SHTATOR 2013 PËRGATITUR NGA: DORIS ANDONI AIDA ORGOCKA RECENSUES: ENTELA LAKO BUJAR TAHO PËRKTHEU NË SHQIP: MAJLINDA NISHKU

Transcription

1 1

2 KY STUDIM U KRYE ME POROSI NGA PNUD-I, SHQIPËRI, NË KUADËR TË MEKANIZMIT MBËSHTETËS RAJONAL PËR PËRMIRËSIMIN E KAPACITETEVE TË PALËVE TË INTERESUARA PËR PËRPARIMIN E PËRFSHIRJES SË ROMËVE, I FINANCUAR NGA SDC DHE OSI, DHE I ZBATUAR NGA PNUD-I NË VENDET E BALLKANIT PERËNDIMOR. SHTATOR 2013 PËRGATITUR NGA: DORIS ANDONI AIDA ORGOCKA RECENSUES: ENTELA LAKO BUJAR TAHO PËRKTHEU NË SHQIP: MAJLINDA NISHKU 2

3 PASQYRA E LËNDËS Përmbledhje ekzekutive 7 Kreu 1: Gjendja e Strehimit të Komuniteteve Rome 10 HYRJE 10 VËSHTIRËSITË ME TË CILAT PËRBALLEN KOMUNITETET PËR TË PASUR AKSES NË STREHIM TË PËRBALLUESHËM DHE TË PËRSHTATSHËM 11 Vendbanimet informale 12 Mungesa e ujit dhe mjediseve higjieno-sanitare brenda banesës 12 Kushtet e pashëndetshme dhe të pasigurta të jetesës 13 Pamundësia për të pasur akses në programet sociale të strehimit 13 Dëbimi me forcë 13 Kreu 2: Kuadri Ligjor dhe Politik për Strehimin e Romëve 16 KUADRI NDËRKOMBËTAR 16 LEGJISLACIONI KOMBËTAR DHE ZBATIMI 17 Përgjegjësitë për strehimin e decentralizuar 18 Programet sociale për strehimin 19 Legalizimi, urbanizimi dhe integrimi i ndërtimeve pa leje 20 Shpronësimet dhe dëbimet 20 Mbrojtja nga diskriminimi 21 PLANET E VEPRIMIT KOMBËTAR PËR ROMËT 21 Kreu 3: Programet Publike të Zbatuara në Mbështetje të Strehimit të Romëve 24 VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM MBI INSTRUMENTET DHE PROGRAMET FINANCIARE 24 ENTI KOMBËTAR I BANESAVE 25 PROJEKTET QË TRAJTOJNË GJENDJEN E STREHIMIT TË ROMËVE 26 Grantet e vogla: Përmirësimi i kushteve të jetesës së komunitetit rom (PKJ) 26 Ndërtimi i banesave të reja për komunitetin rom nga EKB (NBR) 27 Banesat sociale 27 PËRFUNDIMET NGA DY PROJEKTET QË FOKUSOHEN TEK KOMUNITETI ROM 28 Kreu 4: Përmirësimi i Kushteve të Jetesës së Romëve Rruga Përpara 30 Kreu 5: Përfundime dhe Opsione për Politika dhe Praktika 34 BIBLIOGRAFI 38 Shtojca 1: Shembuj programesh për strehimin e romëve 39 Shtojca 2: Udhëzues për Dëbimet me Forcë 41 3

4 LISTË E TABELAVE Tabela 1: Programet e strehimit të mbështetura nga shteti 24 Tabela 2: Efektiviteti dhe eficienca e programeve të strehimit 28 LISTA E FOTOGRAFIVE (FAQJA E PARË) Foto 1: Vendbanim rom në Babrru, Tiranë. Foto nga projekti EVLC i PNUD-it Shqipëri. Foto 2: Shtëpi rome në Selitë, Tiranë. Foto nga projekti EVLC i PNUD-it Shqipëri Foto 3: Prindër romë dalin vullnetarë për të bërë gjelbërimin e oborrit të shkollës në Berat. Foto nga projekti SSIREC i PNUD-it Shqipëri Foto 4: Romë dhe jo-romë në një nismë për gjelbërimin e mjediseve të lagjes në Pogradec. Foto nga projekti SSIREC i PNUD-it Shqipëri LISTA E FOTOGRAFIVE (NË TEKST) Foto 1: Procesi i shkatërrimit të vendbanimit rom, gusht Foto 2: Vendosja e romëve në trotuarin pranë vendbanimit të shkatërruar, gusht Foto 5: Transportim rimorkiosh për njerëzit e prekur nga pasojat e uraganit Katrina 30 Foto 6: Shtëpi emergjence e ekspozuar në Palais des Nations, Gjenevë, shtator LISTË E GRAFIKËVE Grafiku 1: Prania e shërbimeve të infrastrukturës ndër komunitetet rome dhe egjiptiane 12 4

5 SHKURTESAT BZZH BZHKE DBE EKB ISHH KDESK MPPT NBR ODHIR OSBE PKJ PNUD QSES QSH UNICEF Bashkëpunimi Zviceran për Zhvillim Banka për Zhvillim e Këshillit të Evropës Delegacioni i Bashkimit Evropian Enti Kombëtar i Banesave Instituti i Shoqërisë së Hapur Komiteti për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore Ministria e Punëve Publike dhe Transportit Projekti i Ndërtimit të Banesave të Reja Zyra e OSBE-së për Institucione Demokratike dhe të Drejtat e Njeriut Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Europë Përmirësimi i kushteve të jetesës së komunitetit rom Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara Qendra për Studime Ekonomike dhe Sociale Qeveria e Shqipërisë Fondi i Fëmijëve i Kombeve të Bashkuara 5

6 HARTË E VENDBANIMEVE ROME NË SHQIPËRI Burimi: UNICEF Shqipëri 6

7 PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE Përmirësimi i gjendjes së strehimit të romëve është parakusht për t u krijuar atyre mundësinë të gëzojnë të drejta të barabarta dhe, rrjedhimisht, të kontribuojnë drejtpërsëdrejti në përfshirjen e tyre shoqërore në shoqërinë shqiptare. Ekziston një konsensus i gjerë ndër aktorët e ndryshëm se kushtet e përshtatshme të strehimit kanë ndikim të drejtpërdrejtë në shëndetin e njerëzve, kushtëzojnë qasjen e tyre në shërbimet shëndetësore, nxisin arritjet arsimore, dhe ndikojnë në aftësitë e njerëzve për të shfrytëzuar mundësitë për trajnime profesionale dhe punësim. Kjo është edhe arsyeja pse Dekada e Romëve, në të cilën Shqipëria bën pjesë si palë nënshkruese, u fokusua që në fillim në katër fushat kyçe të strehimit, arsimit, shëndetit dhe punësimit 1. Ky studim bazë është një shqyrtim analitik i gjendjes së strehimit të popullatës rome në Shqipëri. Analiza trajton të gjithë problematikat e strehimit me të cilat përballet popullata rome, me një fokus të veçantë tek ato familje që jetojnë në informalitet dhe, si të tilla, nuk përmbushin kushtet për të përfituar nga programet standarde sociale të strehimit. Ky studim përpiqet të paraqesë një tablo gjithëpërfshirëse të situatës në terren duke u fokusuar tek: Gjendja e strehimit të romëve dhe sfidat me të cilat përballen ata; Legjislacioni dhe politikat ndërkombëtare dhe kombëtare që drejtojnë dhe rregullojnë çështjet e strehimit dhe përfshirjen e romëve, si dhe ecurinë e zbatimit të tyre; Puna publike për përmirësimin e gjendjes së strehimit të romëve; dhe Shembuj të programeve të suksesshme nga vende të tjera në botë. Kreu i parë përvijon në detaje kushtet e vështira të jetesës së romëve në krahasim me popullatën jo-rome në Shqipëri. Romët në përgjithësi jetojnë nëpër vendbanime informale që karakterizohen nga kushte jo të sigurta dhe jo të shëndetshme, me infrastrukturë të dobët higjieno-sanitare dhe të furnizimit me ujë. Ata vuajnë nga pasiguria ligjore, nuk kanë të drejta pronësie, dëbohen me forcë dhe nuk mund t i regjistrojnë familjet e tyre për të përfituar nga shërbimet publike. Kreu i dytë bën një përshkrim të kornizave ligjore dhe politikave ndërkombëtare dhe kombëtare që lidhen drejtpërsëdrejti me trajtimin e gjendjes së strehimit të romëve. Ai vë në dukje se, ndonëse Shqipëria është palë nënshkruese në shumë instrumente ndërkombëtare dhe ka miratuar legjislacionin për të trajtuar gjendjen e strehimit të romëve, këtij vullneti politik rrallë i përgjigjen burime financiare dhe burime të tjera të nevojshme për përmirësimin e gjendjes së romëve. Kreu i tretë përshkruan disa mekanizma që janë përdorur për të trajtuar gjendjen e strehimit të romëve në Shqipëri. Ky vështrim i përgjithshëm tregon se projektet e granteve të vogla dhe ato të ndërtimit të banesave të reja dhe të banesave sociale, kanë pasur rezultate të përziera në zbatimin e tyre. Suksesi i tyre varet nga njohja e plotë dhe e gjithanshme e përfituesve, nevojave të tyre dhe kontekstit vendor. Kreu i katërt paraqet disa raste në të cilat modele të strehimit social apo modele të tjera janë përdorur me sukses në vende të tjera në botë. Përshtatja e secilit prej këtyre modeleve do të kërkonte t i kushtohej një vëmendje më nga afër nevojave të kontekstit vendor të Shqipërisë. 1 Plani Kombëtar i Veprimit për Dekadën e Romëve, Qeveria e Shqipërisë, 2009; Shih edhe 7

8 Kreu i pestë ofron disa përfundime dhe rekomandime për përmirësimin e legjislacionit, politikave dhe praktikave në të mirë të komuniteteve rome, si dhe identifikon programe të mundshme ndërhyrjeje për përmirësimin e gjendjes. Përmirësimi i gjendjes së strehimit të romëve romët është një çështje prioritare që kushtëzon edhe aksesin e tyre në të drejta të tjera themelore, ndaj edhe ndërhyrjet në fushat e punësimit, arsimit, dhe shëndetit duhet të shoqërohen me mbështetje në strehim. Ndërhyrjet e projektuara për këtë qëllim duhet të udhëzohen nga një qasje e mbështetur tek të drejtat e njeriut, duke i kushtuar vëmendjen e duhur sa më poshtë: (1) Ndonëse ekziston një kuadër i mirë legjislativ, ai duhet plotësuar më tej për të siguruar që romët që jetojnë në informalitet, të kenë të drejtën të përfshihen në shërbimet shoqërore standarde, përfshirë edhe kriteret për programet e strehimit. (2) Ende nuk është arritur një ndërgjegjësim i plotë për diskriminimin. Ekziston nevoja për rritje të ndërgjegjësimit, trajnime, ndërtim kapacitetesh dhe ndryshime institucionale në sjelljet dhe qëndrimet e autoriteteve publike, që do të çojë në shmangien e përdorimit të gjuhës dhe të qëndrimeve diskriminuese ndaj qytetarëve shqiptarë që i përkasin komunitetit rom. (3) Zgjidhja e gjendjes së strehimit të romëve kërkon vullnet politik dhe angazhime buxhetore, por edhe bashkëpunim dhe bashkërendim ndërmjet niveleve të ndryshme të organeve të qeverisjes qendrore dhe vendore, si dhe të bashkësisë së donatorëve ndërkombëtarë. (4) Ndonëse strehimi është shumë i rëndësishëm, dhënia e tij familjeve që jetojnë në informalitet dhe që për vite të tëra kanë bërë jetë endacake, qofshin këta romë apo të tjerë, nuk do t i japë zgjidhje problemeve që kanë ata, në qoftë se nuk hartohet dhe zbatohet një plan shumë-sektorial për fuqizimin dhe integrimin e tyre. Komunitetet duhet të përfshihen në masën e duhur në diskutimin e çështjeve të strehimit dhe të politikave të propozuara. (5) Në hartimin e programeve të strehimit shoqëror që do të plotësojnë nevojat e romëve më të cenueshëm, do të përfshihen: Ndjeshmëria ndaj kontekstit vendor. Ndonëse formulimi i politikave të përshtatshme në nivel kombëtar është i rëndësishëm, është jashtëzakonisht thelbësore që brenda kontekstit legjislativ shqiptar, politikat e strehimit social të zhvillohen në nivelin e bashkive dhe komunave; Vlerësimi i nevojave. Zhvillimi dhe përditësimi i programeve të strehimit social duhet të fillojë me identifikimin e nevojave të përfituesve. Përfituesit duhet të jenë në gjendje të përdorin programe të ndryshme për të plotësuar nevojat e tyre, si dhe të bëhen kombinime programesh nëse është e nevojshme. Për më tepër, strehimi social duhet të përfshihet gjithashtu edhe në vendbanime të qëndrueshme njerëzore dhe të kontribuojë në përmirësimin e zonave të banuara. Në veçanti, përfshirja e romëve duhet të shkojë përtej çështjeve të strehimit, dhe kërkon akses në arsim, punësim, shërbim shëndetësor, etj. Mund të merret në shqyrtim edhe mundësia e veprimit afirmativ (trajtim me përparësi, për një periudhë kohe të përcaktuar) për strehimin, siç është zbatuar tashmë për romët edhe në sektorë të tjerë. Modele realiste. Modeli financiar i propozuar duhet të mbështesë zbatimin e politikave por duhet gjithashtu të jetë i zbatueshëm dhe realist për ata që do të përfitojnë prej tij. 8

9 (6) Janë evidentuar raste dëbimesh dhe ende nuk po ofrohet ndonjë zgjidhje për to. Autoritetet vendore duhet të organizojnë rregullisht konsultime me komunitetet e prekura përpara se sa të bëjnë zhvendosjen apo dëbimin e tyre nga vendbanimet informale. Në rast dëbimesh, autoritetet vendore duhet të kenë përgjegjësinë që t u japin të gjithë personave të prekur strehim zëvendësues. (7) Megjithëse ky studim identifikon çështjet e strehimit që prekin komunitetet rome, dhe sidomos ato që jetojnë në informalitet, mund të jetë e nevojshme të bëhet një analizë të mëtejshme për masën dhe shtrirjen e këtij problemi. Politikat e ardhshme të diversifikuara të strehimit duhet të bazohen tek të dhënat dhe faktet. Në këtë kuadër, një analizë dhe vlerësim gjithëpërfshirës i nevojave të strehimit të romëve dhe joromëve, do të kontribuonte në një njohje më të thelluar de gjithëpërfshirëse të këtyre nevojave dhe do të drejtonte qasjet e përdorura për zgjidhjen e tyre. Një kufizim thelbësor i studimit është baza e njohurive dhe boshllëqet në bazën e provave që lidhen me to, pra, mundësia e përdorimit të të dhënave sistematike empirike si dhe i një informacioni të plotë për projektet e zbatuara në terren. Shqipëria ka një kuadër të dobët funksionues institucional për monitorimin e gjendjes së romëve dhe për matjen e performancës në fushën e strehimit. Një vlerësim më i gjithanshëm do të përfshinte një raport për vendin, që ofron informacione dhe mendime për anët e përbashkëta dhe dallimet në rezultatet e strehimit dhe për përvojat e grupeve rome në krahasim me ato jo-rome, raporte dhe statistika zyrtare, studime të thelluara kërkimore akademike, informacione nga sektori vullnetar si dhe dokumentacion të ankesave dhe çështjeve gjyqësore. Mbetemi me shpresë se studimet e ardhshme do të përfitojnë nga burime më të shumëllojshme të dhënash, përdorimi i të cilave do t i jepte themele më të forta gjetjeve dhe përfundimeve të nxjerra. 9

10 KREU 1: GJENDJA E STREHIMIT TË KOMUNITETEVE ROME Hyrje Romët përbëjnë një pakicë etnike dhe gjuhësore në Shqipëri. Megjithëse Regjistrimi i Përgjithshëm i Popullsisë i vitit 2011 e jep numrin total të tyre si vetë, raporte të tjera zyrtare vlerësojnë se numri i tyre shkon nga deri vetë 2. Popullsia rome është e pranishme në të gjithë vendin. Megjithatë, sipas Strategjisë Kombëtare për Përfshirjen e Romëve të vitit 2003, ata janë të përqendruar më shumë në Tiranë, Elbasan, Korçë, Lushnjë, Fier, Fushë-Krujë dhe Berat. Raporte të ndryshme institucionale tregojnë në mënyrë konsistente se popullsia rome përballet me diskriminim të vazhdueshëm, përjashtim social, dhe se është shumë e rrezikuar nga varfëria dhe papunësia. Komunitetet rome janë ndër grupet më të varfra dhe të cenueshme të popullsisë. Kjo ndodh për arsye historike, por edhe për shkak të politikave joefektive qeveritare. Në shumicën e rasteve, komunitetet rome vazhdojnë të jetojnë të izoluara dhe në varfëri të skajshme duke pasur nivelin më të ulët të pjesëmarrjes në arsim dhe të shkallës së punësimit. Studimi i PNUD-it i vitit 2012 Studim për Vlerësimin e Nevojave të Komuniteteve Rome dhe Egjiptiane tregon se shumica e romëve janë të papunë dhe se kjo papunësi është afatgjatë. Në mungesë të vendeve formale të punës, shumica e romëve punojnë në sektorin informal të tregtisë së vogël të rrobave të përdorura, dhe gjithnjë e më shumë në mbledhjen individuale të mbeturinave të riciklueshme dhe lypje 3. Përveç kësaj, ata janë grupi më i prekur nga një formë e kombinuar diskriminimi për shkak të racës, varfërisë, mënyrës së jetesës, nivelit arsimor dhe treguesve të tjerë. Të detyruar të bëjnë një jetë endacake për vite të tëra, pa pasur qasje në shërbimet e strehimit, kujdesit shëndetësor dhe punësimit, këto familje janë mbërthyer në rrethin vicioz të informalitetit, duke mos pasur kështu mundësi të kenë qasje në shërbimet sociale standarde, ndër të cilat edhe programet sociale të strehimit. Kushtet e jetesës të komunitetit rom duhen parë dhe shqyrtuar brenda kontekstit të përgjithshëm ekonomik dhe social të vendit. Modeli i zhvillimit ekonomik në Shqipëri gjatë këtyre njëzet viteve të fundit ka krijuar pasuri, por në të njëjtën kohë ka shtuar edhe pabarazitë dhe polarizimin social dhe ekonomik. Për shembull, nëse i referohemi vlerës së Indeksit të Zhvillimi Njerëzor të PNUD-it për vitin 2012, ai ishte 0,749. Megjithatë, analiza e kryer nëpërmjet thjerrëzës së pabarazisë tregon se vlera e vitit 2012, nëse zbatohet koeficient i pabarazisë, bie në 0,645. Një dallim i tillë thekson ekzistencën e vështirësive kritike në zhvillim, për sa i përket zhvillimit të qëndrueshëm përfshirës njerëzor 4. Raporte të organizatave të ndryshme ndërkombëtare i konsiderojnë komunitetet rurale si më të varfrat, dhe brenda këtyre komuniteteve, ato nga Shqipëria verilindore përballen me kushtet më të vështira për shkak të shumë faktorëve, ndër të cilat edhe lidhjet e këqija me pjesën tjetër të vendit. Megjithatë, komunitetet rurale nuk kërcënohen me dëbim, në sajë të pronësisë mbi tokën dhe shtëpive të trashëguara ose përfituara nga reforma e tokës. 2 Vlerësimi i numrit të popullsisë rome në Shqipëri ka qenë shumë i debatueshëm dhe asnjëherë nuk është pranuar nga të gjitha palët. Studimi i Bankës Botërore i vitit 2002 flet për romë në Shqipëri, ndërsa një studim i UNICEF-it (Mapping Roma Children in Albania [Harta e fëmijëve romë në Shqipëri], faqe 22) në vitin 2011 numëronte rreth romë në komunitetet e anketuara në të gjithë Shqipërinë. Por Regjistrimi i Përgjithshëm i Popullsisë i vitit 2011 nxori vetëm romë. Me gjithë dallimet e mëdha, këto shifra nuk pasqyrojnë numrin e popullsisë egjiptiane që në vetvete vlerësohet të jetë më shumë se Studim për Vlerësimin e Nevojave të Komuniteteve Rome dhe Egjiptiane në Shqipëri, UNDP Programi i bashkëpunimit të Qeverisë së Shqipërisë dhe Kombeve të Bashkuara ; Raporti i progresit

11 Aksesi në banesa të përballueshme financiarisht dhe cilësore është një nga sfidat më të mëdha për shoqërinë shqiptare në përgjithësi. Grupet e varfra dhe të cenueshme të popullsisë e kanë të vështirë, madje në shumë raste të pamundur, ta përballojnë koston e strehimit. Zgjidhjet alternative të ndihmimit të vetvetes e shtyjnë popullsinë në nevojë drejt kushteve informale dhe të papërshtatshme të strehimit. Pasojat e kësaj gjendjeje janë, ndër të tjera: mungesë sigurie në zotërimin e pronës dhe rreziku i dëbimit, kushte të pashëndetshme jetese dhe përqindje e lartë vdekshmërie, rrezikimi i jetës nga përmbytjet, rrëshqitjet e dheut dhe ndotjet industriale të terrenit, etj. Me këto rreziqe përballen grupe të ndryshme të popullsisë, ndër të cilët emigrantët që jetojnë në vendbanime informale, banorët ruralë që jetojnë në shtëpi të vjetra dhe të rrënuara, familjet me të ardhura të pakta që zakonisht përfundojnë duke jetuar në banesa të mbipopulluara, njerëzit me aftësi të kufizuara që anë zënë në grackë nga barrierat fizike, jetimët që braktisen nga kujdesi social pasi largohen nga institucionet, dhe komunitetet rome që jetojnë në situata të ndryshme të pasigurta. Megjithatë, varfëria dhe mungesa e strehimit të përshtatshëm janë më të theksuara në radhët e romëve. Për shembull, në një studim rajonal për situatën e strehimit të romëve në vitin 2011 në Shqipëri, 8% e romëve që morën pjesë në studim përjetonin mungesa të shumëfishta në strehim, krahasuar me më pak se 1% e jo-romëve, ndërsa 30% e të anketuarve romë nuk kishin kushte të mira të furnizimit me ujë, kanalizime dhe energji elektrike, krahasuar me 7% të jo-romëve. Shqipëria nuk është unike në këtë rast. Rreth 45% e romëve që morën pjesë në anketim jetonin në shtëpi të cilave u mungonte të paktën njëra nga pajisjet e mëposhtme: kuzhinë brenda banesës, banjë brenda banesës, dush ose vaskë brenda banesës, dhe energjia elektrike. Kjo shifër ishte 5,5 % në 27 vendet anëtare të BE-së 5. Sipas anketimit, në një dhomë jetonin mesatarisht më shumë se dy vetë, që është shumë më e madhe se mesatarja e OECD-së prej 0,8 vetë për dhomë 6. Vështirësitë me të cilat përballen komunitetet për të pasur akses në strehim të përballueshëm dhe të përshtatshëm Komunitetet rome në Shqipëri përballen me sfida të ndryshme për sa i përket qasjes në strehim të përballueshëm financiarisht dhe të përshtatshëm. Megjithatë, për këtë mungojnë studime sistematike, përfshirë edhe monitorimet e vazhdueshme të gjendjes. Strategjia për Përmirësimin e Kushteve të Jetesës së Romëve e vitit 2003 tregoi se disa komunitete rome në Baltëz të Fierit jetonin në shtëpi të mira dhe kishin në pronësi ngastra toke. Rreth 600 familje rome në Kulleiri të Korçës jetonin në kushte të krahasueshme me qytetarët e tjerë shqiptarë. Një studim i vitit 2006, i kryer nga Enti Kombëtar i Banesave (EKB) për identifikimin e nevojave të familjeve rome në zonat kryesore të banuara nga romët në Tiranë, Berat, Fier, Korçë, Elbasan dhe Vlorë, tregoi gjithashtu se disa komunitete rome, veçanërisht ato të që merren me tregtinë e rrobave të përdorura në Tiranë, kishin kushte të mira jetese, me shtëpi të qëndrueshme dhe relativisht të mëdha, të lidhura me rrjetin e infrastrukturës. Megjithatë, kushtet e mira të jetesës ndër romët mbeten përjashtimi dhe jo rregulli. Në përgjithësi, gjendja vazhdon të jetë e rëndë. Studimi i EKB-së në vitin 2006, konstatoi se afërsisht 440 familje kishin nevojë për meremetime të shtëpive/barakave të tyre, 450 familje kishin nevojë për strehim për shkak të kushteve të pasigurta dhe/ose jo higjienike, ndërsa disa 5 EUROSTAT, Statistikat e strehimit, 2011; gjendet në:

12 komunitete në Gjirokastër, Korçë, Delvinë kishin nevojë për investime në infrastrukturë dhe për mbrojtje nga përmbytjet, veçanërisht komuniteti që jetonte në brigjet e lumit Manasder (Elbasan). Kostoja totale për këto investime u llogarit të ishte rreth 500 milion lekë. Vendbanimet informale Shumica e komuniteteve rome jetojnë në vendbanime informale. Studimi i EKB-së i vitit 2006 tregoi se vetëm 4,3% e familjeve rome ishte pronare të truallit të shtëpisë së tyre, 87% kishin zënë tokë private (objekt i kthimit të pronave) dhe pjesa tjetër e shtëpive ishte e vendosur në tokë publike. Gjetje të tilla tregojnë se romët jetojnë me mungesën e sigurisë së zotërimit të banesës, veçanërisht ata që ndodhen në truall privat në afërsi të qyteteve që janë objekt projektesh zhvillimi. Një pjesë e konsiderueshme e këtyre familjeve jetojnë në kasolle ose baraka të improvizuara, pa akses në kushtet bazë të strehimit. Mungesa e ujit dhe mjediseve higjieno-sanitare brenda banesës Studimi i PNUD-it 7 i kryer në vitin 2012 nga Qendra e Studimeve Ekonomike dhe Sociale (QSES) tregoi se mungesa e ujit dhe mjediseve higjieno-sanitare brenda banesës është karakteristike për vendbanimet rome. Afërsisht 38,8% e popullsisë rome nuk kanë ujë të rrjedhshëm brenda banesës, ndërsa 43,3% nuk kanë banjë në shtëpi. Numri i personave që thonë se kanë banjë brenda dhe i atyre që thonë se kanë banjë jashtë është gati i barabartë (përkatësisht 34 dhe 37,4%). Gjendja me aksesin në ujë të pijshëm është e ngjashme; megjithëse një numër i madh i të anketuarve thonë se kanë akses në ujë të pijshëm në shtëpi (61,2%), ka ende një numër të konsiderueshëm syresh që thonë se nuk e kanë këtë (38,8%). Për sa i përket qasjes ndaj shërbimeve të ujërave të zeza, 56,6% e të anketuarve thonë se janë të lidhur me rrjetin e ujërave të zeza, ndërsa 43,3% thonë se nuk janë. Mungesa e ujit dhe kanalizimeve është burimi kryesor i sëmundjeve infektive dhe përqindjes së lartë të vdekshmërisë ndër fëmijët. Një vlerësim i përafërt i nevojave për investime për të pajisur vendbanimet rome me ujë dhe kanalizime është 100 milion lekë. Grafiku 1. Prania e shërbimeve të infrastrukturës në komunitetet rome dhe egjiptiane Burimi: Studimi social ekonomik i romëve dhe egjiptianëve në vitin PNUD, 2012; Studim për vlerësimin e nevojave të komuniteteve rome dhe egjiptiane në Shqipëri. 12

13 Kushtet e pashëndetshme dhe të pasigurta të jetesës I njëjti studim tregoi se më shumë se 38% e familjeve rome jetojnë në ndërtesa të vjetra të rrënuara dhe 21% jetojnë në baraka të ndërtuara me materiale plastike, panele metalike dhe tenda të improvizuara 8. Kushtet e pashëndetshme të jetesës kontribuojnë në çrregullime fizike dhe mendore, që pasqyrohen kryesisht në sëmundjet e rrugëve të frymëmarrjes, depresion dhe sjellje agresive. Për shembull, rastet e astmës dhe sëmundjeve të mushkërive janë tri herë më të larta në popullatën rome sesa në atë jo rome. I njëjti raport qëndron gjithashtu për rastet e ankthit dhe të depresionit 9. Përveç kësaj, romët vuajnë jashtëzakonisht nga kushte të pasigurta jetese, në disa raste për shkak të vendndodhjes së tyre pranë brigjeve të lumenjve. Familjet rome që jetojnë në këto zona janë të kërcënuara nga përmbytjet dhe rreziku për jetën e tyre, për të mos përmendur rreziqet nga sëmundjet që mund të përhapen për shkak të përmbytjeve. Për shembull, kosto e investimit për përmirësimin e brigjeve të lumit Manasder pranë Elbasanit, ku jeton komuniteti rom, vlerësohen në rreth 300 milion lek. Pamundësia për të pasur akses në programet sociale të strehimit Raportet tregojnë se romët mund të mos jenë në gjendje të kenë akses në programet e banesave me kosto të ulët dhe në kreditë me kushte lehtësuese. Kjo ndodh kryesisht për shkak se: Romët nuk marrin pikë shtesë në kriteret e përzgjedhjes që janë romë dhe, edhe nëse marrin, nuk kanë çfarë dokumenti të japin për ta vërtetuar këtë; Romët nuk mundet të provojnë të ardhurat e tyre, për shkak se në përgjithësi nuk janë të punësuar në sistemin formal; Ata nuk fitojnë të ardhura në nivel të mjaftueshëm për të përballuar pagesën e qirasë ose për të paguar këstet e kredive me kushte lehtësuese; Shumica, ose disa prej tyre, nuk janë të regjistruar në regjistrat e gjendjes civile të organeve të qeverisjes lokale ku në fakt kanë jetuar për vite të tëra; Ata nuk kanë informacion për politikat publike dhe shpesh nuk kanë as dokumentacionin e kërkuar për të bërë kërkesë për programet sociale të strehimit. Kjo është sidomos e vërtetë për ata romë që jetojnë në informalitet dhe rrezikohen nga dëbimi, dhe që nuk janë në gjendje të ndjekin procedurat e kërkuara; Vendi i banimit nuk merret parasysh kur vendoset për zgjidhje strehimi për romët, të cilët nuk duan të shkojnë të vendosen në një zonë ku nuk kanë lehtësisht akses në kazanët e mbeturinave dhe/ose nuk mund të ushtrojnë lypjen. Dëbimi me forcë Dëbimi është një realitet tronditës për shqiptarët. Një rast tipik është ai i qiramarrësve në shtëpi private, pronësia e të cilave i kthehet pronarit të parë, në bazë të ligjit të kthimit të pronave apo vendimeve gjyqësore. Ka pasur raste kur bashkia ka lëshuar leje ndërtimi për ri-zhvillim të zonës dhe qiramarrësit që jetonin në këto shtëpi janë dëbuar. Vitin e kaluar, qeveria miratoi një akt normativ sipas të cilit qiramarrësit të cilët jetonin në shtëpitë që iu janë kthyer pronarëve të parë, duhet t i lironin shtëpitë brenda 1 nëntorit Ky akt mund të konsiderohet si dëbim masiv (megjithëse Gjykata Kushtetuese e hodhi poshtë kërkesën e qiramarrësve për abrogimin e tij si shkelje e Kushtetutës), megjithatë situata në këtë rast është më komplekse. 8 PNUD, 2012; Studim për vlerësimin e nevojave të komuniteteve rome dhe egjiptiane në Shqipëri. 9 PNUD, 2011; Gjendja e Strehimit të Komuniteteve Rome: Studim rajonal

14 Megjithatë, në rastin e romëve, dëbimet me forcë janë gjë e zakonshme, për shkak të aksesit të tyre në strehim të pasigurt (shih diskutimin më lart). Familjet rome që nxjerrin të ardhura nga mbledhja e mbeturinave të riciklueshme dhe lypja janë vendosur në zona urbane ku aktivitete të tilla janë të mundshme, zakonisht në troje dhe vendbanime që nuk u përkasin atyre dhe për të cilat nuk paguajnë qira. Si rrjedhim, kjo kategori familjesh rome është në rrezik të vazhdueshëm për t u dëbuar, sa herë që në këto territore fillojnë punime publike apo investime private. Në tre vitet e fundit ka pasur raste të përsëritura të dëbimeve me forcë të familjeve rome në Tiranë, të cilat mendohet se nuk kanë zbatuar procesin e duhur ligjor, dhe nuk është ofruar paraprakisht shtëpi ose strehim alternativ për familjet e prekura. Përpjekjet për të gjetur strehim alternativ pasi kanë ndodhur dëbimet dhe pa një plan operacional realist, janë kundërshtuar nga familjet e dëbuara rome, të cilat, ndër të tjera, kishin shqetësimin se vendi i propozuar e bënte të pamundur ose të vështirë që ata të mblidhnin materiale të riciklueshme ose të lypnin. Për shembull, në vitin 2006 katër familje u dëbuan nga një lagje rome në Elbasan dhe shtëpitë e tyre u shembën për të hapur tokën për ndërtimin e banesave sociale. Pas dëbimit, familjet nuk morën asnjë ndihmë, me gjithë premtimet se do të kishin përparësi për të marrë banesa sociale. Në shkurt të vitit 2011, 45 familje rome u dëbuan me forcë nga vendbanimet e tyre pranë stacionit hekurudhor në Tiranë. Një individ i panjohur i vuri zjarrin vendbanimit duke i detyruar romët të largohen. Zona u transformua shpejt në një kantier ndërtimi. Duke e pranuar këtë gjendje, në një seminar të përbashkët të Delegacionit të BE-së dhe Qeverisë së Shqipërisë më 15 dhjetor 2011 në Tiranë, Shqipëria lëshoi një rekomandim që autoritetet lokale duhet të organizojnë konsultime të rregullta me komunitetet e prekura para se të kryejnë një zhvendosje apo dëbim nga vendbanimet informale. Në rast dëbimi autoritetet lokale duhet të kenë detyrimin të ofrojnë vendbanim alternativ për të gjithë personat e prekur. Nuk ka ndonjë provë që të tregojë se ky rekomandim është zbatuar; realiteti tregon se pak është bërë për ta ndryshuar gjendjen. Për ta ilustruar këtë, në gusht të vitit 2013, 38 familje rome në Tiranë, që jetonin në zonën e njohur si Ish-Dekori, u detyruan të largohen nga barakat e tyre, sepse ato u shembën të gjitha nga një kompani ndërtimi. 38 familjet u larguan nga territori i rrethuar sot e kësaj dite janë vendosur në trotuarin pranë sheshit të ndërtimit 10. Duke pasur mbledhjen e skrapit dhe lypjen si alternativën e tyre të vetme për mbijetesë, familjet rome janë të detyruara të pranojnë vështirësitë dhe kushtet degraduese në baraka të improvizuara pranë rrugëve kryesore dhe të rrezikojnë dëbimin, sesa të transferohen në të ashtuquajturat Streha të Sharrës (qendra e Sharrës) të cilat nuk kanë një plan të qartë operacional dhe ku për ta bëhet tepër e vështirë ose e pamundur të kryejnë veprimtaritë e lartpërmendura për nxjerrjen e të ardhurave Qeveria e re që mori pushtetin në shtator të vitit 2013 deklaroi rëndësinë e një zgjidhjeje të menjëhershme për romët që jetojnë tek Ish-Dekori. Është identifikuar një vend i ri në zonën e Shtish Tufinës dhe puna ndërtuese dhe plani operacional i zhvillimit për zhvendosjen e familjeve rome ka filluar. 11 Rekomandim për Ministrinë e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë për krijimin e një qendre të përkohshme pritjeje dhe të ndërmarrjeve publike për menaxhimin e mbetjeve të riciklueshme, Instituti i Kulturës Rome në Shqipëri - IKRSH 2013; 14

15 Foto 1: Procesi i shkatërrimit të vendbanimit rom, gusht Foto nga Zyra e Avokatit të Popullit Foto 2: Vendosja e romëve në trotuarin pranë vendbanimit të shkatërruar, gusht Foto nga Zyra e Avokatit të Popullit 15

16 KREU 2: KUADRI LIGJOR DHE POLITIK PËR STREHIMIN E ROMËVE Kuadri ndërkombëtar E drejta për strehim trajtohet në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe jo të drejtpërdrejtë në një numër të konsiderueshëm dokumentesh ndërkombëtare ligjërisht të detyrueshme që ka ratifikuar Shqipëria. Neni 25 i Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara thotë se: Gjithkush ka të drejtë për një nivel jetese të mjaftueshëm i cili t i përgjigjet shëndetit dhe jetës së përshtatshme si të atij personalisht, ashtu edhe të familjes së tij, duke përfshirë ushqimin, veshmbathjen, banesën, kujdesin mjekësor dhe shërbimet e nevojshme sociale, si edhe të drejtën për të qenë i siguruar në rast sëmundjeje, papunësie, vejanie, pleqërie dhe raste të tjera të humbjeve të mjeteve për jetesë për shkak të rrethanave të pavarura nga vullneti i tij 12. Pakti Ndërkombëtar mbi të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore dhe në veçanti neni 11 thotë: Shtetet palë të këtij Pakti njohin të drejtën e secilit për një standard adekuat të jetesës për vete dhe për familjen e tij, duke përfshirë ushqimin, veshjen dhe strehimin adekuat si dhe përmirësimin e vazhdueshëm të kushteve të jetesës. Shtetet palë do të marrin masa të përshtatshme për të siguruar realizimin e kësaj të drejte, duke njohur për këtë qëllim rëndësinë thelbësore të një bashkëpunimi ndërkombëtar të pranuar lirisht. Komiteti për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (KDESK) shpjegon në Komentin e tij të Përgjithshëm Nr. 4 kuptimin e të drejtës për strehim adekuat që përmendet në nenin 11 të Paktit. Ai përfshin elementet e mëposhtme: Siguria ligjore e zotërimit: Pavarësisht nga lloji i zotërimit, të gjithë personat duhet të kenë një shkallë sigurie të zotërimit që garanton mbrojtjen ligjore kundër dëbimit me forcë, ngacmimit dhe kërcënimeve të tjera; Përballueshmëria financiare: Kostot financiare personale dhe familjare që shoqërohen me strehimin nuk duhet të kërcënojnë apo komprometojnë sigurimin dhe plotësimin e nevojave të tjera bazë (për shembull, ushqimin, arsimin, aksesin në shërbime shëndetësore); Banueshmëria: Strehimi adekuat duhet të ofrojë elemente si hapësirë të mjaftueshme, mbrojtje nga i ftohti, lagështira, nxehtësia, shiu, era apo kërcënime të tjera ndaj shëndetit, rreziqe strukturore, dhe vektorët e sëmundjeve; Mundësia e përdorimit të shërbimeve, materialeve, pajisjeve dhe infrastrukturës: Strehimi nuk është i përshtatshëm nëse banorët e tij nuk kanë sigurinë e furnizimit me ujë të pijshëm, kanalizime adekuate, energji për gatim, ngrohje dhe ndriçim, pajisje sanitare dhe larëse, mjete për magazinimin e ushqimit, hedhjen e mbeturinave, etj.; Aksesi: Strehimi nuk është adekuat nëse nuk merren parasysh nevojat specifike të grupeve të pafavorizuara dhe të margjinalizuara (si të varfrit, njerëzit që përballen me diskriminim, viktimat e fatkeqësive natyrore); Vendndodhja: Strehimi adekuat duhet të lejojë akses në alternativa punësimi, shërbime të kujdesit shëndetësor, shkolla, qendra të kujdesit për fëmijët dhe lehtësi të tjera sociale, dhe nuk duhet ndërtuar në zona të ndotura, ose ngjitur me burime të ndotjes; Përshtatshmëria kulturore: Strehimi adekuat duhet të respektojë dhe të marrë parasysh shprehjen e identitetit kulturor dhe mënyrave të jetesës. 12 Rezoluta e Asamblesë së Kombeve të Bashkuara 217a (iii), Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut, 10 dhjetor 1948, Neni

17 Përveç kësaj, Raportuesi i Posaçëm për strehimin adekuat si pjesë e të drejtës për një standard adekuat të jetesës, Miloon Kothari, i paraqiti një raport Këshilli të të Drejtave të Njeriut në vitin 2007, ku parashtron një grup Parimesh bazë dhe udhëzimesh për dëbimet dhe zhvendosjet që lidhen me zhvillimin. Këto udhëzime synojnë t u vijnë në ndihmë shteteve që të zhvillojnë politika dhe legjislacione për të parandaluar dëbimet me forcë në nivel vendor 13. Konventa Ndërkombëtare për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit Racial, veçanërisht neni 5, thotë se... shtetet palë zotohen të ndalojnë dhe të eliminojnë diskriminimin racial në të gjitha format e tij dhe të garantojnë të drejtën e secilit për barazi pёrpara ligjit pa dallim race, ngjyre ose origjine etnike ose kombëtare, sidomos lidhur me gëzimin e këtyre tё drejtave... e drejta e strehimit (e përfshirë në të Drejtat Ekonomike, Ekonomike dhe Kulturore). Nenet 30 dhe 31 të Kartës Sociale Evropiane (e rishikuar) bëjnë thirrje për masa dhe qasje të koordinuara për të promovuar akses efektiv në (ndër të tjera) strehim të personave që jetojnë ose rrezikojnë të jetojnë në një gjendje përjashtimi social ose varfërie. Ajo gjithashtu i nxit Palët nënshkruese të Kartës që të marrin masa për të promovuar akses në strehim adekuat dhe të përballueshëm financiarisht dhe për të zvogëluar numrin e të pastrehëve. Së fundi, Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës (KM) rekomandon në Rekomandimin 14 e tij Për përmirësimin e kushteve të strehimit të romëve dhe endacakëve në Evropë një grup parimesh që duhen ndjekur nga shtetet anëtare, midis të cilave politika të integruara strehimi për romët, liri zgjedhjeje midis stileve të jetesës sedentare ose nomade, akses të barabartë në strehim për romët nëpërmjet politikave pro-aktive etj. Ky dokument bën rekomandime të mëtejshme lidhur me kuadrin ligjor, duke iu referuar posaçërisht të drejtës për strehim adekuat dhe mungesës së diskriminimit, zbatimit dhe monitorimit. Ai jep gjithashtu rekomandime për mbrojtjen dhe përmirësimin e strehimit ekzistues nëpërmjet, ndër të tjera, garantimit të sigurisë së zotërimit dhe legjislacionit. Rekomandimet e KM-së nuk janë detyruese, megjithatë, shteteve anëtare u kërkohet që ta informojnë KM-në në lidhje me veprimet e ndërmarra për të përmirësuar një gjendje të caktuar siç rekomandohet nga KM-ja. Shqipëria i ka nënshkruar dhe ratifikuar instrumentet ndërkombëtare të përmendura më lart si dhe Deklaratën e Mijëvjeçarit të Kombeve të Bashkuara dhe ka detyrime për zbatimin e tyre. Së fundi, Shqipëria është gjithashtu një nga nëntë vendet nismëtare të Dekadës së Përfshirjes së Romëve që mbështetet nga një numër organizatash ndërkombëtare, ndër të cilat edhe Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara (PNUD). Shqipëria shprehu dëshirën për t u bashkuar me Dekadën në vitin 2007 dhe u bë anëtare me të drejta të plota në korrik të vitit Legjislacioni kombëtar dhe zbatimi Kushtetuta e Shqipërisë ofron garanci kushtetuese për zbatimin e standardeve ndërkombëtare të strehimit dhe të së drejtës për strehim adekuat. Megjithëse neni 59 i Kushtetutës përfshin strehimin në mesin e objektivave sociale, Neni 122 njeh marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara me ligj si pjesë e sistemit të brendshëm ligjor, që zbatohen drejtpërdrejt dhe kanë precedencë mbi legjislacionin vendas. Pra, sipas kësaj, KNDESK, që garanton të drejtën për Këshilli i Evropës, Komiteti i Ministrave; 23 shkurt 2005; Rekomandimi Rec (2005)4 i Komitetit të Ministrave për vendet anëtare në lidhje me përmirësimin e kushteve të strehimit të romëve dhe endacakëve në Evropë; gjendet në: ViewDoc.jsp?id= PNUD dhe Qeveria e Shqipërisë 2011, Plani i Veprimit Kombëtar i Dekadës së Përfshirjes së Romëve

18 strehim, zbatohet drejtpërdrejt në gjykatat shqiptare dhe ka precedencë mbi ndonjë dispozitë të paqartë ligjore vendase. Përveç kësaj, Neni 18 i Kushtetutës garanton të drejtën e barazisë para ligjit dhe mbrojtjen ndaj diskriminimit për çdo arsye, përfshirë racën, etninë, gjuhën, kushtet ekonomike, etj. Paragrafi 3 i nenit 18 i hap rrugë zbatimit të diskriminimit pozitiv që garanton mbrojtje për grupe të caktuara nëse ekzistojnë arsye objektive. Këto dy dispozita kushtetuese janë baza për miratimin e legjislacionit specifik për akses në strehim dhe kundër diskriminimit. Kjo e fundit bëhet gjithashtu e detyrueshme nga traktatet ndërkombëtare për mbrojtjen nga diskriminimi. Përgjegjësitë për strehimin e decentralizuar Sipas ligjit integral për decentralizimin, strehimi është një funksion i vetëqeverisjes lokale (Ligji nr. 8652, më për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes lokale, neni 10). Në bazë të ligjit të strehimit, qeveria kombëtare, nëpërmjet ministrisë përgjegjëse (më parë e njohur si Ministria e Punëve Publike dhe Transportit MPPT) u jep mbështetje financiare autoriteteve vendore, mbi bazën e disa kritereve të caktuara. Ka disa vështirësi që i pengojnë autoritetet vendore të ushtrojnë funksionet e tyre në sferën e strehimit, përfshirë sa më poshtë: a) Kapacitete të pakta kapitali njerëzor, të cilëve u mungojnë njohuritë specifike për të planifikuar, zhvilluar, zbatuar dhe menaxhuar programe të strehimit. Zakonisht projektet e strehimit konsiderohen si investime për të ofruar një numër banesash, duke lënë pas dore shërbimet jetësore që duhet të ofrohen, si arsimi, kujdesi shëndetësor, transporti publik, zonat e argëtimit, lidhje të mira me tregjet e punës, hapësirat publike dhe një sistem i qëndrueshëm për menaxhimin e tyre; b) Duke ndikuar tek një numër relativisht i vogël individësh (krahasuar me projektet e rrugëve, ujit dhe kanalizimeve) programet e strehimit ofrojnë kredi të paktë politike për zyrtarët e zgjedhur vendorë. Nga ana tjetër, duke qenë një shërbim nga i cili përfitojnë individët dhe jo komunitetet, shpesh është e vështirë të zgjohet interesi i publikut për strehimin. Si rrjedhim, strehimi ka përparësi të ulët politike në nivel vendor (dhe kombëtar). c) Strehimi është një investim i kushtueshëm për t u ofruar ashtu edhe për t u mirëmbajtur. Eliminimi i barrës së mirëmbajtjes së banesave nga buxheti shtetëror ishte një nga arsyet për privatizimin e fondit të banesave publike në fillim të viteve 90. Të ardhurat e qeverisë vendore dhe nevojat për investime në zona të tjera prioritare i kufizojnë shumë kapacitetet e tyre për të investuar në programe strehimi. Kapacitetet e tyre për të siguruar fonde nga burime të tjera janë gjithashtu të kufizuara. Ligji Për huamarrjen e qeverisjes vendore (Nr. 9869, datë ) i lejon autoritetet vendore të marrin hua fonde nga tregu me kushte shumë rigoroze. Megjithatë, nuk ka ende ndonjë shembull të huamarrjes vendore për zhvillimin e programeve të strehimit. d) Çështjet e pronësisë që kanë mbetur pezull dhe të pazgjidhura e përkeqësojnë problemin e autoriteteve vendore. Ligji për strehimin thotë specifikisht se objektet publike që, për shkak të reformave strukturore, nuk përdoren më në funksionin e tyre primar dhe janë të braktisura (ish-zona ushtarake, ish-kantiere industriale, magazina, konvikte, etj.,) duhet t i kalojnë autoriteteve vendore. Këto të fundit duhet të investojnë për t i përshtatur ato në banesa sociale. Megjithatë, ligji për kthimin e pronave kërkon që objektet publike ose tokat me pronësi shtetërore duhet të përdoren për qëllime kompensimi. Në disa raste, Këshilli i Ministrave merr vendime 18

19 për privatizimin e objekteve me pronësi shtetërore. Gjithashtu, transferimi i pronave shtetërore tek autoritetet vendore ende nuk ka përfunduar dhe, si rrjedhim, ato nuk mund të kenë një vizion të qartë për zhvillimin e territorit të tyre dhe funksionin që mund t u japin këtyre ndërtesave. Programet sociale për strehimin Instrumentet politike për të trajtuar aksesin në strehim si një objektiv social janë përfshirë në ligjin Nr. 9332, datë Mbi programet sociale për strehimin, i ndryshuar (më tej, për arsye shkurtimi, do të përmendet si ligji i strehimit ). Objektiv i ligjit është vendosja e rregullave, procedurave dhe modaliteteve administrative për planifikimin, pajisjen, shpërndarjen dhe menaxhimin e strehimit për grupe sociale. Qëllimi i ligjit është që të krijojë mundësi për akses në strehim adekuat dhe të përballueshëm për familjet në nevojë. Ligji vendos kriteret për përzgjedhjen e përfituesve nga programet shtetërore të strehimit. Kriteret grupohen në 4 kategori që përcaktojnë: (a) kushtet e strehimit (si mbipopullimi, banesat në rrezik shkatërrimi, etj.); (b) kushtet familjare (si të ndarë, familje kryefamiljare femër, familje me shumë fëmijë, etj.); (c) kushtet sociale (si persona me aftësi të kufizuara, të moshuarit, jetimët, punëtorët emigrantë, etj.); (d) kushtet ekonomike. Në mënyrë që të parazgjidhet për sistemin e pikëzimit familja duhet të plotësojë dy kushte: Të ardhurat mujore nuk duhet të jenë më të larta se 100% e mesatares së zonës për strehim social, dhe 120% për strehim me kosto të ulët; Familjet nuk duhet të jenë pronare shtëpie, ose të jetojnë në shtëpi, madhësia e të cilës është më e madhe se standardet minimale të vendosura me ligj. Autoritetet lokale janë përgjegjëse për vendosjen e pikëve sipas prioriteteve të tyre dhe grupeve kryesore në nevojë. Megjithëse qeveria ka njohur nevojën për masa pozitive në favor të romëve, ligji për strehimin social nuk i identifikonte posaçërisht romët midis grupeve sociale me prioritet dhe, si rrjedhim, ata nuk përfitojnë pikë shtesë, me gjithë statusin e tyre si kategori e cenueshme. Nevoja për të ndryshuar ligjin dhe për të përfshirë romët midis kategorive me prioritet, duke lejuar kështu kuota të veçanta, është kërkuar edhe nga Avokati i Popullit në rekomandimin e tij për ish-ministrinë e Punëve Publike dhe Transportit. Ndryshimet e fundit të ligjit 16, të miratuara në fillim të vitit 2012, prekin drejtpërdrejt komunitetin rom: Neni 24, për subvencionimin e qirasë, ku komuniteti rom identifikohet si grup me prioritet për të përfituar subvencionimin e qirasë: dhe Neni 25/2, për grantet e vogla, që trajton posaçërisht projektet që mbështesin përmirësimin e kushteve të jetesës të komunitetit rom. Përveç kësaj, kushti që vetëm 50% e qirasë duhet subvencionuar nga qeveria vendore u ndryshua në vitin 2012 (neni 24). Sipas nenit 24, i ndryshuar, nëse qiraja është më shumë se 25% e të ardhurave të familjes, familjes i takon të marrë ndihmë për qiranë që mbulon diferencën midis qirasë së vërtetë dhe asaj që mund të përballojë familja. Ligji nuk thotë asgjë për rastet kur familja ka të ardhura jashtëzakonisht të ulëta dhe nëse qiraja duhet subvencionuar 100% në këto raste. 16 Ligji nr. 54/2012 më Mbi disa ndryshime në ligjin 9232 më Mbi programet e strehimit social. 19

20 Legalizimi, urbanizimi dhe integrimi i ndërtimeve pa leje Ligji nr. 9482/2006 Mbi legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje zbatohet për të gjitha ndërtesat e ndërtuara pa leje. Për legalizimin nuk ka pothuajse asnjë kufizim, përveçse për ato ndërtime të ngritura në zona turistike që duhen verifikuar nga specialistët nëse janë në përputhje me ligjin për zhvillimin e turizmit. Ligji kufizon gjithashtu legalizimin e ndërtimeve informale brenda qyteteve, që janë bërë në tokë private dhe në zona ku plani rregullues parashikon ndërtimin e ndërtesave me më shumë se 5 kate. Shumica e qyteteve të prekura nga zhvillimet Informale, në kohën kur u miratua ligji për legalizimet, kishin plane për rregullimin e territorit që datonin që para viteve 90. Në atë kohë lartësia maksimale e ndërtesave ishte 5-6 kate, si rrjedhim, potencialisht çdo ndërtim informal mund t i nënshtrohej legalizimit. Agjencia Shtetërore e Legalizimit të Ndërtimeve Informale (ALUIZNI), nën varësinë e Ministrisë së Punëve Publike dhe Transportit (tani Ministria e Zhvillimit Urban dhe Turizmit), përfundoi regjistrimin e vetëdeklarimeve në vitin 2007, sipas të cilit, u regjistruan për legalizim kërkesa për prona individuale të shtrira në një zonë prej hektarë. ALUIZNI planifikonte ta përfundonte legalizimin e pronave brenda vitit Megjithatë, deri në fundin e vitit 2011 vetëm 4% e pronave ishin legalizuar, ndërsa 50% ishin ende në procesin e verifikimit dhe dokumentacionit. Çdo person që bën kërkesë mund të legalizojë vetëm një pronë që, në zonat rurale, nuk duhet të jetë më shumë se 500m2, ndërsa në zonat urbane 300m2. Çmimi i legalizimit të tokës përcaktohet në bazë të sipërfaqes së zënë dhe në zonat rurale, shkon nga lek për një parcelë toke deri në 100 m2 deri në lek për një parcelë deri në 500m2. Në zonat urbane pagesa për legalizimin është dyfish. Ndryshime të mëvonshme të ligjit lejojnë për pagesën e 70% të shumës me bono privatizimi. Në bazë të ligjit, komuniteteve rome që kanë zënë një zonë pa leje, kanë të drejtë të legalizohen nëse plotësojnë kërkesat minimale të ligjit. Nga ALUIZNI nuk ka asnjë provë nëse komunitetet rome kanë përfituar nga ligji i legalizimit, sepse ALUIZNI nuk i regjistron kërkesat sipas ndonjë kriteri specifik social, përfshirë atë etnik. Megjithatë, mund të merret si e qenë se pak romë mund të kenë përfituar nga legalizimi. Kjo mund të ketë ndodhur për shkak të disa mungesave, si ato në njohuri dhe informacion për legalizimin, mjete financiare, pamundësia për të përgatitur dokumentacionin e kërkuar, qëndrimet diskriminuese të zyrtarëve publikë dhe mungesa e vetë-besimit për të shkuar në institucionet publike, etj. Një tjetër faktor që është theksuar nga UNDP-ja 17, është ai që i referohet faktit se, të jetuarit për një kohë të gjatë në një vend, i ka bërë komunitetet rome të besojnë se ata kanë fituar të drejta mbi të. Shpronësimet dhe dëbimet Neni 41 i Kushtetutës garanton të drejtën e pronës private. Ai thotë se prona private mund të shpronësohet vetëm për qëllime publike dhe kundrejt një kompensimi të drejtë (të duhur). Ata që nuk e pranojnë shumën e kompensimit mund të ankimojnë në gjykatë. Kjo do të thotë se ligji lejon vetëm akimimin kundër shumës së kompensimit dhe jo kundër vetë shpronësimit. Ligji nr. 8561/2000 mbi shpronësimet për interesa publike rregullon të drejtën e shtetit për shpronësime në interes publik dhe mbron të drejtat e pronarëve privatë. Ligji përcakton 8 17 PNUD 2012, Studim për vlerësimin e nevojave të komuniteteve rome dhe egjiptiane në Shqipëri 20

21 raste të interesit publik kur mund të ndodhë shpronësimi. Ai nuk përfshin zhvillimin urban dhe banesat publike si arsye për shpronësimin. Megjithatë, ligje specifike (ligji i strehimit dhe planifikimi urban) ofrojnë mundësinë që qeveritë lokale ta përdorin shpronësimin bazuar në rregullat kryesore të vendosura nga ligji nr. 8561/2000. Rasti më i zakonshëm i shpronësimit janë investimet për punime të mëdha të infrastrukturës, spitale, dhe gjëra të tjera të ngjashme. Shpronësimi i pronave bëhet në bazë të vlerës së tregut dhe rregullat ofrojnë hollësi të metodologjive të kalkulimit. Meqë shpronësimi merret me pronësinë private mbi pronën e paluajtshme, që duhet vërtetuar me anë të dokumenteve kadastrale, banorët informalë janë të përjashtuar nga kjo dispozitë. Përjashtim bëhet për ato familje rurale që kanë ndërtuar shtëpi pa leje në tokën e tyre, të cilët kompensohen për vlerën e tokës dhe koston e shtëpisë. Nuk është e qartë se si i ka rregulluar ligji rastet kur banori informal nuk ka pronësi ligjore mbi tokën. Nuk ekzistojnë rregullore se si duhet të bëhen dëbimet. Gjithashtu nuk ka asnjë dispozitë se si të trajtohen banorët informalë në troje urbane që do t i nënshtrohen zhvillimit. Gjithashtu nuk është e qartë se si kuptohet në Shqipëri termi dëbime me forcë dhe nëse ai i referohet shpronësimeve për interes publik (shih Shtojcën 2 në udhëzimet e Zyrës së Komisionerit të Lartë për të Drejtat e Njeriut për sa i përket dëbimeve me forcë). Termi shpronësim i referohet pronës dhe si rrjedhim lë jashtë banorët informalë. Mbrojtja nga diskriminimi Ligji Nr , datë Mbi mbrojtjen nga diskriminimi rregullon zbatimin dhe ndjekjen e parimeve të barazisë në lidhje me (ndër të tjera) gjininë, racën, ngjyrën, etninë, gjuhën, gjendjen ekonomike, arsimore dhe sociale, etj. Ligji ofron mbrojtje kundër diskriminimit në punësim, arsim dhe në sigurimin e mallrave dhe shërbimeve. Ligji nuk ofron mbrojtje në mënyrë të posaçme kundër diskriminimit në strehim. Megjithatë, kjo dispozitë supozohet që përfshihet në elementin e tretë, sigurimin e mallrave dhe shërbimeve. Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskriminimi (Komisioneri) u krijua në vitin 2010 me mandatin për të garantuar mbrojtje efektive kundër çdo lloj diskriminimi. Komisioneri konsiderohet si një organ i pavarur në ushtrimin e detyrave të tij, megjithatë është një institucion relativisht i ri që duhet të përballet me mungesën e kujdesit anti-diskriminues, që ka ekzistuar për një kohë të gjatë tek një pjesë e administratës publike dhe e palëve private. Planet e Veprimit Kombëtar për romët Në vitin 2013, qeveria shqiptare miratoi Strategjinë për përmirësimin e kushteve të jetesës të romëve. Strategjia identifikon 5 fusha prioritare për zhvillimin e veprimeve të ardhme prioritare: (1) shkollimi dhe ndërgjegjësimi; (2) trashëgimia kulturore dhe familja; (3) ekonomia, punësimi, ulja e varfërisë dhe mirëqenia sociale; (4) shëndeti dhe infrastruktura; (5) rendi publik, drejtësia, administrata publike. Strategjia përcakton veprime prioritare për secilën nga këto pesë fusha. Strehimi u përfshi në fushën e tretë prioritare Shëndeti dhe Infrastruktura. Tre objektiva janë të lidhura drejtpërdrejt me përmirësimin e kushteve të strehimit dhe të lagjes së banimit: 1) Plotësimi i kushteve minimale të strehimit; 2) Mbulimi i të gjitha vendbanimeve rome me furnizim me ujë, kanalizime për ujërat e zeza dhe rrjet elektriciteti; 21

22 3) Lidhja e vendbanimeve rome me rrugët kombëtare. Për të plotësuar kërkesat minimale për strehimin e romëve u identifikuan masa prioritare që përfshinin tre kategori kryesore aktivitetesh: (i) identifikimi i nevojave; (ii) kostoja e vlerësimit; dhe (iii) ndërtimi/përmirësimi i shtëpive dhe barakave për të arritur një lloj standardi minimal. Përveç këtyre përpjekjeve në planin e politikave, qeveria e Shqipërisë, e mbështetur nga PNUD-i, përgatiti dhe miratoi në vitin 2009 Planin e Veprimit të Dekadës së Romëve Plani i veprimit vendos gjashtë fusha prioritare, që përfshinin arsimin, punësimin, shëndetin, strehimin, trashëgiminë kulturore dhe mundësitë e barabarta. Për të monitoruar zbatimin e strategjisë, qeveria krijoi në vitin 2004 Sekretariatin Teknik për Romët, si një strukturë e Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe Rinisë. Megjithatë, kjo strukturë, duke qenë një organ brenda ministrisë, nuk ka kompetenca për të bashkërenduar politikat midis ministrive 18. Sistemi i monitorimit mbështetet nga PNUD-i dhe menaxhohet nga Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë nëpërmjet një regjistrimi dhe baze të dhënash statistikore në internet. Sekretariati Teknik për Romët ka nevojë për një mekanizëm më të mirë monitorimi dhe raportimi si nga ministritë e linjës ashtu edhe nga autoritetet lokale. Plani i Veprimit të Dekadës së Romëve, i vitit 2009, ishte një hap përpara krahasuar me Strategjinë e vitit 2003, sepse përcaktoi më qartë objektivat, treguesit, afatet kohore e përgjegjësitë, rezultatet dhe kostot e burimet e mundshme financiare. Me gjithë këto përmirësime, sipas raportimeve, përparimi drejt arritjes së objektivave është relativisht i vogël, për shkak se ministritë e linjës ende nuk i kanë bërë pjesë të vetat masat sektoriale, si dhe për shkak të alokimit të fondeve të pamjaftueshme ose mosalokimit të asnjë fondi për masat sektoriale, si dhe bashkërendimi i dobët ndërmjet organeve të qeverisjes qendrore dhe vendore, si dhe nga pozita e dobët e Sekretariatit Teknik për Romët nën varësinë e MMSR-së për t i bërë presion ministrive përgjegjëse. Raportet e progresit të Komisionit Evropian për Shqipërinë, si në vitin ashtu edhe në vitin , vërenin se, me gjithë angazhimin e shprehur politik, qeveria ka ofruar burime shumë të kufizuara financiare për zbatimin e Planit të Veprimit Kombëtar. Qeveria ka miratuar vendime administrative për të lehtësuar procedurat e regjistrimit të lindjeve; megjithatë, vazhdon të ketë bashkërendim të pamjaftueshëm midis institucioneve të ndryshme të përfshira në regjistrimin e lindjeve. Romët kanë përfituar nga shpërndarja e teksteve falas për arsimin e detyrueshëm, por kufizimet financiare kanë çuar në nivele vazhdimisht të larta të braktisjes së shkollës dhe nivel të ulët regjistrimi të fëmijëve romë në arsimin parashkollor. Zbatimi i strategjisë kombëtare për përmirësimin e kushteve të jetesës së romëve, planit të veprimit kombëtar për Dekadën e Romëve dhe konkluzioneve operacionale të seminarit të dhjetorit 2011 për përfshirjen e komuniteteve rome dhe egjiptiane në kuadër të integrimit të Shqipërisë në BE, vazhdon të jetë shumë i ngadaltë për shkak të burimeve të pamjaftueshme dhe bashkërendimit të pamjaftueshëm të institucioneve të përfshira në nivel lokal dhe 18 Çabiri, Y., Hasantari, A. dhe të tjerë; Raporti i Monitorimit të Shoqërisë Civile për Zbatimin e Strategjisë Kombëtare të Integrimit të Romëve dhe Planit të Veprimit të Dekadës në vitin 2012 në Shqipëri; mbështetur nga Fondacioni Soros. 19 Komisioni Evropian, Bruksel, SEC(2011) 1205 përfundimtar; DOKUMENT PUNE I STAFIT TË KOMISIONIT, SHQIPËRI, RAPORTI I PROGRESIT 2011, gjetur në: en.pdf 20 Komisioni Evropian, Bruksel, , Shqipëri, Raporti i Progresit 2012 dokumenti i Komunikimit shoqërues nga Komisioni në Parlamentin Evropian dhe Strategjia e Zgjerimit të Këshillit dhe Sfidat Kryesore Dokumenti gjendet at: ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2012/package/al_rapport_2012_en.pdf 22

23 qendror. Ekziston nevoja për të ngritur statusin e Sekretariatit Teknik për Romët për të rritur aftësinë e tij për të zbatuar dhe koordinuar me efikasitet zbatimin e politikave. Në 10 rajone janë ngritur grupe teknike të punës për romët, për të monitoruar, vlerësuar dhe për të bërë plane për përmirësimin e kushteve të jetesës së romëve. Megjithatë, njësitë e qeverisjes vendore ende përfshihen në mënyrë të pamjaftueshme dhe kanë nivel të pamjaftueshëm ndërgjegjësimi, ndërsa shërbimet kritike për romët ende ofrohen përgjithësisht nga organizatat e shoqërisë civile dhe financohen nga donatorët ndërkombëtarë, gjë që mund të vërë në pikëpyetje qëndrueshmërinë e tyre në periudhën afatmesme. Romët ende përballen me kushte të vështira jetese dhe diskriminim të vazhdueshëm, veçanërisht për sa i përket aksesit në punësim dhe strehimit adekuat, gjë që çon në margjinalizimin e tyre. Me gjithë kujdesin e madh që ushtrohet nga komuniteti ndërkombëtar, shoqëria civile dhe Avokati i Popullit, dhe disa përpjekje të kufizuara nga qeveria, reagimi i autoriteteve qendrore dhe vendore për ri-sistemimin dhe ndihmën për ato familje rome që kanë mbetur prej atyre familjeve që u dëbuan me forcë nga vendbanimi pranë stacionit të trenit të Tiranës në shkurt 2011, ka qenë në përgjithësi i pamjaftueshëm. Përgatitjet për projekte infrastrukturore po shtojnë rrezikun e dëbimeve të tilla. Qeveritë qendrore dhe lokale duhet të zhvillojnë plane ndërhyrjeje për të adresuar dëbimet me forcë dhe për të garantuar strehim alternativ për familjet në rrethana të cenueshme. 23

24 KREU 3: PROGRAMET PUBLIKE TË ZBATUARA NË MBËSHTETJE TË STREHIMIT TË ROMËVE Vështrim i përgjithshëm mbi instrumentet dhe programet financiare Ligji për strehimin social ofron një shumëllojshmëri instrumentesh dhe programesh financiare që mund të zbatohen për të mbështetur qasjen në strehim të grupeve në nevojë. Këto jepen në listën e paraqitur në Tabelën 1. Tabela 1: Programet e strehimit të mbështetura nga shteti Nr. Emri i programit Përshkrimi Grupi potencial i synuar Të ardhurat minimale* Agjencia zbatuese 1. Banesa me kosto të ulët 2. Kredi me kushte lehtësuese 3. Strehimi /banesa sociale 4. Bonuset e strehimit 5. Bonuse qiraje për qiranë e banesave sociale 6. Pajisje e truallit me infrastrukturë për qëllime strehimi 7. Grante të vogla 8. Grante imediate Ndërtime të reja Jepet hua nga bankat private për të blerë banesë në treg; buxheti i shtetit subvencionon interesin Ndërtime të reja Grant për pagimin e qerasë me çmimin e tregut Grant nga organet e qeverisjes vendore për të mbuluar pagimin e qirasë për familjet me të ardhura të ulëta Ambjenti dhe shërbimet Përmirësimi i kushteve të strehimit Për eliminimin e barrierave arkitektonike Punonjës, të ardhura të ulëta deri mesatare Mësuesit, punonjësit e sektorit publik, me të ardhura mesatare Të ardhura të ulëta Të ardhura të ulëta deri në mesatare Të ardhura shumë të ulëta Të ardhura të ulëta deri shumë të ulëta Komuniteti rom Personat me aftësi të kufizuara lekë Enti Kombëtar i Banesave, ose organet e qeverisjes vendore Varet nga çmimet e tregut në qytete të ndryshme. Në Tiranë ~ Lekë Partneriteti publikprivat Lekë Organet e qeverisjes vendore Varet nga çmimet e tregut në qytete të ndryshme. Për Tiranën ~ Lekë Vetë-organizim, organet e qeverisjes vendore Lekë Organet e qeverisjes vendore Nuk ka limit minimal Nuk ka limit minimal Organet e qeverisjes vendore Organet e qeverisjes vendore Qeveria qendrore dhe organet e qeverisjes vendore * Të ardhurat minimale u llogaritën mbi bazën e dispozitave ligjore dhe disa treguesve të tjerë, si kostoja e ndërtimit nga Enti Kombëtar i Banesave, çmimet mesatare në treg dhe kushtet e kredisë. Këto janë vetëm të dhëna indikativë dhe nuk duhet të merren si përfundimtare. Nga kjo gamë mekanizmash të ndryshme, ky raport komenton në përgjithësi për tre mekanizmat e para, për shkak të mungesës së informacionit mbi të tjerët. Projekti i Banesave me kosto të ulët (BKU) është zbatuar nge EKB-ja vetëm në truall publik dhe në bashkëpunim me bashkitë që kanë në pronësi troje publike dhe që janë të gatshme të bashkëpunojnë me 24

25 EKB-në. Banesat u shiten përfituesve të zgjedhur nga organet e qeverisjes vendore me çmim të barabartë me koston e ndërtimit për 25 vjet dhe me interes vjetor prej 3%. Për këtë arsye, përfituesit duhet të paraqesin prova për të ardhurat e tyre në mënyrë që të plotësojnë kriteret për të përfituar nga ky projekt. Programi Kredi me kushte lehtësuese (KKL) përdoret për banesat që janë në tregun e lirë dhe zbatohet nga bankat private. Bashkitë zgjedhin listat e përfituesve mbi bazën e standardeve të projektit (të ardhurat maksimale dhe minimale dhe kushtet e strehimit). MPPT-ja monitoron zbatimin e programit nëpërmjet treguesve të parapërcaktuar. Një nga kushtet që duhet të plotësojë përfituesi është ai i të ardhurave minimale. Kjo është për të garantuar bankën për pagimin e huas. Programi i drejtohet familjeve me të ardhura të mesme, si punonjësit e sektorit publik, punëtorët, mësuesit, etj.. Strehimi social u zbatua për herë të parë nëpërmjet bashkëpunimit midis MPPT-së dhe bashkive pjesëmarrëse, dhe nëpërmjet një kombinimi të burimeve financiare, duke përdorur një kredi nga Banka për Zhvillim e Këshillit të Europës (BZHKE). Projekti, që filloi në vitin 2008, u fokusua tek ato kategori familjesh që kanë të ardhura më të ulëta se ato që mund të përfitonin nga banesat me kosto të ulët. Megjithatë, projekti i strehimit social është një ndërmarrje e kushtueshme dhe e vështirë për t u vënë në jetë nga bashkitë. Menaxhimi i fondit të banesave sociale do të jetë një tjetër sfidë e madhe për bashkitë dhe, pasi t i kenë regjistruar pronat, ato mund të tundohen t i privatizojnë ato me qëllim që të heqin qafe përgjegjësitë e menaxhimit dhe mirëmbajtjes së tyre.. Duke qenë një investim mjaft i kushtueshëm dhe i vështirë për t u menaxhuar, strehimi i familjeve pa të ardhura ose me të ardhura shumë të ulëta do të shtonte barrën financiare për bashkitë dhe do të rrezikonte seriozisht qëndrueshmërinë dhe vazhdimësinë e projektit të strehimit social. Këto sfida dhe vështirësi bëjnë që organet e qeverisjes vendore të mos tregojnë ndonjë interes të madh për programet e strehimit, të cilat kërkojnë burime të konsiderueshme financiare dhe njerëzore të specializuara, por nuk kanë ndonjë përfitim të madh politik. Nga ana tjetër, nuk është mjaftueshmërisht e qartë se si është kuptuar strehimi social, sidomos kur është fjala për kalimin e zbatimit të tij nga qeveria qendrore tek organet vendore dhe tek përfituesit. Për këtë arsye është e rëndësishme që të angazhohemi në një diskutim se si kuptohet dhe/ose si duhet të kuptohet strehimi social në Shqipëri, në këto drejtime: Cilat duhet të jenë objektivat e tij? një mekanizëm për të ofruar strehim, apo për të ofruar siguri të zotërimit, apo për të ndërtuar lagje/blloqe banimi, etj.? Cilat duhet të jenë grupet e synuara? grupe me të ardhura specifike, apo grupet e cenueshme, apo të jenë vendndodhje të caktuara e jo për njerëz të caktuar, dhe si mund të përcaktohen përparësitë kur grupi i synuar është shumë i madh, etj. Kush duhet të përfshihet dhe si? roli i organeve vendore (ofrues), qeveria qendrore (financime?/ligjore?), sektori privat (menaxhim), grupet e komunitetit (përzgjedhje?), këshillat bashkiakë (përzgjedhje?), etj. A duhet që kriteret e përzgjedhjes të përfshijnë edhe parashikime për komunitetet rome dhe egjiptiane? Enti Kombëtar i Banesave Enti Kombëtar i Banesave (EKB) ishte ofruesi kryesor i strehimit deri në vitin 2007, kur hyri në fuqi Ligji 9232/2004 Për programet sociale për strehimin e banorëve të zonave urbane. 25

26 EKB është një organizatë me financim më vete, që duhet të ofrojë strehim të përballueshëm financiarisht, por në të njëjtën kohë edhe të rikuperojë fondet e investuara me qëllim që t i përdorë ato në projekte të tjera. Statusi ligjor i EKB-së nuk është i qartë dhe veprimtaria e tij varet nga ndërhyrjet që i bëhen nga qeveria, dhe kjo e fundit shpesh vendos se cilat janë ndërhyrjet prioritare në bazë të kritereve politike. Në bazë të ligjit, EKB-ja nuk duhet të marrë fonde nga buxheti i shtetit; këto fonde duhet t u jepen organeve të qeverisjes vendore. Megjithatë, kjo dispozitë e ligjit nuk e ka penguar buxhetin e shtetit t i alokojë fonde EKB-së për projektin e strehimit të romëve (shih më poshtë). EKB-ja mund të jetë instrument i dobishëm në zbatimin e projekteve për komunitetin rom. Megjithatë, EKB-ja ka si orientim menaxhimin e projekteve nga ana teknike dhe nuk ka përvojë në trajtimin e çështjeve sociale. Përveç kësaj, që kur u krijua në vitin 1993, EKB-ja zbatuar vetëm një tipologji projekti - apartamentet për shumë familje. Ai i prokuron investimet mbi bazën e këtyre tipologjive të krijuara. EKB-ja është një ndërmarrje me vetë-financim që operon përmes gjenerimit të 4% nga investimet e bëra, ndërsa fondet e investuara duhet të paguhen nga përfituesit si një shumë e vetme. Megjithatë, EKB-ja ka ekspertizë teknike shumë të mirë që duhet shfrytëzuar. Përfshirja e EKB-së në programet e strehimit për romët do të kërkonte trajnime dhe ndërtim kapacitetesh. Po kështu, mund të ketë nevojë edhe për disa ndryshime në legjislacion dhe në metodologjitë e punës. Projektet që trajtojnë gjendjen e strehimit të romëve Përmbajtja e këtij seksioni mbështetet në një prezantim të bërë nga Doris Andoni, Drejtore e Departamentit të Politikave të Strehimit në MPPT, në seminarin e përbashkët të DBE dhe QSH më 15 dhjetor 2011 në Tiranë, Shqipëri. Sidoqoftë, informacioni për këto projekte është i paplotë dhe nuk bën të mundur nxjerrjen e përfundimeve të plota. Është e rëndësishme të theksohet se praktikat ekzistojnë; me rëndësi kyçe është që të forcohet sistemi i monitorimit për zbatimin e projekteve. Grantet e vogla: Përmirësimi i kushteve të jetesës së komunitetit rom (PKJ) Projekti u identifikua nga Ministria e Punëve Publike dhe Transportit (MPPT), mbi bazën e rezultateve të anketimit të zhvilluar nga EKB-ja në vitin 2006 (shih informacionin për këtë në Kreun 2). I konceptuar si projekt pilot, ai synonte të përmirësonte kushtet e jetesës së komuniteteve rome. Me një kosto prej 30 milion lekë, projekti mori fonde nga buxheti i MPPT për vitin 2008, si një grant konkurrues për organet vendore dhe u zbatua brenda vitit Nga njëmbëdhjetë organet e qeverisjes vendore që u ftuan në konkurrim, tetë shprehën interes për të marrë pjesë, dhe pesë prej tyre fituan. Kriteret përfshinin edhe një kontribut të pabarabartë nga buxheti vendor dhe angazhimin e komuniteteve rome në zbatimin e projektit. Granti u përdor për një nga punimet e mëposhtme, ose një kombinim i disa prej tyre: Foto 3 Komuniteti rom i angazhuar në punime publike, Kuçovë 26 Ndërtimi i banesave të reja (nuk u quajt si prioritet i lartë, sepse masa e grantit ishte relativisht e vogël); Përmirësimi i banesave që nuk plotësonin standardet e sigurisë dhe të shëndetit;

27 Përshtatja e strehave/banesave të improvizuara (vendosje dritaresh, dyersh, çatie, etj.); Ndërhyrje në banesa që nuk kishin lehtësitë e nevojshme përfshirë ujë të pijshëm, banja, kushte higjieno-sanitare, dushe); Lidhje e vendbanime me rrugët, furnizim me ujë të pijshëm dhe kanalizime, etj. Zbatimi i këtij projekti pilot pati disa dobësi. Këto lidheshin kryesisht me menaxhimin e kohës nga MPTT-ja. Në fillim propozimi kishte për qëllim të financonte organet e qeverisjes vendore dhe/ose OJQ-të. Sqarimi i metodës së financimit shkaktoi një vonesë në shpalljen e njoftimit për propozime, gjë që nga ana e saj i pengoi njësitë që të bënin kërkesa. Edhe shpallja e fituesve gjithashtu u bë me vonesë. Kjo pati ndikim tek projekti i ndërtimit të banesave në Korçë, që nuk fitoi në raundin e parë të tenderit dhe nuk pati kohë të organizonte një proces të dytë tenderimi. Nga viti 2008 deri më 2012, Departamenti i Strehimit në MPPT planifikoi të alokonte fonde shtesë në buxhet për t i zhvilluar përsëri projektet. Megjithatë, pas një varg negociatash me ministrin, ato u hoqën, për shkak të shkurtimeve të përgjithshme buxhetore. Vazhdimi i alokimit të pamjaftueshëm të burimeve me këtë projekt tregon një mungesë interesi të përgjithshëm për ta përcaktuar si përparësi përmirësimin e kushteve të strehimit të romëve. Ndërtimi i banesave të reja për komunitetin rom nga EKB (NBR) Në vitin 2009, EKB-ja në bashkëpunim me bashkinë e Korçës investoi për ndërtimi e një ndërtese me tetë kate me 30 apartamente, në formën e një godine me pronësi të përbashkët. Synimi ishte që nga ky projekt banesash me kosto të ulët do të përfitonin vetëm familjet rome. Vlera e investimit për ndërtesën ishte përafërsisht 76 milion lekë. Sipas kushteve dhe termave të përgjithshme të përdorimit, familjet përfituese rome duhet t i paguanin EKB-së vlerën e investimit për 25 vjet kostoja u përcaktua nën çmimin e tregut. Kësti mujor ishte përafërsisht lekë, ku përfshihej edhe 2-3% interes për familje, dhe familja duhet të kishte të ardhura mujore prej të paktën lekë. Ky projekt hasi në disa sfida dhe vështirësi që e penguan konsiderimin e tij si të suksesshëm. Ndërtesa u përfundua në vitin 2010 dhe atje u sistemuan me banim 30 familje rome. Gjendja e ndërtesës me shumë kate u përkeqësua brenda një kohe të shkurtër, për shkak të mungesës së plotë të mirëmbajtjes, si dhe pretendohej se ajo nuk përputhej me profilin social dhe ekonomik si dhe me mjetet që përdornin familjet rome për gjenerimin e të ardhurave (si mbledhja e mbeturinave të riciklueshme, tregtia ambulante, për të dhënë vetëm disa shembuj). Pamundësia për të përballuar këstet mujore për të cilat kishin rënë dakord EKBja dhe familjet rome, ishte një tjetër vështirësi. Ligji ofron një zgjidhje për këto raste, duke e transferuar pronësinë e apartamenteve tek administrata vendore. Kjo, nga ana e vet, nënshkruan një kontratë qiraje me familjet. Në kohën kur u hartua ky studim, nuk kishte informacion nëse këto familje po i paguanin shumat që detyroheshin. Banesat sociale Projekti i banesave sociale (BS) u zbatua për herë të parë përmes një bashkëpunimi ndërmjet MPPT-së dhe bashkive pjesëmarrëse, dhe një kombinimi të burimeve financiare, duke përdorur një hua nga Banka për Zhvillim e Këshillit të Europës (BZHKE). Projekti i adresohet kategorive të familjeve që kanë të ardhura më të ulëta se ato që mund të përfitojnë nga BKU. 27

28 Në kuadrin e projektit për banesa sociale, u ndërtuan 1140 apartamente në qytete si Tirana, Durrësi, Elbasani, Korça, Fieri, Peshkopia, Kavaja dhe Berati. Kosto totale e projektit, duke përfshirë edhe vlerën e truallit, ishte afërsisht 35 milion Euro. Vetëm në Tiranë u përfunduan 400 apartamente në vitin Nuk ka informacion se si u ndanë këto apartamente. Ndonëse ky projekt nuk përqendrohet specifikisht tek romët, apartamentet mund të përdoren për të strehuar një numër familjesh rome që mund të jenë në gjendje të paguajnë një qira minimale. Në varësi të madhësisë së apartamentit, qiraja shkon nga 12 mijë deri në 14 mijë lekë. Kjo shumë është më e lartë se sa këstet mujore për apartamentet me kosto të ulët të ndërtuara nga EKB-ja. Megjithatë, në rastin e banesave sociale, familjet me të ardhura të ulëta mund të marrin një bonus, mbi bazën e të ardhurave familjare. Mirëmbajtja e apartamentit është përgjegjësi e pronarit, qeverisë vendore. Profili social-ekonomik i familjeve rome dhe në veçanti mjetet me anë të të cilave gjenerojnë ata të ardhurat, janë përcaktuese për marrjen e vendimit nëse është më e lehtë të administrohen dhe mirëmbahen apartamentet në pallatet me shumë kate apo banesat me kosto të ulët. Përfundimet nga dy projektet që fokusohen tek komuniteti rom Në këtë seksion do t i kushtojmë vëmendje vlerësimit të dy projekteve PKJ dhe BKU për impaktin e tyre në ndryshimin e gjendjes së strehimit të romëve. Ne do të përqendrohemi veçanërisht tek efikasiteti dhe eficienca e këtyre projekteve. Eficienca matet me anë të numrit të përfituesve të sistemuar me strehim (ose kostoja për përfitues) si dhe nëpërmjet kohës që është dashur për të arritur rezultate. Efektiviteti matet me anë të treguesve si përballueshmëria financiare, angazhimi i komunitetit, rreziku i dëbimeve, rreziqet për mjedisin) përshtatshmëria kulturore dhe geto-izimi. Tabela 2: Efektiviteti dhe eficienca e programeve të strehimit +/- Ndikimi Nr. i përfituesve Koha që u desh për implementim E përballueshme nga komuniteti Angazhimi i komunitetit Dëbime Rreziqe mjedisore Përshtatshmëria kulturore Geto-izimi PKJ I lartë E shkurtër Po Po Jo Po Po Varet BKU I ulët E gjatë Jo Jo Jo Jo Jo Varet Një analizë e projekteve tregon se projekti PKJ është më efektiv dhe efikas se ai BKU. Ai i trajton më mirë kushtet e jetesës së komuniteteve rome në zonat ku ata kanë banuar historikisht. Gjithashtu, ai e shtrin veprimin tek një numër më i madh përfituesish në një kohë më të shkurtër. Ai nuk ka të bëjë me dëbime, është i përshtatshëm për ata që jetojnë në familje të mëdha dhe është më e lehtë që përmes tij të angazhohet komuniteti në 28

29 punimet e ndërtimit. Kjo ndodhi sidomos në projektin e zbatuar në Kuçovë, ku meshkujt romë u përfshinë në punimet e ndërtimit për sjelljen e ujit të pijshëm dhe punime të tjera higjieno-sanitare dhe kanalizime. Megjithatë, në rastin e komunitetit rom që banon në zona të rrezikuara (nga përmbytjet, rrëshqitjet e tokës, apo ku ka ndotje industriale, etj.) duhet të merren në shqyrtim zgjidhje të tjera. Projekti ishte më i suksesshëm në ato raste kur zyra e kryetarit të bashkisë ishte më aktive dhe ku projekti ishte më i thjeshtë, si për shembull përmirësime të vogla të banesave dhe lidhja me sistemin e kanalizimeve. Megjithatë, kërkesat e këtyre projekteve duhet të përkufizohen më mirë në termat e referencës. Për më tepër, procedurat e njoftimeve për propozime, gjykimit të propozimeve, shpalljes së fituesve si dhe monitorimit të zbatimit, duhet të përmirësohen. Mund të shihen edhe mundësitë e përfshirjes së OJQ-ve dhe OBK-ve si përfitues të fondeve, mbi bazën e kushteve të caktuara. Nga ana tjetër, projekti për ndërtimin e banesave të reja i zbatuar nga EKB-ja nuk ofron zgjidhjen më të mirë për sistemimin me strehim të komunitetit rom, sepse nuk është as efektiv dhe as efikas. Ai ka kosto të madhe për buxhetin e shtetit dhe për përfituesit, si në ndërtim, ashtu edhe për mirëmbajtje. Përveç kësaj, ai zgjidh problemin vetëm për një numër të vogël familjesh. Për më tepër, ky lloj strehimi në formën e një godine në bashkëpronësi është një lloj relativisht i ri pronësie dhe menaxhimi në Shqipëri, që u fut për herë të parë pas privatizimit të fondit të banesave me pronësi publike në fillimet e viteve 90 të shekullit të kaluar. Ai përbën një nga sfidat më të mëdha që nuk janë zgjidhur ende as nga pronarët e shtëpive, dhe as nga politikat publike. Megjithatë, ky model ka potencialin të modifikojë në shkallën e duhur tipologjinë e banesave, skemat financiare, dhe format e qiramarrjes apo përdorimit. 29

30 KREU 4: PËRMIRËSIMI I KUSHTEVE TË JETESËS SË ROMËVE RRUGA PËRPARA Përvojat nga vendet e tjera (shih shembujt në Shtojcën A), si dhe analiza e projekteve që fokusohen tek romët, që po zbatohen në Shqipëri, janë tregues të kompleksitetit të problemeve që duhen trajtuar dhe zgjidhur. Shumë shpesh, dhënia e një strehe apo banese të përkohshme konsiderohet si zgjidhja e problemit. Edhe vetëm ndërtimi i banesave NUK është zgjidhja. Zgjidhjet dhe standardet për strehimin duhet të jenë realiste dhe të zbatueshme brenda kufizimeve buxhetore dhe nevojave që kanë edhe grupet e tjera sociale në shoqëri. Programet e sugjeruara që propozohen në vijim, kanë për qëllim të trajtojnë ato familje rome që nuk janë pjesë e projekteve të tanishme të strehimit social, projektet e banesave me kosto të ulët, dhe projektet e kredive me kushte lehtësuese, sepse nuk plotësojnë kriteret e të ardhurave. Siç u diskutua më lart në dokumentin e programeve të Strehimit Social, kriteret e përzgjedhjes duhet të rishikohen në mënyrë që të jenë më përfshirës për romët. Drejtimet e propozuara mund të grupohen në 3 kategori: (1) Mbështetje në raste emergjente për të trajtuar pasojat e fatkeqësive natyrore ose atyre të shkaktuara nga njeriu, si dhe dëbimet; (2) Siguria e zotërimit të pronës për të parandaluar krijimin e të pastrehëve; (3) Përmirësimi i kushteve të jetesës së popullatës rome që jeton në kushte strehimi të pashëndetshme dhe të pasigurta. 1) Mbështetja në raste emergjence për të trajtuar pasojat e fatkeqësive natyrore dhe atyre të shkaktuara nga njeriu, si dhe dëbimet; Strehat për raste emergjence. Strehat e emergjencës përdoren në rastet e fatkeqësive natyrore. Në vende të ndryshme ato përdoren edhe për t u dhënë strehë personave të pastrehë. Strehat e emergjencës pas fatkeqësive instalohen ex-post, në zona të sigurta dhe për një periudhë të kufizuar kohe. Megjithatë, në shumë raste duhet shumë kohë për të dhënë zgjidhje përfundimtare, dhe familjet përfundojnë që banojnë për një kohë të gjatë në strehat e përkohshme. Këto lloje strehash akomodojnë grupe të ndryshme të popullatës dhe nuk përqendrohen vetëm tek romët ose grupe të tjera të cenueshme. Popullatat rome shpesh janë shumë më të rrezikuara nga fatkeqësitë natyrore për shkak të cilësisë së dobët të shtëpive/vendbanimeve të tyre, që mund të prishen lehtë edhe nga shirat e rrëmbyera ose nga përmbytjet e lumenjve. Zakonisht strehat menaxhohen nga strukturat e Emergjencës Civile dhe mund të ngrihen në të gjithë territorin e vendit. Modelet e strehave të përkohshme mund të jenë që nga rimorkiot, deri tek strukturat prej druri, që janë të lehta për t u transportuar, montuar dhe çmontuar. Përdorimi i rimorkiove duhet të shmanget si zgjidhje në rastet e dëbimeve. Dëbimet janë të parashikueshme dhe duhet të menaxhohen (shih Shtojcën 2). Qendra tranzitore jo thjesht shtëpi! Strehimi i përkohshëm për romët dhe grupet e tjera të cenueshme duhet të ofrojë të gjithë gamën e shërbimeve ujë, kanalizime, energji elektrike, transport publik, kopshte, shkolla fillore dhe ndihmë sociale. Grupet e synuara që mbështeten 30

31 në qendrat tranzitore përfshijnë: romët dhe grupet e tjera të cenueshme që vuajnë të njëjtat pasoja nga dëbimet, personat e pastrehë, viktimat e dhunës në familje dhe të trafikimit, jetimët, familjet që jetojnë në baraka, etj. Godinat shtetërore që kanë dalë jashtë përdorimit duhet t i transferohen organeve të qeverisjes vendore, duke specifikuar qëllimin dhe duke i përshtatur për standarde minimale të jetesës, shëndetit dhe të sigurisë. Romët që do të sistemohen në qendra tranzitore duhet të mbështeten me një paketë të integruar shërbimesh sociale dhe integruese për të gjithë familjen, me synimin e përgatitjes së tyre për të dalë nga qendra tranzitore dhe për të siguruar një banesë të përhershme ose për t u lidhur me programet standarde të strehimit social. Burrat dhe gratë që jetojnë në qendra tranzitore do të mbështeten me programe të trajnimit profesional dhe do të ndihmohen për të gjetur punë, si dhe do t u kërkohet të respektojnë një kod sjelljeje me të drejta dhe përgjegjësi të qarta. Qendrat tranzitore, nëse bihet dakord, që në fillim mund të vihen nën juridiksionin dhe menaxhimin e organeve të qeverisjes vendore, të ndihmuara me financime nga Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë. Megjithatë, përvoja ka treguar se fillimisht, një sistem i centralizuar do të ishte më i përshtatshëm për ta bërë qendrën funksionale, dhe pastaj kjo t i dorëzohet gradualisht organeve të qeverisjes vendore, me rritjen e kapaciteteve të këtyre të fundit në këtë drejtim. Për vënien në funksionim dhe menaxhimin e qendrave tranzitore mund të kontraktohen ose pajtohen edhe organizata private fitimprurëse ose jo fitimprurëse. 2) Siguria e zotërimit të pronës për të parandaluar krijimin e të pastrehëve Legjislacioni Romët nuk kanë siguri të zotërimit të pronës sepse ata shpesh jetojnë në ndërtesa banimi të ndërtuara pa leje ndërtimi, ose në troje me pronësi publike ku shpesh bëhen punime ndërtimi, ose në troje me pronësi të diskutueshme dhe troje private, dhe të gjitha këto bëjnë që familjet rome në nevojë të jenë nën rrezikun e vazhdueshëm të dëbimit. Ndonëse romët kanë jetuar në vendbanimet e tyre për vite të tëra, ata nuk kanë dokumente pronësie për shtëpinë ose truallin ku jetojnë. Komunitetet rome që janë vendosur në vendbanime informale duhet të kenë të njëjtat mundësi për t u legalizuar njësoj si edhe shumica jo-rome. Organet e qeverisjes vendore dhe ato qendrore që kanë përgjegjësi të përbashkëta për strehimin dhe menaxhimin e territorit, duhet të bëjnë përpjekje për t i ndihmuar familjet rome që të zbatojnë rregullat dhe të dorëzojnë dokumentet e nevojshme. Pagesa për procedurat ligjore mund të lehtësohet me anë të caktimit të disa kësteve të përballueshme prej tyre. Objektivi i kësaj ndihme është që familjeve rome t u jepen dy aspekte kryesore: siguri për zotërimin e pronës dhe akses në shërbime publike (ujë, energji elektrike, kanalizime, menaxhim mbeturinash). Në rastet kur komunitetet rome kanë zënë toka që nuk mund të jenë objekt i legjislacionit (për shembull, zona turistike, vende historike, vende natyrore të mbrojtura, etj.), dëbimi duhet të bëhet sipas standardeve ndërkombëtare (shih Shtojcën 2 për udhëzimet e propozuara 31