëjti kuptim del në shprehjen to be cheesed with s.m.b ka hyrë në gjuhë to be browned off. Përgjithësisht është ngritur në status dhe tani është konsideruar nga shumica e folësve të jetë informale dhe jo slang (zhargon). Kjo gjithashtu i detyrohet pjesërisht futjes në përdorim të fjalëve tabu (taboo) ose fjalëve të betimit (swear words), fjalëve të mallkimit (cursing words), të cilat shumë lirshëm zëvendësojnë fjalët si ( damn ta hajë dreqi dhe bloody shumë fare / jashtëzakonisht shumë) ose njëri nga proverbat më të dëgjuar What you do around, comes around: Çfarë mbolle, do të korrësh. Edhe pse procesi i ngurtësimit të dikton rregulla e përkufizime, fjalë të reja mund të krijohen edhe nga përzierja e fjalëve që tashmë ekzistojnë, d.m.th duke kombinuar pjesët e një fjale me pjesët e një fjale tjetër, domethënë me anë të procesit të shkrirjes 117 : smog smoke + fog/tym + mjegull; brunch breakfast + lunch/mëngjesi + drekën; newscast news+broadcast/lajmet + transmentim ndërkombëtar; motel motorist + hotel / motorist + hotel. AE (anglishtja amerikane) përdor më shumë këto fjalë sesa BE (anglishtja britanike). IV.2 Spektri i shprehjeve frazeologjike dhe idiomatike Për shkak se shprehjet e ngurtësuara (frazeologji idioma) mbulojnë një spektër të gjerë, ato mund të mbartin probleme të mëdha për zotërimin e gjuhës angleze. Aitchson 118 e ilustron këtë rang duke e nisur: a. Prej fjalëve që zakonisht qëndrojnë bashkë, siç janë: Fresh-faced youth fytyra të freskëta të rinjsh); rude adoleshent (adoleshentë të paedukuar) ose unruly hair (flokë të shprishur). 117 Rahmi Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Tiranë 2006: Aitchson J., Words in mind. An introdusction to mental lexicon (2 nd ), Oxford; Blackwell 1994:

91 b. Prej klisheve ose shprehjeve semantikisht të çuditshme siç janë: astronomically expensive (shtrenjtësi astronomike) ose agonizing decision (vendim shumë i vështirë). c. Prej shprehjeve të ngurtësuara (të ngrira), të cilat përfshijnë çifte fjalësh, siç janë Bread & Butter (bukë e gjalpë) ose Bride & Groom (nuse e dhëndër). d. Prej grupit idiomatik, ku kemi ndërtime që përmbajnë fjalë që kuptimin e tyre e ndryshojnë tërësisht ose ndërthuren e nuk mund të izolohen në përkthimin fjalë për fjalë. Shembujt të tillë mund të jenë: call it a day (telefonoj një ditë) ose fall into place (të rrëzohesh në një vend). Ky grup paradigmatik, që për probleme të identifikimit të shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji - idioma) do të zbërthehet më tej, përhapet gjerësisht dhe disa idioma i rezistojnë ndryshimit. Kështu Carter demostron se have / get / give / cold feet nuk mund të alternohet me chilly feet pa ndryshuar kuptimin 119. Idiomat paraqesin një problem të veçantë për studiuesit e gjuhës angleze, sepse ato janë të ngrira, të bashkangjitura nga ana sintaksore. Ato gjithashtu kanë modele shprehish unike si let the cat out of the bag (të zbulosh sekretin) e nuk mund të shkodohen n.q.s fjalët janë me sete formash të izoluara. Sinclair 120 e përkrah këtë duke thënë se varësia e mendimit pajtohet ose është në raport me operimin e idiomave, parimisht për të patur më pak a më shumë zgjidhje. Mendoj se studentëve u duhen çelësa kontekstualë të bollshëm që të kapin kuptimin e fjalës, veçanërisht kur mësojmë shprehje të qëndrueshme. Konteksti do të jetë shënjestra në identifikimin e problemeve të zgjeruara mbi Shprehje të ngurtësuara (frazeologji - idioma) të studentëve. 119 Carter, Ellen, Colour, art & science, on line 6 dhjetor 1998: Sinclair, Exploring the interface between modern and traditional information system, Uppsala University, Sweeden 1987:

92 IV.3 Të kuptuarit e marrëdhënieve te shprehjet e ngurtësuara Të kuptuarit e marrëdhënieve leksikore dhe gramatikore japin një problem akoma edhe më të madh për studentët. Mc Intosh (1961) i konsideron marrëdhëniet leksikore me të njëjtën rëndësi me ato gramatikore 121. Ai u referohet këtyre modeleve leksikore sipas shkallëzimit. Nga kjo ai besonte se fjalët kanë afri (pajtueshmëri) me një tolerancë të caktuar. Për studentët njohuritë edhe pse me shkallë tolerance mbi një fjalë, janë të vështira. Një zgjidhje e mundshme është ajo se kur studentët hasin shprehje të reja ose të pazakonta të ngurtësuara (frazeologji - idioma) fjalët duhet t i karakterizojnë sipas shkallëve të përhapjes. Lidhur me listën e fillimit kjo të jep të drejtën e tërheqjes mbi grupe fjalësh të reja paradigmatike. Një shembull mund të jetë klasifikimi i fjalëve në Software, në përhapjen e rrjeteve kompjuterike të Computer Hardware. Në kërkimet e tij Mc. Intosh nxjerr në pah se si studentët procedojnë me këto shprehje të ngurtësuara (frazeologji idiomë) dhe shumë fjalë të tjera të përbëra. Gjithsesi të dy Halliday & Hasan besonin se për sa kohë këto shoqërime fjalësh janë kaq të vështira për t u përcaktuar duhen lënë të pandara 122. Halliday shkoi një hap më tej dhe vendosi të fokusonte kërkimet e tij në drejtim të përdorimit të shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji idiomë) të përdorura në zhvillimin e fushës leksikore. Këto sete (grupe paradigmatike) u themeluan nga statistika formale pa iu referuar kuptimit apo nocioneve në fushën semantike. Sipas tij dhe Sinclair pranohet se: 1) së pari, midis fjalëve mund të jetë e pranishme një hapësirë. 2) së dyti, shprehjet e ngurtësuara (frazeologji - idioma) duket se janë gramatikisht të pavarura në tip. Ata të dy bien dakord që këto përkufizime gramatikore janë të rëndësishme, por ishte Halliday ai që paralelizoi strukturën sintagmatike me sistemin paradigmatik dhe i ndau ato nga setet e shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji - idioma) në leksik. Këto sete mund të përdoren si homonime. Sinclair bie dakord në një pikë, por ai lejoi ndodhjen e një çifti polisemik, sepse grupet e shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji - idioma) mund të japin mundësinë për të bërë dallimin midis setit leksikor të vërtetë, d.m.th soccer field (fushë futbolli) dhe baseball field (fushë bejsbolli) dhe një serie leksikore, siç 121 Mc Intosh, Exploratory Synthetic Studies of the a-methoxylation of Amides via Cuprous Ion-Promoted Decomposition of o-diazobenzamides, Lawrence University, Virginia U. S. A. 1961: Halliday & Hasan, Patterns in words. The Listener, Vol. LWV, no. 1920, 1966:

93 janë table top (sipërfaqe e tryezës) dhe desk top (sipërfaqe e bankës), e cila na çon te shprehja e ngurtësuar (frazeologji idiomë) sipërfaqe për tastierën kompjuterike 123. IV.4 Të eksplorosh shprehjet proverbiale Në punën tonë të përditshme ndeshemi me vështirësi të shumta që shfaqen te studentët në zotërimin e idiomave dhe të proverbave. Prandaj punimi ynë i disertacionit ndalet në mënyrë të veçantë në çështjet që lidhen me mësimdhënien e gjuhës angleze dhe me procesin e përvetësimit të saj, si dhe të rritjes së kompetencës leksikore e semantike të studentëve (të nxënësve). Ky kapitull më shumë ndalet në anën praktike e metodike dhe ndër të tjera ka për qëllim: 1. të trajtojë shkallën e vështirësive të shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji - idioma) ; 2. të identifikojë veçantinë e llojeve të problemeve me të cilat ndeshemi; 3. të sugjerojë mënyra procedimi për të zgjidhur këto probleme. E gjithë kjo përfshin identifikimin dhe analizën e vështirësive që dalin në përvetësimin e shprehjeve të ngurtësuara (idiomë-proverb). Materiali ilustrativ është nxjerrë prej përvojës së marrë nga puna me studentë e nxënës në Universitetin Ismail Qemali, në Departamentin e Gjuhëve të huaja dhe me nxënës të shkollës së mesme jopublike Aulona në Vlorë. Fillimisht po parashtrojmë lëndën me të cilën kemi punuar dhe mbi të cilën drejtpërdrejt është mbështetur eksperimenti ynë. J. R. Firth (1951) objekt kryesor të punës së tij kërkimore e shkencore 124 pati shprehjet e ligjërimeve të zakonshme dhe ato të gjuhës standarde, të ligjërimeve normative. Fatkeqësisht shumë shprehje të bisedës së zakonshme dështuan në ngritjen e tyre në standardet gjuhësore. Prej tyre rezultuan vetë shprehjet e ngurtësuara (idiomë-proverb), të cilat u njohën dhe u pranuan si një e vërtetë (aftësi për të depërtuar) e domosdoshme. Firthi nga shumë studiues konsiderohet baba i spektrit të shprehjeve idiomatike dhe proverbiale. Ai besonte në ndarjen e leksikut dhe të semantikës dhe ishte i mendimit se shprehjet proverbiale dhe idiomatike ishin bartësi themelor i kuptimit fjalisë e të fjalës. Për këtë qëllim ai futi në 123 Halliday & Hasan, Lexis as a linguistic level. In C. E. Bazell et al (eds), In Memory of J. R. Firth, Longman, London 1966: J. R. Firth, Papers in linguistics, Oxford University

94 përdorim termin collocation: shprehje të gjuhës rregullisht të folur, i cili ishte i përdorur dendur gjatë viteve (Carter. R & Mc Carthy 1988). Nga përkufizimi collocation nënkupton shprehjet e ngurtësuara (idiomë proverb) që është një mundësi e të qenit bashkë e në mënyrë të qëndrueshme të fjalëve (Mc Carthy 1990: 158). Kjo ka të bëjë drejtpërdrejt me valencat leksikore e semantike të fjalëve 125. Valenca e një njësie gjuhësore parakupton aftësinë e saj për t u lidhur drejtpërdrejt ose nëpërmjet mjeteve ndihmëse me njësi të tjera të gjuhës, duke pasur parasysh si strukturën, ashtu edhe semantikën e tyre 126. Kur togfjalëshi i lirë dalëngadalë kthehet në frazeologji, në idiomë apo në një emërtim të pathjeshtë gjendet në një thënie të caktuar, gjymtyrët e tij shpërfaqin valencat e jashtme. Valencat e jashtme fillojnë e prishen dalëngadalë, atëherë kur brenda togfjalëshit të lirë njëra nga gjymtyrët metaforizohet dhe mer kuptim të figurshëm. Kur togfjalëshi kristalizohet dhe ngurtësohet si njësi e mëvetësishme, pavarësisht nga struktura e numrit të gjymtyrëve dhe nuk kushtëzohet nga sintagmatika a nga aktualizimi në një thënie proverbiale, atëherë prishja e valencave të jashtme është e madhe dhe ato janë në kapërcyell të kalimit në valenca të brendshme (valencat e brendshme më drejtpërdrejt mund të shihen te kompozitat) 127. Në këso rastesh mund të flitet lehtësisht për një ambivalencë të togfjalëshit, për gjallimin e tij si togfjalësh i lirë, si togfjalësh frazeologjik apo idiomatik proverbial. Anglishtja është një gjuhë që pranon me shumicë ndërtime me më shumë se një fjalë që sillen në kapërcyell të kalimit drejt emërtimeve të pathjeshta. Për shembull një fjalë si Blonde (bionde) lidhet drejtpërdrejt me Hair (flokë) nga ku del togfjalëshi Blonde hair:: flokë biondë, kurse Beige:: bezh shkon me fjalën Car:: makinë, nga ku del togfjalëshi Beige car:: makinë bezh. Por këto nuk mund të zëvendësojnë njëratjetrën që të kishim ndërtimet e panatyrshme Blonde car:: Makinë bionde dhe Beige hair:: Flokë bezh. Në proverbin Birds of a feather flocks together :: Zogjtë e një tufe fluturojnë bashkë nuk lejohet të ndryshohet asnjë pjesë e formimit pasi i tërë proverbi shpërbëhet. Ka shprehje 125 Kohët e fundit shumë punime, sidomos ato të lëmit të sintaksës, janë ndalur te kjo teori. Shih për këtë edhe Thoma Dhima, Mbi klasifikimin e foljeve sipas valencës, në: Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 23/1, Prishtinë 2004: ; A. Spahiu, Reksioni dhe valencat e foljes në: Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën shqiptare, 23/1, Prishtinë 2004: A. Kostallari, Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes, në: Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, 1, Tiranë 1972: Androkli Kostallari, Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes, në: Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, 1, Tiranë 1972:

95 të ngurtësuara (idiomë ose proverb), të cilat shpërfaqin lidhjet e tyre shumë të ndërlidhura, por të vështira për t u njohur (identifikuar) prej studentëve. Për këtë arsye shprehjet idiomatike proverbiale shfaqin mjaft probleme për studentët. Disa prej tyre do të ishin: a) përkufizimi i spektrit të shprehjeve të ngurtësuara (idiomë proverb), b) paradigmatika përballë sintagmatikës, c) leksiku përballë marrëdhënieve gramatikore. IV.5 Idiomat dhe proverbat përballë studentëve Idiomat dhe proverbat janë shprehje linguistike te të cilat kuptimi s mund të jepet prej kuptimit të pjesëve të veçanta 128. Kovecses & Szabo i kushtojnë vëmendje të posaçme këtij grupi paradigmatik, pavarësisht se shpesh karakterizohen nga paqartësia leksikore nëse janë të shkëputura nga konteksti i përdorimit. Ato janë shpesh të motivuara nga metafora konceptuale dhe kjo shpesh mund të japë një shikim të brendshëm në kuptimin e tyre. Gairn & Redman 129 pretendojnë se kuptimi i këtyre idiomave mund të jetë i mëvetësishëm dhe ai mund të prodhohet (nga studentët e gjuhës) si rezultat i kuptimit të komponenteve individuale. Kjo të drejton në një problem cilësor më të madh për përkthyesit. Përkthimi semantik (kuptimor) i proverbave në shqipe dhe në anglishte ose anasjelltas në mos i pamundshëm është shumë i vështirë. Kuptimi holistik i idiomave të SL (idiomave të gjuhës amtare) njihen nga folësit autoktonë; por një ekuivalent i idiomave në TL (gjuhën e përkthimit) mund të mos gjendet në shqipe dhe përkthyesi mund të ndeshet në vështirësi të shumta. Ai mund të mbështetet në perifrazime, të cilat e deidomatizojnë (çidiomatizojnë) shprehjen. Zakonisht përkthyesit punojnë në nivele të caktuara. Prandaj n.q.s. kuptimi holistik i idiomave është i panjohur, përkthyesi apo studenti ndonjëherë mund të jetë praktik duke e faktuar atë nga komponentët e idiomës në SL (gjuhën amtare) apo me ndihmën e kontekstit Kovecses & Szabo, Metaphor and Emotion: Language, Culture and the Body in Human Feeling Cambridge Gairn & Redman, At a very basic level of survival in foreign language, we can satisfy, Oxford University 1986: Mc. Carthy, With Alan Prince Prosodic. Morphology and Templatic Morphology, in M. Eid and J. Mc Carthy, eds. Pp. 1990:

96 Moon (1994) i kushton vëmendje dukurisë që shprehjet idiomatike, të cilat shpesh kanë pjesë të veçanta fonologjike që kontribuojnë në ritmin e tekstit 131. Në të vërtetë mbi tekstet, që përmbajnë proverbat dhe idiomat kalohen orë të caktuara. Kjo do të jetë shumë e rëndësishme si në poezi dhe forma të tjera lirike të të shkruarit për shembull. Në shumë tekste prozash mondane (siç janë artikujt për ekonominë), dimensioni fonologjik nuk ka mundësi të jetë prioriteti (përparësia) më e lartë. IV.6 Pro dhe kundër praktikimit të proverbave dhe idiomave në mësimin e gjuhës së huaj Proverbat dhe idiomat për shkak të strukturës së tyre të ngjeshur e të sintetizuar dhe për mundësinë e përdorimit të tyre praktik në situata të caktuara jetësore, kanë krijuar kushte të volitshme që secili popull të tregojë një kujdes të veçantë për formën e tyre dhe për krijimin e mundësive të përdorimit praktik të tyre. Në studimet gjuhësore, për shpjegimin e formave gramatikore të gjuhës, zakonisht merren strukturat gjuhësore stabile e të fiksuara, siç janë idiomat dhe proverbat, sepse me to shumë lehtë përmbushen dy parime: (a) edhe shpjegimi i kategorisë gramatikore (b) edhe mundësia e mbajtjes mend më lehtë të tyre. Është konstatuar se përmes idiomave, proverbave apo shprehjeve frazeologjike, strukturat gjuhësore lehtë mësohen përmendësh, mbahen mend më gjatë dhe në rrethana të caktuara praktikohen, siç jemi përpjekur t i zbatojmë shumë herë me studentët e mirë, duke krijuar kështu, përgjatë procesit të mësimit një atmosferë interesante. Gjithsesi ka shumë mësues që arsyetojnë se s ka kuptim që të mësohen përmendësh setet e shprehjeve idiomatike e proverbiale dhe ato pastaj të përdoren në kontekste të papërshtatshme. Ata pranojnë të presësh për një mundësi më të përshtatshme. Këta pedagogë (mësues) duket sikur nuk i kanë marrë parasysh këto tri dukuri: (a) Duke ia paraqitur studentëve gjuhën idiomatike, të paktën i përgatisim të kuptojnë shumë prej idiomave që folësit vendas i përdorin shpesh në të folurit e përditshëm. 131 Moon, Tibet Handbook: A Pilgrinage Guide, New York,

97 (b) Mësuesit e mirë nuk u mësojnë vetëm frazat idiomatike, por edhe si t i përdorin ato në kontekst të përshtatshëm. (c) E fundit, një proverbi apo idiomë shpalosë njohuri dhe ofron mundësi shumë më të shumta komunikimi se sa një arkiv fjalësh. IV.7 Situata speciale të proverbave dhe njësive frazeologjike Siç u theksua më herët, meqë rrethanat jetësore të popujve nuk kanë qenë të njëjta sa për mënyrën e jetesës, sa për shkallën e zhvillimit shoqëror ekonomik, sa për aftësinë e absorbimit metaforik të përvojës jetësore si dhe mjetet e shprehjes lokale (gjuhësore e gjeografike), edhe bartja e proverbave prej një populli në popullin tjetër ka qenë e vështirë; madje edhe në qoftë se është realizuar me anë të huazimit, i është nënshtruar përshtatjes së koloritit lokal. Pikërisht për këto arsye, është vështirë të pranohet se proverbat në tërësi kanë mundur të mbarten tek popujt pa iu nënshtruar procesit të përshtatjes dhe të seleksionimit në ambientin e ri. Këtë e përligj fakti se secili popull dhe secili mjedis ka disponuar me mundësitë e veta specifike dhe me përvojën e vet specifike, meqë rrethanat historike nuk kanë qenë gjithmonë njësoj të pasura dhe jo gjithmonë të njëjta ose të ngjashme për të gjithë popujt. Kategoritë kanë të bëjnë me idiomat rreth një situate të veçantë ose me idiomat të përdorura nga një subjekt i caktuar. Ky syth i parashtron përballjen e studentëve me fjalë dhe me fraza të cilat gjenden dhe përdoren tipikisht në këto situata dhe në këto subjekte. Shumë shpesh ndodh që edhe studentë të përparuar nuk janë në gjendje të ndjekin një bashkëbisedim të thjeshtë në tema të së përditshmes, siç është motori, sepse dikush nuk njeh disa nga shprehjet që folësit anglezë përdorin kur flasin për motorat. Edhe atëherë kur studenti i kupton se çfarë domethënie kanë, ai vetë nuk mund t i përdorë ato deri sa ai ta praktikojë kujdesshëm. Proverbat janë përnjëmend ekonomike, që nga një situatë e veçantë e prezantuar në to, ne mund të kuptojmë shumë të tjera. Më pas, ne mund të aktivizojmë një skenë të tërë të mendjes sonë rreth një evenimenti të caktuar vetëm nëpërmjet aludimit të një fakti të duhur ose të një momenti të tillë. Për shembull te proverbi: The blind blames the ditch:: I verbri ia 97

98 hedh fajin gropës 132 neve na del përpara syve një skenar i tërë, në të cilin i verbri për këtë ka rënë në gropë, pa kuptuar faktin që kushtet e tij shëndetësore nuk mund t ia ndalojnë rënien në gropë. Proverbi na çon te momenti kur i verbri po ecte dhe akoma nuk ka mbërritur te gropa. Duke shkuar më tej, kjo mund të aplikohet në shumë situata, kur dikush fajëson tjetrin për fajin e vet. Dallimi midis proverbave dhe frazeologjizmave e shprehjeve të tjera gjuhësore, siç kemi theksuar më parë disa herë është se proverbat prapa thënies kanë kontekstin e fshehur, ndërkaq frazeologjizmave, ky faktor i mungon krejtësisht. Këtu e shohim edhe qëndrimin kundërvënës midis dy pikëpamjeve të studiuesve për praktikimin ose jo të tyre në orën e mësimit. Mbështetur në këtë parim të proverbave dhe në mosdallimin e tyre prej frazeologjizmave, këta të fundit (ithtarët e mosmiratimit) mbështeten në mosdallimin semantik që ekziston midis proverbave dhe thënieve të tjera idiomatike gjuhësore, të cilat i konsiderojnë të njëjta. IV.8 Kur dhe ku t i përdorim idiomat dhe proverbat? Deri tani kemi folur për aspekte të ndryshme të idiomave: për burimin, për formën, për kuptimin e tyre, si mund të procedojmë me to. Më tej do të ndalemi te vështirësitë që studiuesit dhe studentët e gjuhëve të huaja hasin kur duhet apo kur përpiqen idiomat dhe proverbat t i përdorin në praktikë. 1. Një prej vështirësive kryesore është ajo që studentët ngatërrojnë, ose nuk e dinë me saktësi, se përdorimi i një idiome në cilën situatë është korrekte. Ai mund të ngatërrojë nivelin e stilit, d.m.th mund të mos dijë kur një idiomë mund të përdoret në këtë, apo në atë lloj ligjërimi ose stili funksional. Gjithashtu edhe regjistrat e ligjërimit janë shumë domethënës në përdorimin e saktë apo të gabuar të këtyre ndërtimeve. Zgjedhja e fjalëve varet nga personi që është duke folur, nga situata, nga vendi, apo nga koha kur realizohet komunikimi. Nëse personi është një mik, ne mund të përdorim shprehje jo formale ose edhe shprehje të zhargonit. 132 Lakoff & Turner, An Analysis of the Cognitive Dimension of Proverbs in English and Spanish : The Conceptual Power of Language Reflecting Popular Believes, University of Chicago Press 1989:

99 Në situata formale, kur nuk e njohim mirë personin, ose okazioni është publik, atëherë, i zgjedhim fjalët me kujdes me kujdes e me vëemendje të veçantë. Do të ishte shumë e gabuar të zgjidhje shprehje joformale në disa prej situatave formale dhe në situata të pasjellshme të përdorje shprehje në zhargon. Kjo do të thotë që ne mund të shprehim të njëjtin informacion ose ide në më shumë se një mënyrë duke përdorur nivele të ndryshme. Këtu kemi një shembull: Nëse dikush arrin vonë kur duhet të takojmë një mik, atëherë mënyra tipike e të kërkuarit ndjesë do të ishte: Ben: Sorry I m late! - I got a badly held up. Maria: Better late than never. Në arsyetimin për vonesën përdoret idioma held up = një pengesë që më mori më shumë kohë nga ç duhej. Përgjigjja kontekstuale do të ishte: Më fal që u vonova! Më doli një e papritur. Zëvendësimi i fjalës pengesë me fjalën e papritur:: held up është në kontekst të plotë të situatës. Për më tepër ky zëvendësim i shprehjeve të arsyeshmërisë (pegesë e papritur) imponohet dhe nga kundërpërgjigjja proverbiale e Marias: Më mirë vonë se kurrë që e plotëson kontekstin. Gjithsesi, nëse dikush vjen vonë në një takim me të huajt apo takim biznesi, për të kërkuar ndjesë do të ishte me vend një tjetër zgjedhje shprehjesh, si: p.sh., Xhejms I do apologise for being late. I m afraid my train was delayed! :: Ju kërkoj ndjesë për vonesën. Treni im u vonua!. Shprehjet formale gjenden më shumë në anglishten e shkruar sesa në anglishten e folur dhe përdoren për të treguar një marrëdhënie të distancuar midis folësve. Shprehje të tilla përdoren kur je duke mbajtur një ligjëratë formale përpara një audience të gjerë. Shprehjet formale përdoren në anglishten e folur të përditshme dhe në letrat personale (zhargonet janë të përdorura në shumë situata joformale midis miqve të mirë). Studentët nuk duhet të përdorin shprehjet e zhargonit, sepse do të shfaqeshin si jashtë kohe e të pavend dhe sepse këto përdorime tingëllojnë të çuditshme. Është e këshillueshme të përqendrohesh në shprehjet, të cilat janë të shënjuara si informale dhe në ato shprehje të cilat janë asnjanëse në stil e që mund të përdoren në çdo situatë. 2. Një tjetër vështirësi që studentët nuk e njohin, është ajo nëse një idiomë është e natyrshme apo ndonjë proverb i përshtatshëm në një situatë të caktuar. Kjo mund të arrihet shumë mirë: 99

100 a) prej dëgjimit dhe komunikimit me folësit vendas anglezo amerikanë. b) prej vendosjes së idiomave që gjenden brenda trupit të proverbit në kontekste të caktuara situative. 3. Vështirësia e tretë është ajo e shprehjeve të qëndrueshme ose të atyre pjesërisht të ngurtësuara (të ngrira). Është shumë e rëndësishme që studentët duhet të jenë të saktë në përdorimin e këtyre shprehjeve, sepse përdorimi i një idiome të pavend do të kuptohej fare pak ose aspak nga folësit që anglishten e kanë gjuhë amtare ose që mund të sillte keqinformim në një përkthim nga kjo gjuhë. Përdorimi korrekt i anglishtes idiomatike dhe proverbiale duhet të jetë qëllimi kryesor i çdo studenti / studiuesi. Është vërtetë një qëllim që ia vlen dhe i kënaqshëm. Mjeshtëria e zotërimit dhe e përdorimit të idiomave vjen ngadalë, përmes një studimi dhe vëzhgimi të kujdesshëm, përmes praktikës dhe eksperiencës, por nuk duhet të harrojmë se proverbi përsëri na indikon: a) Practise makes perfect:: Praktika sjell përsosmërinë; dhe b) All the things are difficult before they are easy:: Gjithçka është e vështirë përpara se të jetë e lehtë. IV.9 Metafora në krahasimin idiomatik dhe proverbial Kërkimet psikolinguistike kanë treguar se njohuritë mbi metaforën konceptuale si anger is heated fluid in a container:: zemërimi është një lëng i nxehtë në rezervuar, në mënyrë të pjesshme e motivojnë shfaqjen e kuptimeve të tyre në frazat idiomatike. Kujtojmë këtu blow your stack:: humbas durimin; flip your lid:: të kalosh në fazë, të çmendesh. Një ide e rëndësishme në shkencat e njohura bashkëkohore është ajo që metafora nuk është vetëm një aspekt i gjuhës, por përbën e ndërton një pjesë sinjifikative të njohjes njerëzore Gibbs, The Poetics of Mind: Figurative Thought, Language and Understanding, Cambridge University press, 1994; Johnson, By Word of Mouth: Metaphor, Metonymy and Linguistic Action in a Cognitive Context. Amsterdam 1987: ; Lakoff & Johnson, Metaphors We Live By, Chicago University Press, Chicago 1980; Sweetser, From Etymology to Pragmatics, Cambridge University Press, Cambridge

101 Shumë koncepte veçanërisht abstrakte, janë pjesërisht të ndërtuara me hartën e informacionit metaforik prej një sfere burimore të njohur në një sferë më pak të njohur. Për shembull, njerëzit shpesh konceptojnë metaforikisht mbi dashurinë, duke gërshetuar njohuritë e udhëtimeve fizike me ato të njohurive për dashurinë, si në shembullin proverbial Love is a journey:: Dashuria është një udhëtim. Konceptimi ynë për dashurinë motivon në mënyrë të pjesshme kreativitetin dhe shprehjet gjuhësore të gjetura në përdorimin e përditshëm apo në letërsi, të cilat i referohen dashurisë dhe marrëdhënieve dashurore. Për shembull Our marriage is off to a great start:: Martesa jonë është në përfundim të fillimit të madh; Their relation ship is at a cross-roads:: Marrëdhënia e tyre është në ngërç (kryqëzim); Her marriage is on the rock:: Martesa e tij është në rrezik; After seven years of marriage, we re spinning our wheels, and We re back on the track again:: Pas shtatë vjetësh martese, neve na janë shpuar gomat dhe tani prapë jemi në vagon. Çfarë roli luan mendimi metaforik në mënyrën se si njerëzit e përdorin dhe e kuptojnë gjuhën? Gjenden, të paktën katër tipa të ndryshëm hipotezash që i adresohen kësaj pyetjeje (Gibbs 1994): H.1. Mendimi metaforik luan disa role në evoluimin historik të domethënieve të fjalëve dhe të shprehjeve proverbiale. H.2. Mendimi metaforik motivon kuptimet linguistike që kanë përhapje edhe brenda komunitetit linguistik ose nënkupton, ose mëton të ketë më shumë role në të kuptuarit e gjuhës. H.3. Mendimi metaforik motivon përdorimin individual të të folurit dhe të kuptuarit, sepse fjalë të ndryshme dhe shprehje të ndryshme nënkuptojnë atë që ato shfaqin. H.4. Mendimi metaforik funksionon në përdorimin e menjëhershëm dhe në perceptimin (në të kapurit) e kuptimit linguistik. Këto hipoteza nuk janë dyanëshmërisht ekskluzive për njëra tjetrën, por reflektojnë mundësisht hierarki rreth ndërveprimit midis pjesëve lidhëse të metaforës së mendimit dhe aspekteve të ndryshme të përdorimit gjuhësor dhe kuptimor. Disa lloje evidencash empirike të njohura nga linguistika dhe psikolinguistika përkrahin disa nga këto ide. Studimet linguistike për rolin e metaforës në ndryshimet semantike përkrahin hipotezën 1 (Sweetser 1990), ndërkohë që kërkime të tjera në semantikën e shprehjeve të ndryshme linguistike demonstrojnë një lidhje tjetër midis metaforës konceptuale dhe 101

102 hamendësimit të folësit në të kuptuarit e shprehjeve të ndryshme verbale, siç janë të sugjeruara nga hipoteza 2 dhe Shumë eksperimente psikolinguistike përkrahin pretendimet në hipotezën 3, se mendimet metaforike motivojnë dukurinë, sepse shumë fjalë dhe shprehje kanë domethënien e duhur për folësit bashkëkohorë që, gjithashtu i shtyn ata të mësojnë kuptime të ndryshme linguistike (Gibbs1994). Gjithsesi, është ende e paqartë kur mendimi metaforik është i pranuar në prodhueshmërinë imediate dhe në perceptimin (kapjen) e kuptimit linguistik (hipoteza 4). Shumë studiues të gjuhës nuk i shohin idiomat si prodhime metaforike, sepse këto fraza janë shembull klasik i metaforës së vdekur 135. Idiomat së pari duhet të kenë qenë shprehje metaforike që me kalimin e kohës kanë humbur metaforikën dhe tani, në fjalësin mendor ekzistojnë të gatshme, si njësi leksikore. Mund të kemi edhe një opsion më të ngushtë mbi idiomacitetin. Dikush që kërkon përgjithësim të rëndësishëm përmes frazave idiomatike, zbulon se idiomat nuk ekzistojnë si njësi të ndara brenda leksikonit, por aktualisht reflektojnë sisteme koherente të metaforës konceptuale. Marrim si shembull frazat idiomatike si Blow your stack:: Të kalosh në fazë, të çmendesh; Flip your lid:: Të humbasësh durimin; To loose your temper:: Të bëhesh nevrik; Get hot under collar:: Të nxehesh edhe me ato që ke veshur; To lose your cool:: Të humbasësh gjakftohtësinë; Get steamed up:: Të të shkojnë djersë të ftohta. Në anglishte shfaqen me qindra e mijëra idioma dhe proverba të motivuara nga metafora konceptuale, si Anger is a heated fluid:: Zemërimi është një lëng i nxehtë në rezervuar. Kjo është njëra prej idiomave në hartën e metaforës konceptuale që merr pjesë në konceptimin tonë për anger:: zemërim. Edhe pse ekzistojnë metafora konceptuale, kjo nuk parashikon që në gjuhë patjetër duhet të shfaqen idioma ose shprehje të caktuara konvencionale. Prania e këtyre metaforave konceptuale të siguron një motivim, se për ç arsye disa shprehje specifike, p.sh. blow your stack:: të kalosh në fazë, janë përdorur për t iu referuar evenimenteve të veçanta. Ekzistojnë edhe pikëpamje të tjera psikolinguistike që përkrahin idenë në vallë metaforat (siç është anger is a heated fluid in a container) janë me të vërtetë konceptuale 134 Lakoff, Women, Fire and Dangerous Things. Chicago University Press, Chicago 1987; Lakoff & Johnson, Metaphors We Live By, Chicago University Press, Chicago Gibbs, Metaphor in Idiom Comprehension, Universiteti i Santa Cruz-it 1993/

103 ose jo, apo akoma më thjeshtë, përgjithësime të kuptimeve linguistike. Këto dyshime dalin nga studimet e thelluara për çështje të ndryshme të idiomave, si produkt i imagjinatës mendore të njerëzve 136, si dhe në përdorimin e përpiktë e të vazhdueshëm të idiomave 137 dhe të frazave eufemistike (Gibbs & Nayak në shtyp), të cilat praktikohen në të folurit e përditshëm të njerëzve. Dhe se sferat burimore të metaforës konceptuale kur interpretohen dhe shpjegohen metaforat poetike 138 detyrojnë idiomat ta thonë atë që përmban metafora konceptuale në organizimin e informacionit, në procedimin e teksteve 139 dhe në përdorimin e metaforës konceptuale në hartimin e përfundimeve. Të gjitha këto evidenca psikolinguistike të imponojnë besueshmërinë e 4 hipotezave se pjesë të ndryshme të mendimit metaforik, në mënyrë të pjesshme shpjegojnë se pse disa metafora dhe idioma fitojnë kuptimin që ia japin folësit bashkëkohorë (hipoteza 3). Mendohet se metaforat konceptuale të shumë aspekteve jetësore ndikohen nga fakti se shumica e njerëzve i nënkuptojnë kuptimet idiomatike. Disa studiues, si përfaqësuesit e teorisë së metaforës imediate 140 kanë kritikuar afërsinë e metaforës konceptuale dhe të kuptimit idiomatik. Njohuri të tilla në çdo kontekst të dhënë mund të mos jenë gjithnjë të pranueshme dhe të përdorshme. Nën këtë mëtim mund të jetë e vërtetë hipoteza 3, por kurrsesi hipoteza 4. Këto kërkime argumentojnë se hartimi i depozituar në tru për metaforën ka mundësi të jetë i vlefshëm. Kohëve të fundit, një tërësi studimesh tregojnë se metafora konceptuale influencon gjykimin e njerëzve për përdorimin e përshtatshëm të idiomave në kontekste të ndryshme. Por praktika ka treguar të kundërtën, se nuk janë plotësisht të pranueshme dhe kuptueshmëria imediate e idiomave has në pengesa të llojllojshme. Ky konstatim është rezultat i testimit të studentëve, të cilët nuk dhanë rezultatin e pritur, sepse nuk ishte e mjaftueshme koha që u ishte dhënë për t i lexuar idiomat në kontekstet e ndryshme metaforike (Gibbs 1993). Edhe 136 Gibbs & O Brien, The fight over metaphor in thought and language, Cambridge University press Nayak & Gibbs, Conceptual knowledge in the interpretation of idioms, Journal of experimental psychology: General /1991: Gibbs & Nascimento, How we talk about love: metaphorical concept and understanding love poetry, Amsterdam Allbritton, Mc Koon & Gerrig, The Costs and Benefits of Metaphor, Institut des Sciences Cognitive Université de Grenoble Mc Glone, Glucksberg & Keysa, Intuition of the Transparency of Idioms, Chicago University 1990; Kruz & Graessar, Metaphorical expressions of anger and hap, Sydney 1991; Mc Glone, Behavioral, Endocrine, Immune and Performance Measures Exposed to Acute Stress. ASAS. Rapid City, South Dakota, USA 1993/

104 Gibbs (in press / në shtyp) i mëshon idesë se studentëve u duhet lejuar më shumë kohë për leximin e idiomave në kontekst, që pikturonin të njëjtin konceptim metaforik. Në anën tjetër Pfaf et al (in press) në detyrën për frazat e plota idiomatike zbuloi se eufemizmat në kontekst kuptoheshin më lehtë se sa metaforat konceptuale. Papajtueshmëritë për këto kërkime iu referohet faktorit KOHË. Koha që u është dhënë studentëve për të lexuar e kuptuar, mund të mos sigurojë rezultate të kënaqshme për zbatimin e metodave më të mira të vlerësimit, se janë më të pranueshme kur metaforat konceptuale përgjatë kuptueshmërisë idiomatike imediate kanë një kohështrirje më të madhe. Qëllimi kryesor i studimeve të deritanishme ishte mbledhja e sa më shumë informacioneve, me qëllim që të ekzaminohet roli i metaforës konceptuale në procedimin e idiomës imediate. Qëllimi ynë për sa trajtuam deri tani ka qenë që të demonstrojmë se metaforat konceptuale janë shumë të lidhura me idiomat leksikore dhe shpesh janë të identifikueshme, sidomos kur idiomat strukturalisht janë të motivueshme dhe shfaqen me kuptim të mëvetësishëm. IV.10 Diskutime dhe probleme të hasura dhe rezultati i praktikave Nga çka u trajtua më lartë na lind natyrshëm ideja për diskutim, i cili e ka rrënjën te problematikat që shfaqen. Ashtu si çdo gjë e re e cila prezantohet, vështirësia për t u transmetuar dhe për të patur efikasitet është evidente. Së pari studentët (nxënësit) të ballafaquar me vështirësitë e para, krijojnë përshtypje të keqe te pedagogët. Ne duke qenë pedagogë (mësues) shpesh shprehemi i mungon përqendrimi..., është i papërqendruar..., nuk e ka mendjen në mësim..., shpesh bëjnë zhurmë.... Së dyti studentët, natyrshëm mund të gabojnë në përthithjen dhe zbatimin e metodave të mësipërme, por nuk duhet t i gjykojmë ose ndëshkojmë negativisht. Gjatë procesit të të mësuarit, pa gabime nuk është e mundur të ketë përparim. Një mënyrë e mirë për të rritur përqendrimin dhe tërheqjen e vëmendjes së studentëve (nxënësve) në orën e mësimit dhe për të minimizuar (pasi nuk mund ta zhdukim tërësisht) gabimin. Mendoj se është vendosja, me vullnet të lirë, e studentit (nxënësit) si protagonist, si përçues i informacionit dhe i kurioziteteve të përgatitura nga pedagogu (mësuesi) për të prezantuar temën e re me studentët (nxënësit). 104

105 Së fundi duke pasur në konsideratë rezultatet e nxjerra dhe problematikën synimi i ynë është të funksionojë për: a) asimilimin i idiomave proverbave dhe i fjalëve të reja të detyruara për t u mësuar; b) nxitjen e zhvillimit të tolerancës dhe të respektit për diversitetin midis njerëzve dhe kulturave; c) zhvillimin e pavarur të të nxënit dhe mendimi kritik për gjeneratat e mëpasshme. IV.9 Rezultantja e praktikave Roli tradicional i pedagogut (mësuesi) do të zhduket dhe do të lindë një rol i ri. Ky rol i ri në procesin e të nxënit studentin (nxënësin) do ta bëjë bashkautor, sepse studenti (nxënësi) do të jetë i ngarkuar me më shumë përgjegjësi. Studentët dhe nxënësit do të duhet të përfitojnë një shkallë të lartë pavarësie. Në procesin e përvetësimit shumë teknika dhe strategji të reja të drejtuara dhe të udhëhequra nga pedagogu (mësuesi), mund të përdoren me sukses edhe në sfera e në lëndë brenda dhe përtej gjuhës së huaj. Roli i pedagogut, si lidership është shumë i rëndësishëm dhe vendimtar në organizimin e klasës, furnizimin, orientimin e studentit për gjetjen e materialeve dhe të burimeve të ndryshme. Në këtë mënyrë studentët ndihmohen për një të mësuar të qëndrueshëm dhe asimilim sa më efektiv të idiomave dhe të proverbave. Roli planifikues i tij duhet të spikasë, e jo të jetë vetëm burim i të gjitha njohurive në klasë. Materialet janë përzgjedhur në raport me programin tematik, duke pasur parasysh përfaqësimin autentik të kulturës së gjuhës së huaj. Temat e programit mësimor janë paraqitur në mënyrë të hollësishme, ciklike në faza të njëpasnjëshme. Kështu krijohet mbështetja e kreativitetit dhe e pavarësisë mendore të nxënësit. Përveç këtyre, materialet e përzgjedhura synojnë të theksojnë përparësitë e zhvillimit të aftësive komunikuese duke nxjerrë në pah rolin real të gjuhës së huaj si faktor për zhvillimin kulturor e bashkëkohor në universitet tona. 105

106 KREU I PESTË PROBLEMET E HASURA GJATË IMPLEMENTIMIT TË METODAVE BASHKËKOHORE ME STUDENTËT DHE PASURIMI I MËTEJSHËM I NJOHURIVE V. Eksperimente dhe përvoja me studentët Për interpretimin e proverbave sipas Lakoffit (1989) kemi hallkën më të mirë lidhëse, metaforën. Lakoffi është i mendimit se kjo hallkë lidhëse përbëhet nga përgjithësimi që një metaforë specifike përmban në vetvete. Prej skemave specifike ajo nxjerr në pah nivele strukturash të zakonshme. Maksimumi i komunikimit (The communicative maximum of Quantity) që do të thotë të jesh i informuar për aq sa kërkohet dhe jo më shumë. Nga ana tjetër, kjo të limiton në ndërveprimin midis nyjës së madhe dhe natyrës së gjërave. Duke u nisur nga nyja e madhe që jemi NE, në metaforë njerëzit i llogarisim si Kafshë. Ky kuptim metaforik del në shumë proverba me prejardhje nga përrallëzat (fabulat). Fuqia e madhe e metaforës shtrihet në aftësinë për një shumëllojshmëri situatash me të njëjtën strukturë të nivelit përgjithësues. Kështu, proverbi Big thunder, little rain:: Shumë zhurmë për asgjë mund të aplikohet për një person që zëvendësohet nga një qen që leh, që mund të shoqërohet me proverbin tjetër anglez e shqiptar All barks, no bite:: Qeni që leh nuk të kafshon. Kjo metaforë mund të aplikohet për të gjitha situatat e ngjashme, përveç qenve, nëse nuk është metaforike. V.1 Ekperimenti 1 Për të parë ecurinë e punës me idiomat, dhe proverbat e anglishtes, për të zbuluar vështirësitë që mund të dalin dhe për të gjetur rrugët, mënyrat e mjetet më të frytshme në realizimin e synimeve, jemi ndalur edhe në dy eksperimente. Qëllimi i eksperimentit të parë është të hetohet se si reagojnë studentët dhe si pranohen njohuritë metaforike kur takohen me idiomat në trup të proverbit. Pjesëmarrësit (studentët) lexojnë në ekranin e kompjuterit histori të thjeshta, të cilat mbarojnë me njërën prej tri frazave të ndryshme. 106

107 - An idiomatic expression: shprehje idiomatike; - A literal periphrase of the idiom: perifrazim literal idiomatik; - A controlled sentences-proverbs: fjali kontrolli që është proverb. Menjëherë pas leximit të shprehjes finale dhe shtypjes së butonit të kuptimit në kompjuter, pjesëmarrësit pajisen me copa fletësh dhe duhet të vendosin sa më shpejt që të munden nëse copat e fletëve përmbajnë ndonjë fjalë angleze (d.m.th të vendosin si detyrë leksikore). Këto copa fletësh kanë fjalë që janë të lidhura me metaforën konceptuale, e cila motivon idiomat e caktuara, p.sh., fjalën heat, e cila përfaqëson anger is heated fluid in a container që motivon blow your stack ose mund të jenë fjalë që nuk lidhen me këto metafora konceptuale p.sh. lead: udhëheq, nxit. Studentët, kur lexojnë idiomat për gjetjen e përgjigjes së saktë shpesh duhet të jenë më të shpejtë, se sa kur lexojnë perifrazime literale, si janë shembujt: (a) në thënien He got very angry:: Ai u nevrikos shumë; ose (b) kur kemi fjali me përdorime metaforike He saw many dents:: Ai i mprehu dhëmbët. Prisnim evidenca të një ndërveprimi midis tipave të shprehjeve fundore (d.m.th idioma, shprehje të drejtpërdrejta dhe shprehje të kontrolluara) dhe tipave të objektivave (d.m.th. lidhur ose jo me objektivin, në rastin tonë objekti është që metaforika e dhënë të pikëtakojë proverbin e mëposhtëm): Anger and hate have love roots:: Zemërimi dhe urrejtja i kanë rrënjët në dashuri. Leximi vetjak i ndjekur nga zgjedhja leksikore vizuale që bëmë, nuk ishte e vetmja mënyrë për të eksploruar faktorët konjitivë (njohës) në procedimin gjuhësor të drejtpërdrejtë. Për shembull, studimet psikolinguistike që fokusojnë procedimin e leksikut të domosdoshëm shpesh përfshijnë auditorin ose metodat e ndërthurura për të ekzaminuar aktivizimin e informacionit të ndryshëm konceptual dhe linguistik 141. Gjithsesi interesi ynë për rolin e metaforës konceptuale në procesin e plotësimit të shprehjes idiomatike dhe kuptueshmërisë së proverbit, e nxjerr si të nevojshme të marrim masa për studentët, se si i kanë kuptuar aktualisht këto fraza idiomatike përpara se ata të përgjigjen në copat e fletëve që kanë si objektiv për të plotësuar. 141 Cacciari & Tabossi, Speed of Processing Effects on Spoken Idiom Comprehension, Modena, Italy 1988; Tabossi & Zardon, The activation of idiomatic meaning, New Jersey, USA

108 Për këtë arsye, duket më shumë e përshtatshme dhe shumë me vend që të fusim si hap të parë në këtë kërkim, kombinimin e leximit vetjak me zgjedhjet leksikore. V.1.1 Metoda empirike eksperimentale Përvoja jonë në të nxënët e anglishtes dhe të zotërimit sa më mirë të pasurisë leksikore e semantike të saj (brenda këtij korpusi njohurish, edhe të pasurisë frazeologjike e idiomatike), mbështetet jo vetëm në metodat e përpunuara në mendimin dhe praktikën pedagogjike shqiptare 142, por edhe në atë botërore, sidomos në atë anglo-amerikane 143. Më poshtë po japim një model pune, një eksperiment të zhvilluar në Universitetin Ismail Qemali të Vlorës, Departamenti i Gjuhëve të Huaja, ku pjesëmarrës qenë disa studentë të sapodiplomuar në këtë universitet. Të gjithë pjesëmarrësit ishin folës të përparuar të gjuhës angleze. V.1.2 Hartimi i punës dhe motivimi U përgatitën 50 ngjarje të shkurtra, mesatarisht me shtatë rreshta, ku qenë përshkruar ngjarje të zakonshme (p.sh. njerëz që të tjerëve u jepnin hua makinën: people lending their cars to the others). Këto histori ishin shkruar në një stil asnjanës dhe pa ndonjë informacion specifik metaforik. Pritej se si do të konceptohej fraza finale. Çdo histori duhet të përfundonte me njërën prej këtyre tri llojeve të shprehjeve: a) me një shprehje idiomatike; b) me një thënie literale që kishte të njëjtin kuptim si idioma; c) me një shprehje standarde, të saktë e të kontrolluar që është proverbi. a. Të gjitha shprehjet idiomatike ishin të përzgjedhura nga fjalori standard idiomatik 144. Anglishtfolësit, brenda tyre edhe grupi i studentëve të mësipërm ishin të familjarizuar me këto idioma. 142 M. Kraja, Pedagogjia, Tiranë 2000: Në faqet e këtij punimi kemi sjellë me dhjetëra emra studiuesish që janë marrë me këtë çështje, që mendojmë se është një nga më të rëndësishmet e më të diskutueshmet në literaturën pedagogjike. 144 Boatner, Makkai & Gates, J., A dictionary of American idioms. Woodbury, NY: Barron s Educational Series, Inc, 1975; 108

109 b. Shprehjet literale ishin marrë në shumicën e rasteve nga kërkime të mëparshme që në mënyre specifike arrinin ekuivalencën e tyre me idioma 145. Studimet e sondazhit treguan këtë dukuri: idomat dhe shprehjet literale ishin përgjithësisht ekuivalente në kuptim. c. Ishte e projektuar gjithashtu një listë e shprehjeve të kontrolluara ose proverbave që të shkonin me kontekstin e historive, por nuk ishin të njëjta në kuptim me shprehjet e dy grupeve të mësipërme. Të tre tipat e shprehjeve fundore, d.m.th rreshti i fundit i paraqitur për çdo histori, ishin vlerësuar të barabarta në gjatësi sipas karaktereve të mëposhtme: 18.4 për idiomat, 17.5 për shprehjet literale dhe 19.1 për frazat e kontrollit -proverbat. Kërkimet e mëparshme në linguistikë dhe në psikolinguistikë lehtësonin punën, sepse sugjeronin metafora konceptuale që motivonin pesëmbëdhjetë idiomat e përdorura si motivim në këtë studim. Për shembull është e njohur gjerësisht se metafora konceptuale anger is heated in a container pjesërisht motivon idiomën blow your stack. Megjithatë është e vështirë të kapësh kuptimin e një metafore të tërë nga një fjalë e vetme e shenjuar. Studimi shpreh përpjekjet që u bënë për të zbuluar metaforën konceptuale që pjesërisht motivon secilën prej 15 idiomave të përdorura në fjali. Studentëve iu prezantuan 15 metafora konceptuale që më parë ishin parë si motivuese të idiomave 146, së bashku me fjalë të tjera. Në rastin e anger is a heated fluid in a container, iu paraqitën studenteve fjalët heat = nxehtësi; fluid = lëng; container = bend, rezervuar. Pjesëmarrësve u ishte thënë të përzgjidhnin një fjalë e cila rrokte më mirë kuptimin e gjithë metaforës konceptuale. Analiza tregoi se nga 80% e gjithë pjesëmarrësve për çdo metaforë konceptuale, selektuam vetëm një fjalë. Fjalët u përdorën si shenjuese të lidhura me eksperimentin kryesor. Fjalët pa lidhje ishin selektuar nga zgjedhësi i fjalëve. Ato ndryshonin në kuptim, por ishin ekuivalente në gjatësi me fjalët shenjuese. Analiza e të gjitha frekuencave të fjalëve me lidhje të qëndrueshme (konsistente) dhe e fjalëve pa lidhje të qëndrueshme me fjalën shenjuese tregoi se nuk kishte ndonjë diferencim statistikor. 145 Gibbs, Metaphor and Metonymy at the Crossroads: A Cognitive Perspective. Mouton de Gruyter, Berlin, 1992: ; Gibbs & O Brain, The fight over metaphor in thought and language, Cambridge University press Gibbs, Metaphor and Metonymy at the Crossroads: A Cognitive Perspective. Mouton de Gruyter, Berlin, 1992: ; Gibbs & O Brain, The fight over metaphor in thought and language, Cambridge University press

110 Në fund, në shtesë të stimulit eksperimental, qenë shkruar një grup prej 15 historish që përfundonin me të tre tipat e njëjta të pjesës përmbyllëse, por ishin të ndjekura nga copa fletësh që nuk formonin fjalë angleze. Pjesëmarrësit për shenjuesin në këtë plotësues historish pritej të përgjigjeshin jo. Të gjitha së bashku ishin 30 histori, 15 eksperimentale dhe 15 plotësuese dhe këto ishin të ndara në mënyrë të baraspeshuar në gjashtë lista. Çdo listë përmbante 5 histori që mbaronin me idioma, 5 që mbaronin me perifrazime literale dhe 5 që mbaronin me proverba (fraza të standardeve të kontrolluara), si shtesë e 15 historive plotësuese. Nga 5 shprehjet përmbyllëse në çdo grup, 3 mbaronin me fjalë me lidhje konsistente dhe 2 mbaronin me fjalë pa lidhje konsistente ose e kundërta. I njëjti numër i studentëve pjesëmarrës përmes 6 listave të historive pati të njëjtat tipa frazash dhe shenjuesish. V.1.3 Procedurat e punës eksperimentale Pjesëmarrësit u zgjodhën ndër studentët më të mirë anglishtfolës. Skenari u paraqit drejtpërdrejt në kompjuter në laboratorin e gjuhëve të huaja të Universitetit të Vlorës. Studentëve pjesëmarrës iu kërkua të lexonin çdo rresht të historisë kur shfaqej dhe sapo ta kuptonin të shtypnin butonin ENTER. Kur butoni shtypej, shfaqej edhe fjalia tjetër e skenarit. Pjesëmarrësit e lexonin çdo rresht derisa mbërrinin te shprehja përmbyllëse. Ata ishin instruktuar që sa më shpejt të mundnin të jepnin përgjigjet sipas kuptimit. Menjëherë pas shtypjes së butonit të kuptimit, për shprehjen përmbyllëse, një tingull beep dëgjohej dhe u jepej një copë flete. Pjesëmarrësit ishin të instruktuar që sa më shpejt të ishte e mundur të shkruanin mbi këtë copë letre vendimin e tyre leksikor duke shtypur njërin prej butonave në tastiere. Duke ndjekur përgjigjet për vendimet leksikore, është lejuar një vonesë prej katër sekondash. Pastaj shfaqet rreshti tjetër i historisë tjetër. Historitë prezantoheshin në mënyra të ndryshme për çdo subjekt. Studentëve u janë dhënë tetë praktika fjalish përpara seksionit eksperimental kryesor. Pjesëmarrësit qenë paralajmëruar me anë të instruksioneve se duhej t u kushtonin vëmendje të veçantë historive, sepse në fund të seksionit eksperimental do t u kërkohej të diskutonin për çka kishin lexuar. Menjëherë pas seksionit eksperimental kryesor, pjesëmarrësit u paraqitën me nga një histori, secila ishte e printuar në letër. Gjysma e këtyre historive dhe shprehja përmbyllëse ishin të prezantuara në eksperiment dhe gjysma ishin të reja. Të rejat ishin të gjitha derivate të përafërta të historive që pjesëmarrësit i kishin lexuar. Detyra e pjesëmarrësve ishte që të 110

111 njihnin korrektësisht historitë e dhëna. Asnjëri prej pjesëmarrësve nuk dështoi në njohjen e 75% të historive. Eksperimenti mori 25 minuta për t u plotësuar. V.1.4 Rezultatet dhe diskutimet U ndoqën me vëmendje dhe u monitoruan si koha e të lexuarit, ashtu edhe ajo e vendosjes leksikore. Testet e dhëna zbuluan se koha e leximit për idiomat ishte më e shpejt se sa leximi i shprehjeve të ndërtuara sipas standardit. Diferenca midis shprehjes literale dhe proverbit (shprehjes së kontrollit) nuk ishte me vlerë. Këto të dhëna janë në konsistencë me gjetjet e mëparshme dhe tregojnë se idiomat në procedim nuk të marrin më shumë kohë, se sa perifrazimet literale të idiomave 147. Analiza për segmentet kohore që harxhuan pjesëmarrësit në vendosjen leksikore për objektiva të ndryshëm tregoi se reagimet ishin më të shpejta, në përgjigjen lidhur me fjalinë shenjuese/consistente se sa pas leximit të idiomave me atë joshenjuese/jokonsistente, por jo kur lexonin perifrazimet literale ose proverbin (fjalinë e kontrollit). Pjesëmarrësit ishin gjithashtu më të shpejtë në vendosjen leksikore pasi kishin lexuar idiomat, se sa kur lexonin perifrazimin literal ose fjalinë kontroll. Rezultatet nga ky studim sugjerojnë se metaforat konceptuale janë të pranuara nga ana e njerëzve përgjatë kuptueshmërisë idiomatike. Këto efekte parësore janë gjendur në kushte kur pjesëmarrësit nuk ishin lajmëruar për natyrën metaforike të shprehjeve idiomatike brenda trupit të proverbit. Një shpjegim tjetër alternativ i efekteve në Eksperimentin 1 është ai që studentët duhej të jenë më të shpejtë në përgjigjet e tyre me objektivin, siç është heat:: nxehtësia. Kur ata lexojnë blew his stack:: humbas durimin u konstatua se reagojnë më shpejt për shkak të shoqërimit literal të të humburit e durimit me idenë e nxehtësisë dhe jo pse e pranonin konceptin metaforik te anger is a heated fluid in a container. Kjo është një hipotezë e rëndësishme, por e vështirë për t u ekzaminuar në mënyrë eksperimentale. Mënyra më e mirë për të testuar këtë ide është të vendosim në këto fraza të njëjtën idiomë përmbyllëse që indukton leximin literal. Për shembull to put blow your stack në kontekst që do të thotë diçka si push down a stack with wind: të presësh lisin me një të 147 Gibbs, Raymond, The Poetics of Mind. Cambridge University Press, Cambridge 1994; Ortony, Schallert, Reynold & Antos, Are emotion metaphore conceptual or lexical, Cognition and emotion

112 rënë të sëpatës. Në këtë situatë, ne nuk mund të presim gatitjen e fjalës metaforike heat, pasi metafora konceptuale anger is a heated fluid in a container nuk do të aktivizohet, teksa frazeologjizmi blow your stack do të kishte vetëm kuptim të drejtpërdrejtë. Në këtë studim kemi paraqitur historitë e kontrollit të reagimit që krijohet gjatë leximit literal për frazat siç janë blow you stack. Një shembull i një historie indukton kuptimin literal të dhënë më poshtë: John & Fred are chimney sweepers:: Xhoni dhe Fredi janë oxhakfshirës; They work on a big chimneys are large factories:: Ata punojnë në oxhaqe të mëdhenj në fabrika të mëdha; They will scrape the insides with long poles:: Ata do të gërryejnë në brendësi polet më të larta. Për fjalinë e fundit kemi tri mundësi: To remove the debris when they were done, they would blow the stack (literal use of idiom) ose vacuum the dirt (literal paraphrase) ose get a big truck (control phrase). Pas leximit të çdo fraze finale, pjesëmarrësit iu përgjigjën objektivit shenjues/konsistent dhe joshenjues/jokonsistent të përdorur në Eksperimentin 1. Të eksperimentuarit pasi kanë lexuar versionin literal të një idiome do të duhej të ishin më të shpejtë në vendosjen leksikore për fjalën e shenjuar (p.sh. heat), se sa kur lexojnë perifrazimin e kësaj idiome (p.sh. vacumm the cleaner). Përfundimet e Eksperimentit 1 mund të mos nxirren nga përfundimet e pjesëmarrësve që nënvizuan metaforën konceptuale të idiomës. Këto parashikime të nxjerra nga evidencat e mëparshme që lexuesit përfunduan përgjatë leximit, mund të jenë të influencuara nga induksioni leksikor. Përpara se të vazhdonim studimin iu kërkua 12 studentëve të kapnin natyrshmërinë e tri frazave në kontekst. Pjesëmarrësit patën një pikavarazh në rritje për natyrshmërinë. Analizat treguan për një diferencë jo të madhe statistikore për të tri frazat finale (për idiomën/idioms, për literalen/proverbin, për kontrollin/control). Përfundimet për këtë studim tregojnë që pasojat (rezultatet) e vëna re në Eksperimentin 1 nuk janë thjesht rezultat i aktivizimit të kuptimit literal të idiomës, por shumë mirë i atribuohen pranimit të metaforës konceptuale përgjatë kuptimit imediat idiomatik. Në një farë mënyre efekti zero në këto kontrolle studimesh disi është i çuditshëm, sepse disa pika kërkimesh kanë treguar se studentët shpesh bëjnë double take (dopio zgjedhje), kur lexojnë idiomat në kontekstin literal (Gibs 1980;1986). Kjo do të thotë se njerëzit shumë shpejt pranojnë kuptimin konvecional, figurativ të idiomës në të njëjtën kohë, ose edhe përpara se të procedojnë me kuptimin literal të këtyre 112

113 shprehjeve. Në të njëjtën kohë, disa përdorime literale të idiomës, shprehin njëherësh si kuptimin literal, ashtu dhe atë figurativ. Kështu, nëse dikush është me të vërtetë duke rrëshqitur mbi akull, ai është gjithashtu në rrezik (d.m.th., the figurative meaning of the phrase skating on thin ice:: të shkelësh në dërrasë të kalbur / të rrëshqasësh mbi akull të hollë). Kur çështja shtrohet në një kontekst të fortë literal vërehet se kuptimi idiomatik të sugjeron se pak ose ndonjëra prej tyre bart të dyja kuptimet, si atë idiomatik, ashtu edhe atë literal. Për shembull: Teacher says: Let s brake the ice. Student s hesitation has insight metaphore that of being afraid skating on Thin ice. Shpesh është e mundur që të lexuarit e idiomave të tjera në situata literale do të aktivizonte disa aspekte të metaforës konceptuale të nënvizuar. Në ndonjë ndodhi shfaqet edhe atëherë kur njerëzit procedojnë me përdorimin literal të idiomës dhe pranojnë se çfarë duan të thonë këto fraza idiomatike. Kjo nuk përbën domosdoshmërinë e asaj se diçka rreth metaforës konceptuale e pranojnë shumë shpejt, duke nënvizuar kuptimet figurative të ndërtuara. Këto gjetje sugjerojnë që njerëzit nuk u përgjigjen vendimeve të tyre për zgjedhjet leksikore me qëllim metaforën, por thjesht sepse procedojnë, përpunojnë këto kuptime literale të frazave. Njerëzit zakonisht, gjatë kohës së rrokjes së kuptimit të këtyre interpretimeve figurative të frazave dhe të dhënies së saktë të kuptueshmërisë proverbiale nuk përpunojnë kuptimin tërësor literal të idiomës. V.1.5 Appendix A (shtesë referuese) Final Phrase and Targets in Experiment 1 (shprehje përmbyllëse dhe shenjuese) 1.He blew his stack:: Ai humbi durimin (shprehje idiomatike); He got very angry:: Ai u nevrikos shumë (shprehje literale); He saw many dents:: Ai i preu dhëmbët (shprehje kontrolli); Heat (related target / objektivi, fjala e shenjuar); Lead (unrelated target / fjalë joshenjuese); 113

114 Anger is heated fluid in a container:: Zemërimi është një lëng i nxehtë në rezervuar (conceptual metaphore / metaforë konceptuale); Anger and hate has root s love:: Urrejtja dhe zemërimi rrënjët i kanë te dashuria (proverb fjali kontrolli). 2. It was a shot in the arm:: Ishte një goditje në krahë (shprehje idiomatike); It was very encouraging:: Ishte shumë inkurajuese (shprehje literale); She thought he was lying:: Ajo mendoi se ai po gënjente (shprehje kontrolli); Drug-related target:: (fjalë shenjuese); Drag-unrelated target::(fjalë joshenjuese); Encouragement is giving someone a drug:: Kurajoja është si t i japësh dikujt drogë; A word to the wise is enough :: Për të zgjuarin një fjalë është shumë (proverb fjali kontrolli). 3. Cross that bridge later:: Të shqetësohesh kur duhet (shprehje idiomatike); Fix that problem later:: Atë problem shikoje më vonë (perifrazë literale); Make very small payment:: T i kushtosh pak rëndësi (shprehje kontrolli); Water related target:: (fjalë shenjuese); Waste unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Problems are bodies of water:: Problemet janë trupa uji (metaforë konceptuale); The unexpected always happens :: Nga ajo që ruhesh nuk shpëton (proverb fjali kontrolli). 4. Took the bull from the hores:: Të kapësh demin nga brirët (shprehje idiomatike); Worked on the demanding job:: Të punosh në punën e kërkuar (shprehje literale); Sweated when she was working:: Të djersitësh në punë, punon shumë (shprehje kontrolli); Oponent related target:: (fjalë shenjuese); Oranges unrelated target:: (fjalë joshenjuese); A problem is an animate opponent:: Një problem është kundërshtar i gjallë (metaforë konceptuale); Do right and fear no men :: Ji i drejtë e mos u frikëso nga askush (proverb fjali kontrolli). 114

115 5. Was wrapped around his finger:: U kap me presh në dorë (shprehje idomatik); Was under his firm control:: Ishte nën kontrollin e tij absolut (shprehje literale); Was loaded down with cash:: U kap me lekë në dorë (shprehje kontrolli); Touch-related target:: (fjalë shenjuese); Taste-unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Control is touching:: (beso e kontrollo); Believe nothing of what you hear and half of what you see :: Mos u beso kurrë fjalëve dhe gjysmën e atyre që shikon (proverb fjali kontrolli). 6. Burst her bubble:: Pëlciti si tollombace (shprehje idiomatike); Dispel her vanity:: U tregua kot fare (perifrazë literale); Made him very happy:: E bëri shumë të lumtur (shprehje kontrolli); Inflacion related target:: Fryrje inflacioni (fjalë shenjuese); Indictment: Akt padie unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Fride is inflation:: Fodullëku është fryrje; Give the Devils his due :: E ke inat, po jepi hakun (proverb fjali kontrolli). 7. The manager held all cards:: Manaxhuesi i ka të gjitha karta (shprehje idiomatike); The manager was in total control:: Manaxhuesi ishte në kontroll tërësor (shprehje literale); Their complaint were not heard:: Ankesat e saj nuk u dëgjuan (shprehje kontrolli); Retain: Mbaj, ruaj related target:: (fjalë shenjuese); Remain: Qëndron, mbetet unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Control is possession of some object:: Kontrolli është zotërimi i disa dokumenteve; There is no uses crying over the spilt milk :: Vaji i derdhur s mblidhet më (proverb fjali kontrolli). 8. She was over the hill:: Ka qenë në majë (shprehje idiomatike); She was getting old:: Ajo po plaket (perifrazim literal); She needed to review:: Ajo ka nevojë të ripërtërihet (shprehje kontrolli); Journey related target:: (fjalë shenjuese); January unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Life is a journey:: Jeta është një udhëtim (metaforë konceptuale); Love make the world go round :: Dashuria rrotullon botën (proverb fjali kontrolli). 115

116 9. Left a bad taste in his mouth:: Të lë shije të keqe (shprehje idiomatike); Made him feel very disgusted:: E bën te ndihet tmerr fare (shprehje literale); Seemed like overkill to him:: U duk sikur e vrave thellë atë (shprehje kontrolli); Eat related target:: (fjalë shenjuese); See unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Accepting something is eating it:: Të pranosh diçka është si ta hash (metaforë konceptuale); Of two evils choose the less :: Midis dy të këqijave zgjidh më të voglën (proverb fjali kontrolli). 10. Carry a torch for him:: Të ndezësh një qiri për të (shprehje idiomatike); Be in love with him:: Të biesh në dashuri me të (shprehje literale); Be a complete dupe:: Të jesh komplet i mashtruar (shprehje kontrolli); Warm-related target:: (fjalë shenjuese); Worm-unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Affection is heat:: Afeksioni është ngrohtësi (metaforë konceptuale); Desperate diseases must have desperate remedies :: Dëshpërimi i ka rrënjët në kujtime të dëshpëruara (proverb fjali kontrolli). 11. Cast her special spell:: T i kushtosh asaj fjalë rrezëllitëse (shprehje idiomatike); Made him fall in love:: Ta bësh të bie në dashuri (shprehje literale); He s eaten his french aries:: Ka ngrënë patatet e tij (shprehje kontrolli); Trick -related target :: (fjalë shenjuese); Stick -unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Love is magic:: Dashuria është magjike (metaforë konceptuale); One cannot love and be wise :: Nuk mund të dashurosh dhe të jeshë i mençur (proverb fjali kontrolli); 12. Look on the bright side:: Të shikosh anën pozitive (shprehje idiomatike); Remain very optimistic:: Mbetet shumë optimist (shprehje literale); Say the funniest things:: Të thuash gjera për të qeshur (shprehje kontrolli); Light-related target:: (fjalë shenjuese + proverb fjali kontrolli); 116

117 Great unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Optimism is light:: Optimizmi është dritë (metaforë konceptuale); Hope is a good breakfast,but a bad supper :: Shpresa është një mëngjes i mirë dhe një darkë e keqe (proverb fjali kontrolli). 13. Got the hang of it:: Të mbash veten prej nevrikut (shprehje idiomatike); Started doing well:: T i bësh gjërat për mirë (shprehje literale); Quit in frustration:: Ta lësh në dekurajim (shprehje kontrolli); Grasp kap:: Shtrëngim related target:: (fjalë shenjuese); Grape unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Conrol is grasp:: Kontrolli i vetes është shtrëngim (metaforë konceptuale); Grasp all, lose all :: Zilia e madhe, ha kokën e të zotit (proverb-fjali kontrolli). 14. Stand his ground:: Të mbrosh veten (shprehje idiomatike); Defend his ideas:: Të mbrosh idetë e tua (shprehje literale); Change the subject:: Të ndërrosh temë (shprehje kontrolli); Battle-related target:: (fjalë shenjuese); Bottle-unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Maintaing beliefs is defending territory:: Të mbrosh idetë tua (metaforë konceptuale); Every man is the architect of his own fortune :: Gjithsecili është projektues i të ardhmes së tij (proverb fjali kontrolli). 15. She kept him at arms length:: Të mbash dikë në largësi (shprehje idiomatike); She remained a loof from him:: Qëndroi një hap larg tij (shprehje literale); She showed him the best dress:: Ajo i tregoi atij fustanin më të mirë (shprehje kontrolli); Distance-related target:: (fjalë shenjuese); Damaged-unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Lack of emotional intimacy is physical distance:: Mungesa e intimitetit është largim fizik (metaforë konceptuale); It s more blessed to give,than to receive :: Është më mirë të japësh, se sa të marrësh (proverb fjali kontrolli). 117

118 V.2 Eksperimenti 2 Eksperimenti 2 parashikon një test tjetër për idenë që idiomat konceptuale janë të pranueshme më shpejt gjatë kuptimit të proverbave. Pjesëmarrësit lexuan të njëjtën histori të përdorur si motivim në Eksperimentin 1. Këtë herë historitë përfunduan në njërën prej 2 frazave idiomatike, të cilat shprehin përafërsisht të njëjtin kuptim figurativ. Për shembull, një histori rreth një personi që nxehet, nevrikoset (getting angry) për shkak të disa evenimenteve, të cilat përfundonin ose në blew your stack (humbas durimin) ose jumped down your throat (të preva gurmazin / ta hodha gurmazin në shesh). Menjëherë, pas leximit të frazave finale në çdo histori, pjesëmarrësit bënë vendosjet leksikore mbi fjalën e shenjuar ose jo të shenjuar. Fjalia e shenjuar reflekton një metaforë konceptuale që motivon vetëm njërën prej idiomave. Kështu, heat reflekton metaforën anger is a heated fluid in a container, e cila motivon blew his stack: humbas durimin, ndërkohë që idioma tjetër jump down his throat është e motivuar nga një metaforë tjetër: anger is animal behaviour. Në qoftë se, metaforat konceptuale gjatë përpunimit idiomatik shumë shpejt janë të pranueshme atëherë, studentët duhet të jenë më të shpejtë për të marrë vendime leksikore për një idiomë metaforike të nënvizuar lidhur me zgjedhjen e fjalëve të shenjuara në vazhdim, se sa kur ata lexojnë një idiomë me të njëjtin kuptim figurativ, por që është e motivuar nga një metaforë tjetër konceptuale. Gjithsesi, kur njerëzit lexojnë idioma të motivuara nga metafora konceptuale e pavazhdueshme me fjalinë shenjuese/konsistente dhe me ato joshenjuese/jokonsistente, duhet të jenë të përcaktuar se ato nuk mund të ndryshojnë me shpejtësinë me të cilën njerëzit bëjnë zgjedhjet leksikore. Eksperimenti 2 parashikon një bashkëveprim në zgjedhjen leksikore ekzistuese, midis shprehjes përmbyllëse (d.m.th midis idiomës vazhduese dhe idiomës jovazhduese) dhe objektivit të shenjuar të proverbit të dhënë (d.m.th fjalisë shenjuese dhe joshenjuese) V.2.1 Metodat empirike eksperimentale Si subjekte u morën përsëri studentë të diplomuar nga Universitetit Ismail Qemali të Vlorës. Të gjithë ishin folës autoktonë të gjuhës angleze dhe askush prej tyre nuk ka shërbyer si subjekt në eksperimentim. 118

119 Motivimi dhe hartimi. Motivimi primar për këtë studim ishin 16 histori që përshkruanin evenimente ordinere. Çdo histori përfundonte me një ose me dy shprehje idiomatike, të cilat shprehin të njëjtin kuptim figurativ (p.sh. to get very angry:: të nevrikosesh shumë). Një idiomë (p.sh. blow your stack:: të humbasësh durimin) u njoh si e motivuar nga një metaforë konceptuale (p.sh. si anger is heated fluid in a container), ndërkohë që idioma tjetër ishte e motivuar nga një tjetër vështrim metaforik (p.sh. anger is animal behaviour) për t i lëshuar rrugën proverbit p.sh. A Mouse may help a lion :: Edhe një mi mund të ndihmojë luanin (me domethënien që mendja ka më shumë vlerë se forca e zemërimit) Idiomat e motivuara nga e njëjta metaforë konceptuale, të reflektuara në fjalët shenjuese janë fraza konsistente (të vazhdueshme), ndërkohë që idiomat e motivuara nga një metaforë tjetër konceptuale, janë fraza jokonsistente (jo të vazhdueshme). Dhjetë nga kontekstet e historive drejtpërdrejt janë marrë nga Eksperimenti 1. Këto histori përfundojnë në idiomën, për të cilën ishte relativisht lehtë të gjeje një idiomë shtesë me të njëjtin kuptim figurativ, por që është i motivuar nga një metaforë tjetër konceptuale që të udhëhiqte te kuptimi i një proverbi. Përsëri, këto histori janë shkruar me një stil asnjanës, që mos të sjellin ndonjë informacion tjetër specifik. Të pesë historitë e shkruara për këtë studim, gjithashtu, përfundojnë me njërën prej dy idiomave, që përsëri të dyja veçmas shprehin kuptime figurative të njëjta, por që janë të motivuara nga metaforat e ndryshme konceptuale Përmes 14 historive, idiomat konsistente kanë nga 19.1 karaktere gjatësi dhe idiomat jokonsistente 20.9 karaktere gjatësi. Marrë së bashku ky studim përfshin 2 tipat idiomatike (konsistente dhe jokonsistente) dhe 2 objektiva (shenjuesin e joshenjuesin). Disa norma studimesh janë drejtuar nga pjesa e eksperimentit motivimi (stimuli). Rezultatet për këtë treguan se, mbi të gjitha idiomat konsistente (3.81) dhe jokonsistente (3.74) në çdo histori ishin të njohura. Një tjetër detyrë e dytë, iu kërkua pjesëmarrësve të njëjtë të gjykojnë për ngjashmëritë, në çdo kontekst historie midis idiomave konsistente dhe atyre jokonsistente. Më pas, në këtë studim, u vërejt se i njëjti grup pjesëmarrësish zgjodhi një fjalë për secilën idomë të re të përdorur si motivim (stimul). Në këtë mënyrë reflektohej më mirë metafora e nënvizuar konceptuale motivuese për idiomën e dhënë dhe kuptimin e proverbit të kërkuar. Nga kjo procedurë, u konstatua se 80% e pjesëmarrësve ishin dakord që një fjalë e vetme ishte paraqitësja më e përpiktë e metaforës konceptuale që çonte tek një proverb i caktuar nga pedagogu dhe që dallonte nga frazat e ndryshme idiomatike. 119

120 Procedura e ndjekur është identike si ajo e përdorur në Eksperimentin 1. V.2.2 Rezultate dhe diskutime Të dhënat u analizuan në të njëjtën mënyrë si në studimet e para. Analizat mbi këto gjetje demonstruan se studentët pjesëmarrës praktikisht morën të njëjtën kohë të frazave finale. Kjo u faktua në të dyja rastet, kur ishin të ndjekura nga objektivi konsistent dhe nga ai jokonsistent. Testimet e kohës së zgjedhjeve leksikore, treguan një efekt domethënës. Testet e dhëna zbuluan se pjesëmarrësit ishin të shpejtë në përgjigjet me anë të metaforës, pasi kishin lexuar idiomën konsistente, se sa kur kishin lexuar atë jokonsistente. Këto të dhëna treguan që studentët kur lexojnë idiomat pjesërisht të motivuara nga metafora konceptuale të ndryshme (të nënvizuara), menjëherë nuk e pranojnë të njëjtin informacion metaforik. Kështu që edhe kuptueshmëria e proverbit mbetet akoma një aspekt i vështirë, edhe pse këto fraza mund të kenë kuptim figurativ të njëjtë. V.2.3 Mendimi psiko-linguistik Shumë nga diskutimet për ndikimin psiko-linguistik mbi rolin e metaforës konceptuale dhe të idiomës në të kuptuarin e gjuhës, janë përqendruar në atë që ofron paraekzistenca e njohurive metaforike, në kuptimin imediat të fjalive idiomatike dhe proverbiale. Në vitet e fundit linguistë të ndryshëm kanë parashtruar evidenca empirike, që kanë hedhur dyshime mbi mundësinë që metaforat konceptuale të pranohen shumë më shpejt përgjatë kuptueshmërisë metaforike dhe idiomatike. Këto studime ekzaminojnë edhe perifrazimet për fjalinë metaforike dhe kohën e leximit për kuptueshmërinë e idiomave në kontekstet konsistente ose jokonsistente proverbiale. Kërkimet çuan në bindjen se duhej zbuluar faktorët që çuan në dështimet për gjetjen e metaforave konceptuale që luanin një rol të rëndësishëm në kuptueshmërinë (imediate) e idiomave. Analiza tregoi se mospërputhjet e gjetjeve të Gibbsit me rezultatet tona, duhet të jenë rezultat i zbatimit të metodave të ndryshme për vlerësimin e rezultateve të përfituara. Gjetjet treguan se metafora konceptuale, në disa rrethana, mund të pranohet shpejt gjatë rrokjes së kuptueshmërisë imediate të idiomës, por kjo nuk do të thotë që koncepti 120

121 paraekzistues i metaforës është automatikisht i pranueshëm sa herë që haset një idiomë dhe në rastin tjetër një idiomë të gjendet brenda trupit të proverbit. Megjithëse njerëzit mund të kenë procedim shumë të shpejtë në përdorimin e metaforës konceptuale përgjatë procedimit të disa aspekteve të tyre me idiomat. Kjo nuk do të thotë se kuptueshmëria idiomatike dhe proverbiale varet nga aktivizimi i metaforave konceptuale. 1. Njëri prej tyre mund të jetë rasti se ekziston një lidhje e ngushtë midis shumë idiomave dhe i disa idiomave të llogaritura; ose të pranueshme si hapi i parë në kuptueshmërinë e asaj çfarë do të thotë çdo idiomë. Studimet tregojnë se metafora konceptuale i ndihmon qartësisht njerëzit të kuptojnë se pse idiomat mbajnë kuptimet që ato kanë (Gibbs 1994). Por nuk është ende e qartë kur njerëzit kanë nevojë të pranojnë metaforën konceptuale me qëllim që të pranojnë menjëherë idiomat dhe mandej proverbat. 2. Studentët aktualisht mund të mos e llogaritin hartimin metaforik sa herë që ata dëgjojnë ose lexojnë fraza idiomatike. Kështu, njerëzit mund të mos llogaritin burimin në sferën e objektivizuar duke hartuar (parë) një lidhje imediate midis heated fluid in container (zemërimi është një lëng i nxehtë në rezervuar) dhe konceptit të zemërimit / anger kur procedojnë në raport me blow your stack:: humbas durimin; ose flip your lid:: të kalosh në fazë / të çmendesh. Studentët mund të pranojnë vetëm konceptin e metaforës konvencionale, e cila ka qenë e parallogaritur. Kjo krijon një mundësi dhe një tregues i mirë që dëshmon se shumë metafora konceptuale janë ngado në përdorim. Për më tej shpejtësia me të cilën studentët procedojnë idiomat duke i krahasuar me përdorimet literale të së njëjtës shprehje ose të ndonjë ekuivalenti joidiomatik, e bëjnë pak të besueshëm faktin se, që njerëzit e përqasin mendimin metaforik për t i kuptuar proverbat sa herë që ata i lexojnë ose i dëgjojnë idiomat. Pavarësisht rezultateve të arritura imponohen shumë pyetje të rëndësishme, të cilat kërkojnë zgjidhje për kërkimet në të ardhmen. Midis pyetjeve të kësaj natyre shtrohen edhe këto: Çfarë kushtesh kontekstuale në procedimin gjuhësor e thjeshtojnë ose e pengojnë pranimin e metaforës konceptuale? Në çfarë pike të procedimit idiomatik janë të pranueshme metaforat konceptuale? Për sa kohë aktivizohet kuptueshmëria e idiomave dhe a të çon kjo në asimilimin e saktë të proverbit? 121

122 Një mundësi është që metafora konceptuale dhe idiomat mund të pranohen në çastin kur studentët hasin fjalët çelës. Një ide të këtillë Tabossi & Zardon e konsiderojnë se është konsistente me konfiguracionin hipotetik 148. Të dhënat tregojnë se kur njerëzit duhet të llogaritin ose të pranojnë një metaforë konceptuale të nënvizuar, me qëllim që të kuptojnë çfarë do të thotë idioma në mënyrë figurative përgjatë procedimit në kompjuter metafora konceptuale duhet të jetë e nënvizuar. Familjariteti i studentëve me shumë idioma, sugjeron që, ata nuk mund të vënë domosdoshmërisht në përdorim metaforën konceptuale për të nxjerrë kuptimin idiomatik sa herë që i dëgjojnë ose i lexojnë idiomat. Mbetet e hapur çështja se si njerëzit i vënë në punë metaforat konceptuale në interpretimin e shumëllojshmërisë së kuptimeve, të shoqëruara shpesh me më shumë idioma kreative ose poetike. Një sasi e konsiderueshme evidencash tashmë të pranishme në linguistikë dhe psikolinguistikë tregojnë se metafora influencon evolucionin historik të kuptimit linguistik dhe siguron pjesë të motivimit, sepse shumë fjalë dhe shprehje kanë kuptimin që ato kanë (vërtet mbajnë) për folësit aktual ose të idealizuar të gjuhës. Fakti që metafora konceptuale shfaqet se ka një rol thelbësor në motivimin e kuptimit linguistik idiomatik, atëherë aspekti psikologjikisht real i kuptueshmërisë gjuhësore, thekson idenë se këto idioma janë një pjesë e rëndësishme dhe e kudogjendur në njohjen e përditshme të shprehjeve proverbiale. S ka rëndësi se në procedimin gjuhësor çfarë rezultati përfundimtar mund të njohin psikolinguistët. Ky është një element i rëndësishëm në teoritë bashkëkohore të kuptueshmërisë natyrore gjuhësore dhe jep përgjigje në pyetjet se çfarë e motivon kuptimin linguistik dhe cilat janë evidencat e përfituara ku mbështeten për këtë çështje. Të dhënat e paraqitura nga eksperimenti sugjerojnë se: a) mendimi metaforik, në shumë rrethana ka mundësi të luajë një rol të caktuar në kuptueshmërinë imediate, të paktën të disa llojeve të idiomave në gjuhën e përditshme. b) ndihmojnë në kuptimin e idiomave brenda situatave të dhëna, të cilat të udhëheqin në asimilimin e proverbit të caktuar. 148 Tabossi & Zardon, The activation of idiomatic meaning, New Jersey, USA

123 c) thjeshtojnë punën e pedagogut gjatë procesit të mësimdhënies dhe shkurtojnë kohën e perceptimit, gjë e cila e bën më frutdhënëse orën e mësimit. Po listojmë më poshtë lëndën gjuhësore idiomatike e proverbiale që është përdorur në eksperimentet e trajtuara dhe që lehtësisht dhe funksionalisht mund të përdoret edhe me studentët tanë, të cilët duan të mësojnë gjuhën angleze nga pedagogët përgjatë procesit mësimor. V.2.4 APPENDIX B (shtesë referuese) Shprehjet përmbyllëse dhe metafora konceptuale për Eksperimentin 2 1. Bob blew his stack:: Humbas durimin (idiomë konsistente); Anger is heated fluid in container:: Zemërimi është një lëng i nxehtë në rezervuar; Bob bit her head off:: Të kritikosh dikë pa arsye (shprehje jokonsistente); Anger is animal behaviour:: Zemërimi është sjellje kafshe; Heat-related target:: (fjalë shenjuese); Lead-unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Anger and hate has root s love :: Urrejtja dhe zemërimi rrënjët i kanë te dashuria (proverb -fjali kontrolli). 2. It was a shot in the arm:: Ishte një goditje në krahë (idiomë konsistente); Encouragement is giving someone a drug:: Kuraja është si t i japësh dikujt drogë; It really got her going:: Asaj i ka ecur në jetë (idiomë jokonsistente); Encouragement is helping someone start a journey:: Të ndihmosh dikë të fillojë një udhëtim është inkurajim; Drug-related target:: (fjalë shenjuese); Drag-unrelated target:: (fjalë joshenjuese); A word to the wise is enough :: Një fjalë është shumë për të zgjuarin (proverb fjali kontrolli); 123

124 3. They would cross that bridge later:: Ta hasësh këtë vështirësi më vonë (idiomë konsistente). Problem are bodies of water:: Problem janë trupat e ujit; They would puzzle it out later:: Ata do zgjidhin këtë gjë më vonë (idiomë jokonsistente); Problems are puzzles to be solved:: Problemet janë lojëra formuese për t u zgjidhur; Water-related target:: (fjalë shenjuese); Waste-unrelated target:: (fjalë joshenjuese); The unexpected always happens :: Nga ajo që ruhesh nuk shpëton (proverba fjali kontrolli). 4. She took the bull by the horn:: Ajo e kapi demin nga brirët (idiomë konsistente); A problem is an animate opponent:: Një problem është një kundërshtar i gjallë; She was able to carry the lord:: Ajo ishte në gjendje të mbante ngarkesën (idiomë jokonsistente); A problem is a physical burden:: Një problem është rëndesë fizike; Opponent-related target:: (fjalë shenjuese); Oranges unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Do right and fear no men :: Ji i drejtë e mos u frikëso nga askush (proverb fjali kontrolli). 5. The lyric really rang a bell:: Lirikat tingëllojnë si një notë muzikore / ndezin një nostalgji të ëmbël (idiomë konsistente); Remembering is hearing a sound:: Kujtimi është një tingull i dëgjuar; The lyrics definitely hit home:: Lirikat përfundimisht të godasin familjen (idiomë jokonsistente); Remembering is arriving at location:: Kujtimi të bën të arrish destinacionin; Sign-related target:: (fjalë shenjuese); Sole-unrelated target:: (fjalë joshenjuese); There is time to weep and a time to laugh :: Ka një kohë për të qarë dhe një kohë për të qeshur (proverb fjali kontrolli). 6. Their marriage was falling apart:: Martesa e tyre po shembet (idiomë konsistente); Marriage is a builing:: Martesa është një ndërtesë; 124

125 Their marriage was on the rock:: Martesa jonë është në krizë (idiomë konsistente); Marriage is a journey:: Martesa është një udhëtim; Building-related target:: (fjalë shenjuese); Bowling-unrelated target:: (fjalë joshenjuese); If you would be happy for a week take a wife; if you want to be happy for a month kill a pig and if you would be happy all your life plant a garden :: Nëse dëshiron të jesh i lumtur për një javë merr një grua, nëse dëshiron të jesh i lumtur për një muaj vrit një derr dhe nëse dëshiron të jesh i lumtur gjatë gjithë jetës mbill një kopësht (proverb fjali kontrolli). 7. Burst her bubble:: Pëlciti si tollombace (idiomë konsistente); Pride is inflation:: Fodullëku është fryrje; Took her down a notch:: E fut në dhe; Pride is being vertically high:: Fodullëku po shkon shumë lart; Inflation-related target:: (fjalë shenjuese); Indictment -padi-unrelated target:: (fjalë joshenjuese); There is no uses crying over the spilt milk :: Vaji i derdhur s mblidhet më (proverb fjali kontrolli). 8. The manager held all the the cards:: Manaxhuesi e ka në dorë (idiomë konsistente); Control is possession of some object:: Kontrolli është zotërimi i disa gjërave;. The manager had the upper hand:: Manaxhuesi e ka veton (idiomë jokonsistente); Control is being physically over someone or thing:: Kontrolli është të jesh nën presion e dikujt apo të diçkaje; Retain related target:: (fjalë shenjuese); Remain unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Love make the world go round :: Dashuria rrotullon botën (proverb fjali kontrolli); 9. Over the hill:: Në majë (idiomë konsistente); Life is a journey:: Jeta është një udhëtim; In her twilight years:: Ndër vitet më të mira të saj (idiomë jokonsistente); Life is a day:: Jeta është një ditë; Journey-related target:: (fjalë shenjuese); January-unrelated target:: (fjalë joshenjuese) ; 125

126 Of two evils choose the less :: Midis dy të këqijave zgjidh më të voglën (proverb fjali kontrolli). 10. He really couldn t swallow it:: S mund ta kapërdinte me të vërtetë (idiomë jokonsistente); Accepting something eating it:: Të pranosh atë është ta hash atë; It was really hard for him to buy:: Ishte vështirë për ta blerë (idiomë jokonsistente); Accepting something is purchasing it:: Të pranosh diçka është ta blesh atë; Eat-related target:: (fjalë shenjuese); See-unrelated target:: (fjalë joshenjuese, proverb fjali kontrolli). Desperate diseases must have desperate remedies :: Dëshpërimi i ka rrënjët në kujtime të dëshpëruara. 11. Carry a torch:: Të ndezësh një qiri (idiomë konsistente); Affection is heat:: Afeksioni është ngrohtësi; Under her skin:: Nën lëkurë (idiomë jokonsistente); Affection is an irritation:: Afeksioni është një acarim; Warm related target:: (fjalë shenjuese); Worm unrelated target:: (fjalë joshenjuese, proverb fjali kontrolli). 12. Cast spell:: Fjalë rrëzëllitëse (idiomë konsistente); Love is magic:: Dashuria është magjike; Swept off his feet:: Të mbushësh me emocion (fjalë jokonsistente); Love is a physical force:: Dashuria është një forcë fizike; Trick related target:: (fjalë shenjuese); Stick-unrelated target:: (fjalë joshenjuese, proverb fjali kontrolli); One cannot love and be wise :: Nuk mund të dashurosh dhe të jesh i mençur (proverb fjali kontrolli). 13. Look on the bright side:: Shikon anën pozitive (idiomë jokonsistente); Optimism is light:: Optimizmi është dritë; Keep your spirits up:: Moralisht të jesh lart (idiomë jokonsistente); 126

127 Optimism is being physically high:: Optimizmi është të jesh fizikisht në formë; Light-related target:: (fjalë shenjuese); Great unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Grasp all,lose all :: Zilia e madhe, ha kokën e të zotit (proverb fjali kontrolli). 14. Stand his ground:: Të mbrosh veten (idiomë konsistente); Maintainig beliefs is defending territorry:: Të mbrosh idetë e tua; Hold his course:: Të mbash vendin tënd (idiomë jokonsistente); Maintaing beliefs is staying on a specific course:: Të mbrosh besimin tënd është të mbash një kurs të veçantë; Battle-related target:: (fjalë shenjuese); Bottle-unrelated target:: (fjalë joshenjuese); Every man is the architect of his own fortune :: Gjithsecili është projektues i të ardhmes së tij (proverb fjali kontrolli). 15. She kept him at arms length:: Të mbash dikë në largësi (idiomë konsistente); She gave him the cold shoulder:: Ajo iu tregua e ftohtë atij; The lack of emotional intimacy is physiçal coldness:: Mungesa e intimitetit është ftohtësi fizike; Distance-related target:: (fjalë shenjuese); Damaged unrelated target:: (fjalë joshenjuese); It s more blessed to give, than to receive :: Është më mirë të japësh, sesa të marrësh (proverb fjali kontrolli). V.3. Shprehjet proverbiale dhe idiomat, problemet me studentet e mi Shprehjet proverbiale dhe idiomat mund të jenë shumë të vështira për t u mësuar ose për t u kuptuar nga studentët. Për të vërtetuar këtë, në një periudhë tri javore prezantua një mësim mbi këto shprehje midis studenteve të Universitetit Ismail Qemali të Vlorës. U zgjodhën si shembuj vëzhgimi proverbi: All the things are difficult before they are easy :: Gjithçka është e vështirë përpara se të jetë e lehtë; dhe idioma piece of cake = something very easy to do:: diçka shumë e lehtë për tu bërë. 127

128 Gjysmës së studentëve iu dhanë shprehjet në formë të izoluar. Madje asnjë çelës konteksti, asnjë shpjegim i përpunuar ose mundësi për të siguruar burime të tjera. Siç pritej, niveli i kuptimit ishte shumë i ulët: 18% e pjesëmarrësve e përkthyen shprehjen sipas kuptimit literal të përkufizimit. 82% nuk ia nxorën dot kuptimin. Teksti eksperimentues: Pyetjet: Agimi: Can you do this?:: Mund ta bësh këtë? Vera: Sure!It s a piece of cake!:: Sigurisht! Është e lehtë! Agimi: Don t pretend too much,if you haven t worked hard enough!:: Mos pretendo pa punuar! Vera: But i did, I worked all the night up!:: Po, unë qëndrova gjithë natën zgjuar. Agimi: Then listen All the things are difficult before they are easy :: Gjithçka është e vështirë përpara se të jetë e lehtë. Pyetja: Cila është domethënia e shprehjes idiomatike dhe e proverbit? Përgjigjet (e grupit): 44% = I don t know:: Nuk e di! 33% = It s easy:: Është e lehtë! 16% = It s delicious:: Është e shijshme! 7% = No special meaning:: Asnjë kuptim i veçantë!. Për cilën arsye këto 2 grupe kanë statistika kaq të ndryshme? Në vijim po japim arsyet e mundshme për t u marrë në konsideratë. 1. Së pari, edhe pse grupi B nuk kishte asnjë burim për t u referuar, ia ngarkuam pikët më të larta për të kapur kuptimin në kontekst, mbi të cilin mund të kishin një hamendje të saktë. Pa këtë kontekst, shprehjet shfaqen shumë të vështira ose edhe me pamundësi për njohjen dhe kuptimin e tyre nga këta studentë. 2. Së dyti, mund të kenë qenë faktorë edhe elementët e kulturës. Në përdorimin e këtyre idiomave dhe të proverbit, njërit mund t i nevojitet të kuptojë plotësisht kontekstin, funksionin dhe mundësisht origjinën me qëllim që t i përdorë ato në 128

129 mënyrë sa më të përshtatshme. Për këto arsye, problemet mund të shkojnë më përtej një përkthimi të thjeshtë të tyre. 3. Së treti: 33 % të grupit B, dhanë kuptimin korrekt të idiomave në kontekst, por nuk arritën në kuptimin e proverbit, me të cilin mbyllet dialogu midis Agimit dhe Verës. Përfundimisht, një tjetër problem që ndeshëm në këto mësime/vëzhgime dhe praktika ishte ai i shpeshtësisë së përdorimit. Studentët kërkojnë një frekuencë të lartë për të ushtruar mjeshtëritë, me qëllim që të mos i harrojnë ato, ose mos t i kalojnë në leksikun pasiv, të fosilizuar. V.4 Alternativa të fjalorëve të ekzaminuar Ka shumë mënyra me të cilat mësuesit, gjatë një situate komunikimi mund t i ndihmojë studentët për të kuptuar më mirë frazeologjinë apo idiomat. Një zgjidhje për të ndihmuar studentët të kuptojnë marrëdhëniet e tyre me fjalën, është vënia në punë e një fjalori të përshtatshëm. Një ndër ta është edhe Fjalori idiomatik i Oxfordit 149. Qëllimi parësor i ODCIE (Oxford Dictionary of Current Idiomatic English) 150 është që t i ndihmojë studentët të kuptojnë pasurinë që ai ngërthen dhe ta vendosin këtë kuptueshmëri nën një përdorim të frytshëm. Strategjia kryesore që fshihet pas ODCIE është paraqitja e informacionit, i cili është selektuar për të qenë përfaqësues i anglishtes standarde dhe që ka një shkallë të gjerë zgjidhjesh shumë të vlefshme. ODCIE specifikisht është zhvilluar mbi trajtimin e shprehjeve fikse dhe me forcën e tij vlerësohet shumë në prezantimin e shprehjeve idiomatike. Ky fjalor kuptimin e shprehjeve frazeologjike dhe idiomatike, si dhe të ndërtimeve të tjera të qëndrueshme apo gjysmë të qëndrueshme e bën shumë të lehtë në të kuptuar e në të përdorur. Një tjetër fjalor idiomatik është Combinatory dictionary of English, Benson and Ilson 1986 (BBI) 151. Ky fjalor u shkrua me një qëllim të caktuar për të siguruar fjalët kryesore motivuese të shprehjeve në trajtim. Përkufizimi i fjalëve i përmbahet një minimumi absolut dhe të gjitha hyrjet e reja koncentrohen në prezantimin e standardit. Autorët e këtij fjalori kanë pretenduar sukses të jashtëzakonshëm në rritjen e pikëve në test, duke u dhënë të drejtë studentëve të kodojnë (të përkthejnë / të formojnë) në të folur shprehje të përshtatshme. 149 Oxford Dictionary of Current Idiomatic English, London ; Dictionary of Current Idiomatic English Webster, Kembridge University Press 2001: Combinatory Dictionary of English, Benson and Ilson, London 1986:

130 Gjithsesi përdorimi i fjalorit ka mangësitë e veta që mund të përmblidhen në tri pika: 1. Së pari, një student nga fjalori i dhënë mund dhe duhet të njohë një sasi shumë të madhe njësishë me qëllim që të gjejë fushën e dëshiruar ose idiomën në rastin konkret. Kjo nuk është gjithmonë e lehtë, sepse shumë fjalë janë speciale ose të pazakonta. 2. Së dyti, duke përdorur këta fjalorë, për hatër të thjeshtëzimit të gjërave mund të sakrifikohet një sasi e madhe saktësie. 3. Së treti, Bijoint (1981/1994) dhe të tjerë kanë zbuluar se studentët e avancuar zakonisht i vënë në përdorim fjalorët më shumë si referenca, se sa për të patur informacion mbi rregullësitë dhe saktësitë e komunikimit. Kështu problemi shtrihet mbi marrjen e saktë të citatit në mënyrë që të kuptojnë si këto fjalë zakonisht ekzistojnë në kontekste variabël dhe jo në izolim. Edhe pse përdorimi i fjalorëve për të kuptuar idiomat mund të jetë i vështirë për studentët e nivelit të dytë, ata duhet të punojnë me ta. V.4.1 Rrjete dhe sisteme Një tjetër zgjidhje shumë e dobishme për mësuesit për të ndihmuar studentët që të kuptojnë më mirë shprehjet idiomatike e proverbiale të anglishtes, është përdorimi i rrjeteve dhe i sistemeve Channell (1981), të cilët na përballin me të mësuarit e aspektit paradigmatik të leksikut. Pasi studentët kapërcejnë fjalorin bazë, ky sistem sugjeron bashkimin e pjesëve të brendshme semantike, përmes kombinimit të analizave komponenciale në rrafshin e fushave leksikore-semantike e frazeologjike-idiomatike. Këto fusha dhe komponente mund të adaptohen në sisteme dhe rrjete. Kjo i ndihmon instruktorët të ilustrojnë cilësitë semantike të fjalës po aq mirë sa dhe aftësinë për t i kombinuar ato. Objektivi në përdorimin e rrjeteve dhe të sistemeve është t i bëjë studentët të dinë se si fjalët lidhen me njëra-tjetrën dhe çfarë fjalësh të tjera mund të kombinojnë. Këto lidhje korrespondojnë me akset paradigmatike dhe sintagmatike, ku më pas mund të procedohen mirë investigimet leksikologjike. Gjithsesi, kjo punë parakupton futjen gjerësisht të internetit në universitet tona (apo në hallkat universitare). Por duhet të pranojmë se ka shumë të meta në përdorimin e rrjetit. 130

131 Porter & William (1983) pranojnë që rrjeti mund të jetë sugjerues i modeleve statike të kuptimit të fjalës për studentet 152. Një tjetër problem është ai për dobinë psikolinguistike dhe natyrshmërinë e analizës së seteve të fjalëve. Përkufizimet e fjalëve brenda tyre mund të jenë semantikisht më komplekse se sa kur kemi fjalë të veçanta për tu përkufizuar. Një tjetër zgjidhje e mundshme për pedagogët/mësuesit që të ndihmojë studentët të kuptojnë më mirë shprehjet e ngurtësuara në të folur, është përdorimi i kompjuterit ne orët mësimore. Asistenca e kompjuterëve në kërkim të fjalës është shumë dobiprurëse dhe në mënyrë të paevitueshme më e shpejtë se sa informacionet e mbledhura vetë. Kompjuterët gjithashtu të ndihmojnë të sigurosh informacion në identifikimin sintaksor dhe në fuqinë e shprehjeve proverbiale në të folur. Halliday (1966) iu afrua këtij problemi kur u lansua Univesiteti i Kembrixhit në Projekte Cobuild 153. Ai besonte që një mbledhje prej 20 milion fjalësh, ekuivalente me orë bashkëbisedim, është një sasi e madhe e fjalëve si minimum për të nxjerrë rezultate të mjaftueshme. Duke vënë në punë kompjuterin që ta kryejë këtë, ai dhe të tjerët arritën në përfundim se cila është pengesa e realizimit të projektit prej dekadash. Llogaritja e kompjuterëve ka thjeshtëzuar jashtëzakonisht shumë matjen e modelimit në të folur, duke e bërë kuptueshmërinë e këtyre lloj marrëdhënieve të vështira, më të pranueshme për studentët e huaj. Prodhimi final i kësaj teknologjie dhe i këtij kërkimi janë fjalorët e parë Cobild (CCELD 1987), publikimi i fundit që kemi në dorë është CCELD1995. Besojmë se këta fjalorë janë hartuar për mësuesit e ESL/EFL për të kuptuar shprehjet idiomatike dhe proverbiale, sepse ata mund të sigurojnë kuptime të shkëlqyera, të ilustruara realisht dhe në mënyrë të natyrshme. Gjithashtu, mund të rekomandohet përdorimi i Cobuild Corpus si i vlefshëm edhe në CD-ROOM, sepse është një mënyrë e dobishme për të marrë referenca për fjalorët e vështirë nga studentët. 152 Porter & William, Irony in the text or insincerity in the writer? The discourse potential of semantic, Texas University Halliday, Lectures on the history of roman religion from Numa to Augustus, University of Liverpool

132 V.4.2 Arsyet pse duhet të mësojmë idiomat dhe proverbat Ekziston përkufizimi se proverbat dhe idiomat si shprehje linguistike, kuptimin e tyre të plotë nuk mund ta fitojnë prej kuptimit të pjesëve të veçanta 154. a. Folësit autoktonë shpesh i përdorin idiomat në jetën e përditshme; rrjedhimisht këto shprehje formojnë një pjesë të rëndësishme të anglishtes. b. Në të kundërt, kërkimet në fushën e mësimdhënies, kur anglishtja mësohet si gjuhë e huaj, është vënë re se studentët, në të folurin e tyre të lirë përpiqen t i mënjanojnë frazat idiomatike. Ky mënjanim reflekton jo vetëm vështirësitë në procesin e njohjes së idiomave dhe proverbave, por edhe i detyrohet një lloj qëndrueshmërie të caktuar mbi mësimdhënien e idiomave, sepse ato shpërfaqen si raste nga të cilat nuk mund të rrjedhë asnjë rregull thekson Sorning 155. c. Në ditët e sotme në shumicën e teksteve e të librave të vlefshëm për mësimin e gjuhës angleze si gjuhë e huaj, frazave idiomatike u kushtohet shumë pak vëmendje. Zakonisht ato vendosen në fund të modulit didaktik. d. Idiomat dhe proverbat shpesh shfaqen në teste të ndryshme ku provohen studentët, sidomos në testet TOEFL & IELTS. Kërkesa për një ekspoze më të gjerë të fenomenit të idiomave duket haptas, prandaj tashmë duhet t u jepet një përkrahje pedagogjike më e përshtatshme. Studentët duhet të kenë kujdes, se ekziston një lidhje e fortë midis natyrës komplekse të frazave idiomatike e proverbiale të gjuhës me prakticitetin e jetës. V.4.3 Probleme abstrakte të studentëve Puna me studentët tregon se idiomat i gjejnë me vështirësi dhe për rrjedhojë kuptueshmërinë e proverbit ose a) e kanë të vështirë; ose b) përcaktimin e dhënë e kanë të pasaktë, sepse ato nuk veprojnë si në gjuhën normale. Ata shpesh nuk kanë sukses në njohjen dhe në procedimin e të kuptuarit të këtyre shprehjeve. 154 Kovecses & Szabo, Metaphor and Emotion: Language, Culture and the Body in Human Feeling, Cambridge Sorning, Straight from the heart metonymic and metaphorical explorations, Barcelona, Spain

133 Ky kapitull eksploron kërkimet e lidhura me mësimdhënien e idiomave në orët e mësimit dhe përshkruan problemet me të cilat studentët janë përballur kur janë ndeshur me idiomat. Kemi këmbëngulur për tri arsye: a. të njohjes së idiomave në kontekst; b. të kuptimit të idiomave; c. të përdorimit të shprehjeve proverbiale duke ia përshtatur në situatave të caktuara. Zgjidhjet e ofruara përfshijnë një afrim praktik për të inkurajuar studentët t i përdorin në orët e mësimit e jashtë tyre në komunikimin e përditshëm. V.4.4 Çështje të përvetësimit Idiomat e vërteta dhe proverbat janë të ngurtësuara në mënyrë sintaksore, kështu që forma leksikore është një tjetër element i vështirë që duhet marrë në konsideratë. Është pikërisht kjo formë që shfaqet si problem i parë me të cilin ndeshen studentët. Ata shpesh dështojnë në njohjen e idiomave. Le t i konsiderojmë modelet e përmendura më lart të ndërtuara prej 5 përbërësve: She gave him a creeps :: I ngjalli krupën, frikën. Në qoftë se studentët nuk e dinë që kjo shprehje është një proverb, është e qartë që kuptimi holistik i saj është i panjohur për ta. Prej praktikës së mësimdhënies, kemi vërejtur se gjëja e parë që bëjnë studentët për të nxjerrë kuptimin e fjalës është gjetja e fjalës creeps në fjalor, ose e kërkojnë menjëherë në Google Translate. Edhe pse mund ta dinë kuptimin literal të saj. Studentët thjesht mendojnë se kjo fjalë ka më shumë se një kuptim literal. E thënë ndryshe, studentët shpesh dështojnë në të kuptuarin e saj, ndërkohë që kjo shprehje duhet të shihet e të vlerësohet idiomatikisht. V Problematika e gjetjes dhe njohjes së idiomave dhe proverbave Deri tani s ka ndonjë teori definitive, që t i ndihmojë studentët të ndërtojnë një teori mbi identifikimin dhe kuptueshmërinë e idiomave e të proverbave. Në punën tonë shumë herë kemi vepruar kështu: 133

134 a. I lëmë studentët të kuptojnë që frazat idiomatike a proverbiale nuk kanë një formë unike, ato mund të gjenden duke bërë kompromis pothuajse me çdo lloj fraze sintaksore. Për shembull idiomat: hot dog:: Sanduiç me salçiçe të nxehtë; Salt & pepper:: Kripë e piper; proverbi You are what you eat :: Ç ha goja, tregon boja; b. I m up to my eyes in work:: Deri në grykë me punë; If you want work, you shan t eat :: Po s punove, s ha; c. Aktivizojmë skema, duke u thënë disa herë më parë, që të gjendet një idiomë në trup të proverbit. Ndonjëherë e nënvizojmë idiomën a proverbin e herë të tjera ata vetë duhet t i identifikojnë. d. Përpiqemi të ndërtojmë një qëndrim duke ofruar ekspozime të përsëritura mbi diskutimet idiomatike, duke i ndarë idiomat në kategori tematike dhe kategori të fjalës. V Të kapësh kuptimin Njëri nga problemet kryesorë në mësimdhënien e idiomave ka të bëjë me dyshimet rreth këtyre shprehjeve dhe proverbit. Në fakt ekzistojnë dy lexime për She gave him the creeps :: I ngjalli krupën. Kemi (a) aspektin joidiomatik dhe (b) aspektin idiomatik, si ndodh shpesh në gjuhën shqipe, kur frazeologjia vjen nga shndërrimi figurativ i togfjalëshit të lirë. Besohet se nuk ekziston asnjë marrëdhënie jolinguistike midis dy leximeve, por ndryshimi midis këtyre leximeve përbën kompozicionalitetin e idiomës me të drejtë shprehet Van Bauren 156. Kompetenca e lexuesit në anglisht garanton rezultate të drejta. Teksa studentët tanë nuk kanë kompetencën e folësve autoktonë anglezë apo amerikanë, ata shpesh e quajnë të vështirë të gjejnë kuptimin e idiomave, përderisa nuk është dhënë një mbështetje e fortë kontekstuale. Laura Pinnavaia 157 ndihmon të qartësohet kuptimi idiomatik i shprehjeve, duke theksuar rëndësinë e trashëgimisë kulturore dhe traditës në grup. Ajo pretendon se struktura e 156 Van Bauren, Revision of the ICIDH Severity of Disabilities Scale by data linking and item response theory. Statistics, no. 20, Holand Laura Pinnavaia, The Italian borrowings in English: the metaphorical passage of old meanings to new. In: The rites of passage : rational/irrational, natural/supernatural, local/global: atti del 20. Convegno nazionale dell` Associazione Italiana di Anglistica / Carmela Nocera, Gemma Persico, Rosario Portale, Soveria Mannelli: Rubbettino 2003:

135 fillimit të shprehjes idiomatike, gjithnjë tregon një histori që justifikon kuptimin e tyre të fundit. Për shembull shprehjet idiomatike to kick the bucket :: E ktheu nga dielli / vdiq / ngordhi vjen prej jetës së përditshme, ku jetojnë shumë lloje kafshësh (derri në këtë rast) ku bucket :: kova besohej të ishte një emër i krahinës së Norfolk-ut për një traversë ku derri shtrihet pasi është therur. Megjithatë, teza e saj është një përgjithësim i origjinës së gjuhës idiomatike, sepse çdo idiomë kërkon analizat e veta komplekse në termat e sintaksës, të semantikës, të pragmatikës dhe të përbërësve konceptualë, siç u tha më lartë nga Gibbs. Gjetjet e saj na kanë ndihmuar në mësimdhënien e idiomave në mënyrat e mëposhtme: a) Duke u folur studentëve rreth kulturës, zakoneve dhe historisë angleze kemi thjeshtëzuar të kuptuarit e idiomave. Për shembull, në qoftë se studentët e njohin zakonin e vjetër anglez, kur ata shpalosin tapetin e kuq për një mik të rëndësishëm në pritje të ardhjes, atëherë ata lehtësisht e kuptojnë idiomën roll out the red carpet :: Kujto mikun bëj gati petanikun. Në të njëjtën mënyrë n.q.s. ata e dinë fjalën e vjetër angleze slip (monedhë / pinjullë), gjithashtu e dijnë se kjo fjalë e vjetër angleze është pikërisht për një monedhë fallco, d.m.th. nëse ju keni blerë diçka dhe e keni paguar me një monedhë fallco, ju i keni dhënë shitësit një Slip (atëhere ia ke hedhur). Idoma to give someone a slip ka një kuptim të tillë. b. I kemi inkurajuar studentët të përdorin të njëjtin afrim kuptueshmërie për deshifrim kuptimi. P.sh ata kanë arritur të kapin kuptimin e idiomave: cross your finger :: Të kryqëzosh gishtash, që diçka të shkojë mirë. Bashkë me të kuptohen edhe proverbat Fingers were made before spoon :: Gishtat kanë lerë para pirunit; si dhe touch wood :: Trokas në dru e në gurë për të larguar të keqen. Në bazë të tij kuptohet proverbi To be able to see the wood for the tree :: Kur ke ujkun, mos kërko gjurmën; Dry spell :: E tha sa për të shkuar radhën; A word is enough for the wise :: Një fjalë është mjaft për të zgjuarin. Kështu kemi vepruar edhe për mjaft idioma dhe proverba të tjerë, që etnolinguistikisht lidhen me zakonet e vjetra angleze dhe supersticionin. 135

136 V Përdorimi praktik i idiomave dhe i proverbave Siç u argumentua më lart, arsyeja pse frazat idiomatike janë parë nga studentët si pikëza të hidhura për t u gëlltitur, duhet kërkuar në shtrimin e kufirit kulturor të natyrës së idiomave dhe proverbave, pjesërisht në natyrën e tyre komplekse dhe kryesisht në mënyrën si studentët janë instruktuar. Në të vërtetë tekstet e avancuar të gjuhës angleze i prezantojnë frazat idiomatike në kontekste të përshtatura dhe çuditërisht pas shumë orësh studimi të gjuhës angleze. Për ta shtrirë temën më tej, pedagogët (mësuesit) nuk ndërmarrin ndonjë iniciativë tjetër më të mirë, teksa shpesh i harrojnë këto shpehje deri në fund të kursit. Ndërkaq, lista e idiomave dhe proverbave të shfaqura nëpër teste u jepet studentëve që ta mësojnë përmendësh për shkak të provimeve. Në të vërtetë është e kotë të hedhësh idiomat në letër si një gjuhë margjinale. Unë dëshiroj, që studentët e mi të identifikojnë / të kërkojnë t i përdorin idiomat dhe proverbat. Duke zbatuar edhe një përvojë tashmë të pasqyruar edhe në libra, edhe në internet, u përpoqëm të arrijmë rezultate me rrugët e mëposhtme. a. Që në çastet e para të studimit, paraqitja e idiomave të pasqyruara në tekstin e shkruar apo, ndoshta, edhe në gjuhën idiomatike që unë përdor në klasë. Një idiomë në ditë është një aktivitet inkurajues që kohët e fundit e kemi vënë në përdorim me studentët. Secili, sipas radhës kërkon për një idiomë në fjalorët / librat. Vizatojnë një pikturë të saj në shtëpi dhe e tregojnë atë në klasë. Ai / ajo shkruan dy fjalë çelës në dërrasë dhe studentët e tjerë përpiqen ta gjejnë se çfarë idiome është. Në bazë të kësaj idiome ndërtohet një dialog që përfundon me një proverb situacional. b. Kërkimi i mundësive të shumta, në mënyrë që të rriten njohuritë idiomatike e proverbiale, e gjithë kjo, e bazuar në tekstet që janë përdorur, sidomos në ushtrime. c. Inkurajimi i studentëve që në të folurit e lirë të përdorin gjuhën e pasur idiomatike e proverbiale. Kështu, 5-10 minuta studentët i vëmë në garë për të përdorur në klasë vetëm idioma; i inkurajojmë t i shkruajnë njëri tjetrit një idiomë në celularët e tyre jashtë klase; i ftojmë gjithashtu të numërojnë idiomat ose proverbat e përdorur në serinë filmike Coupling, një komedi e BBC-së e trasmetuar në Shqipëri, por me një kusht, secila prej tyre duhet të ndërtohet në një dialog situacional nga vet ata. 136

137 V Proverbat dhe idiomat, kërkimet dhe niveli i studentëve Gjithçka sa kemi trajtuar deri tani, synohet të inkurajohen studentët për të marrë informacion të saktë dhe të kenë qëndrim të duhur në dhënien e idiomave, përderisa: a. Paraqitja me diagrame (me skeda) siguron rregulla të veçanta rreth pozicionit të idiomave leksemore në fjali. P.sh. pozicioni i idiomave mbiemërore është përpara emrit. b. Paraqitjet me diagrame jep një pamje praktike për formën sintaksore të ngurtësuar. P.sh. koha e foljeve, përemri pronor dhe forma e idiomave frazeologjike / proverbiale që mund të eptohen. c. Paraqitja e diagrameve propozon kartat e çifteve idiomatike dhe e proverbit të caktuar, të cilat janë të lehtë për t u përdorur nga të huajt, duke iu nënshtruar konstruksionit të thjeshtë dhe fjalëve të njohura që shpesh ata përmbajnë. d. Fjalët lavdëruese / ngjyrimet e fjalëve, përpunojnë kuptimin e idiomave përtej kontekstit origjinal. P.sh. My car is a lemon:: Makina ime është kot; Don t count your chicken before they were hatched:: Peshku në det tigani në zjarr. Studentët janë në disavantazh për të kuptuar shprehjet figurative për shkak të nivelit të ulët në kompetencën linguistike. Por kultura dhe tradita e ndryshme luajnë rol të rëndësishëm në interpretimin e proverbave dhe të idiomave. Për më tepër, vështirësitë qëndrojnë te faktorët që afektojnë idiomat, duke përfshirë spikatjen, shpeshtësinë e ekspozimit dhe lehtësinë e prodhimit. Rijuda 158 ka krijuar tre grupe paradigmatike të idomave angleze dhe kërkon prej studentëve që studiojnë anglisht, të njohin dhe të japin kuptimin e tre grupeve të idiomave angleze: a. idioma në anglishte të lehta për t u kuptuar edhe nga të huajt; b. idioma të njëjta në anglisht dhe në gjuhën e dhënë; c. idioma të gjuhës së dhënë, të ndryshme nga anglishtja, ndër më të vështirat për t u prodhuar dhe për t u kuptuar. Përfundimet i kemi mbështetur në eksperiencën e mësimdhënies është në të njëjtën linjë me gjetjen e Rijudas, në kuptimin që, studentët për të kuptuar idiomat e kanë të nevojshme të përdorin njohuri të gjuhës shqipe. 158 Rijuda S, Idioms and proverbs are fun, Publisher: Wilco International, India, Sri Lanka 1986:

138 Duke iu referuar tipave të idiomave, studentët aktivizojnë horizontin e gjuhës shqipe me qëllim që të japin kuptime konvencionale për idioma të caktuara. Identical to Albanian idioms: e ngjashme me idiomat shqipe To break the ice; up to the eyes on work Të thyesh akullin: deri në grykë me punë Similar to Albanian idioms: e njëjtë me idiomat shqipe On the top of the world Të kapësh qiellin me dorë Different from Albanian idioms: të ndryshme nga idiomat shqipe Give someone the cold shoulder Ta presësh tjetrin ftohtë Është pikërisht përdorimi i gjuhës shqipe në klasë që i jep jetë këtij përfundimi. Si rregull, asnjë fjalë shqip nuk përdoret në orët e mësimit të gjuhës angleze dhe studentët gjithnjë i binden këtij rregulli, por kur arrijnë te procedimi me idiomat, ata tentojnë t i përkthejnë në shqip. Edhe pse kurrë nuk u kërkohet kjo. Kështu, shpesh u kërkojmë studentëve të shkruajnë idioma që ata hasin nën këta tituj. Gjithsesi nuk jemi të sigurt që ky kategorizim, me të vërtetë, do t i ndihmojë ata. Ne thjesht u japim mundësinë për ta bërë këtë. Siç jemi ndalur jo pak herë, për shkak të kompleksitetit të tyre, frazat idiomatike mbeten një aspekt i vështirë i gjuhës angleze për të dyja palët, si për nxënësit, ashtu dhe për mësuesit. Në të vërtetë, pas dy vjetë përshtatjesh të metodave të mësipërme, jemi të kënaqur kur shohim studentët, që jo vetëm i kanë kapur me sukses idiomat, por atyre u pëlqen të përdorin idiomat në ligjërimet e lira dhe çuditërisht përpiqen t i përdorin ato me një shpeshtësi që vjen e rritet. Mund të themi se, shpesh nuk shfaqet ndonjë nevojë reale te studentët shqiptarë që të përdorin idiomat në veprimtarinë e të folurit, pasi nuk kanë nevojë t i deklarohen njëri-tjetrit si grupe me origjinë të caktuara sociale, që të përdorin gjuhën idiomatike si një nga rrugët për t u diferencuar sociolinguistikisht 159 a etnolinguistikisht 160. Ndryshe nga fjalitë joidiomatike, ku studentëve u kërkohet të zgjedhin, gjuha idiomatike e definuar si non-creative (jokreative) për shkak të formave të gatshme (ready to be used), u kërkon studentëve, njësitë që mund të shfaqen me eptim jo të plotë t i vendosin 159 Gjovalin Shkurtaj, Sociolingiustikë, Tiranë 1996: Gjovalin Shkurtaj, Etnografi e të folurit, Tiranë 2006:

139 gjysmë automatikisht. Kështu, mund të argumentohet se nëse studentët janë të ekspozuar përpara formës dhe kuptimit idiomatik e proverbial, në një ambient inkurajues, është e mudshme që kjo gjuhë të përdoret në bashkëbisedim të lirë, përderisa ajo thjeshton procesin e të folurit. V.5 Pasurimi mëtejshëm i njohurive dhe vendosja e nxënësit në qendër të procesit mësimor Materiali i më mëposhtëm shfaq objektiva dhe aspekte sa të përgjithshëm aq edhe specifikë mbi mësimdhënien dhe mësimnxënien e kësaj pasurie gjuhësore-proverbiale në gjuhën huaj nëpër shkolla dhe auditorë. Të gjitha piketat do t u përgjigjen zhvillimit të një kulture demokratike, të nevojave dhe interesave individuale të nxënësve dhe studentëve, si dhe eksperiencës e përvojës bashkëkohore në botë. Synimet tona kanë si qëllim përthithjen e proverbave dhe idiomave, si dhe përmirësimin e procesit mësimor duke përfshirë integrimin e përshtatshëm në të tri nivelet dhe vijueshmërinë e duhur midis tyre. Theksi qëndron në mënyrë të pandashme tek liria dhe pavarësia e mësuesve dhe pedagogëve, të cilët nxisin përdorimin e metodave dhe materialeve mësimore, që mbështesin krijimtarinë dhe pavarësinë mendore. Përveç kësaj nxënësi gjatë kësaj praktike gëzon të drejta të plota pjesëmarrjeje duke përdorur materiale të masmedias së shkruar e të folur; duke patur parasysh identitetin e vet kulturor dhe ta krahasojnë atë me kulturat e vendeve që flasin gjuhën që ata mësojnë. V.5.1 Metoda për pasurimin e mëtejshëm Metoda që është aplikuar për të pasur një punë sa më rezultative është metoda empirike dhe eksperimentale. Me këtë metodë të re mësimdhënieje janë testuar nxënës të avancuar të Gjimnazit Jopublik Aulona dhe studentë në auditorët e Universitetit Ismail Qemali Vlorë. Pjesë përbërëse e metodave të reja dhe e mbarëvajtjes së procesit mësimor konsiderohet edhe vetëvlerësimi në të tri nivelet e mësimdhënies, të cilin e kemi aplikuar me studentët. 139

140 Programi mësimor duhet t u mundësojë nxënësve dhe studentëve zhvillimin e mëtejshëm të njohurive dhe, për më tepër, të nxënit e gjuhë së huaj, përmes praktikave autentike që janë përshtatur me interesat dhe shkallët e përvojës gjuhësore, të vet atyre dhe të pedagogut (mësuesit). Studenti ndërmerr përgjegjësi të reja për bashkëpunim dhe ndërveprim të përgjegjshëm në klasë dhe auditor. Njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet lidhur me gjuhën e huaj do të rimerren dhe do të zgjerohen përmes përsëritjes së matur dhe sistematike të proverbave, ku ata duhet të shfaqin vetveten si në pikat e dobëta dhe në ato të forta 161. Suksesi për arritjen e qëllimit tonë varet nga disa faktorë. Midis tyre po përmendim vetëm dy më kryesorët: a) aftësia konceptuale për proverbin dhe diapazoni komunikues. Së pari, studenti (nxënësi) duhet të ndërgjegjësohet për konceptet kyçe (në rastin tonë proverbat) që janë në themel të metodave të përdorura, veçanërisht për rëndësinë e ndërveprimit komunikues. Ky ndërgjegjësim do t i inkurajojë studentët (nxënësit) për të përshkruar, për të pyetur, për të klasifikuar në mënyrë të vetëdijshme. Kjo do të mundësojë ushtrimin e fushave leksikore gjuhësore në veçanti për proverbat, si dhe zhvillimin konceptual në gjuhën angleze. Po ashtu diapazoni i llojeve të komunikimit të ndërmarrë nga studentët (nxënësit) gjatë orës së mësimit zgjerohet përmes larmisë së frazeologjisë, proverbave dhe regjistrave të gjuhës së përdorur e kjo i përshtatet shumëllojshmërisë së auditorit dhe të qëllimeve. b) Përmirësimi i metodave të mësimdhënies dhe përdorimi i MASMEDIA-ve. Kemi përdorur metoda të larmishme mësimdhënieje, të përshtatura me lëndën dhe etapën e programit: kërkohet të jenë më aktivë duke përsëritur tërësi të plota në momente të ndryshme ose të përpiqen në mënyrë shpjeguese ta përsëritin tekstin duke u bazuar tërësisht në dialogun pedagog (mësues) student (nxënës) 162. Masmedia dhe teknologjia audiovizuale, veçanërisht (a) televizioni; (b) magnetofonat e DVD-të; (c) proceset kompjuterike të integrohen sa më shpesh të jetë e mundur dhe në mënyrë sa më të plotë në hartimin e materialeve për detyra e veprimtari në klasë e në shtëpi, duke i konsideruar si burime të fuqishme që ndihmojnë në sigurimin e materialeve autentike e bashkëkohore, për studimin dhe prezantimin e mësimit me në qendër studentin (nxënësin). 161 Kurikula kombëtare e gjuhëve moderne per arsimin publik (K.K.GJ.), Tiranë 2000: Kurikula kombëtare e gjuhëve moderne per arsimin publik (K.K.GJ.), Tiranë 2000:

141 V.5.2 Disa praktika të nxënies në procesin mësimor Cilit tip të mësuari i përket studenti ose nxënësi? Tipat e të mësuarit dallohen nga fakti se si një nxënës përvetëson diçka më lehtë. A mëson studenti ose nxënësi më shpejt dhe a mban mend më gjatë: * Kur shikon diçka? * Kur dëgjon diçka dhe diskuton për këtë me të tjerët? * Kur lexon? Ka të ngjarë që askush të mos i përkasë vetëm njërit nga këta tre tipa. Shumica e studentëve/nxënësve janë tipa të përzierë dhe, për këtë arsye, mund të mbash mend mirë lëndën e mësuar, pasi mësohet në disa mënyra 163. Por, megjithatë, mund të konstatohet se cilit tip i përket më tepër një person. Kësshtu është vepruar gjatë të mësuarit, në rastin tonë të proverbit dhe të frazeologjisë në gjuhën angleze. Një student ose një nxënës që mëson vizualisht var një poster me të gjitha fjalët e reja, proverbat ose shprehjet frazeologjike, të cilat ende nuk i ka mësuar mirë. Një tjetër që mëson më mirë sipas dëgjimit mund të vendosë një DVD, të cilën e dëgjon vazhdimisht. Nëse studenti ose nxënësi nuk renditen në asnjërën nga këto grupe, mund të bëhet edhe një test i vogël. Sipas tipit, edhe metodat e të mësuarit edhe mjetet praktike ndihmëse, do jenë të ndryshme. Por edhe një bisedë me pedagogun ose mësuesin mund t u vijë shumë në ndihmë. V Mjetet vizuale ndihmëse 1. Flash card ose posterat që sapo i përmendëm, ofrohen thuajse për të gjitha fushat studimore e shkencore, si: - fjalorth, - terminologji letrare, - terminologji matematikore, - terminologji dhe të dhëna kimike, - piketa ekonomike. 163 Barbara von Schnurbein, Të mësosh me gëzim dhe sukses, Tiranë 2004:

142 Pra, gjithçka që mund të mësohet dhe njëkohësisht që e gjenë të përshtatshme për veten. 2. Kartoteka e fjalëve të reja, e shprehjeve frazeologjike dhe e proverbave në gjuhën angleze. Për këtë ndahet një kuti në 4-5 ndarje dhe për to pret fleta të mëdha. Mund të përdoret edhe fleta A7 me kuti të mëdha. Në njërën anë mund të shkruhet fjala e re, shprehja frazeologjike, proverbi ose idioma dhe kuptimi në shqip, në anën tjetër. Të gjitha fletët vendosen, fillimisht në ndarjen e parë. Ato që mësohen, kalohen më pas në ndarjen e dytë. Duke i përsëritur po këto fjalë mund të kalohet në ndarjen e tretë dhe ato që janë harruar, kalojnë nga e dyta sërish në të parën. Njëkohësisht të parat që janë mësuar kalojnë tek e dyta. Në këtë mënyrë edhe fjalëve, idiomave dhe proverbave, mund t u hidhet përsëri një sy, pasi edhe ndarjet kontrollohen herë pas here. Në këtë mënyrë mund të mësohet edhe në lëndët e tjera. Në këtë kuti ndarjet mund të përmbajnë edhe lëndë të ndryshme dhe të luhet si në lojën pyetje-përgjigje. 142