Strukturat Eliptike dhe Roli i Komponentëve Gramatikorë në Përcaktimin e Elipsës Kontekstuale në Gjuhët Angleze dhe Shqipe

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I GJUHEVE TE HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHES ANGLEZE Strukturat Eliptike dhe Roli i Komponentëve Gramatikorë në Punim për Gradën Shkencore Doktor në Gjuhësi Specialiteti: Sintaksë Përgatitur nga Lutfije Çota M.A Udhëheqës shkencor Prof. Dr. Mehmet Çeliku Prill

2 FALENDERIME Do të doja të falënderoja dhe të shprehja mirënjohjen time ndaj atyre që më ndihmuan dhe inkurajuan në realizimin e këtij punimi. Së pari një mirënjohje e thellë dhe falënderim i veçantë shkon për Prof. Dr. Mehmet Çeliku për përkushtimin serioz, inkurajimin dhe udhëzimet e vlefshme që më ka dhënë gjatë punës dhe realizimit të këtij punimi. Do të falënderoja me shumë mirënjohje Departamentin e Gjuhës Angleze të UT dhe në veçanti përgjegjësen e departamentit Prof. As. Dr. Elida Tabaku, që inkurajon kualifikim tim të mëtejshëm profesional dhe shkencor, duke më dhënë mundësinë të realizoj këtë punim. Një falënderim për kolegët e mi të Departamentit të Gjuhës Angleze në UE të cilët më kanë ofruar mbështetje morale e konkrete gjatë punës sime. 2

3 TERMINOLOGJIA DHE SHKURTIMET E PËRDORURA Në këtë punim janë përdorur disa terma specifikë të cilat do të ishte e udhës të shpjegoheshin paraprakisht për të ndihmuar në të kuptuarit qartë të punimit. TERMA Tekst = njësi gjuhësore, një tërësi koherente fjalish Tekstualitet = kompaktësi e tekstit Koherencë = filli logjik me të cilin lidhen të gjitha njësitë e tekstit Kohezion = lidhje midis frazave nëpërmjet gramatikës ose leksikut Lidhje kohezive = lidhje midis dy elementeve të tekstit: presupozuesi dhe i presupozuari Element koheziv=lloj i kohezionit si psh. referenca elipsa ect. Ekonomi= aftësi dhe formë veprimi për t`i rënë shkurt Strukturë eliptike = ndërtim i paplotë Antisident = shprehje e adresuar ose element paraprijës Endofora = brenda tekstit Anaforë = një fjalë (p.sh. përemër) që përdoret për të shmangur përsëritjen Kataforë = fjalë e përdorur përpara shprehjes bashkëreferuese që shprehet qartë në vijim Eksofora = jashtë tekstit Deiksis = akt referimi te një çast ose segment i tekstit në zhvillimin e tij Presupozim=marrëdhënie midis dy kuptimeve Pro-formë = fjalë të shkurtra ekonomike pa ndonjë kuptim të veçantë Referencë = adresimin e një fjalëze, zakonisht një përemër te një referent gjuhësor i caktuar që ndodhet në një kontekst të caktuar me qëllim që të kuptohet përmbajtja e saj Konektor = mjet lidhës Përbërës sintaksor = njësi sintaksore e përbërë nga një element kokë dhe të paktën një caktuesor Caktuesor = element i varur në një përbërës sintaksor Klitike =formë e shkurtuar Boshllëk (gapping) = një formë ndërtimi i paplotë SHKURTIME S = sentence (fjali) NP = noun phrase (përbërës emëror) VP = verb phrase (përbërës foljor) D = determiner (caktuesor) N = nun (emër) V = verb (folje) Fj = fjali 3

4 PE = përbërës emëror PF = përbërës foljor F = folje E = emër MB = mbiemër Fv = folje veprore Fp = folje pësore FL= forma logjike FF= forma fonetikore Fq = faqe = i/e barabartë me (përbëhet nga) Δ (elipsë - vend bosh) ( ), [ ] kllapa për të kufizuar * Ndërtim jogramatikor thonjëza // shenja për të kufizuar SIMBOLE 4

5 Pasqyra e lëndës FALENDERIME...2 TERMINOLOGJIA DHE SHKURTIMET E PËRDORURA...3 HYRJE Përligjja e punimit Objekti dhe hipotezat e punimit Metodologjia dhe struktura e punimit...9 KAPITULLI I...11 VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM MBI TEKSTIN DHE ELEMENTET TEKSTFORMUES Vështrim teorik mbi tekstin Tekstualiteti, kushtet e tekstualitetit Kohezioni, lidhja kohezive, elementet kohezive Kohezioni dhe struktura gjuhësore Konsiderata të përgjithshme të gjuhëtarëve të ndryshëm mbi tekstin dhe elementet kohezivë të tij Konsiderata të përgjithshme të gjuhëtarëve të ndryshëm mbi tekstin Konsiderata të përgjithshme të gjuhëtarëve të ndryshëm mbi kohezionin dhe strukturat eliptike Teoritë gjuhësore të interpretimit të strukturave eliptike KAPITULLI II...36 STRUKTURAT ELIPTIKE DHE ROLI I KOMPONENTËVE GRAMATIKORË NË PËRCAKTIMIN E ELIPSËS KONTEKSTUALE NË GJUHËT ANGLEZE DHE SHQIPE Elipsa dhe konteksti, klasifikimi i strukturave eliptike Strukturat eliptike emërore në gjuhët angleze dhe shqipe Strukturat eliptike foljore dhe llojet e tyre në anglisht dhe shqip Strukturat eliptike fjaliore Elipsa në ligjërimin dialogjik Elipsa dhe sifjalitë kushtore, krahasore, raportuese Elipsa në bashkërenditje Elipsa në bashkërenditjen e thjeshtë Elipsa në bashkërenditjen komplekse Elipsa situative (Fjali të paplota të situatës) Elipsa strukturore (e fjalëve formale të fjalisë)...79 KAPITULLI III Elipsa dhe zëvendësimi në gjuhët angleze dhe shqipe Zëvendësimi emëror,foljor dhe fjalior Elipsa dhe rimarrja referenciale në gjuhët angleze dhe shqipe Llojet e rimarrjes referenciale Elementi i katërt koheziv: lidhëzimi në gjuhët angleze dhe shqipe Llojet e konektorëve tekstualë Roli koheziv i intonacionit KAPITULLI IV

6 STRUKTURAT ELIPTIKE NE TEKSTE TE NDRYSHME Analiza e elementeve kohezive në regjistra të ndryshëm gjuhesore në gjuhën angleze dhe shqipe Denduria e përdorimit të elementeve kohezive gramatikore sipas regjistrave gjuhësorë Denduria e përdorimit të elementeve referencial sipas regjistrave gjuhësor në gjuhën angleze Denduria e përdorimit të elipsës dhe zëvendësimit sipas regjistrave gjuhësorë Denduria e përdorimit të lidhëzimit (konektorëve tekstualë) sipas regjistrave gjuhësore KAPITULLI V PËRFUNDIME LITERATURA E VJELË BIBLIOGRAFIA SHTOJCË

7 HYRJE 0.1. Përligjja e punimit Në ligjërimin e përditshëm, me goje ose me shkrim, rrallë komunikojmë me fjali/thënie të veçuara. Zakonisht, mesazhet tona përmbajnë një varg fjalish ose periudhash të strukturuara sipas rregullave të caktuara gjuhësore dhe logjike. Për këtë arsye në gjuhësinë e sotme flitet edhe për një njësi gjuhësore e cila qëndron mbi fjalinë, teksti, dhe që studiohet nga gjuhësia e tekstit. Sipas gjuhësisë së tekstit, teksti përbën shenjën gjuhësore parësore që njeriu përdor në ligjërimin e tij. 1 Një nga aspektet relativisht me interes në sistemin gjuhësor janë mjetet që ofron gjuha për të krijuar një tekst ose një seri tekstesh për të realizuar komunikimin ndërnjerëzor. Menduam të sjellim një punim, shpresojmë interesant, të analizës së tekstit duke ndërthurur elemente teorike të studimit të tekstit në gjuhën angleze dhe shqipe me përdorimin e tyre praktik. Teoria mbi njësinë e quajtur mbisintaksore apo hipersintaksore, siç konsiderohet teksti, nuk është konsoliduar sa duhet dhe mjaft gjëra janë të paqarta, duke përfshirë edhe raportin e tij me sintaksën. Kjo ka bërë që linguistët të përfshihen në trajtimin e temave krahasuese midis anglishtes së sotme dhe gjuhëve të tjera. Punimi në fjalë përqëndrohet në një nga elemenet mjaft të rëndësishëm të kohezionit gramatikor të tekstit siç janë strukturat eliptike. Kemi menduar të bëjmë një analizë të thelluar të këtyre elementeve tekstformues nisur edhe nga fakti se aspektet e kohezionit të tekstit janë trajtuar pak ose aspak nga gjuhësia shqiptare, megjithëse në gjuhësinë botërore ka botime të konsiderueshme mbi to. Duke pasur për objekt studimi rezultatet teorike dhe praktike të arritura për gjuhën angleze kryesisht, punimi do të jetë një kontribut në evidentimin e problematikës të elementeve kohezivë në përgjithësi dhe strukturave eliptike në veçanti në gjuhën shqipe. Një analizë e këtij lloji mendojmë se është e rëndësishme edhe në aspektin didaktik, pasi punimi synon t i ndërgjegjësojë mësimdhënësit dhe nxënësit se njohja e strukturave eliptike, veçoritë karakteristike dhe të përbashkëtat e tyre çon në të 1 Dibra, Varfi, Gjuhësi teksti, SHBLU, Tiranë, 2005, f. 4 7

8 mësuarit më efektiv të gjuhës angleze dhe përdorimin e saktë të saj. Pra, është e nevojshme të drejtohet vëmendja drejt studimit të elementeve tekstformues që në etapat e para të mësimit të gjuhës së huaj për të kapërcyer vështirësitë në të folur dhe në të shkruar Objekti dhe hipotezat e punimit Ky punim synon që, brenda caqeve të lejueshme për një punim të tillë, të nxjerrë në pah njohjen, përcaktimin dhe kategorizimin e strukturave eliptike që realizojnë kohezionin e tekstit në gjuhën angleze dhe shqipe Duke i pranëvënë dhe krahasuar këto elemente mjaft të rëndësishëm të kohezionit gramatikor në të dyja gjuhët, do të hidhet dritë mbi ngjashmëritë dhe dallimet midis tyre.analiza përpiqet të zbulojë mekanizmat e lidhjeve të njësive leksiko-gramatikore për të realizuar unitetin e tekstit. Kështu do të analizohen çështje të tilla si: ç`është teksti dhe cilët janë elementet që e karakterizojnë atë?; ç është veçoria e koherencës dhe kohezionit të tekstit? cilët faktorë realizojnë strukturat eliptike në të dyja gjuhët?cilët elemente apo struktura gramatikore mund të lihen pa u thënë, çfarë presupozohet me elementet eliptikë, e ruajnë ata klasën e të presupozuarit?;cilat janë të përbashkëtat dhe dallimet e strukturave eliptike me elementet e tjerë kohezive gramatikore?; cila është denduria e përdorimit të tyre në regjistra të ndryshëm gjuhësorë?; cilat janë ngjashmëritë dhe dallimet e dy gjuhëve në studim, anglishtes dhe shqipes?. Mbështetur në përvojën e autorëve të huaj dhe shqiptarë mbi shtjellimin e shumë çështjeve që ngërthen gjuhësia tekstuale, në punimin tonë do të japim një zbërthim më të detajuar të elementeve tekstformues të të dyja gjuhëve në studim. Analiza jonë, ndër të parat e këtij lloji në gjuhësinë bashkëkohore shqiptare, mbështetur në teoritë gjuhësore gjenerativiste, ndriçon hipotezën e gjuhësisë së tekstit se teksti vërtet përbëhet prej fjalish, megjithatë ai nuk duhet kuptuar si një renditje lineare e tyre, por si një njësi kompakte me një organizim të veçantë, të ndryshëm nga struktura e fjalive që e përbëjnë. Po në këndvështrimin gjenerativist evidentohet roli i faktorëve sintaksor, semantik dhe pragmatik në percaktimin e strukturave eliptike dhe klasifikohen ato duke u mbështetur mbi kriterin e funksionimit gramatikor të tyre, që, sipas nesh, është kriteri më praktik e i saktë klasifikues. Gjithashtu një qëllim i rëndësishëm i punimit është të ndërgjegjësojë gjithë përdoruesit e gjuhës për rëndësinë që ka përvetësimi i saktë i elementeve të organizimit të tekstit të shkruar dhe gojor për një zotërim sa më të mirë të gjuhës. Kjo vlen të theksohet edhe më tepër kur bëhet fjalë për gjuhësinë shqiptare ku janë shumë të pakta ndërmarrje të këtij lloji. Duke qenë një nga përpjekjet e pakta deri më tani në këtë fushë studimi nuk mund të jetë kurrsesi shterues. Të interesuarit në fushën e gjuhësisë në përgjithësi dhe të gjuhësisë së tekstit në veçanti që do të dëshirojnë ta lexojnë këtë punim, shpresojmë të gjejnë tek ai një ndihmesë, sado modeste, në lidhje me veçoritë që karakterizojnë tekstin. Duke ditur që tematika e gjuhësisë së tekstit është shumë e gjerë, analiza më e detajuar e elementeve kohezivë në përgjithësi dhe strukturave eliptike në veçanti në këto dy gjuhë mbetet objekt i punimeve të tjera në të ardhmen. 8

9 0.3. Metodologjia dhe struktura e punimit Punimi është një përpjekje për të analizuar e krahasuar strukturat eliptike të gjuhës angleze dhe shqipe.ato jane studiuar në report me elementët e tjerë kohezivë gramatikore: zëvëndësimin, referencën dhe lidhëzimin. Pra, është zbatuar metoda përqasëse-krahasuese. Analiza është bërë në këndvështrimin e gjuhësisë gjenerative, megjithëse nuk kemi shpërfillur e as mohuar qasje të tjera gjuhësore si ato tradicionale dhe bashkëkohore. Studime për tekstin kanë bërë gjuhëtarë të brezave dhe shkollave të ndryshme të cilët shprehen se komunikimi realizohet nëpërmjet teksteve dhe jo fjalive. Për t u përmendur janë gjuhëtarët e huaj Hjemslev, Dressler, Beogrande, Adam, Schimdt, Halliday, Hasan, Merchant e të tjerë. Një kontribut të veçantë mbi strukturat eliptike në kuadrin e kohezionit të tekstit kanë dhënë gjenerativistët Halliday dhe Hasan me librin e tyre Cohesion in English (1976) dhe Jason Merchant me librin The syntax of silence (2001) të cilat janë bërë pikë referimi për gjuhëtarët e rinj në analizën e kohezionit të tekstit me elementet e tj. Nga gjuhëtarët shqiptarë mund të përmendim studimet me objekt tekstin dhe aspekte të elementëve të tij të Dibrës dhe Varfit, Priftit, Çelikut, Thomait, Mujaj, Ismajlit, Topallit, Rrokajt, Plangaricës etj. Studimet e autorëve të lartpërmendur trajtojnë çështje në lidhje me lindjen dhe përvijimin e disiplinës së gjuhësisë së tekstit, trajtimin dhe shtjellimin e zërave të saj, si dhe prurje nga më të rejat prej autorëve dhe literaturës bashkëkohore. Mbështetur në përvojën e autorëve të huaj dhe shqiptarë, në punimin tonë do të japim një zbërthim më të detajuar të elementeve tekstformues siç janë strukturat eliptike veçanërisht duke i pranëvënë e krahasuar dhe duke nxjerrë në pah karakteristikat dhe prirjet e tyre në të dyja gjuhët. Do të analizohet se si ato ndikojnë në sigurimin e qëndrueshmërisë dhe të ekonomisë së materialit ligjërimor. Në këtë punim kemi përdorur termin përbërës sintaksor (shkurt përbërës), i përdorur nga gjuhëtari Mehmet Çeliku në librin e tij me titull Sintaksë e gjuhës shqipe (Perberesit sintaksor)(2011) në vend të termave sintagmë, frazë a grup fjalësh përdorur në gjuhësinë perëndimore bashkëkohore dhe të termit togfjalësh përdorur në gjuhësinë shqiptare. Punimi është i ndarë në pesë kapituj që mundësojnë krijimin e një të tëre, e cila shpresojmë të realizojë atë ç ka ne synojmë. Së pari, do të jepet një vështrim i përgjithshëm teorik mbi tekstin dhe elementet kohezive të tij si dhe këndvështrimet e ndryshme të gjuhëtarëve mbi elementet tekstformues të cilët u përkasin gjuhësisë tradicionale dhe shkollës gjenerativiste. Më pas do të vijohet me trajtimin e strukturave eliptike dhe roli i komponentëve gramatikorë në përcaktimin e tyre.do të analizohen këto elementë në të dyja gjuhët me të përbashkëtat dhe të vecantat; do të analizohen kriteret e klasifikimit të tyre në struktura eliptike emërore, foljore, fjaliore, mbështetur në përkatësinë gramatikore të elementit mungesor. Një trajtim të veçantë përbën nënkapitulli elipsa në periudhën me bashkërenditje, në të cilën do të analizohet elipsa në bashkerenditjen e thjeshtë dhe atë komplekse.do të jepen gjithashtu edhe aspekte të elipsës situative dhe strukturore. 9

10 Më pas,do të trajtohen strukturat eliptike dhe elementet e tjerë kohezivë : zëvëndësimi,referenca,lidhëzimi(konektorët tekstuale). Ashtu si elipsa, zëvëndësimi është rimarrje semantike, sintaksore dhe pragmatike. Do të jepen aspekte të lidhjes zëvendësuese në tekstin koheziv, ku, përmes shembujve të shumtë, do të sjellim ndërtimet e mundshme të zëvendësimit emëror, foljor dhe fjalior, ndërtime të cilat i lejojnë përdoruesit të tekstit vazhdimësinë e kujtesës pa qenë nevoja të përsëritet çdo gjë. Do të jepen të përbashkëtat dhe ndryshimet midis këtyre dy formave të presupozimit. Një nënkapitull do të zërë elementi tjetër koheziv gramatikor:referenca. Ashtu si strukturat eliptike,referenca luan një rol të rëndësishëm në kompaktësinë e tekstit. Ajo nënkupton identitet të kuptimit midis asaj që presupozon dhe asaj që presupozohet në tekst. Duke përcaktuar si kriter të klasifikimit të elementeve referues kuptimin, referenca është përemërore, dëftore dhe krahasore.lidhëzimi(konektorët tekstual) dhe intonacioni jane mjete kohezive jo më pak të rëndësishme për stabilitetin dhe unitetin e tekstit. Lidhëzimi ose konektorët tekstualë si dhe intonacioni si mjet sintaksor kontribuojnë në bashkëlidhjen e përmbajtjeve të tekstit. Kemi bërë një përpjekje modeste për rivlerësimin e mjeteve lidhëse dhe klasifikimin e tyre në këndvështrimin e gjuhësisë së tekstit duke u mbështetur në arritjet në gjuhën angleze. Në kapitullin e katërt, përmes analizës së dendurisë së përdorimit të elemëntëve eliptikë dhe elementeve te tjerë koheziv ndër regjistra të ndryshëm gjuhësorë, prirjes së përdorimit të tyre në stilin letrar, gazetaresk dhe tekniko-shkencor, do të hidhet dritë mbi parimet bazë të përbashkëta dhe të veçanta për të dyja gjuhët. Mbështetur tek pranëvënia dhe krahasimi i strukturave eliptike, në kapitullin e fundit do të japim disa përfundime të vlefshme mbi strukturat eliptike,lidhjen dhe raportin e tyre me elementet e tjerë kohezivgramatikor që do të na ndihmojnë në studimet tona të mëtejshme në këtë fushë. Realizimi i synimit të këtij punimi, pasqyrimi i saktë e i qartë i klasifikimit, analizës dhe dendurisë së përdorimit të elementëve eliptikë bazohen në një literaturë të pasur bashkëkohore shkencore, si dhe në një material të pasur faktik të gjurmuar në të dyja gjuhët. Tekstet për analizë u zgjodhën duke pasur parasysh faktin se ato ndryshojnë nga ato jo-formale në formale dhe ato midis jo-formales dhe formales. Nga gjuha angleze është shfrytëzuar kryesisht romani Can you keep a secret? (2003), i shkrimtares Sophie Kinsella, dhe nga gjuha shqipe romani Prilli i thyer (2003) i shkrimtarit I. Kadare, si dhe artikuj të ndryshëm të medies së shkruar dhe literaturë tekniko-shkencore. Megjithëse në gjuhën angleze teksti dhe elementet e tij janë studiuar më thellësisht, disa aspekte të kohezionit gramatikor në pergjithesi, dhe të strukturave eliptike në veçanti në gjuhën shqipe në këtë punim janë analizuar nga pikëpamja empirike, çka na bën të shpresojmë se kjo analizë të jetë një hap i mbarë drejt analizash të tjera më të thelluara në të ardhmen. 10

11 KAPITULLI I VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM MBI TEKSTIN DHE ELEMENTET TEKSTFORMUES 1.1. Vështrim teorik mbi tekstin Gjuha është një veçori specifike e qenies njerëzore që e dallon cilësisht njeriun nga qeniet e tjera. Ajo është një sistem shenjash që përdoret si mjeti themelor i komunikimit në shoqërinë njerëzore 2. Ligjërimi është shfrytëzimi konkret i mjeteve gjuhësore nga individët e veçantë për të kumtuar mesazhe, d.m.th. ai përbën aktin konkret të përdorimit të gjuhës, formën në të cilën ajo përjashtësohet. 3 Kumtimin e ideve, mendimeve dhe emocioneve tona e bëjmë me anën e thënieve, të cilat janë njësia themelore e ligjërimit. Ndërsa fjalia është njësi e gjuhës, njësi abstrakte, një skemë strukturore, thënia është një njësi konkrete, realizim konkret i strukturës së fjalisë në të folur. Çdo thënie përbëhet nga dy pjesë: gjëja e njohur e komunikimit që quhet temë, nga e cila niset folësi për të kumtuar një mesazh, dhe gjëja e re që përbën objektin e kumtimit, që quhet remë e thënies. Nga çdo fjali e vetme, nga çdo model i shkruar i fjalisë mund të realizohen disa thënie, të cilat mund të fiksohen si variante fjalish të ndryshme. Pra, çdo fjali është një thënie, por shumë herë fjalia, e shqiptuar me intonacione të ndryshme, në rrethana ligjërimore të ndryshme, është më shumë se një thënie. Por, në ligjërimin e përditshëm me gojë ose me shkrim rrallë komunikojmë me fjali/thënie të veçuara. Zakonisht mesazhet tona përmbajnë një varg fjalish ose periudhash të strukturuara sipas rregullash të caktuara gjuhësore dhe logjike. Për këtë 2 Memushaj, R., Hyrje në gjuhësi, Botimet Toena, Tiranë, 2006, f Memushaj, R., Hyrje në gjuhësi, Botimet Toena, Tiranë, 2006, f

12 arsye në gjuhësinë e sotme flitet edhe për një njësi gjuhësore që qëndron mbi fjalinë. Kjo njësi është teksti (nga latinishtja texo, textus që do të thotë end, thur). Disiplina që merret me studimin e tekstit quhet gjuhësi e tekstit. Sipas saj teksti përbën shenjën gjuhësore parësore që njeriu përdor në ligjërimin e tij 4. Gjuhësia e tekstit niset nga hipoteza se teksti vërtet përbëhet prej fjalish, megjithatë ai nuk duhet kuptuar si një renditje lineare e tyre, por si një njësi me një organizim të veçantë, të ndryshëm nga struktura e fjalive që e përbëjnë. Çdo tekst paraqitet nga njëra anë si një njësi e strukturuar gjuhësisht dhe, nga ana tjetër, si një njësi kuptimore. (1) One day her mother said to her, "Come, Little Red Riding Hood, take this piece of cake and bottle of wine and bring them to your grandmother. She's sick and weak, and this will strengthen her. Get an early start. (Një ditë nëna i tha asaj: Eja kësulëkuqe, mere këtë copë keku dhe shishe me verë dhe çoja gjyshes. Ajo është e sëmurë dhe e dobët dhe këto do ta bëjnë atë më të fortë. Nisu që herët ) (Halliday, M. A. K, Hasan, R., 1976), Cohesion in English, Longman :315) (2) And this will strengthen her. Take this piece of cake. One day her mother said to her. She's sick. (Dhe kjo do ta bëjë atë më të fortë. Mere këtë copë keku. Një ditë nëna i tha asaj. Ajo është e sëmurë.) (po aty) (3) Karroca vazhdonte të ngjitej me lehtësi nëpër rrugën malore. Ajo ishte me rrota prej gome, e tipit llandon, nga ato që përdoreshin zakonisht në kryeqytet për shëtitje, ose si taksi dhe që, jo vetëm ndenjëset i kishte të veshura me kadife të zezë, por, në përgjithësi, në tërë trajtën e tyre kishin diçka të kadifenjtë. (I. Kadare, (2006) Prilli i thyer: 59) (4) Nga ato që përdoreshin zakonisht në kryeqytet për shëtitje ose si taksi dhe që, jo vetëm karroca vazhdonte të ngjitej me lehtësi, por, në përgjithësi, në tërë trajtën e tyre ajo ishte me rrota prej gome, kishin diçka të kadifenjtë e tipit llandon me kadife të zezë të veshura ndenjëset i kishte. Shembujt (1), (2), (3) dhe (4) nuk përmbajnë vetëm një fjali por një tërësi fjalish, por ne intuitivisht quajmë tekst vetëm shembujt (1) dhe (3), sepse në to fjalitë kanë lidhje kuptimore me njëra-tjetrën dhe krijojnë një rrjedhë duke kushtëzuar qenësinë e njëra-tjetrës. Ato gjithashtu dëshmojnë se ky pasazh është i paraprirë dhe i integruar në një masë më të madhe ligjërimore. Ato gjithashtu kanë njësitë (pjesët) e tyre: fillim vazhdim - fund. Ndërsa shembujt (2) dhe (4) nuk janë tekste, sepse fjalitë e tyre nuk kanë lidhje kuptimore me njëra-tjetrën, nuk kanë një domethënie të saktë (d.m.th. nuk ka një temë që e përshkon nga fillimi deri në fund). Në tekstet (1), (3) kemi ndërvarësi kuptimore dhe gramatikore, të cilat i japin tekstit unitet. Uniteti i tekstit nuk përkon me shumën algjebrike të kuptimeve të frazave që e përbëjnë atë. Uniteti i tekstit është lidhja logjike e frazave për një komunikim të saktë dhe domethënës. Gjatësia e tekstit nuk është e përcaktuar, edhe një fjalë e vetme, e cila mund të kumtojë një përmbajtje të pavarur, është tekst, ashtu si një kumtim tepër i gjerë ose një fjali e vetme mund të jetë tekst, madje edhe një shprehje onomatopeike Shsh! mund të konsiderohet tekst, nëse vihet në një kontekst të caktuar. Japim disa shembuj. (5) BAKERY (BUKE) Fjala në shembullin (5) formon një tekst sepse ajo kumton në mënyrë të plotë dhe të njësishme llojin e produktit që pronarit i intereson të tregtojë, i jep kalimtarit 4 Dibra, K., Varfi, N., Gjuhësi teksti, shblu Tiranë, 2005, f. 4 12

13 informacionin e nevojshëm për të vendosur nëse të hyjë apo jo (dëshiron apo jo të blejë bukë), tregon një tabelë të shkruar me rregullat e caktuara (një fjalë e vetme që tregon vendin ku shitet një produkt). Gjithashtu në shembullin (6) një fjali e vetme përbën tekst. (6) Come savor our mouth-watering Peking duck. (Ejani të shijoni mishin e mrekullueshëm të rosakut Pekinez) (Evans.V,Dooley.J(2009):Stars&Stripes:Express Publishing:44) Në këtë fjali përbërësi mouth-watering është zgjedhur për arsye stilistikore sipas rregullave të shkrimit, që vlejnë për llojet e teksteve. Duke qenë reklamë fjalia karakterizohet nga qartësia dhe fjalët e zgjedhura. (7) Shsh! Kjo fjalë tingullimituese formon tekst, kur shqiptohet nga një mësues në një klasë plot zhurmë duke marrë vlerën e një thirrje për qetësi, pra është një tekst që vendos një raport komunikativ dhe ndikon në realitetin përreth. Njohja e tekstit si njësi e veçantë gjuhësore mbështetet në studimin e lidhjeve kuptimore e strukturore të përbërësve sintaksorë, kryesisht të lidhjeve kuptimore në pozicion fqinjësie ose në distancë, të fjalive e të periudhave Tekstualiteti, kushtet e tekstualitetit Krijimi i një teksti kërkon jo vetëm përzgjedhje të fjalëve dhe fjalive por në të njejten kohë aftesinë për kombinimin e tyre në një njesi unike. Kështu teksti merr tiparin e tekstualitetit. Tekstualiteti është tipari i të qenit tekst. Ai e bën tekstin kompakt, një të vetëm. 5 Për gjuhësinë e tekstit dukuria e tekstualitetit përbën drejtimin studimor kryesor të viteve të fundit. Kushtet e tekstualitetit janë: koherenca, kohezioni, qëllimi, pranueshmëria, karakteri informues, karakteri rrethanor dhe ndërtekstualiteti. Mungesa e njërit prej tyre bën që teksti të mos ketë formë dhe përmbajtje të plotë.në tekst, elementë dhe modele(struktura) të përdorura më parë mund të rimerren, të pësojnë ndryshime apo të kombinohen së bashku duke krijuar ndërvarësi. Dhe pikërisht këto ndërvarësi realizohen me elementet kohezive. Këto elemente janë gramatikore dhe leksikore. Që në fillim duam të nënvizojmë se koherenca dhe kohezioni janë kriteret kryesore të tekstualitetit, dukuri që plotësojnë njëra-tjetrën, që janë në funksion të njëra-tjetrës.sipas The Concise Oxford Dictionary of Linguistics nga P. H. Mathews, kohezioni dhe koherenca janë burimet e tekstualitetit. 6 Termi koherencë vjen nga latinishtja cohaerere që do të thotë me qenë i bashkuar ngushtësisht dhe me lidhje logjike. Si term gjuhësor tregon lidhjet kuptimore midis pjesëve të një teksti, pra, ku të gjitha njësitë, nga më e vogla tek më e madhja, të jenë të bashkuara, të lidhura midis tyre nga një fill logjik. (8) Last year Chinese brands won 26.5 % of sales, putting them just behind Japanese cars in the national rankings. They did so by doing what Japanese companies do best-churning out small cars that are much cheaper. 5 Halliday, M. A. K, Hasan, R., Cohesion in English, Longman (1976), f. 2 6 Mathews, P. H, The Concise Oxford Dictionary of Linguists, OUP, 1997, f. 6 13

14 (Vitin që shkoi prodhimet e makinave kineze fituan 26. 5% të shitjeve, duke u renditur pas makinave japoneze në renditjen kombëtare. Ata e realizuan këtë përqindje duke bërë atë që kompanitë japoneze bëjnë më mirë duke rritur prodhimin e makinave të vogla më pak të kushtueshme) (Financial Times 19/02/2007) (9) Ishte pikërisht momenti kur Bushi doli nga lokali Çela në qendër të Fushë Krujës dhe, në vend që t i drejtohej Shervoletit të tij, u kthye nga turma që kishte dalë për të pritur në një vizitë historike presidentin e vendit më të madh të botës. Megjithëse protokolli i presidentit nuk kishte parashikuar asgjë të tillë, në këtë mikpritje të rrallë në turin e tij në Europë, presidenti Bush vendosi ta shkelë dokumentin e agjendës. (Panorama, 11/06/2007) Në shembujt (8) dhe (9) pjesët e tekstit janë të lidhura në planin logjik, sepse sekuencat pararendëse të fjalive sigurojnë një kontekst, me të cilin ajo që vjen me pas, mund të koherojë. Shembulli (10) nuk ka fill logjik (koherencë) dhe nuk mund të quhet tekst. (10) George Orwell was the pen name of Eric Blair. The great enemy of clear language is insincerity. Blair was a brilliant English stylist. English prose consists less and less of words chosen for the sake of their meaning. (Xhorxh Oruell ishte emri letrar i Erik Blerit. Armiku i madh i gjuhës së pastër është mungesa e sinqeritetit. Bleri ishte një stilist i shkëlqyer anglez. Proza Angleze përmban pak e më pak fjalë të zgjedhura për hir të kuptimit të tyre.) (Rozakis, Laurie, (2003), English Grammar for the utterly confused, McGraw-Hill, New York, f. 239) Për arritjen e koherencës së tekstit ka rëndësi mënyra se si lidhen konceptet dhe gjykimet në fjali dhe periudha. Në shembullin (10) fjalitë pasuese nuk kanë lidhje logjike me dy fjalitë pararendëse, pra themi se këtij teksti i mungon koherenca. Termi kohezion (nga lat. cohaesus), përdoret për të shprehur lidhjen e ndërsjellët të elementeve të tekstit për realizimin e kuptimit të tij. Ai përbën një kërkesë të rëndësishme formale të tekstit në rrafshin gramatikor, ndërlidhjen e varguar të varësive gramatikore në tekstin sipërfaqësor. 7 Kjo do të thotë se një tekst duhet të përshtatë raportet gramatikore dhe marrëdhëniet sintaksore në mes pjesëve të ndryshme të tij. Falë kohezionit çdo element i tekstit sipërfaqësor fiton një vlerë të caktuar, pikërisht sepse futet në tekst bashkë me elementet e tjera gjuhësore. Sipas Halliday dhe Hasan ne librin e tyre Cohesion in English (1976), kohezioni realizon marrëdhënien kuptimore që ekziston brenda një teksti, i jep tekstit tekstualitet, e përcakton tekstin tekst8. (11) Jan sat down to rest at the foot of the huge beech-tree. Now he was so tired that he soon fell asleep. (Jani u ul të pushonte në fund të pemës së ahut. Tani ai ishte kaq i lodhur, saqë e zuri shumë shpejt gjumi.) (M. A. K, Halliday & Ruqaiya Hasan, Cohesion in English, 1976: 12) He në fjalinë e dytë në shembullin (11) i referohet emrit Jan të fjalisë së parë. Lidhja midis tyre është kohezive, fjalitë së bashku përbëjnë një tekst. Kohezioni është në funksion edhe të koherencës tekstuale, por nuk plotëson domosdoshmërisht koherencën e tekstit. Në shembullin (12) fjala firefly (xixëlloje) realizon kohezionin e këtyre rreshtave, por teksti nuk tingëllon koherent për lexuesin. 7 Dibra, K., Varfi, N., Gjuhësi teksti, SHBLU, Tiranë, 2005, f Halliday, M. A. K., Hasan, R., Cohesion in English, Longman, 1976, f. 4 14

15 (12) I saw a firefly, chased it in the yard. The yard is long in winter. I caught it in my hand, then let it go. (Pashë një xixëllojë, e ndoqa në oborr. Oborri është i gjatë në dimër. E vendosa në dorë, pastaj e lëshova.) (Mc Shane Marorie J, (2005), A theory of Ellipsi, OUP, Oxford, f. 60) Por ndeshim edhe tekste të cilat nuk kanë shënues koheziv dhe kanë kuptim. (13) A: - It does not look like 140 students. (Nuk duket se janë 140 studentë.) B: - It s Friday. (Është e premte.) (14) We ended up going for a drink and then a meal in a Bernie s Inn. Returned chez Jane for coffee and talk. Bed about midnight. (Përfunduam për të pirë diçka dhe më pas për të ngrënë në një lokal të Bernit. U kthyem tek Xheni për kafe dhe muhabet. Në shtrat rreth mesnate.) Në shembujt (13), (14) fjalët nuk rimerren, nuk zëvendësohen, nuk kombinohen së bashku, por tekstet përshkruhen nga një fill logjik. Koherenca dhe kohezioni janë tiparet parësore që, sipas Beaugrande/Dressler, në librin e tyre Introduction to text linguistics (1984) përcaktojnë tekstin si rrethanë të komunikimit. 8 Por këto dy kushte nuk janë të mjaftueshme për dallimin e tekstit nga joteksti. Midis kushteve të tekstualitetit zënë vend edhe qëndrimet e bashkëfolësve. Kështu kriteret qëllim dhe pranueshmëri janë të rëndësishme për tekstin. Qëllimi i referohet qëndrimit të folësit, i cili dëshiron të përcjellë një tekst koheziv dhe koherent duke përmbushur pikësynimet e tij. Për shembull në fjalinë: (15) Pra, ku... a banon në cilën lagje? (Well, where do you live which part of town?) (Dibra, K., Varfi, N., (2005), Gjuhësi teksti, shblu, Tiranë: 37) folësi nuk e ka të vështirë kuptimin, sepse ai ka si qëllim të rëndësishëm të marrë adresën e bashkëfolësit. Qëllimi është veçanërisht i rëndësishëm në komunikimin gojor dhe mund të zëvendësojë në një farë mase mungesën e kohezionit në një tekst. Në frazën e mëposhtme: Falni di ju,.ndodh Skampini kompleks? shihet qartë se është një tekst i pamjaftueshëm koheziv, por situata komunikuese na lejon të analizojmë me korrektësi; me sa duket, turisti pyet ku ndodhet kompleksi Skampini. Pra nuk e kemi të vështirë të dalim gjuhësisht te pyetja korrekte që duhej të bëhej: Më falni, a e dini ju se ku ndodhet kompleksi Skampini? Por, nëse prodhuesi i tekstit me qëllim mohon kohezionin dhe koherencën e tij, atëherë nuk arrijmë të kuptojmë qëllimin e tekstit. Duhet të kemi të qartë dallimin midis qëllimit të autorit nga ajo çka teksti shpreh në vetvete, sepse shpesh teksti nuk rezulton i njëjtë me qëllimet e atij që e ka prodhuar. Po aq shpesh ndodh që lexuesi të projektojë në tekst diçka që nuk ekziston në të. 9 Ndryshe nga koherenca dhe kohezioni që e vështrojnë mesazhin e prodhuar nga pikëpamja logjiko-formale, qëllimi i referohet transmetuesit, pikërisht dëshirës së tij për të bërë të kuptueshme dhe për të komunikuar diçka, për të dhënë informacion ose për të përmbushur një qëllim të planifikuar. Pranueshmëria ka të bëjë me qëndrimin e marrësit, i cili shpreson të marrë një tekst koheziv dhe koherent të vlefshëm për të fituar njohuri ose për të përudhur bashkëpunimin. Është marrësi ai i cili do ta gjykojë të pranueshëm një tekst, nëse ai i përmbush kërkesat themelore. Nuk janë të pranueshëm zakonisht tekstet që nuk koherojnë (sidomos në të shkruar), se gjuha e folur është më tolerante në këtë pikë. 8 Vep. e cit. nga Dibra, K., Varfi, N, Gjuhësi teksti, SHBLU, Tiranë, 2005, f Topalli, T. Gjuhësi Teksti, Shkodër, 2011, f

16 Karakteri informues i tekstit shpreh masën se sa elementet tekstuale të ofruara janë të parashikueshme apo jo, të njohura apo të panjohura.në shembullin e mëposhtëm: (16) Deti ka përbërje ujore. (Dibra, K., Varfi, N., (2005), Gjuhësi teksti, shblu, Tiranë: 38) fakti që paraqesim është aq i njohur sa edhe njëkohësisht i panevojshëm, kështu kjo pjesë teksti është pak informuese, sepse pohimet duhet të jenë më të plota. Prandaj duhet vazhduar: (17) Deti ka përbërje ujore, në kuptimin që uji, ndërmjet substancave të tjera të pranishme në të është dominues. Në të vërtetë bëhet fjalë për një substancë gazi dhe kripërash, së cilës i shtohet një sasi e pafundme organizmash të gjalla. (po aty) Informimi i tekstit mund të jetë maksimal dhe minimal. Zakonisht informimi maksimal lidhet me të dhënat më të reja të shkencës dhe teknikës, për arritje më të reja në fusha të ndryshme. Ai mund të përmbajë shkrime të shkurtra p.sh. Ushqim për trurin, thënie fare të shkurtra që dalin si lajme telegrafike me të dhëna të sakta dhe shumë të sintetizuara pa hyrje e dalje, por ngjet që edhe për të shpjeguar një term a koncept të vetëm duhet një informacion i tërë, për shembull termi kamikaz. Ndërsa në fjalinë Ditë e bukur sot, ë? informimi është minimal. Një thënie si kjo, e dalë në mes të njohurve që sapo janë takuar, duket qartë se ka një informim të paktë (secili mund të shohë vetë ç ditë e ç natë e bukur është, pa pasur nevojë t i deklarojë dikush). Megjithatë, mungesa e informimit mund të mos e dëmtojë komunikimin. Kusht tjetër i tekstualitetit është karakteri rrethanor (situata). Marrja e kuptimit, të përmbajtjes së tekstit varet nga rrethana në të cilën ai paraqitet. Për të qenë i formuar mirë teksti duhet t i përshtatet situatës në të cilën është prodhuar. Në një tabelë rrugore lexojmë: (18) ROAD WORKS ( PUNIME NE RRUGE ) E vendosur në një vend të dukshëm dhe e destinuar për kalimtarët tabela u kushtëzon atyre një qëndrim të caktuar. Për t i shërbyer qëllimit dhe situatës tekste të tilla duhet të jenë koncizë, të shkruhen me shkronja shtypi, në madhësi që të shihen mirë nga të gjithë. Ndërtekstualiteti është kushti i shtatë i tekstualitetit, i cili ka të bëjë me njohjen e një ose më shumë teksteve të pranuara më parë. Në shumë raste tekstet mund të kuptohen vetëm duke iu referuar teksteve të tjera të pranishëm në kujtesën e të adresuarit, për shembull, një drejtues mjeti i cili ka parë tabelën (18) mund të hasë më tutje një tjetër tabelë: (19) NO ENTRY (Ndalohet Kalimi) Është e qartë se kuptimi i shembullit (19) varet nga njohja e (18) dhe lidhja e përmbajtjes me zhvillimin e rrethanave. Për ta plotësuar kuadrin e analizës së tekstualitetit duhet të përmendim edhe tri parime rregulluese të tekstualitetit.ato janë frytshmëria, vlefshmëria, përshtatshmëria. Frytshmëria ka të bëjë me përdorimin e tekstit me një shpenzim sa më të vogël të energjive të folësit. Për shembull, teksti i shndërruar NDALOHET DUHANI në: (20) Ligji ndalon duhanin në lokalet publike dhe të gjithë mjekët konfirmojnë që duhani është i dëmshëm për shëndetin. (Topalli, T., (2011), Gjuhësi Teksti, Shkodër, f. 176) është tepër i stërholluar pasi edhe duhanxhinjtë e dinë mirë që duhani bën keq dhe në disa vende është i ndaluar. Një parim tjetër rregullues është vlefshmëria e cila ka të bëjë me aftësinë e tekstit për të tërhequr vëmendjen e lexuesit apo dëgjuesit dhe për të krijuar kushte të favorshme për arritjen e qëllimit. Për shembull, publiciteti (reklama) 16

17 kërkon gjithnjë tekste efektive, në mënyrë që shumica e klientëve të mbeten të goditur nga mesazhi, edhe kur mesazhi na duket absurd, apo i rënduar. (21) Mbi 3000 artikuj vetëm për produktet e kancelarisë, çmime shumë të lira, produkte të veçanta (që nuk gjenden në Shqipëri). Këto premton JUMBO për sezonin e ri shkollor (Tirana East Gate, Gusht, 2012) Parimi i tretë rregullues është përshtatshmëria, që do të thotë mirëkuptimi ndërmjet përmbajtjes së tekstit dhe kushteve të tekstualitetit. Për shembull, një mësuesi i duhet shpesh të vlerësojë shkrimet e nxënësve dhe sheh se pjesët e tekstit s kanë lidhje kuptimore mes tyre (bashkim jokoherent) dhe nuk ka përshtatshmëri. (22) Para se të hamë është mirë të lajmë dhëmbët: në fakt mbetjet e ushqimit favorizojnë karien. (Topalli, T, (2011), Gjuhësi Teksti, Shkodër: 144) Është e rëndësishme të theksojmë përfundimin se kriteret e lartpërmendura përbëjnë vetinë më domethënëse të një teksti tekstualitetin, që e bën atë të mos jetë thjesht një vazhdimësi frazash pa stabilitet, por një tërësi fjalish/thëniesh me formë dhe përmbajtje të plotë. Pjesë e këtij përfundimi është dhe fakti se vihet re një trajtim i ngjashëm i këtyre kritereve nga gjuhëtarë të ndryshëm të të dyja gjuhëve Kohezioni, lidhja kohezive, elementet kohezive Elementet gjuhësore në tekst kombinohen së bashku duke krijuar ndërvarësi. Dhe pikërisht këto ndërvarësi realizojnë kohezionin.kohezioni është gramatikor dhe leksikor. Elementet kohezive gramatikore janë referenca, elipsa, zëvendësimi dhe lidhëzimi, ndërsa elementet kohezive leksikore janë përsëritja, rimarrja me një fjalë përgjithësuese, sinonimia, kolokacioni. Ndërsa kohezioni gramatikor realizohet me mjete gramatikore, kohezioni leksikor realizohet me anë të zgjedhjes leksikore. 10 (23) Cindy was by far the best speaker and so everyone expected that she would win the prize (Sindi ishte tashmë prezantuesja më e mirë dhe çdo njeri shpresonte që ajo të fitonte çmimin.) (kohezion gramatikor) (Greenbaum, S. Quirk, R. (1993), A student`s grammar of English language, Longman: 249) (24) Qysh në çastin që udhëtari më i rëndomtë, me opinga dhe trastë në krahë, troket në portë dhe të dorëzohet mik, ai, aty për aty, shndërrohet në njeri të jashtëzakonshëm, Sovran të paprekshëm, ligjvënës, dritë e botës. (I. Kadare, Prilli i thyer: 75) (25) Alice caught the baby with some difficulty, as it was a queer-shaped little creature, and held out its arms and legs in all directions, `just like a star-fish`, thought Alice. The poor little thing was snorting like a steam-engine when she caught it. (Elisa e kapi foshnjën me vështirësi, sepse dukej një krijesë me formë të çuditshme, dhe i hapte krahët dhe këmbët në të gjitha drejtimet, tamam si peshk-yll mendoi Elisa. Gjëja e vogël e gjorë po gërhiste si një makinë me avull kur ajo e mori në krahë.) (kohezion leksikor) (Halliday, M. A. K., Hasan, R. (1976), Cohesion in English, Longman: 276) 10 Halliday, M. A. K., Hasan, R., Cohesion in English, Longman, 1976, f

18 (26) Tani përpara dhe anash tyre ishte një ultësirë e pjerrët disi e çuditshme as fushë, as mal, as pllajë. Malet s kishin filluar ende, por hija e tyre ndihej qyshkur dhe dukej sikur ishte pikërisht ajo hije që e pengonte këtë truall të quhej ultësirë. (I. Kadare, Prilli i thyer: 59) Në shembujt anglisht dhe shqip (23), (24) përemrat She (Ajo) dhe Ai (he) i referohen emrit Cindy dhe udhëtari. Përdorimi i mjeteve gramatikore (përemrit vetor) siguron lidhjen e plotë midis pjesëve të tekstit. Kemi të bëjmë me kohezion gramatikor. Në shembujt (25) dhe (26) The poor little thing (Gjëja e vogël e gjorë), Këtë truall i referohen emrave foshnjën, ultësirë, të cilat rimerren me një emër përgjithësues duke realizuar kohezionin leksikor të tekstit. Elementi bazë i analizës, si për kohezionin gramatikor ashtu edhe për atë leksikor, është lidhja kohezive. Me lidhje kohezive kuptojmë marrëdhënien midis një elementi në tekst, që është nënkuptuesi, dhe i një elementi tjetër, që është i nënkuptuari. Një shembull i thjeshtë i lidhjes kohezive është përemri (nënkuptuesi) dhe paraprijësi i tij (i nënkuptuari). (27) Wash and core 6 cooking apples. Put them into a fire proof dish. (Laji dhe hiq farat e 6 molle gatueseve. Vendosi ato në një enë zjarrduruese) (Halliday, M. A. K. Hasan, R. (1976), Cohesion in English, Longman: 2) (28) Në atë kohë burri i shkurtër nga tryeza tjetër u ngrit. Nga mënyra se si fill pas tij u ngritën dy të tjerët, Besiani kuptoi se ai duhej të ishte Binak Alia. (I. Kadare, Prilli i thyer: 91) Ku konsiston lidhja kohezive midis them (ato) dhe 6 cooking apples (6 mollë gatuese) dhe atij/ai dhe burri i shkurtër? Lidhja qëndron në faktin se ato i referohen së njëjtës gjë në shembullin (27) dhe (28) respektivisht. Ato është element anaforik 11 i 6 mollë gatuese. Atij/Ai janë elemente anaforik të burri i shkurtër. Elementet, nënkuptuesi dhe i nënkuptuari, realizojnë kompaktësinë e tekstit. Lidhjet kohezive mund të ndodhin, si brenda një fjalie të vetme, ashtu edhe midis fjalive. (29) Out of the eight people on my course, one Δ became instantly successful. (Nga tetë vetë që ishim në kurs, njëra u bë menjëherë e suksesshme.) (Kinsella, S., Can you keep a secret: 19) (30) John can play the guitar; Mary can Δ, too. (Xhoni mund te luaj ne kitar ; Meri gjithashtu). (31) John can play something, but I don t know what Δ (Xhoni mund te luaj dicka por nuk e di se cfar Δ ) (ttp:// Në shembujt (29), (30),(31) elipsa Δ, është anaforë e people, play the guitar,mund të luaj Xhoni dhe përbën një lidhje me elementet paraprijëse. Anafora në gjuhësi përfshin çdo proces të rimarrjes së një përbërësi sintaksor emëror PE, së një përbërësi sintaksor foljor PF, por edhe të një sifjalie ose të një fjalie të tërë. Në një këndvështrim më të ngushtë anafora është e lidhur ngushtë me sintaksën, sepse marrëdhëniet e mundshme midis fjalëve që kanë lidhje, janë të kushtëzuara nga ana sintaksore. Fjala ose fjalia që rimerret, quhet paraprijës ose antisident (nga anglishtja antecedent). (32) Have you spoken to Bob? (Keni folur me Bobin?) 11 Anaphor: një fjalë (p.sh. përemër) që përdoret për të shmangur përsëritjen, referuesi i anaforës përcaktohet nga paraprijësi i tij. P.sh. John is deluding himself. (himself i referohet John-it) 18

19 Δ not yet Δ (Δ = l have. Δ=spoken to him) (Akoma jo.) (Greenbaum, S. Quirk, R. (1993), A student`s grammar of English language, Longman: 247) Në shembujt (32), anaforat zero rimarrin (Δ = l have. Δ=spoken to him) të cilat janë elementet paraprijës ose antisidentët përkatës. Elementet kohezive gramatikore kontribuojnë në arritjen e unitetit dhe të qëndrueshmërisë së tekstit, duke shmangur përsëritjen e drejtpërdrejt të elementeve gjuhësore në tekst. I. Referenca (nga anglishtja reference) 12 zë një vend të rëndësishëm në analizën e kohezionit gramatikor. Ky term përdoret për herë të parë në gjuhën shqipe në këtë studim. Disa studiues shqiptarë kanë përdorur termin e përgjithshëm anaforë për çdo proces rimarrjeje (nga greqishtja ana pas, kthim pas + fore akti i mbartjes ), disa të tjerë termat proformë, përsëritje për rimarrjen përemërore, mbiemërore, ndajfoljore. Referenca si element koheziv gramatikor është adresimi i një fjale, zakonisht një përemër a një shprehje emërore, tek një referent gjuhësor i caktuar që ndodhet në një kontekst të caktuar, në mënyrë që të kuptohet përmbajtja e saj. Vetë elementi që i referohet diçkaje brenda kontekstit, ose është semantikisht i zbrazët, ose nuk ka përmbajtje të qartë dhe për këtë arsye e ka të domosdoshëm referimin. 13 (33) For a moment Jack Harper looks taken aback. - Then he raises his eyebrows. (Për një çast Xhek Harperi duket i tërhequr, pastaj ngre vetullat përpjetë.) (Kinsella, S., Can you keep a secret: 78) (34) Besiani vështroi një grimë me habi të shoqen. Ai u mat ta pyeste se ç ishte ajo gjë për të cilën ai kishte pasur të drejtë, por diçka e pengoi. (I. Kadare, Prilli i thyer: 104) Në shembujt (33) dhe (34) përbërësit sintaksorë Jack Harper dhe Besiani janë rimarrë me një përemër (he) në anglisht dhe përemrin (ai) në shqip. Në përkthimin shqip të shembullit (33) kryefjala në periudhë nuk përsëritet, por shprehet vetëm një herë, pasi është i vetmi ndërtim i mundshëm. 14 II. Zëvendësimi është një mënyrë për të rimarrë atë që është thënë, pa përsëritur të njëjtën fjalë ose grup fjalësh. Elementet zëvendësuese quhen ndryshe proforma. Sipas Dibra dhe Varfi në librin e tyre Gjuhësi Teksti proformat janë fjalë të shkurtra, ekonomike, pa ndonjë kuptim të veçantë, sepse aktualizojnë kuptimin e tyre vetëm brenda tekstit. Ndryshe nga referenca e cila shpreh lidhje identiteti, zëvendësimi nuk nënkupton identitet, kuptimi nuk tregon të njëjtën njësi në tekst. Në të shumtën e rasteve me zëvendësimin identifikohet një element i ri, prandaj dhe emrat e përveçëm nuk mund të rimerren me zëvendësim.zëvendësimi përfshin në të shumtën e rasteve konceptin e informacionit kontrastues. (35) She might sing tonight but I don t think she will do so. (Do so - sing tonight) (Ajo mund të këndojë sonte, por unë nuk mendoj kështu) [zëvendësim] (Greenbaum, S. Quirk, R. (1993), A student`s grammar of English language, Longman: 247) 12 Reference/referential/referring: the reference of an expression is the entity (e. g. object, concept, state of affairs) in the external world to which it refers. For example the second there in a sentence such as There was nobody there is referential (it can be paraphrased as in that place ) (Radford, A. English Syntax, An Introduction, Cambridge 2009: 356) 13 Çepani, A., Vëzhgime rreth anaforave në gjuhën shqipe, SF, 2007, Nr. 3-4, f Grup autoresh, Gramatika e Gjuhes Shqipe 2. Tiranë, 2002, f

20 (36) Would you like this teapot? (E doni këtë çajnik?) - No I want a square one. (-Jo, dua një katror.) (Halliday, M. A. K. Hasan, R. (1976), Cohesion in English, Longman: 306) (37) Besiani tha kush ishte dhe nga vinte dhe te njëjtën gjë beri Binak Alia, për habinë e malësorëve (I. Kadare, Prilli i thyer: 95) Në shembullin (36) përdorimi i fjalës zëvendësuese one nuk nënkupton çajnikun për të cilin pyetet, por për një çajnik të ri. Në këtë rast nuk kemi vazhdimësi mbështetur në identitet, por vazhdimësi në formë. Lidhja midis dy elementeve është në nivelin leksiko-gramatikor. Kemi të bëjmë me dy elemente jo identike që i përkasin të njëjtës klase (dy çajnik të ndryshëm), prandaj kemi edhe lidhje semantike. III. Lidhëzimi (konektorët tekstuale) është një element tjetër i kohezionit të një teksti. Konektorët tekstualë përfshijnë përdorimin e shenjave formale për të lidhur periudhat, fjalitë dhe paragrafët me njëri-tjetrin. Ndryshe nga referenca, zëvendësimi dhe elipsa, konektorët nuk e udhëzojnë lexuesin apo dëgjuesin të rigjejë kuptimin, të identifikojë një gjë ose të plotësojë informacionin që mungon, por mundësojnë lidhjen e asaj çka do të thuhet me atë çka është thënë më parë. (38) She was never really happy here. So she is leaving. (Ajo nuk ishte shumë e lumtur këtu. Kështu që po largohet) (Halliday, M. A. K. Hasan, R. (1976), Cohesion in English, Longman: 24) (39) - Sa shumë shkaqe për të vdekur, - tha Diana. Ajo i shqiptoi ato fjalë fare pranë qelqit, kështu që ai u vesh sakaq me avull sikur të donte të bënte një shkëputje midis asaj dhe botës. (I. Kadare, Prilli i thyer: 94) Në të dyja gjuhët lidhëzat so, kështu që lidhin fjalitë me njëra-tjetrën. Lidhëzimi si element koheziv qëndron në kufirin midis elementit koheziv gramatikor dhe atij leksikor, për faktin se konektorët tekstualë, ndryshe nga lidhëzat, nuk janë mjete strukturore, por ato mbartin kuptim, si për shembull, fjala moment në from that moment on. IV. Elipsa,e cila është objekti i veçantë i punimit tonë, përfshin eliminimin e një elementi në tekst. Me fjalë të tjera, një element është zëvendësuar me zero, domethënë me asgjë. Ky është rasti kur diçka lihet pa u thënë, sepse nënkuptohet. (40) And if they rush me to hospital or anything, I`ll just say. I had these terrible chest pains! NO-one will be able to prove that I didn`t Δ (Δ = have these terrible chest pains) (Dhe në qoftë se më çojnë me vrap në spital, unë do t`u them se kisha ca dhimbje të tmerrshme në gjoks! Askush nuk do të jetë në gjendje të provojë që nuk kisha.) (Kinsella, S., Can you keep a secret: 328) (41) What have you been doing? Δ Working non-stop all day. (Δ = I have been) (Çfarë ke bërë? Kam qenë duke punuar pa pushim tërë ditën.) (Swan, M. (1982), Practical English usage, OUP: 494) (42) Pas fushës vinte deti. Dhe pas detit Δ pafundësia. (Çeliku, M (2012), Sintaksë e gjuhës shqipe (Përbërësit sintaksorë), ILAR, Tiranë: 321) Në shembujt (40), (41) dhe (42) përbërësit brought (solli) dhe vinte janë rimarrë me elipsë. Midis zëvendësimit dhe elipsës dallimi kuptimor është minimal.prandaj ato në të shumtën e rasteve konsiderohen variante të lira. (43) Let`s see if Granny can look after the shop for us. She might do/she might Δ 20

21 (Le të shohim nëse gjyshja do kujdeset për dyqanin për ne. - Mund ta bëj/mund të kujdeset.) (Halliday, M. A. K. Hasan, R. (1976), Cohesion in English, Longman: 317) Nga ana e saj, rimarrja (përsëritja e drejtpërdrejt e elementeve në tekst) mbështet koherencën e tekstit. Ajo ndodh shpesh kur flasim në mënyrë spontane, sepse kemi pak kohë në dispozicion për të planifikuar ligjërimin dhe sepse ligjërimi shtrihet shpejt. Ndërsa hartuesi i tekstit me shkrim, duke pasur më shumë kohë dhe mundësi më të madhe përpunimi të tekstit, arrin të shmangë përsëritjen e shpeshtë dhe të panevojshëm të të njëjtit element gjuhësor të tekstit. 15 Përsëritja ka mangësinë që e ul informimin. 16 Por, ka raste kur kthimi ose përsëritja është nevojë, është një instrument që i jep kohezion tekstit. Kjo ndodh për të përforcuar idetë dhe faktet që autori dëshiron të vërë në dukje në mënyrë të veçantë. (44) Replikës mund t i mungojnë shumë gjëra, mund t i mungojë tharmi dhe djegësira, por mirë është që të mos i mungojë dinjiteti. (Topalli, T., (2011), Gjuhësi teksti, Shkodër: 44) (45) I feel a huge thud of horror. Am I in the right alley, even? I dart forward and peer into the other alley. (Ndjej një goditje të madhe nga tmerri. A jam në rrugicën e duhur? Vërsulem përpara dhe shikoj nga afër rrugicën tjetër.) (Kinsella, S., Can you keep a secret: 202) Sikurse shihet, kohezioni është një dukuri që merr pjesë në krijimin e njësisë mbifrazore, tekstit. Duke qenë karakteristikë e ligjërimit ai lejon që një tekst i shkruar ose i folur, të kuptohet në tërësi dhe jo si një grumbull fjalësh, shprehjesh ose fjalish të izoluara. Natyrisht, në një mënyrë ose në një tjetër, edhe gjuhësia tradicionale i ka trajtuar rastet e elementeve kohezive, kryesisht ato që shkojnë deri në kufijtë e frazës, duke vënë në dukje lidhjet, mjetet dhe funksionet e gjymtyrëve në përbërje të saj Kohezioni dhe struktura gjuhësore Teksti nuk është njësi strukturore, që do të thotë nuk ka strukturë si fjalia, e cila është njësia më e lartë e strukturës gramatikore.marrëdhënia e elementeve të fjalisë së bashku me rendin e fjalëve (i cili është mjet i shprehjes së këtyre marrëdhënieve) përcaktohet nga struktura. Midis fjalive nuk ka marrëdhënie të tilla strukturore dhe nuk ka kufizime gramatikore mbi rendin se si fjalitë janë vendosur së bashku. Kështu fjalitë në tekstin e mëposhtëm mund ta ndjekin njëra-tjetrën në çdo renditje, pa ndikuar në kuptimin e përgjithshëm të fragmentit: (46) Although the light was on he went to sleep. Although the house was unfurnished the rent was very high. Although he was paid a high salary he refused to stay in the job. (Edhe pse drita ishte e ndezur, atë e zuri gjumi. Edhe pse shtëpia nuk ishte e mobiluar, qiraja ishte shumë e lartë. Edhe pse paguhej mirë, ai refuzoi të qëndronte në atë punë.) (Halliday, M. A. K, Hasan, R., Cohesion in English, Longman, 1976, f.19) 15 Dibra, K, Varfi, N., Gjuhësi teksti, SHBLU, Tiranë, 2005, f Beogrande, R. Dressler, W, Introduction to text linguistics, citohet sipas Topallit, T., Gjuhësi teksti, Shkodër, 2011, f.97 21

22 Këto tre fjali nuk janë zgjedhur rastësisht nga një korpus fjalish. Ato kanë të përbashkët ngjashmërinë gramatikore, struktura paralele me përsëritje të lidhëzës although (megjithëse). Ato mund të rishkruhen në çdo renditje tjetër pa e prishur organizimin e pasazhit në tërësi. Në fakt, ky është një tekst i një lloji shumë të veçantë një tekst rreth gjuhës, në të cilin fjalitë janë forma citatesh të marra nga një tekst në gjuhën kineze për studentët anglishtfolës. Së bashku me fjalitë kineze, ato formojnë pjesë të një praktikimi. Kjo tregon se, për të vendosur se çfarë është tekst dhe çfarë është jo-tekst, duhet të nisemi nga konteksti 17 i situatës së kominikimit. Tekstet zakonisht nuk janë të kufizuara në një fjali, por shumica e tyre shtrihen gjerësisht në më shumë se një fjali e thjeshtë. Një tekst e ka kuptimin e tekstit, ndërsa një pasazh që përbëhet nga më shumë se një tekst, nuk ka kuptimin e së tërës, por është shumë e pjesëve të tij. Struktura është sigurisht një marrëdhënie unifikuese, prandaj dhe elementet strukturore kanë një unitet të brendshëm, por shumica e teksteve përbëhen me më shumë se një fjali. Brenda një teksti kuptimi i çdo fjalie varet nga marrëdhëniet kohezive të saj me fjalitë e tjera. Pra, kohezioni është mjeti gjuhësor që e bën një tekst një njësi të vetme, kuptimplotë. Ai është një lidhje semantike ndërmjet një elementi të një teksti dhe disa elementeve që janë vendimtare në interpretimin e tij. Edhe ky elementi tjetër mund të gjendet në tekst, por pozicioni i tij nuk përcaktohet nga struktura gramatikore. Dy elementet, nënkuptuesi dhe i nënkuptuari, mund të jenë të lidhur për nga struktura, ose jo. Megjithatë ka një shpjegim se si një fjali është një njësi kuptimplotë për kohezionin, veçanërisht sepse është njësia më e lartë e strukturës gramatikore. Është struktura e fjalisë e cila përcakton brenda limiteve nëse fjala do të përsëritet apo do të nënkuptohet me element koheziv. Kështu në shembullin e mëposhtëm ka vetëm një Xhon dhe një kapele, kështu që duhet të përdoren format përemërore. (47) John took John s hat off and hung John s hat on a peg. (Xhoni hoqi kapelën e Xhonit dhe e vari kapelën e Xhonit në një varëse.) (Halliday, M. A. K., Hasan, R., (1976), Cohesion in English, Longman: 8) (48) John took his hat off and put it on a peg. (Xhoni e hoqi kapelën e tij dhe e vuri në varëse.) (po aty) Në këtë rast kemi një lidhje strukturore. Kjo ndodh vetëm në kohezionin e shprehur me referencë. Kohezioni i shprehur me elipsë dhe zëvendësim është i pandikuar nga struktura e fjalisë. (49) This copy of the notice is blurred, but the other ones appear to be satisfactory. (substitution) (Kjo kopje e njoftimit është e paqartë, por të tjerat Δ duken të kënaqshme.)(zëvendësim) (Huddlestone, R., (2003), The Cambridge Grammar of English Language, CUP: 1462) (50) She would like to take a few days off work but just can t Δ. (elipsa) (Ajo do të dëshironte të merrte disa ditë pushim, por nuk mundet/ nuk mund t i marrë.) (Parrot, M. (2000), Grammar for English Language Teachers, Cambridge: 322) (51) Ishte një grumbull gurësh pak më të çelët se të zakonshmit, vendosur si pa kujdes njëri mbi tjetrin. (I. Kadare, Prilli i thyer: 67) (52) Porta e ngushtë ishte mbyllur, dritarezat Δ pa jetë dhe asaj vetëtimthi i kaloi nëpër mend pyetja: e kanë marrë vallë telegramin tonë? (I. Kadare, Prilli i thyer: 82) 17 Konteksti është sfondi apo situata në të cilën ndodh komunikimi. 22

23 Në rastin e lidhëzimit, ka forma të veçanta për të shprehur marrëdhëniet e ndryshme lidhëzore. Kështu në fjalitë (51) dhe (52), pavarësisht nga prezenca apo mungesa e lidhjes strukturore, lidhja kuptimore që prodhon kohezion (lidhja shkakore), është e njëjtë në të dyja fjalitë. (53) It`s raining. - Then let`s stay at home. (Po bie shi. - Atëherë, le të qëndrojmë në shtëpi) (54) Since it`s raining, let`s stay at home. (Meqenëse po bie shi, le të qëndrojmë në shtëpi.) (Halliday, M. A. K, Hasan, R., (1976), Cohesion in English, Longman: 9) (55) Asnjë zë nuk iu përgjigj. Atëherë ai i thirri cjapit të këmborës. (56) Ngaqë asnjë zë nuk iu përgjigj, ai i thirri cjapit të këmborës. (I. Kadare, Prilli i thyer: 74) Elementet e çdo lloj strukture (përbërësi sintaksor) kanë një bashkim të brendshëm, i cili mundëson kuptimin e një pjese teksti. Teksti nuk mund të ndryshohet në mes, ose nëse po, gjithmonë do të ketë një thyerje në strukturë. 18 (57) But what I want to know is -yes - some ice please - what this government thinks they are doing. (Por çfarë unë dua të di është- po - pak akull të lutem - çfarë kjo qeveri mendon se po bën.) (Halliday, M. A. K, Hasan, R., (1976), Cohesion in English, Longman: 7) Marrëdhëniet e presupozimit ekzistojnë edhe brenda një fjalie, por kohezioni është një marrëdhënie midis fjalive (ndërfrazore). Çdo fjali e tekstit përmban të paktën një lidhje anaforike që e lidh atë me çfarë është thënë më parë. Elementi i nënkuptuar mund të mos jetë në fjalinë paraprijëse, por në fjalitë që mund të jenë më të largëta në distancë dhe në këtë rast lidhja është e nënkuptuar. (58) And who are those? - said the queen, pointing to the three gardeners who were lying round the rose tree, for you see, as they were lying on their faces, and the pattern on their backs was the same as the rest of the pack, she couldn t tell whether they were gardeners or soldiers, or courtiers, or three of her own children. How should I know Δ? said Alice. (Dhe kush janë ata? - tha mbretëresha, duke treguar me gisht tre kopshtarët, sepse e shihni, ndërsa qëndrojnë të shtrirë me fytyrë poshtë dhe shenja në shpinat e tyre është e njëjtë me pjesën tjetër të grupit, ajo nuk mund ti dallonte nëse ishin kopshtarë, ushtarë, oborrtarë apo tre nga fëmijët e saj. - Si ta di unë Δ? - tha Alisa.) (Halliday, M. A. K, Hasan, R. (1976), Cohesion in English, Longman: 22) Distanca ndërmjet dy elementeve mund të jetë shumë më e madhe sesa kjo, sidomos në gjuhën e folur. Si përfundim, mund të themi se kohezioni është mjeti që realizon vazhdimesinë e një pjese të tekstit me tjetrën. Përderisa në të shkruar dhe të folur përdorim kohezionin për t i dhënë tekstit tekstualitet dhe përderisa dëgjuesi apo lexuesi i referohet kohezionit për interpretimin e tekstit, atëherë është më logjike të përdorim kohezionin si kriter për njohjen dhe përcaktimin e kufijve të një teksti. 18 Halliday, M. A. K, Hasan, R., Cohesion in English, Longman, 1976, f. 7 23

24 1.2. Konsiderata të përgjithshme të gjuhëtarëve të ndryshëm mbi tekstin dhe elementet kohezivë të tij Konsiderata të përgjithshme të gjuhëtarëve të ndryshëm mbi tekstin Gjuhësia e tekstit lindi për t u dhënë zgjidhje disa çështjeve të cilat nuk kishin marrë përgjigje nga drejtimet e mëparshme në lidhje me mbifrazën ose tekstin. Ndihmesat më të mëdha në gjuhësinë e tekstit i takojnë gjuhësisë europiane. Kështu koncepti mbi tekstin si proces i Hjemslevit (Hjemslev) në studimin e tij Prolegomena to a theory of Language (1960) përbën një nga teoritë themelore të krijimit të gjuhësisë së tekstit. Ai zëvendësoi termat sosyrianë Langue/Parole me sistem (gjuhë)/proces 19 (ligjërim)/tekst. Sipas tij, gjuha mund të përkufizohet vetëm duke u nisur nga proceset, domethënë tekstet. Çdo gjuhë natyrore është edhe sistem edhe proces. 20 Nga vitet 60-të e këndej, studiues si Dressler, Palec Gutwinski i kushtuan një vëmendje të veçantë analizës mbifrazore, duke e parë tekstin si një vijimësi a bashkim fjalësh. Danes do të përdorte konceptin e vargëzimit tematik që në thelb shënonte një hierarki lidhjesh ndërfrazore, ku njësitë hyjnë në një kushtëzim të ndërsjellët. 21 Beogrande në librin e tij Introduction to text linguistics (1991) do të përkufizonte se tekstet janë veprime, jo objekte teksti është një akt që realizon komunikimin ndërnjerëzor. 22 Ndërsa përkufizimi i dhënë nga Jean-Michel Adam sqaron se: Teksti është një strukturë hierarkike që përmban një numër sekuencash eliptike ose të plota të të njëjtit lloj ose të llojeve të ndryshme. 23 Duke u shprehur në kuadër të pragmatikës, ai pohon se teksti është një produkt i formësuar mirë, koheziv, koherent dhe jo një puqje e rastit e fjalëve, frazave, fjalive ose akteve ligjërimore të thënieve. 24 Një vend tepër të rëndësishëm ka zënë teksti në studimet gjenerative, ku shihet si një njësi gjuhësore funksionale që realizon ligjërimin, dhe ku preken problemet e organizimit të brendshëm të tij. Kështu Halliday dhe Hasan në librin e tyre Cohesion in English (1976) e përkufizojnë tekstin si: Vargje fjalësh ose fjalish të ngjitura në një të tërë të vetme. 25 Më tej ata vazhdojnë: Si realizim i gjuhës, teksti është njësia themelore e procesit semantik. Ai duhet përcaktuar si veprim, si pjesë e sjelljes njerëzore, që mund të përkojë me forma të sjelljes jogjuhësore, si: një shtrëngim dore, 19 Hjemslev, L., Prolegomena to a theory of Language, cituar nga Dibra K.,Varfi,N. Gjuhesi Teksti SHBLU, Tiranë, 2005.f Sistem (greq. vj. systema tërësi, bashkësi) kupton një bashkesi elementesh të lidhura dhe të ndërvarura në mënyrë të ndërsjelltë midis tyre, që funksionojnë si një e tërë e vetme. Proces - përdorimi i sistemit të gjuhës në situatë konkrete. 21 Rrokaj, SH., Për një tipologji lidhëzore të tekstit në gjuhën shqipe, Konferencë Albanologjike e USHT, Tiranë, 2011, f Beogrande, R., Introductiontotextlinguistics, Longman, London, NewYork, 1981, f Dibra, K. Varfi N., Gjuhësi teksti, SHBLU, Tiranë, 2005, f Plangarica, T., Në tekst, për tekstin, Sejko, Elbasan, 2002, f Halliday, M. A. K. Hasan, R. Cohesion in English, Longman, 1976, f. 1 24

25 një buzëqeshje apo një përqafim. 26 Sipas gjuhëtarit të mirënjohur Beogrande teksti duhet të përmbushë kriteret e tekstualitetit. Kur i mungon qoftë edhe një kriter, atëherë ai nuk ka më vlerë komunikuese. Teksti është një nevojë e komunikimit. 27 Në gjuhësinë shqipe mjaft dukuri kanë gjetur trajtim në kuadrin e frazës, por studimet në fushën tekstore janë ende në hapat e para. Një studim mjaft kontribues që jep një tablo të qartë mbi tekstin në gjuhën tonë është libri i autorëve shqiptarë K. Dibra dhe N. Varfi Gjuhësi teksti (2005). Në këtë punim, duke ecur në vazhdën e shumë punimeve të gjuhësisë moderne, ato theksojnë se komunikimi do të realizohej nëpërmjet teksteve dhe jo fjalive, dhe kështu lind nevoja e sintaksës së tekstit, e cila duhet të shkojë përtej përshkrimit të thjeshtë të fjalive dhe të zbulojë dhe të shpjegojë ndërvarësitë gramatikore themelore ndërmjet fjalive. 28 Në një studim të mëvonshëm të Tefë Topallit, autorit të librit Gjuhësi teksti, (2011) teksti shihet si akt i komunikimit, si makroakt (ku përfshihet veprimi dhe thënia). 29 Ndërsa Memushaj R. në librin e tij Hyrje në gjuhësi (2006) thekson se çdo tekst paraqitet nga njëra anë, si njësi e strukturuar gjuhësisht dhe, nga ana tjetër, si një njësi kuptimore. 30 Tomorr Plangarica në librin e tij Në tekst për tekstin (2002) shkruan për tekstin: Në lidhje me tekstin dhe problematikën që ai ngërthen, u ngulit tashmë pohimi shkencor që njerëzit komunikojnë me tekste dhe jo me fjali, që njësia më e madhe gjuhësore në komunikim është teksti dhe jo fjalia. 31 Pa e pasur objekt të veçantë studimi, është operuar me termat tekst dhe kontekst në veprën Sociolinguistika (1996) të Gjovalin Shkurtaj, ku përcaktohet se: Njësia që në analizën sociolinguistike quhet ndodhi gjuhësore, në gjuhësinë tradicionale quhet tekst, prandaj njohja e kësaj kategorie është me rëndësi edhe në planin teorik të gjuhësisë, përderisa jep mundësi të kapërcehen barrierat e frazës. Me fjalë të tjera, ky segmentim i të folurit jep mundësi të plotë për të mos pranuar më frazën si njësi më të lartë të komunikimit, por tekstin.. 32 Një përkufizim të qëlluar për tekstin ka dhënë Sh. Rrokaj në: Për një tipologji të lidhëzorëve të tekstit në gjuhën shqipe (2011) i cili shprehet: Teksti është një njësi mbifrazore, në të cilën frazat përbërëse kanë lidhje varësie dhe kushtëzimi të ndërsjellët. Ai është një vazhdimësi thëniesh të njëpasnjëshme që realizojnë gjuhësisht një mendim të plotë në përputhje me një ngjarje të caktuar. 33 Mehmet Çeliku, duke qenë një hulumtues i pasionuar i gjuhës shqipe, vazhdimisht i hapur ndaj arritjeve të fundit të gjuhësisë bashkëkohore, në botimin e tij të fundit Sintaksë e gjuhës shqipe, përbërësit sintaksorë (2012) thekson se njohja e tekstit si njësi e veçantë gjuhësore mbështetet në studimin e lidhjeve kuptimore e strukturore të përbërësve sintaksorë, e kryesisht të lidhjeve kuptimore në pozicion fqinjësie ose në distancë, të fjalive e të periudhave. Fragmentet e tekstit janë më shumë të lidhura semantikisht e gramatikisht dhe më pak fonetikisht. 26 Hasan, R., Text in the systemic-functional model, Longman, London, 1978, v.cit.nga Dibra,Varfi Gjuhësi teksti f Beogrande, R. Dressler, W., Introduction to text linguistics, 1984, f Dibra, K. Varfi, N., Gjuhësi teksti, SHBLU, Tiranë, 2005, f.8 29 Topalli, T., Gjuhësi teksti Shkodër, 2011, f Memushaj R., Hyrje në gjuhësi, Botimet Toena, Tiranë, 2006, f Plangarica, T., Në tekst, për tekstin, Sejko, Elbasan, 2002, f Shkurtaj, Gj., Sociolinguistika, Tiranë, 1996, f Rrokaj, Sh., Për një tipologji lidhëzore të tekstit në gjuhën shqipe. K.A, USHT, Tiranë, 2011, f. 4 25

26 Për këtë autor tekst i mirëfilltë është ai ku në bazë të lidhjes midis A + B qëndron kuptimi dhe fragmenti B shton apo sqaron diçka për kuptimin e A-së. 34 Ndihmesa të tjera me studime të pjesshme për tekstin në gjuhësinë shqiptare kanë sjellë edhe gjuhëtarë të tjerë, si akademikët Rexhep Ismajli, me përmbledhjen studimore Shumësia e tekstit (1980), ku jepen mjaft koncepte teorike të gjuhësisë tekstore, dhe Jani Thomai, me librin Teksti dhe gjuha (1992), në të cilin përshkruhet në hollësi metoda e analizës së tekstit. Të gjithë këndvështrimet që paraqitëm më lart na lejojnë të nxjerrim si përfundim se teksti është njësia bazë e ligjërimit. Si i tillë, funksioni i tij nuk kufizohet vetëm me vendosjen e marrëdhënieve midis fjalive apo fragmenteve, por merret edhe me organizimin e brendshëm dhe kuptimin e fjalive në një tërësi koherente dhe kohezive. Teksti nuk duhet lidhur me thënien apo me thënien e përbërë, sepse thënia, siç u tha që në fillim, lidhet me fjalinë si akt konkret i të folurit dhe nuk është njësi mbisintaksore, por sintaksore Konsiderata të përgjithshme të gjuhëtarëve të ndryshëm mbi kohezionin dhe strukturat eliptike Në studimin e elementeve kohezive në pergjithësi dhe atyre eliptike në vecanti kanë sjellë ndihmesa të rëndësishme si gjuhëtarë të gramatikës tradicionale, të gramatikës gjenerative, ashtu edhe autorë modernë. Në këndvështrimin tradicional studimi më i hershëm i kohezionit është kryer nga Jakobson në 1960, i cili analizoi strukturën sintaksore dhe paralelizmin në tekstet letrare. Një autor tjetër është O. Jespersen, i cili i shpjegon elementet kohezive, jo vetëm mbi parimin psikologjik të të kuptuarit me lehtësi, por, sipas tij, këto elemente janë të pranueshëm, por edhe të domosdoshëm për tekstin. 35 Një tjetër studiues i njohur i gjuhës angleze, David Crystal, thekson se elementet kohezive janë të domosdoshëm për mirinformim. 36 Më pas, autorët Quirk, Greenbaum, Leech, dhe Svartvik bënë një përshkrim të kohezionit dhe studiuan tiparet që ngulisin fort fjalinë në kontekstin e saj. Koncepti i tyre u zgjerua më shumë në librin e tyre A Comprehensive Grammar of the English Language (1985). Ndërsa Gutwinski (1976) bëri përpjekje ta rrënjosë kohezionin në një kuadër shtresëzimi duke u fokusuar në zbatimin e studimeve mbi kohezionin në fushën e stilistikes. Por aktualisht modeli më i njohur dhe më i detajuar i kohezionit është i përvijuar nga M. A. K. Halliday dhe Ruqaiya Hasan në Cohesion in English (1976). Ky punim e bëri kohezionin një koncept të rëndësishëm në shumë fusha dhe ka provokuar gjithmonë diskutim. Libri i tyre shënon themelimin e teorisë së kohezionit. Sipas tyre, koncepti i kohezionit është semantik, ai është marrëdhënie kuptimore që ekziston brenda tekstit dhe e përcakton atë si tekst. 37 Pas botimit të Cohesion in English, Halliday dhe Hasan e zhvilluan më tej teorinë e kohezionit në shkrimet e tyre 34 Çeliku, M (2012) Sintaksë e gjuhës shqipe (Përbërësit sintaksorë), ILAR, Tiranë, f Jespersen, O., The philosophy of grammar, London, 1934, f Crystal, D, A dictionary of Linguistics and Phonetics, Oxford Blackwell, 1977, f Halliday, M. A. K., Hasan, R., Cohesion in English, Longman, 1976, f.4 26

27 pasardhëse, për shembull, në librin e tij An Introduction to Functional Grammar (1994) Halliday hoqi dorë nga klasifikimi i parë i lidhëzimit dhe, duke u nisur nga këndvështrimi logjiko-semantik, i klasifikoi elementet lidhëzore në: elemente shtjellues, zgjerues dhe përforcues. Gjithashtu ai e konsideroi zëvendësimin dhe elipsën si variante të të njëjtit lloj marrëdhënie kohezive, duke i vendosur në një kategori. 38 Hasan (1984, 1985) e zgjeroi konceptin e kohezionit dhe e ndau atë në kohezion strukturor dhe jostrukturor. Kohezioni strukturor përfshin paralelizmin, lidhjen temë-remë dhe organizimin e tyre. Kohezioni jostrukturor përfshin marrëdhëniet përbërëse dhe ato organike. Në marrëdhëniet përbërëse futen mjetet kohezive gramatikore të tilla si: referenca, zëvendësimi dhe elipsa, dhe mjetet kohezive leksikore të tilla si: marrëdhëniet e përgjithshme dhe ato të çastit. Në marrëdhëniet organike përfshihen mjetet gramatikore të tilla si: lidhëzat dhe palët e afërta, dhe mjetet kohezive leksikore si: kontinuativet (vazhdueset). Dy degë morën zhvillim nga kohezioni i modelit të Hasan (1985). Njëra është me autor Martin, i cili në tekstin e tij System and Structure (1992) prezanton burimet e formimit të tekstit në anglisht së bashku me procedurat praktike të analizës së tekstit, duke i lidhur ato me kontekstet e përdorimit. Ai rindërton kohezionin e Halliday dhe Hasan nga perspektiva e semantikës së diskursit (ligjërimit) dhe formon një sistem të integruar të kohezionit. Ndërsa Michael Hoey me teorinë e kohezionit leksikor të parashtruar në Patterns of Lexis in Text (1991) insiston në rëndësinë e kopjimit leksikor dhe beson se pjesa më e madhe e koherencës dhe e kohezionit të një teksti krijohet nga lidhjet leksikore të fjalëve të veçanta me njëra-tjetrën. Ai thotë Studimi i pjesës më të madhe të kohezionit ka të bëjë me studimin e leksikut dhe studimi i kohezionit të një teksti lidhet në mënyrë të konsiderueshme me studimin e modeleve të leksikut në tekst. 39 Gjuhëtarë të çmuar kanë mbështetur dhe kanë dhënë ndihmesën e tyre në zhvillimin e teorisë së strukturave eliptike në veçanti. Autorë të gjuhësisë gjenerative, duke filluar me Ross, J. R. (1969), vazhduar me programin minimalist të Chomsky it (1995), më pas me Merchant, J. (2001), Mc Shane Marorie J, (2005), Johnson, K. (2006), etj. i kanë kushtuar një rëndësi të madhe studimit të strukturave eliptike dhe rolit të komponëntëve gramatikorë në përcaktimin e tyre. Sipas tyre strukturat eliptike përbëjnë një fenomen ndërfaqësie dhe si të tillë ato janë një mjet i rëndësishëm për të kuptuar si funksionojnë gjuhët natyrore. Thënë thjeshtë, elipsa është shfaqja e kuptimit pa materialin fonetikor. Një çështje qëndrore në studimin e elipsës ka të bëjë me lidhjen e saj me antisidentin (fjalën paraptijëse). Përveç kushteve mbi antisidentin (d.m.th. kushti i rimbulimit), elipsa i nënshtrohet dhe kushtit të linçesimit sintaksor, d.m.th edhe pse elipsa është e mbulueshme nga konteksti kjo mund të ndodhë vetëm në struktura të caktuara sintaksore. Një kontribut të çmuar në analizën e këtij fenomeni dhe në rolin që luajnë komponentë të ndryshëm gramatikorë në përcaktimin e strukturave eliptike ka dhënë Jason Merchant në librin e tij The Syntax of Silence (2001), në të cilin studion fenomenin e elipsës në gjuhë të ndryshme. Autorë të tjerë, si Ross, Johnson, Mc Shane etj., paraqesin të dhëna mbi strukturat eliptike sipas parimeve të caktuara të ekonomisë së gjuhës, duke analizuar aspekte sintaksore, semantiko-pragmatike që përfshin ky fenomen. 38 Halliday, M. A. K. Hasan, R., Cohesion in English, Longman, (1976), f Hoey, M., Patterns of Lexis in Text, OUP, Oxford, 1991, f

28 Megjithëse në gjuhësinë botërore ka studime e shumë botime për kohezionin, në gjuhën shqipe janë shumë të pakta studimet e mirëfillta, si mbi gjuhësinë e tekstit ashtu edhe për elementet dhe parimet e tekstualitetit, ku përfshihet kohezioni me elementet e tij. Janë përmendur si dukuri gjuhësore nga autorë shqiptarë si: Stefan Prifti mbi elipsën, Mehmet Çeliku mbi fjalitë e paplota, Justin Rrota, Anila Çepani mbi anaforën, Jolanda Kostari mbi disa çështje të koherencës anaforike trajtuar në kuadrin e gjuhësisë së tekstit, Tomorr Plangarica mbi tekstin dhe qasjet ndaj tij, duke u përqendruar në tekstet artistike, Shezai Rrokaj mbi lidhëzorët e tekstit në gjuhën shqipe. Jashtë kufijve të vendit tonë, studiuesit shqiptarë Hasan Muja (Kosovë) dhe Arbër Çeliku (Maqedoni), në vitet 2004 dhe 2005, publikuan përkatësisht trajtesat Gjuhësia e tekstit dhe Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit me një çasje krahasuese të shqipes me gjermanishten Vëmendje të veçantë i kanë kushtuar kohezionit K. Dibra dhe N. Varfi në librin e tyre Gjuhësi teksti (2006) dhe Tefë Topalli në librin me të njëjtin titull botuar në Vepra Gjuhësi teksti e Dibrës dhe Varfit i kushton një rëndësi të veçantë kohezionit dhe koherencës, elementëve kohezive të cilët përbëjnë kriteret bazë të tekstualitetit, duke realizuar lidhjen reciproke të elementeve të tekstit për të dhënë kuptimin e tij. 40 Ndërsa libri i Tefë Topallit me objekt studimi tekstin si kategori ligjërimore, pasqyron jo vetëm arritjet dhe përvojën e kolegëve pararendës por edhe mjaft prurje nga më të rejat prej autorëve dhe literaturës bashkëkohore mbi gjuhësinë tekstuale, ndër të tjera mbi kohezionin dhe koherencën e tekstit gjuhësor. Në këndvështrimin tradicional gjuhëtari shqiptar Stefan Prifti në artikullin e tij Elipsa në Sintaksën Shqipe (1966) e shpjegon elipsën si element koheziv i cili realizohet me anë të lidhjes së gjuhës dhe mendimit. Ai pohon se gjuha është bartëse dhe veshje materiale e mendimit. Kur mungon përputhja e mendimit me veshjen materiale atëherë ndodh fenomeni i elipsës. 41 Ndërsa Mehmet Çeliku jep një analizë të detajuar të fjalive të paplota në Fjalitë e paplota (1974). Ky autor e lidh interpretimin e paplotesisë me teorinë e të nënkuptuarit të referentëve nëpërmjet situatës e kontekstit. Sipas tij, elipsa është ndërtim gramatikor i paplotë kur gjymtyrët e pashprehura nënkuptohen lehtë nga konteksti, situata, nga përdorimi i vazhdueshëm i një ndërtimi Teoritë gjuhësore të interpretimit të strukturave eliptike Teoria e ekonomisë së gjuhës Koncepti i ekonomisë në gjuhësi merr vlera dhe kuptime të ndryshme dhe mund të studiohet nga këndvështrime të ndryshme. Si përkufizim leksikor dhe etimologjik fjala ekonomi ka një interpretim pozitiv në përgjithësi, ajo do të thotë përfitim, kursim, me sa më pak energji. Në kontekstin gjuhësor, ekonomia e gjuhës kryen një funksion të fortë kontrollues mbi tërë sistemin. Gjuhëtarë të ndryshëm i shpjegojnë 40 Dibra, K. Varfi N., Gjuhësi teksti, SHBLU, Tiranë, 2005, f Prifti, S., Elipsa në sintaksën Shqipe, Studime Filologjike Nr. 3, Tiranë, 1966, f Çeliku, M., Gramatika e gjuhës shqipe 2, Tiranë, 2002, f

29 elementet e kohezionit ku bëjnë pjesë strukturat eliptike me anë të ekonomisë së gjuhës, si aftësi e formë veprimi të mendjes sonë për t i rënë shkurt me anë të një teorie ekonomike ekonomia e mendimit dhe e gjuhës. Ekonomia del në pah si strategji për të zgjedhur forma të sakta leksiko-gramatikore me qëllim që të riparohen defektet dhe pasaktësitë gjuhësore. A. Martinet flet për ekonomi të ligjërimit. Ai thotë se zhvillimi gjuhësor mund të konceptohet si i drejtuar nga kontradikta e përhershme midis nevojave komunikuese të njeriut dhe prirjes së tij për të rrudhur në minimum veprimin e tij mendor e fizik. 43 Këtu sjellja njerëzore i nënshtrohet ligjit sa më pak mund, sipas të cilit njeriu shpenzon energji vetëm nëse kështu ai mund të arrijë qëllimet e caktuara. Çomski (Chomsky) (1995) shprehet se ekonomia e përfaqësimit është parimi sipas të cilit strukturat gramatikore duhet të kenë një qëllim: ato nuk duhet të jenë më të gjata ose komplekse sesa të plotësojnë kërkesat e saktësisë gramatikore. 44 Quirk dhe Greenbaun (1993) në interpretimin e elementeve eliptikë e quajnë fenomenin e elipsës, jo vetëm ekonomi, por edhe mjet qartësimi. Sipas tyre, shkurtimi e qartëson më tepër mesazhin pasi në këtë rast vëmendja përqendrohet në informacionin e ri. 45 Studiuesit Beogrande e Dressler përdorin termin frytshmëri (përdorim i tekstit me një shpenzim sa më të vogël të energjive të folësit) si parim rregullues që kontrollon komunikimin tekstual. 46 Leech, Deuchar, Hoogenraad në librin English Grammar for Today (1982), elementët kohezive mungesorë i quajnë elementë fantazmë të cilët nuk shfaqen në një fjali të dhënë, por kuptohen si pjesë të fjalisë. Ata i përmbahen idesë se parimi që duhet të ndiqet në shërbim të ekonomisë së gjuhës është shkurto sa të jetë e mundur. Kjo do të thotë parapëlqe elipsën në vend të zëvendësimit, parapëlqe zëvendësimin në vend të përsëritjes. 47 Sipas Redford në librin e tij English Syntax ekonomia del në pah si strategji për të zgjedhur format e sakta leksiko-gramatikore me qëllim që të riparohen defektet dhe pasaktësitë gjuhësore. 48 George Kingsley Zipf në studimin e tij Human behaviour and the principle of least effort (1949) shprehet se një prirje drejt ekonomisë është një kriter i cili rregullon çdo aspekt të jetës njerëzore, që drejtohet nga parimi i më pak përpjekjeve, parim i cili kryhet edhe gjate evolucionit gjuhësor. Në një proces të tillë dinamik siç është ndryshimi gjuhësor, fjalët shkurtohen, ndryshojnë pozicion, eliminohen në mënyrë të vazhdueshme, huazohen dhe ndryshojnë kuptim. Por, në sajë të teorisë me më pak përpjekje ruhet gjithmonë një ekuilibër me një maksimum ekonomie. Çdo ndryshim jo ekonomik, i cili sjell një kosto të madhe për sa i përket përpjekjeve dhe pengon të kuptuarit, eliminohet apo shmanget automatikisht Martinet, A., Elemente të gjuhësisë së përgjithshme, Dituria, Tiranë, 2002, f Chomsky, M. A minimalist program for linguistic theory, Cambridge, 1993, f Greenbaum, S. Quirk, R., A student`s grammar of English language, Longman, 1993, f Beogrande, R, de & Dressler, W., Introduction to text linguistics, cituar sipas Dibra, K., Varfi, N., Gjuhësi teksti, SHBLU, Tiranë, 2005, f Leech, Deuchar, Hoogenraad, English Grammar for Today, Macmillan, 1982, f Radford, A., English syntax, An introduction, Cambridge, 2009, f Zipf, K. G., Human behaviour and the principle of least effort, (1949) cituar nga Zhou, G., On the embodiment of Economy principle in the English Language, English language and literature studies Nr. 2, June, f

30 Werner Leopold, linguist amerikan, në The economy principle in language (Cituar nga G. Zhou, 2012 në On the embodiment of Economy principle in the English Language ), zbulon dy prirje kontradiktore të çdo sistemi gjuhësor; njëra drejt qartësisë dhe tjetra në drejtim të ekonomisë. Tendenca për qartësi buron nga fakti se kur flasim kemi si qëllim të na kuptojnë, ekonomia në ligjërim është prirja e lindur e njeriut për të mos humbur energji të tepërta. 50 Kjo prirje duket qartë te elipsa, e cila me elementet e tjerë koheziv garantojnë kompaktësinë dhe unitetin e tekstit. Autoret shqiptare Dibra dhe Varfi flasin për ekonomi të materialit ligjërimor duke shmangur përsëritjen e shpeshtë dhe të panevojshme të të njëjtit element. 51 Flora Koleci dhe Giuseppina Turano në librin e tyre Hyrje në sintaksën gjenerative të shqipes (2011) theksojnë: Gjatë ligjërimit folësit i nënshtrohen asaj dukurie që quhet ekonomi gjuhësore, e cila ka të bëjë me përqendrimin tek e panjohura duke përjashtuar përsëritjen e së njohurës. 52 Mbështetur në konsideratat e autorëve të lartpërmendur vihet re se teoria e ekonomisë vepron në aspekte të ndryshme të gjuhës njerëzore, si: në atë të zhvillimit fonetik, të operacioneve sintaksore dhe të prezantimit të fjalive. Kjo teori mishërohet në dy mënyra: të arrihet efekti i dhënë me përpjekje të reduktuar, ose të përforcosh efektin me përpjekjen e dhënë Teoria gjenerativiste transformuese Gjuhësia gjenerative ka si qëllim të përshkruajë, jo detajet e një gjuhe të veçantë, por të formulojë parimet bazë që përcaktojnë gramatikat e gjuhëve njerëzore. Bazat e gramatikës gjenerative transformuese, që përbën zhvillimin më të rëndësishëm në gjuhësi, janë hedhur nga N. Çomski në vitet 50 të shekullit xx me veprën e tij Strukturat sintaksore (1957). Koncepti gjenerativ duhet kuptuar si në matematikë, kur një formulë p.sh: y=2x+1, jep rezultate të ndryshme në varësi të së panjohurës x. Pra, kur themi se gramatika gjeneron një fjali të caktuar, kjo do të thotë se ajo e vlerëson atë fjali si gramatikore, të ndërtuar në përputhje me rregullat e gjuhës. Kjo gramatikë ka rregulla transformuese. Koncepti bazë i transformimit është një operacion gjuhësor formal i cili lejon që dy nivele rishkrimi strukturor ti korrespondojnë njëri-tjetrit. Çdo rregull është një formulë që tregon se një përbërës në të majtë të shigjetës zbërthehet a projektohet në përbërësit e tij të drejtpërdrejtë që ndodhen në të djathtë të shigjetës: 53 (59) The children visited the zoo. (Fëmijët vizituan kopshtin zoologjik.) S NP+VP Fj PE+PF 50 Leopold, W., The economy principle in language, cituar nga Zhou, G., On the embodiment of Economy principle in the English Language, English language and literature studies Nr. 2, June, f Dibra, K., Varfi, N., Gjuhësi teksti, SHBLU, Tiranë, 2005, f Koleci, F., Turano, G., Hyrje në sintaksën gjenerative të shqipes, shblu, Tiranë, 2011, f Memushaj, R., Hyrje në gjuhësi, Botimet Toena, Tiranë, 2006, f

31 VP V+NP PF F+PE NP D+N PE E + MB Këto janë rregulla të strukturës së përbërësit sintaksor. Ndërsa rregullat transformuese e kufizojnë në minimum numrin e rregullave të strukturës së frazës dhe e rrisin shumë aftësinë shpjeguese të gramatikës gjenerative. (60) The children visited the zoo. The zoo was visited by the children. (Fëmijët vizituan kopshtin zoologjik.) (Kopshti zoologjik u vizitua nga fëmijët.) PE 1 + Fv + PE 2 PE 2 + Fp + nga + PE 1 Siç shihet, ndryshe nga rregullat e strukturës së përbërësit sintaksor, tek të cilat në të majtë ndodhet vetëm një përbërës, rregulla transformuese ka në të majtë disa përbërës. Pra, ajo që quhet rregull e pasivit, në të vërtetë, përbëhet nga një varg rregullash transformuese. Me rregulla të tjera transformuese shpjegohen inversioni, elipsa, shtimi i elementeve, fjalitë pyetëse me ose pa fjalë pyetëse, fjalitë thirrmore etj. Thelbi i rregullave transformuese ka të bëjë me lëvizjen e përbërësve të fjalisë. Ajo që del nga zbatimi i rregullave transformuese është një strukturë e afërt me thëniet që prodhojmë a dëgjojmë. 54 Një kuptim tjetër i gramatikës gjenerative është se rregullat e gramatikës dhe kushtëzimi i tyre duhen të jenë të shkoqitura qartë dhe duhet të ketë një numër sa më të kufizuar rregullash.dy variantet e gramatikës transformuese janë: modeli i Harrisit dhe modeli i Çomskit. Harrisi dallonte në tërësinë e fjalive të një gjuhe fjali thelbore dhe jo thelbore. Fjalitë jo thelbore derivohen nga fjalitë thelbore me anë rregullash transformuese. Çomski përdor termat struktura të thella dhe ato sipërfaqësore. Për të, transformimet janë një mjet për të shndërruar strukturat e thella në struktura sipërfaqësore. Në librin e tij Syntactic structure Çomski zhvilloi idenë se çdo fjali ka këto dy nivele përfaqësimi. Struktura e thellë përfaqësonte marrëdhëniet semantike kryesore të një fjalie. Mbi këtë strukturë të thellë veprojnë rregullat transformuese, të cilat gjenerojnë prej saj strukturën sipërfaqësore. P.sh. një transformim tipik është inversioni kryefjalë - folje ndihmëse (S-A-I). Ky rregull transformon fjalinë dëftore me folje ndihmëse në fjali pyetëse. 55 (61) John has eaten all the hairloom tomatoes. (Xhoni ka ngrënë të gjitha domatet e ruajtura.) Has John eaten all the heirloom tomatoes? (A i ka ngrënë Xhoni të gjitha domatet e ruajtura?) X + NP + AUX + Y X+ AUX + NP + Y (ku NP = Noun Phrase (PE) dhe AUX Auxiliary (f. ndihmëse) Në strukturën e thellë të gjitha elementet janë në vendin e tyre origjinal, kurse në strukturën sipërfaqësore elementet kanë lëvizur me rregullin lëviz α, e cila ndryshon vendin e kryefjalës Xhon. 56 Format eliptike dhe joeliptike kanë të njëjtën strukturë të 54 Memushaj, R., Gjuhësia gjenerative, shblu, Tiranë, 2003, f Radford, A., English syntax, An introduction, Cambridge, 2009, f Lëviz α është formuluar si një rregull e thjeshtë që lejon çdo gjë të lëvizë kudo. Ajo mund të lëvizë vetëm materialin leksikor, i cili, kur lëvizet nga një nyje në tjetrën, lë një gjurmë në vendin e mëparshëm. 31

32 thellë, por strukturë sipërfaqësore të ndryshme, që lind nga kryerja e transformimeve të cilat fshijnë strukturën sintaksore për të dhënë formën eliptike. (62a) Max went to the store and (62b) Oscar did too. (Maksi shkoi në dyqan dhe Oskari gjithashtu.) Fjalia (62b) është përsëritje sintaksore e fjalisë së parë me shuarje të përbërësit foljor `went to the store`, i cili shërben si antisident (element paraprijës) i srtuktures eliptike. Gjatë zhvillimit të gramatikës gjenerative është supozuar se transformimet kohezive (p.sh. eliminuese) kufizohen nga parimi i përgjithshëm teorik, i cili kërkon mbulimin e vendit bosh, por kriteri i mbulimit nuk plotësohet gjithnjë. Rregullat transformuese nuk janë të njëjta me fushat në të cilat elementet e shuar përputhen me paraprijësit e tyre. Ndërsa fusha e rregullave transformuese është fjalia, dyshja, i presupozuari dhe presupozuesi, një tekst nuk është i kufizuar në fjali por i kalon kufijtë e fjalisë. Kështu në shembullin (62) ne mund të zëvendësojmë lidhëzën and me pikë, duke kaluar në dy fjali. Për më tepër në ligjërim dy fjalitë mund të konsiderohen si të prodhuara nga dy folës. Në fjalinë e mëposhtme: (63) Max saw his mother, and Oscar did, too. (Maksi pa nënën e tij dhe Oskari gjithashtu) - kuptojmë se si Maksi dhe Oskari panë të njëjtin person - nënën e Maksit. Ky interpretim mund të qëndrojë në bazë të pikëpamjes transformuese të strukturës së thellë: Max saw Max`s mother, and Oscar saw Max`s mother.por fjalia (63) mund të interpretohet edhe Max saw Max`s mother, and Oscar saw Oscar`s mother. (Maksi pa nënën e tij (Maksit) dhe Oskar pa nënën e tij (Oskarit). Në fjalinë (63) përbërësit foljorë nuk janë të njëjtë. Në këtë rast nuk mund të kemi fshirje të rikuperueshme, sepse elementet e shuar nuk përputhen me paraprijësit e tyre. Një nga përparësitë e rregullave transformuese, sipas Çomskit, është se ato mund ti shpjegojnë në mënyrë më të kënaqshme disa tipa dykuptimësish strukturore. Ky shpjegim ndodh kur dykuptimësia nuk shpjegohet me semantikën e përbërësve të fjalisë. Por analiza e përbërësve të drejtpërdrejtë arrin të tregojë jo vetëm lidhjet lineare të përbërësve por edhe lidhjet hierarkike, strukturore të tyre dhe në këtë mënyrë të shpjegojë se nga lind dykuptimësia. 57 Termat si transformim mund të japin përshtypjen se teoritë e gramatikës gjenerative transformuese kanë si qëllim të shërbejnë si një model përmes së cilës mendja njerëzore ndërton dhe kupton fjalitë. Sipas Çomskit, një gramatikë gjenerative modelon vetëm njohuri të fshehura në aftësinë njerëzore për të folur e për të kuptuar. Hipoteza e tij është se pjesa më e madhe e kësaj njohurie është e lindur pasi foshnja lind me një bagazh të gjerë njohurish paraprake rreth strukturës së gjuhës në përgjithësi dhe i nevojitet vetëm të mësojë tiparet individuale të gjuhës me të cilën përballet. 58 Për të kuptuar një gramatikë nuk nevojitet gjë tjetër veçse të dish si t i kryesh operacionet e parashtruara nga rregullat, të cilat bëjnë zëvendësimin e një vargu me një varg tjetër, të një simboli me një tjetër Memushaj, R., Hyrje në gjuhësi, Botimet Toena, Tiranë, 2002, f Chomsky, Noam, Aspects of the Theory of Syntax. MIT Press, 1965, f Memushaj, R., Gjuhësia gjenerative, shblu, Tiranë, 2003, f

33 Teoria e pronësisë Teoria e pronësisë (Property Theory), iniciuar nga Ivan Sag (1976), ka pasur një influencë të lartë në studimin e fenomenit të elipsës. Kjo teori lidhet me kushtet e identitetit që duhet të plotësojnë strukturat eliptike. Teoria e pronësisë shpjegon se si strukturat sintaksore përkthehen në struktura semantike (kuptimore). Strukturat eliptike ruajnë një marrëdhënie sintaksore me format në të cilat të gjithë elementet janë strukturalisht prezent. Kështu kemi të bëjmë me identitet sintaksor; ato procedura që përkthejnë Max read Moby Dick (Maksi lexoi Mobi Dik), përkthejnë edhe Oscar did too (Oskari gjithashtu), sepse në produktin e përkthimit fjalia e dytë ka të njëjtën strukturë me fjalinë paraprijës. Në lidhje me këtë pikëpamje, Sag i quan strukturat eliptike derivate të atyre jo eliptike që formohen me anë të procesit të fshirjes. 60 Në studimet e mëvonshme kanë lindur një numër problemesh me teorinë e pronësisë. Ndërsa identiteti strukturor është i plotë nuk kemi plotësim të identitetit kuptimor që do të thotë se Maksi dhe Oskari nuk lexojnë të njëjtin libër. Një rast i vënë në dukje nga Shalom Lappin (1984) vë në diskutim vlefshmërinë e sifjalisë së dytë në shembuj të tillë si: (64) I know which book Max read and which book Oscar didn`t. (Unë e di cilin libër lexoi Maksi dhe cilin libër nuk lexoi Oscar.) Në të dyja sifjalitë përbërësi x read y nuk i përket të njëjtës prone. (book/libër) Robert Fiengo dhe Robert May (1994) shpjebojnë me teorinë e pronësisë rastin e quajtur dilema e shumë përemrave, e cila lind kur numri i përemrave rritet përtej numrit të pranishëm gjatë leximit strikt dhe leximit jo-strikt. (65) Max said he saw his mother and Oscar did too. Gjatë interpretimit të kësaj fjalie lindin paqartësi. Kjo ndodh sepse përemri mund të përkthehet si një konstante (përputhet me fjalën paraprijëse) ose si një variabël (nuk përputhet me fjalën paraprijëse Max). Kështu në fjalinë (65) përemrat he dhe his mund të jenë të dy variabël, të dy konstante, i pari variabël e i dyti konstant ose i pari konstant dhe i dyti variabël. Problemi që lind me teorinë e pronësisë lidhet me lexueshmërinë. Fjalia (65) mund të lexohet në tri variante: (66) Max 1 said he 1 saw his 1 mother and Oscar 2 said he 2 saw his 2 mother. a) (Max`s mother), b) Oscar`s mother, c) (and Oscar 2 said Max 1 saw his 1 mother). Ajo që ne vëmë re në këtë rast është se në interpretimin e elipsës teoria e pronësisë luan një rol të rëndësishëm dhe është e lidhur ngushtë me situatën ligjërimore për të përcaktuar personat realë të referentëve. 60 Sag, Ivan, Deletion and logical form, PhD dissertation, MIT Press.Cambridge cituar ne f 4 33

34 Teoria e varësisë Një teori tjetër zhvilluar nga Robert Fiengo dhe Robert May në Indices and Identity (1994) është teoria e varësisë (Dependence Theory). Kjo teori supozon se një fjali si: (56) `Max saw his mother and Oscar did too` është e paqartë kuptimisht. Kjo paqartësi i atribuohet dallimit në përfaqësimin e përemrave anaforikë që tregon nëse përemri është i varur me korrektësi (drejtpërsëdrejti) nga antisidenti i tij apo jo. Në interpretimin e parë përemri pronor his (e tij) është bashkëreferues 61 me emrin Max, ndërsa në interpretimin e dytë përemri his (i tij) nuk i referohet të njëjtit person në botën reale. Teoria e varësisë zbatohet tek elipsa duke pasur parasysh se kushtet e identitetit kuptimor që prodhojnë elipsë, plotësohen me leximin strikt dhe atë të lirë (jo- strikt,të ndarë). Kështu në fjalinë: (67) Max saw his mother and Oscar did too, lexojmë: (68a) - Max 1 saw his 1 mother and Oscar 2 saw his 1 mother. (68b) - Max 1 saw his 1 mother and Oscar 2 saw his 2 mother Ndërsa në fjalinë (68a) antisidenti dhe përbërësi foljor i lënë jashtë janë kopje të thjeshta sintaksore(identitet i plotë strukturor dhe kuptimor), në fjalinë (68b) nuk kemi kopje të thjeshta sintaksore, pasi përfaqësimi i përemrave është i ndryshëm në të dyja sifjalitë, pra nuk kemi lexim strikt. Sipas teorisë së varësisë, varësitë që qëndrojnë në lidhjen i njëjti model - treguesi i ndryshëm, Fiengo dhe May i quajnë kopjet i. Identiteti i ndarë(jo-strikt) nga pikëpamja e teorisë së varësisë është rikrijimi i një modeli strukturor, antisident i anaforës, identiteti strikt nga ana tjetër është rikrijimi i vetë anaforës. Falia (67) mund të interpretohet si më poshtë: (69) Max 1 said he 1 saw his 1 mother and Oscar 2 said he 2 saw his 2 mother. (70) Max 1 said he (another person) saw his (another person`s) mother, and Oscar 2 said he (that another person) saw his (that another person`s) mother. (71) Max 1 said he (another person) saw his (Max`s) mother and Oscar 2 said he (another person) saw his (Oscar`s) mother. Shembulli (69) është lexim strikt, ku të dy përemrat kanë të njëjtin tregues në fjalinë paraprijëse dhe në atë eliptike. Në shembujt (70) dhe (71) leximi është i ndarë (jo-strikt) dhe përemrat nuk kanë të njëjtët tregues në antisident dhe në elipsë. Nuk mund të thuhet në rastin e elipsës se ajo ndërvaret nga antisidenti më i mundshëm i afërt, sepse elipsa ka një shtrirje më të madhe. Prandaj thuhet se përgjithësisht elipsa dhe antisidenti i saj janë të pavarur nga pikëpamja sintaksore Teoria minimaliste Një parim tjetër i cili shpjegon fenomenin e elipsës është teoria minimaliste e Çomskit A minimalist program for linguistic theory (1993).Programi minimalist pasqyron dy aspekte kryesore: minimizimin e niveleve gjuhësore dhe parimet 61 Kur një anaforë i referohet një paraprijësi dhe që të dy i referohen së njëjtës njësie jashtëgjuhësore, atëherë themi se ato janë bashkëreferues, pra, thënë me fjalë të tjera, dy shprehje janë bashkëreferues nëse ndajnë të njëjtin referent (objekt) në botën reale. 34

35 ekonomike të përfaqësimit dhe prejardhjes. Ekonomia e përfaqësimit është parimi sipas të cilit strukturat gramatikore duhet të kenë një qëllim, ato nuk duhet të jenë më të gjata ose komplekse sesa të plotësojnë kërkesat e saktësisë gramatikore. Sipas Çomskit (Chomsky), programi minimalist përpiqet të tregojë se gjithçka shpjegohet me anë të dy niveleve të shkrimit, njëri i lidhur me tingullin, tjetri i lidhur me kuptimin, dy nivele ndërfaqësie FF, FL. Programi minimalist kërkon që lidhja midis FF dhe FL të vendoset në mënyrë më ekonomike që të jetë e mundur. Një rast i ekonomisë gjuhësore është parimi se lëvizja duhet bërë kur është e domosdoshme. Një lëvizje e tillë quhet lëvizje e detyrueshme. Programi minimalist heq dorë nga konceptet e strukturës së thellë dhe asaj sipërfaqësore, sipas këtij programi të dyja llojet e rregullave, rregullat e strukturës së frazës dhe rregullat transformuese, nuk ndryshojnë, siç pandehej, dhe prandaj mund të reduktohen në një formë të thjeshtë. Kjo do të thotë që rregullat fakultative në gramatikë duhen kufizuar në minimum. 62 Operacionet gramatikore duhet t i nënshtrohen parimeve të caktuara gjuhësore, të cilat duhet të jenë sa më të thjeshta për të përshkruar gjuhën. Në veprat e fundit Çomski ka sugjeruar se gjuha është një sistem perfekt me një konstrukt të favorshëm, që do të thotë se gramatikat e gjuhëve natyrale krijojnë struktura të cilat bashkëveprojnë në mënyrë perfekte me komponentë të tjerë të mendjes, veçanërisht me sistemet e të folurit dhe mendimit. 63 U përpoqëm që në këtë pjesë të punimit të sillnim krahas përvojës së autorëve të huaj dhe shqiptarë diçka të re në lidhje me tekstin, elementet e tij dhe çështjet që ngërthen gjuhësia tekstuale. Duke qenë se objekti i veçantë i punimit tonë janë strukturat eliptike, interesi ynë i drejtpërdrejt do të përqendrohet pikërisht në to, do të ndalemi më gjatë në analizën e tyre, duke nxjerrë në pah ngjashmëritë dhe dallimet midis elementeve të tillë në gjuhën angleze dhe shqipe, lidhjen e elipses me elementet e tjere kohezive gramatikore dhe dendurinë e përdorimit të tyre sipas regjistrave të ndryshëm gjuhësorë. 62 Memushaj, R. Gjuhësia gjenerative, shblu, Tiranë, 2003, f Radford, A., English syntax, An introduction, Cambridge, 2009, f. 4 35

36 KAPITULLI II STRUKTURAT ELIPTIKE DHE ROLI I KOMPONENTËVE GRAMATIKORË NË PËRCAKTIMIN E ELIPSËS KONTEKSTUALE NË GJUHËT ANGLEZE DHE SHQIPE 2.1 Elipsa dhe konteksti, klasifikimi i strukturave eliptike Elipsa (greq. vj. elleipsis mungesë ) si element shumë i rëndesishëm kohezionit ndihmon në unitetin dhe vlefshmërinë e tekstit. Në gjuhësinë botërore ka botime të panumërta mbi elipsën, si nga autorë të gjuhësisë tradicionale, të shkollës gjenerative, si dhe autorë të gjuhësisë bashkëkohore. Në mjaft sintaksa bashkëkohore elipsa nuk trajtohet vetëm si mekanizëm force i ekonomisë gjuhësore, por vihet në dukje se, me anë të saj, mendja e subjektit folës sillet me hov e gjallëri ndaj asaj që është më esenciale në mendim. Sipas gjenerativistëve Halliday dhe Hasan, në librin e tyre Cohesion in English (1976) elipsa përfshin eliminimin e një elementi në tekst. Me fjalë të tjera një element rimerret duke u zëvendësuar me zero, domethënë me asgjë. Ky është rasti kur diçka lihet pa u thënë sepse kuptohet lehtësisht. 64 Ivan Sag i quan strukturat eliptike derivate të atyre jo eliptike me anë të fshirjes.65 Kështu elipsa është dukuria e fshirjes së një forme gjuhësore e cila më tepër e përmirëson sesa e dëmton koherencën e një teksti. Jason Merchant mbështet idenë e plotësimit të kushtit të identitetit reciprok midis strukturës eliptike dhe antisidentit të saj të cilat duhet të nënkuptojnë njëra tjetrën. Sipas tij nuk ështe e mjaftueshme që struktura eliptike të nënkuptohet nga antisidenti i saj por edhe antisidenti duhet të nënkuptohet nga struktura eliptike. (72) Gary visited Bill and then next day Mary did Δ(Δ =visit Bill) (Geri vizitoi Billin dhe ditën tjetër Meri Δ (Δ =vizitoi Billin) Qasje të tjera ndaj elipses supozojnë se midis elipsës dhe antisidentit duhet të plotësohet kushti i identitetit morfosintaksor në vend të ose krahas atij semantikopragmatik që do të thotë se elipsa dhe antisidenti i saj të kenë të njejtën strukturë sintaksore. (73) Abby was reading the book while Ben was Δ(Δ =reading) 64 Halliday, M. A. K, Hasan, R., Cohesion in English, Longman, 1976, f Sag, Ivan, Deletion and logical form, PhD dissertation, MIT Press.Cambridge cituar ne f 4 36

37 (Abi po lexonte librin kur po lexonte Beni) Por fjalia (74) pa strukturën eliptike do të ishte jogramatikore me kushtin e identitetit sintaksor (74) They arrested Alex though they wouldn`t Δ(Δ =arrest Alex) (Ata e arrestuan Aleksin megjithëse nuk do ta bënin një gjë të tillë ) Në shembullin e mëposhtëm kemi identitet të pjesshëm strukturor sepse forma kohore e foljes nuk është identike me formën foljore të elementit paraprijës (worked (punoi) - will work (do të punojë) (75) Peter worked a lot yesterday and tomorrow he will Δ too. (Δ = work) (Piteri punoi shumë dje dhe do të punojë edhe nesër.) Fiego dhe May kanë pikëpamjen se përbërësi foljor eliptik përftohet me fshirje, kur i mungon vetëm materiali fonetik. 65 Kjo do të thotë se të dy elementet duhet të jenë të njëjtë strukturalisht dhe semantikisht.por Jason Merchant me fjalinë: He wants a list but I don`t know how detailed(ai kërkon një listë por unë nuk e di sa të detajuar) argumenton se nuk plotesohet kushti i identitetit reciprok wanting a list (të kërkosh një listë) nuk nënkupton wanting a detailed list(të kërkosh një listë të detajuar) Një problem tjetër që lind në lidhje me interpretimin e elipsës eshte se nëse përbërësi eliptik foljor është bosh strukturalisht, si do përfitojë kryefjala e fjalisë rolin theta? 66 Rolin e kryefjalës e përcakton kallëzuesi i cili është organizatori kryesor i fjalisë. Shembujt e mëposhtëm tregojnë se jo gjithmonë roli tematik i vepruesit përputhet me kryefjalën dhe roli tematik i pësuesit me kundrinorin.kryefjala Djali në 76a është veprues në 76b pësues. (76) a Djali theu xhamin. b Djali theu krahun Strukturat eleptike janë mjete kohezive kontekstuale. Konteksti (Skema 1.) është sfondi apo situata në të cilën ndodh komunikimi. Konteksti mund të jetë gjuhësor ose jogjuhësor. Konteksti është gjuhësor kur domethënia e mesazhit nxirret nga teksti pjesë e të cilit është. Kontekst jogjuhësor quhet zakonisht situata e ligjërimit. Në ketë rast përmbajtja e mesazhit zbërthehet duke u mbështetur në rrethanat e jashtme në të cilat ndodh komunikimi. Skema 1 65 " wikipedia. org/wiki/transformational_grammar 66 Teoria theta merret me rolet tematike që kallëzuesi i cakton secilit prej argumenteve të tij: kryefjalës, kundrinorit të drejtë dhe të zhdrejtë. në përputhje me funksionin që kryejnë në fjali argumentet kanë role tematike të tilla si: veprues, pësues, përfitues, vend, burim, qëllim, etj. 37