Tema: Menaxhimi financiar dhe kontrolli në sektorin publik. Rasti i Shqipërisë

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENI I KONTABILITETIT Disertacion Tema: Menaxhimi financiar dhe kontrolli në sektorin publik. Rasti i Shqipërisë Në kërkim të gradës Doktor i shkencave Kandidati M.Sc. Ariana KONOMI Udhëheqës shkencor Prof. Dr. Ingrid SHULI Tiranë, 2016 i

2 DEDIKIM familjes sime ii

3 FALENDERIMET Ky punim është produkt i një pune disa vjeçare studimore, realizuar me përkushtim, por që nuk mund të përfundonte me sukses pa ndihmen dhe kontributin e disa personave, të cilët i falënderoj përzemërsisht. Një falenderim i veçantë shkon për Prof.Ingrid Shuli, e cila më ka mbështetur pa kursim dhe motivuar vazhdimisht në këtë proces sfidues. Falenderoj me përulësi gjithё pedagogёt e Departamentit tё Kontabilitetit, tё Fakultetit tё Ekonomisё, tё Universitetit tё Tiranёs, qё kanë qenë një mbështetje e madhe për mua. Ata me vёrejtjet dhe sugjerimet e bёra, ndikuan nё pёrmirёsimin e cilёsisё sё kёtij punimi. Gjithashtu, doja të shprehja një falënderim të sinqertë për kolegët, pedagogë të Universitetit të Gjirokastrës, me të cilët kam bashkëpunuar në disa artikuj dhe konferenca shkencore. Një falenderim i veçantë shkon për miken time të ngushtë, Margarita Hido, pedagoge në Universitetin e Gjirokastrës, e cila më ndihmoi në korrektimin e disertacionit. Por nuk mund të anashkaloj, pa falenderuar, gjithë punonjësit e qeverisjes qendrore dhe vendore, që më mbështetën në grumbullimin e të dhënave të studimit Një tjetër falënderim shkon për familjen time, më veçanërisht për bashkëshortin dhe nënën time, për mbështetjen dhe mirëkuptimin që kanë treguar ndaj mungesave të gjata kohore, për arsyen e zhvillimit të këtij disertacioni. Faleminderit të gjithëve! iii

4 ABSTRAKT Në një shoqëri demokratike, mënyrat me të cilat qeveritë shpenzojnë burimet e siguruara nga tatimpaguesit, duhet të jenë transparente dhe t i shërbejnë një zhvillimi të qëndrueshëm ekonomik dhe social. Qytetarët, taksapaguesit, kërkojnë gjithnjë e më shumë cilësi më të lartë shërbimesh, që qeveria duhet të ofrojë, ndërkohë që burimet financiare janë të kufizuara. Ky ambient dhe këto sfida kërkojnë nga menaxherët e të gjitha niveleve të këtij sektori, që të jenë krijues në përdorimin e burimeve që disponojnë dhe të maksimizojnë dobinë publike. Kjo do të arrihet nëse funksionon si duhet sistemi modern i menaxhimit financiar dhe kontrollit dhe merren parasysh, veçanërisht, Standartet për Kontrollin e Brendshëm të hartuara nga GAO, INTOSAI, modeli COSO dhe modeli i Bashkimit Europian, të prezantuara si një sistem, që duhet të japë siguri të arsyeshme, në lidhje me arritjen e objektivave, me ekonomi, efektivitet dhe eficiencë. Ky sistem konsiderohet si një garanci më e madhe, për uljen vazhdimisht të rrezikut të sistemeve të kontrollit të brendshëm, që është prezent edhe në realitetin shqiptar. Kuptimi i drejtë, mbështetur në standartet ndërkombëtare, lejon që të analizohen mangësitë dhe nevojat në sistemet aktuale të kontrollit të brendshëm. Nisur nga rëndësia e zhvillimit dhe përmirësimit të tij, ndërmorrëm studimin, për realizimin e të cilit, përdorëm analiza përshkruese, krahasuese dhe metoda empirike. Nëpërmjet të dhënave sekondare evidentohen politikat, në lidhje me administrimin financiar, me funksionin e buxhetit, të thesarit, të kontabilitetit publik sipas standarteve ndërkombëtare dhe ndikimi që ato kanë në menaxhimin financiar dhe kontrollin, jepen konsiderata të përgjithshme dhe analizohet literatura ekzistuese, përsa i përket menaxhimit financiar dhe kontrollit si sistem politikash, proçedurash, veprimtarish dhe kontrollesh. Nëpërmjet një modeli empirik, synohet vlerësimi i komponentëve të menaxhimit financiar e kontrollit dhe faktorëve që përcaktojnë ecurinë e sistemit të MFK-së në Shqipëri. Të dhënat primare u grumbulluan nëpërmjet pyetësorëve, drejtuar titullarëve të njësive publike, menaxherëve të tjerë, përgjegjës për implementimin e tij, dhe audituesve të brendshëm të këtyre njësive. Nga studimi, duke u përqëndruar në veçantitë e Shqipërisë, konkludohet në rëndësinë që ka për performancën e sistemit të MFK-së, reformimi i politikave në lidhje me buxhetin, kontabilitetin dhe reformimi i sistemit të informacionit financiar, në kuadër të reformimit të sistemit të thesarit. Nga analiza e rezultateve sipas modelit ekonometrik arrihet në konkluzionin se funksionimi i sistemit të MFK-së nuk është në nivelin e kërkuar, evidentohen mangësitë, përcaktohen faktorët më të rëndësishëm për mirëfunksionimin e tij dhe jepen rekomandime për ecurinë e mëtejshme. Fjalët Kyç: sektori publik, menaxhimi financiar dhe kontrolli, kontabilitet publik, buxhet auditim i brendshëm. iv

5 ABSTRACT In a democratic society, the ways in which governments spend resources provided by taxpayers, should be transparent and in the service of a sustainable economic and social development. The citizens, the taxpayers, increasingly require higher quality services that the government should provide while financial resources are limited. In these circumstances and challenges, managers at all levels and divisions, are required to be creative in the use of available resources to maximize public benefit. These challenges will be met if the modern system of financial management and control, works properly and if "Standards for Internal Control" developed by the GAO (Government Accountability Office US), INTOSAI (International Organization of Supreme Audit Institutions) Pattern COSO (Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission) and the model of the European Union are taken into account and presented as a integrated system that should provide reasonable assurance, regarding the achievement of objectives, in economical, effective and efficient way. This system is regarded as a great guarantee for continuously reducing the risk of internal control systems, which is also present in the Albanian reality. The right understanding, based on international standards, allows us to analyze the gaps and specify the needs of the current internal control systems. Given the importance of its development and improvement, this study was undertaken, using descriptive analysis, comparative and empirical methods for its realization. Through secondary data, policies related to financial management, the function of the budget and the treasury, are specified, in accordance with the international standards of public accounting and the impact they have on the financial management and control. General consideration is given and existing literature is analyzed, regarding financial management and policies of control systems, procedures, and activities. Through an empirical model, it has been intended an evaluation of the financial control management components and the factors that determine the performance of the FMC system in Albania. Primary data was collected through questionnaires addressed to the heads of public units, other managers responsible for its implementation, and internal auditors of these units. The study, particularly focusing on the Albania case, concludes that the importance of FMC system performance will be achieved through reform on budget policies, public accounting and the reformation of the financial information system in the framework of treasury system reform. Analyzing the results of the econometric model, it is concluded that the functioning of the FMC system is not at the required level. Based on this, gaps and the most important factors on its functioning are identified and some recommendations are provided for further progress. Key words: public sector, financial management and control, public accounting, internal audit, budget. v

6 PËRMBAJTA LISTA E FIGURAVE... X LISTA E TABELAVE... XI LISTA E GRAFIKËVE... XII LISTA E SHKURTIMEVE... XIII KAPITULLI I... 1 HYRJE, PREZANTIMI I PROBLEMIT, OBJEKTIVAT E PERGJITHSHME Hyrje Qëllimi i studimit Objektivat e synuara Pyetjet kërkimore dhe Hipotezat Metodologjia Kontributi i studimit Strukturimi i studimit... 9 KAPITULLI II POLITIKAT DHE STRATEGJIA E ZHVILLIMIT TË SEKTORIT PUBLIK Përbërja e sektorit publik. Dallimet dhe ngjashmëritë me njësitë ekonomike të sektorit privat Kuptimi i sektorit publik dhe sektorit privat. Përcaktimi konceptual i kufirit ndarës mes tyre Përbërja e sektorit publik. Sektorët dhe njësitë institucionale Objektivat, veçoritë dhe karakteristikat e sektorëve publik dhe privat. Dallimet mes tyre Objektivi kryesor i sektorit publik Veçoritë dhe karakteristikat e sektorit publik. Dallimet mes tij dhe sektorit privat Qeverisja e mirë në sektorin publik Reformimi i sektorit publik dhe rritja e cilësisë së tij në funksion të mirëqeverisjes Reformimi i sektorit publik në Shqipëri Konkluzione për kapitullin e dytë vi

7 KAPITULLI III MENAXHIMI FINANCIAR DHE KONTROLLI NE SEKTORIN PUBLIK Roli i buxhetimit publik në funksion të sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit Kuptimi dhe përcaktime mbi buxhetin Parimet e buxhetit Funksionet dhe roli i buxhetit Fazat e hartimit dhe llojet e buxheteve Rëndësia dhe roli i formateve të buxhetimit në sektorin publik Roli i sistemit të thesarit në menaxhimin financiar dhe kontrollin në sektorin publik Kuptimi, ndërtimi dhe funksionet e sistemit të Thesarit Pasqyrat financiare të konsoliduara në sektorin publik Rëndësia e sistemeve të informacionit të menaxhimit financiar Korniza e Statistikave Financiare Qeveritare dhe Manuali GFSM Lidhja me sistemin europian të llogarive Roli i kontabilitetit publik në funksion të sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit Kontabiliteti i sektorit publik. Reformimi i tij me fokus promovimin e transparencës dhe raportimit financiar Bordi i Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik. Roli i tij në rregullimin ndërkombëtar të kontabilitetit të sektorit publik Standartet Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik Standardet kryesore për paraqitjen e pasqyrave financiare në sektorin publik Fusha të vecanta të SNKSP-ve SNKSP-të për pasqyrat financiare të konsoliduara Kontrolli i Brendshëm Financiar Publik një sistem modern Fazat e organizimit të kontrollit të brendshëm financiar publik KBFP-ja dhe elementët përbërës të tij Rëndësia dhe roli i Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik Konkluzione për kapitullin e tretë KAPITULLI IV ECURIA E SISTEMIT TË MENAXHIMI FINANCIAR DHE KONTROLLIT NË SEKTORIN PUBLIK NË SHQIPËRI Korniza ligjore dhe institucionale e KBFP-së në Shqipëri Zhvillimi i modelit të ri të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik në Shqipëri Objektivat dhe qëllimet e menaxhimit financiar e kontrollit në sektorin publik në Shqipëri Roli i Njësisë Qëndrore të Harmonizimit për MFK-në në Shqipëri vii

8 4.2.3 Funksionimi i Auditimi të Brendshëm të pavarur në sektorin publik në Shqipëri Procesi i Buxhetimit në Shqipëri. Kuadri ligjor Ecuria e procesit të buxhetimit në Shqipëri. Programet dhe procedurat Programi Buxhetor Afatmesëm Buxhetimi me Programe Funksionet e Sistemit të Thesarit në Shqipëri Krijimi dhe funksionimi i kontabilitetit të sektorit publik në Shqipëri. Rëndësia e tij për vendimmarrjen SNKSP në raportimin financiar në sektorin publik në Shqipëri. Gjendja dhe pritshmëritë Konkluzione për kapitullin e IV KAPITULLI V METODOLOGJIA E KËRKIMIT Shprehja e koncepteve në variabla Hipotezat në lidhje me zbatimin e parimeve Hipotezat në lidhje me realizimin e objektivave Të dhënat Metoda Për lidhjen e zbatimit të parimeve Për lidhjen e realizimit të objektivave KAPITULLI VI REZULTATE, INTERPRETIME DHE DISKUTIME Hyrje Analiza e besueshmërisë së të dhënave Cronbach s Alpha Besueshmëria e variablit zbatimi i parimeve Besueshmëria e variablit integriteti Besueshmëria e variablit manaxhimi i riskut Statistika përshkruese Shpërndarje e variablave të varur Analiza grafike e variablave kryesor Përcaktuesit e zbatimit të parimeve Përcaktuesit e realizimit të objektivave KAPITULLI VII KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME Konkluzione dhe rekomandime Konkluzione Rekomandime Kufizimet e studimit viii

9 BIBLIOGRAFIA ANEKSE PYETËSOR PËR NËPUNËSIN AUTORIZUES REFERENCA ix

10 LISTA E FIGURAVE Figura 2.1 Qeverisja e përgjithshme Figura 2.2 Sektori Publik Figura 2.3 Grupimet e koorporatave publike Figura 3.4 Parimet e Qeverisjes Buxhetore Figura 3.5 Fazat e ciklit buxhetor Figura 3.6 Trend krahasues në lidhje me buxhetin dhe kontabilitetin me bazë rritëse Figura 3.7 Strukturë ilustruese e sistemit të thesarit Figura 3.8 Strukture organizative e sistemit të thesarit Figura 3.9 Tiparet e kornizës GFSM Figura 3.10 Korniza analitike GFSM Figura 3.11 Shtrirja e kontabilitetit qeveritar në mbarë botën Figura 3.12 Përbërja e IFAC Figura 5.13 Skema e operacionalizimit të koncepteve në variabla për hipotezën e parë Figura 5.14 Skema e operacionalizimit të koncepteve në variabla për hipotezën e dytë Figura 6.15 Paraqitja e grafikut box për variablin zb_parim dhe realiz_obj Figura 6.16 Paraqitja e grafikut box për variablin zb_parim dhe realiz_obj sipas rrethit x

11 LISTA E TABELAVE Tabela 5.1 Krahasimi i katër pyetësorëve sipas kompozimit të tyre Tabela 6.2 Rezultatet e Cronbach s Alpha për variablin zbatimi i parimeve Tabela 6.3 Rezultatet e Cronbach s Alpha për variablin zbatimi i parimeve Tabela 6.4 Rezultatet e Cronbach s Alpha për variablin zbatimi i parimeve Tabela 6.5 Grupimi i të dhënave sipas rrethit për variablat zb_parim dhe realiz_obj Tabela 6.6 Të dhënat sipas rrethit për variablat zb_parim dhe realiz_obj, shoqëruar me tre raste Tabela 6.7 Shpërndarja e të dhënave sipas kategorive të zb_parim dhe realiz_obj Tabela 6.8 Variablat e përfshirë në modelin lidhur me zb_parim Tabela 6.9 Informacion për shëndetin e modelit lidhur me zb_parim Tabela 6.10 ANOVA-në e modelit lidhur me zb_parim Tabela 6.11 Statistika për koeficientet e modelit lidhur me zb_parim Tabela 6.12 Termi i mbetjes së modelit lidhur me zb_parim Tabela 6.13 Variablat e përfshirë në modelin lidhur me realiz_obj Tabela 6.14 Treguesit e shëndetit të modelit lidhur me realiz_obj Tabela 6.15 Treguesit sipas teknikës Bootstrap për shëndetin e modelit lidhur me realiz_obj Tabela 6.16 ANOVA e modelit lidhur me realiz_obj Tabela 6.17 Koeficientet e modelit lidhur me realiz_obj Tabela 6.18 Koeficientet e modelit lidhur me realiz_obj (teknika bootstrap-in) Tabela 6.19 Termi i mbetjes së modelit lidhur me realiz_obj Tabela 20 Kodimi i variablave, sintaksa në SPSS xi

12 LISTA E GRAFIKËVE Ilustrimi Grafik6.1 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhem me nivelin e njohjes së përgjegjësive, veprimet manaxheriale, menaxhimin e riskut, informimimi i menaxh, integriteti sipas kategorive të variablit zbatimi i parimeve Ilustrimi Grafik6. 2 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhem me delegimin, informimim-komunik, monitorimin dhe kontrollin sipas kategorive të variablit zbatimi i parimeve Ilustrimi Grafik 6. 3 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhem me nivelin e njohjes së përgjegjësive, veprimet manaxheriale, menaxhimin e riskut, informimin e menaxh, integriteti sipas kategorive të variablit realizimin e objektivave Ilustrimi Grafik 6. 4 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhen me delegimin, informimim-komunik, monitorimin dhe kontrollin sipas kategorive të variablit realizimi i objektivave Ilustrimi Grafik 6. 5 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhem me nivelin e njohjes së përgjegjësive, veprimet manaxheriale, menaxhimin e riskut, informimi i menaxh, integriteti sipas kategorive të variablit zona Ilustrimi Grafik 6.6 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhem me delegimin, informim-komunik, monitorimin dhe kontrollin sipas kategorive të variablit zona xii

13 LISTA E SHKURTIMEVE AMoFTS Sistemit të Thesarit të Ministrisë së Financave të Republikës së Shqipërisë BB Banka Botërore BE Bashkimi Europian BSNK Bordi i Standarteve Ndërkombëtare të Kontabilitetit BSNKSP Bordi i Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik CIPFA Instituti i licencuar për kontabilitet dhe financa publike COFOG Klasifikimi i funksioneve te qeverisë COSO Komiteti i Organizatave të Sponsorizimin të Komisionit Treadway DEMP Drejtuesve të Ekipeve të Menaxhimit të Programeve DFID Departamenti për Zhvillimin Ndërkombëtar EKP Ekipi i Menaxhimit të Programeve EQL Evropa Qëndrore dhe Lindore ESA 95 Sistemi Europian i Llogarive FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar GAO Zyra e Përgjithshme e Kontabilitetit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës GFS Statistikat Financiare të Qeverisë GFSM 2001 Manuali i Statistikave financiare të Qeverisë2001 GSBI Grupit për Strategji Buxhet dhe Integrim INTOSAI Organizata Ndërkombëtare e Institucioneve Supreme të Auditimit IPA II Instrument për Asistencë Para Antarësimit në BE KBFP Kontrolli i Brendshëm Financiar Publik KE Komisioni Europian LGI Iniciativa e Qeverisjes Vendore dhe Shërbimit Publik SEE 2020 MF Ministria e Financave MFK Menaxhimi Financiar dhe Kontrolli NISP Acee Rrjetit të Instituteve dhe Shkollave të Administratës Publike në Evropënn Qendrore dhe Lindore NJQH/AB Njësia Qëndrore e Harmonizimit për Auditimin e Brendshëm NJQH/MFK Njësia Qëndrore e Harmonizimit për Menaxhimin Financiar dhe Kontrollin NjQHMF Njësia Qëndrore e Harmonizimit në Ministrinë e Financave NJQV NJQP Njësi Qëndore Vendore Njësitë e Qeverisjes së Përgjithshme xiii

14 OECD Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim OJF Organizata jofitimprurëse OKB Organizata e Kombeve të Bashkuara PBA Projekt Buxheti Afatmesëm PEIR Rishikim i Shpenzimeve Publike dhe Institucioneve ne Shqiperi PSC Komiteti i Sektorit Publik PWC Pricewaterhouse-Coopers SBO Rrjetit për Menaxhimin Financiar SELL 2010 Manualit Statistikor Financiar të Integruar Qeveritar 2010 SIDA Agjensi Qeveritare Suedeze e Bashkëpunimit Ndërkombëtar për ulujen e varfërisë në botë SIFQ Sistemi Informacionit Financiar të Qeverisë SIGMA Programi për Mbështetjen dhe Përmirësimin e Qeverisjes dhe Menaxhimit SIMF Sistemi i Menaxhimit të Informacionit Financiar SKZHES Strategjia Kombëtare për Zhvillim Ekonomik e Social SKZHI Strategjise Kombetare per Zhvillim dhe Integrim SNA 1993 Sistemi kombëtar i llogarive 1993 SNA 2008 Sistemi Kombëtar i llogarive 2008 SNK Standartet Ndërkombëtare të Kontabilitetit SNKSP Standartet Ndërkombëtare të Kontabilitetit të sektorit Publik SNRAP Strategjisë Ndërsektoriale për Reformën në Administratën Publike SNRF Standartet Ndërkombëtare të Raportimit Financiar SPI SHPPF Sistemi i Planifikimit të integruar Shpenzime Publike dhe Përgjegjshmëria Financiare UNDP Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara UPR Udhëzues për Praktikat e Rekomanduara USAID Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar xiv

15 1.1 Hyrje KAPITULLI I HYRJE, PREZANTIMI I PROBLEMIT, OBJEKTIVAT E PERGJITHSHME Në një shoqëri demokratike, mënyrat me të cilat qeveritë shpenzojnë burimet e siguruara nga tatimpaguesit, duhet të jenë transparente dhe t i shërbejnë një zhvillimi të qëndrueshëm ekonomik dhe social. Por, asnjë njësi publike, qëndrore apo lokale, nuk mund të gjenerojë dobi publike pa kosto dhe realizimi i misioneve që ato kanë është i pamundur të kryhet pa mbështetjen me burime financiare. Ndaj, duke qenë se qytetarët, taksapaguesit, kërkojnë gjithnjë e më shumë cilësi më të lartë shërbimesh, qeverisja si një sistem në të cilin veprimtaritë janë të drejtuara dhe të kontrolluara, 1 është shumë e dobishme. Por, cilësi më e lartë shërbimesh do të thotë rritje e kostos së shërbimeve, që qeveria duhet të ofrojë, ndërkohë që burimet financiare janë të kufizuara. Ky ambient dhe këto sfida kërkojnë nga menaxherët, e të gjitha niveleve të këtij sektori, që të jenë krijues në përdorimin e burimeve që disponojnë dhe të maksimizojnë dobinë publike. MFK-ja është projektuar për të siguruar këtë mbështetje thelbësore për menaxherët. Historikisht menaxhimi financiar dhe kontrolli kanë qenë kryesisht të interesuar në dhënien e sigurisë se fondet buxhetore janë përdorur vetëm për qëllimet e parashikuara nga ligji dhe në përputhje me kuadrin ligjor dhe nënligjor në fuqi. Kjo kërkesë do të vazhdojë të mbetet në sistemin modern të menaxhimit financiar dhe kontrollit, por menaxherëve të këtij sektori do t u duhet të tregojnë se fondet publike janë përdorur në mënyrë eficiente dhe efektive. Në njësitë publike ekziston gjithmonë presioni për të ofruar më shumë shërbime me të njëjtat ose më pak burime, prandaj duhet të merren në konsideratë eficenca dhe efektiviteti. Prej këtej, sipas studiuesve të teorisë së Menaxhimit të Ri Publik, del i domosdoshëm kalimi drejt qeverisjes së mirë ( Good Governance ), e cila pasqyron efekte të reja thelbësore, si janë marrëdheniet e përgjegjëshmërisë mes aktorëve kryesorë të sistemit të kontrollit të brendshëm financiar publik, brenda të cilëve funksionojnë: bordi i drejtorëve, audituesit e brendshëm, menaxherët ekzekutivë, audituesit e jashtëm (MF, ). Përvojat më të mira dhe standartet ndërkombëtare të pranuara, veçanërisht 1 Përkufizimi i vitit 1999 i organizatës OECD (Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik) mbi qeverisjen 1

16 Standardet për Kontrollin e Brendshëm të hartuara nga GAO 2, INTOSAI 3, modeli COSO 4 dhe modeli i Bashkimit Europian, e prezantojnë Kontrollin e Brendshëm në ditët e sotme si një sistem, që duhet të japë siguri të arsyeshme, në lidhje me arritjen e objektivave, me ekonomi, efektivitet dhe eficiencë, duke e orientuar zhvillimin, zbatimin dhe fuqizimin e këtij sistemi drejt një roli dhe misioni të ri dhe modern. Sistemi modern i menaxhimit financiar e kontrollit kërkon ndryshime thelbësore në organizimin e strukturave drejtuese, në domosdoshmërinë e sistemeve shtesë të informacionit, në futjen e përgjegjshmërisë menaxheriale. Për pasojë lindin edhe kërkesa shtesë në lidhje me fuqizimin e kontabilitetit dhe të kontrollit të brendshëm, zbatimin e standardeve ndërkombëtare mbi kontabilitetin gjatë periudhës së ciklit buxhetor. Dobësitë në sistemin e kontabilitetit dhe të kontrollit të brendshëm kanë lidhje të drejtpërdrejtë me performancën e shpenzimeve publike. Rritja e transparencës për mirëmenaxhimin e shpenzimeve publike do të arrihet edhe nëpërmjet zhvillimit dhe zbatimit të parimeve dhe standardeve të përparuara të kontabilitetit, të cilat janë një hap i rëndësishëm në drejtim të reformave të kontabilitetit në sektorin publik në botë. Në këtë punim, përmes studimit të literaturës në lidhje me miratimin dhe zbatimin e këtyre standardeve në sektorin publik në Evropë, do të vemë në pah avantazhet e tyre në drejtim të mirëmenaxhimit financiar. Zhvillimet e reja në fushën e statistikave dhe të kontabilitetit publik, duke respektuar standardet ndërkombëtare, ofrojnë një këndvështrim strategjik në vendimmarrjen për buxhetin. Buxheti rrit përgjegjësinë e menaxhimit dhe raportimit financiar. Si një mjet i menaxhimit, një buxhet i ndërtuar si duhet, mund të ndihmojë në arritjen e eficiencës administrative, ekonomike dhe ndershmërisë nëpërmjet sjelljes metodike. Për ata që kanë detyrën të përfshihen në procesin e zhvillimit të buxheteve, është e rëndësishme që të kenë njohuri të mira të parimeve buxhetore. Mosnjohja e tyre ndikon negativisht procesin dhe përmirësimin e gjendjes financiare të njësisë publike. 2 Zyra e Përgjithshme e Kontabilitetit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës 3 Organizata Ndërkombëtare e Institucioneve Supreme të Auditimit, 4 Modeli i kontrollit të brendshëm më i njohur ndërkombëtarisht është modeli COSO. Është një iniciativë private në SHBA, e financuar bashkarisht nga pesë institucione: 1) Shoqata e Kontabilitetit Amerikan (AAA); 2) Instituti Amerikan i Kontabilistëve Publik të Çertifikuar (AICPA); 3) Drejtuesit Financiare Ndërkombëtare (FEI); 4) Instituti i Menaxhimit të Kontabilistëve (IMA ); 5) Instituti i Audituesve të Brendshëm (IIA) Në vitin 1992, Komiteti i Sponsorizimit të Organizatave (COSO) i Komisionit Kombëtar për Raportimin e Mashtrimit Financiar në SHBA (i njohur gjithashtu dhe si Komisioni Tradeway) publikoi një dokument: Kontrolli i Brendshëm Kuadri i Integruar 2

17 Detyrimet e Qeverisë Shqiptare për fushën e menaxhimit financiar, kontrollit dhe auditimit të brendshëm, përcaktohen, ndër të tjera, nga Neni 90 i Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit. Strategjia e menaxhimit të financave publike parashikon krijimin dhe forcimin e një sistemi të qëndrueshëm dhe modern të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik, të pavarur dhe efektiv, që operon sipas acquis communautaire. Zhvillimi dhe përmirësimi i këtij sistemi, duke rishikuar elementët përbërës të tij, është konsideruar si një garanci më e madhe, për uljen maksimalisht të rrezikut që është vazhdimisht prezent. Pritshmëria e reflektimit të zhvillimeve të reja në fushën e statistikave dhe të kontabilitetit publik, buxhetit dhe raportimit financiar, duke respektuar standardet ndërkombëtare dhe praktikat më të mira të Bashkimit Europian, është një ndër sfidat kryesore në menaxhimin financar dhe kontrollin në sektorin publik në vend. Për të garantuar një këndvështrim strategjik në vendimmarrjen për buxhetin, po promovohet buxhetimi strategjik dhe programi buxhetor afatmesëm, me qëllim krijimin e kushteve për një menaxhim të vazhdueshëm dhe të integruar të buxhetit, dhënien e informacionit të nevojshëm për kontrollin efektiv të veprimtarisë financiare publike. Në këtë proces po veprohet sipas parimit të kujdesit, që përjashton përdorimin e rezervave të fshehta, nënvlerësimin e aktiveve dhe të të ardhurave dhe mbivlerësimin e përgjegjësive dhe të kostove. Objektivi i krijimit të një procesi buxhetor më të parashikueshëm dhe të udhëhequr prej politikave, konstatohet se, është arritur vetëm pjesërisht me PBA-në, dhe procedurat e planifikimit buxhetor janë ende jo plotësisht efektive për të siguruar lidhjen e shpërndarjes së burimeve me politikën strategjike dhe prioritetet e programeve. Pra, duke qenë se ky sistem është në fillimet e tij në vendin tonë, 5 ecuria është në nivele të ulta. Në këto kushte kërkohet prej pjesëmarrësve kryesorë në proces, ndërmarrja e veprimeve efektive në përputhje me rolin dhe përgjegjësitë e tyre. Zbatimi i sistemit të MFK-së duhet parë prej tyre, jo thjesht si një reformë teknike por, si një regjim i ri i kontrollit financiar. MFK-ja është e bazuar mbi parimin e përgjegjshmërisë menaxheriale, parim i cili i ka rrënjët në konceptin e menaxhimit efektiv. Menaxhimi efektiv dhe përgjegjshmëria menaxheriale kërkojnë mbështetjen e 5 Në vitin 2010 u miratua Ligji mbi menaxhimin financiar dhe kontrollin dhe manuali në zbatim të tij. U prezantua dhe hyri në fuqi ne fillim të vitit

18 një sistemi efektiv të menaxhimit financiar dhe kontrollit, për arsye se aktiviteti i menaxhimit nuk ndodh në një boshllëk financiar. 1.2 Qëllimi i studimit Qëllimi kryesor i këtij studimi është që, nëpërmjet studimit të literaturës së huaj dhe asaj në vendin tonë, të evidentohet kuptimi, domosdoshmëria dhe zhvillimi i sistemit të MFK-së në botë dhe në Shqipëri, si një sistem që do të sjellë përmirësimin e cilësisë së vendimmarrjes në të gjitha nivelet e qeverisjes, nëpërmjet përdorimit të fondeve publike me efektivitet, eficiencë dhe ekonomi. Njëkohësisht, qëllim i këtij studimi, është edhe përcaktimi i faktorëve që ndikojnë ecurinë e këtij sistemi në Shqipëri. Gjithashtu, nëpërmjet eksplorimit të literaturës, synohet të evidentohen politikat e ndjekura nga shteti, në thellimin e reformës për përmirësimin e menaxhimit të financave publike, politikat e ndjekura në lidhje me administrimin financiar, funksionet e buxhetit, thesarit dhe kontabilitetit publik, si komponentë dhe faktorë të rëndësishëm për menaxhimin financiar dhe kontrollin. Nëpërmjet analizës për përcaktimin e gjendjes dhe faktorëve, që ndikojnë në ecurinë e sistemit të MFK-së në Shqipëri, synojmë dhënien e sugjerimeve për përmirësime të mëtejshme. 1.3 Objektivat e synuara. Për arritjen e qëllimit do te realizohen objektivat e poshtëshënuara: 1. Evidentimi i tipareve që karakterizojnë sektorin publik, duke pasqyruar ndikimin e tyre në menaxhimin e performancës në njësitë e këtij sektori. Për këtë, do të studiojmë trajtimin teorik të mënyrës së organizimit, qëllimeve dhe objektivave të këtij sektori dhe njësive të tij, sipas literaturës botërore. 2. Evidentimi i mënyrës së organizimit, qëllimeve dhe objektivave të sektorit publik në Shqipëri. Reformimi i këtij sektori dhe efektet në performancën e njësive publike. 3. Identifikimi dhe vlerësimi i politikave në lidhje me administrimin financiar, me funksionin e buxhetit, të thesarit, të kontabilitetit publik sipas literaturës botërore. Mbështetur në publikime të MF, vlerësime nga organizata ndërkombëtare etj në Shqipëri, të evidentohet roli i tyre si komponentë të rëndësishëm të menaxhimit financiar e kontrollit. 4

19 4. Evidentimi i përvojave më të mira dhe standarteve ndërkombëtare të pranuara për KBFP-në. Kuptimi i sistemit të MFK-së, si një nga shtyllat kryesore të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik dhe situata e implementimit të tij në botë 5. Evidentimi i politikave të ndjekura në Shqipëri në lidhje me menaxhimin financiar dhe kontrollin dhe vlerësimi i nivelit të njohjes së parimeve të tij nëpërmjet analizës. 6. Analiza e rezultateve dhe dhënia e sugjerimeve për domosdoshmërinë e kuptimit dhe rëndësinë e zbatimit të sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit. 1.4 Pyetjet kërkimore dhe Hipotezat Menaxhimi financiar dhe kontrolli sipas standardeve ndërkombëtare është vlerësuar si një sistem që luan një rol të domosdoshëm në përmbushjen e objektivave të organizatës, agjensisë apo institucionit, si karburanti që i jep jetë dhe substancë motorit të strukturave të sferës publike: administratës shtetërore, institucioneve jashtë strukturave shtetërore, si ato të pavarura, njësive vendore, shkollave e universiteteve, spitaleve etj. Problemi kryesor i ketij punimi është: Cila është gjendja aktuale e sistemit të MFK-së dhe cilët janë faktorët që përcaktojnë ecurinë e këtij procesi në Shqipëri? Hipotezat Për të identifikuar faktorët më të rëndësishëm që ndikojnë implementimin dhe përmirësimin e sistemit të MFK-së kemi ngritur hipotezat: 1) Hipoteza 1: Sa më i lartë të jetë niveli i njohjes së përgjegjësive në zbatim të sistemit të MFK-së, nga organizatat e sektorit publik, aq më i plotë do të jetë zbatimi i parimeve të këtij sistemi. 2) Hipoteza 2: Nëse do të kryhen veprimet e duhura menaxheriale, atëherë pritet që të rritet shkalla e realizimit të objektivave të organizatave të sektorit publik. Duke testuar hipotezat, nëpërmjet të dhënave primare, në funksion të përcaktimit të gjendjes aktuale të këtij sistemi, do të vlerësojmë dhe evidentojmë nivelin e këtyre faktorëve në Shqipëri sot. 5

20 Pyetjet kërkimore në funksion të problemit kryesor dhe hipotezave janë si më poshtë: 1. A janë politikat në lidhje me administrimin financiar (funksioni i buxhetit, thesarit, kontabilitetit publik), në mbështetje të ndryshimeve thelbësore që kërkon sistemi i MFK-së? 2. Cili është niveli i bashkëpunimit të auditit të brendshëm me njësitë publike? 3. Sa merren parasysh e zbatohen rekomandimet e tyre? Cilat janë vështirësitë që hasen? 4. Cila është situata e mjedisit të kontrollit në njësitë publike në Shqipëri, përcaktuar nga: Niveli i njohjes së përgjegjësive Ndërmarrja e veprimeve të duhura menaxheriale Informimi i menaxherëve me objektivat dhe strategjitë Inkurajimi i çështjeve etike dhe integriteti Funksionimi në praktikë i delegimit të detyrave 5. Cila është situata e vlerësimit dhe menaxhimit të riskut të sistemeve të kontrollit të brendshëm në njësitë publike në Shqipëri? 6. Cila është situata e aktiviteteve të kontrollit në Shqipëri? Ekzistojnë, kontrollet parandaluese, në ndarjen e drejtë të detyrave me qëllim shmangien e konfliktit të interesit; në autorizimin. delegimin dhe miratimin; në kontrolle aksesi tek aktivet; në vendosjen nën kujdesin e duhur të pasurisë fizike intelektuale dhe rregjistrat? Kontrollet parandaluese çojnë në minimizimin e risqeve në fushat e sipërpërmendura? 7. Sa efiçente janë procedurat e informimit dhe komunikimit në funksionimin e kontrollit dhe aktivitetit të njësisë? 6

21 8. A kryhet procesi i monitorimit të sistemeve të kontrollit të brendshëm? 1.5 Metodologjia Për të realizuar objektivin e studimit përdoret analiza përshkruese, krahasuese dhe metoda sintetike, me qëllim evidentimin dhe analizën e gjendjes dhe faktorëve që përcaktojnë nevojën dhe zhvillimin e menaxhimit financiar dhe kontrollit. Pjesa teorike synon paraqitjen e mënyrës së organizimit, objektivave dhe qëllimeve të sektorit publik dhe analizën e gjendjes aktuale të këtij sektori në Shqipëri. Analizohet literatura ekzistuese, kuadri ligjor, materiale nga autorë të huaj dhe shqiptarë, të njohur në këtë fushë si dhe botime dhe komente nga BSNKSP-ja për SNKSP-të, dhe organizma të tjerë ndërkombëtarë. Jepen konsideratat e tyre të përgjithshme përsa i përket menaxhimit financiar dhe kontrollit si sistem politikash, proçedurash, veprimtarish dhe kontrollesh. Nëpërmjet të dhënave sekondare, evidentohet edhe rëndësia që ka për performancën e sistemit të MFK-së, reformimi i sistemit të informacionit financiar, në kuadër të reformimit të sistemit të thesarit. Gjithashtu përcaktohet roli i informacionit kontabël në zhvillimet ekonomike kombëtare dhe ndërkombëtare, duke u përqëndruar në veçantitë e Shqipërisë në zhvillimin e administrimit financiar në sektorin publik, në pasqyrimin e nevojës së rregullimeve në fushën e kontabilitetit, buxhetit në koherencë me SNKSP-të. Pjesa empirike e studimit synon, evidentimin e faktorëve që përcaktojnë ecurinë e sistemit të MFK-së në Shqipëri dhe nevojën e zbatimit të komponentëve të menaxhimit financiar e kontrollit në ndërlidhje me njeri-tjetrin. Shtjellimi në mënyrë sintetike i analizave të nevojshme statistikore dhe ekonometrike, për disertacionin, sidomos për të kontrolluar hipotezat e ngritura, do të qartësojë problemin. Kjo realizohet me anë të një statistike përshkruese, të variablave të përfshirë gjatë formulimit të problemit. Nëpërmjet paraqitjeve grafike të të dhënave primare, u jepet përgjigje pyetjeve mbi situatën e komponentëve të menaxhimit financiar e kontrollit në Shqipëri. Përmes modelit ekonometrik, kontrollohen hipotezat, duke dhënë rezultatet e vlerësimit të lidhjeve midis variablave të përfshirë në model. Maten dhe përcaktohen faktorët, që ndikojnë në rritjen e nivelit të zbatimit të parimeve të sistemit të MFK-së dhe realizimin e objektivave të njësive të sektorit publik. 7

22 Për të realizuar këtë përdorëm, kërkime, intervista dhe pyetësorë drejtuar titullarëve të sektorit publik, nëpunësve autorizues dhe zbatues dhe menaxherëve të tjerë në këtë sektor, audituesve të sektorit publik, si përgjegjësit kryesorë për vendosjen e këtij sistemi në Shqipëri. 1.6 Kontributi i studimit Studimi fokusohet në evidentimin e gjendjes dhe faktorëve që përcaktojnë ecurinë e mëtejshme të sistemit modern të Menaxhimit Financiar e Kontrollit në Shqipëri, vlerësuar si sistem, që mundëson krijimin e kuadrit bazë të nevojshëm, për të kuptuar të gjitha politikat që do të përdoren në lidhje me mirëfunksionimin e tij, njëkohshëm kusht i domosdoshëm për antarësimin e Shqipërisë në BE. 6 Duke qenë se studimet në këtë fushë, në Shqipëri, janë të pakta, për mos thënë që nuk ekzistojnë, mendojmë që studimi ynë, nisur nga mënyra si është strukturuar vërehet që kontribuon: Në evidentimin e politikave të ndjekura, në lidhje me funksionin e buxhetit, të thesarit, të kontabilitetit publik dhe auditimit të brendshëm në botë, mbështetur në standarde ndërkombëtare të gjithëpranuara. Konkludohet që, ato janë të përshtatshme edhe për realitetin shqiptar, në funksion të rritjes së performancës gjatë vendosjes dhe implementimit të MFK-së. Në dhënien në studim të rekomandimeve për përmirësim, duke qenë që, pritshmëritë gjatë implementimit të tyre në Shqipëri nuk janë arritur. Në vlerësimin (matjen) e nivelit të faktorëve konkretë, që ndikojnë ecurinë e mëtejshme për zbatimin e parimeve të MFK-së dhe realizimin e objektivave të njësive të sektorit publik, në Shqipëri, bazuar në metoda empirike. Për ndërgjegjësimin e menaxherëve në lidhje me përmirësimin e nivelit të këtyre faktorëve, në funksion të performancës që pritet të përmbushin dhe të vënë në përdorim, për realizimin e objektivave me eficiencë dhe efektivitet dhe në pajtueshmëri me legjislacionin. Studimi hap rrugë edhe për studime të tjera në këtë fushë shumë të rëndësishme. 6 Politikat e KBFP, duhet të jenë në përputhje me kushtet e Kapitullit 32 të negociatave për anëtarësim në Bashkimin Evropian, detyrim që rrjedh nga acquis communautaire (letër politikat për KBFP miratuar në Shqipëri në vitin 2005 ) 8

23 1.7 Strukturimi i studimit Materiali është strukturuar në 7 kapituj: Në kapitullin e parë jepet prezantimi i problemit në Shqipëri dhe arsyet që më shtynë të ndërmarr një studim të tillë. Përcaktohet qëllimi i punimit, objektivat që ky studim synon të realizojë, prezantohen pyetjet dhe nënpyetjet kërkimore, të cilave synohet t'u jepet përgjigje, si dhe hipotezat e hedhura. Përshkruhet kontributi i studimit dhe metodologjia që përdoret për realizimin e kërkimit. Në kapitullin e dytë pasqyrohet kuptimi i sektorit publik, përbërja, klasifikimet brenda tij, veçoritë e dallimet mes tij dhe sektorit privat. Jepet rëndësia e përcaktimit të këtyre veçorive ku vepron sektori publik, pasi ato kushtëzojnë mënyrën e raportimit financiar dhe politikat në lidhje me menaxhimin financiar dhe kontrollin, buxhetin, kontabilitetin. Pasqyrohet në kapitull identifikimi i njësive të sektorit publik, mbështetur në Manualin e Statistikave Financiare të Qeverisë të FMN-së të vitit 2001 dhe në sistemin Evropian të Llogarive të Eurostat-it të viti Sipas metodollogjive të mësipërme, paraqitet si qasje për klasifikimin e të dy sektorëve baza funksionale, që lejon "studimin e efektivitetit të programeve të qeverisë në ato zona. Shpjegohen koncepti i pronësisë si kusht për klasifikimin e sektorëve, mbështetur edhe në konceptin që japin SNK të, duke konsideruar pronësinë ekonomike mbi atë ligjore. Duke trajtuar konceptin e qeverisjes së mirë në sektorin publik, është trajtuar edhe lidhja e tij me performancën, raportimin financiar, transparencën dhe sundimin e ligjit. Trajtohet edhe reformimi i sektorit publik në vendet e zhvilluara ato në tranzicion dhe në Shqipëri. Në kapitullin e tretë trajtohen aspekte teorike mbi zhvillimin e sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit në botë. Trajtohen konceptet mbi Kontollin e Brendshëm Financiar Publik si një sistem, zbatimi i të cilit duhet parë si një proces afatgjatë, që kërkon futjen e politikave dhe ligjeve të reja dhe angazhimin e të gjitha palëve të interesuara. KBFP-ja do të funksionojë nëse funksionon përgjegjshmëria menaxheriale, e cila përmbushet kur ka kontrolle të përshtatshme, që funksionojnë siç duhet, dhe kuptohet drejt menaxhimi i riskut, si një përbërës jetësor i kontrollit të brendshëm. Në këtë kapitull bëhet edhe paraqitja e funksioneve të buxhetit, kontabilitetit, sistemit të thesarit, në sektorin publik, duke u ndalur tek kërkesat që 9

24 sistemi i menaxhimit financiar dhe kontrollit ka për këto funksione nga njera anë dhe roli dhe rëndësia e zbatimit të tyre për mirëfunksionimin e sistemit, nga ana tjetër. Në kapitullin e katërt trajtohet vendosja e Sistemit të Ri të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik në Shqipëri, duke konstatuar domosdoshmërinë e njohjes me politikat e reja në lidhje me të. Trajtohen hapat e para në hartimin dhe zbatimin e kuadrit të plotë ligjor dhe institucional, si kushte paraprake për mirëfunksionimin e sistemit. Trajtohen reformat e para të ndërmarra në fushën e manaxhimit financiar dhe kontrollit si një sistem i ri, i vendosur në Shqipëri. Menaxhimi i financave publike shihet, në radhë të parë, në strukturën, parimet dhe bazat e procesit buxhetor, marrëdhëniet financiare ndërqeveritare dhe përgjegjësitë për zbatimin e legjislacionit buxhetor në tërësi, duke nënkuptuar disa procese të rëndësishme, siç janë realizimi i buxhetit, caktimi i prioriteteve, kontrolli i shpenzimeve, raportimi financiar në kohë dhe transparenca. Procedurat e buxhetit, të thesarit, kontabilitetit, të rregulluara nga ligjet dhe aktet nënligjore, janë elemetët e kontrollit të brendshëm. Në këtë kapitull jepen edhe sfidat me të cilat ndeshet Shqipëria në implementimin e sistemit të ri të MFK-së. Në kapitullin e pestë prezantohet metodologjia, të dhënat dhe metodat e përdorura, për analizën e situatës aktuale të sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit dhe për përcaktimin e faktorëve që ndikojnë ecurinë e këtij sistemi në Shqipëri. Në kapitullin e gjashtë, bëhet analiza dhe pasqyrohen gjetjet e rëndësishme të punës kërkimore, duke evidentuar faktorët më të rëndësishëm, që ndikojnë zbatimin dhe ecurinë e mëtejshme të sistemit të MFK-së në njësitë publike në Shqipëri. Në kapitullin e shtatë pasqyrohen konkluzionet pas kërkimit dhe rekomandimet përkatëse mbështetur në konkluzionet e arritura nga kërkimi. Në fund të punimit jepen kufizimet e studimit, referencat dhe shtojcat. 10

25 KAPITULLI II POLITIKAT DHE STRATEGJIA E ZHVILLIMIT TË SEKTORIT PUBLIK 2.1 Përbërja e sektorit publik. Dallimet dhe ngjashmëritë me njësitë ekonomike të sektorit privat. Fundi i viteve 1980 shënoi rënien e komunizmit në Evropën Qëndrore dhe Lindore, simbolikisht i treguar nga shkatërrimi i murit të Berlinit. Vendet ish komuniste hynë më pas në procesin, i cili u njoh si tranzicion. Fillimisht kemi tranzicioni ekonomik, me ndryshimin e regjimit të së drejtës mbi pronësinë dhe me liberalizimin e ekonomisë. Në vijim kemi tranzicionin social dhe problemet e tranzicionit në sektorin publik u bënë problemet kryesore në mes të viteve '90, duke u bërë të qarta mbas publikimit të kritereve të Kopenhagenit, lidhur me atë se çfarë priste BE nga administrata publike në këto vende, që aspironin të bashkoheshin me BE-në (Šević 2005) Kuptimi i sektorit publik dhe sektorit privat. Përcaktimi konceptual i kufirit ndarës mes tyre Si qasje e përshtatshme për identifikimin e sektorit publik dhe përcaktimin e kufirit ndarës mes tij dhe sektorit privat, është konsideruar klasifikimi sipas funksioneve të qeverisë, dhënë në versionin e Statistikave Financiare të Qeverisë (GFS) 7 të FMN-së 2001, të Manualit të Statistikave Financiare të Qeverisë (GFSM2001) dhe në Sistemit Europian të Llogarive të Eurostat, ESA95 (Eurostat, 2007). Klasifikimi i funksioneve të qeverisë (COFOG) është përdorur si një grupim statistikor i gjithëpranuar i shpenzimeve të saj (Lienert, 2009). Por, në këtë dokument, diskutohet klasifikimi vetëm mbi baza funksionale, si një qasje jo fort e përshtatshme. Kjo, pasi shumica e shpenzimeve të kryera nga qeveria, si sigurimi i katër kategorive të shërbimeve në 7 Të dhënat makroekonomike për të mbështetur ekonominë e financave publike janë përgjithësisht referuar statistikave fiskale apo qeveritare të financave (GFS). Manual i Statistikatve Financëiare të Qeveriasë 2001 (GFSM 2001) është metodologjia e pranuar ndërkombëtarisht për hartimin e të dhënave fiskale. Kjo është në përputhje me metodologjitë e pranuara rajonale të tilla si Sistemit Evropian të Llogarive 1995 dhe në përputhje me metodologjinë e Sistemit të Llogarive Kombëtare (SNA1993) dhe përgjithësisht në pajtueshmëri me përditësimin e saj më të fundit, SNA

26 shëndetësi, arsim, mbrojtje sociale dhe mbrojtje mjedisore kryhen edhe nga sektori privat. Shkalla, në të cilën sigurohen furnizimet e këtyre shërbimeve nga sektori privat ose sektori publik, ndryshon në mënyrë të konsiderueshme në të gjitha vendet, në varësi të faktorëve politikë dhe kulturorë, dhe të marrëveshjeve mbi rolin e qeverisë në shoqëri. Por, ka disa shërbime ku sektori publik ka përgjegjësi ekskluzive funksionale, si mbrojtja kombëtare dhe çështjet e jashtme. Megjithatë, është e dobishme të klasifikohen shpenzimet qeveritare nga funksioni, se ky klasifikim lejon "studimin e efektivitetit të programeve të qeverisë në ato zona"(fmn,2001) Për të përcaktuar nëse një qeveri duhet të vazhdojë të ofrojë shërbime në një fushë të veçantë funksionale, do të duhej të krahasohej me efektivitetin e programeve private në të njëjtën fushë. Kjo do të arrihej nëse klasifikimi i funksioneve të qeverisë (COFOG) do të aplikohej edhe në sektorin privat. Në vendet me sisteme buxhetore bazuar në performancë, krahasimet janë të dobishme, për të vlerësuar ndryshimet në politikat fiskale dhe për të përcaktuar nëse qeveria është ofruesi më efikas i atij funksioni apo nëse ajo duhet të tërhiqet nga dhënia e tij. FMN-ja thekson konceptin e pronësisë si bazë për përcaktimin e dy sektorëve, mbështetur në standardet ndërkombëtare të kontabilitetit, të cilat i japin përparësi pronësisë ekonomike mbi pronësinë ligjore. Pronësia ekonomike ushtrohet nga një entitet kontrollues, kur ai ka të drejtën për të qeverisur politikat financiare dhe operative të një njësie tjetër ekonomike. Për të kryer kontrollin ekonomik janë të nevojshme dy kushte thelbësore: së pari, kush ka shumicen e votave në vendimmarrje apo të drejtën për të emëruar ose hequr anëtarët e bordit qeverisës dhe së dyti, kush e ka kompetencën për të shpërndarë entitetin ose për të kontrolluar shpërndarjen e aseteve. Po sipas këtij dokumenti termi "njësi institucionale", që përdoret për të përcaktuar njësitë ekonomike të sektorit publik, vlerësohet prej tyre thelbësor dhe jepet edhe në versionin e manualit të statistikave financiare të qeverisë Në GFSM2001, njësitë institucionale në të gjithë sektorët, pra edhe në sektorin publik, të angazhuara në aktivitete ekonomike, kanë të drejtën të marrin vendime në emrin e tyre për mallrat dhe pasuritë e veta, të marrin detyrime në emër të vet, në formën e angazhimeve, të hyjnë në kontrata në të ardhmen, dhe të hartojnë një seri të plotë të llogarive në bilancin e tyre.(fmn,2001). Koncepti i pronësisë është kritik në përcaktimin e njësive institucionale që i përkasin sektorit publik apo privat. Pronësia e përbashkët publikprivat dhe kontrolli nga ana e qeverisë, lejojnë mundësinë e zgjidhjeve pragmatike dhe me një shkallë arbitrariteti. Pavarësisht kësaj, duke qenë se ky partneritet është i 12

27 nevojshëm, ekonomistët i kapërcejnë paqartësitë dhe veprojnë mbi bazën e rregullave të kontabilitetit, si ato të sistemit europian të llogarive ((EAS95). Termi sektor privat përdoret përgjithësisht për të përshkruar njësitë ekonomike, të cilat kanë si qëllim kryesor realizimin e fitimit për aksionerët e tyre. Subjektet e sektorit privat janë pronë e aksionereve dhe financohen vullnetarisht prej tyre. Të ardhurat e tyre sigurohen më tepër nga veprimtaritë e realizuara prej tyre.(mf, 2010) Ky sektor përbëhet nga familjet, korporatat private dhe organizatat jo fitimprurëse në pronësi private. Megjithë dallimet ndërmjet tyre, të dy sektorët kanë shumë ngjashmëri në pasqyrimin kontabël të veprimtarisë ekonomike. Ata zbatojnë të njëjtat teknika kontabël, aplikojnë të njëjtat parime themelore të kontabilitetit, si parimi i kujdesit, i vijimësisë etj dhe të njëjtat standarde kontabiliteti. SNKSP janë ndërtuar mbi bazën e SNK-ve dhe SNRF-ve Përbërja e sektorit publik. Sektorët dhe njësitë institucionale Sipas SNA1993 dhe GFSM2001, ekonomia është e ndarë në pesë sektorë : 1. Sektori i korporatave jofinanciare, i cili përbëhet prej subjekteve të krijuara me qëllim prodhimin e mallrave dhe shërbimeve jo financiare për tregun. 2. Sektori i korporatave financiare, i cili përbëhet nga subjekte të angazhuara në ofrimin e shërbimeve financiare për tregun. 3. Sektori i qeverisjes së përgjithshme, i cili përbëhet nga subjektet që plotësojnë funksionet e përgjithshme të qeverisë. 4. Institucionet jofitimprurëse, që i shërbejnë sektorit të ekonomive familjare. Përbëhen nga të gjithë institucionet rezidente jofitimprurëse, përveç atyre të kontrolluara dhe kryesisht të financuara nga qeveria, që sigurojnë mallrat ose shërbimet jofitimprurëse për familjet. 5. Sektori familje, i cili përbëhet nga grupe të vogla të personave, që ndajnë të njëjtën mënyrë jetese ose të gjitha të ardhurat e tyre dhe pasurinë dhe konsumojnë lloje të caktuara të mallrave dhe shërbimeve kolektive. 13

28 Në GFMS 2001, qeveria qëndrore e një vendi është një njësi institucionale. 8 GFSM 2001 adreson përbërjen komplekse institucionale të qeverisë, duke përcaktuar nivele të ndryshme të saj, me qëllim matjen e veprimtarisë ekonomike dhe ndikimin e saj në sektorët e tjerë të ekonomisë. Figura 2.1 Qeverisja e përgjithshme 1 Në GFMS2001, sektori publik përbëhet nga organe "të qeverisjes së përgjithshme", 9 ku hyjnë qeveritë qëndrore dhe lokale, të gjitha fondet ekstrabuxhetore të kontrolluara nga ana e tyre dhe të gjitha korporatat publike 10. GFSM2001 siguron një kuadër të përshtatshëm konceptual për përcaktimin e vijës ndarëse mes sektorit publik dhe atij privat. GFSM 2001 klasifikon qeverinë e përgjithshme në nënsektorët: qeveri qëndrore, qeveri rajonale dhe pushtet lokal (fig 2.1) Figura 2.2 Sektori Publik 2 8 Njesi institucionale shpesh gjendet shkurt njesi Përkufizimet dhe përshkrimet e sektorëve dhe njësive institucionale plotësisht në përputhje me përkufizimet ekuivalente dhe përshkrimet në Kapitullin IV të GFSM Të gjitha entitetet jofitimprurëse qeveritare në pronësi 10 Entitete në pronësi ose të kontrolluara nga njësitë e qeverisjes. 14

29 Koncepti i qeverisjes së përgjithshme nuk përfshin korporatat publike. Qeverisja e përgjithshme plus korporatat publike përbëjnë sektorin publik (Fig.2. 2). Katër grupimet e korporatave publike do të mund të formojnë bazën ku mund të krijohen grupime siç jepet më poshtë në figurë ( fig 2.3) 1. Të gjitha korporatat publike jo financiare rezidente të kontrolluara nga njësitë e qeverisjes së përgjithshme. 2. Korporatat publike financiare jo monetare, të gjitha korporatat financiare rezidente të kontrolluara nga njësitë e qeverisjes së përgjithshme, përveç bankës qëndrore dhe korporatat me depozitues publikë. 3. Korporatat monetare publike, përfshirë dhe bankën, që janë të kontrolluara nga njësitë e qeverisjes së përgjithshme. 4. Banka qëndrore, e cila përbëhet nga vetë banka qëndrore; bordet e monedhës ose në valutë të pavarur; autoritetet që lëshojnë monedhën kombëtare, mbështetur plotësisht nga rezervat e këmbimit të huaj dhe agjencitë e tjera qeveritare, që kryesisht kryejnë aktivitetet bankare Figura 2.3 Grupimet e koorporatave publike Një korporatë është një entitet ligjor i krijuar për të prodhuar mallra dhe shërbime për tregun. Korporatat janë në pronësi kolektive nga aksionerët, që kanë autoritetin të emërojnë drejtorët, të cilët janë përgjegjës për menaxhimin e përgjithshëm të tyre. Një 15

30 korporatë në sektorin publik, mund të jetë fitimprurëse. Motivi i fitimit është shpesh arsyeja kryesore për krijimin e një korporate, edhe pse kjo nuk mund të jetë qëllim në vetvete. Në varësi të njësive institucionale të qeverisjes qëndrore dhe lokale janë edhe agjensi publike, ndërmarrje publike dhe agjensi publike jofinanciare. Sipas FMN-së, perceptohet që, korporatat të jenë në kufirin mes sektorit publik dhe privat. Nevojitet rishikimi i ligjeve të ndërmarrjeve publike dhe akteve nënligjore, që të qartësohet përmes kuadrit ligjor, kufiri ndarës mes dy sektorëve. Nëse ligji nuk dënon shprehimisht ndërhyrjen politike në operacionet e një korporate publike, në të cilat qeveria ka aksione pakice, atëhere është ende e mundur që qeveria të ushtrojë kontrollin ekonomik (de facto) të ndërmarrjes, madje edhe kur kontrolli de jure është nga sektori privat.(lienert,2009) Të gjitha shtetet anëtare të BE-së, si dhe shtetet e Evropës Qëndrore e Lindore, përdorin agjensi të llojit dhe përmasave të ndryshme, si pjesë e sistemit të tyre të administratës publike. Forma ligjore e tyre ndryshon gjerësisht nga njeri shtet në tjetrin, në varësi të traditës ligjore dhe të sistemit të administrimit të tyre. Aktiviteti i Agjensive Publike, duhet të planifikohet dhe menaxhohet siç duhet, për të mundësuar decentralizimin e administratës publike, për të arritur një transparencë më të lartë në veprimtarinë e qeverisë si dhe për përmirësimin e eficiencës me të cilën arrijnë shërbimet publike tek përdoruesit e tyre përfundimtarë. Qeveria përdor edhe OJF-të për zbatimin e politikave publike, si një formë efektive e partneritetit me grupet e qytetarëve. Shumë OJF janë pothuajse administrative, të krijuara dhe financuara nga organet qeveritare, veçanërisht nga qeveritë vendore, por ndonjëherë edhe nga ministritë e linjës.(sigma,2001) 11 Sistemi Evropian i Llogarive, (EAS95) bën një klasifikim të qeverisjes së përgjithshme në katër nënsektorë: 1. Qeveria qëndrore 2. Qeveria rajonale 3. Qeverisja lokale 4. Fondet e sigurimeve shoqërore 11 Rreth 68 OJF kuazi-administrative - Ministrinë e Kulturës në Francë 16

31 "Qeveria qëndrore" përbëhet nga të gjitha departamentet administrative të shtetit dhe agjensitë e tjera qëndrore, përgjegjësitë e të cilave mbulojnë të gjithë territorin ekonomik të një vendi, përveç atyre që kanë përgjegjësi për administrimin e fondeve të sigurimeve shoqërore. "Qeveria rajonale është përcaktuar si njësi institucionale e ndarë, që ushtron disa funksione ndërmjetëse, ndërmjet njësive në nivel qendror dhe njësive në nivelin e pushtetit lokal, duke përjashtuar administrimin e fondeve të sigurimeve shoqërore. "Qeveria lokale" përbëhet nga të gjitha llojet e administratës publike, përgjegjësia e të cilave mbulon vetëm një pjesë të territorit ekonomik, përveç agjensive lokale të fondeve të sigurimeve shoqërore. "Fondi i sigurisë sociale" është një njësi institucionale qëndrore, shtetërore apo lokale, aktiviteti kryesor i të cilit është të sigurojë përfitime sociale, duke plotësuar dy kriteret e mëposhtme: 1. Me ligj apo rregullore, (përveç punonjësve të qeverisë), grupe të caktuara të popullsisë duhet të marrin pjesë në skemë dhe duhet të paguajnë kontributet; 2. Qeveria është përgjegjëse për menaxhimin e njësisë institucionale, për pagesën ose miratimin e nivelit të kontributeve dhe të përfitimeve, si një organ mbikqyrës ose punëdhënës i pavarur në rolin e tij. 2.2 Objektivat, veçoritë dhe karakteristikat e sektorëve publik dhe privat. Dallimet mes tyre. Njësitë institucionale brenda sektorit publik kanë objektiva, veçori dhe karakteristika të ngjajshme, por të ndryshme nga ato të njësive në sektorët e tjerë të ekonomisë Objektivi kryesor i sektorit publik Objektivi kryesor i njësive të sektorit publik, organeve shtetërore, lokale apo siguruese të kujdesit shëndetësor, nuk është vetëm prodhimi i mallrave apo shërbimeve për rishitje, por sigurimi i të mirave publike dhe shërbimeve të rëndësishme. Qëllimi primar i tyre nuk është fitimi. Edhe njësitë publike me natyrë tregtare ose financiare nuk kanë si qëllim kryesor ose primar fitimin. 17

32 Sipas GFSM 2001 qeveria e një vendi përbëhet nga autoritetet publike dhe agjencitë e tyre, të cilat janë subjekte të themeluara përmes proceseve politike që ushtrojnë autoritetin legjislativ, gjyqësor dhe ekzekutiv brenda një zone territoriale. Funksionet kryesore ekonomike të qeverisë janë: 1. të marrë përsipër përgjegjësinë për ofrimin e mallrave dhe shërbimeve për komunitetin në baza jofitimprurëse, pavarësisht nëse janë për konsum kolektiv apo individual 2. të rishpërndajë të ardhurat dhe pasurinë me anë të transferimit të pagesave.(fmn, GFSM2001) Grumbullimi i të ardhurave nga tatimi ose transferta të tjera të detyrueshme, nëpërmjet politikave fiskale, si aktiviteti primar i qeverisjes së përgjithshme, mundëson financimin e funksioneve të sipërpërmenduara. Edhe sipas Sistemit Evropian të Llogarive, sektori "qeverisja e përgjithshme" përkufizohet si më poshtë: "Të gjitha njësitë institucionale, të cilat janë prodhuese të të mirave dhe shërbimeve publike, të cilat do të jenë për konsum individual dhe kolektiv, dhe financohen kryesisht nga pagesat e detyrueshme të bëra nga njësitë që i përkasin sektorëve të tjerë, dhe / ose të gjitha njësitë institucionale të angazhuara kryesisht në rishpërndarjen e të ardhurave dhe pasurisë kombëtare."(eas 95) Sipas EAS95 funksionet kryesore të njësive të qeverisjes së përgjithshme janë: 1. Rishpërndarja e të ardhurave dhe pasurisë kombëtare, si tatimi mbi të ardhurat e korporatave dhe kompanive për financimin e përfitimeve të papunësisë dhe kontributeve sociale të paguara nga punonjësit për financimin e sistemeve të pensioneve; 2. Prodhimi i mallrave dhe shërbimeve për të kënaqur nevojat familjare si ato të kujdesit shëndetësor, shtetëror apo përmbushjen e nevojave kolektive të të gjithë komunitetit si mbrojtja, rendi, kultura, arsimi, shkenca, ndihma shoqerore dhe ekonomike, shëndetësia, siguria publike, mbrojtja e burimeve natyrore dhe infrastruktura. 18

33 Këto shërbime përfitohen nga të gjithë. Për shkak të mungesës së rivalitetit dhe të papërjashtueshmërisë në konsum, shumica e tyre nuk mund të ofrohen nga privatët Veçoritë dhe karakteristikat e sektorit publik. Dallimet mes tij dhe sektorit privat. Sektori publik është një mjedis i ndryshëm dhe kompleks, i cili imponon sfida për një menaxhim të veçantë të performancës. Sektori publik duhet të punojë brenda kufijve financiare të veçantë, por edhe duhet të përpiqet për të zgjidhur problemet që prekin qytetarët që përfaqësojnë dhe të cilëve ju shërbejnë. (Graham,2011) Suksesi në sektorin publik matet me marrëdhëniet në mes të inputeve, produkteve dhe efekteve. Inputet janë relativisht të lehtë për t'u matur dhe janë përdorur shpesh si matës të performancës. Duke qenë se ato janë lehtësisht të matshme, rritja e tyre merret shpesh si tregues për të përfaqësuar një rritje në rezultate. Por, jo gjithmonë shtesa e shpenzimeve prodhon një rritje të krahasueshme në rezultatet e përfituara. Pamundësia e matjes së rezultateve, pasi ato nuk kanë qëllim fitimin, e vështirëson matjen e efektivitetit dhe eficiencës së sektorit publik. Sektori privat, duke qenë se motivohet nga fitimi, ka qëllime më të thjeshta dhe ofron shërbime, shkaku dhe efekti i të cilave është më i qartë se në sektorin publik. Marrëdhëniet dhe ndikimet e veprimeve tek përfituesit e shërbimeve e produkteve janë më të qarta dhe më të dukshme. Në sektorin publik, mekanizmat për ofrimin e shërbimeve janë shpesh më komplekse se ato në sektorin privat, si për shkak të kompleksitetit relativ të kërkesave të përdoruesve të shërbimit, dhe për shkak se nuk e kanë qëllim në vetvete fitimin. Zgjedhja e shërbimeve, e të mirave publike dhe mënyra se si ato ofrohen e bën edhe më kompleks këtë sektor. Shteti mund t i prodhojë këto të mira vetëm ose t ia prodhojnë të tjerë. Në të dyja rastet prodhimi kërkon shpenzime, të cilat financohen nga buxheti. Në këtë kontekst, bëhet fjalë për shpenzime të konsumit publik. Duke qenë se nuk ka çmim tregu për të mirat publike, vlera e tyre llogaritet nëpërmjet kostove të prodhimit ose shërbimit.(kule &Wenze, 2003) Sektori publik dhe shërbimet publike nuk duhet të ngatërrohen. Perimetri i shërbimit publik është më i gjërë se ai i sektorit publik. Sot shërbimi publik duket ende si një funksion i administratës publike, i ngarkuar të kryejë aktivitete me interes të përgjithshëm. Sektori publik menaxhon shërbime publike administrative, ku zbatohet kryesisht e drejta administrative. Në sektorin publik. sigurohen shërbime 19

34 publike, të cilat ndryshojnë nga ato të sektorëve të tjerë të ekonomisë, nga natyra, nga kostoja dhe nga burimet e financimit të tyre (Bogdani,2009). Këto janë shumë të ndryshme nga shërbimet publike industriale dhe tregtare (ndërrmarrjet e furnizimit me energji dhe ujë, etj.), të cilat mund të kryhen nga njësi publike ose private, ku zbatohet kryesisht e drejta private, por nuk mungon e drejta administrative. Pra, qeveria qëndrore dhe ajo vendore, verifikojnë nëse këto njësi e kryejnë misionin e tyre, pra nëse respektojnë parimin e barazisë së aksesit të përdoruesve në shërbimin publik, duke mos përfituar nga situata monopol në gjithë territorin e vendit ose në një pjesë të tij. Në shumë njësi të qeverisjes së përgjithshme, në sektorin publik, ndodhin riorganizime, politike ose strukturore, që çojnë në ndryshimin e prioriteteve. Ndryshimet e lidershipit dhe qeverive mund të çojnë në ndryshime, lidhur me financimin e veprimtarive të ndryshme që realizon njësia, të cilat janë përcaktuar politikisht.(bogdani,2009). Ministrat (ose administratat) mund të shpërndajnë burimet për të fituar suksese afatshkurtra, në vend të vendosjes së themeleve për arritje afatgjata, të cilat do të maturohen në vitet e ardhme. E gjithë kjo do të shoqërohej me mungesë të harmonisë në qëllimet e njësisë dhe ndërprerje të vazhdimësisë në politikat e drejtimit të njësisë publike. Kjo mungesë vazhdimësie në drejtimin e njësive publike, vështirëson realizimin e përgjegjshmërisë menaxheriale të tyre, fenomen që nuk vërtetohet në bizneset(bogdani,2009) Karakteristikat kryesore të subjekteve të sektorit publik të identifikuara nga BSNKSPja.(IFAC,2011) 1. Raportim financiar publik dhe objektiva të shumta 2. Të drejta, kompetenca dhe përgjegjësi ( të dhëna nga kushtetuta ose të transferuara) 3. Mungesë e pronësisë së kapitalit 4. Kornizë financiare dhe operative të përcaktuar nga legjislacioni 5. Rëndësi e buxhetit 6. Struktura qeverisëse dhe natyra e burimeve 7. Moskryerje e transaksioneve të këmbimit 20

35 Ndërsa, Andrew Graham profesor në Shkollën e Studimeve të Politikave, Universiteti Queens-së Kingston, Kanada e cilëson këtë sektor, si më poshtë: 1. Sektori publik është i gjerë. Ajo përfshin të gjitha organizatat që marrin fondet e tyre nga burimet publike të tilla si taksat, tarifat ose licensat. 2. Sektori publik ka qëllime të shumëfishta, të cilat janë duke u ndjekur në të njëjtën kohë. 3. Sektori publik përdor mjete të ndryshme për të arritur qëllimet. 4. Sektori publik shpesh përdor sektorin privat për të ofruar të mira publike. Qeveritë moderne shpesh përdorin kontrata me korporatat private si mjet për të përvetësuar ekspertizë të nevojshme pune, apo punësuar punëtorët e vet, gjoja në emër të rritjes së shërbimit publik. Kjo punë e kontraktuar nuk do të thotë se shërbimi i rregullt publik lirohet prej raportimit financiar të përdorimit të fondeve publike. Qeveritë harxhojnë energji të konsiderueshme për administrimin e kontratave, veçanërisht gjatë periudhës së ardhme, kur shqyrtohen nga publiku dhe nga komuniteti kontraktues në veçanti. 5. Sektori publik është një institucion demokratik. Në një shoqëri demokratike, mënyrat si i shpenzojnë qeveritë burimet e siguruara nga tatimpaguesit, duhet të jenë transparente dhe lehtësisht të hapura për t'u marrë në shqyrtim.(graham, 2011) 2.3 Qeverisja e mirë në sektorin publik Të promovosh mirëqeverisjen në të gjitha aspektet e saj, duke siguruar sundimin e ligjit, duke përmirësuar eficiencën dhe përgjegjësinë e sektorit publik dhe duke luftuar korrupsionin, janë elementë thelbësorë të një kuadri ku ekonomitë mund të prosperojnë.(fmn,2011) Struktura qeverisëse mund të përshpejtojë procesin e tranzicionit drejt një ekonomie tregu, ose ta pengojë këtë transformim sistematik. Përballë çdo qeverie e administrate shtetërore qëndrojnë disa pyetje për zgjedhjen e politikave, të tipit: (a) shteti duhet të rrisë prezencën e tij në ekonomi që të sigurojë më shumë të ardhura për të mbështetur sektorin e shërbimeve publike? (b) duhet të rrisë akoma më tej tatimet dhe taksat për të mbushur buxhetin? 21

36 (c) duhet të shkurtojë disa lloje të tjera financimesh për të mbështetur sektorin publik? (d) duhet të privatizojë masivisht për të alokuar kapitalet private drejt këtyre shërbimeve? (e) duhet të përmirësojë administrimin e sektorëve problematikë duke aplikuar metodat e sektorit privat në to? Pavarësisht pyetjeve që lindin dhe politikave që do të zgjidhen, një gjë është e rëndësishme, që veprimtaritë qeveritare, si aktivitete të kryera nga shteti, duhet të prodhojnë vlerë për qytetarët. Këta të fundit duhet të marrin të gjitha shërbimet e nevojshme në sasi dhe cilësi. Kështu, programet e sektorit publik duhet të jenë të projektuara për të maksimizuar përfitimet sociale minus kostot (analiza kostopërfitim). Kjo arrihet kur kuptohen dhe zbatohen parimet e qeverisjes së mirë. Qeverisje e mirë, do të thotë njohje, respektim dhe zbatim i ligjeve, si dhe një kulturë e lartë manaxhimi, me elementë kryesorë si përgjegjësia, ndershmëria, konfidencialiteti dhe transparenca, për të rritur sigurinë, integritetin dhe eficiencën e tregut, duke ndihmuar kështu në rritjen ekonomike dhe stabilitetin financiar të vendit. Qeverisja e mirë është art. Qeverisja e mirë në sektorin publik sigurohet kur ekziston Përgjegjshmëria Menaxheriale, si një komponent kyç i saj. Qeverisja e mire ka të bëjë me respektimin e ligjit, duke vepruar në interes të publikut, integritetit, objektivitetit, përgjegjësisë menaxheriale, transparencës, ndershmërisë. (Gielisse, 2013) Ban Ki-Moon në Forumin Global të Qeverisjes së re, në qershor 2007, ka theksuar se Besimi ndërmjet qytetarëve, ndërmjet shteteve, dhe në vetë konceptin e qeverisjes është një nga nevojat më vitale për paqen dhe prosperitetin e njerëzimit.(angjeli, 2014) Tanzi (1999) vuri në dukje se qeverisja e mirë është një pjesë thelbësore e një kornize për menaxhimin ekonomik dhe financiar, i cili përfshin: stabilitet makroekonomik; angazhim për gjendjen ekonomike dhe sociale dhe promovim të institucioneve efikase përmes reformave strukturore të tilla si: liberalizimi i tregtisë dhe liberalizimi i brendshëm. Qeverisja e dobët mund të rezultojë nga faktorë të tillë si paaftësia, injoranca, mungesa e institucioneve, ndjekja e ideologjive ekonomikisht joefikase, apo ndjekja e gabuar e modeleve ekonomike. Ajo është e lidhur shpesh me korrupsionin. PNUD përcakton pesë parimet e qeverisjes së mirë: 22

37 1. legjitimitetin (duke përfshirë pjesëmarrjen me orientim konsensusin), 2. drejtimin (duke përfshirë edhe vizionin strategjik) 3. performancën (përfshirë përgjegjshmërinë, efektivitetin dhe efikasitetin) 4. raportim financiar (përfshirë transparencën) dhe 5. drejtësinë (sundimi i ligjit). Banka Botërore ka dhënë gjashtë dimensione për konceptin qeverisje e mirë : vota dhe përgjegjshmëria, stabiliteti politik dhe mungesa e dhunës, efektiviteti i qeverisjes, cilësia rregullatore, sundimi i ligjit dhe kontrolli i korrupsionit. BE-ja sheh si karakteristikë për qeverisje të mirë besueshmërinë, parashikueshmërinë, koherencën e qeverisë; hapjen e saj dhe transparencën; përgjegjshmërinë e saj dhe përgjegjësinë; profesionalizmin e saj; kapacitetin e pjesëmarrjes dhe efektivitetin e saj. Gjithashtu, edhe qeverisja e kompanive në sektorin publik është kritike për të siguruar kontributin e tyre pozitiv në efikasitetin ekonomik dhe konkurrueshmërinë e përgjithshme të një vendi, pasi në shumë vende në zhvillim, një numër i rëndësishëm kompanish shtetërore dominojnë në ekonomi. Sfidat e kompanive në sektorin publik janë më të vështira sesa ato të kompanive private. Nëse kompanitë private, kanë qëllimin kryesor maksimizimin e fitimit, kompanitë në sektorin publik duhet të ndjekin objektiva tregtare biznesi, pa pasur qëllim ne vetvete fitimin. Bazuar në principet e OECD-së për qeverisjen, kompanitë e sektorit publik, duhet të udhëhiqen nga politika të mirëqeverisjes së tyre. Në këtë proces lidhen e ndërthuren në mënyrë organike disa nga funksionet bazë të vetë qeverisë dhe shtetit; këtu përplasen doktrinat dhe shkollat ekonomike liberale, neo-liberale, intervencioniste, keynesianiste e etatiste, etj.; këtu krijohen marrëdhëniet politikoelektorale me popullin, këtu merr jetë një pjesë e rëndësishme e politikave fiskale e buxhetore dhe vecanërisht politikat sociale. (Civici,2014) Reformimi i sektorit publik dhe rritja e cilësisë së tij në funksion të mirëqeverisjes Reformimi i sektorit publik dhe përmirësimi i cilësisë së tij, në funksion të mirëqeverisjes në ofrimin dhe zgjerimin e shërbimeve për qytetarët, ka qenë dhe mbetet vazhdimisht në fokus të punës dhe objektivave të të gjitha qeverive. Tanzi (1999), e përcakton cilësinë e sektorit publik si karakteristikë që lejon qeverinë të 23

38 ndjekë objektivat e saj në mënyrë sa më efikase. Një sektor publik efikas duhet të jetë në gjendje për të arritur objektivat e shtetit me shkallën minimale të shtrembërimeve të tregut, me barrën më të ulët të tatimit mbi tatimpaguesit, me numrin më të vogël të të punësuarve publikë dhe me thithjen më të ulët të burimeve ekonomike nga sektori publik. Sektori publik duhet të jetë transparent në proceset dhe rezultatin e tij Në vendet e zhvilluara, reformimi i sektorit publik, ka konsistuar në kombinimin e duhur të politikave ekonomike, duke gjeneruar në këto vende modele që sigurojnë vetqëndrueshmëri të rritjes ekonomike. Politikat për periudha afatmesme, kanë vendosur ekuilibra të qëndrueshëm ndërmjet autonomisë menaxheriale, përgjegjshmërisë politike dhe administrative. Është synuar ruajtja e stabilitetit makroekonomik, nëpërmjet hartimit dhe zbatimit të strategjive të rritjes optimale ekonomike, afatshkurtër e afatgjatë, përmirësimi i strukturës sektoriale të ekonomisë, i nivelit të saj teknik e teknologjik, përmirësimi i zhvillimit territorial të ekonomisë dhe ulja e disniveleve mes rajoneve të ndryshme të vendit. Reformat kanë konsistuar edhe në sigurimin e kushteve sa më të mira për marrëdhëniet ekonomiko-tregtare me vendet e treta dhe krijimi i një klime të favorshme për investitorët e huaj, në sigurimin e kushteve sa më optimale sociale, zbutjen dhe eliminimin e varfërisë, zhvillimin e arësimit, shëndetësisë dhe gjithë sektorëve socialë, etj. Kryerja e proceseve reformuese është parë e lidhur ngushtë me performancën e institucioneve të sektorit publik dhe administratës publike. Domosdoshmëri për realizimin e këtyre detyrimeve është krijimi i një skemë, që të përfshijë kuadro të qartë për të evituar arbitraritetin, ndërkohë që, në të njëjtën kohë, lejon liri veprimi legjitime në vendimmarrjen menaxheriale.(sigma 43, 2007) Në këto vende, proceset reformuese të sektorit publik, janë shoqëruar jo vetëm me vënien në zbatim të elementeve demokratike, si respektimi i pavarësisë së pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor, por edhe me reformimin e sistemit të menaxhimit të financave publike. Kushtetuta, ligjet dhe rregulloret që përdoren në procesin e drejtimit të këtij sektori, përcaktojnë edhe sjelljen e tij. Por kufizimet ligjore e administrative megjithëse garantojnë zbatimin e politikave, e vështirësojnë administrimin e tij. Qeveritë kanë detyrim ndaj publikut, ndaj pjesëmarrësve të tregut, investitorëve dhe investitorëve potencialë, për të siguruar në kohën e duhur, informacion të besueshëm, të detajuar të performancës së pozicionit të tyre financiar dhe, në të njëjtën mënyrë, për të listuar kompanitë që kanë detyrime ndaj 24

39 pjesëmarrësve në tregun e kapitalit.(ifac, 2012) Por, për të lehtësuar këtë, duhen marrëveshje të fuqishme, transparente, të përgjegjshme, për raportimin dhe menaxhimin financiar (Bergman, 2014) 12. Nëse veprohet ndryshe nuk është e mundur të vlerësohet në mënyrë të besueshme nëse vendimet e marra nga qeveritë kanë qenë në interes të publikut. (Bergman, 2014) Po bëhen ndryshime në kontabilitetin e buxhetin e këtij sektori, si instrumenta ligjorë e financiarë, që lehtësojnë marrjen e informacionit dhe garantimin e mëtejshëm të ecurisë së politikave. Po përdoren praktika të menaxhimit të financave publike dhe buxhetimit të sektorit privat. Përdorimi i bazës rritëse të kontabilitetit, për përgatitjen e pasqyrave financiare nga të gjitha njësitë publike dhe qeverisja e përgjithshme, ndikon në marrjen e informacionit të plotë e të saktë në lidhje me performancën dhe gjendjen e tyre financiare. Organigramat e njësive publike po ndërtohen në mënyrë që jo vetëm të hartohen në kohë pasqyrat financiare, por edhe të merren parasysh lehtësime për sigurimin e informacionit financiar me cilësi të lartë.(gielisse, 2011) Z. Robert Gielisse 13 vlerëson domosdoshmërinë e mekanizmave të kontrollit në këtë proces. Ashtu si Tanzi (1999), i cili e lidh cilësinë e sektorit publik me performancën e institucioneve publike dhe ekzistencen e mekanizmave të kontrollit, ai shprehet transparenca dhe përgjegjshmëria e rritur, që gjenerohet nga një komitet efektiv auditimi, i vlen shumë rritjes së besimit publik në mënyrën se si bashkia ofron shërbimet e veta dhe përdor fondet publike. ( Gielisse 2011) Në fillimin e viteve 1990 në vendet anglofone në sektorin publik u kryen një sërë reformash, të cilat u njohën me emrin Menaxhimi i ri publik (MRP). Këto reforma u mbështetën edhe nga OSBE-ja. MRP-ja ka dy dimensione. Ajo është një doktrinë sipas së cilës sektori publik mund të përmirësohet duke importuar kontceptet, teknikat dhe vlerat e biznesit. Gjithashtu, ajo është një tërësi konceptesh specifike dhe praktikash që përfshijnë: theksimin e performancës së menaxhimit, përfshirjen më shumë në sektorin publik të konkurrencës, traitimin e qytetarëve/përdoruesve të shërbimeve si blerës dhe përdorimin e teknikave për përmirësimin e cilësisë. duke qenë se shoqëria duhet t i marrë në sasinë dhe cilësinë e duhur shërbimet. 12 Sipas fjales hyrese të Andreas Bergmann në Kongresin Botëror të Kontabilistëve 2014, në Romë, Itali (Plenare II). Rritja e Transparencës dhe Llogaridhënies së Qeverisë: një mënyrë për rritjen ekonomike. 13 Kreu i Departamentit të KBFP-së i Komisionit Europian (Drejtoria e Përgjithshme për Buxhetin) 25

40 Njihen dy versione ose rryma të MRP-së. Njëri është versioni i fortë që e vë theksin tek kontrolli përmes matjes, shpërblimeve dhe dënimit, i cili do të ndihmojë për të ndërtuar sisteme racionale që do ti bëjnë menaxherët që të menaxhojnë. Ndërsa, versioni i butë e vë theksin tek orientimi drejt konsumatorëve dhe drejt cilësisë duke e kaluar kontrollin tek menaxherët. Ky version shpreh besim tek menaxherët, sepse thekson se duhen lënë menaxherët që të menaxhojnë.për këtë duhet të nxiten aftësitë krijuese dhe sipërmarrëse të drejtuesve. Me përdorimin e MRP-së shërbimet publike sigurohen edhe jashtë sektorit publik. Procesi i reformimit të sektorit publik modifikoi në mënyrë të konsiderueshme mënyrës e administrimit të tij, duke privatizuar pjesën dërrmuese të shërbimeve që tradicionalisht ishin shtetërore. MRP-ja përdor nocionet performancë, përgjegjësi, nxitje financiare, karrierë e bazuar në meritokraci, sigurim i shërbimeve publike nga operatorët privatë etj. Si rrjedhojë e këtij modeli, vërehet reduktimi i influencës dhe rolit të shtetit në ofrimin e shërbimeve publike, por nga ana tjetër një shtim dhe kompletim i rolit të administratës publike me funksione të reja. Shteti nga njera anë privatizoi monopolet shtetërore në fushën e energjisë, ujit, telekomunikimit, arsimit, shëndetësisë, transportit,etj.,(sipas eksperiencës së sintetizuar të OECD-së), por nga ana tjetër krijoi funksione të tjera, të domosdoshme: rregullimin e tregut, eliminimin e monopoleve të sektorit privat, garantimin e konkurrencës dhe transparencës, unifikimin e standardeve bazë në shërbime, etj. Reformat e MRP-së janë kryer në të gjitha vendet e BE-së dhe kanë pasur dallime të lidhura me politikat e shteteve përkatëse. Ato janë importuar edhe në vendet në zhvillim, me qëllim evitimin e problemeve të shfaqura nga modeli i vjetër i administrimit publik. Efektet e zbatimit të MRP-së në vendet në zhvillim kanë qenë të ndryshme. Në disa vende ky model ka pasur sukses, ndërsa në të tjera ka dështuar. Sipas Michiel De Vries dhe Juraj Nemec, menaxhimi i ri publik minimizon rolin e qeverisë (vis-à-vis) në shoqëri dhe përmirëson performancën e brendshme të sektorit publik. Ndërsa, dimensioni i parë është me të vërtetë shumë e më shumë i diskutueshëm në ditët e sotme, kjo nuk do të thotë se kjo vlen edhe për dimensionin e dytë. Ky përfundim bën thirrje për hulumtim shpjegues empirik për të shpjeguar rritjen e debatit në reformat midis vendeve, duke hetuar se cilët janë faktorët përcaktues për vendimet e qeverive, për mënyrën se si të veprojnë.(vries&nemec, ) Kështu, përdorimi i agjensive publike, u konsiderua si formë për të ecur drejt 26

41 zgjidhjeve më radikale, si për shembull në privatizimin e shërbimeve të ofruara nga qeveria. Por mendohet, se ato edhe mund të keqpërdoren për qëllime të kundërshtimit të parimeve të qeverisjes së mirë dhe të menaxhimit të shëndoshë financiar. Ato mund të përbëjnë një burim të mungesës së eficiencës, të shpenzimeve të parregullta dhe të fshehta dhe të favorizimit të korrupsionit politik.(sigma32, 2001) Një debat tjetër është se, në kushtet e globalizimit shtetet po humbasin aftësinë për të zbatuar rregullat në fusha si tregtia e jashtme, telekomunikacioni dhe transaksionet financiare, duke e marrë këtë rol institucionet e specializuara ndërkombëtare si Organizata Botërore e Tregtisë, e Mbrojtjes së Mjedisit, etj. Kjo është e domosdoshme, sepse shtetet-kombe janë shumë të vogla për t u marrë me të gjitha çështjet dhe shpeshherë janë shumë të mëdha për t u marrë me adresimin e gjërave të vogla,(anwar,2004) por, ndërkohë, qytetarët humbasin mundësinë e drejpërdrejtë për t u bërë pjesë aktive në vendimarrje në këto fusha. Qeverisja është problemi themelor edhe i vendeve në tranzicion. Në këto vende, një rol të rëndësishëm në lidhje me problemet e hartimit, implementimit dhe mbështetjes së politikave të qeverisë, luajnë institucionet politike, pasi përcaktojnë reformat ekonomike, që janë politikisht të realizueshme dhe formatojnë sjelljen e aktorëve të ndryshëm. Performanca e institucioneve publike varet nga shumë faktorë, duke përfshirë (a) traditën dhe reputacionin, (b) burimet që kanë në dispozicion, (c) qartësinë e mandatit të tyre, (d) organizatat e tyre, (e) stimujt me të cilat përballen, dhe (f) cilësia e lidershipit dhe stafit të tyre (Tanzi 1999) Në të gjitha këto vende, drejtimi i përcaktuar ka qenë ndërtimi i demokracisë, i një ekonomie të lirë tregu, arritja e transparencës dhe përgjegjësisë së qeverisjes, promovimi i drejtësisë ekonomike dhe sociale, mbrojtja e të drejtave të njeriut, reduktimi i varfërisë, rritja e nivelit të zbatimit të ligjit dhe e cilësisë së shërbimeve që i jepen publikut, zhvillimi i mëtejshëm i shoqërisë civile dhe përmirësimi i pjesëmarrjes së qytetarëve në vendimmarrjen politike, ekonomike dhe sociale. Në Konferencën e 9-të të NISPAcee, të mbajtur në Riga (Letoni) në vitin 2001, nga studiuesit u konstatua se në pjesën më të madhe të vendeve të Evropës Qëndrore dhe Lindore, reformat e qeverisjes së sektorit publik, u shënuan në fillim të viteve '90, duke qenë ende në proces implementimi dhe nga ato priten ende rezultate. Në fillim, qëllimi kryesor ishte, kryerja e reformave të gjera strukturore dhe administrative, ngritja e institucioneve të nevojshme, që përfshinin futjen e funksioneve dhe zhvillimeve të reja për të gjithë 27

42 politikat dhe institucionet e ndërtuara rishtazi. Në fokus ishte reforma e decentralizimit, si reformë, që edhe në vazhdim synonte të bënte më të qëndrueshëm sistemin demokratik, të rriste efiçiencën dhe efektivitetin qeverisës, të stimulonte krijimin e një baze më të qëndrueshme për zhvillimin ekonomik. Zhvillimi dhe zbatimi i politikave e procedurave decentralizuese dhe krijimi i qeverisjeve vendore efektive përbën një aspekt tjetër, i cili po bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm për mirëqenien e këtyre shoqërive. Përsëri, të gjitha vendet në tranzicion, po luftojnë për këto çështje dhe ato kanë se çfarë të mësojnë nga njëra-tjetra. (Mikeladze, 2006) Synohej qeverisje më transparente, duke siguruar pjesëmarrjen e qytetareve në vendimmarrjen për administrimin e burimeve lokale. Kujdes i kushtohej nevojës për qartësimin e ndarjes të funksioneve midis shtetit dhe autoriteteve vendore, përmes garantimit të një autonomie më të madhe dhe pavarësie financiare për qeverisjen vendore. U vlerësua si shumë e domosdoshme, paraqitja e një strukture moderne ligjore dhe administrative për shërbimin civil, duke evidentuar parimin e meritës. Nga grupi i studiuesve në këtë konferencë, u vërrejt se jo të gjitha vendet proceduan me të njejtën shpejtësi dhe qëllim drejt reformave e konkretisht: ndërsa, vendet e Evropës Qëndrore dhe ato Balltike patën një progres të mirë në reformat e tyre të sektorit publik si dhe reformuan sistemin e tyre të financave publike, vendet e Evropës Juglindore ecën më me ngadalë edhe si rezultat i konfliktit të armatosur, i cili përfundoi në vitin 1995, me nënshkrimin e Marrëveshjes së Paqes në Dayton.( Šević 2005). Nga eksplorimi i problemeve të ndryshme të financave të pushtetit vendor, në vendet në tranzicion, u dha një paraqitje e vërtetë e problemeve të financave vendore në këto vende. Në Evropën Juglindore prirja e zhvillimit ishte shumë e ndryshme nga ajo e vendeve të tjera evropiane në tranzicion. Ish-Jugosllavia ishte një vend mjaft i decentralizuar, e cila i kushtoi një vëmendje shumë të madhe komuniteteve lokale dhe kapacitetit të tyre për një zhvillim të qëndrueshëm lokal. Procesi u karakterizua nga decentralizimi organizativ dhe delegimi i aktiviteteve nga qeveria qëndrore më shumë se sa nga decentralizimi fiskal, reformat financiare dhe të kontabilitetit. Në të gjitha vendet e Evropës Qëndrore dhe Lindore, de juro decentralizimi operacional dhe ai i personelit filloi të zbatohet, por shtrirja dhe format e decentralizimit financiar ndryshuan gjerësisht nga një vend në tjetrin. Decentralizimi i pushtetit dhe rritja e autonomisë së pushtetit vendor janë në lidhje të drejtë lineare me 28

43 decentralizimin fiskal, pra me rritjen e të ardhurave nga taksat dhe tarifat vendore. Bashkitë në Poloni p.sh., nuk kishin interes për decentralizimin fiskal dhe për përmirësimin e kapaciteteve të tyre për të rritur fondet lokale. (Bury dhe Swianiewwitz,2009). Në mjedisin politik të Polonisë, u konsiderua si më me interes, për të punuar nëpërmjet modelit të fondeve (granteve ), të transferuara nga qeverisja qëndrore, për përmirësimin e transfertave bashkiake, sesa duke rritur të ardhurat nga politikat fiskale vendore. Por, sfida për pushtetin vendor dhe atë qëndror është ajo e thellimit të decentralizmit fiskal. Financat publike janë më të mbrojtura kur decentralizohen dhe ndërtohet një kuadër ligjor eficient dhe praktik për përgjegjësinë dhe përgjegjshmërinë financiare dhe publike ndaj taksapaguesve Sipas analizave shumëvjeçare, të bëra nga ekspertët, për reformat në fushën e modernizimit të sektorit publik, në vendet e EQL-së, është arritur në konkluzione se rezultatet e reformave shpesh janë larg pritshmërive dhe objektivave fillestarë. Kjo, sipas tyre, dëshmon si për një planifikim të gabuar të tyre ashtu dhe për mosnjohje të realitetit nga strukturat përgjegjëse e institucionet qeveritare. Ata konstatojnë se, në shumicën e rasteve, reformat nuk përshtaten me realitetet konkrete të çdo vendi e shoqërie, sidomos nuk përputhen me mundësitë menaxheriale e financiare të tij, me strukturën institucionale, mentalitetin publik dhe kontekstin e përgjithshëm të vendit duke u konceptuar, në mjaft raste, si reforma standarde apo thjesht duke kopjuar eksperiencën e të tjerëve pa e analizuar me kujdes atë dhe rrallë propozohen reforma të shoqëruara me koston reale të tyre. Mungesa e bashkëpunimit dhe konsensusit të nevojshëm politik e social dhe e një vizioni afatgjatë e të qëndrueshëm është shoqëruar me mosrealizim të reformave rrënjësore strukturore. Por gjithsesi, shumë nga vendet më të avancuara tashmë janë anëtare të BE-së ose në rrugën e hyrjes në të. Politikat dhe parimet e Bashkimit Europian mbi harmonizimin fiskal, dhënien e subvencioneve dhe stabilizimin kanë patur një efekt të konsiderueshëm për vendet në zhvillim dhe ato në tranzicion. (Anwar,2004) Por shumë nga vendet në tranzicion, vazhdojnë të renditen në nivele të ulëta në lidhje me nivelin e transparencës, korrupsionit, sigurimit të shërbimeve sociale, infrastrukturës dhe përshtatshmërisë së taksave tregtare, kodeve juridike dhe administratës së tyre.(mikeladze,2006) Në secilën nga këto vende njerëzit luftojnë për të përcaktuar vizionin e zhvillimit të vendeve të tyre, si dhe etapat për reformat e sektorit publik. 29

44 Një tjetër dokument i rëndësishëm, Strategjia SEE 2020 (e vendeve të Evropës Juglindore), parashikon qeverisjen për zhvillim, si një nga shtyllat e saj të bashkëpunimit ekonomik dhe politik të këtyre shteteve, duke rritur kapacitetet e administratës publike, për të forcuar shtetin ligjor dhe uljen e korrupsionit, për të krijuar një mjedis miqësor për biznesin dhe ofrimin e shërbimeve të nevojshme për zhvillimin ekonomik. Vlerat administrative kryesore që duhet të promovohen, sipas kësaj strategjie, janë besueshmëria, transparenca, parashikueshmëria, përgjegjshmëria, përshtatshmëria dhe eficienca. Këto vlera nuk janë vetëm ide që qeveritë shesin tek nëpunësit civilë. Ato duhet të jenë të mishëruara në institucione dhe procese administrative të të gjitha niveleve, duhet të mbrohen nga organe kontrolli të pavaruara (p.sh. auditi), nga sisteme drejtësie dhe duke zbatuar vendime gjyqësore, nga hetime parlamentare dhe duke siguruar mundësinë e dëgjimit dhe ankesave të klientëve të administratës publike, konkretisht qytetarëve dhe firmave.(sigma 26, 1998) Raporti Ekonomik për Evropën Juglindore, i publikuar së fundmi nga Banka Botërore, tregon se vendet e Evropës Juglindore vlerësohet që të jenë rritur mesatarisht me 2.1 përqind në vitin 2015, krahasuar me 0.3 përqind rritje në vitit Kontribues kyç për rritjen sipas BB ka qenë gjallërimi i investimeve, veçanërisht i investimeve private, qofshin këto të huaja dhe vendase dhe rritja e eksporteve. Ndërsa konsumi vendas mbetet ende një forcë e rëndësishme shtytëse për ekonominë në rajon, raporti thekson nevojën për reforma afatgjata në dy shtyllat kryesore, përmirësimi i klimës së biznesit dhe thellimi i integrimit tregtar dhe financiar. Reformimi i sektorit publik nuk është një proçes që përfundon. Ai zgjat për vite e dekada të tëra. J.Madison shprehte vazhdimisht shqetësim për rrezikun që sjell tirania e mazhorancës, ndërsa Th. Jefferson fliste shpesh për rreziqet e despotizmit të zgjedhur, duke theksuar se njëqind e shtatëdhjetë e tre despotë mund të jenë pa dyshim po aq shtypës sa dhe një i vetëm Reformimi i sektorit publik në Shqipëri Integrimi i Shqipërisë në strukturat Euro-Atlantike, zhvillimi i reformave me prirje drejt globalizimit, përparimi i shpejtë teknologjik, ndryshimi i vlerave sociale dhe i presioneve konkurruese, po diktojnë ndryshime thelbësore social-ekonomike. Tërë këto fenomene dhe kjo dinamikë, paraqesin sfida për qeverinë, pushtetin vendor dhe 30

45 biznesin, prandaj është e rëndësishme, që në këtë realitet, të njihen dhe të krijohen hapësirat e nevojshme për një zhvillim të qëndrueshëm ekonomik dhe social, zhvillim që plotëson nevojat e të tashmes pa rrezikuar aftësinë e brezave të ardhshëm në përballimin e nevojave të tyre. 14 Roli i organizatave të sektorit publik, në Shqipëri, në arritjen e këtij qëllimi, është i një rëndësie të madhe. Në këtë rrugë të gjatë të reformave është punuar për të zvogëluar diferencën që ekziston midis ligjeve dhe politikave të shkruara dhe mënyrës se si ato zbatohen, veçanërisht përsa i përket mbrojtjes së të drejtave të pronësisë, gjë që përbën një pengesë serioze në përmirësimin e klimës së biznesit në Shqipëri. Ngritja e besueshmërisë së sistemit gjyqësor është parë si një detyrë veçanërisht e rëndësishme që kërkon, akoma më shumë, adresimin e rasteve të korrupsionit, rasteve të ndërhyrjes së pavend nga ana e organeve ekzekutive, dhe zbatimin e pabarabartë të vendimeve të gjykatës. Po synohet vazhdimisht përmirësimi i efektivitetit të përgjithshëm të qeverisjes dhe forcimi i përgjegjshmërisë në ofrimin e shërbimeve publike, duke shfrytëzuar burimet lokale, natyrore dhe njerëzore me efektivitet, efiçiencë dhe ekonomi. Reforma e decentralizimit në Shqiperi, ka hedhur themelet institucionale dhe ligjore në zgjerimin e autonomisë së pushtetit vendor. Por, vazhdojnë të mbeten sfida kryesore në vitet e ardhshme: 1. Rivlerësimi dhe rishikimi i kuadrit ligjor dhe aplikativ për taksën mbi pasurinë. Kjo taksë në vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim është taksa kryesore e të ardhurave për pushtetin vendor, ndërkohë që tek ne nuk e ka rëndësinë dhe peshën e duhur në të ardhurat vendore. 2. Investimet në modernizimin e mbledhjes së taksave vendore nëpërmjet programeve dhe softeve të ndryshme. 3. Rritja e transparencës në lidhje me vendimmarrjet për vendosjen dhe përdorimin e taksave. 4. Lidhja e politikave fiskale vendore me ato zhvillimore, si një nga praktikat fiskale më të dobishme për rritjen e bazës së të ardhurave dhe për një zhvillim të qëndrueshëm vendor. Raporti më i fundit i Bankës Botërore thekson se Strategjia Ndërsektoriale për Administratën Publike (SNRAP) , nuk mbulonte shumë çështje që lidhen 14 Banka Botërore. Përkufizimi i Komisioni Brundland në vitin 1997 mbi zhvillimin e qëndrueshëm. 31

46 me administrimin publik efektiv. Komponentë të ndryshëm të SNRAP ishin të shpërndarë në strategji të tjera.(snrap ) Përmirësimi i ofrimit të shërbimeve dhe rritja e përgjegjshmërisë së nëpunësve publikë duhet të konsiderohet paralelisht me krijimin e kapaciteteve të administratës publike. Rritja e cilësisë së sektorit publik arrihet edhe nëpërmjet përkrahjes së njerëzve të aftë dhe motivimit të tyre duke përdorur politika të përshtatshme kompensimi dhe të esprit de corps (shpirtit të grupit).(konda,2001 ) Strategjia e re Ndërsektoriale e Reformës në Administratën Publike, , është më e gjerë dhe është ndërtuar mbi katër elementë bazë: 1. Përmirësimi i ofrimit të shërbimeve për qytetarët; 2. Rritja e përgjegjshmërisë së nëpunësve publikë; 3. Më shumë delegim në vendimmarrje; 4. Promovimi i profesionalizmit në shërbimin civil dhe i meritokracisë në rekrutime. Nga ana e tij, Bashkimi Europian, po ndihmon me zbatimin e një projekti të ri për modernizimin e menaxhimit financiar e kontrollit, të auditimit të pavarur dhe inspektimit të financave publike në vend. Ky projekt financohet po në kuadrin e IPA II. 15 Implementimi i sistemit modern të menaxhimit financiar në institucionet publike lokale dhe qëndrore në Shqipëri, do të mbështetet në praktikat më të mira të zbatuara në vendet e BE-së. 16 Gjithsesi, reformat janë akoma në një fazë të hershme dhe ka vend që shoqëria civile të përfshihet në to. Trekëndëshi mirëqeverisje-përfitueskontribues kërkon harmonizim me trekëndëshin performancë sektori, cilësi shërbimesh të ofruara, para të harxhuara në mënyrë efiçiente.(civici,2014) 2.4 Konkluzione për kapitullin e dytë Për të realizuar studimin në lidhje me gjendjen dhe ecurinë e sistemit të menaxhimit financiar, kontrollit dhe auditimit në sektorin publik, së pari ne duhet të njohim 15 Synon të kontribuojë për një përdorim të dobishëm, efektiv, transparent e me përgjegjësi të fondeve publike, duke sjellë përvojën e përparuar austriake dhe franceze të inspektimit dhe auditimit të brendshëm. Projekti do të mbështesë zbatimin e Strategjisë për forcimin dhe modernizimin e financave publike, duke vënë theksin në forcimin e kontrollit të brendshëm, të raportimit financiar dhe të auditimit të brendshëm, si shtyllat kryesore për një planifikim dhe zbatim efiçient të Buxhetit të Shtetit, për të fituar stabilitet makroekonomik. 16 Rëndësinë e këtij projekti e ka vlerësuar edhe Këshilltari Kryesor, Drejtori i Përgjithshëm i (DG- Budget), z. Robert Gielisse, në nisjen e projektit në 28 tetor 2014 në Tiranë 32

47 sektorin publik. Ky është edhe qëllimi i kapitullit të dytë. Njohja e sektorit publik dhe përcaktimi i kufirit ndarës dhe dallimeve mes tij dhe sektorit privat, konsiderohen si shumë të rëndësishme për vlerësimin e performancës së këtyre sektorëve. Përbërja, klasifikimi, veçoritë, karakteristikat e mjedisit ku vepron sektori publik, kompleksiteti dhe qëllimet e shumëfishta në shërbim të qytetarëve, por pa pasur si qëllim fitimin, kushtëzojnë edhe politikat e ndjekura në fushën e administrimit financiar, kontabilitetit dhe buxhetit. Implementimi i praktikave më të mira në këto të fundit, lehtëson drejtimin e këtij sektori. Si praktika më e mirë e gjithpranuar ndërkombëtarisht, për identifikimin e sektorit publik, sipas niveleve të ndryshme të qeverisjes dhe që përbën dallimin e tij me sektorin privat është versioni i statistikave financiare të qeverisë (GFS). Sipas GFS, klasifikimi i qeverisë bëhet mbi baza funksionale (COFOG). Përcaktimi i konceptit të pronësisë ekonomike mbi pronësinë ligjore,sipas standarteve ndërkombëtare të kontabilitetit dhe përdorimi i konceptit të njësisë institucionale, po sipas dokumentit të FMN-së, mundësojnë edhe studimin e efektivitetit të këtij sektori në realizimin e objektivave të tij: rritjen e cilësisë së shërbimeve, pavarësisht burimeve financiare të kufizuara. Njëkohësisht lehtësohet edhe raportimi financiar transparent dhe i besueshëm. 33

48 KAPITULLI III MENAXHIMI FINANCIAR DHE KONTROLLI NE SEKTORIN PUBLIK Në dy dekadat e fundit ndodhën transformime rrënjësore në sektorin publik, sidomos në vende të tilla si Zelanda e Re, Britania e Madhe dhe Australia. Reformimi i sektorit publik u shoqërua me planifikim të decentralizuar, me rritje të eficiencës dhe efektivitetit në përdorimin e burimeve, me ndryshime të rolit të shtetit në ekonomi (marëdhëniet shtet/sektor privat). Reforma të tilla të rëndësishme u kryen edhe në rajone të tilla si Malajzia, Singapori, Tajlanda dhe Filipinet. Edhe vendet në tranzicon filluan ta njihnin rëndësinë e qeverisë që menaxhon në mënyrë efektive dhe ndërmorrën reforma në sektorin publik, por procesi në këto vënde ecte me hapa të ngadalshëm. Implementimi i sistemit të menaxhimit financiar e kontrollit si pjesë e reformave më të rëndësishme të sektorit publik në këto vende, synon përdorimin e informacionit të ri, të proceseve dhe rregullave për të ndryshuar sjelljen e politikanëve dhe nëpunësve publikë, për të përballuar sfidat e vazhdueshme të menaxhimit të fondeve qeveritare. Përmbushja e këtyre përgjegjësive në mënyrë efikase dhe efektive, nuk mund të realizohej pa praktikat e buxhetimit, të kontabilitetit, standarteve dhe sistemeve të raportimit në sektorin publik. IFAC pranon se, për të përmirësuar menaxhimin financiar të sektorit publik, qeveritë duhet të bëjnë rregullime institucionale, të zbatojnë marrëveshje të nevojshme institucionale për të mbështetur transparencën dhe raportimin financiar duke përfshirë: (i) përgatitjen dhe shpërndarjen e raportimit financiar me cilësi të larte dhe në kohë; (ii) publikimin brenda gjashtë muajsh nga fundi i periudhës të pasqyrave financiare të audituara në mënyrë të pavarur; (iii) përgatitja e publikimi i buxheteve të sektorit publik në baza rritëse dhe në kohë; (iv) përgatitja e plotë, transparenca, botimi i të gjitha raporteve financiare, dhe hartimi i buxheteve në një sasi të mjaftueshme, të përshtatshme të kohës përpara zgjedhjeve; (v)parime të krijuara, të mirë-përcaktuara, dhe në dispozicion publikisht për menaxhimin fiskal dhe kontrollin, me transparencë të plotë (publikimi në kohë) për të treguar se parimet janë duke u ndjekur.(ifac,2012) 34

49 3.1 Roli i buxhetimit publik në funksion të sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit. Një nga instrumentet kryesorë përmes të cilit qeveritë mbledhin burime nga ekonomia në një mënyrë të përshtatshme dhe i ndajnë ato me përgjegjësi, efektivitet dhe eficiencë, është buxheti i shtetit. Nuk duhet asnjëherë të harrohet se buxheti mban para publike, që duhet të përdoren për interesa publike. Cilësia e dokumentit të buxhetit dhe e procesit të buxhetimit, shihet si një vlerësim i qëndrueshmërisë dhe besueshmërisë së një shteti.(oecd) Duke qenë që cikli buxhetor qëndron në qendër të çdo sistemi të menaxhimit financiar publik, duhet të kuptohet përmbajtja, parimet dhe funksionet e tij. Për të vlerësuar performancën e tij në funksionimin e sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit duhet të auditohet që nga faza e formulimit e duke vazhduar në miratimin dhe zbatimin e tij Kuptimi dhe përcaktime mbi buxhetin Origjina historike e buxhetit publik fillon kur populli jep pëlqimin paraprak në mbledhjen e të ardhurave dhe kryerjen e shpenzimeve shtetërore, përmes përfaqësuesve të tij, d.m.th., ku asnjë taksë nuk caktohet pa pëlqimin paraprak të popullit nëpërmjet përfaqësuesve të tij. Gjithashtu, këto fonde shpenzohen vetëm pas diskutimit nga përfaqësuesit e popullit. Britania ishte djepi i këtyre kërkesave, ku ky koncept u përmirësua edhe më tej, si një parashikim i specifikuar i shpenzimeve, që priten të kryhen në një periudhë kohe të përcaktuar. Përmirësimet e tij të mëtejshme u arritën gjatë revolucionit të vitit 1789 në Francë, ku pushteti legjislativ nuk kënaqej vetëm me diskutimin e të ardhurave dhe shpenzimeve publike, por punonte edhe për të realizuar të drejtën e tij të kontrollit mbi pushtetin ekzekutiv nëpërmjet mënyrës së përdorimit të fondeve publike. Ekzistojnë shumë përcaktime lidhur me buxhetin nga teoricienë në kohëra të ndryshme. Si teoricienë klasikë të buxhetimit publik përmendim Henry Adams, William F. Willoughby, VO Key Jr., dhe, Aaron Wildavsky. Teoricienët, e kohëve të fundit, janë Baumgartner dhe Jones - Frank R., Baumgartner dhe Bryan D. Jones, Richard Fenno, Allen Schick, Dennis Ippolito, Naomi Caiden, Irene Rubin, James D. Savage, Thomas Greitens dhe Gary Wamsley. 35

50 Autorët Robert W. Smith dhe Thomas D. Lynch (Rubin,1990) përshkruajnë buxhetimin publik përmes katër perspektivave. 1. Nga perspektiva e politikantit si "një ngjarje politike e kryer në arenën politike për avantazh politik". 2. Nga perspektiva e ekonomistit si çështje e shpërndarjes së burimeve në aspektin e kostos oportune, ku shpërndarja e burimeve të një konsumatori merr burime nga një konsumator tjetër. Roli i ekonomistit, pra, është që t u sigurojë vendimmarrësve informacionin më të mirë të mundshëm. 3. Perspektiva e kontabilistit fokusohet në vlerën e raportimit financiar në buxhetim, i cili analizon shumën e buxhetuar me shpenzimet e kryera. 4. Nga perspektiva e menaxherit publik, si një mjet i politikës për të përshkruar zbatimin e politikave publike. Më tej, ata zhvillojnë një përkufizim operacional: Një buxhet nuk është vetëm një deklaratë e financave, por është lidhja mes mobilizimit të fondeve dhe arritjes së qëllimeve dhe objektivave të qeverisë. Buxheti" është një plan për realizimin e programeve në lidhje me objektivat dhe synimet brenda një periudhe kohore të caktuar, duke përfshirë një vlerësim të burimeve të nevojshme, së bashku me një vlerësim të burimeve në dispozicion, zakonisht krahasuar me një ose më shumë periudha të kaluara dhe që tregojnë kërkesat e ardhshme Frederick Cleveland: Ndërtoi një përkufizim praktik të buxhetimit(rubin,1990) Një plan për financimin e një ndërmarrjeje apo qeverie, gjatë një periudhe të caktuar, i cili është përgatitur dhe paraqitur nga një organ përfaqësues ekzekutiv përgjegjës (apo tjetër agjent themelimi), autorizimi dhe aprovimi i të cilit janë të nevojshëm para se plani të mund të ekzekutohet William F. Willoughby(1918): përshkroi qëllimin e një dokumenti të buxhetit. VO Key, Jr. shtroi pyetjen në lidhje me mënyrën se si do të shpërndahen burimet e pakta për të plotësuar kërkesat e pakufizuara. Pyetja kryesore: "Mbi ç baze do të mund të vendoset që të ndahen x dollarë të aktivitetit A në vend të aktivitetit B?" (Key,1940). Verne B. Lewis:. Argumentoi teorinë e buxhetimit të bazuar në vlerat ekonomike, duke kontribuar fuqishëm në studimin e financave publike.( Lewis, 1952) Richard A. Musgrave: Arti i Financave Publike; identifikoi tre rolet e qeverisë në ekonomi: 36

51 ndarjen e burimeve, shpërndarjen e mallrave dhe shërbimeve, si dhe stabilizimin e ekonomisë (Walsh,Williams,2007) Aaron Wildavsky(1961,1964,1992): sugjeroi që vendimmarrja buxhetore është kryesisht politike, dhe jo në bazë të kushteve ekonomike. Në të vërtetë, buxheti është një instrument i rëndësishëm i organizatës politike publike dhe një arena kritike për bisedime politike ndërmjet ekzekutivit dhe legjislaturës. Ky është, në thelb, një proces politik (Santiso,C.& Belgrano,A.(2004). Allen Schick përshkroi tre funksionet e buxhetimit: planifikimi strategjik; kontrolli mbi menaxhimin, procesi i drejtimit për të siguruar realizimin efektiv dhe efikas të qëllimeve dhe objektivave të paraqitura nëpërmjet planifikimit strategjik; kontrolli operacional, përqëndruar në ekzekutimin e duhur të detyrave specifike që ofrojnë mjetet më efikase dhe efektive në përmbushjen e qëllimeve dhe objektivave të kërkuara nga kontrolli i menaxhimi (Schick, 1996) Irene S. Rubin: Lehtësoi diskutimin e ndarjes në dy pjesë mes teorisë dhe praktikës së buxhetit publik.(rubin,1990) Parimet e buxhetit Parimet e buxhetimit tradicional, si parimi i përgjithshëm i buxhetit, i pluralitetit, parimi njëvjeçar, i publikimit, i saktësisë, i plotësisë, i njësive shpenzuese, i specializimit, sigurojnë qartësi më të madhe për buxhetin, kontroll të plotë, të sukseshëm dhe plotësim të nevojave sipas prioritetit. Këto parime mundësojnë verifikimin e të gjitha të ardhurave të shtetit, duke ndikuar në shpenzimin më racional të mjeteve buxhetore. Përmes publikimit të buxhetit, tatimpaguesit njoftohen se për ç qëllimi do të shpenzohen të ardhurat e tyre, që i kanë paguar në formë të tatimeve të ndryshme, gjë që ndikon në mënyre pozitive tek ata. Praktikat më të mira të vendeve të Evropës Perëndimore kanë evoluar edhe më tej dhe aplikojnë, përveç të tjerash, edhe parimin e kujdesit, të punës në grup dhe konsultimit. Sot, në të gjitha vendet, parimi i ekuilibrit buxhetor është zëvendësuar me politikën e deficitit ose suficitit buxhetor. Këto parime shumë të rëndësishme synojnë hartimin e buxhetit duke qenë të prirur për të nënvlerësuar të ardhurat dhe mbivlerësuar shpenzimet. Sipas parimeve të buxhetit bashkëkohor, një buxhet i mirë, i saktë dhe i besueshëm, mund të arrihet vetëm kur bazohet në hulumtime dhe konsultime. Kjo edhe kur detyrat e buxhetit ndahen në mesin e atyre individëve të cilët kanë shansin më të mirë të dinë se çfarë shpenzimesh ka të ngjarë të jenë të nevojshme, dhe çfarë të ardhurash është e 37

52 arsyeshme të priten. Është shumë e rëndësishme që autorët e buxhetit të kenë dakortësi për buxhetin përfundimtar dhe të përpiqen për të prodhuar dokumente, të cilat mund të lexohen dhe kuptohen nga kushdo. Personat që kanë një rol të rëndësishëm në procesin e buxhetimit duhet të njohin në mënyrë të arsyeshme parimet e buxhetimit, lidhjen e tyre me planet strategjike dhe operative dhe të njohin dhe analizojnë pasojat e buxhetit që finalizohet në vitin e ardhshëm. Mosnjohja, mungesa e angazhimit në proceset buxhetore, moszbatimi i parimeve buxhetore, ndikojnë negativisht në ecurinë e sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit në njësitë dhe organizatat publike. Ato renditen si arsyet kryesore pse kompanitë dhe organizatat dështojnë. Sistemet, procedurat dhe parimet buxhetore janë të rëndësishme, ndaj duhet të jenë të koordinuara, koherente dhe të zbatohen në përputhje me njeri tjetrin në të gjithë nivelet e qeverisë. Rekomandimi i Rrjetit për Menaxhimin Financiari vendeve OECD për qeverisje buxhetore, vendos dhjetë parime të cilat sigurojnë pasqyrë konçize të praktikave të mira në procesin e plotë të aktivitetit të buxhetit. Ato kanë për qëllim të japin udhëzime praktike për hartimin, zbatimin dhe përmirësimin e sistemeve të buxhetit, për të arritur një ndikim pozitiv në sistemin e menaxhimit të shpenzimeve publike. Rekomandimi gjithashtu mbështet rëndësinë e parimeve buxhetore për aspekte të tjera të qeverisjes së mirë publike, duke përfshirë integritetin, transparencën, arritjen e qëllimeve strategjike, dhe promovimin e besimit mes qytetarëve dhe qeverisë 17 Në literaturën e buxhetimit publik, raportimi financiar transparent, efikasiteti dhe efektiviteti janë tre vlera të rëndësishme. 17 SBO Rrjeti për Menaxhimin e Financave mbështet mandatin e grupit të punës së Zyrtarëve të Lartë të Buxhetit OECD "për të përmirësuar efektivitetin dhe efikasitetin e alokimit të burimeve dhe menaxhimit në sektorin publik", duke ndihmuar vendet anëtare për të hartuar dhe zbatuar reformat e menaxhimit dhe raportimit financiar. Një fokus i veçantë është në kuadrin e kontabilitetit të qeverisë dhe çështjet që lidhen me miratimin e kontabilitetit akrual dhe buxhetimit. 38

53 Figura 3.4 Parimet e Qeverisjes Buxhetore Burimi: Funksionet dhe roli i buxhetit Për rolin e buxhetit ekzistojnë dy teori, ajo klasike dhe teoria moderne. Në teorinë klasike (tradicionale ), që bazohet në funksionin neutral të buxhetit, të dalat publike duhet të mbulohen me të hyrat publike. Kështu nuk i jepet rëndësi ndikimit ekonomik të buxhetit. Sipas kësaj teorie, në aspektin politik buxheti tregon objektivat kryesore të qeverisë gjatë vitit buxhetor, të aprovuara nga organi i posaçëm i shtetit, (parlamenti). Kurse funksioni juridik i buxhetit shërben si një sistem që kontrollon mbledhjen dhe shpërndarjen e burimeve buxhetore, pra ka të bejë me të drejtën buxhetore të shtetit. Tradicionalisht funksionet e buxhetit kanë qenë kontrolli, menaxhimi dhe planifikimi. Në teorinë moderne të shtetit, buxheti është instrument i rëndësishëm për ndërhyrje në ekonomi. Buxheti ndikon në drejtimin e rrjedhjeve ekonomike, në ekuilibrin e prodhimit, shpëndarjes, konsumit, kursimit, investimeve dhe në bilancin e pagesave. Prandaj buxheti, në rradhë të parë, është instrument për zhvillimin ekonomik dhe politikën sociale. Shteti nëpërmjet buxhetit të tij përcakton burimet, përparësitë e financimit, si dhe merr vendime që rezultojnë në dhënien e mallrave dhe shërbimeve te çdo individ. Buxheti është plan kryesor financiar i qeverisë. Ai duhet të mundësojë qeverinë që të arrije objektivin kryesor ndërkombëtar të reduktimit të varfërisë, duke siguruar që shërbimet themelore (duke përfshirë, shëndetësi, arsim, ujë, strehim, energji elektrike) janë në dispozicion për të gjithë qytetarët dhe se taksimi progresiv është përdorur për të financuar këto shërbime dhe për të zvogëluar nivelet e pabarazisë mbizotëruese. (Aborisade, 2008). Në SHBA, në fillim të shekullit të njëzetë, ka pasur një shqetësim të madh në lidhje me korrupsionin në qeveri dhe një frikë e madhe se njerëzit vidhnin fondet publike. Për të mbrojtur fondet publike, autoriteti financiar ishte përqëndruar në pozicionin e kryetarit të bashkisë. Pozicioni i kontrolluesit ishte vendosur nën kryetarin, për të 39

54 kontrolluar shpenzimet dhe të ardhurat. Qyteti i New York-ut e udhëhoqi këtë reformë në 1907, dhe qeveria amerikane e pasoi në vitin 1912.( Ekipi i Euro Partners Development, 2012) Në modelin Modern, është zëvendësuar funksioni i kontrollit me funksionin e monitorimit (analizohen pasojat e shpenzimeve) dhe buxheti ka evoluar nga një mekanizëm i thjeshtë kontrolli në një mekanizëm politik dhe menaxhimi. Ai shërben si udhëzues për menaxhimin, duke zëvendësuar funksionin e menaxhimit me atë të drejtimit dhe funksionin e planifikimit me funksionin e planifikimit strategjik. Qeveritë, krahas instrumentave të tjera në politikën e tyre, ( ligjet, rregulloret dhe veprime të përbashkëta me aktorë të tjerë në shoqëri) si një instrument kryesor për kthimin e planeve dhe aspiratave në realitet konsiderojnë edhe buxhetin. Shumë organizata qeveritare, që hartojnë pasqyrat financiare, vënë dokumentet e tyre buxhetore në dispozicion të publikut. Sipas OECD, buxhetimi është jo thjesht ruajtje e pushtetit qëndror, ai është një proces që përfshin të gjitha nivelet e qeverisë, kombëtare dhe subnacionale, ku mandatet dhe nivelet e autonomisë aplikohen ndryshe në vende të ndryshme. Çështja e buxhetit nuk është thjesht një çështje teknike, ajo është në thelb një çështje politike. Buxheti është një nga instrumentat e menaxhimit. Kështu ai ndikon në rritjen e përgjegjësisë së menaxhimit dhe raportimit financiar. Krijimi i një sistemi efektiv të buxhetit, mbështetur në sjelljen metodike, ndihmon në arritjen e eficiencës administrative dhe ekonomike. "Qeverisja buxhetore" i referohet proceseve, ligjeve, strukturave dhe institucioneve në vend, për të siguruar që sistemi i buxhetimit plotëson objektivat në mënyrë të qëndrueshme. Ligji kërkon që qeveritë të përgatisin një buxhet vjetor për vitin fiskal. Buxheti, si dokument qëndror i politikave të qeverisë, tregon se si do përcaktohen prioritetet dhe arrihen objektivat vjetore dhe shumëvjeçare. Procesi i formimit të buxhetit udhëhiqet përgjithësisht nga Ministria e Financave, si autoriteti qëndror buxhetor, duke tërhequr mendimin dhe kontributin e ministrive, nëpunësve publikë dhe këshilltarëve të besuar, organizatave të shoqërisë civile, grupeve të interesit dhe gjithnjë e më shumë të vetë qytetarëve. Gjatë hartimit të buxhetit merren parasysh kontributet e shqetësimet e qytetarëve, analizohen, konsiderohen dhe transformohen në një sërë propozimesh për veprim për arritjen e objektivave të vlefshme, nëpërmjet përdorimit të burimeve në dispozicion në mënyrë efektive, efikase dhe në mënyrë të qëndrueshme. Një proces i tillë buxhetor konsiderohet efektiv dhe në funksion të sistemeve të menaxhimit dhe kontrollit të fondeve publike. Buxheti është shumë i rëndësishëm edhe si instrument 40

55 financiar, nëpërmjet të cilit bëhet rishpërndarja e një pjese të madhe të të ardhurave kombëtare. Ai nuk synon vetëm përmbushjen e kërkesave të ligjit, por është edhe dokument i politikave në sektorin publik, duke synuar ndarjen e burimeve të kufizuara ndërmjet fushave të ndryshme të shërbimeve komunale. Në këtë proces, qeveritë duhet të përcaktojnë kriteret dhe t i mbajnë ato mirë parasysh kur të bëjnë alokimet buxhetore. Buxhetet e organizatave të veçanta të qeverisë reflektojnë politikat e qeverisë, ndaj ato mund të konsiderohen gjithashtu dokumente të politikave. Buxheti është dokumenti i vetëm më i rëndësishëm i politikës së qeverive, ku objektivat e politikës pranohen dhe zbatohen në terma konkrete(oecd,2002) Për të patur sukses në krijimin e një sistemi efektiv të buxhetit ose per të ndikuar pozitivisht, procesi kërkon kompetenca jo vetëm teknike nga ana e stafit, ai gjithashtu kërkon zhvillimin e një filozofie pro të varfërve, zotërim të qeverisjes së procesit, të paturit e një ndjenje të vizionit, misionit, përkushtim ndaj vlerave pozitive dhe idealeve dhe vendosmëri për të krijuar një lidership të mrekullueshëm nga ana e bartësve politikë ( Aborisade, (2008).Transparenca e buxhetit dhe raportimi financiar, janë konsideruar si identifikim dhe evidentim i plotë, sistematik dhe në kohën e duhur i të gjithë informacionit në këtë drejtim. Transparenca e buxhetit është edhe në vëmendjen kryesore të praktikave të vendeve anëtare të OECD. Në këto vende buxheti konsiderohet jo vetëm si një kontratë ndërmjet politikëbërësve dhe departamenteve komunale, por edhe si një kontratë ndërmjet qytetarëve dhe njësisë së qeverisjes vendore. Ai konsiderohet si një gur themeli thelbësor në arkitekturën e besimit në mes të shteteve dhe qytetarëve të tyre.(oecd 2002) Përveç financimit të programeve të reja dhe ekzistuese, buxheti është instrumenti kryesor për zbatimin e politikës fiskale dhe në këtë mënyrë ndikon në ekonominë si një të tërë. Buxhetimi nuk është një proces i pavarur. Praktikat buxhetore mund të ndryshojnë gjerësisht në të gjithë vendet, në dritën e faktorëve tradicionalë, institucionalë dhe kulturorë. Praktikat e mira mund të paraqiten si parime të nivelit të lartë për të udhëhequr dhe informuar proceset buxhetore dhe reformat. Vendet që organizojnë punët e tyre buxhetore në bazë të këtyre parimeve të qeverisjes, duke plotësuar qasjet e përvojat e tyre të suksesshme kombëtare dhe ndërkombëtare, e kanë mundësinë të përmbushin pritjet e qytetarëve për qeverisje publike, të qëndrueshme dhe efektive. Këto parime mbajnë parasysh fazat e ndryshme të procesit buxhetor, atributet e dokumentit të buxhetit si edhe përmbajtjen e gjerë të buxheteve. 41

56 3.1.4.Fazat e hartimit dhe llojet e buxheteve Ka shumë lloje të formave dhe formateve të buxhetit, secili duke nënvizuar një nevojë të veçantë informative të menaxhimit (parimi i pluralitetit të buxheteve). Gjithsesi, forma më tipike Figura 3.5 Fazat e ciklit buxhetor e ciklit buxhetor kalon në katër faza.(smith et al. 2004) Në përputhje me objektivat kryesore të menaxhimit të shpenzimeve publike, procesi i përgatitjes së buxhetit duhet të marrë parasysh politikat makroekonomike dhe kufizimet e burimeve, caktimin e burimeve në përputhje me politikat qeveritare dhe të japë siguri se ka kushte të përshtatshme për menaxhim të mirë operacional. Buxheti me zëra shpenzimesh, si një nga llojet e buxheteve, ruan historikun se sa është shpenzuar dhe për çfarë, (pagat, materialet dhe furnizimet për mallra dhe shërbime), është i orientuar drejt kontrollit, i thjeshtë për t u kuptuar, duke i bërë shpenzimet transparente si dhe subjekt të shqyrtimit rigoroz. Megjithëse është më i thjeshtë për t u përgatitur, ky nuk jep asnjë informacion në lidhje me aktivitetet dhe funksionet e një programi, departamenti, ose bashkie, duke mos zbuluar shumë në lidhje me ofrimin e shërbimeve qytetarëve. Jess Burkhead (1956) shprehet : Mjetet e buxhetit ndikojnë qëllimet e buxhetit - njerëzit mendojnë në lidhje me atë që është vënë përpara tyre. Buxhetimi mbi bazën e programeve. Shpenzimet duhet të riorganizohen në programe ose aktivitete, që të vlerësohet performanca e tyre, në lidhje me shërbimet e ofruara. Gjatë të ashtuquajturave revolta të tatimpaguesve, nga mesi i viteve 1970, qytetarët kërkuan të dinin se, si ishin duke u përdorur taksat e tyre në nivelin lokal të qeverisjes dhe kështu, ka pasur një lëvizje në drejtim të buxhetimit më të informuar 42

57 dhe më transparent ndaj publikut. Në buxhetimin mbi bazën e programeve, procesi i hartimit të buxheteve fillon mbasi janë hartuar programet. Qëllimi i një programi është që ta bëjë strategjinë të orientuar nga veprimi. Planifikimi i buxheteve është një kontroll real i vlerës së strategjisë së zgjedhur. Një strategji e konsideruar ideale mund të rezultojë komplet jo praktike vetëm pasi një numër programesh janë vlerësuar në detaje. Buxhetimi bazuar në performancë. Buxhetimi bazuar në performance është rekomanduar në vitin 1949 nga komisioni i parë Hoover në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Buxhetimi i performancës dhe menaxhimi i performancës janë përdorur për të përshkruar një sërë qasjesh dhe interpretimesh mjaft të larmishme (Curristine, 2005) Ai alokon para për aktivitete të ndryshme apo programe të një organizate dhe, në të njëjtën kohë, përshkruan rezultatin e punës që organizata do të prodhojë me këto para. Ai cilësohet si forma e buxhetit që lidh fondet e caktuara me rezultate të matshme. Nga mesi i viteve 1960 ka pasur një lëvizje drejt buxheteve të performancës së programit që u fokusuan në nivelin e qeverisjes qëndrore, ku informacioni i performancës, është paraqitur si pjesë e dokumentacionit të buxhetit ose në klasifikimin e buxhetit, inputet janë të ndara sipas aktiviteteve dhe rezultateve të pritshme. Buxhetimi bazuar në prioritete është një përgjigje ndaj kushteve të vështira ekonomike. Pasi saktësohen burimet qeveritare dhe prioritetet, programet marrin alokimin e tyre në bazë të prioritetit të tyre. Vlerësohet rezultati i programeve dhe pastaj nxirret efikasiteti i tyre. Programi i Planifikimit të Sistemit të Buxhetimit (PPBS Buxhetimi ) është lidhja komplekse në mes buxhetimit mbi bazë shpenzimesh, buxhetit mbi bazën e programit dhe buxhetimit mbi bazë të performancës dhe ka për qëllim të shërbejë si një mjet planifikimi afatgjatë në mënyrë që vendimmarrësit të bëhen të vetëdijshëm për pasojat e ardhshme të veprimeve të tyre. Këto janë zakonisht më të dobishme në projekte kapitale dhe ndihmojnë në mënyrën e financimit të programit Rëndësia dhe roli i formateve të buxhetimit në sektorin publik Gjatë dekadave të fundit janë kryer reforma të rëndësishme në fushën e buxhetimit publik, pasi mënyra se si qeveritë menaxhojnë buxhetet e tyre sot do të ketë efekte të 43

58 thella ekonomike në vitet e ardhshme. Në shumicën e vendeve, performanca e qeverivisjes vlerësohet nga kritere të tilla si eficienca, efektiviteti, transparenca dhe raportimi finaciar. Reflektimi i elementëve financiarë të planeve të qeverisë për periudhën e ardhshme, është një mjet kyç për menaxhimin financiar dhe kontrollin, dhe është komponent qëndror i procesit, që siguron qeverinë dhe këshillin mbikëqyrës legjislativ për dimensionet financiare të operacioneve.(ipsasb,2011) Prandaj reformat kryesore të ndërmarra janë bazuar në aplikimin e formave të buxhetimit si buxhetimi i bazuar në rezultate. Format kryesore janë buxhetimi mbi bazën e programeve dhe ai mbi bazën e performancës, duke qenë se në buxhetimin mbi bazë të programeve sigurohet një lidhje më e qartë mes aktiviteteve të programeve e alokimeve të buxhetit. Ky format buxhetimi përqëndrohet në faktin se si qeveria shpenzon burimet e saj në mënyrë efikase. Pra, thelbi është në efektivitetin e eficencën e programeve, për qëllim të të cilit hartohen matësit e performancës. Studime ndërkombëtare të kryera në lidhje me buxhetimin në sektorin publik, shpjegojnë se në kuadër të reformave të menaxhimit të ri publik, një zhvillim i kohëve të fundit për shumë vende që e zbatojnë është buxheti me bazë rritëse. Sipas studiuesve në vendet ku ai zbatohet ofron një pasqyrë më të mirë të ndikimit afatgjatë të politikave të qeverisë për marrjen e vendimeve. Ky shihet si shumë kompleks nga politikanët, pasi nuk lejon ndryshime të shpeshta dhe tendencën e disa prej hartuesve për t u përqëndruar në interesa dhe plane afatshkurtra. Krahasimi i buxheteve me rezultatet aktuale është shumë i rëndësishëm për qëllime të raportimit financiar. Krahasime të tilla janë të vështira, megjithatë, kur dokumentet e kontabilitetit dhe buxhetit janë përgatitur në baza të njëjta dhe për më tepër mbi baza rritëse, jo vetëm që krahasimi lehtësohet, por eliminohen fenomene të tilla si injorimi i kostove të ardhshme të politikave të reja, anashkalimi i riskut fiskal dhe gjendjes së vërtetë të financave publike. Konvertimi në buxhetimin rritës, do të thotë se buxheti është transformuar nga një aspekt i autorizimit të shpenzimeve publike dhe kontrollit financiar në një mjet për planifikim dhe menaxhim (Sterck, Scheers, dhe Bouckaert, 2004)( Monteiro et.al, (2013). Në këtë rast vendimmarrja është efektive dhe efiçente. Sipas Cortes, në nivel makroekonomik, buxhetimi me bazë rritëse do të thotë një kornizë e re për planifikimin, menaxhimin dhe kontrollin e shpenzimeve publike. Buxhetimi rritës gjithashtu do të thotë agregate të reja që do të merren në llogari si një referencë. Këto do të llogariten në baza rritëse dhe jo mbi bazën e mjeteve monetare.(cortes,2006). Buxheti mbi bazë monetare përfshin vetëm arkëtimet e 44

59 pagesat e pritshme të mjeteve monetare për periudhën aktuale. Në përgjithësi ka një pranim të gjerë të zbatimit të sistemeve me bazë rritëse për prodhimin e deklaratave të kontabilitetit, por nuk ka konsensus për sa i përket prodhimit të pasqyrave buxhetore. Një trend krahasues në lidhje me buxhetin me bazë rritëse është paraqitur në publikimin e dhënë në prill 2013 nga PWC. 18 Në fig 3.6 paraqitet trendi në rritje, në vitin 2012 dhe për pese vitet e ardhshme për 100 vendet e anketuara në gjithë globin 19.Vërehet se vetëm 11% e vendeve në vitin 2013, kanë filluar të përdorin buxhetimin mbi baza rritëse dhe 89%, buxhetimin me bazë monetare. Ndërkohë që vërehet një trend më i mirë në drejtim të përdorimit të kontabilitetit rritës. Aplikohet nga 26% e vendeve të anketuara. Vërehet tendenca drejt kontabilitetit dhe buxhetimit me bazë rritëse për pesë vitet e ardhshme. Megjithëse ilustrimi grafik tregon se buxhetimi rritës, në krahasim me zbatimin e kontabilitetit me bazë rritëse, është shumë mbrapa, përsëri vërehet se ka filluar të shihet nga shumë vende si thelbësor dhe i rëndësishëm për marrjen e informacionit dhe vendimeve. "Buxhetimi rritës lehtëson marrjen e vendimeve, shumë më mirë, për shkak se sjell më shumë disiplinë për procesin dhe siguron që ndikimi i vendimeve politike në ekonomi të konsiderohet në mënyrë të plotë." ( Welsh, 2012). 20 Zelanda e Re, e para, prezantoi raportimin dhe buxhetimin rritës në të njëjtën kohë. Australia ka futur raportimin vjetor me bazë rritëse, dhe disa vjet më vonë miratoi buxhetimin me bazë rritëse. (Khan and Mayes, 2009) Shtetet e Bashkuara prodhojnë raporte financiare sipas parimit të kontabilitetit me bazë rritëse, por nuk kanë shpallur ndonjë plan për miratimin e buxhetimit me bazë rritëse. Mbretëria e Bashkuar ka zbatuar kontabilitetin rritës në agjencitë ekzekutive dhe më pas ka miratuar kontabilitetin dhe buxhetimin me bazë rritëse për qeverinë qëndrore, duke e quajtur buxhetimi i burimeve. Franca ka miratuar kontabilitetin me bazë rritëse, por nuk ka marrë ende një vendim për të miratuar buxhetimin rritës. "Kriza ka qenë shkas për reformat e buxhetimit. Ne jemi të përgatitur për të përdorur 18 PwC Global survey on accounting and financial reporting by central governments, Towards a new era in government accounting and reporting prill 2013.Botuar pas paraqitjes në konferencën globale të organizuar nga PwC mbi kontabilitetin dhe raportimin financiar nga ana e pushtetit qendror, në Bruksel, më 17 dhe 18 dhjetor U ndoq nga mbi 200 delegatë nga 43 vende që mbulojnë të gjitha kontinentet dhe rajonet. 19 Tabela me listën e vendeve gjenden në anekset e punimit. 20 Welsh F -Zyrtari Kryesor Financiar dhe shefi i Kontabilitetit të Thesarit, Zelanda e Re pjesmarrës në konferencën e organizuar, në Bruksel, më 17 dhe 18 dhjetor 2012 nga PwC mbi kontabilitetin dhe raportimin financiar nga ana e pushtetit qendror 45

60 një buxhet me bazë rritëse duke filluar nga Buxheti me bazë rritëse është thelbësor për të marrë informacion më të mirë për marrjen e vendimeve." (Jõgiste &Maar, 2013) 21 Figura 3.6 Trend krahasues në lidhje me buxhetin dhe kontabilitetin me bazë rritëse Burimi: PWC, prill 2013, Bruksel Por, SNKSP-të, nuk supozojnë se baza rritëse do të përdoret në buxhetim meqë është miratuar parimi kontabilitetit me bazë rritëse. SNKSP 24 Paraqitja e informacionit të Buxhetit në Pasqyrat Financiare ofrohet si mundësi për të përdorur ose bazën monetare ose bazën rritëse për buxhetimin. Procesi i vazhdueshëm i konvergjencës me standardet ndërkombëtare nuk do të thotë se baza rritëse duhet të miratohet për buxhetin. Diskutimi akademik mbi buxhetimin rritës mbetet embrional. Studiues nga vendet që kanë miratuar kohët e fundit buxhetimin rrjedhës kanë përqëndruar punën e tyre në studimet e rasteve që kanë të bëjnë me rezultatet e gjeneruara nga ndryshimi (Guthrie, 1998, Warren dhe Barnes, 2003, Carlin, 2003, 2005, Van Der Hoek, 2005; Scheers, Sterck, dhe Bouckaert, 2005; Marti, 2006; Wynne 2008, Robinson, 2009). (Monterio at.al,2013)( Monteiro & Gomes, 2013) 3.2 Roli i sistemit të thesarit në menaxhimin financiar dhe kontrollin në sektorin publik. Menaxhimi financiar në kuadër të qeverisë përfshin aktivitete të ndryshme si formulimin e politikës fiskale; përgatitjen e buxhetit; realizimin e buxhetit; menaxhimin e operacioneve financiare; kontabilitetin; auditimin dhe vlerësimin. 21 Kadri Jõgiste dhe Juta Maar, respektivisht Shef i Departamentit të Metodologjisë së Buxhetimi dhe Shef i Departamentit të Kontabilitetit të Shtetit në Ministrinë e Financave të Estonisë, pjesmarrës në konferencën e organizuar, në Bruksel, më 17 dhe 18 dhjetor 2012 nga PwC mbi kontabilitetin dhe raportimin financiar nga ana e pushtetit qendror 46

61 Brenda këtyre aktiviteteve, funksioni i thesarit realizon një sërë objektivash, në lidhje me funksione të veçanta të menaxhimit financiar dhe kontrollit Kuptimi, ndërtimi dhe funksionet e sistemit të Thesarit Thesari i Shtetit është një sistem i unifikuar dhe integruar me të cilin shteti siguron kryerjen e arkëtimeve dhe pagesave të fondeve publike, duke përfshirë edhe ato në lidhje me borxhet publike dhe transaksionet e tjera shtetërore, në mënyrë të sigurtë dhe në përputhje me dispozitat ligjore në fuqi. Thesari i Financave Publike është i organizuar në një sistem të unifikuar, si në nivel qëndror dhe lokal, i ndërtuar në dy shkallë hierakie, departamenti i përgjithshëm i thesarit në nivel qëndror dhe departamentet lokale. Pavarësisht nga sistemi i financimit dhe vartësisë, institucionet/entitetet publike kryejnë pranime dhe pagesa, pas kontrollit nga sistemi i thesarit, nën juridiksionin e të cilit janë. Institucionet publike nuk mund të kryejnë pagesat e faturave me anë të institucioneve të kreditit, me përjashtim kur arkëtimet dhe pagesat kryhen në monedhë të huaj. Hapja e një llogarie në një institucion bankar bëhet me marrëveshje mes institucioneve të brendshme apo të jashtme të financimit.. Burimi : OECD 2001 Figura 3.7 Strukturë ilustruese e sistemit të thesarit Me anë të Thesarit të Shtetit, rregullohen me ligj transaksionet e pagesave të kryera në lidhje me burimet publike, që kanë të bëjnë me buxhetin e konsoliduar të shtetit, borxhet publike në monedhë vendase dhe të huaj, duke përfshirë shërbimin e borxhit publik dhe të ardhurat dhe shpenzimet e tjera lidhur me fondet publike. Sipas një dokumenti të FMN-së, në figurën (3.7) trajtohen funksionet kryesore të ndërmarra nga 47

62 thesari (zonat brenda vija me pika shpesh trajtohen nga sisteme të ndara).( Allen and Tommasi, 1995) Qeveritë duhet të sigurojnë edhe zbatimin efikas të buxhetit të tyre dhe menaxhimin e mirë të burimeve të tyre financiare. Agjencitë e shpenzimeve duhet të sigurohen me fondet e nevojshme për zbatimin e buxhetit në kohën e duhur. Kostua e huamarrjes së qeverisë duhet të minimizohet. Menaxhimi i shëndoshë i aktiveve dhe detyrimeve financiare është gjithashtu i nevojshëm. Për të kryer këto aktivitete, marrëveshjet organizative dhe shpërndarja e përgjegjësive ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme sipas vendeve. Në disa vende, departamenti i thesarit fokusohet vetëm në menaxhimin e mjeteve monetare dhe funksionin e menaxhimit të borxhit. Në disa vende, menaxhimi i borxhit është kryer nga një agjenci autonome. Në vende të tjera, departamenti i thesarit kryen kontrollin e ekzekutimit të buxhetit ose kontabilitetit dhe buxhetit. Sipas Bankës Aziatike të Zhvillimit 1999, referuar Ter- Minassian,T. Parente, P & Martinez-Mendez, P.(1995), funksionet kryesore të Thesarit kanë të bëjnë me monitorimin e menaxhimin e likuiditeteve të qeverisë, (menaxhimi i mjeteve monetare; menaxhimi i llogarive bankare të qeverisë; planifikimi financiar dhe parashikimi i flukseve të mjeteve monetare; menaxhimin e borxhit publik; administrimin e granteve të huaja dhe fondeve homologe të ndihmave ndërkombëtare; menaxhimin e aktiveve financiare) kontrollin financiar para pagesave dhe përgatitjen e raporteve të konsoliduara financiare për qeverinë. Figura (3.8) ilustron një strukturë të mundshme organizative për thesarin, të trajtimit të funksioneve kryesore të mjeteve monetare, (gjendje) dhe menaxhimit të borxhit, të kontabilitetit dhe raportimit, ekzekutimit të buxhetit dhe planifikimit financiar. (Allen and Tommasi, 2001) Menaxhimi i mjeteve monetare Ky funksion ka qëllim kontrollin e shpenzimeve në total, zbatimin e buxhetit në mënyrë efikase, duke minimizuar koston e huamarrjes së qeverisë dhe duke maksimizuar koston e burimeve financiare. Kontrolli i mjeteve monetare është një element kyç në menaxhimin makroekonomik dhe të buxhetit. Menaxhimit efikas të të hollave nuk i ishte kushtuar vëmendja e duhur në të kaluarën. Qeveritë, gjatë ekzekutimit të procedurave të buxhetit dhe menaxhimit të flukseve të mjeteve monetare, fokusoheshin në çështjet ligjore lidhur me rregullsinë dhe përputhshmërinë, ndërsa nevojat e përditshme për mjete monetare plotësoheshin nga banka qëndrore. 48

63 Njësitë shpenzuese nuk shqetësoheshin për kostot e huamarrjes, duke mos i paraqitur si shpenzime të periudhës raportuese në pasqyrat e tyre financiare, pasi ato pasqyroheshin në buxhet nga Ministria e Financave. Në programet financiare të mbështetura nga FMN-ja, kredia e dhënë qeverisë nga sistemi bankar është një objektiv i rëndësishëm makroekonomik dhe një kriter performance. Shqetësimet për të përmirësuar performancën fiskale kanë pasur gjithashtu një ndikim në menaxhimin e parave të gatshme.. Burimi :OECD 2001 Figura 3.8 Strukture organizative e sistemit të thesarit Pikat më të rëndësishme në menaxhimin e Cashit janë: 1. Centralizimi i bilanceve të mjeteve monetare ( parave gjendje ) shihet nga gjithë vendet si i nevojshëm. Ky centralizim bëhet përmes Llogarisë së Vetme të Thesarit, një grup i llogarive përmes të cilit kryhen të gjitha transaksionet e pagesave qeveritare 2. Thesari përgjigjet për mbikqyrjen e të gjitha llogarive bankare të qeverisë qëndrore, duke përfshirë të gjitha fondet extrabuxhetore, pavarësisht organizimit të mbledhjes së taksave apo pagesave të shpenzimeve(nëpërmjet bankave tregtare). Sipas OCED 1998, praktika të menaxhimit të parave të papërdorura nga thesari, në formën e llogarive të depozituara në bankat 49

64 tregtare, janë zbatuar në Suedi. Sipas FMN 1996, në Zelanden e re, në krahasim me sistemin e mëparshëm, ku departamentet i mbanin bosh llogaritë e tyre bankare, sistemi i ri gjeneron kursime vjetore prej rreth US $ 20 milion (Scott, 1996). Në këto raste thesari merr interesa nga bankat. Marrëveshjet bankare dhe procedurat për transferimin e fondeve, sipas FMN-së do të duhet të rishikohen, për të siguruar kontroll më të mirë të parave dhe shmangien e bilanceve të parave të papërdorura. 3. Parashikimi i planifikimit financiar dhe fluksit monetar janë të nevojshme për t u siguruar që mjetet monetare, flukset dalëse, janë në përputhje me hyrjen e mjeteve monetare dhe për të përgatitur planet e huamarrjes. Për të përgatitur planin mujor të mjeteve monetare është e nevojshme të monitorohen angazhimet, për mos rënduar brezat e ardhshëm, si dhe të përmirësohet parashikimi i të ardhurave dhe përkushtimi për institucionalizimin e kontabilitetit. Menaxhimi i Borxhit Synon shmangien e marrjes së borxhit të pakontrolluar. Kjo mund të realizohet më mire kur vetëm një autoritet të autorizohet për të marrë hua e pikërisht qeveria, nëpërmjet Ministrisë së Financave, si autoriteti përgjegjës për menaxhimin fiskal. Ligji parashikon që buxheti vjetor duhet të përshkruajë planin vjetor të huamarrjes. Një akt i borxhit publik gjithashtu mund të ofrojë udhëzime për llojet e instrumenteve dhe të paraqesë teknikat që qeveria mund të përdorë, duke qenë mjaftueshëm fleksibël për t'iu përshtatur zhvillimeve në tregun financiar dhe në nivelin e sofistikimit teknologjik. Në Kanada një projekt-ligj huamarrjeje që përcakton një tavan vjetor të huamarrjes është i përgatitur në të njëjtën kohë si buxheti dhe dorëzohet në parlament. Sipas Miller, 1995, në Tajlandë, huamarrja e jashtme sipas ligjit nuk mund të kalojë 10% të buxhetit vjetor.(ter-minassian et.al,1995) Në kushtet e decentralizimit administrativ parashikohet me ligj edhe huamarrja nga qeveritë rajonale e lokale. Menaxhimi i borxhit do të funksionojë si duhet nëse: 1. Politikat e huamarrjes duhet të jenë të përgatitura paraprakisht dhe plani i huamarrjes të jetë bërë publik. Huamarrja nga qeveritë rajonale duhet të jetë e kontrolluar. Objektivat e përgjithshëm fiskalë të jenë përcaktuar saktë. 2. Garancitë, skemat e sigurimit dhe detyrimet e tjera qeveritare duhet të vlerësohen për rrezikun dhe koston politike, dhe rezervat të vendosen në 50

65 mënyrë të përshtatshme për të parandaluar keqmenaxhimin e parave të papërdorura nga pretendimet e papritura të qeverive. 3. Borxhi i jashtëm afatmesëm, duhet të kontraktohet në përputhje me programet buxhetore ose shpenzimet shumëvjeçare të programeve dhe të monitorohet procesi. Sipas FMN-së, përmirësimi i menaxhimit të borxhit, duke qenë se flukset e mjeteve monetare janë të centralizuara, do të arrihet edhe nëpërmjet stimujve për menaxhimin dhe parashikimin e flukseve më efikase në mjete monetare. Administrimi i granteve të huaja dhe fondeve të ngjashme të ndihmave ndërkombëtare Grantet e huaja duhet të buxhetohen, nëse ato janë dhënë si grante ose në natyrë. Përdorimi i fondeve të ngjajshme nga shitja e mallrave të dhëna duhet të buxhetohet, regjistrohet dhe të llogaritet. Një sistem qëndror i regjistrimit të granteve të huaja dhe transaksioneve të lidhura me to është i nevojshëm. Masat institucionale në përgjithësi ndryshojnë sipas vendit apo dhuruesit, por kërkesat minimale për menaxhim të mirë të granteve duhet të jenë, si për të gjitha shpenzimet e tjera, pavarësisht nga burimi i financimit. Menaxhimi i aktiveve financiare Aktivet financiare të qeverisë përbëhen nga aksionet në ndërmarrjet publike, kreditë e dhëna nga qeveria, pagesa e garancive për debitorët, etj Thesari ka për detyrë të regjistrojë këto aktive në llogari. Thesari duhet të menaxhojë kreditë e dhëna nga qeveria, sidomos duke autorizuar disbursimet dhe ndjekjen e pagesave. Ka detyrë të marrë informatat financiare për ndërmarrjet në të cilat qeveria ka aksione, të monitorojë pagesat e dividentëve dhe të merret me aspektet financiare të privatizimit Pasqyrat financiare të konsoliduara në sektorin publik Një nga funksionet më të rëndësishme të sistemit të thesarit në kuadër të realizimit të menaxhimit financiar është edhe përgatitja e raporteve të konsoliduara financiare për qeverinë. Duke njohur rëndësinë e pasqyrave financiare të konsoliduara, përqëndrimi në nevojën e këtij sistemit të raportimit për sektorin publik po rritet gjithnjë e më shumë në vende të ndryshme. Organet profesionale rregullatore, dhe qeveritë luajnë një rol shumë të rëndësishëm në zbatimin dhe zhvillimin e raportimit të konsoliduar 51

66 në sektorin publik. Pasqyrat financiare të konsoliduara, shihen nga përdoruesit e brendshëm dhe të jashtëm si instrumente të dobishme të cilat janë në gjendje të ofrojnë një imazh të qartë dhe të përgjithshëm të të gjithë sektorit publik. Qëllimi i pasqyrave financiare të konsoliduara, sipas tyre, është paraqitja e një pamjeje të vërtetë dhe të drejtë të performancës së një njësie ekonomike financiare, gjendjes financiare, kapitalit dhe flukseve monetare. Raportet e konsoliduara paraqesin një mënyrë të konsiderueshme për të demonstruar se si sektori publik, si në njësinë ekonomike individuale dhe në gjithë nivelin e qeverisjes, i plotëson përgjegjësitë e veta menaxhuese financiare. Pasqyrat financiare mund të konsiderohen si mjeti kryesor i informatave në dispozicion për të gjithë përdoruesit (Cîrsteaa, 2014, Muniain, 2003). Futja dhe prezantimi i raporteve të konsoliduara në sektorin publik janë të lidhura ngushtë me miratimin e një sistemi të kontabilitetit me bazë rritëse, ide e miratuar edhe nga disa studiues.( Cîrsteaa, 2014,Guthrie, 1998). Kohët e fundit, kjo çështje ka qenë në vëmendje të shumë qeverive dhe organeve rregullatore, dhe për këtë arsye shumë vende kanë filluar implementimin e bazës rritëse të sistemit të kontabilitetit në sektorin publik dhe pasqyrave financiare të konsoliduara (Luder dhe Jones, 2003, Stalebrink dhe Sacco, 2006). Raportimi financiar është një kërkesë e Menaxhimit të Ri Publik. Pasqyrat financiare janë konsideruar si një mjet kyç i raportimit për përdoruesit e ndryshëm (Cîrsteaa, 2014, Nistor, Stefanescu, 2012), edhe në qoftë se ne flasim për pasqyrat financiare individuale ose për pasqyra financiare të konsoliduara. Kontabiliteti me bazë rritëse konsiderohet si mjeti që ofron informata më të dobishme për të përmirësuar transparencën qeverisëse, raportimin financiar dhe vlerësimin e performancës. Megjithë avantazhet, ka edhe mendime që marrin në konsideratë se raportimi i konsoliduar nuk eshtë një shembull i praktikave më të mira në kontabilitetin e qeverisë. Milley (2002), vuri në dukje se është shumë e vështirë për të parë se çdo raportim financiar i qeverisë shton vlerë, ndërsa Chow et al (2007), hedh dyshime në lidhje me vlerën e një projekti të konsolidimit në sektorin publik, duke theksuar problemet me të cilat përballen subjektet e sektorit privat në lidhje me kontabilitetin e konsolidimit.( Cîrsteaa, 2014). Vështirësitë hasen në adoptimin e teknikave të konsolidimit të pasqyrave të kontabilitetit për sektorin publik dhe në përcaktimin e vlerës së kontabilitetit rritës, në kontekstin e sektorit publik. Montesinos dhe Brusca (2008) mbështesin mendimin se përgatitja e pasqyrave financiare të konsoliduara 52

67 është një detyrë shumë e vështirë për të cilën mund të nevojitet një kohë e gjatë, por ajo kontribuon për të kuptuar më mirë pozicionin financiar të qeverisë. Raportet financiare të konsoliduara janë parë si një nga teknikat më të rëndësishme kontabël të reformave të Kontabilitetit të Sektorit Publik (Chan, 2003; Chow et al, 2007;. Walker, 2009), dhe, duke marrë në konsideratë këtë aspekt, shumë qeveri konsiderojnë se ka arsye të mjaftueshme për të lëvizur sa më shpejt të jetë e mundur për përgatitjen dhe paraqitjen e raporteve të tilla. Këto raporte të konsoliduara jo vetëm përmbushin në të vërtetë nevojat e përdoruesve të brendshëm dhe të jashtëm, por ato gjithashtu paraqesin një feedback në procesin e vendimmarrjes (Chow et al., 2007, Benito et al., 2007). Roli kryesor i pasqyrave financiare të konsoliduara, është edhe se ato lehtësojnë sistemin e raportimit financiar në sektorin publik. Njëkohësisht, përgatitja e pasqyrave financiare të konsoliduara të sektorit publik shoqërohet me një sërë problemesh: mungesa e homogjenitetit të pasqyrave financiare të përgatitura nga subjektet e kontrolluara, standartet e sektorit publik duhet të jenë të ndryshme nga ato të sektorit privat, mungesa e profesionistëve dhe mungesa e detyrimit për paraqitjen e raporteve të konsoliduara Rëndësia e sistemeve të informacionit të menaxhimit financiar Në shumicën e vendeve në zhvillim, proceset e ekzekutimit të buxhetit dhe kontabilitetit ishin dhe vazhdojnë të jenë manuale ose të mbështetura nga software shumë të vjetër dhe jo të duhurit. Kjo ka pasur efekte të dëmshme në funksionimin e menaxhimit të shpenzimeve publike Mungesa e rishikimit të sistemeve të raportimit në lidhje me ofrimin e informacionit konsekuent, të besueshëm dhe në kohën e duhur të të hyrave dhe shpenzimeve ka ndikuar negativisht për monitorimin e shpenzimeve, kontrollin, planifikimin dhe menaxhimin e buxhetit (OECD,2006). Si rezultat ekzistonte një angazhim i pakët për të kontrolluar burimet e qeverisë, duke rezultuar shpesh në krijimin e borxheve të mëdha; huamarrjeve të tepëruara, duke minuar kështu efektivitetin dhe efikasitetin e ofrimit të shërbimeve. Kjo ka sjellë gjithashtu vështirësi në përcaktimin e pozicionit financiar të qeverive, duke penguar transparencën në raportimin financiar. Në dritën e këtyre zhvillimeve negative, shumë vende në zhvillim kanë këmbëngulur në miratimin e sistemit të menaxhimit të informacionit financiar (SIMF), si një nga 53

68 funksionet e sistemit të thesarit, në mënyrë që të forcojnë sistemin e menaxhimit të shpenzimeve. Përfitimet e një SIMF-ja sipas OECD 2006 Së pari, është përmirësuar regjistrimi dhe përpunimi i transaksioneve financiare të qeverisë, ofrimi i shpejtë dhe efikas i të dhënave të besueshme financiare, rritje e transparencës dhe raportimit financiar nga ekzekutivi në Parlament. Së dyti, një SIMF forcon kontrollet financiare, duke lehtësuar një tablo të plotë dhe të përditësuar të angazhimeve dhe shpenzimeve në mënyrë të vazhdueshme. Pasi një angazhim është bërë, sistemi duhet të jetë në gjendje për të gjetur të gjitha fazat e përpunimit të transaksionit nga njoftimi buxhetor, blerje, kërkesa për pagesë, regjistrimi në llogarinë bankare, deri tek kontabiliteti i shpenzimeve. Kështu realizohet një pamje e plotë e ekzekutimit të buxhetit. Së treti, Sistemi i menaxhimit të informacionit financiar siguron efikasitetin dhe efektivitetin e qeverisë në përmirësimin e menaxhimit financiar, pasi rritet qasja ndaj informacionit financiar të plotë, mbi ecurinë aktuale dhe të mëparshme të kontrollit buxhetor, duke përmirësuar parashikimin ekonomik, planifikimin, dhe buxhetimin. Roli i tij është që të grumbullojë të dhëna për proceset dhe pastaj të jape informacion për të gjitha palët në sistemin buxhetor në një baza të vazhdueshme. Një SIMF, duke qenë një sistem, shërben si mjet menaxhimi që ofron një gamë të gjerë informacioni jofinanciar dhe financiar. Duke automatizuar procedurat dhe kontrollet e brendshme, forcon kontrollin dhe promovon raportimin financiar. Të gjithë pjesëmarrësit në sistem, duhet të jenë në gjendje të hyjnë në sistem dhe të nxjerrin informatat specifike që ata kërkojnë, për të kryer funksionet e tyre të ndryshme. Në qoftë se SIMF nuk jep informacionin e kërkuar, atëhere nuk funksionon drejt dhe do të pushojë së përmbushuri funksionin e tij qëndror si një sistem Korniza e Statistikave Financiare Qeveritare dhe Manuali GFSM Lidhja me sistemin europian të llogarive. Qeveritë kryejnë një numër të madh transaksionesh. Për të menaxhuar operacionet e qeverisë dhe për të vlerësuar ndikimin e tyre në ekonomi, qeveritë duhet të organizojnë këto transaksione në një kuadër, brenda të cilit transaksionet mund të përmblidhen, maten dhe analizohen. Nuk ka një metodë të vetme për organizimin e të dhënave. Ato ndryshojnë sipas qëllimeve të përdorimit të të dhënave nga qeveritë. 54

69 Transaksionet organizohen për qëllime të raportimit financiar, për qëllime operacionale, për qëllime të kontrollit, për analiza makroekonomike. Për këto të fundit të dhënat organizohen nga Sistemi i Thesarit të Shtetit sipas kornizës së statistikave financiare qeveritare ( GFS). Metodologjia GFMS Modeli GSF, si dhe baza metodologjike e statistikave financiare, dhënë në Manualin e Statistikave Financiare Qeveritare për herë të parë në vitin 1986 (GFSM 1986), janë modele standartesh financiare të Fondit Monetar Ndërkombëtar. Këto modele janë përmirësuar në vitin 2001(GFSM2001). Kuadri i përmirësuar GFSM2001, është i harmonizuar me sistemin e llogarive kombëtare 1993 (SNA1993) ) 22,Bilancin Manual të Pagesave 1993 dhe Manualin e Statistikave Financiare Monetare (2000). 23 Ai lehtëson më shumë vlerësimin gjithëpërfshirës të ndikimit ekonomik të veprimtarisë së qeverisë, siguron më shumë mundësi për analiza fiskale, veçanërisht në lidhje me likuiditetin dhe çështje të qëndrueshmërisë fiskale. Si një sistem i integruar statistikor i flukseve dhe stoqeve, korniza GFSM 2001, përdoret në analiza makroekonomike. Në kuadrin analitik të GFSM 1986, një theks të veçantë, ka pasur baza tradicionale e regjistrimit. Qeveritë mbanin llogaritë e tyre mbi baza monetare. Kjo mënyrë e mbajtjes së shpenzimeve dhe të ardhurave kishte avantazhin e përqëndrimit të vëmendjes së qeverisë në detyrimet e saj të likujditetit, që shihej si çështja më e rëndësishme e politikës deri kohët e fundit. Megjithatë, me kalimin e kohës, qeveritë u kufizuan në kryerjen e vlerësimit të politikës fiskale mbështetur në likujditete, pasi nuk jepej koha e veprimit ose mënyra e duhur e kryerjes së politikave apo e ndikimit të tyre në ekonomi. Për këtë arsye u pa i nevojshëm përdorimi i sistemit të kontabilitetit me bazë rritëse, por duke theksuar edhe nevojën e prezantimit të statistikave fiskale, në deklaratën për të ardhurat dhe shpenzimet, edhe sipas sistemit me bazë monetare. Sikurse SNKSP-të, Manuali GFSM2001 është një standart për pasqyrat financiare të organeve publike. Ndryshe nga SNKSP-të, që përqëndrohen në 22 SNA 1993, ose shkurt SNA janë udhëzime,bazë e të gjitha standardeve të statistikave ekonomike dhe financiare, hartuar nën përgjegjësinë e Kombeve të Bashkuara, Fondit Monetar Ndërkombëtar, Komisionit të Komunitetit Europian, Organizatës për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim dhe Bankës Botërore. 23 Këto janë në përputhje me standardet e deklaratës së integruar të të ardhurave të organizatave ndërkombëtare (OKB, OECD, FMN) dhe të BE-së dhe janë përdorur për të furnizuar të dhënat për këto organizata. 55

70 menaxhimin, orientimin dhe kontrollin menaxherial, GFSM-ja është një përmbledhje statistikore e menaxhimit makroekonomik dhe e politikave financiare të përgjithshme (orientimi politik), për krahasueshmërinë e subjekteve publike. Kërkesat e dy standardeve nuk ndryshojnë shumë nga njeri-tjetri. Ato ndajnë të njëjtat qëllime: një prezantim transparent dhe të kuptueshëm të situatës në lidhje me të ardhurat, financat dhe pasuritë e organeve publike. Megjithatë, Bashkimi Europian, paraqet kërkesa shtesë ndaj shteteve të tij anëtare, në lidhje me shkallën e saktësisë së nevojshme dhe mënyrën e veçantë për përgatitjen e harmonizimin e llogarive të përgjithshme të organeve publike me llogaritë kombëtare dhe pasqyrën e fluksit monetar në bazë tremujore. Kërkesat e BE, janë pjesë e marrëveshjes për statistikat mes Zvicrës dhe Bashkimit Europian, në kuadër të marrëveshjeve dypalëshe. Të dhënat e BE-së janë bazuar në Sistemin Europian të Llogarive Kombëtare 1995 (ESA95), i cili fokusohet më shumë në rrethanat dhe nevojën për të dhëna në Bashkimin Europian. Sistemi ESA 95 (bazuar në SNA1993) është në përputhje me konceptet dhe klasifikimet e përdorura nga statistikat e tjera sociale dhe ekonomike; përbëhet nga një grup i kompletuar, koherent, konsistent, i integruar i llogarive makroekonomike, bilancit, në kontekstin e koncepteve, përkufizimeve, klasifikimeve dhe rregullave të kontabilitetit, të gjithëpranuara në rang ndërkombëtar. Nevoja për të vëzhguar dhe analizuar ndërveprimet ekonomike që ndodhin ndërmjet sektorëve të ndryshëm të ekonomisë dhe të kuptuarit e funksionimit të ekonomisë janë konsideruar të rëndësishme. ESA95 e mundëson këtë, pasi siguron një paraqitje të plotë dhe të detajuar të aktiviteteve komplekse ekonomike, që ndodhin brenda një ekonomie dhe të ndërveprimit mes agjentëve të ndryshëm ekonomikë, si dhe grupeve e agjentëve në tregje të tjera. Gjithashtu edhe GFSM 2001, duke qenë se ka qëllim kryesor që të sigurojë një kornizë gjithëpërfshirëse konceptuale të kontabilitetit për analizimin dhe vlerësimin e politikës fiskale, mundëson përpilimin e statistikave të hollësishme për sektorin e qeverisjes së përgjithshme dhe matjen e ndikimit të operacioneve të ndryshme të qeverisë në sektorët e tjerë të ekonomisë. Ai shërben si burim i të dhënave për ESA-në. Kryesisht, sistemi GFSM 2001 është i harmonizuar në masë të madhe me ESA 95 dhe përkufizimet e koncepteve të tyre janë të njëjta. Megjithatë, ekzistojnë dallime të dukshme mes dy sistemeve statistikore. Dallimi më i rëndësishëm është fokusi i sistemit GFS në politikat fiskale dhe transaksionet e shpenzimeve, huamarrjes dhe kreditimit, ndërsa ESA95 fokusohet në 56

71 prodhimin dhe konsumin e mallrave dhe shërbimeve. Kjo do të thotë se trajtimi i aktiviteteve prodhuese të qeverisë në sistemin GFS ndryshon në përmbajtje nga trajtimi i këtyre aktiviteteve në ESA 95. Synohet që, në perspektivë, të dy sistemet, GFSM 2001 dhe ESA 95, të mbështesin njeri-tjetrin në këtë drejtim dhe të ndihmojnë vendet në prodhimin e statistikave të nevojshme për politikën dhe menaxhimin fiskal. OECD publikon të dhënat GFS, të raportuara nga anëtarët e saj dhe kjo është veçanërisht e dobishme për të krahasuar vendet evropiane me fuqitë e tjera të mëdha ekonomike (p.sh. Japoni) brenda një kornize të përbashkët. Tiparet kryesore të kornizës GFSM 2001 janë ilustruar në grafikun e mëposhtëm, ku transaksionet në të ardhurat, shpenzimet, asetet jo financiare, aktivet dhe detyrimet financiare janë paraqitur nga ana e majtë e tabelës Fitimet / humbjet në aktivet dhe detyrimet, si dhe ndryshimet e tjera në vëllimin e aktiveve dhe pasiveve, janë treguar në pjesën e mesme nën "flukset e tjera ekonomike." Së fundi, në anën e djathtë tregohen stoqet e aktiveve dhe pasiveve. Korniza GFSM 2001 përbëhet nga katër deklarata analitike. Tre janë të bazuara në të dhënat rritëse për transaksionet, flukset e tjera ekonomike, si dhe bilancet (diag e mëposhtme fig 3.9 ) Burimi: FMN (GFSM 2001 ) Figura 3.9 Tiparet e kornizës GFSM

72 Në kuadër të deklaratave, pikat kryesore të balancimit të kornizës së GFSM 2001(fig 3.10) janë balanca operative neto, kreditimi neto / huamarrjet, dhe vlera neto e qeverisë: 1. Bilanci operativ neto i barabartë me shpenzimet minus të ardhurat. Vetëm transaksionet e të ardhurave dhe shpenzimeve ndikojnë vlerë neto 2. Duke zbritur blerjen neto të aktiveve jo financiare nga bilanci operativ neto, del një ekuilibër i quajtur huadhënie neto / huamarrje, i cili mat shkallën në të cilën një qeveri ose siguron burime financiare për sektorë të tjerë të ekonomisë (kreditimi neto) ose përdor burimet financiare të krijuara nga sektorët e tjerë (huamarrje neto). Huadhënia neto / huamarrja është e barabartë me kërkesën e financimit të qeverisë, e barabartë me transaksionet e aktiveve neto minus transaksionet e detyrimeve financiare. Kjo është një masë e ndikimit të aktivitetit financiar të qeverisë në pjesën tjetër të ekonomisë. 3. Vlerë neto e qeverisë është përcaktuar si diferenca midis totalit të aktiveve dhe totalit të detyrimeve financiare. Politikëbërja e suksesshme kërkon informacion me cilësi të lartë të të dhënave Sistemet statistikore janë të nevojshme për të adresuar së bashku objektivat e politikës dhe instrumentet, që mund të kenë efekt në to. Një risi e madhe e kornizës së GFSM 2001 është se ajo paralel me një grup të llogarive të biznesit, lejon krijimin e një pamjeje të qëndrueshmërisë fiskale përmes matjes së vlerës neto, bilancit operativ neto si dhe huadhënies neto / huamarrjes, duke përpiluar e duke përdorur informacionin e plotë mbi baza rritëse. Nëpërmjet analizës së vlerës neto( aktive minus detyrime) tërhiqet vëmendja e qeverisë në lidhje me politikën që duhet ndjekur për strukturën e bilancit të qeverisë dhe zgjedhjen e portofolit mes aseteve dhe detyrimeve. Modeli Statistikave Financiare të Qeverisë dhe manuali (GFSM2001), aktualisht janë duke u përpunuar vazhdimisht. FMN-ja në vitin 2014 botoi një version të rishikuar të Manualit Statistikat Financiare Qeveritare (GFSM 2014), ku konceptet dhe parimet e përcaktuara janë të harmonizuara me ato të sistemit të llogarive kombëtare 2008(SNA2008) 24 Sistemi statistikor i Bashkimit Europian ndjek 24 Sistemi i LlogariveKombëtare është rishikuar, bazuar kryesisht në ndryshimet e ekonomisë botërore, produktet e reja, teknologjitë e rejadhe procesin e globalizimit.rezultati i versionit të funditështë SNA

73 parimet më të zhvilluara dhe si rezultat u krijua versioni europian i ri ESA Pavarësisht harmonizimit, vazhdojnë të ekzistojnë dallime në mes këtyre dy kornizave statistikore, për shkak të qëllimeve të ndryshme analitike, të cilave u shërbejnë. Burimi: FMN ( GFSM2001 ) Figura 3.10 Korniza analitike GFSM Roli i kontabilitetit publik në funksion të sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit. Procesi i globalizimit është një nga proceset më të mëdha sociale me të cilat njerëzimi është përballur. Si rezultat i globalizimit në rritje, është zhvilluar nevoja për një gjuhë të përbashkët ekonomike, që palët e interesuara në të gjithë botën të mund të komunikojnë me njera- tjetrën. Kontabiliteti mund të quhet një gjuhë ekonomike e përbashkët, e përdorur nga grupet individuale kulturore dhe e përshtatur sipas nevojave të tyre, për të interpretuar informacionet e marra nga pasqyrat financiare. Biznesi është duke përdorur kontabilitetin për të komunikuar situatën financiare aktuale, evoluimin e saj si dhe përformancën e njësisë ekonomike. Edhe qeverive në sektorin publik do t u duhet të sigurojnë informacion në kohë, të besueshëm dhe të detajuar në lidhje me pozicionin dhe performancën e tyre financiare. 25 ESA e re është vënë në përdorim nga sistemi statistikor i BE në 2014, dhe të gjitha vendet anëtare do të jenë të detyruar tëi mbajnë të dhënat e Llogarive Kombëtare (si dhe të gjitha seritë kohore) bazuar në ESA

74 Referuar (Kara, 2012), kontabilitetit i sektorit publik mund të përshkruhet si një sistem i cili mbledh të dhënat, klasifikon, përmbledh dhe raporton ngjarjet financiare ekzistuese në sektorin publik dhe sipas kërkesave të raportimit dhe transparencës financiare, jep informacion për përdoruesit e informacionit lidhur me institucionet publike (Jovanović,2014) Në lidhje me situatën e sistemeve të informacionit të kontabilitetit dhe raportimit financiar në kontekstin ndërkombëtar, vitet e fundit, në pjesën më të madhe të vendeve, janë futur reforma të rëndësishme në sistemet e tyre të kontabilitetit publik, si pjesë e përgjithshme e reformave të Menaxhimit të Ri Publik Kontabiliteti i sektorit publik. Reformimi i tij me fokus promovimin e transparencës dhe raportimit financiar. Nevoja për pasqyra financiare transparente që pasqyrojnë ndikimin e plotë ekonomik dhe vendimet politike të qeverisë, tashmë është bërë urgjente për të gjitha vendet. Praktikat e kontabilitetit të qeverisë janë të klasifikuara në përgjithësi në katër kategori, duke lëvizur nga kontabiliteti mbi baza monetare, në monetare të modifikuar, në kontabilitetin me bazë rritëse të modifikuar dhe kontabilitet me bazë rritëse. 26 Klasifikimi në një nga katër kategoritë varet nga gjykimi i çdo qeverie, pra në një mënyrë, ky gjykim është disi subjektiv. Kontabiliteti me bazë monetare, ka qenë metoda kryesore e përdorur në sektorin publik për shumë vite dhe mbetet po kështu për shumë vende. Megjithatë, një numër në rritje i qeverive sot, përdorin kornizat sipas parimit të kontabilitetit me bazë rritëse, ndërsa të tjerët ende ndjekin qasje që mund të klasifikohen ose si kontabilitet me bazë monetare të modifikuar ose kontabilitet me bazë rritëse të modifikuar. Ndryshe nga përvojat në sektorin privat, ku aplikimi mbi baza rritëse i kontabilitetit është unik dhe i qëndrueshëm, në raportimin financiar në sektorin publik kjo bazë është aplikuar në mënyrë të pabarabartë në 26 Baza monetare- Arkëtimet dhe pagesat rregjistrohen kur arketohen dhe paguhen ne fakt Baza monetare e modifikuar-arkëtimet dhe pagesate kryera në vitin buxhetor.cash regjistrohetdhe raportohet deri në një periudhë të caktuar në vitin pasardhës. Baza rritëse Transaksionet dhe ngjarjet ekonomike janë rregjistruar dhe raportuar, kur ato ndodhin, pavarësisht se kur janë arkëtuar apo paguar. Baza rritëse e modifikuar-kontabiliteti rritës është përdorur, por klasa të caktuara të aktiveve (aseteve fikse psh) ose detyrimenuk njihen. 60

75 mbarë botën. Nga një hulumtim që është kryer, nga PWC, 27 në prill të vitit 2013, në lidhje me sistemin e kontabilitetit të përdorur pothuajse në të gjithë globin,është vrejtur se më shumë se gjysma e vendeve të anketuara(54%) përdorin kontabilitetin me bazë monetare ose monetare të modifikuar dhe (46%) bazën rritëse ose rritëse të modifikuar.(fig 3.11)Tendenca në pesë vitet e ardhshme ( ) është, kalimi në bazën rritëse të kontabilitetit i 63% të vendeve të anketuara, duke sjellë një rritje 142%. Burimi : PWC 2013 Figura 3.11 Shtrirja e kontabilitetit qeveritar në mbarë botën. Vendet kanë dallime të rëndësishme në sistemet e tyre politike, strukturat qeveritare, dhe objektivat ekonomikë e socialë, që ndikojnë raportimin financiar dhe sjellin rritje të diversitetit në mes të sistemeve të kontabilitetit të sektorit publik në këto vende. Për të kuptuar strukturën për vendosjen e standardeve të kontabilitetit, duhet të ketë një vlerësim bazë të historisë dhe strukturës së çdo lloj qeverie dhe rolit që pritet të luajë ajo në jetën e qytetarëve të vet.(allen,2001) Gjithashtu, objektivat specifike dhe përdoruesit kryesore të raportimit financiar, furnizuesit e burimeve financiare dhe ndikimi i organeve rregullatore të kontabilitetit publik nënkupton sisteme të ndryshme të kontabilitetit. Shumë palë janë të interesuara për menaxhimin e shëndoshë financiar të burimeve publike. Informacioni financiar 27 Konferenca globale PwC mbi kontabilitetin dhe raportimin financiar nga ana e pushtetit qendror organizuar në Bruksel, më 17 dhe 18 dhjetor U ndoq nga mbi 200 delegatë nga 43 vende që mbulojnë të gjitha kontinentet dhe rajonet. 61

76 duhet të jetë transparent, pasi kështu qeveria do të bëhet më e përgjegjshme në përdorimin e fondeve të saj publike. Sigurimi i një baze, nga ana e saj, për vlerësimin e pozitës aktuale financiare dhe performancën e kaluar e ndihmon në vendimmarrjen e ardhshme. Informatat financiare me cilësi të lartë duhet të jenë në dispozicion të qytetarëve, të cilët, si tatimpagues dhe marrës të shërbimit, kërkojnë prej qeverisë të jetë transparente për përdorimin e burimeve publike. Gjithashtu kërkojnë vlerësimin e performancës së përgjithshme financiare, të performancës së politikave të marra prej saj, në fusha të caktuara të interesit. Politikanët në rolin e tyre për përfaqësimin e interesave të qytetarëve duhet të njohin pozicionin financiar të qeverisë për të kuptuar kapacitetin financiar të saj, përpara se të bëjnë angazhime për programe dhe shërbime të reja. Investitorët dhe agjencitë e vlerësimit kanë një interes të veçantë në vlerësimin e gjendjes së përgjithshme fiskale të qeverive, ndërkohë që donatorët janë të shqetësuar me praktikat financiare të qeverisë për menaxhimin dhe aftësinë për të përmbushur rezultatet dhe objektivat e përcaktuara. Geoffrey Malombe, Asistent Kontabilist i Përgjithshëm në Kenya shprehet: donatorët mund të përdorin pasqyrat financiare dhe shpalosjet në to, të marrin informacione për vendime për financimin e programeve dhe projekteve të caktuara. (PwC,2013) Parimet e reja të praktikave të menaxhimit financiar në sektorin publik kërkojnë përmirësimin dhe forcimin e hallkave në zinxhirin e raportimit financiar, më shumë transparencë dhe informacion të kuptueshëm për përdoruesit e jashtëm dhe të brendshëm të informacionit. Bordi i Standarteve Ndërkombëtare të Kontabilitetit te Sektorit Publik (BSNKSP) ka promovuar vazhdimisht nevojën për transparencë të shtuar dhe raportim financiar në sektorin publik, duke vënë në dukje në veçanti rrezikun që paraqet mungesa e transparencës dhe raportimit financiar për efikasitetin e tregjeve të kapitalit, stabilitetin financiar global, dhe qëndrueshmërinë afatgjatë. (IFAC,2014). Plotësimi i këtyre kërkesave në sektorin publik do të arrihet kur do të zhvillohen dhe zbatohen, një grup i fortë dhe uniform i standardeve të kontabilitetit, mbështetur në bazën rritëse të kontabilitetit, përafrimi i kontabilitetit të sektorit publik me kontabilitetin e biznesit dhe një interesim i përgjithshëm për të futur teknika, që lejojnë përmirësimin e menaxhimit të administratës publike. Peter Murphy i FMN-së vë në dukje se ekonomistët dhe kontabilistët publikë duhet të shpenzojnë më shumë kohë duke folur me njëri-tjetrin, në mënyrë të veçantë, pasi ka nevojë për harmonizimin e kontabilitetit dhe standarteve statistikore. 62

77 Përdorimi i informacionit të siguruar nga kontabiliteti me bazë rritëse do ti ndihmonte qeveritë, për të menaxhuar aktivitetet e tyre në mënyrë më efikase. Analiza e performancës së kaluar do të shërbente si bazë për vendimet e ardhshme të përdorimit të burimeve, me synim rritjen e efektivitetit të shpenzimeve publike, ofrimin e produkteve dhe shërbimeve në interes të publikut, tërheqjen drejt tregut të investitorëve dhe veçanërisht të investitorëve potencialë. Kjo jo vetëm që mundëson potencialisht, që faktorët aktivë në shoqëri të jenë të përfshirë, por edhe mundëson komunikim më të mirë të dyanshëm midis publikut dhe qeverisë. Publiku është një shtysë për një qeveri më transparente dhe shoqërisht të përgjegjshme. Kontabilistët janë atje kryesisht për të formalizuar mocionin (Sevic,2005) Kontabiliteti me bazë rritëse është shumë i rëndësishëm edhe se ofron më shumë informacion mbi llogaritë publike, në lidhje me pensionet e punonjësve dhe përfitimet shëndetësore të daljes në pension, instrumentet financiare, shpenzimet kapitale dhe amortizimin. Kështu promovohet transparencë dhe përgjegjësi më e madhe në financat e sektorit publik dhe lejohet monitorimi i zgjeruar i borxhit të qeverisë dhe detyrimeve për implikimet e tyre të vërteta ekonomike.(varren.al, 2013) Kalimi nga kontabiliteti me bazë monetare në kontabilitetin me bazë rritëse është risi, i kushtueshëm dhe kërkon aftësi të shkëlqyera të kontabilisteve. Në disa vende ekziston debat i konsiderueshëm në lidhje me qëllimin dhe format e sistemeve të kontabilitetit mbi baza rritëse (Heald & Dowdall, 1999, Hodges & Mellet)(Gabriela & Nikoleta) Megjithatë, literatura në të gjithë botën tregon se reformat në kontabilitetin e qeverisë, më së shumti konsistojne në futjen e kontabilitetit rritës në organizatat qeveritare( Lüder & Jones, 2003; Brusca, 2000).( Roje,at.al 2008), Sipas Christensen (2002), raportimi financiar me bazë rritëse ka qenë i rëndësishëm në mesin e teknologjive të kontabilitetit që kanë dominuar reformat e menaxhimit të sektorit publik.(roje & Vasicek 2008) Sfidat për qeveritë e përgjithshme dhe entitetet përbërëse të tyre janë futja e vazhdueshme e risive dhe reformave në përputhje me trendet ndërkombëtare, teknikat e reja dhe përvojat, të miratuara tashmë në sektorin privat, përsa i përket menaxhimit të ri publik dhe kontabilitetit rritës. Për të rritur cilësinë e raportimit, "truket e kontabilitetit" duhet të reduktohen paralajmëron Brian Olden i FMN-së. Sipas Roje & Vasicek(2008), prirja ka qene si më poshtë: 63

78 1. konvergjenca e SNKSP-ve drejt SNK / SNRF-ve (zbatimi detyrimeve të shtyra) dhe harmonizimi i standarteve kombëtare me SNKSP-të (kryesisht duke iu referuar parimit te qëndrueshmërisë, në kontabilitet, në raportimin financiar dhe buxhetim); 2. Harmonizimi i sistemeve të informacionit të kontabilitetit dhe statistikave të raportimit (identifikimi i dallimeve në mes të raportimit financiar dhe formave statistikore të raportimit si dhe qasja në mes Sistemit të Llogaritë Kombëtare dhe sistemit të Statistikave Financiare të Qeverisë mbi baza rritëse ); 3. zhvillimi i kostos dhe instrumentave të kontabilitetit menaxherial brenda sektorit publik për të rritur harmonizimin e raportimit të brendshëm dhe të jashtëm. Sipas reformës së re të kontabilitetit të sektorit publik, vende të ndryshme i kanë transformuar pasqyrat financiare të tyre për të operuar sipas parimit të kontabilitetit me bazë rritëse. Disa organizata ndërkombëtare (OCDE dhe institucione të Bashkimit Europian) kanë përshtatur standardet ndërkombëtare të kontabilitetit për sektorin publik, ndërkohë që vende të ndryshme, sidomos nga zona kontinentale evropiane, nuk janë shumë të interesuara në adoptimin e tyre. Kjo për shkak të dallimit në traditën kontinentale të kontabilitetit. Vetëm 10% e vendeve të OECD-së nuk zbatojnë bazën rritëse të kontabilitetit, por parashikojnë zbatimin e saj në pesë vitet e ardhshme. Një ndryshim i madh pritet në vendet në zhvillim, jo pjesë e OECD-së, ku 50% e tyre planifikojnë që në pesë vitet e ardhshme të kalojnë në vendosjen e SNKSP-ve me bazë rritëse. 28 Në kuadër të transformimeve të kontabilitetit publik dhe zbatimit të kontabilitetit rritës në sektorin publik, IFAC, paraqiti për herë të parë "Udhëzuesin për Raportim Financiar Qeveritar " në vitin 1998 për të ndihmuar qeveritë, në të gjitha nivelet, në përgatitjen e raporteve të tyre financiare në bazë rritëse. Ky udhëzim së bashku me SNK-të për sektorin privat, sigurojnë bazën për SNKSP-të, zhvilluar nga Komiteti i Sektorit Publik i IFAC-ut. Përditësimi i sistemeve të kontabilitetit në nivel qëndror, rajonal dhe lokal, është shumë i rëndësishëm, pasi përdorimi i kritereve alternative në 28 Anketa globale PwC kërkon të nxjerrë në pah praktikat aktuale dhe trendet e pritura, të identifikuara nga praktikuesi, në fushën e financave të qeverisë dhe të kontabilitetit nga e gjithë bota. 100 vende janë të përfshira në rezultatet e anketës globale PwC. Përgjigjet janë marrë direkt nga 75 qeveritë qendrore, duke përfshirë 15 vende në rajonin Paqësorit- Azi, të cilat janë mbledhur me ndihmën e Bankës Aziatike për Zhvillim. Tabelat e vendeve të përfshira në anketim gjenden në anekset e studimit. 64

79 sistemet e kontabilitetit publik të çon në rezultate të ndryshme në lidhje me pasqyrat financiare. Për këtë arsye, harmonizimi i kontabilitetit publik në nivel global, është i rëndësishëm dhe i domosdoshëm. Përsa i përket lidhjes midis kontabilitetit dhe buxhetimit në kontekstin ndërkombëtar ka tre modele alternative(brusca & Condor, 2002) 1. Sistemi i kontabilitetit është i kufizuar në regjistrimin e transaksionit buxhetor. Në këtë rast kontabiliteti financiar është i kufizuar në informatat buxhetore dhe vetëm transaksionet që prekin buxhetin janë të regjistruara. Ky është rasti i përgjithshëm në Gjermani. 2. Sistemi buxhetor dhe sistemi i kontabilitetit janë të lidhura Lidhja në mes të kontabilitetit dhe informacionit buxhetor është themeluar në mënyrë të tillë që sistemi i kontabilitetit lejon monitorimin e buxhetit. Në këtë grup janë në përgjithësi vendet e Europes kontinentale (Italia, Portugalia, Franca, Rumania dhe Spanja), ku ndikimi i koncepteve të buxhetimit, ligjit të kontabilitetit dhe sistemit të raportimit është shumë i rëndësishem. Meqënëse burimet përcaktohen përmes procesit buxhetor, buxheti në këto vende është konvertuar në instrumentin kryesor për raportimin financiar. 3.Sistemet buxhetore dhe të kontabilitetit financiar janë dy sisteme të pavarura Në këtë alternativë nuk ka asnjë lidhje mes buxhetit dhe informacionit të kontabilitetit, deklaratat e kontabilitetit janë prodhuar për të përmbushur kërkesat e raportimit financiar, dhe nga ana tjetër deklaratat buxhetore janë prodhuar për të përmbushur kërkesat ligjore. Institucionet publike prodhojne informacionin financiar të paraqitur me të njëjtat deklarata si subjektet e biznesit, pa marrë në konsideratë detyrimet buxhetore. Megjithëse shkalla e konvergjencës në drejtim të reformave, në kontabilitetin publik është më e lartë se shumë vjet më parë, ekzistenca e diversitetit në sistem ka efekte negative. Ajo çon në mungesën e krahasimit të informacionit në rang global dhe për pasojë vështirësi të interpretimit për përdoruesit, që nuk jane në dijeni të standardeve të kontabilitetit. Ekzistenca e pengesave të ndryshme dhe vështirësive është e lidhur edhe me qëndrimin e administratës publike, me mungesen e vullnetit për të parë të mirat e krahasimit të informacionit në nivel ndërkombëtar. 65

80 3.3.2 Bordi i Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik. Roli i tij në rregullimin ndërkombëtar të kontabilitetit të sektorit publik. Bordi i Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik e ka origjinën e vet në vitin 1986, kur IFAC, organizata ndërkombëtare e profesionit kontabël, themeloi Komitetin e Sektorit Publik, si një prej komisioneve të tij të përhershme me mandat të gjerë për të zhvilluar programe për përmirësimin e menaxhimit financiar të sektorit publik dhe raportimit financiar. Prej vitit 1996, Komiteti, mori rolin e hartuesit ndërkombëtar të standardeve të kontabilitetit në sektorin publik. Përmes konsultimeve me agjensitë ndërkombëtare rregullatore, organizata të tjera ndërkombëtare dhe rajonale të profesionit kontabël, anëtarë të tij, IFAC-u miratoi në vitin 2004 rekomandimet e marra, prej tyre për fokusimin e punës së komitetit të sektorit publik në të arthmen, në zhvillimin dhe lëshimin e standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit të sektorit publik. Kjo edhe si një përpjekje për të rikthyer besimin e publikut në profesionin e kontabilitetit. Në përputhje me mandatin e ri, komiteti u emërua Bordi i Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik. Objektivi i BSNKSP-së është, zhvillimi i standardeve të kualitetit të lartë ndërkombëtar në kontabilitetin e sektorit publik, për përdorim nga njësitë e këtij sektori në mbarë botën për përgatitjen e pasqyrave financiare për qëllime të përgjithshme. Sot, Bordi përbëhet nga 18 anëtarë vullnetarë, nga të cilat 15 janë nga organet anëtare të IFAC dhe tre të tjerët janë anëtarë publike, me përvojë dhe ekspertizë në raportimin financiar të sektorit publik. Ata janë profesionistë nga ministritë e financave, institucionet e auditimit qeveritar, shoqëri private të kontabilitetit, dhe përfaqësues nga shoqëria civile(fig 3.12) Gjithashtu në mbledhjet e Bordit si vëzhgues marrin pjesë përfaqësues të organizatave që kanë një interes të fortë në raportimin financiar të sektorit publik, të tilla si FMN-ja, Banka Botërore, OKB-ja, OECD, INTOSAI dhe Komisionit Europian. Bordi merr mbështetje (të drejtpërdrejtë financiare dhe në natyrë) nga Banka Aziatike e Zhvillimit, nga kontabilistët profesionalë të Kanadasë, Bordi i Standardeve të Kontabilitetit të Afrikës së Jugut, dhe qeveritë e Kanadasë, Zelandës së Re dhe Zvicrës. 66

81 Figura 3.12 Përbërja e IFAC Burimi: Grupi i Rishikimit, në bazë të informatave në dispozicion në faqen e internetit BSNASP në dhjetor të vitit The Future Governance of the International Public Sector Accounting Standards Board (IPSASB) Janar 2014 Në përgatitjen e standardeve Bordi ka adoptuar standardet përkatëse ekzistuese ndërkombëtare të kontabilitetit, për t u përdorur në sektorin publik, duke shfrytëzuar ku është e përshtatshme të njëjtin rreshtim dhe formulim, duke përshtatur gjuhën dhe shembujt që i përkasin sektorit publik. Identifikimi i çështjeve specifike të sektorit publik për të cilat nuk ekzistojnë standarde ekuivalente dhe eksplorimi i plotë i fushave të këtyre çështjeve, para se të publikohen standardet, janë në fokus të punës së Bordit. Gjithashtu, edhe publikimi i një seri standardesh të veçanta dhe i dokumenteve përkatëse për organe që veprojnë me para në dorë (baza monetare). BSNKSP synon të zhvillojë SNKSP-të, duke ju përshtatur nevojave unike të këtij sektori. Edhe pse ka më shumë se një dekadë që nga hartimi i standardeve të kontabilitetit publik vende të ndryshme ende hezitojnë ti miratojnë ato, duke preferuar më tepër një adoptim të legjislacionit dhe dispozitave kombëtare me SNKSP-të. Përpjekjet e INTOSAI-it dhe IFAC-ut, në këtë drejtim janë të vazhdueshme. Standardet e INTOSAI-it janë fokusuar kryesisht në hartimin e një kuadri konceptual për informacione të kontabilitetit publik. Bordi i Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik, në tetor 2014, ka aprovuar kornizën konceptuale për raportimin financiar nga entitetet e sektorit publik për qëllime të përgjithshme. 67

82 Korniza konceptuale përcakton dhe trajton konceptet, që do të udhëheqin qasjen e BSNKSP së për vendosjen e standardeve dhe udhëzimeve të aplikueshme për pasqyrat financiare të sektorit publik dhe për grupin më të gjerë të nevojave të raportimit financiar në këtë sektor. Miratimi i Kornizës Konceptuale është një arritje historike për BSNKSP-në dhe një kornizë referimi për vendosjen e standardeve globale të kontabilitetit për sektorin publik. Këto koncepte do të ofrojnë bazat për zhvillimin tonë të vazhdueshëm të standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit të sektorit publik (SNKSP), të qëndrueshme dhe të dobishme, si dhe të udhëzuesve për praktikat e rekomanduara (UPR).(IFAC,2013) 29 Ata gjithashtu do të ofrojnë udhëzime për përgatitësit, të cilët ballafaqohen me çështjet e raportimit financiar, të cilat nuk janë trajtuar nga SNKSP-të apo UPR-të. Projekti i kornizës konceptuale ka qenë prioriteti kyç strategjik për BSNKSP-në në vitet e fundit. Përfundimi i suksesshëm i mundëson BSNKSP-së të përqëndrohet në projektet që do të identifikohen gjatë konsultimeve të saj me publikun për strategjinë dhe programin e punës për vitet Federata Ndërkombëtare e Kontabilistëve, kohët e fundit filloi iniciativën Accountability Now, e cila është projektuar për të rritur ndërgjegjësimin e nevojës për transparencë dhe raportim financiar më të madh në menaxhimin financiar të sektorit publik. Në thelb të kësaj iniciative, është zbatimi i sistemeve të fuqishme dhe efektive të raportimit financiar, bazuar në SNKSP-të për sektorin publik, sipas parimit të kontabilitetit me bazë rritëse. Të gjitha reformat e ndërmarra nga IFAC-u demonstrojnë përkushtimin e tij dhe gjithë organizatave bashkëpunuese në këtë proces, për ndërtimin e besimit të publikut në cilësinë e profesionit kontabël dhe për të përcaktuar se si, kontabilistët dhe auditorët, mund të kontribuojnë për integritetin e sistemit financiar ndërkombëtar. Deri në fund të vitit 2013, janë miratuar nga BSNKSP 32 standarte me bazë kontabilitetin rritës dhe një SNKSP e veçantë që specifikon kushtet raportuese mbi baza monetare. Pas kësaj, janë miratuar edhe SNKSP 33 (miratimi për herë të parë i bazës rritëse të SNKSP-ve) dhe pesë standarte të reja, 34-38, në lidhje me pasqyrat financiare individuale; pasqyrat financiare të konsoliduara; investimet në pjesëmarrje dhe sipërmarrjet e përbashkëta; marrëveshjet e përbashkëta dhe zbulimi i interesave në entitetet tjera, të zbatueshme nga data 1 janar Ato do të zëvendësojnë kërkesat aktuale në SNKSP-të 6-8. BSNKSP-ja 29 RPG 1- Raportimi i qëndrueshmërinë afatgjatë të financave të njësisë ekonomike dhe RPG. Diskutime dhe analiza për pasqyrat financiare., të cilat janë miratuar në qershor 2013 dhe lëshuar në korrik

83 ndjek një proces të rregullt, shumë të strukturuar gjatë zhvillimit të SNKSP-ve në proces. U siguron mundësi, të gjithë të interesuarve në raportimin financiar në sektorin publik, përgatitësve dhe përdoruesve të pasqyrave financiare, për të bërë të njohura pikëpamjet e tyre dhe për tu siguruar se ato janë marrë në konsideratë nga BSNKP-ja para publikimit. Në vitin 2015, qeverisja e BSNKSP-së, pas raportit të Grupit të Rishikimit themeloi Komitetin e Interesit Publik(PIC), fushëveprimi i të cilit është, të ofrojë siguri se aktivitetet e BSNKSP-së për vendosjen e standardeve janë në interes të publikut, duke ofruar rekomandime në termat e referencës së BSNKSP-së; marrëveshje për nominimin dhe emërimin e anëtarëve të saj; procedura dhe procese për formulimin e strategjisë dhe planit të punës së BSNKSP-së dhe zhvillimin e SNKSP-ve. Antarët e Komitetit janë individë nga FMN-ja, INTOSAI, OCED dhe BB. Procesverbalet e mbledhjeve dhe datat e takimeve janë të disponueshme për publikun. Nga viti 2015, BSNKSP ka një objektiv të vetëm strategjik: forcimi i menaxhimit të financave publike nëpërmjet zhvillimit të standardeve të kualitetit të lartë të raportimit financiar të sektorit publik dhe rritjes së ndërgjegjësimit për përfitimet që vijnë nga miratimi i tyre Standartet Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik aplikohen për të gjithe entitet e sektorit publik, duke përfshirë qeveritë qëndrore, qeveritë rajonale, qeveritë lokale dhe njësitë në vartësi të tyre. Standartet nuk do të aplikohen për ndërmarrjet qeveritare të biznesit. BSNKSP ka vendosur që këto entitete të aplikojne SNK-të. BSNKSP dhe organizatat e tjera të rëndësishme ndërkombëtare inkurajojnë miratimin e SNKSP-ve dhe harmonizimin e kërkesave kombëtare me këto referenca ndërkombëtare. Edhe pse, SNKSP-të bazuar në Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit, janë miratuar për nevojat e sektorit publik, ndryshe nga SNRF-të nuk janë të detyrueshme për subjektet e sektorit publik. Megjithatë ato janë aplikuar nga shumë shtete. Pra, një gjë është e sigurt, standardet ndërkombëtare të kontabilitetit po bëhen një kulturë ndërkombëtare e kontabilitetit (Whittington, ) Standardet aplikohen për zërat materiale. Përparësia kryesore e miratimit të SNKSP-ve lidhet me përcaktimin e kushteve për njohjen, matjen dhe dhënien e informacionit për aktivet dhe pasivet (në veçanti, ato afatgjatë dhe të natyrës së pasigurt). Ato janë një katalizator për të siguruar cilësi më të lartë të pasqyrave financiare, edhe më e 69

84 rëndësishmja, për të përmirësuar performancën operacionale (Hyna, Kamberi &Sulaj, 2012) Aplikimi i tyre mund të kontribuojë në mënyrë të konsiderueshme, krahas unifikimit të mbajtjes së kontabilitetit dhe përgatitjes së pasqyrave financiare, në sigurimin e informacionit financiar të krahasueshëm, të rëndësishëm dhe të kuptueshëm nga qeveritë; në rritjen e efektivitetit dhe efiçensës së burimeve; në formalizimin e ekonomisë dhe për të luftuar më mirë fenomenet e korrupsionit, mashtrimit, shpërdorimit, parave të pista etj., për të përmirësuar nivelin e transparencës fiskale me publikun dhe për t u integruar dhe ballafaquar me ekonominë globale. Si sfida më e rëndësishme në këtë sektor dhe si një proces që kërkon kohën e vet, njëkohësisht kërkon një reformim të vazhdueshëm të politikës, institucioneve, strukturave dhe profesionistëve. Miratimi global i SNKSPS-ve do të lehtësojë krahasueshmërinë e informacionit në bazë globale dhe do të ndihmojë në vendimet e brendshme të menaxhimit në shpërndarjen e burimeve (planifikimit dhe buxhetimit), monitorimin dhe raportimin financiar. (IFAC,2012) Standardet kryesore për paraqitjen e pasqyrave financiare në sektorin publik. Pasqyrat financiare në sektorin publik duhet të sigurojnë informacion të dobishëm për vendimmarrjen dhe informacion që të dëshmojë përgjegjshmërinë e njësisë ekonomike për burimet që i janë besuar. Ato mund të kenë edhe rol parashikues, duke dhënë informacion. Pasqyrat Financiare janë ato pasqyra, të cilat hartohen dhe lëshohen për shfrytëzuesit që nuk janë në gjendje të kërkojnë informata financiare për plotësimin e nevojave të tyre specifike. Shembuj të shfrytëzuesve të tillë janë qytetarët, votuesit, përfaqësuesit e tyre dhe anëtarët e tjerë të publikut. Pasqyrat financiare që përdoren në sektorin publik ngjajnë shumë me ato që përdoren në sektorin privat, me përjashtim të faktit se ndryshojnë emrat e tyre. Në sektorin publik përdoren disa terma që konsiderohen më të rëndësishme si: të hyra për të ardhura ; pasqyrë e performancës financiare në vend të pasqyrës së të ardhurave dhe shpenzimeve ; pasqyrë e gjendjes financiare në vend të bilancit ; aktive neto/kapital në vend të kapitalit ; datë e raportimit në vend të datë e bilancit. Termi pasqyrat financiare në standard përfshin të gjitha pasqyrat dhe materialet shpjeguese (shënimet e pasqyrave financiare), të cilat janë identifikuar si pjesë të pasqyrave financiare të qëllimit të përgjithshëm. Në rastet kur baza konstatuese e kontabilitetit përdoret për përgatitjen e pasqyrave financiare, këto pasqyra do të 70

85 përfshijnë pasqyrën e gjendjes financiare, pasqyrën e performances financiare, pasqyrën e fluksit monetar dhe pasqyrën e ndryshimeve aktive neto/kapital. Të gjitha njësitë e kontrolluara dhe njësitë kontrolluese, 30 duhet të përdorin titujt e pasqyrave të përcaktuara në SNKSP-të 31, dhe kushtet lidhur me njohjen dhe matjen e aktiveve afatgjata dhe afatshkurtra, të pasiveve, të aktiveve neto, të të ardhurave, shpenzimeve, si dhe shënimet shpjeguese për pasqyrat financiare sipas kërkesave të këtyre standardeve. Të gjithë zërat e të hyrave dhe shpenzimeve të periudhës raportuese duhet të përfshihen në pasqyrë, për të përcaktuar tepricën neto apo deficitet e periudhës. 32 Subjekti duhet të raportojë të hyrat, shpenzimet, aktivet dhe detyrimet duke treguar sektorët përkatës për të vlerësuar performancën e kaluar të subjektit në realizimin e objektivave dhe për vendimmarrjen për ndarjen e burimeve për të ardhmen. 33 Pasqyrat e një subjekti që raporton me valutë, në ekonomitë me inflacion të lartë, duhet të shprehen me njësinë monetare matëse që është në veprim në momentin e raportimit. 34 Të gjitha këto janë kërkesa të standardeve kryesore që përdoren gjatë hartimit të pasqyrave financiare. Në rastet kur parimi i kontabilitetit të bazuar në mjete monetare përdoret për përgatitjen e pasqyrave financiare, atëherë pasqyra kryesore financiare është pasqyra e fluksit të mjeteve monetare. Si shtesë ndaj përgatitjes së pasqyrave financiare të qëllimit të përgjithshëm, një subjekt mund të përgatise pasqyra financiare edhe për palët e tjera (siç janë organet qeverisëse, legjislativi ose palë të tjera të cilat kryejnë funksione mbikëqyrëse) të cilët mund të kërkojnë që pasqyrat financiare të paraqiten në atë mënyrë që të plotësojnë nevojat e tyre për informata specifike. Pasqyrat të tilla njihen si pasqyra financiare të qëllimit specifik. BSNKSP-ja inkurajon shfrytëzimin e SNKSP-ve në përgatitjen e pasqyrave financiare të qëllimit specifik, aty ku pasqyra të tilla kërkohen. Njësitë ekonomike të sektorit publik nuk përgatisin llogarine fitime/humbje (edhe ne rastet kur kanë si qëllim realizimin e fitimit), por përgatisin llogarinë të ardhura/shpenzime të ushtrimit, p.sh, një pasqyrë e të ardhurave dhe shpenzimeve të pushtetit lokal, dallohet nga ajo e sektorit privat, pasi përqëndrohet në dhënien e 30 Listohen sit ë tilla sipas SNKSP 6 31 SNKSP 1 Paraqitja e pasqyrave financiare dhe SNKSP2 Pasqyra e fluksit monetar 32 SNKSP 3 Politikat kontabile, Ndryshimet në vlerësimet dhe Gabimet 33 SNKSP 18 Raportimi me sektorë (sipas shërbimeve apo ndarjes gjeografike) 34 SNKSP 10 Raportimi financiar në ekonomitë hiperinflacioniste 71

86 informacionit më teper për shpenzimet dhe kostot sesa për fitimin. Kjo përputhet me objektivat e sektorit publik që synon të sigurojë shërbime për komunitetin. Trajtimi i shpenzimeve në sektorin publik është i njëllojtë si në sektorin privat, dmth përdoret parimi me bazë rrjedhëse. I vetmi ndryshim është që shpenzimi më tepër duhet të ketë qenë i destinuar për llojet e shërbimeve (psh për shërbime sociale apo për rrugët e transportit ) dhe jo për kostot e shitjeve, për administratën apo për shpërndarje. Njësitë ekonomike nxiten sipas SNKSP1 ta paraqesin detajimin e shpenzimeve në pasqyrën e performancës financiare, sipas klasifikimit të shpenzimeve që kanë zgjedhur, sipas natyrës apo funksioneve. Kur detajimi paraqitet sipas funksioneve, entiteti duhet të japë informacion shpjegues shtesë lidhur me natyrën e shpenzimeve. Transaksionet në valutë të huaj fillimisht duhet të regjistrohen duke aplikuar kursin aktual të këmbimit për sasinë e valutës të huaj. Në datën e raportimit zërat në monedhë valutore të huaj duhet të kthehen me kursin e mbylljes ndërsa zërat jo monetarë përgjithësisht me kursin e datës të transaksionit. Diferencat nga kursi duhen njohur si të ardhura ose si shpenzime të periudhës 35. Kostot nga huaja duhen njohur si shpenzime të periudhës në të cilën kanë ndodhur, përveç masës, që një subjekt vendos, që ato t i kalojë në kapitale kur ato përdoren drejtpërdrejt për blerjen apo ndërtimin e zërave si ndërtesa, makineri dhe pajisje 36 Për qiratë duhet bërë dallimi midis qirave financiare, ku qiraja transferon në mënyrë të plotë të gjitha risqet dhe përfitimet nga pronësia, dhe qirave të përdorimit (operative). Aktivet e marra si qira financiare duhen të njihen, të futen në kapitale dhe të amortizohen gjatë jetëgjatësisë të përdorimit të tyre. Ndërsa pagesat e bëra për qiratë e përdorimit duhet të njihen si shpenzim. Për të gjitha aktivet dhe detyrimet që lidhen me qiratë financiare dhe me angazhimet në qira duhet bërë deklarimi 37 Ndërsa metodat e kontabilitetit për shpenzimet janë të njëjta edhe për sektorin publik, kontabiliteti i të hyrave është diçka ndryshe, ndonëse përsëri aplikohet parimi me bazë rritëse. Njësia ekonomike duhet të paraqesë një nënklasifikim të të ardhurave totale duke përdorur klasifikimin që përshtatet për veprimet e saj. Kjo për arsyen e vetme se në vend që të kemi shitjen e mallrave klientëve, në sektorin publik kemi rrugë të ndryshme të hyrjes së të ardhurave. Në qeverisjen lokale do të kemi të hyra nga taksat lokale, të hyra nga 35 Standardi 4 Efektet e ndryshimit të kursit të këmbimit 36 Standardi 5 Kostot e huasë 37 Standardi 13 Qiratë 72

87 grantet(qeveritare ose jo-qeveritare) 38 dhe të hyra nga llojet e shërbimeve (shitja e dhënia me qera e pronës, nga tarifa të ndryshme për shërbime dytësore etj). Në spital do të kemi të hyra nga granti qeveritar si dhe të hyra nga tarifat që paguajnë pacientet. Në një universitet do të kemi grantin qeveritar, grante për qëllime kërkimore nga organe të tjera si dhe tarifa të paguara nga studentët. Përsa i përket kontabilitetit të granteve qeveritare ndiqen rregullat e SNK 20 kontabiliteti i granteve qeveritare dhe asistencës së qeverisë Ky standart aplikon parimin me bazë rritëse për të hyrat nga grantet të brendshme apo të jashtme, por bën dallimin midis dy llojeve të granteve për shpenzime rrjedhëse (operative) apo shpenzime kapitale. Psh, shpenzimi për pagat është një shpenzim i veprimtarisë rrjedhëse ( të hyrat- grante rrjedhëse), ndërsa shpenzimi për aktivet fikse (godine të re etj), është shpenzim kapital( të hyrat-grante kapitale). Shumë subjekte të sektorit publik mbulojnë një pjesë të shpenzimeve edhe nëpërmjet të ardhurave nga taksat (kombëtare apo lokale) dhe tarifat për shërbimet e kryera publikut apo subjekteve të ndryshme ( privatë apo publikë ), pra nga veprimtaria e tyre rrjedhëse. Në këto raste e ardhura (e hyra) njihet në momentin kur shërbimi ose malli është siguruar. Grantet për shpenzimet rrjedhëse (të hyra), jepen çdo vit për të mbuluar diferencën e pritshme ndërmjet të hyrave nga veprimtaria rrjedhëse e njësisë publike dhe shpenzimeve për shërbime. Të ardhurat nga transaksione shkëmbimi, d.m.th. atje ku një subjekt ofron mjete (aktive) apo shërbime dhe merr si shkëmbim drejtpërsëdrejti afërsisht vlerë të barabartë trajtohen nga SNKSP 9 Të ardhura nga transaksione shkëmbimi Kjo përfshin bërjen e shërbimeve, shitjen e mallrave e të interesave, të drejtave të pronarit dhe të dividendëve. E hyra duhet njohur me vlerën e saktë të marrë ose që do të merret, kur sasia mund të matet saktësisht, dhe kur përmbajtja e shërbimit apo shitjes, apo periudha e kohës së interesit, ka përfunduar. Trajtimi i të ardhurave është më pak i komplikuar nga grantet, dhe është i ngjajshëm me trajtimin e shitjeve nga një kompani e sektorit privat. Kur zërat e të ardhurave janë materiale, ato duhet të paraqiten veçmas. Në sektorin publik praktika më e mirë është që shpenzimet dhe të ardhurat, të paraqiten të ndara kundrejt llogarisë të hyra/shpenzime rrjedhëse (sipas SNK20) edhe sikur efekti tepricë neto/deficit të jetë zero. Kjo bëhet që përdoruesit e llogarisë të kenë një pasqyrë të saktë se në ç mënyrë është financuar subjekti gjatë vitit. 38 Transferta të kushtëzuara ose të pakushtëzuara 73

88 Përsa i përket raportimit në lidhje me aktivet dhe detyrimet në pasqyrën e pozicionit financiar standardet rekomandojnë që gjendja e inventarëve përgjithësisht duhet matur me koston më të ulët, duke përfshirë koston e blerjes, kosto të tjera si dhe vlerën neto të realizueshme. 39 Ky standard nuk lejon përdorimin e metodës LIFO në vlerësimin e inventarit, mbasi ajo nuk konsiderohet e përshtatshme për sektorin publik. Investimi në ndërtesa, objekte, mbajtur më tepër për të fituar nëpërmjet qirasë apo nëpërmjet rritjes të vlerës të kapitalit, sesa për sigurimin e shërbimeve apo për qëllime administrative, në fillim duhet të matet me koston dhe pastaj ose të rivlerësohet me koston minus amortizimin ose të matet me vlerën reale, përgjithësisht me vlerën e tregut. 40 Ndërtesat, makineritë dhe pajisjet fillimisht duhet të regjistrohen me koston, duke regjistruar gjithashtu kostot shtesë të mëvonshme që kanë rritur vlerën e tyre. Aktivet më vonë mund të rivlerësohen, me kusht që kjo të ndodhë rregullisht dhe të mbulojnë të gjitha aktivet e një grupi. Vlera e amortizimit të një aktivi duhet caktuar mbi baza sistematike për gjithë jetëgjatësinë e dobishme të tij. Duhen deklaruar bazat mbi të cilat është bërë matja, përqindjet dhe metodat e amortizimit, si dhe lëvizja e aktiveve afatgjata për periudhën e dhënë. 41 SNKSP-të për aktivet e vënë theksin tek shërbimet potenciale, duke përkufizuar një aktiv si një burim i kontrolluar nga një njësi ekonomike si rezultat i ngjarjeve të kaluara prej të cilave njësia pret që ti rrjedhin në të ardhmen përfitime ekonomike dhe/ose shërbime,pra e njohin konceptin e shërbimit potencial si një alternative e identifikimit dhe njohjes së një aktivi. Standardi 17 nuk kërkon por dhe nuk ndalon njohjen e aktiveve të trashëgimisë, që mund të jenë ndërtesa apo aktive të tjera me rëndësi kulturore, mjedisore apo historike, të tilla si godina historike dhe monumente, qendra arkeologjike, zona të ruajtura dhe rezervat natyrore apo punime arti. Kjo është një fushë specifike e sektorit publik dhe organizmave bamirëse, për të cilat akoma nuk është vendosur ndonjë mënyrë përfundimtare për trajtimin kontabël të tyre. Standardi 21 Zhvlerësimi ka të bëjë me uljen e vlerës së aktiveve që nuk gjenerojnë para dhe që nuk mbarten në shuma të rivlerësuara (vlerat e humbura) si dhe me aktivet që nuk 39 Standardi 12 Inventarët 40 Standardi 16 Investimi në aktive afatgjata materiale 41 Standardi 17 Aktive afatgjate material (ndërtesa, makineri dhe pajisje) Këto standardede pranojnë që zërat e ndërtesave, makinerive, apo pajisjeve (si p.sh. një shkollë apo spital) apo inventarë të tjera mund të mos mbahen nga subjektet e sektorit publik për të siguruar të hyra në para për subjektin por për të siguruar një shërbim për publikun për të cilin nuk do të paguajë tarifa. Prandaj në shumën e këtyre zërave është e nevojshme të kihet parasysh vlera e subjektit për të siguruar shërbimin e nevojshëm, pra potencialet e shërbimit 74

89 gjenerojnë para dhe që mbulohen nga Standardi 36. Vlera përdoruese matet më tepër me vlerën aktuale potenciale për shërbim që i ka mbetur aktivit sesa me flukset në para. Në shënimet shpjeguese që shoqërojnë pasqyrat financiare, aktivet dhe detyrimet duhen korrigjuar për aktivitetet mbas datës të raportimit, të cilat japin të dhëna suplementare për sasitë që lidhen me kushtet e asaj date 42 Gjithashtu në këto shënime, deklarohet për masën dhe natyrën e instrumentave financiarë, për vlerën e saktë të tyre, me informacion për ekspozimin ndaj risqeve dhe për politikat e menaxhimit të këtyre risqeve Fusha të vecanta të SNKSP-ve SNKSP njohin konceptin e transaksioneve pa-këmbim dhe përfshijnë një standart specifik të sektorit publik 43 që lejon plotësimin e kërkesave për raportimin financiar të të ardhurave nga transaksionet pa këmbim, dhe që parimet e njohjes së të ardhurave, të mund të aplikohen për të gjitha llojet e transaksioneve pa këmbim. Për të publikuar buxhetin, kërkohet një pasqyrë e krahasimit midis buxhetit dhe faktit, në mënyrë që organi legjislativ të identifikojë shkallën e disiplines fiskale të zbatuar. Standardi që e mundëson këtë, 44 kërkon që krahasimi i shumave të buxhetit me shumat faktike të përfshihet në pasqyrat financiare të njësive ekonomike, të cilave u kërkohet ose e zgjedhin vetë që t i publikojnë buxhetet e miratuara. Ato përgjigjen publikisht dhe japin informacione shpjeguese për arsyet e ndryshimeve materiale ndërmjet shumave të buxhetuara dhe shumave faktike. Plotësimi i kërkesave të këtij standarti do të bëjë të mundur që njësitë e sektorit publik të përmbushin përgjegjshmërine e tyre dhe të rrisin transparencën e pasqyrave financiare të tyre duke treguar përputhjen me buxhetin e miratuar dhe performancë financiare në arritjen e rezultateve të buxhetuara, në rastet kur buxheti dhe pasqyrat financiare janë përgatitur mbi të njëjtën bazë.(bogdani,2009) Në rastet kur pasqyrat financiare dhe buxheti nuk paraqiten në bazë krahasuese, ndërtohet një pasqyrë e veçantë me bazë monetare. Lidhur me këtë, Bordi ka publikuar një Standard mbi baza monetare të titulluar Raportet Financiare të Kontabilitetit mbi Bazë monetare. Sipas tij, subjekteve u kërkohet të përdorin bazën monetare në përgatitjen dhe paraqitjen e pasqyrave financiare me destinacion të përgjithshëm, që përfshin pasqyrën e hyrjeve dhe të pagesave në mjete monetare, të 42 Standardi 14 Aktivitete mbas datës të raportimit 43 SNKSP 23 Hyrjet nga transaksionet pa-këmbim dhe taksat 44 SNKSP 24 Prezantimi i Buxhetit në Informacionin e Pasqyrave Financiare 75

90 cilat kontrollohen nga subjekti, duke theksuar politikat e ndjekura të kontabilitetit si dhe shënime sqaruese. Standardi përfshin gjithashtu një kapitull të veçantë, jo detyrues, të emërtuar Inkurajimi i deklarimeve suplementare. Subjektit gjithashtu i kërkohet të ndjekë parimet e përgjithshme të praktikës së mirë të raportimit. Nëse vendoset që njësia publike të kalojë në parimin e bazës konstatuese të kontabilitetit në pajtim me SNKSP-të, atëherë në SNKSP ekzistojnë dispozita të ndryshme për qëllime të tilla, të cilat rregullojnë afatin kohor që është në dispozicion për përfundimin e kalimit të tillë. Miratimi për here të pare i bazës rritëse të SNKSP-ve 45, i ndihmon entitetet në zbatimin e tyre. Kjo dispozitë u lejon adoptuesve të SNKSP-ve kohë të mjaftueshme për të zhvilluar modele të besueshme për njohjen dhe matjen e aktiveve dhe pasiveve gjatë periudhës së tranzicionit SNKSP-të për pasqyrat financiare të konsoliduara. Standardi Pasqyrat Financiare të Konsoliduara dhe Kontabiliteti 46 për njësitë ekonomike të kontrolluara, kërkon që të gjitha subjektet kontrolluese të përgatisin pasqyra financiare të konsoliduara, të cilat konsolidojnë të gjitha subjektet e kontrolluara nga njësia kontrolluese. Në këtë standart është përfshirë një shpjegim i detajuar i konceptit të kontrollit dhe një udhëzim i shkurtër, ashtu siç zbatohet në sektorin publik, për të përcaktuar nëse ekziston kontrolli për qëllime të raportimit financiar. Standardi Kontabiliteti për investimet në pjesëmarrje 47, kërkon që të gjitha investimet në pjesëmarrje të llogariten në pasqyrat financiare të konsoliduara duke përdorur metodën e kapitalit neto të kontabilitetit, me përjashtim kur investimi është fituar dhe mbajtur ekskluzivisht me qëllim që të disponohet në të ardhmen e afërt dhe në këtë mënyrë, metoda e kostos është e nevojshme. Raportimi Financiar i Interesave në Sipërmarrjet e Përbashkëta, 48 kërkon konsolidimin proporcional, për t'u miratuar si trajtimi bazë për kontabilitetin e ndërmarrjeve të tilla, të përbashkëta, të subjekteve në sektorin publik. Edhe metoda e kapitalit neto është e lejuar si një trajtim alternativ për kontabilitetin e ndërmarrjeve të përbashkëta. Për pasqyrat financiare të konsoliduar nga 1 janar 2017 do të jenë të zbatueshme kërkesat e standardeve 34-38, 45 Standardi 33-dispozita kalimitare për adoptimin për herë të parë të bazës rritëse të SNKSPV-e 46 Standardi6 47 Standadi 7 48 Standardi 8 76

91 të cilat janë në përputhje me politikën e BSNKSP për zvogëlimin e dallimeve të panevojshme në mes të SNKSP dhe Statistikat Financiare Qeveritare. 3.4 Kontrolli i Brendshëm Financiar Publik një sistem modern. Qeverisja gjatë gjithë kohrave,por veçanërisht në ditët e sotme është në qendër të vemendjes së publikut. Ai pret nga qeveria realizimin e kërkesave konkrete nëpërmjet përdorimit të fondeve publike me përgjegjshmëri, efektivitet, ekonomi dhe efiçensë. Drejtimi i njësive të sektorit publik duhet të veprojë në përputhje me qeverisjen e mirë. Qeverisja e mirë e organizatës mbështetet në një menaxhim i cili përballet me risqet dhe është i aftë të ketë nën kontroll të gjitha veprimtaritë e organizatës. Ballafaqimi i njësive të sektorit publik me kufizime fiskale dhe ekzistenca e burimeve financiare të kufizuara për realizimin e objektivave të shumtë që ka ky sektor, e bëjnë të nevojshëm kontrollin sistematik dhe të rregullt të fondeve publike. Kontrolli i brendshëm financiar publik(kbfp), përcakton përgjegjësitë dhe proceset që duhen zbatuar për arritjen e qeverisjes së mirë. Sistemi i KBFP-se lidhet me te gjitha aspektet e operacioneve menaxheriale dhe politikave e jo veç me aspeketet financiare. Menaxhimi i fondeve, nuk ka të bejë veç me shpenzimin e parasë, por edhe me pranimin e parave, mbrojtjen e pasurisë dhe obligimeve, si dhe kthimin e shumave të paguara gabimisht. KBFP ka të bëjë me shpenzim të mirëfilltë (Gielisse, 2008) Fazat e organizimit të kontrollit të brendshëm financiar publik. Për të zbatuar Kontrollin e Brendshëm Financiar Publik, duhet të merren parasysh fazat në vijim: konceptualizimi/kuptimi, zhvillimi i kuadrit organizativ, zhvillimi i kuadrit ligjor dhe krijimi i një politike të zhvillimit të stafit. Në praktikë, këto faza janë të ndërlidhura dhe shpesh përvoja tregon se gjithë fazat fillojnë menjëherë pasi është rënë dakord me konceptin. (MF,2014) Në kuadër të zgjerimit dhe të konceptit të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik, Bashkimi Europian ka përcaktuar një grup parimesh që lidhen me një menaxhim të shëndoshë të burimeve publike, qofshin këto burime kombëtare, apo që janë rezultat i financimeve ndërkombëtare. 49 Z. Robert Gielisse, DP i Buxhetit për KBFP në, në fjalimin e tij të vitit 2008, në Prishtinë 77

92 Kuptimi i drejtë, mbështetur në standardet ndërkombëtare, lejon që të analizohen mangësitë dhe nevojat në sistemet aktuale të kontrollit të brendshëm. Për pasojë rekomandimet e dhëna mbi të cilat do të zbatohen veprimet e ardhshme do të jenë efektive. Konceptimi i drejte pasqyrohet që në mënyrën e hartimit të Letër Politikave, ku duhet të paraqitet, në mënyrë ideale, plani i veprimit, duke specifikuar, vendimet e rëndësishme që janë ndërmarrë apo do ndërmerren, si dhe veprimtaritë që janë parashikuar të kryhen. Sugjerohet që Letër Politikat të hartohen dhe strukturohen në një mënyrë të caktuar dhe llogjike si në terma të përmbajtjes edhe të prezantimit të tyre. Për të zbatuar plotësisht KBFP-në dhe qëllimin e detyrës së harmonizimit të metodologjive dhe standardeve në të gjitha nivelet e qeverisjes, kërkohet një periudhë e gjatë kohe. Zbatimi i KBFP duhet parë si një proces afatgjatë që kërkon angazhimin e të gjitha palëve të interesuara. Përvoja ka treguar se futja e politikave të reja dhe ligjeve për këtë temë, nuk kanë qenë të bazuara më pare në mirëkuptimin dhe miratimin e të gjithë aktorëve të zakonshëm, duke çuar në një rezistencë, që mund të rrezikojë të tërë projektin e ndryshimit.(requena,2006). Është e domosdoshme që të vendoset një Njësi Qëndrore e Harmonizimit e autorizuar për të menaxhuar zhvillimin dhe përmirësimin e KBFP-së të një vendi. NjQH, me një staf profesional, perceptohet si kusht i domosdoshëm për të siguruar një kuptim të plotë të kërkesave të KBFP-së nga ana e menaxherëve, në të gjitha njësitë shpenzuese, dhe për të ofruar udhëzime mbështetëse të përshtatshme. Kjo NJQH normalisht ngrihet në Ministrinë e Financave dhe i raporton drejtpërdrejt Ministrit. Përvojë ka treguar se një angazhim i fortë nga një autoritet qëndror është kushti më i rëndësishëm për menaxhimin e ndryshimit të projektit të KBFP. Në pothuajse të gjitha rastet ky autoriteti qëndror ka qenë Ministria e Financave (MF). Kjo është logjike, sepse çështja e zgjedhjes së duhur të kontrollit të brendshëm të buxhetit kombëtar është në zemër të menaxhimin të shëndoshë financiar. (Requena,2006) KBFP duhet të jetë mbështetur në ligj. Bazuar në konkluzionet dhe rekomandimet e Letër Politikave, tjetër fazë do të jetë hartimi i legjislacionit të ri gjithëpërfshirës, që mbulon NJQH/AB-në dhe NJQH/ MFK.-në. Praktikat më të mira ndërkombëtare kanë treguar se, fillimisht është e nevojshme bërja e një ligji, që do të shërbente si kuadër konceptual, që mbulon parimet kryesore të KBFP-së. Më pas, legjislacioni sekondar, për zbatimin e tij, të hartohet në përputhje me përcaktimet në atë kuadër kryesor dhe kur është e nevojshme të punohet në rregulloret ose direktiva, që 78

93 mund të përditësohen, pa shkuar nëpërmjet procedurave parlamentare të miratimit KBFP-ja dhe elementët përbërës të tij. Vendosja e regjimit të ri të KBFP-së, përfshin standardet ndërkombëtare dhe praktikat më të mira të BE-së dhe synon të sigurojë qasje optimale për reformimin e kontrollit të sistemeve tradicionale kombëtare. Robert de Koning nga Komisioni Europian, një nga promovuesit kryesorë të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik, e analizon konceptin e KBFP-së në këtë mënyrë: Kontroll mbi mjetet për arritjen e objektivave të qeverisë I brendshëm.përfshin kontrollet e ushtruara nga agjensitë qeveritare dhe të decentralizuara Financiar..thekson karakterin (administrativ,menaxherial ose buxhetor) Publik..përfshin të gjitha aktivitetet në sektorin publik Përgjithsisht ekzistojnë disa grupime të mëdha në çështjen e përkufizimit të kontrollit të brendshëm. Në thelb këto përkufizime nuk paraqesin ndryshime rrënjësore. Adoptimi i përvojave më të mira dhe i standardeve ndërkombëtare të pranuara veçanërisht Standardet për Kontrollin e Brendshëm të hartuara nga GAO, INTOSAI, modeli COSO dhe modeli i Bashkimit Europian, e prezantojnë Kontrollin e Brendshëm në ditët e sotme si një sistem, i cili duhet të japë siguri të arsyeshme, në lidhje me arritjen e objektivave me ekonomi, efektivitet dhe eficiencë, duke e orjentuar zhvillimin, implementimin dhe fuqizimin e këtij sistemi, drejt një roli dhe misioni të ri dhe modern. Përkufizim i Kontrollit të Brendshëm - sipas IFAC Kontrolli i Brendshëm është një sistem që përfshin të gjitha politikat dhe proçedurat e përshtatura nga drejtimi (qeverisja) i një organizate/entiteti, të cilat ndihmojnë në arritjen e objektivave të tij, për të siguruar në mënyrën më praktike, rregullin dhe efektivitetin e biznesit, përfshirë këtu besnikërinë ndaj politikave të drejtimit, ruajtjen e aktiveve, parandalimin dhe zbulimin e mashtrimeve dhe gabimeve, saktësinë dhe plotësinë e regjistrimeve kontabël dhe përgatitjen në kohë të informacionit të besueshëm financiar. 79

94 Përkufizimi sipas INTOSAI-t: Kontrolli i Brendshëm është tërësia e instrumentave, procedurave, metodave, sistemeve të krijuara nga një entitet për t u siguruar që veprimtaria përputhet me rregullat dhe kërkesat e jashtme e të brendshme (ligjet), rregulloret, direktivat e drejtimit etj, të cilat e garantojnë entitetin për mbajtjen dhe përdorimin e burimeve në kryerjen e operacioneve ekonomike efektive dhe eficiente; dhe se entiteti paraqet informacion të sakte financiar e të drejtimit. Përkufizimi sipas GAO-s Kontrolli i Brendshëm është një komponent integral i vendosur nga menaxhimi i një organizate, i projektuar që të jap siguri të arsyeshme në lidhje me arritjen e objektivave të mëposhtëme: Efektivitetin dhe eficiencën e operacioneve/veprimeve Besueshmërinë e raportimeve financiare Pajtueshmërinë me ligjet dhe rregullat. Përkufizimi sipas modelit COSO Komisioni Treadway i njohur si Komiteti i Sponsorizimit të Organizatave të Komisionit Treadway (Committee of Sponsoring Organiztions of the Treadway Commission-COSO) e përkufizon kontrollin e brendshëm si më poshtë: Kontrolli i Brendshëm është një proces integral që drejtohet nga një bord drejtuesish, manaxhuesish apo personeli tjetër drejtues, për të dhënë siguri të mjaftueshme në arritjen e objektivave të njëjta me ato të GAO-së Përkufizimi sipas modelit dhe praktikave të BE : Kontrolli i brendshëm është një proces integral i sistemit të Menaxhimit Financiar dhe Kontrollit, si dhe i Auditimit të Brendshëm, i vendosur nga titullari i njësisë publike, brenda objektivave të saj qeverisëse, për të ndihmuar kryerjen e veprimtarive të njësisë publike me kursim dobi-frytshmëri. Zbatimi i duhur i kuadrit të ri ligjor dhe përpjekjet nga ana e të gjitha palëve të interesuara mund të çojë në arritjen e qëllimit, krijimin e një sistemi modern, të besueshëm dhe funksional të kontrollit të brendshëm financiar publik. Ky model i kontrollit të brendshëm financiar publik është mirëpritur dhe implementuar gjerësisht në shumë shtete, përfshirë edhe jashtë BE. Ai ka një histori të suksesshme dhe unë rekomandoj fuqimisht shtetet të hyjnë në udhëtimin emocionues për në botën e artit të sistemit të kontrollit të brendshëm.(requena,2006) Prezantimi dhe zhvillimi i KBFP- 80

95 së është i mbushur me sfida si Përgjegjshmëria menaxheriale dhe auditimi i brendshëm funksionalisht i decentralizuar dhe i pavarur. Përgjegjshmëria menaxheriale nga ana e saj i ka rrënjët në konceptin e menaxhimit efektiv. Menaxhimi efektiv dhe përgjegjshmëria menaxheriale kërkojnë mbështetjen e një sistemi efektiv të menaxhimit financiar dhe kontrollit, sepse menaxhimi nuk ndodh në një vakum financiar, i gjithë aktiviteti i menaxhimit është subjekt i shtrëngesave/detyrimeve financiare. Dhe meqë presioni mbi burimet publike është gjithmonë për të ofruar më shumë me të njëjtat (ose më pak) burime, duhet të merren në konsideratë eficienca dhe efektiviteti. MFK është projektuar për të siguruar këtë mbështetje thelbësore financiare për menaxherët (MF,2014) Tre shtyllat e sistemit të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik,janë: Përgjegjshmëria menaxheriale-menaxhimi Financiar dhe Kontrolli, Auditimi i Brendshëm i Pavarur dhe Shërbimi i Koordinimit Qendror dhe Harmonizimit në Ministrinë e Financave. Përgjegjshmëria menaxheriale-menaxhim financiar dhe kontroll. Futja e menaxhimit financiar dhe kontrollit është shumë më tepër se një reformë teknike. Kuptimi dhe përmbajtja e tij është thelbësore, pasi pa njohur kuptimin dhe përmbajtjen e tij, nuk mund të zhvillohet, përmirësohet dhe implementohet ky sistem. Sistemi i MFK-së parashikon (ndër të tjera): caktim të autoritetit dhe përgjegjësisë; fuqizim dhe përgjegjshmëri; si dhe linja të përshtatshme raportimi(gielisse,2011) Zbatimi dhe garantimi i Menaxhimit financiar dhe kontrollit të brendshëm në përputhje me legjislacionin përkatës, kërkesat e buxhetit, si dhe me parimet e menaxhimit financiar me transparencë, efektivitet, eficiencë dhe ekonomi është një qasje koherente dhe e qëndrueshme, që duhet ndërrmarë menjëherë në drejtim të sigurimit të qeverisjes së mirë qëndrore dhe vendore. Aftësia e organizatave publike për gjenerim burimesh plotësuese financiare mund të jetë e kufizuar, ashtu si edhe liria e saj për alokim apo ri-alokim të fondeve të saj për shërbimet që do të ofrojë. Gjithmonë e më shumë organizatat po promovojnë dëshirën dhe mundësinë për ofrimin sa me shpejt të më shumë shërbimeve inovative apo produkteve me kosto më të ulët, nëse është e nevojshme. Edhe pse organizatat publike shpesh kanë pak ndikim në alokim resursesh, përgatitja me kujdes e buxheteve, është hap i parë drejt menaxhimit të qëndrueshëm dhe raportimit financiar, në lidhje me fondet publike. 81

96 Sigurimi i menaxhimit me kosto efikase, efektive dhe ekonomike të resurseve financiare, duke përdorur kontabilitet efektiv financiar dhe sisteme të kontrollit të brendshëm, janë të domosdoshme për monitorim të vazhdueshëm të administrimit të fondeve. Bashkimi Europian e përkufizon Menaxhimin financiar dhe kontrollin si një sistem politikash, procedurash, veprimtarish dhe kontrollesh, të cilat vendosen, ruhen dhe përditësohen rregullisht nga titullari i njësisë publike dhe vihen në zbatim nga i gjithë personeli, me qëllim për të adresuar risqet e për të dhënë garanci të mjaftueshme se objektivat e njësisë publike do të arrihen nëpërmjet respektimit të parimeve të MFKsë: pajtueshmërisë me legjislacionin dhe me aktet e brendshme e kontratat; informacioneve operative e financiare të besueshme e të plota; veprimtarive efektive, eficiente dhe me ekonomi; mbrojtjes së informacionit e të aktiveve. Menaxhimi Financiar dhe Kontrolli në sektorin publik arrihet nëpërmjet funksionimit të njëkohshëm të parimeve në të pesë komponentët si më poshtë.(modeli COSO) 1. krijimit të një mjedisi kontrolli eficient dhe efektiv; 2. menaxhimit efektiv të riskut; 3. zbatimit të duhur të aktiviteteve të kontrollit; 4. menaxhimit të informacionit dhe komunikimit; 5. monitorimit të aktiviteteve të kontrollit të njësisë së sektorit publik. Mjedisi i kontrollit siguron themelin për funksionimin e gjithë komponentëve të tjerë. Funksionimi i mjedisit të kontrollit nënkupton përcaktimin e objektivave strategjikë e konkretë për veprimtaritë operacionale, pra të jetë e qartë se kush janë drejtuesit, burimet e vëna në dizpozicion të tyre, përgjegjësitë dhe fushat e kompetencës dhe raportimit, pra një strukturë organizative e mirëpërcaktuar. Rregullimet në veprimet menaxheriale, në drejtim të përcaktimit të strukturës organizative, duhet të konsistojnë në plotësimin e kërkesave ligjore për nivelin e kualifikimit të vendeve të punës, të përcaktimit të linjave të raportimit, në përshkrimin e vendeve të punës për çdo pozicion dhe në sigurimin e personelit të mjaftueshëm, në rishikimin e strukturës dhe në delegimin e detyrave. Mjedisi i kontrollit do të jetë i duhuri n.q.se menaxherët marrin përgjegjësinë e plotë për specifikimin e sistemit të kontrollit të brendshëm dhe për efektivitetin e këtij 82

97 sistemi, dhe padyshim risqet në planifikimin e masave për realizimin e objektivave në njësinë institucionale. Qëndrimi, veprimet dhe vlerat e drejtuesve përcaktojnë tonin e njësisë, duke ndikuar në ndërgjegjen e kontrollit të njerëzve të tij. Kontrollet e brendshme do të funksionojnë mirë, nëse drejtuesit e institucionit, menaxherët e nivelit të lartë, besojnë se kontrollet janë të rëndësishme, kuptojnë mjaftueshëm objektivat e kontrollit të brendshëm dhe nëse ata e përcjellin këndvështrimin e tyre, për këto kontrolle, tek punonjësit në të gjitha nivelet e institucionit. Nëse një drejtues i percepton në të kundërt si të panevojshëm, atëherë dhe punonjësit marrin mesazh negativ, e shohin kontrollin e brendshëm si burokraci dhe e harrojnë, duke zbehur në këtë mënyrë vlerat e këtij sistemi, duke sjellë kufizime të kontrollit në këto njësi publike dhe duke çuar në vjedhje, përvetësime, mungesë efikasiteti operativ, apo në dëmtim të strukturës së kontrollit të brendshëm. Një nga faktorët kryesorë në përmbushjen e kësaj përgjegjësie menaxheriale është të sigurojmë se kontrollet e përshtatshme funksionojnë siç duhet. Një situate e tillë padyshim që çon në rregullime të delegimit dhe rritje të eficiencës organizacionale; rritet përgjegjshmëria nga ana e pjesës tjetër të personelit të nivelit të mesëm, gjë e cila sjell një përmirësim të aftësive profesionale të tyre. Menaxherët bëhen të vetdijshëm për objektivat e tyre operacionale Ata fillojnë të kenë të qarta buxhetet që do të shpenzojnë dhe objektivat që duhet të arrijnë. Roli apo këshillimi nga departamenti i financës është i rëndësishëm, pasi çon në vendimarrje financiare të bashkërenduara. Kjo do të arrihet kur, edhe organigrama e një organizate do të marrë parasysh lehtësime për sigurimin e informacionit financiar me cilësi të lartë, që do të thotë: menaxheri/përgjegjësi i financës të gëzojë status të njëjtë me drejtorët e tjerë operacionalë, në mënyrë që të sfidojë menaxherin e lartë, në përpjekjet e veta për ekonomi, eficiencë dhe efektivitet. Një rol të rëndësishëm në përmirësimin e përgjegjësisë menaxheriale luan edhe të kuptuarit drejt të menaxhimit të riskut, si një përbërës jetësor i kontrollit të brendshëm, që i referohet procesit të identifikimit, analizimit të risqeve në realizimin e objektivave të organizatës dhe në identifikimin dhe përcaktimin e masave që duhet të paraprijnë zbutjen e riskut. Por, në lidhje me menaxhimin e riskut mungon kultura menaxheriale. Menaxherët e lartë nuk janë të vetëdijshëm për përgjegjësinë që kanë për zbatimin e tij dhe/ose nuk duket se duan ta zbatojnë atë. Menaxherët e nivelit të mesëm druajnë të zbatojnë menaxhimin e riskut, pasi ndoshta nuk duan të pranojnë 83

98 risqet/dobësitë në rregullimet e tyre aktuale të punës. Aty ku menaxhohet risku, shpesh zbatohet në fund të procesit të kontrollit të brendshëm, më tepër se në fillim (Gielisse,2011) Por nëse do të ndodhte kështu atëherë, ka pak gjasa që kontrollet të jenë ato të duhurat për të përballur risqet. Për pasojë do të ktheheshim tek modeli tradicional i kontrollit të brendshëm, që bazohet kryesisht tek ligjshmëria dhe rregullsia e transaksioneve. Rezultate do të arrihen edhe nëse veprohet me shpërndarjen e mjeteve praktike, si regjistrat e riskut dhe krijimin e sistemeve efektive të kontrollit të brendshëm, që përfshijnë teknika të riskut. Domosdoshmëria e trajnimeve në këtë fushë, specifikohet në të gjitha analizat dhe mendimet e shfaqura në literaturën që studjon problemin e menaxhimit të riskut. Por, nuk anashkalohet nevoja e përmirësimit të kulturës etike, ku çdo person ruan dhe demonstron ndershmërinë personale dhe profesionale si dhe vlerat etike. Zbatimi i Kodit të Etikës ndikon pozitivisht në rritjen e konsiderueshme të reputacionit të organizatës dhe eliminimin e ndikimit të risqeve. Menaxhimi i riskut mund të shihet si një urë mes komponentëve të tjerë të MFK-së, si midis mjedisit të kontrollit dhe kontrollit të aktiviteteve, pasi pikërisht mbi bazat e analizës së riskut ngrihen e përmirësohen kontrollet e brendshme. Aktivitetet e kontrollit janë politikat dhe procedurat e vendosura për të adresuar rreziqet dhe për arritjen e objektivave të një njësie ekonomike.(requena,2006) Ato janë të duhurat, në nivelin e duhur dhe vendin e duhur, kur hartohen në përpjestim me riskun e përfshirë në to. Funksionimi i kontrolleve para faktit si: ndarja e drejtë e detyrave, duke shmangur konfliktin e interesit; pasja e procedurave të qarta, të dokumentuara mbi autorizimin, delegimin dhe miratimin për menaxherët dhe stafin; qasja në burimet dhe të dhënat, e kufizuar në persona të autorizuar; ndikojnë pozitivisht në zbatimin efektiv të sistemit të MFK-së. Të rëndësishme janë edhe kontrollet pas faktit si verifikimet, barazimet, mbikqyrja, rishikimet e performancës operative, rishikimet e operacioneve, proceseve dhe aktiviteteve. Aktivitetet operacionale duhet të vlerësohen rregullisht nga menaxherët, për t u siguruar se janë të mbështetura në parimet e ekonomisë, eficiencës, efektivitetit dhe plotësojnë nevojat e përdoruesve. Në praktikë i kushtohet mjaft vëmendje përputhshmërisë ligjore dhe shumë pak pjesës së dytë të shpenzimit të mirë të fondeve. Përgjegjësi i departamentit të financës, në rolin e këshilltarit dhe mbështetësit të menaxherit të lartë, duhet t i ofrojë atij 84

99 informacionin e nevojshëm financiar (kontabël dhe të kostos së operacioneve ) me cilësi të lartë. Informimi dhe komunikimi, janë thelbësorë, për funksionimin normal të sistemit të MFK-së, për realizimin e objektivave të kontrollit të brendshëm. Informacioni i saktë, i përshtatshëm, në kohë, aktual dhe i arritshëm ndihmon vendimarrjen e njësisë. Ai duhet të jetë jo vetëm financiar. Edhe komunikimi efektiv ndërrmjet menaxherëve dhe stafit ndikon në nivelin e menaxhimit të kontrollit dhe aktiviteteve të njësisë. Vendosja e kanaleve efektive të komunikimit të informacionit të mbledhur rreth gabimeve dhe parregullsive do të ishte i nevojshëm në përmbushjen e detyrave. Monitorimi i sistemeve të kontrollit të brendshëm, për vlerësimin e cilësisë së performancës, me kalimin e kohës është i nevojshëm dhe i rëndësishëm. Politikat dhe procedurat e vendosura për monitorimin e aktiviteteve synojnë të garantojnë, përshtatshmëri me rregullat dhe të sigurojnë që gjetjet e auditimeve dhe kritikat janë zgjidhur në mënyrë të përshtatshme dhe në kohë. Auditimi i Brendshëm i Pavarur Auditimi i Qeverisjes është një gur themeli për qeverisjen e mirë në sektorin publik, sepse ofrohet një vlerërsim i paanshëm mbi burimet publike, nëse ato janë menaxhuar në mënyrë efektive, jep opinione mbi mënyrën se si shpenzohen fondet publike apo cilësinë e shërbimeve që ofrohen prej organizatave të sektori publik. Meqenëse qytetarët janë njëkohshëm përdorues të shërbimeve edhe taksapagues, ato duhen informuar për çdo qindarkë të shpenzuar. Përkufizimet e mëposhtme ilustrojnë ndryshueshmërinë në rolin e audituesit, por jo elementët thelbësorë të këtij profesioni: Auditimi i shërben një marrëdhënie raportimi financiar (përgjegjshmërie). Ai është vlerësim i pavarur, objektiv, i ndershmërisë së përfaqësimit të menaxhimit ose vlerësim i sistemeve dhe praktikave të menaxhimit, kundrejt kritereve, që raportohen tek trupa qeveritare apo tek palë të tjera me përgjegjësi të ngjashme. 50 Auditimi i brendshëm është aktiviteti i pavarur, i sigurisë objektive dhe këshillimit, i projektuar për të shtuar vlerën dhe për të përmirësuar operacionet e organizatës. Ai ndihmon organizatën të arrijë objektivat e saj duke sjellë një qasje sistematike e të disiplinuar për të vlerësuar dhe përmirësuar efektivitetin e menaxhimit të rrezikut, 50 Fondacioni Gjithëpërfshirës i Auditimit Kanadez,

100 kontrollit, dhe proceseve të qeverisjes. 51 Auditimi ka evoluar ngaqë sistemet, transaksionet dhe operacionet janë bërë më komplekse. Në origjinën e hershme (evidencat japin dëshmi e gjurmë të auditimit në Babyloni dhe Mesopotami më herët se 3000 vjetë para Krishtit), auditët verifikonin ekzistencën e pasurive. Me kalimin e kohës, auditimi u zhvendos nga fokusi i konfirmimit ose vlerësimit të transaksioneve individuale tek vlerësimi i efektivitetit të sistemeve të transaksioneve të kontrollit. Në shekullin e 20, audituesit e sektorit publik u zhvendosën përtej vlerësimit të transaksioneve dhe kushteve ekonomike dhe financiare. Që nga futja e programeve sociale, audituesit e qeverisë janë thirrur për të vërtetuar efektivitetin e shërbimeve të tyre qeverisëse. Mund të jetë e nevojshme që audituesit të përcaktojnë nëse organizata ka krijuar mekanizma për matjen dhe raportimin e efektivitetit të saj.(mf, ) Auditimi shërben si një urë lidhje përgjegjshmërie. Ai është një vlerësim i pavarur, objektiv i ndershmërisë së paraqitjeve të manaxhimit mbi performancën ose vlerësim i sistemeve dhe praktikave të manaxhimit dhe administrimit, shqyrtimi kundrejt kritereve dhe raportimi tek organi drejtues apo palë të tjera me përgjegjësi të ngjashme. Besueshmëria në veprimtarinë audituese forcon qeverisjen publike duke siguruar përgjegjshmëri dhe ruajtjen e vlerave materiale e monetare, duke vlerësuar nëse drejtuesit dhe zyrtarët realizojnë shërbimet ndaj publikut me trasparencë, ndershmëri, drejtësi dhe në pajtueshmëri me ligjet e rregullat në fuqi. Mungesa e auditmit të brendshëm apo cilësia e dobët e auditimit të brendshëm do të thotë se rregullimet për kontrollin e brendshëm kanë pak gjasa të përmirësohen dhe se rritet mundësia për mashtrim. Gjithashtu është shumë e nevojshme që auditimi i brendshëm të jetë funksionalisht i pavarur. Interpretimi kufizues i pavarësisë funksionale (ndërveprimi vetëm me menaxherin e lartë) shpesh bën që audituesi të luajë një rol tepër të dobët në kontrollin e besueshmërisë së sistemit dhe të mos angazhohet në aktivitete themelore auditimi, siç është rishikimi i praktikës operacionale. Plani vjetor për auditimin e brendshëm duhet të orientohet nga vlerësimet e të gjithë menaxherëve mbi riskun. Disa drejtues të qeverisjes vendore nuk e vlerësojnë ngritjen e një funksioni të mirëfilltë të auditimit të brendshëm në njësitë që ata drejtojnë, pasi shohin ndonjë përfitim të dukshëm afatshkurtër dhe në përgjithësi auditimi i brendshëm nuk njihet e nuk kërkohet shumë në nivel vendor. 51 Instituti i Auditëve të Brendshëm,

101 Auditimi i brendshëm mund të ndihmojë njësitë vendore në përmirësimin e ofrimit të shërbimit të tyre në përgjithësi. Shërbimi i Koordinimit Qendror dhe Harmonizimit në Ministrinë e Financave. Njësia Qëndrore e Harmonizimit të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik është përgjegjëse për zhvillimin dhe promovimin e kontrollit të brendshëm dhe metodologjitë e auditimit në bazë të standardeve të pranuara ndërkombëtarisht dhe praktikave më të mira dhe për koordinimin e zbatimit të legjislacionit të ri mbi menaxhimin financiar dhe kontrollin dhe auditimin e brendshëm. Ajo funksionon pranë Ministrisë së Financave dhe është e organizuar në dy njësi të veçanta, NJQH/MFK dhe NJQH/AB. Misioni i përgjithshëm i NjQH/MFK është të sigurojë koordinimin dhe harmonizimin e metodologjisë dhe të udhëzimeve për menaxhimin financiar dhe kontrollin në të gjithë sektorin publik. Ajo është gjithashtu përgjegjëse për monitorimin sistematik të sistemeve të MFK-së në njësitë e sektorit publik Misioni i NJQH/AB-së është harmonizimi dhe monitorimi i zbatimit të standardeve të AB-ve në sektorin publik Rëndësia dhe roli i Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik Kontrolli i Brendshëm Financiar Publik është një kompleks veprimesh, masash, procedurash, që kryhen nga të gjithë punonjësit e një subjekti përgjatë gjithë kohës për të arritur objektivat e caktuara nga menaxhimi. Kontrolli i brendshëm, në kuptimin e standardeve, nuk është një veprim i shkëputur, një aksion i një personi apo i një grupi njerëzish, që kryhet brenda një kohe të shkurtër. Kontrolli i brendshëm nuk përqëndrohet në teknikat e buxhetimit apo të kontabilitetit (edhe pse kontrolli i brendshëm mund edhe rekomandojë përmirësime në këto sisteme), as nuk përfshin inspektimin e detyrave të tilla si hetimin dhe dënimin e rasteve individuale të mashtrimit ose të parregullsive serioze. Kontrolli i brendshëm publik është parandalues në natyrën dhe qëllimet, për të siguruar që sistemet adekuate janë në vend, për të penguar sa më shumë të jetë e mundur dukuritë e korrupsionit dhe mashtrimit. Kontrolli i brendshëm publik është vetë subjekt i vlerësimit të jashtëm nga Institucioni Suprem i Auditimit. Kontrolli i brendshëm është më i gjerë se thjeshtë parandalues i mashtrimit apo zbulimit të gabimeve të rastit në kontabilitet. Ai 87

102 ndihmon për drejtimin e sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit, duke synuar përdorimin e fondeve sipas qëllimit me ekonomi, efektivitet dhe eficiencë. Ndihmon drejtuesit kryesorë të delegojnë autoritetin e tyre si dhe të përcaktojnë përgjegjësitë për funksione të veçanta, që sigurojnë funksionimin normal të veprimtarisë së organizatave në përputhje me qëllimin për të cilin ato janë ngritur. Kështu sigurohet realizimi i prioriteteve dhe objektivave të përgjithshëm dhe specifike sipas periudhave të programuara, qofshin këto vjetore apo afat mesme dhe afat gjata (strategjike). Kontrolli i brendshëm përfshin programin e përgatitjes, verifikimit dhe shpërndarjes sipas niveleve të ndryshme të mbikëqyrjes të raporteve dhe analizave, që ju krijojnë mundësi drejtuesve ekzekutivë të ushtrojnë kontrollin mbi aktivitete dhe funksione të ndryshme në një organizatë. Përdorimi i teknikave dhe standardeve të buxhetimit, prodhimit, shërbimeve, shitjeve të produkteve, evidentimit të veprimtarisë ekonomiko-financiare, inspektimit, auditimit dhe trainimit të punonjësve janë mekanizma të funksionimit të sistemit të Kontrollit të Brendshëm. Roli i Kontrollit të Brendshëm në organizatë është i një rëndësie jashtëzakonisht të madhe dhe me ndikim vendimtar në arritjen e objektivave të veprimtarisë apo të menaxhimit të burimeve me ekonomi, efektivitet dhe eficiencë. Sistemi i kontrollit të brendshëm i jep mundësinë menaxhimit të lidhet më shpejt me ndryshimet ekonomike dhe mjedisin e konkurencës, me ndryshimin e prioriteteve si dhe bën të mundur që të ristrukturohet zhvillimi në të ardhmen. Kontrollet nxisin eficiencën, minimizojnë rrezikun e uljes së vlerës së aktiveve dhe ndihmojnë që të sigurohet besueshmëria dhe krahasueshmëria e pasqyrave financiare me rregullat dhe ligjet. Kontrolli i brendshëm si një proces integral dhe dinamik i përshtatet vazhdimisht ndryshimeve me të cilat përballet njësia. Nëse, në një institucion, kontrolli i brendshëm është i dobët ka shumë më pak gjasa që të përmbushen qëllimet dhe objektivat. Kontrolli i brendshëm është i nevojshëm për vetë faktin se nëpunësit publikë, ligjvënësit dhe taksapaguesit kanë të drejtë të dinë se si po i administrojnë fondet organet shtetërore dhe a veprojnë ato në përputhje me ligjet dhe rregullat, a janë realizuar programet, shërbimet qeveritare në përputhje me qëllimet për të cilat ato janë autorizuar e financuar. Eficienca e kontrollit të brendshëm mund të arrihet vetëm atëherë kur veprimet e kontrollit të brendshëm kryhen të lidhura me aktivitetet e përditshme të njësisë ekonomike, në mënyrë që të bëhen pjesë e detyrave të përditshme që kryejnë punonjësit e çdo niveli të strukturës organizative. Kontrolli financiar është pjesë e sistemit të kontrollit të brendshëm 88

103 brenda një njësie, dhe lidhet me procesin e grumbullimit, shpërndarjes së fondeve publike dhe menaxhimin e aktiveve. Kuadri i KBFP që po ristrukturohet, thekson përgjegjësitë e drejtuesve për: o Ngritjen e një kuadri të plotë të kontrollit të brendshëm në njësitë përgjegjëse o Vlerësimin e riskut për kontrollin e brendshëm o Përmirësimin e vazhdueshëm të sistemeve të kontrollit të brendshëm, ruajtjen dhe rishikimin e tyre. o Hartimin e raporteve të përshtatshme të auditimit dhe zbatimin e rekomandimeve të tyre. 3.5 Konkluzione për kapitullin e tretë Nëpërmjet rishikimit të literaturës, në kapitullin e tretë, në lidhje me pranimin dhe implementimin e sistemit të menaxhimit financiar e kontrollit dhe rolit të auditimit të brendshëm në sektorin publik, vërejmë se, ky sistem është konsideruar si një ndër reformat më të rëndësishme të tij, si në vendet e zhvilluara dhe ato në tranzicion. Është konsideruar si sistem që synon përdorimin e informacionit të ri, të proceseve dhe rregullave për të ndryshuar sjelljen e politikanëve dhe nëpunësve publikë, për të përballuar sfidat e vazhdueshme të menaxhimit të fondeve qeveritare. Futja e menaxhimit financiar dhe kontrollit është konsideruar më tepër se një reformë teknike, pasi nënkupton caktim të autoritetit dhe përgjegjësisë, fuqizim dhe përgjegjshmëri, si dhe linja të përshtatshme raportimi. Auditimi i brendshëm duke qenë që ofron një vlerërsim të paanshëm mbi burimet publike, nëse ato janë menaxhuar në mënyrë efektive, duke dhënë opinione edhe mbi cilësinë e shërbimeve që ofrohen prej organizatave të sektori publik, shihet si një gur themeli për qeverisjen e mirë në këtë sektor. NJQH/MFK-së, e mbështetur nga Ministria e Financës ka përgjegjësi kyçe në promovimin dhe shpjegimin e analizës së KBFP-së për menaxherët e të gjitha niveleve në Minstritë e linjës Evidentimi i përvojave më të mira dhe standarteve ndërkombëtare të pranuara për KBFP-në, janë parë si procese, përmbushja e përgjegjësive të të cilëve, nuk mund të realizohet në mënyrë efektive dhe efikase pa praktikat e buxhetimit, të kontabilitetit, standarteve dhe sistemeve të raportimit në sektorin publik. Politikat në lidhje me administrimin financiar, me funksionin e buxhetit, të thesarit, të kontabilitetit publik sipas literaturës botërore dhe në mbështetje të vlerësimeve të bëra nga organizata ndërkombëtare etj. janë konsideruar si instrumenta kryesorë të çdo sistemi të 89

104 menaxhimit financiar e kontrollit në sektorin publik. Me qëllim që këto të përdoren si duhet, në funksion dhe në mbështetje të këtij sistemi, në literaturën botërore, evidentohet domosdoshmëria e kuptimit, përmbajtjes dhe funksioneve që ato realizojnë. Për këtë arsye në kapitull është trajtuar kuptimi, përmbajtja dhe roli i buxhetit, thesarit, kontabilitetit dhe sistemeve të informacionit financiar. Janë trajtuar përvojat dhe praktikat më të mira ndërkombëtare në këto fusha dhe reformimi i tyre i vazhdueshëm mbështetur në standarte ndërkombëtare të gjithëpranuara në sektorin publik. Ato shihen jo vetëm si dokumenta në përmbushje të kërkesave të ligjit, por edhe si dokumenta që reflektojnë politikat e qeverive. Cilësia e dokumentave të buxhetit dhe transparenca në raportimin financiar shihen si një vlerësim i qëndrueshmërisë dhe besueshmërisë së një shteti. 90

105 KAPITULLI IV ECURIA E SISTEMIT TË MENAXHIMI FINANCIAR DHE KONTROLLIT NË SEKTORIN PUBLIK NË SHQIPËRI. Në këtë kapitull, trajtojmë vendosjen e sistemit të ri të KBFP-së në Shqipëri, duke prezantuar, fillimisht, zhvillimet në lidhje me miratimin e kornizës ligjore dhe institucionale, e konsideruar si shtylla kurrizore mbi të cilën themelohen, veprojnë dhe menaxhohen institucionet. Vazhdojmë me prezantimin e përpjekeve për implementimin e sistemit të MFK-së, mbështetur në të dhëna të publikura nga MF dhe opinione të organizatave ndëkombëtare që mbështesin dhe inkurajojnë këtë proces në Shqipëri. Nëpërmjet eksplorimit të politikave të ndjekura në lidhje me administrimin financiar (funksionet e buxhetit, thesarit, kontabilitetit publik) mbështetur në të dhëna sekondare, do t u japim përgjigje pyetjeve kërkimore të ngritura se a janë politikat në këto fusha, në Shqipëri, të harmonizuara dhe në mbështetje të ndryshimeve thelbësore që kërkon sistemi i MFK-së dhe cilat janë vështirësitë që hasen? Cili është niveli i bashkëpunimit të auditit të brendshëm me njësitë publike? 4.1 Korniza ligjore dhe institucionale e KBFP-së në Shqipëri Detyrimet e Qeverisë Shqiptare për fushën e menaxhimit financiar, kontrollit dhe auditimit të brendshëm përcaktohen, ndër të tjera, nga Neni 90 i Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit. Ky nen parashikon nevojën e bashkëpunimit ndërmjet palëve në aspektet prioritare që lidhen me acquis communautaire për krijimin dhe forcimin e një sistemi të qëndrueshëm dhe modern të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik (KBFP). Në Shqipëri, tërësia e ligjeve e ndihmuar dhe e mbështetur nga BE-ja, si ligjet e sistemit buxhetor, auditimit, menaxhimit financiar dhe kontrollit, inspektimit, etj përfaqësojnë parimet dhe udhëzimet kryesore për menaxhimin financiar të qeverisjes së përgjithshme. Burimet kryesore të referimit për të nxjerrë praktikat më të mira europiane, për qeverinë shqiptare kanë qenë : 1. Kapitulli 32 Acquis Communautaire i Bashkimit Europian 91

106 2. Mirë se vini në botën e KBFP së, Komisioni Europian, Bruksel 3. KBFP Iniciativa e Komisionit Europian për ndërtimin e strukturës së re të kontrollit të brendshëm publik në vendet aplikuese dhe në vendet e treta, D Koning, Robert, Janar Modeli i menaxhimit financiar: Deklaratat e praktikave të mira në menaxhimin e financave publike, publikuar nga instituti i licencuar për kontabilitet dhe financa publike MB së (CIPFA), 2007; 5. Korniza e integruar e kontrollit të brendshëm, publikuar nga COSO. Në dhjetëvjeçarin e fundit, fokusi kryesor i Qeverisë Shqiptare ka qenë vazhdimisht përmirësimi cilësor i kuadrit ligjor. Ligji Për auditimin e brendshëm në sektorin Publik miratuar në vitin 2007, në rishikim të kuadrit ligjor në këtë drejtim të vitit 2003, rregullon veprimtarinë e auditimit të brendshëm në sektorin publik, si dhe përcakton fushën e veprimit, objektivat, parimet, organizimin, funksionimin dhe përgjegjësitë. Ligji e ri për Manaxhimin e Sistemit Buxhetor në Shqipëri miratuar në vitin 2008 vendosi koncepte kryesore dhe parime lidhur me përgjegjshmërinë manaxheriale, kontrollin e brendshëm, kontabilitetin, auditimin e brendshëm dhe inspektimin financiar publik. Gjithashtu hartimi i manualeve specifike për të gjitha njësitë e AB-ve në sektorin publik ndikoi në përmirësimin e kuadrit rregullator për veprimtarinë e tyre. Letër politikat për KBFP-në, të miratuara me Vendim të Këshillit të Ministrave në Qershor të vitit 2005, të rishikuara në vitin 2009, kanë përcaktuar sistemin aktual të KBFP-së dhe ambientin e kontrollit në Shqipëri. Ato përshkruajnë gjendjen aktuale të sistemit të KBFP-së, mjedisin e kontrollit, si dhe politikat dhe planet për përditësimin dhe përmirësimin e kontrollit të brendshëm, drejtimet kryesore dhe detyrimet e njësive të sektorit publik, që t i aftësojnë ato, të japin garanci të arsyeshme se burimet publike menaxhohen me kursim, dobi dhe frytshmëri 52 (KM, 2009) Për periudhën , synohet kompletimi i kuadrit ligjor për KBFP-në dhe zbatimi i politikave afatshkurtra të përcaktuara në Letër politikat për sistemin e kontrollit të brendshëm financiar publik dhe planit të veprimit Ligji për MFK-në, i miratuar në korrik të viti 2010 në Shqipëri përcaktoi kërkesat minimale për qeverisje të mirë në të gjitha njësitë e sektorit publik në Republikën e Shqipërisë, bazuar në parimin e përgjegjshmërisë menaxheriale, për ngritjen e sistemeve të 52 Manualet u hartuan mbi bazën e vlerësimeve të pavarura nga Drejtoria e Përgjithshme e Buxhetit, (Komisioni Evropian, Bruksel), dhe SIGMA, si dhe është marrë parasysh analiza e boshllëqeve e realizuar në kuadër të projektit të binjakëzimit Zhvillimi i Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik 92

107 shëndosha të kontrollit të brendshëm. Manuali per menaxhimin financiar dhe kontrollin, në përputhje me kërkesat e ligjit, përbën material referues në ndihmë të titullarëve të njësive publike për të zhvilluar dhe ruajtur sisteme të përshtatshme të KBFP-së në njësitë publike që mbulojnë. Ky manual, synon të shpjegojë thelbin e sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit dhe të komponentëve të tij. Në plotësim të këtij kuadri ligjor mund të përmendim Vendimin e Këshillit të Ministrave të miratuar në vitin Për përcaktimin e standarteve e të procedurës që duhet të ndiqet gjatë hartimit dhe miratimit të strukturave organizative të institucioneve të administratës publike, urdhërat e Ministrit të Financave të viteve Për Miratimin e Metodologjisë për Monitorimin e Performancës së Njësive Publike ; Për gjurmët Standarde të Auditit për Prokurimin me Vlerë të Vogël dhe të Lartë. Mbështetur në ligjin Për menaxhimin financiar dhe kontrollin është miratuar dhe funksionon një kornizë institucionale e përbërë nga organizatat e sektorit publik duke punuar nën drejtimin e ministrive përkatëse. Ministri i Financave është përgjegjës për udhëheqjen e procesit të zbatimit dhe zhvillimit të sistemit të kontrollit të brendshëm financiar publik. Në Ministrinë e Financave, në Shqipëri, funksionon Drejtoria e Përgjithshme Rregullatore dhe Kontrolluese që ka në vartësi dy Njësitë Qëndrore të Harmonizimit, NJQH/MFK-në 53 dhe NJQH/AB-në. NJQH/MFK-ja, është përgjegjëse për monitorimin e zbatimit të sistemeve të Menaxhimit Financiar e Kontrollit, si bazë për kontrollin e financave publike. NJQH/AB-ja është përgjegjëse për sistemin e auditimit të brendshëm, 54 e nevojshme për menaxhimin e zbatimit të duhur të KBFPsë në të gjithë gjithë sektorin publik, përgjegjëse për harmonizimin dhe monitorimin e zbatimit të standardeve të AB, pranë ministrive dhe pranë niveleve të ndryshme të qeverisjes vendore Pasi është krijuar një kornizë e përshtatshme ligjore dhe institucionale realizimi, pronësia, objektivat dhe afatet e qarta kohore, do të jenë me rëndësi për suksesin e reformave (Tandberg, 2009) NJQH/MFK që ka përgjegjësinë për zhvillimin standardeve të MFK-së në sektorin publik 54 NjQH/AB që inicion dhe mbështet procesin e krijimit të shërbimeve funksionalisht të pavarura të auditimit të brendshëm që shoqërojnë njësitë e të ardhurave dhe shpenzimeve, ministritë dhe organizatat e tjera publike 55 Eivind Tandberg, ish Këshilltar regjional i FMN së në Evropën Jug Lindore, në konferencën e KBFP -së,viti 2009,Bruksel 93

108 4.2 Zhvillimi i modelit të ri të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik në Shqipëri. Në këto 5-6 vitet e fundit, Shqipëria ka hyrë në një periudhë të re politikash ekonomike të cilat synojnë reforma dhe transformime të rëndësishme strukturore, zhvillimin e qëndrueshëm dhe integrimin në ekonominë europiane dhe ndërkombëtare. Dhe e gjitha kjo në një kontekst intensiv të adaptimit me normat dhe standardet e acquis communitaires si dhe f illimin e procesit të adaptimit me kriteret e Maastricht-it, 56 të cilat janë dhe objekivi f inal i strategjive dhe politikave tona të zhvillimit ekonomik e social në periudha afatmesme dhe afat-gjata. Ligji mbi Menaxhimin Financiar dhe Kontrollin, hyrë në fuqi në datën 1 janar 2011, 57 si dhe publikimi i Manualit për Menaxhimin Financiar dhe Kontrollin përcaktuan parakushtet e një sistemi të shëndoshë të MFK-së dhe gjithashtu përgjegjësitë kyçe të nënpunësve për menaxhimin financiar dhe kontrollin brenda çdo njësie publike. Gjithashtu u përcaktua roli i Njësisë Qëndrore për Harmonizimin e MFK-së në Ministrinë e Financave dhe i auditimit të brendshëm të pavarur Objektivat dhe qëllimet e menaxhimit financiar e kontrollit në sektorin publik në Shqipëri. Sistemi modern i menaxhimit financiar dhe kontrollit, si një nga shtyllat e KBFP-së, konsiderohet si një sistem që luan një rol të domosdoshëm në përmbushjen e objektivave të organizatës, agjencisë apo institucionit. Objektivat e këtij sistemi, në Shqipëri, shtrihen në të gjitha aspektet e udhëheqjes së entiteteve të sektorit publik, duke kapërcyer kërkesat e një sistemi tradicional. Fokusi për krijimin dhe reformimin e proceseve të këtij sistemi në institucionet publike në Shqipëri ka konsistuar: 1. në planifikimin strategjik që lidh objektivat e organizatës me vizionin e pergjithshëm të qeverisë, 2. në planifikimin operativ që lidh objektivat operative me kërkesat për burime buxhetore, personeli dhe pasuri të tjera, 3. në menaxhimin e burimeve njerëzore, 56 Traktati i Mastrichtit i firmosur më 7 Shkurt 1992 vendosi kalimin nga Komunitetet në Bashkimin Evropian dhe parimin e zgjerimit me vendet e Evropës Qëndrore dhe Lindore 57 Ka pësuar ndryshime në vitin 2015 në lidhje me statusin e nëpunësit zbatues 94

109 4. në identifikimin dhe menaxhimin e rreziqeve për arritjen e objektivave operativë dhe 5. në komunikimin e saktë dhe me kohë të informatave,lidhur me performancën financiare dhe operative nëpër gjithë organizatën Reformat e para, nga mesi i viteve 1990, tentuan të fokusohen në zhvillimin e funksioneve të administrimit të thesarit dhe mjeteve monetare, për një orientim të theksuar drejt buxhetimin strategjik. Reformat e mëvonshme vazhduan përpunimin dhe institucionalizimin e procesit buxhetues, modernizimin e kontabilitetit dhe raportimin për të hedhur hapat e parë në zhvillimin e funksionit të auditimit. Përshkallëzimi i reformave është bërë duke marrë parasysh prioritetet dhe kapacitetet teknike të disponueshme. Ministria e Financave, në këtë proces, ka marrë rolin udhëheqës në kontrollin e burimeve publike, planifikimin e alokimit dhe menaxhimit të burimeve, si dhe në ndërtimin e mekanizmave institucionalë që mbështesin dhe kërkojnë një orientim performance në të gjitha drejtimet. Megjithëse e vështirë për t u zbatuar në praktikë është konsideruar si një reformë madhore, që ndikon në mënyrën se si administrohen shërbimet publike. I gjithë aktiviteti i menaxhimit është subjekt i shtrëngesave/detyrimeve financiare.(mf, 2012) Por ai është efektiv nëse mbështetet në përgjegjshmërinë menaxheriale. Zhvillimi i konceptit të përgjegjshmërisë menaxheriale dhe kryerja e ndryshimeve të konsiderueshme tek rregullimet menaxhuese, kanë ndikuar, gjatë viteve të fundit në Shqipëri, në reforma të kryera në fushën e buxhetimit me bazë programi, në planifikimin afat-mesëm dhe zhvillimin e auditimit të brendshëm. Rregullimet menaxhuese kanë konsistuar në strukturën, objektivat dhe dinamikat e organit drejtues, proceset për mbajtjen e ndërgjegjshmërisë për kërkesat e qeverisjes, plotësinë e politikave të etikave dhe kodeve të sjelljes, manaxhimin, vlerësimin dhe kompensimin apo pagesat, procesin e emërimit të manaxherëve të lartë dhe anëtarëve të bordit drejtues, vetëvlerësimin e qeverisjes, krahasimin me kodet e qeverisjes ose praktikat më të mira dhe komunikimet e jashtme. Përgjegjshmëria efektive menaxheriale si një nga supozimet që gjendet në themel të standarteve COSO për kontrollin e brendshëm, është konsideruar si një prioritet i rëndësishëm i qeverisjes së përgjithshme në Shqipëri, në reformimin dhe forcimin e sistemeve të saj të menaxhimit financiar publik. Në manualin për MFK-në, mbështetur në standartet ndërkombëtare, është përcaktuar ky koncept si shfrytëzim i aftësive të organizatës, parimeve dhe procedurave për të ofruar garanci të arsyeshme se: (i) programi do t i përmbushë qëllimet e paracaktuara; (ii) 95

110 burimet përdoren në përputhje me objektivat e njësisë; (iii) Programet dhe burimet ruhen nga keqpërdorimi, abuzimi dhe keqmenaxhimi; (iv) Aktivitetet e njësive janë në pajtim me ligjet dhe rregulloret; (v) Informacione të besueshme merren, ruhen dhe përdoren me korrektesë në procesin e marrjes së vendimeve. Futja e përgjegjshmërisë menaxheriale ka ndikim të rëndësishëm në formën e kontrolleve të ushtruara nga Ministria e Financave. Këto kontrolle, për shpenzimet publike, nuk reduktohen, përkundrazi bëhen më të mprehta duke u fokusuar në mënyrën se si përdoren paratë publike dhe çfarë është arritur. Janë hartuar procedura me elementë të sistemit të kontrollit të brendshëm financiar publik si: 1. procedura të buxhetit, të rregulluara nga ligjet dhe aktet nënligjore përkatëse mbi hartimin dhe zbatimin e buxhetit qëndror dhe vendor. 2. procedura të thesarit, të rregulluara nga ligjet dhe aktet nënligjore përkatëse mbi funksionimin e strukturave, detyrave, kompetencave dhe të drejtave që ato kanë për zbatimin e buxhetit; 3. procedura të kontabilitetit dhe të financës, të rregulluara nga ligjet dhe aktet nënligjore përkatëse mbi hartimin dhe zbatimin e ligjit për kontabilitetin. 4. procedura të prokurimeve publike, të rregulluara nga ligjet dhe aktet nënligjore përkatëse mbi hartimin dhe zbatimin e ligjit për prokurimin publik.; 5. procedura që lidhen me funksionimin e degëve teknike, të rregulluara nga ligjet dhe aktet nënligjore, rregulloret etj. sipas fushave specifike të ekonomisë dhe që funksionojnë pranë strukturave të sistemit të ministrive, institucioneve qëndrore dhe organeve të pushtetit vendor; 6. procedurat e arshivimit dhe të dokumentimit të rregullura nga ligjet dhe aktet nënligjore përkatëse të arshivimit dhe ruajtjes së dokumentacionit; 7. sistemi i raportimit periodik dhe në bazë vjetore mbi përshtatshmërinë e sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit të qendrave shpenzuese direkte. Në maj të vitit 2011, u miratua plani 5 vjecar per implementimin e sistemi modern të menaxhimit financiar dhe kontrollit në Republikën e Shqipërise. Zbatimi i tij nga Ministria e Financave, filloi në fazën fillestare me mbështetjen e SIGMA-s dhe në vijim me mbështetjen e SIDA-s dhe BE nëpërmjet instrumentit të IPA Projekti 96

111 pilot i themeluar në Ministrinë e Punëve Publike dhe Transportit (Programi i Rrugëve Nacionale), në shtator të vitit 2012 me mbështetjen e Autoritetit Suedez të Menaxhimit Financiar Kombëtar(VSM), do të shqyrtonte në detaje aplikimin praktik të parimeve të MFK-së, që në një fazë të mëvonshme të mund të zbatoheshin edhe në njësi të tjera institucionale. Projekti filloi gjashtë muaj më vonë se sa ishte planifikuar, por deri tani nuk është e qartë se çfarë është arritur. Realizimi i aktiviteteve në kuadër të ushtrimit pilot, është sfidë edhe në vazhdim për NJQH/MFK-në dhe një kusht për përmbushjen e objektivave. Në Strategjinë e Financave Publike parashikohet përgatitja, krahas pilotimit, e përfshirjes së njësive të tjera publike, që do të përzgjidhen vit pas viti e do të monitorohen nga afër. Ndërsa baza ligjore është për një sistem funksional të MFK që mbështet përgjegjshmërinë menaxheriale, zbatimi aktual ka mbetur prapa, pavarësisht përpjekjeve të NjQH / MFK Roli i Njësisë Qëndrore të Harmonizimit për MFK-në në Shqipëri NJQH/MFK, për të përditësuar dhe zhvilluar më tej metodologjinë në drejtim të zbatimit të kërkesave të ligjit Për MFK-në, monitoron rregullisht ministritë e linjës, agjensitë në varësi të tyre dhe organet e qeverisjes rajonale e vendore. Mbështetur në përgjigjet e dhëna në pyetësorët e vetvlerësimit, 58 në deklaratën personale të nëpunësit autorizues të NJQP-së dhe në raportin vjetor për cilësinë e kontrollit të brendshëm 59 nga ana e NJQH/MFK-së hartohet raporti vjetor i konsoliduar, i cili i paraqitet Qeverisë, KLSH-së dhe Parlamentit. Ai publikohet në maj të çdo viti për vitin paraardhës. Në të gjitha raportet e hartuara, nga viti 2012 e në vazhdim, vlerësohet se ka formalizim të këtij procesi. Rezulton që ende një pjesë e institucioneve nuk kanë kuptuar siç duhet konceptet e MFK-së dhe të përgjegjshmërisë menaxheriale dhe e kanë lidhur plotësimin e pyetësorit dhe të raportit me ekzistencën e strukturave të mirëfillta të kontrollit. Nuk ka procedura të brendshme të shkruara për identifikimin e risqeve. Në këtë proces duhet të përfshihet menaxhimi dhe personeli i të gjitha niveleve për t iu përgjigjur riskut dhe për të dhënë siguri të arsyeshme për realizimin e misionit dhe objektivave të përgjithshme të njësisë. 60 Megjithatë fusha e menaxhimit 58 Hartuar mbështetur në modelin COSO për kontrollin e brendshëm, 59 Paraqiten në MF nga ana e NJQP-ve sipas udhëzimit Nr 28 dt Për dorëzimin e Deklaratës dhe raportin vjetor për cilësinë e sistemit të Kontrollit të Brendshëm në Njësitë Publike 60 VKM nr. 640, datë 11/06/2009, Për Miratimin e Letër Politikave dhe Planit të Veprimit për Kontrollin e Brendshëm Financiar Publik Ky dokument përshkruan sistemin e KBFP-së në Shqipëri dhe përcakton drejtimet kryesore dhe detyrimet e njësive të sektorit publik, me qëllim aftësimin e tyre 97

112 të riskut, pavarësisht se është në fillimet e formalizimit të procesit, po tërheq vëmendjen e njësive publike. Vlerësohet gjithashtu se nuk janë zhvilluar mjaftueshëm sistemet e informacionit, në mënyrë të tillë që të ofrojnë informacionin e nevojshëm për menaxherët, për t'u dhënë mundësi atyre për të vlerësuar përmbushjen ose jo të objektivave dhe standarteve të performances. Nuk është kuptuar si duhet delegimi i detyrave dhe përgjegjësive dhe shpesh here ngatërrohet me ndarjen e detyrave të stafit. Mbështetur në konstatimet e arritura dhe për përmbushjen e detyrimeve ligjore të MFK-së vazhdojnë të jenë prioritete të stafit të NJQH/MFK-së, menaxhimi i riskut, raportimi vjetor mbi gjendjen e sistemeve të kontrollit të brendshëm, gjurmët e auditimit, forcimi i përgjegjshmërisë menaxheriale dhe ndryshimi i mentalitetit të menaxherëve për ta parë përgjegjësinë nga lart-poshtë etj. NJQH/MFK-ja në zbatim të detyrave të ngarkuara nga ligji, në planifikimin e objektivave të saj, parashikon realizimin e tyre nëpërmjet aktiviteteve këshilluese dhe konsolidimit të bazës ligjore, seminareve të ndërgjegjësimit dhe trajnimeve specifike me target grupe të veçanta. Zhvillimi i trajnimeve të vazhdueshme teknike për stafin në nivel operacional, do të jenë në fokusin e aktiviteve të saj për realizimin e objektivave. Do të jenë të nevojshme trajnime të konsiderueshme, të paktën për nënpunësit zbatues, të cilët pritet që në të ardhmen t'i sigurojnë menaxherëve informacionin për të cilin kanë nevojë, që ata të sigurohen se janë duke përdorur burimet publike në mënyrë efikase dhe efektive (MF, 2011) Funksionimi i Auditimi të Brendshëm të pavarur në sektorin publik në Shqipëri. Si një nga "tre shtyllat" e Sistemit të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik, auditimi i brendshëm është zhvilluar dhe përmirësuar vazhdimisht në mënyrë që të fitoje rolin e tij modern si vlerësues dhe këshilltar për sistemet dhe kontribues në arritjen e objektivave strategjike dhe operacionale të organizatës, në përputhje me standardet ndërkombëtare dhe praktikat më të mira. Janë bërë përmirësime të konsiderueshme në auditimin e brendshëm në sektorin publik në Shqiperi. Njësia qëndrore e harmonizimit të auditit të brendshëm është duke vazhduar përpjekjet e saj në dhënien e një sigurie të arsyeshme se burimet publike po menaxhohen me ekonomi, eficiencë dhe efektivitet. 98

113 në përmirësimin e vazhdueshëm të kësaj veprimtarie për tu ardhur në ndihmë audituesve të brendshëm në sektorin publik. Nga ana e auditimit sot, po ecet në rrugën e vlerësimit të pesë komponentëve të kontrollit të brendshëm(sipas modelit COSO), të cilët lidhen me njeri tjetrin dhe rrjedhin e integrohen me procesin e menaxhimit. Vecanerisht po monitorohen institucionet nga afer në lidhje me krijimin e procesit të menaxhimit të riskut. Metodologjitë që përdoren për vlerësimin e riskut janë përcaktuar në ligjin Për Auditimin e Brendshëm dhe Manualin e Procedurave të AB-së dhe pikërisht bazuar në këtë sistem të vlerësimit të riskut, njësitë e auditimit programojnë dhe auditimin e fushave dhe subjekteve që paraqiten me një nivel të lartë risku. Ky përcaktim bëhet që në fazën e planifikimit të veprimtarisë dhe atje ku risqet janë të larta i është kushtuar rëndësi ndjekjes së rekomandimeve, duke synuar jo vetëm përcaktimin e dëmit të shkaktuar apo përgjegjësive, por mbi të gjitha përmirësimin dhe parandalimin në përsëritjen e fenomeneve të tilla në të ardhmen. Përcaktimi i nivelit të riskut është bërë duke marrë në konsideratë faktorët e riskut, si kuadri ligjor dhe rregullator; organizimi dhe kompleksiteti i subjekteve; risku i brendshëm i fushës apo subjektit që auditohet; mjedisi i kontrollit; shkalla e ndryshimeve organizative dhe e sistemit të drejtimit; materialiteti sipas vlerës, transaksionet me vlera monetare dhe/ose volum të madh; materialiteti sipas natyrës, çështje ndaj të cilave ka interes të lartë publik. Mbi këtë bazë janë raportuar sistemet me risk më të lartë nga ana e tyre, të cilat janë raportuar nga Ministria e Financave në Raportet Vjetore mbi Funksionimin e Sistemit të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik në Njësitë e Qeverisjes së Përgjithshme. Por nuk mjafton vetëm kjo. Shtimi i vlerës së subjektit të audituar është pjesë shumë e rëndësishme e funksionimit të tij. Realizimi i këtij misioni dhe objektivit të auditimit të brendshëm do të arrihet jo vetëm se sistemet, ku risku është i pranishëm, raportohen prej tyre, por nëse rekomandimet e dhëna prej tij realizohen në cilësi dhe sasi, gjenden rrugët efektive për ndërgjegjësimin e subjekteve për realizimin e tyre. Rekomandimet e dhëna nga auditimi i brendshëm në Shqipëri, sipas raportit të kontrollit të brendshëm financiar publik 2014, janë zbatuar në 45% të tyre. Ky tregues është i rëndësishëm edhe si matës i performancës së audituesve të brendshëm. Sipas vlerësimeve të OECD, pas vitit 2010 zhvillimi i funksioneve të auditimit të brendshëm ka mbetur pothuajse në vend. Auditimi i brendshëm akoma më tej duhet të adresojë sfidat ekzistuese, si përmirësimi i profesionalizmit, rritja e numrit dhe efektivitetit të audituesve, përmirësimi i planeve me prioritet fushat me rrezik të lartë. Angazhimi i stafit 99

114 profesional është një faktor i rëndësishëm për të siguruar menaxhimin efektiv dhe të suksesshëm të sistemeve të kontrollit të brendshëm të vendosura në njësitë publike. 4.3 Procesi i Buxhetimit në Shqipëri. Kuadri ligjor. Shqipëria trashëgoi nga komunizmi një sistem buxhetor të bazuar në zëra, thellësisht i orientuar drejt kontrollit. Një përcaktim administrativ i buxhetit jepet në Ligjin Për hartimin dhe zbatimin e Buxhetit të Shtetit në Republikën e Shqipërisë nr. 8379, dt , sipas së cilit Buxheti i Shtetit është programi financiar vjetor, i cili përbëhet nga fondet e miratura me ligj nga Kuvendi Popullor, në të cilin përfshihen të gjitha të ardhurat, huatë, dhe hyrjet e tjera si edhe shpenzimet përkatëse për ushtrimin e veprimtarive dhe kompetencave të organeve të larta të pushtetit shtetëror, të administratës shtetërore, të organeve të pushtetit lokal dhe të pushtetit gjyqësor. Buxheti i Shtetit është instrumenti financiar kryesor për zbatimin e politikave ekonomike dhe sociale të shtetit. Ligji i sipërpërmendur, krijoi një kuadër për procesin buxhetor që lejonte, por që nuk kërkonte në mënyrë specifike një sistem të fokusuar tek produktet e programeve bazuar në planifikimin afatmesëm. Rregulla dhe procedura formale, që kërkojnë në mënyrë specifike një sistem të tillë, ekzistojnë pas rishikimit të kuadrit ligjor në vitin 2008, me ligjin e ri për Manaxhimin e Sistemit Buxhetor në Shqipëri. Në këtë ligj janë zhvilluar konceptet në përputhje me Statistikat Financiare Qeveritare (GFS), të cilat janë të harmonizuara me ato në Sistemin e Llogarive Kombëtare Qeveritare, dhe përdoren bashkërisht me statistikat e tjera makroekonomike njësoj si dhe në Sistemin Standard Evropian të Llogarive 1995 (ESA95) bazuar në SNA 93 dhe SNA2008. Ligji i ri Për Manaxhimin e Sistemit Buxhetor në Shqipëri ndau funksionin politikbërës, i cili ushtrohet nga titullari i një institucioni (nëpunësi autorizues) me funksionet e menaxhimit (nëpunësit zbatues) me synim arritjen e objektivave të politikave të zhvillimit. Ky ligj solli ndarjen e qartë të përgjegjësive dhe raportimit financiar të aktorëve pjesmarrës në procesin e menaxhimit të shpenzimeve publike, si një praktikë e mirë për menaxhimin e financave publike dhe e përcaktuar si një nga standardet evropiane në këtë fushë. U rregullua procesi buxhetor si për qeverisjen qëndrore ashtu edhe për atë vendore. Veçanërisht në ligj janë përcaktuar afatet për përgatitjen e buxhetit vendor si dhe janë rregulluar bashkërendimet me qeverisjen qëndrore për PBA-në dhe buxhetin vjetor, janë hedhur bazat e sistemit të kontrollit të brendshëm financiar publik, duke përfshire auditin e brendshëm, menaxhimin dhe 100

115 kontrollin financiar dhe inspektimin financiar në përputhje të plotë me normat evropiane të acquis communautaire. Sipas strategjisë së financave publike , parashikohet rishikimi i tij në drejtim të përmirësimit rrënjësor të procedurave të buxhetimit në përputhje me përvojat më të përparuara. Ligji i hartuar me mbështetjen e asistencën së huaj do të synojë përcaktimin e parimeve, rregullimin e procedurave dhe përgjegjësive në të gjithë procesin e hartimit dhe zbatimit të buxhetit të shtetit në Republikën e Shqipërisë. Më konkretisht do të synojë: cilësinë e përgatitjes së buxhetit: dokumentacionin dhe klasifikimet e buxhetit, ciklin e buxhetit, përfshirjen e parlamentit, transparencën ndaj publikut, shtrirjen dhe trajtimin e rialokimeve, trajtimin e kredive të huaja dhe grandeve, lidhjen midis buxhetit vjetor dhe PBA-së, analizat buxhetore, vlerësimin e propozimeve për investime, dhe raportimin mbi pushtetin vendor Ecuria e procesit të buxhetimit në Shqipëri. Programet dhe procedurat Që nga fundi i komunizmit e deri tani Shqipëria ka qenë në reformim të vazhdueshëm të sistemeve të saj të politikbërjes, planifikimit dhe buxhetimit. Menaxhimi financiar publik, arti i buxhetimit, i realizimit të shpenzimeve dhe i menaxhimit të parasë publike ka pësuar një evolucion të jashtëzakonshëm. Risitë kryesore të këtij ndryshimi të thellë përfshijnë, ndër të tjera, rregulla të reja ligjore për të promovuar përgjegjësinë fiskale, rregulla të buxhetimit afatmesëm, raportimit dhe kontabilitetit acrual(me bazë rritëse), buxhetimit të performancës, këshillat fiskalë dhe teknikat e reja të menaxhimit të riskut fiskal. Gjithmonë e më shumë organizatat po promovojnë dëshirën dhe mundësinë për ofrimin sa më shpejt, të më shumë shërbimeve inovative apo produkteve me kosto më të ulët, nëse është e nevojshme. Përgatitja me kujdes e buxheteve, është hap i parë drejt menaxhimit të qëndrueshëm dhe raportimit financiar në lidhje me fondet publike. Që nga viti 2002, transfertat brenda-qeveritare janë bazuar në një formulë transparente me kritere specifike e të qarta. Gjatë kësaj periudhe, janë ndërmarrë iniciativa të rëndësishme ligjore për të përmirësuar menaxhimin financiar në nivelin e qeverisjes vendore; për shembull duke prezantuar një Kuadër Afatmesëm të Shpenzimeve(KASH) për planifikimin dhe buxhetimin edhe në këto nivele. Në dhjetë vitet e fundit, Shqipëria ka shënuar progres edhe në rritjen e autonomisë fiskale dhe financiare të subjekteve të qeverisjes vendore. Decentralizimi fiskal ka qenë pjesë e rëndësishme e reformës, dhe synon rritjen e të 101

116 ardhurave nga taksat dhe tarifat, duke zgjeruar autonominë e njësive të qeverisjes vendore edhe në vendim-marrje. Megjithatë, në menaxhimin financiar publik të qeverisë vendore mbetet shumë për të përmirësuar. Rishikim i Shpenzimeve Publike dhe Institucioneve në Shqiperi (PEIR), që në vitin 2001, bëri një analizë të thelluar të procesit të planifikimit buxhetor dhe ndryshimeve institucionale që lidheshin me të. Në të u konstatua se ekzistonte një nevojë urgjente për të konsoliduar kapacitetet institucionale dhe forcuar përgjegjshmërinë në sektorin publik, të përcaktoheshin faktorët që nevojiten për mbështetjen e një sistemi modern të Menaxhimit Financiar Publik si dhe politikat në lidhje me funksionin e buxhetit, të thesarit, të kontabilitetit publik. Raporti PEIR 2001 evidentoi progres nga veprimet e ndërmarra për zbatimin e rekomandimeve të bëra prej tij, me qëllim forcimin e sistemeve MFP-së, ndër të cilat si shumë i rëndësishëm u konsiderua thellimi progresiv i reformave të planifikimit të buxhetit afat-mesëm (PBA) që ishte filluar në vitin U cilësua fakti që këto politika synonin në përmirësimin e shpenzimeve publike, të menaxhimit të pasurive dhe në rritjen e transparencës së buxhetit, kontabilitetit dhe raportimit financiar për realizimin e prioriteteve strategjike dhe politikave sektoriale. U konstatua se objektivi i krijimit të një procesi buxhetor më të parashikueshëm dhe të udhëhequr prej politikave ishte arritur vetëm pjesërisht me PBA-në dhe procedurat e planifikimit buxhetor ishin akoma jo plotësisht efektive, për të siguruar lidhjen e shpërndarjes së burimeve me politikën strategjike dhe prioritet e programit. Kjo pengonte integritetin e buxhetit dhe eficiencën e shpenzimeve publike. Dobësi të rëndësishme mbeteshin gjithashtu në zbatimin e buxhetit, veçanërisht në menaxhimin e parasë në dorë (mjeteve monetare) dhe proceseve prokuruese. Gjithashtu, ndërsa në formulim rregullat për auditim dhe mbikqyrje parlamentare ishin mjaft të forta, efektiviteti i tyre reduktohej në mënyrë të ndjeshme për shkak të kapaciteteve të kufizuara. Vlerësimi i SHPPF-së për vitin 2011 nxjerr përfundimin se, MFP në Shqipëri është përmirësuar ndjeshëm në një sërë treguesish të performancës që prej vlerësimit të SHPPF-së të kryer në Rezultatet e përgjithshme të SHPPF-së ende paraqesin dobësi që tregojnë se vetëm trembëdhjetë, nga njëzet e tetë, tregues janë përmirësuar. Disa tregues nuk mund të klasifikoheshin, sikurse edhe në vitin Të dhënat e përgjithshme të mbledhura devijonin në nivel të konsiderueshëm nga parashikimi. 102

117 Planifikimi dhe përbërja e shpenzimeve faktike devijonte thelbësisht dhe sistematikisht nga shpenzimet e buxhetuara(mf,2014) (Shih shtojcën 2) Programi Buxhetor Afatmesëm Menaxhimi i financave publike orientohet tashmë, në Shqipëri, drejt zbatimit të standardeve ndërkombëtare dhe rajonale, duke siguruar një integrim të plotë të menaxhimit dhe planifikimit të investimeve publike me procedurat e PBA-së, planifikimin e shpenzimeve dhe investimeve të programeve të ministrive të linjës dhe institucioneve të tjera buxhetore. Programi Buxhetor Afatmesem është një instrument operacional për menaxhimin e shpenzimeve publike dhe një komponent kyç i Sistemit të Planifikimit të Integruar në Shqipëri. PBA-ja si një nga proceset kryesore të SPI-së është më tepër e lidhur me proceset e politikës kombëtare të SKZHI-së. Përmes institucionalizimit të PBA-së, për herë të parë, në Shqipëri, u hodh themeli procedurial për një lidhje më të mirë të buxhetit me politikat e zhvillimit dhe objektivat prioritare afatmesme. Si rezultat i dy proceseve: rishikimit të politikave dhe planifikimit të shpenzimeve dhe investimeve të programit, ai kërkon përcaktimin e qartë të politikave. Ato duhet të jenë të qarta, të kuptueshme dhe të rishikohen rregullisht nëpërmjet një procesi të rishikimit të politikës së programit, i cili është i integruar me procesin e planifikimit të shpenzimeve dhe investimeve, përcaktimit të kostove dhe përgatitjes së buxhetit. Përmirësimi i procesit të hartimit të politikave të reja shihet si faktor i rëndësishëm në realizimin e procesit. Përdorimi i PBA-së ka nxitur një qasje më të disiplinuar për buxhetimin dhe i ka detyruar qeveritë të shohin përtej horizontit tradicional të buxhetit të një viti, si dhe të planifikojnë kostot e ardhshme të politikave të reja. Përveçse siguron pajtueshmëri me treguesit e tjerë makroekonomikë dhe objektiva të tillë, si rritja ekonomike, mbajtja nën kontroll e inflacionit dhe e kursit të këmbimit, planifikimi buxhetor afatmesëm siguron dhe parashikueshmërinë e agjencive të përfshira drejtpërdrejt në ofrimin e mallrave dhe shërbimeve publike.(leskaj,2015) Nëpërmjet projektbuxhetit afatmesëm duke synuar planikimin e saktë të shpenzimeve publike për një periudhë tre vjeçare, 103

118 planifikimi është bazuar në qëllimet dhe objektiva konkretë, në lidhjen e inputeve financiare me rezultatet e synuara. Në kuadër të integrimit të Shqipërisë në BE, përdorimi i këtij modeli është thelbësor. Zhvillimi i Programit Buxhetor Afatmesëm ndryshon arkitekturën e buxhetimit, menaxhimit financiar dhe kontrollit dhe përgjegjshmërisë në sektorin publik, si dhe do t i sigurojë Ministrisë së Financave më shumë mjete në dispozicion dhe më shumë përgjegjësi për garantimin e performancës afatmesme për të gjithë sektorin publik. Por për të absorbuar fondet, menaxhuar procesin dhe për të sjellë inpute kualitative për BE-në sot dhe në të ardhmen kur të jemi vend anëtar do të nevojitet përmirësimi i kapaciteteve administrative dhe institucionale. SIGMA në fund të viti 2013 në një vlerësim vjetor të zhvillimit të menaxhimit të sektorit publik në Shqipëri, vuri re një sërë magësish të cilat i pasqyroi në raportin e vlerësimit(oecd, 2013) si: mosgarantimi i pavarësisë së Departamentit të Politikave Makroekonomike, mungesa e trajnimeve për personelin kyç, për të gjithë përdoruesit e buxhetit, mbi mënyrën e planifikimit dhe buxhetit më të mirë për programet e shpenzimeve. U konstatua mungesa e zhvillimit në sektorin publik e një qasjeje më analitike ndaj programeve të shpenzimeve dhe vendimeve mbi investimet. Boshllëku në kuadrin rregullator të menaxhimit financiar publik lejoi që të mos ketë kontroll të angazhimeve financiare sipas tavaneve të PBA-së. Ky kontroll ushtrohet vetëm në kontekstin e ekzekutimit të buxhetit vjetor. Si pasojë, ka pasur shumë raste kur kontratat janë lidhur nga ministritë e linjës dhe janë miratuar në bazë të një angazhimi financiar të kufizuar për vitin e ardhshëm, pa marrë parasysh ndikimin në buxhet në vitet e tjera të PBA-së. Ky boshllëk ka qenë faktori kryesor që kontribuoi në krijimin e detyrimeve të prapambetura të fshehura pas vitit Buxhetimi me Programe Buxheti me Programe si një buxhet që alokon paratë tek funksionet apo aktivitetet e qeverisë në vend të zërave të veçanta të shpenzimeve ose departamenteve lehtëson, brenda njësisë institucionale, punën e titullarit të njësisë vendore ( nëpunësit autorizues), GSBI-së, 61 DEMP-së, anëtarëve të EMP-së, 61 Për analogji me Grupin per Strategji, Buxhet dhe Integrim në nivelin e qeverisjes qëndrore, në NJQV GSB është një grup i përhershëm pune i kryesuar nga Kryetari i NJQV dhe i përbërë nga nën/ kryetarët, administratori i përgjithshëm, drejtuesit e të gjithë ekipeve të menaxhimit të programeve (EMP) të 104

119 për monitorimin e zbatimit të planit në vitin aktual; për kontrollin e cilësisë së plani buxhetor të detajuar afatmesëm për 3 vitet; për rishikimin e progresit të vitit aktual; si edhe rishikimin e efektivitetit të përkufizimeve, matësve dhe treguesve të përdorur. Buxhetimi mbi bazën e programeve, është një deklaratë financiare, gjithëpërfshirëse, se si institucioni buxhetor shndron politikat në veprime, siguron një plan pune për secilin dhe lejon vlerësimin në mënyrë që arritjet të krahasohen me planin 62. Shqipëria është në hapat e para të përshtatjes së buxhetimit me programe në shkallë të ndryshme. Përmbajtja e programit Planifikim menaxhim dhe administrim, në shumë raste, i largohet parimit të përgjithshëm që të përfshijë vetëm punën që mbështet të gjithë njësinë publike, si një e tërë. Kjo vjen si pasojë edhe e mënyrave specifike të organizimit të tyre, mbështetur në ligjet në fuqi. Praktikisht të gjithë kanë nevojë të ndërmarrin një analizë të sektorit, në sektorin e zgjedhur për të filluar buxhetimin me programe, i cili do të sjellë si rezultat final buxhete që janë më transparente dhe të orientuara nga rezultatet. Në buxhetet e ndërtuara mbi bazën e programeve, në disa njësi më të mëdha bashkiake në Shqipëri vërehet se, të gjitha burimet e lidhura me zhvillimin dhe zbatimin e programit, të përfshira në tavanin buxhetor, përmbajnë shpenzimet e të gjithë personelit të lidhur me programin, të cilët zbatojnë politikën e tij si dhe te gjitha projektet që lidhen vetëm me këtë program. Mbasi janë aprovuar buxhetet, jane miratuar objektivat e politikes së programit të realizueshme në një periudhë afatshkurtër deri afatmesme, detajohen në mënyrë transparente të gjitha aktivitetet praktike që do të kryhen. Objektivat e politikës së programit janë hapa të ndërmjetëm drejt arritjes së qëllimit të politikës së programit buxhetor. Duke qenë që funksioni prioritar i njësive të qeverisjes vendore është përmirësimi i cilësisë së shërbimeve publike, nëpërmjet buxhetimit me programe, është synuar në shpërndarjen shpenzimeve, drejtuesit e drejtorive/departamenteve të përgjithshme, drejtuesi i drejtorisë së financës, dhe cdo person tjetër në diskrecionin e kryetarit të NJQV. 62. Guida Sektoriale është përgatitur nga REPIM dhe Europartners për projektin Mbështetje për Ministrinë e Financave, Ministritë e Linjës dhe Departamentin për Strategji dhe Koordinimin e Donatorëve për Zhvillimin e Planeve Strategjike, Zbatimin e Planit Buxhetor Afatmesëm, Investimet Publike dhe Monitorimin (Ref të PP) që është një bashkëfinancim nga grandi i disa donatoreve Krijimi i kapaciteteve dhe mbështetje për zbatimin e Sistemit të Planifikimit të Integruar në Shqipëri (SPI) Grant Nr MDTF

120 sa më të drejtë të burimeve midis programeve prioritare të zhvillimit të qytetit dhe nevojave të qytetarëve. Peshën më të madhe në shpenzimet operative në NJQV-e, e mbajnë programet prioritare si: programi i shërbimet publik vendor, i arsimit parauniversitar dhe mirëmbajtjes së rrugëve. Gjate fazës së vleresimit, pra, në momentin kur ka filluar zbatimi i politikave nga këto njësi vendore, është vrejtur se: zbatimi i politikave të programeve kërkon mbështetje me burime njerëzore, si faktori kryesor që ndikon në efikasitetin dhe efektivitetin e kryerjes së aktiviteteve praktike në përputhje me prioritetet kryesore. Për këtë arsye dhe si rezultat i rritjes së shpenzimeve kapitale shumica e burimeve njerëzore, janë kryesisht në strukturat e menaxhimit të shërbimeve publike dhe në strukturat e administrimit për forcimin e kontrollit financiar dhe rritjen e efikasitetit në administrim. Në thelb të planifikimit të shpenzimeve operative është racionalizimi i shpenzimeve administrative, duke vënë theksin në funksionet prioritare si dhe në qëllimin e përdorimit të tyre për realizimin e funksioneve kryesore të njesive të qeverisjes vendore. Synohet në vazhdimësi ulja progresive e shpenzimeve operative në favor të rritjes së shpenzimeve për investime. Planifikimi synon reduktimin e shpenzimeve administrative në funksion të rritjes së shpenzimeve për përmirësimin dhe rritjen e cilësisë së shërbimeve publike. 4.4 Funksionet e Sistemit të Thesarit në Shqipëri Në Shqipëri në maj të vitit 1993 u krijua Sistemi i thesarit, i cili menaxhon shpenzimet dhe të ardhurat e buxhetit sipas një klasifikimi institucional buxhetor, në të cilin bëhet dallimi i subjekteve të përfshira në menaxhimin e shpenzimeve dhe të ardhurave buxhetore. 63 Nga viti 2000, me ndihmen teknike të BB, është mbështetur zbatimi i një projekti për një sistem financiar të ri të integruar 64 (Oracle-Financials) për mbajtjen e buxhetit dhe kontabilitetit në Shqipëri, me synim krijimin e një sistemi të thesarit të plotë e funksionues dhe përmirësimin e hartimit e zbatimit të buxhetit. Nëpërmjet tij u pajisen të 36 strukturat e Drejtorisë së Thesarit në rrethe me mjetet kompjuterike (pajisje dhe programe) të përshtatshme për mbledhjen, menaxhimin dhe shkëmbimin e të dhënave të tyre kontabël. Me implementimin e plotë të këtij programi pritet të mundësohet përgatitja e pasqyrave financiare për të gjitha entitet 63 Mbeshtetej ne detyrimet qe percakton Ligji nr.7661, datë "Për kontabilitetin tashme i shfuqizuar 64 SPI (sistem i planifikimit te integruar) Paraqitja e shpenzimeve buxhetore sipas politikave publike duke marre parasysh kufizimet e burimeve 106

121 kryesore raportuese të sektorit publik. Kjo do të arrihet pas implemetimit të fazës së tretë të projektit për reformimin e Sistemit të Thesarit, ku të jenë përfshirë në rrjet të gjithë përdoruesit e sistemit dhe kur sistemi të funksionojë i integruar me të gjithë elementët përbërës të tij. Në lidhje me përgatitjen e buxhetit janë implementuar që prej vitit 2003 klasifikimet e reja ekonomike dhe programe buxheti. Në nivelin e sektorit, fillimisht procesi i PBA është shtrirë për mbulimin e 10 ministrive sektoriale. Në këtë drejtim, me ndihmën edhe të partnerëve për zhvillimin e Shqiperise DFID, KE, UNDP, USAID dhe BB bëhet i mundur prezantimi i një klasifikimi programesh që mundësonte një përafrim më strategjik për shpërndarjen e burimeve brenda agjencive shpenzuese dhe hidhen hapat fillestare në një numër ministrish për të vlerësuar koston e politikave kryesore sipas SKZHES. Përsa i përket zbatimit të buxhetit konstatohet rritje edhe në drejtim të zbatimit të kompjuterizimit të Thesarit, në regjistrimin e drejtpërdrejtë të faturave tatimore në Thesar dhe në zhvillimin e Librit të Përgjithshëm të Llogarive të Thesarit. Nga fundi i vitit 2006, sistemi qëndror i Thesarit kompjuterizohet me një klasifikim të buxhetit në përputhshmëri me sistemin GFS dhe adoptohen pasqyrat e llogarive. Ligji "Për Menaxhimin e Sistemit Buxhetor" e përcakton Sistemin e thesarit si tërësia e rregullave dhe e procedurave, si dhe struktura organizative përkatëse, e ngarkuar për ekzekutimin e buxhetit, administrimin e mjeteve monetare, mbajtjen e llogarive dhe raportimin financiar të qeverisjes së përgjithshme. 65 Drejtoria e Përgjithshme e Thesarit në Ministrinë e Financave është organi përgjegjës për menaxhimin e sistemit të Thesarit. Arkëtimet dhe pagesat e qeverisjes së përgjithshme kryhen nëpërmjet llogarisë së unifikuar të thesarit, e mbajtur në lekë dhe në valuta të huaja. Llogaria e unifikuar e thesarit mbahet në Bankën e Shqipërisë. Të gjitha shpenzimet e buxhetit të shtetit, për organet qëndrore dhe organet e pushtetit lokal, kryhen me autorizimin dhe pas kontrollit nga Degët e Thesarit ose Drejtoria e Thesarit. Të gjitha të ardhurat e buxhetit të shtetit, tatimore dhe jotatimore, në formën e kredive dhe të ndihmave si dhe të ardhurat sekondare të vetë institucioneve buxhetore depozitohen dhe administrohen nëpërmjet llogarive të buxhetit, të çelura në emër të Thesarit. Përdorimi i tyre bëhet në bazë të akteve ligjore dhe nënligjore në fuqi. Angazhimet dhe detyrimet financiare të njësive të qeverisjes së përgjithshme paguhen vetëm nga llogaritë e thesarit, nëpërmjet sistemit të thesarit nga personat e 65 Neni 3 pika 37 I ligjit nr.9936 date Per menaxhimin e sistemit buxhetor ne Shqiperi, 107

122 autorizuar, nga nëpunësi i parë autorizues me propozimin e nëpunësve autorizues të njësive të qeverisjes së përgjithshme. Përpara kryerjes së pagesave, sistemi i thesarit kontrollon ekzistencën e angazhimit, dokumentacionin bazë, që vërteton shërbimin e kryer, ekzistencën e mjeteve monetare të mjaftueshme për kryerjen e pagesës. Pagesat e kryera gjatë vitit buxhetor, pavarësisht kohës së kryerjes së shpenzimeve publike, regjistrohen si pagesa të këtij viti. SIGMA në raportin vjetor të vlerësimit në fund të vitit 2013, rekomandon theks më të fuqishëm në monitorimin e shpenzimeve faktike kundrejt buxhetit, rezultate reale kundrejt synimeve dhe sisteme kontrolli më të mira për angazhimet financiare, ku njësitë shpenzuese janë të obliguara të regjistrojnë të gjitha angazhimet financiare në sistemin e thesarit, para nënshkrimit të një kontrate, në mënyrë që kontrata të mund të nënshkruhet vetëm në rastet kur të ardhurat përkatëse janë të disponueshme. Ministria e Financave mbështetur në Letër Politikat për Kontrollin e Brendshëm Financiar Publik (KBFP) dhe planin e veprimit për periudhën inkurajon njësitë e qeverisjes së përgjithshme ta përdorin online (në kohë reale) sistemin financiar aktual të kompjuterizuar të Thesarit. Qëllimi kryesor është të sigurohet përgjegjshmëria e plotë manaxheriale e njësive publike dhe monitorimi online ndërmjet njësive të qeverisjes së përgjithshme dhe AMoFTS (Sistemit të Thesarit të Ministrisë së Financave të Republikës së Shqipërisë). Sistemi informatik do të mbulojë pjesën më të madhe të aspekteve të mbajtjes së buxhetit dhe kontabilitetit si: përgatitje dhe mbajtje buxheti, thesari, aktive të qëndrueshme, inventare, ndërtimi i pasqyrave financiare, prokurimet, menaxhimin e të ardhurave të buxhetit dhe të mjeteve monetare, kontabilitetin, raportimin financiar etj. Është implementuar vetëm moduli i të ardhurave dhe shpenzimeve të buxhetuara dhe realizuara. Për qëllim plotësimi, SIFQ përfshin module që janë përdorur për menaxhimin e disa prej aseteve të Qeverisë, për kontabilitetin e angazhimeve financiare dhe menaxhimin e debitorëve dhe kreditorëve. Një nga prioritetet strategjisë së financave publike, është zhvillimi i standardeve të kontabilitetit dhe zgjerimi i elementëve funksionalë të SIFQ-it, me qëllim që ta shndërrojë atë në një sistem të përshtatshëm informativ të menaxhimit të integruar financiar. Kjo kërkon që prezantimi më i gjerë i kontabilitetit me bazë rritëse të trajtohet me kujdes dhe të jetë i lidhur me forcimin e kapaciteteve, veçanërisht në zyrat rajonale të Thesarit të Shtetit. Në Sistemin Informativ Financiar të Qeverisë është futur një iniciativë pilote sipas të cilës, pesë institucione buxhetore mund të kenë akses në sistem. Qëllimi është që të rritet numri i institucioneve nga 5 deri 30 në të ardhmen e afërt. Aktualisht nuk po 108

123 shtohet numri i këtyre institucioneve. Në prill të vitit 2011 ka filluar projekti për Mbështetjen dhe zgjerimin e Sistemit të Thesarit në Shqipëri(SETS) 66 me qëllim që të mbështesë MF-në në menaxhimin e financave publike në vend, në monitorimin dhe menaxhimin e likuiditeteve të qeverisë, në rregjistrimin e saktë kontabël të të gjitha transaksioneve të qeverisë dhe përgatitjen e raporteve financiarë të konsoliduara të qeverisë. Projekti synon forcimin e mëtejshëm të anës funksionale dhe operacionale të Sistemit Informatik Financiar të Qeverisë. Projekti do të asistojë në rritjen e kapaciteteve me anë të trajnimeve dhe asistencës teknike dhe do të hapë rrugën për reformat në vazhdim për menaxhimin e financave publike. Për këtë do të zgjerojë sistemin nëpërmjet një Web portali dhe menaxhimin elektronik të dokumentave financiarë Krijimi dhe funksionimi i kontabilitetit të sektorit publik në Shqipëri. Rëndësia e tij për vendimmarrjen. Pas krijimit të sistemit të Thesarit, nga viti 1998, kontabiliteti dhe raportimi financiar për njësitë publike, institucionet buxhetore bazohet në një plan kontabël të posaçëm për sektorin publik 67. Në bazë të këtij plani qëndron parimi i kontabilitetit të të drejtave dhe detyrimeve të konstatuara. Në themel, ky plan ka një klasifikim ekonomik, që mbështetet në planin unik të llogarive kontabël për të gjithë sektorin publik, i hartuar mbi bazën e planit të llogarive publike të Francës. Për shkak të rregullimit të fortë ligjor të veprimtarisë së njësive publike edhe kontabiliteti dhe raportimi financiar është i orientuar drejt mënyrës së buxhetimit dhe kontrollit të zbatimit të buxhetit të shtetit. Në përgjithësi, kontabiliteti mbahet me dorë. Nuk ekziston një program kompjuterik kontabël i unifikuar për njësitë publike. Në fund të çdo viti, njësitë e qeverisjes së përgjithshme, nxjerrin pasqyrat financiare, ku përfshihen të gjitha operacionet buxhetore dhe jo buxhetore, llogaritë e performancës dhe një pasqyrë e flukseve monetare si edhe shënimet e pasqyrave financiare. 68 Të dhënat e këtyre pasqyrave, deri në vitin 2006, nga njësitë qeveritare (qëndrore dhe 66 Projekti SETS financohet nga BE,ADA,qeveria shqiptare dhe zbatohet nga Agjensia Austriake për Zhvillim në bashkëpunim të ngushtë me MF-në e Shqipërisë. Afati përfundimtar i projektit 14 tetor VKM nr 248 dt pika 3 "Per Miratimin e Planit Kontabel Publik" ( ndryshuar me VKM nr. 25 date 20/01/2001). 68 PF - Bilanci, Pasqyrën e të ardhurave dhe shpenzimeve të veprimtarisë rrjedhëse, Pasqyrën e shpenzimeve të veprimtarisë së investimeve dhe e burimeve të financimit të saj, një pasqyrë të flukseve monetare, e gjendjes dhe ndryshimit të aktiveve të qëndrueshme të trupëzara, e lëvizjes së fondit bazë e shënime shpjeguese 109

124 vendore) dorëzoheshin çdo vit në Drejtorinë e Kontabilitetit pranë Ministrisë së Financave, e cila hartonte përmbledhësen e pasqyrave financiare ku përfshiheshin pasqyrat financiare e paraqitura nga ministritë e linjës dhe institucione të tjera qendrore, nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore dhe Instituti i Sigurimeve Shëndetësore, nga Njësitë e Menaxhimit dhe Zbatimit të Projekteve e Marrëveshjeve me donatorë të huaj, nga Drejtoria e Borxhit dhe Drejtoria e Thesarit në Ministrinë e Financave dhe nga Degët e Thesarit, për organet e qeverisjes vendore. Pasqyrat e 94 ndërmarrjeve shtetërore (deri në 100 % e kuotës së pronësisë e zotëruar nga shteti) konsolidoheshin sipas metodës së kapitalit neto. Paraqitja e të dhënave financiare, që bazohej në një dokumentacion të tillë, e bënte kontabilitetin dhe pasqyrat financiare dokumentin më të besueshëm për përdoruesit e tij. 69 Pas muajit qershor 2006, me udhëzim të Ministrit të Financave 70, degët e thesarit në rrethe vetëm do të pranonin pasqyrat financiare të vitit 2007 të njësive vendore dhe nuk do të përpunonin e raportonin në Drejtorinë e Kontabilitetit përmbledhësen e tyre. Ndërsa Drejtoria e Kontabilitetit vetëm do të pranonte informacionin e pasqyrave financiare të vitit 2007 dhe nuk do të ndërtonte përmbledhësen e tyre. Njësitë e qeverisjes së përgjithshme përdorin bazën rrjedhëse të modifikuar të kontabilitetit. Veprimet e mbylljes së llogarive dhe hartimi i pasqyrave të vitit 2007 u kryen në bazë të udhëzimit nr. 14, datë 28/12/2006 dhe nr. 26, datë 27/12/2007, "Për përgatitjen dhe raportimin e pasqyrave financiare vjetore për institucionet qëndrore, vendore dhe njësitë që varen prej tyre si dhe të njësive të zbatimit të projekteve e marrëveshjeve me donatorë të huaj". Nga viti 2008 njësitë publike përdorin dy udhëzimet e viteve 2006 dhe 2007 me ndryshimet e bëra në Udhëzimin nr. 10, datë 27/02/2008. Njësitë e qeverisjes së përgjithshme përdorin aktualisht të njëjtat formate të pasqyrave financiare që janë miratuar sipas udhëzimeve të sipërpërmendura. Pas vitit 2008 nuk janë përgatitur akte ligjore e nënligjore në fushën e kontabilitetit publik që të synonin 69 Baza ligjore, pika 3 e Vendimit te Keshillit te Ministrave nr.248 date "Per Miratimin e Planit Kontabel Publik" ( ndryshuar me VKM nr. 25 date 20/01/2001), Udhezimi i Ministrit te Financave nr.14 date "Per pregatitjen dhe raportimin e Pasqyrave Financiare Vjetore te vitit 2006 per Institucionet Qendrore, Organet e Pushtetit vendor dhe njesive qe varen prej tyre si dhe te njesive te menaxhimit / zbatimit te projekteve e marveshjeve me donatore te huaj". 70 Udhezimi i Ministrit të Financave nr.10 date 27/02/2008 bëri disa ndryshime në Udhezimin nr. 14 datë 28/12/2006"Per pregatitjen dhe raportimin e Pasqyrave Financiare Vjetore per Institucionet Qendrore, Organet e Pushtetit vendor dhe njesive qe varen prej tyre si dhe te njesive te menaxhimit / zbatimit te projekteve e marveshjeve me donatore te huaj dhe nr. 26 date 27/12/

125 përmirësimin e këtij elementi të sistemit të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik. Prapambetja e vënë re në kontabilitetin publik në krahasim me elementët e tjerë të sistemit të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik ka qënë e dukshme. Sistemi i thesarit, ndryshe nga njësitë publike, vazhdon të përdorë sistemin e bazës monetare 71 të kontabilitetit, si një instrument për të menaxhuar dhe mbajtur nën kontroll flukset monetare. Sistemi i kontabilitetit me bazë monetare është aplikuar në sektorin publik për një kohë të gjatë, por pavarësisht efekteve pozitive që sjell, nuk jep informacion të plotë në lidhje me të drejtat dhe detyrimet dhe me përfitimet e ardhshme të njësive publike. Mospërputhja e bazës së kontabilitetit midis sistemit të thesarit dhe njësive publike bën të nevojshëm një rakordim në Drejtorinë e Përgjithshme të Thesarit, midis të dhënave të pasqyrave financiare të përgatitura nga njësitë publike buxhetore, sipas bazës rrjedhëse të modifikuar, me pasqyrat financiare të flukseve monetare të përgatitura nga Sistemi i Thesarit. Procesi i rakordimit shoqërohet me vështirësi që e kanë bazën tek mos reflektimi në sistemin kompjuterik të thesarit të disa llogarive të cilat përdoren në njësitë publike, tek mungesa e trainimit të kontabilistëve të sektorit publik dhe tek një mungesë kontrolli mbi regjistrimet që kryejnë ata. Ristrukturimi i drejtorive në Ministrinë e Financave në vitin 2011 çoi në shkrirjen e Drejtorisë së Kontabilitetit. Funksionet që kishte më parë kjo drejtori i kaluan NJQH/MF, pranë së cilës punon vetëm një specialist i kontabilitetit. Ky riorganizim, krijoi kushtet që Ministria e Financave të mos mundë të ndihmojë njësitë publike në organizimin dhe mbajtjen e kontabilitetit të tyre në përputhje me nivelin që kërkon sistemi i Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik dhe të mos mundësojë kontrollin e saktësisë së pasqyrave që duhet të përgatisin njësitë publike. Si rrjedhojë, që prej vitit 2008 nuk ka publikime të pasqyrave financiare të konsoliduara për qeverinë si një e tërë (Njësinë ekonomike Republika e Shqipërisë) dhe nuk realizohet përshtatja e pasqyrave të nxjerra nga sistemi i integruar i Thesarit në formën e pasqyrave të konsoliduara të Shtetit. Gjithashtu, nuk mundet të kryhet aktualizimi i metodologjisë së kontabilitetit publik me zhvillimet bashkëkohore dhe kontrolli i procesit të zbatimit të strategjisë së qeverisë lidhur me implementimin e Standardeve të Kontabilitetit të Sektorit Publik si një nga objektivat kryesore të NJQH/MFK-së. 71 Ligji për Menaxhimin e Sistemit Buxhetor në Republikën e Shqiperisë, mbështet bazën monetare të kontabilitetit 111

126 4.5.1 Rregullimet institucionale dhe politikat në lidhje me funksionin e kontabilitetit dhe raportimit në sektorin publik, në mbështetje të kërkesave të MFK-së Politikat në lidhje me funksionin e kontabilitetit publik synojnë në përmirësimin e shpenzimeve publike dhe të menaxhimit të pasurive dhe në rritjen e transparencës fiskale, duke shkuar kështu në koherencë me parimet e sistemit të menaxhimit financiar dhe kontrollit (MFK). Kjo synohet të arrihet nëpërmjet vendosjes së kontrollit paraprak të procedurave të kontabilitetit publik dhe të procedurave raportuese. Plani kombëtar për zbatimin e marrëveshjes së stabilizim-asociimit përcakton në fokusin e Qeverisë Shqiptare, veç të tjerash edhe përcaktimin e parimeve e rregullimeve të përgjithshme për mbajtjen e kontabilitetit publik, në përputhje me standardet ndërkombëtare të kontabilitetit të sektorit publik dhe me ato evropiane. Ministria e Financave me mbështetjen teknike e financiare të një sërë organizmave ndërkombëtare si BB, PNUD, CARDS, SIGMA etj ka qenë aktive në hartimin e rregullave kontabile, të pasqyruara në ligje, vendime dhe udhëzime përkatëse. Për pasojë ne sot kemi një paketë ligjore që rregullon kontabilitetin dhe paraqitjen e pasqyrave financiare në sektorin publik. Ministri i Financave është përgjegjës për krijimin e sistemit të kontabilitetit të detyrueshëm për të gjitha njësitë e qeverisjes së përgjithshme, në përputhje me standardet ndërkombëtare të pranuara. Ministri i Financave përcakton njësitë përkatëse të qeverisjes së përgjithshme dhe njësitë shpenzuese, të cilat janë të detyruara të mbajnë kontabilitet dhe të raportojnë sipas standardeve të përcaktuara. Ministri i Financave nxjerr udhëzim për standardet dhe procedurat e kontabilitetit, për njësitë e qeverisjes së përgjithshme Ne nenin 3 te ligjit nr.9936 date Per menaxhimin e sistemit buxhetor ne Shqiperi, është percaktuar: Qeverisja e pergjithshme, si tërësia e njësive të qeverisjes qëndrore,vendore dhe të fondeve speciale. Njesi te qeverisjes qendrore, jane njesite e pushtetit ekzekutiv, legjislativ dhe gjyqesor, te krijuara me Kushtetute, ligj ose vendim te Keshillit te Ministrave, qe kane si veprimtari te tyre paresore permbushjen e funksioneve te qeverisjes qendrore. Njesi te qeverisjes vendore jane njesite e niveleve te ndryshme vendore, te krijuara me ligj, qe kane si veprimtari te tyre paresore permbushjen e funksioneve te qeverisjes vendore, brenda nje territori te caktuar. Njesi e fondeve speciale eshte njesia e krijuar me ligj per te ushtruar funksione specifike te qeverisjes qendrore dhe vendore e) Njesi shpenzuese, eshte njesia me e vogel organizative e njesive te qeverisjes se pergjithshme, per te cilen jane detajuar fondet buxhetore. 112

127 Nëpunësi i parë autorizues dhe nëpunësit autorizues të njësive të qeverisjes së përgjithshme 73 përgjigjen për funksionimin e sistemit të kontabilitetit, në përputhje me ligjin, aktet e tjera në zbatim të tij dhe me udhëzimet e Ministrit të Financave. Nëpunësit zbatues në NJQP-e dhe në agjensitë në varësi të tyre, duhet të jenë të përkushtuar për implementimin e zbatimin, duke nxjerre në pah edhe mangësitë e paqartësitë, të cilat pengojnë transparencën dhe vendimmarrjen. Kuadri ligjor i nevojshëm do të funksiononte më mirë në çdo fushë nëse ai do të administrohej dhe zbatohej me seriozitet. Sipas kërkesave të menaxhimit financiar dhe kontrollit, çdo sistem kontabiliteti financiar i njësisë duhet të garantojë që të gjitha transaksionet të regjistrohen në përputhje me parimet e kontabilitetit; organizimi i dokumenteve të kontabilitetit të lejojë përgatitjen e raporteve të domosdoshme për përdoruesit e jashtëm dhe të brendshëm të informacionit (p.sh. audituesit); raportet financiare të japin një pamje të vërtetë dhe të ndershme të gjendjes financiare të njësise, rezultatit pozitiv/deficitit për periudhën e kontabilizuar si dhe qarkullimit të mjeteve monetare.(mf, 2010) Çdo njësi duhet të zbatojë proçedura të përshtatshme të MFK për të garantuar Regjistrimin në kohën e duhur të të gjitha transaksioneve, Klasifikimin e duhur të transaksioneve dhe aktiviteteve, sipas kërkesës, Praninë e autorizimeve të nevojshme, Dokumentacion të plotë dhe të hartuar sipas kërkesave si dhe ruajtjen e tij, Disponueshmërinë e informacionit. Njësia duhet të garantojë ruajtjen e informacionit të mëposhtëm, që lidhet me transaksionet: Dokumentet që shërbejnë si bazë për transaksionin, duke përfshirë të gjitha dokumentet shtesë (të tilla si kopje të faturave, kërkesat për prokurim, etj); 73 Ne mbeshtetje te nenit 3 dhe 19, te ligjit nr. 9936, date Për Menaxhimin e Sistemit Buxhetor ne Republikën e Shqipërisë, si edhe ne mbeshtetje te Ligjit nr date Per menaxhimin Financiar dhe Kontrollin, Nepunes autorizues eshte nepunesi i nivelit me te larte i njesive te qeverisjes se pergjithshme 113

128 Dokumentet që raportojnë specifikat e auditimeve të kryera (për shembull, listat e verifikueshmërisë, raportet e auditimit që i referohen transaksioneve, etj). Ndër kërkesat kryesore të ligjit për menaxhimin financiar, menaxhimi i aktiveve është një prej përgjegjësive të Nëpunësit Autorizues në njësitë e sektorit publik. Çdo njësi duhet të vendosë proçedura për pranimin, përdorimin efektiv, efiçent të aktiveve, ruajtjen, qarkullimin dhe asgjësimin e aktiveve nën kontrollin e tyre. Menaxhimi i përdorimit efikas të aseteve publike, ka shtyrë mjaft qeveri në botë të adoptojnë sisteme të buxhetimit dhe kontabilizimit mbi baza rritëse. Një nga pengesat për përfitimet kryesore të përdorimit të këtij sistemi në Shqipëri, është mungesa e identifikimit dhe vlerësimit të pronave ekzistuese të njësive publike. Për këtë, çdo njësi duhet që të hartojë, të mbajë dhe të rifreskojë një regjistër të të gjitha aktiveve që ajo ka në pronësi dhe që përdor. Ky regjistër do të jetë i vlefshëm në përgatitjen e llogarive të saj. Duhet gjithashtu që të verifikohet gjendja e aktiveve aktuale të njësisë dhe të planifikohen ndryshime. Regjistri i aktiveve të një njësie, duhet të përfshijë si aktivet e luajtshme dhe ato të paluajtshme, duke specifikuar aktivet të cilat gjenden në pronësi të njësisë dhe ato që gjenden nën kontrollin e saj ligjor, si dhe të kryejë verifikimin për çdo vit. Hartimi i regjistrit të aktiveve atraktive, të tilla si punimet e artit dhe sendet e tjera, që mund të jenë të rrezikuara nga vjedhjet, përbën një kërkesë, që kërkon një kujdes të veçantë. Këto aktive mund të përfshihen edhe kur janë nën pragun e vlerësimit, si dhe investimet në formën e aksioneve dhe obligacioneve në kompanitë tregtare. Në strategjinë e financave publike , si politika kryesore në fushën e administrimit financiar parashikoheshin Përgatitja dhe zbatimi i Standarteve të Kontabilitetit dhe Formateve të Raportimit për ekzekutimin e buxhetit për t u përdorur nga strukturat e Thesarit dhe njësitë shpenzuese. Në kuadrin e zhvillimit dhe zbatimit të infrastruktures IT bazuar në programin Oracle, do të formulohej ligji i ri për Per Kontabilitetin e sektorit publik dhe sigurimi i standarteve kombëtare të kontabilitetit publik, bazuar në standartet ndërkombetare të kontabilitetit të këtij sektori. Do të ndërtohej dhe dokumentohej sa më shpejt të ishte e mundur një sistem kombëtar llogarish për të gjithe nënsektoret e qeverisë, bazuar në klasifikimin 114

129 GFSM Synohej Pershpejtimi i punes për adoptimin formal të formatit GFSM 2001 për kontabilitetin, përfshirë dhe nxjerrjen e të dhënave me frekuencë të lartë (flukset mujore cash dhe të dhëna tremujore për operacionet e qeverisë), si dhe të dhënave tremujore të borxhit publik jo financiar. Kjo u arrit në fund vitit 2014,vit për të cilin raportohet në përputhje (GFSM2014), publikuar nga Drejtoria e Thesarit në Ministrinë e Financave. Në funksion të realizimit të këtyre politikave, u hartua plani i veprimit, për kalimin gradual drejt standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit të sektorit publik. Në anekset bashkengjitur letërpolitikave të KBFP-së, për periudhen , është paraqitur ky plan veprimi dhe hapat për kalimin gradual drejt SNKSP-ve në vendin tonë. Sipas këtij parashikimi, Ministria e Financave do të kalojë drejt sistemit të kontabilitetit me bazë detyrimesh dhe angazhimesh të konstatuara (accrual), fillimisht me futjen e disa SNKSP-ve 6 dhe 24 dhe të SNKSP-së me bazë-mjete monetare, në një numër të kufizuar ministrish dhe njësish të pushtetit vendor brenda një periudhe 6 vjeçare 75. Pritshmëritë nuk u realizuan dhe të gjitha këto politika vazhdojnë të jenë sfida për të ardhmen në strategjinë e financave publike Sipas kësaj strategjie, në funksion të përmirësimit të Menaxhimit Financiar dhe Kontrollit, shërbimi i kontabilitetit në njësitë e pushtetit qendror dhe vendor, në Shqipëri do të përmirësohet më tej nëpërmjet futjes së sistemeve financiare të kompjuterizuara dhe funksioneve të monitorimit, forcimit të kapaciteteve institucionale dhe njerëzore, kryerjes së investimeve në përmirësimin e rrjeteve dhe shkëmbimit të informacionit në nivel kombëtar, rajonal dhe ndërkombëtar. Për të përmbushur kërkesat për raportim të menjëhershëm në kontekstin e aderimit në BE, qeveria do të fillojë herët në periudhën e planifikimit përgatitjen e raporteve financiare në vijim të parimeve dhe formateve të 74 Kjo do të arrihet nëpërmjet ndërtimit dhe dokumentimit të një sistemi kombëtar llogarish për të gjithë nënsektorët e qeverisë, bazuar në klasifikimin GFSM2001. Është ndërtuar dhe publikuar në fund të vitit 2014, në faqen e MeF, klasifikimi institucional i qeverisjes qendrore. 75 Per miratimin e leterpolitikave per kontrollin e brendshem financiar publik dhe planit te veprimit Ne aneksin 4 parashikohet qe te jete bere identifikimi i njesive te kontrolluara sipas kerkesave te IPSAS 6, deri ne fund te vitit Vlera e te gjitha aseteve dhe detyrimeve financiare te jete percaktuar ne perputhje me IPSAS-et me baze te drejtat dhe detyrimet e konstatuara (accrual IPSAS), ne fazat e parashikuara, në fillim në njësitë pilot dhe pastaj për të gjitha njësite e kontrolluara Deri në fund të vitit 2014.do te hartohet nje deklarate financiare e konsoliduar per gjithe Qeverine, dhe kontabiliteti do te bashkeveproje me audituesit me qellim qe te garantohet se deklaratat i nenshtrohen auditimit 115

130 Manualit Statistikor Financiar të Integruar Qeveritar SELL 2010.(MF, 2014) Qeveria do të përmirësojë procedurat dhe modelet për raportimin brenda vitit, duke kombinuar informacionin financiar nga llogaritë me informacion material mbi aktivitetet dhe rezultatet në lidhje me planifikimin dhe buxhetin. Përveç kësaj, sistemi i raportimit do të zbatohet plotësisht në sistemin informatik të ardhshëm (SIMFQ) dhe jo në letër, dhe do të ketë mundësi hyrje nga të gjitha ministritë e linjës.(mf, 2014) Por pritshmëritë nuk do të realizohet nëse nuk : Kryhen trajnime ku të përfshihen të gjitha institucionet e sektorit publik nga NJQH/MFK-në Funksionon strategjia e komunikimit duke zhvilluar një qëndrim pozitiv ndaj ndryshimit nga njësitë e qeverisjes së përgjithshme (qëndrore dhe vendore) Sigurohen burime të mjaftueshme njerëzore dhe financiare për zbatimin nga njësitë qendrore dhe vendore dhe Programe të përshtatshme IT dhe software SNKSP në raportimin financiar në sektorin publik në Shqipëri. Gjendja dhe pritshmëritë. Zhvillimi dhe zbatimi i parimeve dhe standardeve të përparuara të kontabilitetit ka qenë objektivi kryesor i Qeverisë Shqiptare në fushën e kontabilitetit publik. Në strategjinë e financave publike në Shqipëri, mbështetur në praktikat ndërkombëtare, kalimi drejt standardeve ndërkombëtare dhe europiane të kontabilitetit të sektorit publik, njohja, përvetësimi dhe përdorimi i tyre nga profesionistët në këtë sektor, është konsideruar njëkohësisht domosdoshmëri dhe sfidë për të ardhmen. Krijimi i infrastrukturës ligjore dhe nënligjore të Kontabilitetit dhe e Raportimit Financiar në Sektorin Publik, implementimi dhe zbatimi i tyre në Shqipëri, synojnë që krahas unifikimit të mbajtjes së kontabilitetit dhe përgatitjes së pasqyrave financiare, të ndikohet në vendimmarrje të drejta, afatgjata dhe me cilësi, në të gjitha nivelet e qeverisjes; në rritjen e efektivitetit dhe efiçensës së burimeve; në formalizimin e ekonomisë dhe për të luftuar më mirë fenomenet e korrupsionit, mashtrimit, shpërdorimit, parave të pista etj, për të përmirësuar nivelin e transparencës fiskale me publikun dhe për t u integruar dhe ballafaquar me ekonominë globale. Në periudhat afatshkurta është bërë përcaktimi i parimeve dhe rregullimeve të përgjithshme për mbajtjen e kontabilitetit, në përputhje me standardet europiane, parimet dhe rregullat kryesore, me synim përmirësimin e cilësisë së informacionit financiar si dhe rritjen e 116

131 efektivitetit dhe efiçencës për transparencën e shpenzimeve publike, nëpërmjet menaxhimit më të mirë të tyre. Por, standartizimi kontabël dhe raportimi në sektorin publik është një proces që kërkon kohën dhe njëkohësisht një reformim të vazhdueshëm të politikës, institucioneve, strukturave dhe profesionistëve. Ai është një edhe një nga faktorët e rëndësishëm që menaxherët të kenë në dispozicion informacionin specifik financiar të nevojshëm, për të siguruar që objektivat janë duke u arritur në përputhje me parimet e ekonomisë, efiçencës dhe efektivitetit dhe në pajtim me planet dhe programet. Plani i veprimit dhe hapat për kalimin gradual drejt SNKSP-ve në vendin tonë, parashikuar që në vitin 2009, është mbështetur në një manual për kalimin, të publikuar nga Federata Ndërkombëtare e Kontabilistëve, si udhëzues për qeveritë dhe njësitë ekonomike qeveritare 76 Ai konsiston në: a. Përcaktimin e përgjegjësive mbi raportimin financiar Kërkohet të identifikohen njësitë kontrolluese dhe njësitë e kontrolluara, sipas përkufizimit të SNKSP 6, në mënyrë që të dihet se cilat njësi të përfshihen në pasqyrat financiare të qeverisë si një e tërë dhe se cilët standarde të zbatohen 77. Por, vazhdon të mos jenë listuar qartë, sipas SNKSP 6, entitet raportuese të sektorit publik, në njësi të kontrolluara e kontrolluese (buxhetore ose jo-buxhetore), që më së fundmi do të konsolidohen tek njësia kontrolluese (Republika e Shqipërisë). Kështu, vështirësohet puna për hartimin e pasqyrave financiare të konsoliduara, gjë e cila ndikon negativisht në njohjen e gjendjes pasurore të qeverisë dhe entiteteve të kontrolluara prej saj. Në ato vende të cilat buxhetin e bëjnë të ditur publikisht, SNKSP 24 kërkon një pasqyrë të krahasimit midis buxhetit dhe faktit, në mënyrë që organi legjislativ të identifikojë shkallën e disiplinës fiskale të zbatuar. Në Shqipëri, sot, plotësohet një pasqyrë në mbështetje të SNKSP 24 që kërkon, që njësitë ekonomike, të cilave u kërkohet ose e zgjedhin vetë që t i publikojnë buxhetet e miratuara, për të cilat përgjigjen publikisht, të krahasojnë shumat e buxhetit me shumat faktike të përfshira në pasqyrat financiare të njësive ekonomike dhe të japin informacion shpjegues për 76 Botimi i dytë, Studimi 14, FNK, dhjetor Njësia kontrolluese është Republika e Shqipërisë, ndërsa në njësitë e kontrolluara përfshihen të gjitha njësitë buxhetore dhe jo buxhetore pranë pushtetit qendror, pushtetit vendor dhe komuniteteve. 117

132 arsyet e ndryshimeve materiale ndërmjet shumave të buxhetuara dhe shumave faktike. Kjo pasqyrë i paraqitet organit legjislativ. b. Zbatimin e kërkesave për raportimin mbi bazën monetare Parashikohen të gjitha veprimet që duhen kryer për zbatimin e SNKSP-së mbi bazën monetare, për të thjeshtuar kalimin drejt kontabilitetit mbi bazën e të drejtave dhe detyrimeve të konstatuara. Siç e kërkon Pjesa 1 e SNKSP-së mbi bazën monetare të kontabilitetit, të gjitha njësitë e kontrolluara duhet të përgatisin një pasqyrë të arkëtimeve dhe pagesave dhe njësia kontrolluese duhet të përgatisë një pasqyrë të konsoliduar të arkëtimeve dhe pagesave. Aktualisht në fund të vitit fiskal në vendin tonë përgatitet një pasqyrë e konsoliduar e arkëtimeve dhe pagesave, ku përfshihen të gjitha njësitë buxhetore dhe jashtëbuxhetore. Kjo pasqyrë i përmbush kërkesat e SNKSP-së të Bazës Monetare, por i mungon informacioni për pagesat e bëra nga të tretët dhe për arketimet dhe pagesat e ndërmarrjeve tregëtare shtetërore. Përveç kësaj nuk është përgatitur një pasqyrë e konsoliduar e flukseve monetare, e parashikuar dhe në përputhje me SNKSP 2. Pjesa 2 e SNKSP e kontabilitetit mbi bazën monetare, nxit, por nuk detyron, kryerjen e testimit pilot të njësive të kontrolluara për të mbledhur informacion dhe për të përgatitur tabelat e aktiveve, pasiveve, të ardhurave dhe shpenzimeve të tyre, sikur të ishin duke zbatuar kontabilitetin mbi bazën e të drejtave dhe detyrimeve të konstatuara. Pas përfundimit të këtyre tabelave për njësitë pilot, siç parashikohet nga SNKSP-të e kontabilitetit me të drejta dhe detyrime të përcaktuara, këto procedura duhen zbatuar për të mbuluar të gjitha njësitë e kontrolluara dhe të përfshihen në Pasqyrat Financiare të Përgjithshme të konsoliduara për të gjithë qeverinë. Sot, njësitë e qeverisjes së përgjithshme i përgatisin këto tabela jo të detyrueshme, por nuk është bërë asnjë përpjekje për të përgatitur dhe publikuar një raport të konsoliduar, ku të identifikohen aktivet gjithsej të zotëruara dhe pasivet gjithsej të detyruara nga ana e qeverisë në tërësi. Përfundimisht, kërkohet që kontabiliteti të veprojë në bashkëpunim të ngushtë me audituesit, me qëllim që, të garantohet se deklaratat i nënshtrohen auditimit dhe afatet po ashtu i nënshtrohen verifikimit, në pajtim me Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit. Kjo kërkesë pothuajse nuk zbatohet, megjithëse afatet për përmbushjen e saj janë tejkaluar. c. Zbatimin e kërkesave për raportimin financiar. Pasqyrat financiare të përdorura në sektorin publik ngjajnë shumë me ato të sektorit privat, me përjashtim të faktit se ndryshojnë emrat e tyre. Secila njësi ekonomike e 118

133 qeverisë përgatit pasqyrat e veta financiare dhe këto, pastaj, konsolidohen pranë qeverisë qendrore. Për të parandaluar llogaritjen e dyfishtë, eliminohen të gjitha transferimet midis njësive ekonomike në kuadër të procesit të konsolidimit. Të gjitha njësitë e kontrolluara dhe njësitë kontrolluese duhet të përdorin titujt e pasqyrave të përcaktuar në SNKSP 1. d. Njohjen dhe matjen e aktiveve. Në pasqyrat financiare duhet të përfshihet vlera e të gjitha aktiveve në zotërim të qeverisë. SNKSP-të identifikojnë se cilat aktive duhet të njihen dhe metodat që duhen përdorur për matjen e këtyre aktiveve. Informacioni duhet të pasqyrohet nga të gjitha njësitë e kontrolluara dhe të përfshihet në pasqyrat financiare. Aktualisht në vendin tonë, përmirësimi i mëtejshëm i shërbimit të kontabilitetit kërkon udhëzime të mëtejshme për rivlerësimin e aktiveve si dhe trajnimin e të gjitha njësive të pushtetit qendror dhe vendor, në këtë drejtim. Informacioni për aktivet qarkulluese si klientët, inventari, investimet, pasqyrohet në pasqyrat financiare nga disa njësi të kontrolluara Mbahen regjistra të aktiveve për shumë prej aktiveve afatgjata siç janë toka, trualli, makineritë dhe paisjet, që zotërojnë njësitë publike. Ato vlerësohen sipas kostos fillestare, dhe nuk është bërë ndonjëherë ri-vlerësimi i tyre. Kjo do të jetë një detyrë madhore gjatë kalimit drejt standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit, ku rivlerësimi i aktiveve është një prej kërkesave themelore. (Shera &Bezo, (2012) Shumë prej këtyre aktiveve nuk u janë caktuar vlerat dhe ato nuk janë përfshirë në pasqyrën e pozicionit financiar. Pothuajse aktivet e infrastrukturës, siç janë rrugët, trotuaret, bordurat kulluese, etj nuk janë të përfshira në regjistrat e aktiveve dhe rrjedhimisht nuk janë të përfshira në pasqyrën e pozicionit financiar. Gjithashtu, nuk jepet infomacioni i nevojshëm për shpenzimet rrjedhëse në lidhje me kontratat e mëdha të shërbimit e të punëve publike, mungon analiza dhe verifikimi i punëve publike në proces, me pasoja në raportimin financiar dhe vendimarrje. e. Njohjen dhe matjen e pasiveve. Në pasqyrat financiare duhet të përfshihet vlera e të gjitha pasiveve (afatshkurtra dhe afatgjata) për të cilat detyrohet qeveria, sipas udhëzimeve të SNKSP-ve, që përcaktojnë se cilat pasive duhet të njihen dhe si të maten këto pasive. Shumica e njësive të kontrolluara e përfshijnë vlerën e këtyre pasiveve, por këto në të shumtën e rasteve nuk pasqyrojnë me vërtetësi realitetin, pasi rregjistrohen ekstrakontabël nga njësitë publike. f. Njohjen dhe matjen e aktiveve neto 119

134 Ndërkohë që përcaktohen vlerat për të gjitha aktivet dhe pasivet, në përputhje me SNKSP-të e kontabilitetit me të drejta dhe detyrime të përcaktuara, vlera e aktiveve neto duhet të zbërthehet në kapital të kontribuar, suficite/deficite të akumuluar dhe rezerva, siç e kërkojnë SNKSP-të përkatës. Pastaj, këto do të duhet të përfshihen në pasqyrat e konsoliduara për të gjithë qeverinë. g. Njohjen dhe matjen e të ardhurave dhe shpenzimeve Procedurat e kontabilitetit me të drejta dhe detyrime të përcaktuara për njohjen dhe matjen e të ardhurave duhet të mblidhen siç e parashikojnë SNKSP 9 dhe 23. Pastaj, këto do të duhet të përfshihen në tabelën e të ardhurave, siç nxit edhe SNKSP e kontabilitetit monetar për t u përfshirë më pas në pasqyrat e konsoliduara për të gjithë qeverinë. Proceduat e kontabilitetit me të drejta dhe detyrime të konstatuara për njohjen dhe matjen e shpenzimeve duhet të mblidhen siç e parashikon SNKSP përkatës. Pastaj, këto do të duhet të përfshihen në tabelën e shpenzimeve, siç e nxit edhe SNKSP i kontabilitetit monetar, për t u përfshirë më pas në pasqyrat e konsoliduara për të gjithë qeverinë. h. Përcaktimin e datave të parashikuara për: Kalimin me afate të përcaktuara, duke përdorur si udhëzues modelin e përgjithshëm të Federatës Ndërkombëtare të Kontabilistëve dhe përgatitjen e një plani për trajnimin e instruktorëve të trajnimit, i cili do të sigurojë një kalim pa probleme drejt standardeve të kontabilitetit me të drejta dhe detyrime, të parashikuar në SNKSP. 4.7 Konkluzione për kapitullin e IV Nëpërmjet konkluzioneve të këtij kapitulli i japim përgjigje edhe pyetjeve kërkimore 1,2,3. Duke evidentuar politikat në lidhje me administrimin financiar, me funksionin e buxhetit, të thesarit, të kontabilitetit, në Shqipëri arrijmë në përfundimin se kuadri ligjor për mbështetjen e ndryshimeve thelbësore që kërkon sistemi i MFK-së ekziston. PBA dhe procedurat e planifikimit buxhetor janë ende jo plotësisht efektive për të siguruar lidhjen e shpërndarjes së burimeve me politikën strategjike dhe prioritetet e programit. Nga monitorimi konstatohet se planifikimi dhe përbërja e shpenzimeve faktike në Shqipëri, devijon thelbësisht dhe sistematikisht nga shpenzimet e buxhetuara. Konstatohen mosgarantim i pavarësisë së departamentit të politikave makroekonomike, mungesa të trajnimeve për të gjithë përdoruesit e buxhetit, mbi mënyrën e planifikimit dhe buxhetit më të mirë për programet e shpenzimeve. Ka 120

135 mungesa të një qasjeje më analitike ndaj programeve të shpenzimeve dhe vendimeve mbi investimet. Boshllëku në kuadrin rregullator të menaxhimit financiar publik lejon mungesë kontrolli të angazhimeve financiare, sipas tavaneve të PBA-së. Ky ka qenë faktori kryesor që kontribuoi në krijimin e detyrimeve të prapambetura të fshehura pas vitit Pritshmëritë, në lidhje me politikat e pasqyruara që në strategjinë e financave publike , nuk janë realizuar. Ato vazhdojnë të jenë sfida për të ardhmen në strategjinë e financave publike Janë bërë rregullime të veçuara me Përgatitjen dhe zbatimin e Standardeve të Kontabilitetit dhe formateve të raportimit për ekzekutimin e buxhetit. Pas vitit 2008 nuk janë përgatitur akte ligjore e nënligjore në fushën e kontabilitetit publik që të synonin përmirësimin e këtij elementi të sistemit të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik. Prapambetja e vënë re në kontabilitetin publik në krahasim me elementët e tjerë sistemit të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik ka qënë e dukshme. Arsyeja kryesore e kësaj situate mendojmë se është ristrukturimi i drejtorive në Ministrinë e Financave në vitin 2011 i cili çoi në shkrirjen e Drejtorisë së Kontabilitetit, funksionet e së cilës i kaluan NJQH në Ministrinë e Financave, pranë së cilës punon vetëm një specialist i kontabilitetit. Në këto kushte Ministria e Financave e ka pasur të pamundur të ndihmojë njësitë publike në organizimin dhe mbajtjen e kontabilitetit të tyre në përputhje me nivelin që kërkon sistemi i Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik dhe të mundësojë kontrollin e saktësisë së pasqyrave që duhet të përgatisin njësitë publike, nuk ka mundur të realizohet përshtatja e pasqyrave të nxjerra nga sistemi i integruar i thesarit në formën e pasqyrave të konsoliduara të Shtetit, nuk është kryer aktualizimi i metodologjisë së kontabilitetit publik me zhvillimet bashkëkohore dhe kontrolli i procesit të zbatimit të strategjisë së qeverisë lidhur me implementimin e Standardeve të Kontabilitetit të Sektorit Publik. Gjithashtu, procedurat për pranimin, përdorimin efektiv, efiçent të aktiveve, ruajtjen, qarkullimin dhe asgjësimin e tyre, si kërkesa kryesore të ligjit për menaxhimin financiar dhe kontrollin nuk kanë qënë efiçente. Mospërputhja e bazës së kontabilitetit midis sistemit të thesarit dhe njësive publike bën të nevojshëm një rakordim në Drejtorinë e Përgjithshme të Thesarit midis të dhënave të pasqyrave financiare të përgatitura nga njësitë publike buxhetore sipas bazës rrjedhëse të modifikuar me pasqyrat financiare të flukseve monetare të 121

136 përgatitura nga Sistemi i Thesarit. Procesi i rakordimit është shoqëruar me vështirësi që e kanë bazën tek mos reflektimi në sistemin kompjuterik të thesarit të disa llogarive të cilat përdoren në njësitë publike, tek mungesa e trainimit të kontabilistëve të sektorit publik dhe tek një mungesë kontrolli mbi regjistrimet që kryejnë ata. Si konkluzion, mosfunksionimi sipas parashikimeve i politikave të ndërmarra në fushat e buxhetit, thesarit dhe kontabilitetit e ka vështirësuar ecurinë normale të MFKsë, në drejtim të rritjes së efektivitetit, ekonomizimit dhe efiçensës së burimeve. Si pasojë edhe cilësia e vendimmarrjes nuk ka qenë në nivelin e pritur në të gjitha nivelet e qeverisjes dhe vazhdojnë të shfaqen fenomenet e korrupsionit, mashtrimit, shpërdorimit dhe parave të pista. Niveli i bashkëpunimit të auditimit të brendshëm me njësitë publike është jo në nivelet e duhura. Gati 50 % e rekomandimeve të tyre nuk merren parasysh. Kjo si pasojë e mungesës së nivelit të ndërgjegjësimit të menaxhimit të lartë për rëndësisë e AB-së në shtimin e vlerës së njësisë. Por, edhe si pasojë e nivelit profesional dhe efektivitetit të punës së audituesve të brendshëm. Konstatohet se pas vitit 2010 zhvillimi i funksioneve të auditimit të brendshëm ka mbetur pothuajse në vend. 122

137 KAPITULLI V METODOLOGJIA E KËRKIMIT 5.1 Shprehja e koncepteve në variabla Një nga hapat kyç në procesin e kërkimit konsiderohet formulimi i skemës së shprehjes së koncepteve në variabla. Ajo ka të bëjë me përkufizimin e një koncepti dhe matjen e tij përmes një variabli, si dhe lidhjen e koncepteve me njëri-tjetrin. Ajo nënkupton kalimin e koncepteve nga bota e teorisë në botën e vëzhgimit. Po ashtu, ajo jep informacion edhe për konceptet shkak dhe pasojë të fenomenit në studim. Në përgjithësi preferohet të bëhen aq skema të tilla, aq sa hipoteza janë formuluar dhe presin të kontrollohen me një metodë të caktuar. Numri i skemave të tilla përcaktohet nga lidhja e koncepteve me njëri-tjetrin. Referuar problematikës së kësaj doktorate, konceptet burojnë nga teoria dhe logjika, duke analizuar lidhjen mes tyre në mënyrë abstrakte. Në teori dhe rrafshin logjik jemi të bindur se cili është faktori shkaktar dhe cili është faktori pasojë. Por për të vërtetuar këtë, kalojmë në botën e vëzhgimit, ku kemi nevojë për shifra dhe modele ekonometrike. Ndërtimi i modeleve dhe regreseve shkon në përgjigje të çështjes nëse qëndrojnë për këtë rast shigjetat që ilustrojnë ndikimin e variablit të pavarur (shkaku) mbi atë të varurin (pasoja). 78 Skema të tilla mund të paraqiten në formën e një figure, siç është bërë më poshtë, për dy hipotezat në studim. Siç bie në sy ( figurat5.13. në vijim), ajo është e kompozuar në dy zona qartësisht të dallueshme: bota e teorisë ose zona e koncepteve dhe bota e vëzhgimit ose zona e variablave. Te pjesa e botës së teorisë analizohet në mënyrë abstrakte koncepti dhe lidhja apo marrëdhënia e tij me konceptet e tjera. Për të bërë këtë, në përgjithësi ndihmon rishikimi i literaturës së fushës së studimit dhe analiza e kërkuesit mbështetur në përvojën apo eksperiencën e tij. Kur flasim për lidhje mes konceptesh i referohemi lidhjes logjike mes tyre, e cila çon në drejtimin e shkakësinë mes koncepteve dhe drejtimit të lidhjes. Drejtimi i shkakësisë i ndan faktorët, në faktorë shkaktarë dhe në faktorë që pësojnë një luhatj, që korrespondon me ndryshimin e faktorit shkak, ndërsa drejtimi i lidhjes ka të bëjë me marrëdhënien pozitive apo negative mes faktorëve. Po t i referohemi figurës, do vërehet një shigjetë që buron nga faktorët e pavarur drejtë faktorit të varur: nga shkaqet te pasoja. 78 Shiko figurën (5.13) Skema e shprehjes së koncepteve në variabla, te një nga hipotezat më poshtë. 123

138 Zona e dytë, i referohet botës së vëzhgimit ose variablave, e cila nënkupton mënyrën se si është kaluar nga bota e koncepteve teorike te bota e observimit. Ky është një nga kalimet më delikate në kërkime, sepse mosmatja e saktë e koncepteve mund të çojë në deformime të kërkimit dhe shmangje nga realiteti. Në figurën e mëposhtme, kalimi nga teoria te vëzhgimi është simbolizuar me shigjeta që burojnë nga koncepti dhe zbresin te variablat përkatës. Nëse në botën e teorisë flasim për koncepte dhe faktorë shkak dhe pasojë, në botën e vëzhgimit preferohet të flitet me gjuhën e variablave të varur dhe të pavarur. Shënimi i varur dhe i pavarur është vendosur në figurë poshtë çdo variabli dhe drejtimi i shigjetave përsërit atë të shkakut dhe të pasojës te bota e teorisë. Këtu është preferuar që variablat të shpjegohen edhe sa i përket mënyrës së matjes dhe simbolit të përdorur. Për këtë figura është zgjatur poshtë me dy shirita të tjerë horizontal. Në fakt, nga këtu buron edhe pozicioni i variablave në një model: variabli i varur është në anën e majtë të barazimit, ndërkohë që variabli i pavaruar është në anën e djathtë të tij. Në vijim po ndalemi te secila hipotezë Hipotezat në lidhje me zbatimin e parimeve Hipoteza e parë është formuluar kështu: Sa më i lartë të jetë niveli i njohjes së menaxhimit financiar dhe të kontrollit nga organizatat e sektorit publik, aq më i plotë do të jetë zbatimi i parimeve të këtij sistemi. Nga mënyra se si është formuluar kjo hipotezë kuptohet lehtësisht se cili është faktori shkak dhe cili pasojë. Kështu, niveli i njohjes është faktori shkak, ndërsa zbatimi i parimeve është faktori pasojë. Në figurën e mëposhtme është ilustruar skema e shprehjes së koncepteve në variabla dhe drejtimi i lidhjes për zbatimin e parimeve. Zona e sipërme përfaqësohet nga konceptet, të cilët deduktohen nga teoria ose logjika e kërkuesit, mbështetur edhe në përvojën e tij, ndërsa te zona e poshtme janë pozicionuar variablat nga bota e vëzhgimit, matja e tyre, pyetja në pyetësor dhe simboli i tyre. Koncepti zbatimi i parimeve është matur me mesataren e 13 pyetjeve të shkallëzimit bipolar (alternativat e pyetjes janë: [1] Aspak, [2] Pak, [3] As pak, as shumë, [4] Shumë, [5] Plotësisht) dhe për të është përdorur simboli zb_parim. Për nxjerrjen e kësaj mesatareje merren në konsideratë përgjigjet për 13 pyetje të 124

139 pyetësorit, të cilat janë shpërndarë në rubrika të ndryshme dhe së bashku rrokin gjithë praktikat e zbatimit të parimeve të MFK-së nga njësia publike. Nëse mesatarja e variablit zb_parim për një pyetësor është pranë vlerës 1, atëherë thuhet se zbatimi i parimeve është shumë i ulët. Nga ana tjetër, nëse ajo mesatare rezulton pranë vlerës 5, atëherë mund të deklarohet se zbatimi i parimeve për atë njësi publike është i lartë. Koncepti niveli i njohjes është matur me një variabël kategorik të renditur të formës së shkallëzimit bipolar. Pyetja është: A jeni njohur me përgjegjësitë që ju ngarkon ligji për menaxhimin financiar dhe kontrollin? Alternativat e saj janë: [1] Aspak, [2] Pak, [3] As pak, as shumë, [4] Shumë, [5] Plotësisht. Simboli i këtij variabëli është niv_njoh. Pritet që sa më i lartë të jetë niveli i njohjes me përgjegjësitë që burojnë nga ligji, aq më i lartë është edhe niveli i zbatimit të parimeve të MFK-së. Pra, nga arsyetimi logjik, drejtimi i lidhjes mes niv_njoh dhe zb_parim pritet të jetë i drejtë. Përveç nivelit të njohjes ka edhe faktorë të tjerë që mund të përcaktojnë zbatimin e parimeve të MFK-së. Një arsye në dobi të përfshirjes së faktorëve të tjerë në studimin e një marrëdhënie mes dy dukurive mund të jetë edhe se në logjikën e një kërkuesi serioz, studimi i efektit të një faktori mbi një faktor tjetër vetëm me një regresion njëfaktorial (një variabël i pavarur, një variabël i varur), konsiderohet si një thjeshtim i skajshëm i realitetit, sepse janë mënjanuar efektet e të gjithë faktorëve të tjerë. Mospërfshirja e tyre mund të çojë në rezultate jo të qëndrueshme. Faktorët e tjerë qëndrojnë jashtë lidhjes me interes dhe njihen si faktorë kontrolli, sepse kontrollojnë efektet e tjera. Janë këto arsye përse janë shtuar edhe faktorë të tjerë që përcaktojnë zbatimin e parimeve të MFK-së. Në këtë mënyrë arsyetimi, janë përfshirë në analizë konceptuale edhe faktorët informacioni, integriteti, delegimi, informimi, komunikimi dhe monitorimi. Koncepti informacioni është matur me një pyetje të shkallëzimit bipolar. Ajo është: Sa të informuar janë menaxherët dhe stafi i njësisë publike në lidhje me deklaratën e vizionit, misionit, objektivave dhe strategjive? Alternativat e saj janë: [1] Aspak, [2] Pak, [3] As pak, as shumë, [4] Shumë, [5] Plotësisht. Në fakt, kjo pyetje gjendet vetëm te pyetësori i nëpunësit autorizues. Si rrjedhim, mund të përdoret si faktor vetëm për pyetësorin e nëpunësit autorizues. Simboli i këtij variabëli është info. Pritet që lidhja të jetë e drejtë, pra me rritjen e nivelit të informacionit lidhur me menaxhimin financiar dhe kontrollin, rritet zbatimi i parimeve, pra pritet që sa më i 125

140 lartë të jetë niveli i informacionit të menaxherit dhe stafit të njësisë publike në lidhje me deklaratën e vizionit, misionit, objektivave dhe strategjive, aq më i plotë do të jetë zbatimi i parimeve Integriteti është koncepti tjetër i përfshirë në këtë analizë, i cili është matur si mesatare e dy pyetjeve të shkallëzimit bipolar. Pyetjet në pyetësor janë formuluar kështu: 1. Sa ndikon angazhimi për integritet dhe vlera etike nga ana Juaj në arritjen e një mjedisi të mirë kontrolli për zbatimin efektiv të sistemit të MFK-së 2. Sa integriteti, kompetenca, përkushtimi juaj ndikon në krijimin e një mjedisi kontrolli të përshtatshëm për zbatimin efektiv të sistemit të MFK-së? Simboli për këtë variabël është integ. Nga logjika pritet që sa më të lartë ta ketë integritetin punonjësi, aq më i lartë është edhe zbatimi i parimeve të MFK-së. Koncepti delegimi është integruar si shpjegues i zbatimit të parimeve të MFK-së. Punonjësi është pyetur përmes një pyetje të shkallëzimit bipolar. Konkretisht: Sa funksionon në praktikë delegimi i detyrave në njësinë tuaj? Është përdorur simboli deleg për këtë variabël. Kështu pritet që sa më i lartë të jetë niveli i delegimit të detyrave dhe të përgjegjësive, aq më i plotë do të jetë zbatimi i parimeve. Informimi dhe komunikimi është deduktuar nga teoria si një faktor tjetër që pretendohet se mund të shpjegojë zbatimin e parimeve. Nga bota e vëzhgimit është përzgjedhur një pyetje e shkallëzimit bipolar për të matur këtë koncept. Ajo është: Sa ndikojnë procedurat eficente të informimit dhe komunikimit në menaxhimin dhe kontrollin e aktiviteteve të njësisë? Pritet që vlerësimi i lartë që mund të japë punonjësi, të çojë në zbatim të plotë të parimeve të MFK-së. Ky variabël ka simbolin info_kom. dhe pritet që sa më i lartë të jetë niveli i informimit dhe komunikimit në njësinë publike, aq më i plotë do të jetë zbatimi i parimeve. Edhe koncepti monitorimi është deduktuar nga teoria edhe përvoja si një faktor pretendent për shpjegimin e zbatimit të parimeve të MFK-së. Ky koncept është matur me një variabël kategorik të renditur. Pyetja është: A monitorohen procedurat e dokumentuara të kontrollit të brendshëm? Niveli i lartë i monitorimit të procedurave të kontrollit të brendshëm pritet të çojë në një zbatim të plotë të parimeve të MFK-së. Pra, lidhja mes këtyre dy koncepteve pritet të jetë pozitive dhe pritet që sa më e lartë të jetë shkalla e monitorimit të procedurave të dokumenteve të kontrollit të 126

141 brendshëm, aq më i plotë do të jetë zbatimi i parimeve. Simboli për këtë variabël është monit. Koncepti zona është shtuar në analizën konceptuale me synimin për të përgjuar efektet e mundshme që mund të burojnë prej tyre mbi zbatimin e parimeve. Ai përfaqëson zonën ku është plotësuar pyetësori përkatës. Zona është matur me një variabël dummy, ku 1 është shënuar Tirana, me 0 zonat e tjera. Pritshmëria është që lidhja mes zonës dhe zbatimit të parimeve të jetë pozitive, pra organizatat publike në Tiranë zbatojnë më shumë parimet e MFK-së, krahasuar me ato të zonave të tjera. Nëse njësia publike ushtron veprimtarinë e saj në Tiranë, atëherë zbatimi i parimeve të menaxhimit financiare dhe kontrolli do jetë më i lartë. Pra forma funksionale e përgjithshme që kërkohet të vlerësohet është: zb_parim = f (niv_njoh, info, integ, deleg, info_kom, monit, zona). Hipoteza e parë kërkon të vlerësojë vetëm lidhjen e nivelit të njohjes së përgjegjësive që burojnë nga ligji për MFK-në me zbatimin e parimeve të MFK-së. Siç u parashtrua edhe më lart, në botën e kërkimit nuk mund të kontrollohet një hipotezë vetëm me një variabël të pavarur dhe një të varur. Një lidhje e tillë konsiderohet si një thjeshtim shumë i madh i realitetit. Për të kontrolluar sa më mirë efektet e mundshme të faktorëve të tjerë, shihet e arsyeshme të integrohen në analizë edhe faktorë të tjerë, të cilët adresojnë siç duhet efektet e mundshme që mund të burojnë në drejtime të ndryshme. Është pikërisht kjo arsyeja se përse në trajtën e mësipërme funksionale janë integruar edhe variabla të tjerë. Analiza konceptuale, mënyra e matjes së variablave si dhe trajta funksionale ndihmojnë në përzgjedhjen e modelit të përshtatshëm. Përmes modelit do të kontrollohen efektet e mundshme që ushtrohen nga secili faktor mbi zbatimin e parimeve të MFK-së Hipotezat në lidhje me realizimin e objektivave Duke iu rikthyer edhe një herë pjesëve të mëparshme, hipoteza e dytë, që lidhet me realizimin e objektivave është formuluar kështu: Nëse do të kryhen veprimet e duhura menaxheriale, atëherë pritet që të rritet shkalla e realizimit të objektivave të organizatave të sektorit publik. 127

142 Për këtë hipotezë, veprimet manaxheriale janë faktori shkak, ndërsa realizimi i objektivave të organizatave të sektorit publik, faktori pasojë. Ashtu si u diskutua te hipoteza e parë, edhe këtu është e nevojshme të shtohen faktorë të tjerë që pretendohet se ndikojnë në përcaktimin e realizimit të objektivave. Kështu, përveç faktorit të veprimeve manaxheriale janë shtuar edhe faktorë të tjerë, të cilët janë: integriteti, informimi dhe komunikimi, monitorimi, zona dhe gjinia. Koncepti realizimi i objektivave është gjykuar të vlerësohet përmes një variabli kategorik të renditur si mesatare e tre pyetjeve të shkallëzimit bipolar me pesë atribute, të cilët vijnë duke u rritur (shiko skemën më poshtë te shiriti horizontal MATJA). Simboli i këtij variabli është përzgjedhur shënimi realiz_obj. Nga bota e teorisë dhe përvoja është marrë koncepti veprimet manaxheriale si shkaktar i realizimit të objektivave të MFK-së. Për të vlerësuar këtë koncept janë hartuar tre pyetje të shkallëzimit bipolar. Mesatarja e tyre përcakton shkallën e veprimeve manaxheriale në një organizatë publike. Simboli i këtij variabli është vep_manaxh. Sa më të plota të jenë veprimet manaxheriale në organizatën publike, aq më shumë pritet që të realizohen objektivat e vendosura për menaxhimin financiar dhe kontrollin. Këtu është gjykuar si i rëndësishëm që të përfshihet edhe faktori i menaxhimit të riskut të sistemit të kontrollit të brendshëm. Ky koncept është gjykuar të matet përmes një variabli si mesatare e disa pyetjeve të shkallëzimit bipolar me pesë atribute, të cilët vijnë duke u rritur (shihni skemën më poshtë te shiriti horizontal MATJA). 128

143 BOTA E TEORISË -- KONCEPTET ZBATIMI I PARIMEVE NIVELI I NJOHJES INFORMACIONI INTEGRITETI DELEGIMI INFORMIMI DHE KOMUNIKIMI MONITORIMI ZONA BOTA E VËZHGIMIT -- VARIABLAT MATJA pasoja shkaku shkaku shkaku shkaku shkaku shkaku shkaku Zbatimi i parimeve të MFK Njohja me përgjegjësitë që ngarkon ligji për MFK Niveli i informimit lidhur me deklaratën e misionit, objektivat dhe strategjitë Integriteti për arritjen e mjedisit të mirë për MFK Funksionimi i delegimit të detyrave Informimi dhe komunikimi për MFK Monitorimi i procedurave të kontrollit të brendshëm Zona ku është organizata publike i varur i pavarur i pavarur i pavarur i pavarur i pavarur i pavarur i pavarur Variabël Variabël kategorik i renditur. Pyetje e shkallëzimit bipolar me këto alternativa: dummy [1] Aspak, [2] Pak, [3] As pak, as shumë, [4] Shumë, [5] Plotësisht, ose 1 Tiranë, [1] Asnjëherë, [2] Nganjëhere, [3] Mesatarisht, [4] Shpesh, [5] Gjithmonë 0 tjetër PYETJA NË PYETËSOR 1.1.3; 1.1.5; ; ; dhe SIMBOLI zb_parim = niv_njoh + info + integ + deleg + info_kom + monit + zona Figura 5.13 Skema e operacionalizimit të koncepteve në variabla për hipotezën e parë 129

144 Mesatarja e tij tregon për shkallën e menaxhimit të riskut. Nëse rezulton pranë vlerës 1, atëherë thuhet se menaxhimi i riskut thuajse nuk ekziston fare, dhe nëse rezulton pranë vlerës 5, atëherë thuhet se menaxhimi i riskut është në nivele të larta. Simboli i këtij variabli është përzgjedhur shënimi m_risk., dhe pritet që nëse menaxhimi i riskut të KB në njësitë publike bëhet në nivele të larta, atëherë edhe realizimi i objektivave do të jetë në nivele më të mira. Për konceptet integriteti, informimi dhe komunikimi, monitorimi dhe zona është vepruar si te hipoteza e parë. Prania e tyre në këtë marrëdhënie synon të gjurmojë efekte që nuk mund të kapen nga variabli vep_manaxh, duke mundësuar atë që në gjuhën e modelimit njihet si kontroll të efekteve të tjera mbi marrëdhënien në studim. Pritet që lidhja midis këtyre koncepteve dhe realizimit të objektivave të jetë e drejtë pra me rritjen e nivelit të tyre të kemi një realizim sa më të plotë të objektivave. Konsideruar sa më lartë, trajta funksionale që kërkohet të vlerësohet për këtë hipotezë është si në vijim: realiz_obj = f (vep_manaxh, integ, info_kom, monit,m_risk, zona). Në vijim është ilustruar skema e shprehjes së koncepteve në variabla për këtë lidhje. 130

145 BOTA E TEORISË -- KONCEPTET REALIZIMI I OBJEKTIVAVE VEPRIMET MENAXHERIALE INTEGRITETI INFORMIMI DHE KOMUNIKIMI MONITORIMI MENAXHIMI I RISKUT ZONA pasoja shkaku shkaku shkaku shkaku shkaku shkaku BOTA E VËZHGIMIT -- VARIABLAT Realizimi i objektivave të vendosur paraprakisht Veprimet menaxheriale në organizatën publike Integriteti për arritjen e mjedisit të mirë për MFK Informimi dhe komunikimi për MFK Monitorimi i procedurave të kontrollit të brendshëm Menaxhimi i riskut te sist. KB në organizatat publike Zona ku është organizata publike MATJA i varur i pavarur i pavarur i pavarur i pavarur i pavarur i pavarur Variabël Variabël kategorik i renditur. Pyetje e shkallëzimit bipolar me këto alternativa: dummy [1] Asnjëherë, [2] Nganjëhere, [3] Mesatarisht, [4] Shpesh, [5] Gjithmonë 1 Tiranë [1] Aspak, [2] Pak, [3] As pak, as shumë, [4] Shumë, [5] Plotësisht, ose 0 Tjetër PYETJA NË PYETËSOR pa SIMBOLI realiz_obj = vep_manaxh + integ + info_kom + monit + m_risk + zona Figura 5.14 Skema e operacionalizimit të koncepteve në variabla për hipotezën e dytë 131

146 5.2 Të dhënat Përsa kohë janë formuluar disa hipoteza mbështetur në disa koncepte, dhe konceptet janë shprehur në variablat korrespondues, është më se e logjikshme që për analizën e fenomenit dhe për njohjen e sjelljes së variablave të mblidhen të dhëna. Për nga natyra e kërkimit të temës së kësaj doktorature, për specifikën që ajo mbart, është e vështirë të gjenden të dhëna të gatshme, sidomos sa i përket rastit të Shqipërisë. Të dhënat e gatshme, në gjuhën e studiuesve njihen si të dhëna dytësore, pasi ato përpunohen dhe publikohen nga të tretë, që mund të jenë institucione, agjenci apo persona juridik të tjerë. Karakteristika kryesore e të dhënave dytësore është se për mbledhjen, përpunimin dhe raportimin e tyre mban përgjegjësi pala që i publikon ato. Të dhënat primare janë të dhëna që grumbullohen nga studiuesi. Është e kuptueshme se këto të dhëna nuk janë të gatshme, përsa kohë nuk janë të publikuara nga ndonjë palë e tretë. Për rrjedhojë, mënyra e mbledhjes së të dhënave, e analizimit dhe e raportimit të tyre është përgjegjësi e drejtpërdrejtë e studiuesit. Në përgjithësi, të dhënat parësore mblidhen përmes anketave, pyetësorëve të strukturuar apo gjysmë të strukturuar dhe intervistave të thjeshta apo të thelluara. Për njohjen e koncepteve të kësaj teme doktorature dhe më pas për analizimin e lidhjeve të pretenduara, mes koncepteve përmes variablave, u pa e domosdoshme të mblidhen të dhëna parësore. Të dhënat janë mbledhur përmes katër pyetësorëve drejtuar nëpunësit autorizues, nëpunësit zbatues dhe audituesit të brendshëm dhe menaxherëve kryesorë. Këta pyetësorë, nga mënyra se si janë hartuar dhe se kujt i adresohen, gjykohet se rrokin gjithë problematikën e menaxhimit financiar dhe të kontrollit nga organizatat publike në Shqipëri.. Ai është ndërtuar në pesë seksione, që i përgjigjen pesë komponentëve të menaxhimit financiar dhe kontrollit, sipas standardeve ndërkombëtare COSO dhe INTOSAI. Për hartimin e pyetësorëve, janë marrë në konsideratë edhe sugjerimet dhe rekomandimet e kolegëve, kontabilistëve të fushës, studiuesve dhe kërkuesve të fushës ekonomike etj. Katër pyetësorët ruajnë të njëjtën strukturë dhe dallojnë nga njëri-tjetri vetëm se kujt i adresohet. Në varësi se kujt i adresohet ai, lëviz edhe numri i pyetjeve. Numri më i madh i pyetjeve janë te pyetësori i nëpunësit autorizues, ndërsa më i vogël gjendet te pyetësori i audituesit të brendshëm. 132

147 Pavarësisht se ndryshon numri i pyetjeve mes pyetësorëve, vlen të theksohet se pyetësorët janë thuajse të ngjashëm, sepse pyetjet që janë te pyetësori i audituesit të brendshëm gjenden edhe të tre pyetësorët e tjerë. Fjala bie, pyetësori i nëpunësit të autorizuar dallon nga ai i audituesit të brendshëm, sepse ka 2 pyetje më shumë te seksioni i vendosjes së objektivave, 2 më shumë te seksioni i strukturës së organizatave dhe 1 më shumë te seksioni i monitorimit. Për më shumë raporton tabela 1. Tabela 5.1 Krahasimi i katër pyetësorëve sipas kompozimit të tyre MENAXHERËT NËPUNËSI AUTORIZUES NËPUNËSI ZBATUES AUDITUESI I BRENDSHËM MJEDISI I KONTROLLIT Vendosja e objektivave Etika personale dhe profesionale Struktura organizative Stili i të vepruarit MENAXHIMI I RISKUT AKTIVITETET E KONTROLLIT INFORMIMI DHE KOMUNIKIMI MONITORIMI TOTALI Në vijim shpjegohet pyetësori për menaxherët, i cili, siç edhe u kuptua nga tabela më lartë, është hartuar në pesë seksione dhe përmban 70 pyetje, konkretisht: 1. Mjedisi i kontrollit kompozuar me 31 pyetje të shpërndarë në katër nënndarje: Vendosja e objektivave me një pyetje me vlerësim nga 1 në 5 dhe tre pyetje të shkallëzimit bipolar; Etika personale dhe profesionale (angazhimi për integritet dhe vlera etike) me dy pyetje me vlerësim nga 1 në 5 dhe pesë pyetje të shkallëzimit bipolar; 133

148 Struktura organizative dhe politikat e burimeve njerëzore kompozuar me 15 pyetje të llojeve të ndryshme; Stili i të vepruarit dhe filozofia e menaxhimit i strukturuar me 5 pyetje. 2. Menaxhimi i riskut kompozuar me 4 pyetje, ku tre prej tyre janë të shkallëzimit bipolar dhe një me katër alternative për t u zgjedhur. 3. Aktivitetet e kontrollit (veprime kontrolluese me karakter parandalues dhe zbatues) kompozuar me 18 pyetje, kryesisht me pyetje të shkallëzimit bipolar. 4. Informimi dhe komunikimi përbërë me 10 pyetje, ku dy janë dikotomike, tre me 3 alternativa dhe pjesa tjetër janë me shkallëzim bipolar. 5. Monitorimi i kompozuar me 7 pyetje, ku dy prej tyre janë me tre alternative dhe pjesa tjetër janë me shkallëzim bipolar. Pas konsultimit me specialisët të NJQH/MFK-së u konstatua se problematika më e madhe në lidhje me implementimin e sistemit ishte në njësitë e qeverisjes vendore dhe ministritë e linjës, si qendra shpenzuese kryesore të fondeve publike. Për këtë arsye iu drejtuam, për të testuar dhe analizuar qëllimin kryesor të kërkimit tonë. Njësitë publike qëndrore dhe vendore, të cilave iu drejtuam ishin 61 bashkitë, 12 këshillat e qarqeve dhe 16 njësi të qeverisjes qendrore (ministri të Linjës). Shpërndamë 200 pyetësorë. grumbulluam 163, nga të cilët të vlefshëm 156. Për më shumë detaje lidhur me pyetësorët, referohu pyetësorëve në aneks. 5.3 Metoda Në kërkimet akademike të fushës ekonomike është shumë e përhapur qasja e zbatimit të metodave statistikore dhe ekonometrike për vërtetimin e hipotezave apo për arritjen e objektivave. Edhe në rastet kur kërkohet të bëhet ndonjë parashikim, përdoren modelet statistikore dhe ekonometrike. Përdorimi i këtyre metodave e vesh me besueshmëri kërkimin akademik, sepse të dhënat dhe lidhjet mes tyre përveç se analizohen, edhe testohen. Testimi i lidhjeve mes të dhënave konsiderohet si një mekanizëm që ndihmon në arritjen e objektivave ose kontrollin e hipotezave, dhe si rrjedhojë edhe në përgjithësueshmërinë e rezultateve. 134

149 Shpesh herë kërkuesit e nënvlerësojnë procesin e kontrollit të hipotezave, duke i besuar më së shumti intuitës dhe eksperiencës. Intuita dhe eksperienca kanë rolin e tyre në ecurinë e procesit të kërkimit, por nuk janë të mjaftueshme për t i thënë besueshmërinë e duhur rezultateve të arritura. Pra, në përgjithësi një kërkim serioz duhet të konsiderojë edhe analizën statistikore dhe ekonometirike. Zbatimi dhe përdorimi i metodave të tilla në dobi të analizave ekonomike, pikë së pari, kërkon njohjen e disiplinave të statistikës dhe të ekonometrisë. Të shumtë janë rastet kur studiuesit e nënvlerësojnë ose i përdorin përciptas këto metoda. Madje, ka raste kur zbatimi i tyre është i gabuar. Modeli që është përdorur në këtë temë doktorature është një model ekonometrik linear shumëfaktorial, i cili nënkupton se për të shpjeguar një variabël të varur merren në konsideratë shumë variabla të pavarur. Le të jetë dhënë modeli linear shumëfaktorial, ose e shkruar ndryshe, Y p 0 ix i (1) i 1 ku: Y 0 1X1 2X 2 px p (2) 1. Y është variabëli i varur, endogjen, i brendshëm, i shpjeguar, në anën e majtë të barazimit. 2. Xi janë variabëli e pavarur, ekzogjen, të jashtëm, shpjegues, në anën e djathtë të barazimit, gjithsej janë p variabla. 3. βi janë parametrat ose koeficientet, β0 është konstantja e lirë, ndërsa β e tjera janë koeficientet pranë faktorëve të pavarur dhe mund të njihen edhe si regresorët e pjesshëm; 4. ε përfaqëson gjithë faktorët e tjerë, efektet e të cilëve nuk janë marrë në konsideratë. 135

150 Metoda për vlerësimin e parametrave apo koeficienteve të një modeli të tillë është ajo e katrorëve më të vegjël (least square method). Ajo ecën me parimin e gjetjes së asaj lidhjeje që jep largësinë katrore më të vogël mes vlerave faktike të vëzhguara dhe vijës së modelit. Me përparimin e teknologjisë dhe programeve kompjuterike është bërë e mundur që modelet ekonometrike të vlerësohen lehtësisht përmes tyre. Programet kompjuterike që studiuesit përdorin më shpesh për vlerësimin e modeleve ekonometrike janë Microsoft Excel (jo shumë profesional), SPSS dhe EViews Për lidhjen e zbatimit të parimeve Nëse i referohemi hipotezës së parë, atëherë në vend të Y do të kishim variablin zbatimi i parimeve të menaxhimit financiar dhe kontrollit (zb_parim). Faktorë të pavarur që pretendojnë të përcaktojnë variablin zb_parim janë niveli i njohjes së përgjegjësisë që buron nga ligji për MFK-në (niv_njoh), informacionin (info), integriteti i punonjësve të organizatave publike (integ), delegimi i detyrave (deleg), informimi dhe komunikimi (info_kom) dhe monitorimi (monit). Pamja e regresionit do të ndryshonte nga simbolika e Y dhe X-ve, në variablat konkretë si në vijim: ose trajta që kuptohet më lehtë, p zb_parim 0 ivariabël_p avarur i (3) i 1 zb_parim 0 variabli me interes niv_njoh 1 2info 3integ 4deleg info_kom monit zona variablat e kontrollit (4) Siç është përmendur kur janë shprehur konceptet në variabla për lidhjen e parë, zbatimin e parimeve, marrëdhënia me interes për këtë temë doktorature është ajo mes zbatimit të parimeve të menaxhimit financiar dhe kontrollit dhe nivelit të njohjes së përgjegjësisë që buron nga ligji për menaxhimin financiar dhe kontrollin. Për këtë arsye te trajta e modelit të mësipërm është përdorur shënimi variabli me interes mbi variablin niv_njoh. Por, është folur gjithashtu edhe për nevojën për të përfshirë në analizë edhe faktorë të tjerë që mundësojnë kontrollin e efekteve të tjera mbi zbatimin e parimeve të MFK-së. Për këtë 136

151 është vendosur shënimi variablat e kontrollit poshtë variablave të pavarur te trajta e modelit të mësipërm. Koeficientet beta në modelin e mësipërm përfaqësojnë parametrat ose regresorët pjesorë të modelit ekonometrik. Koeficienti β1 pranë variablit niv_njoh tregon se kur niveli i njohjes rritet, atëherë pritet që zbatimi i parimeve të MFK-së të rritet, kur faktorët e tjerë mbeten të pandryshuar (kushti ceteris paribus). Në qoftë se ky koeficient rezulton i ndryshëm nga zero, atëherë thuhet se midis zbatimit të parimeve të MFK-së dhe nivelit të njohjes së përgjegjshmërisë ekziston një marrëdhënie. Nëse vlera e koeficientit β1 rezulton më e madhe se zero, atëherë mund të dilet në përfundim se hipoteza e ngritur për këtë rast konfirmohet dhe nuk mund të hidhet poshtë. Koeficienti pranë variablit info është β2 dhe interpretohet kështu: me rritjen e nivelit të informimit lidhur me deklaratën e misionit, objektivat dhe strategjitë, atëherë pritet që zbatimi i parimeve të rritet. (kushti ceteris paribus). Nëse shkalla e integritetit të punonjësve të organizatave publike rritet, atëherë pritet që zbatimi i parimeve të MFK-së të rritet.(kushti ceteris paribus).pritet të rritet zbatimi i parimeve të MFK-së, nëse do të rritej shkalla e delegimit të detyrave në njësitë publike (kushti ceteris paribus).po kështu, nëse niveli i informimi- komunikimit dhe monitorimit në organizatat publike do të rritej, atëherë pritet që zbatimi i parimeve të MFK-së të rritet (kushti ceteris paribus). Nëse organizata publike ndodhet në Tiranë, atëherë zbatimi i parimeve do të rritej. Kodeficienti β0 përgjithësisht nuk ka kuptim ekonomik që të interpretohet. Në këtë rast, ai tregon nivelin e zbatimit të parimeve të MFK-së, kur gjithë faktorët e tjerë ushtrojnë zero ndikim mbi variablin e varur Për lidhjen e realizimit të objektivave Ndërkohë që për hipotezën e dytë, variabli i varur (Y) është realizimi i objektivave lidhur me menaxhimin financiar dhe kontrollin (realiz_obj). Për shpjegimin e realizimit të objektivave të vendosura (realiz_obj) shërbejnë variablat si: veprimet manaxheriale (vep_manaxh), integriteti i punonjësve të organizatave publike (integ), delegimi i detyrave (deleg), informimi dhe komunikimi (info_kom) dhe monitorimi (monit). Trajta e modelit ekonometrik për këtë hipotezë është si në vazhdim, 137

152 p realiz_obj 0 ivariabël_p avarur i (5) i 1 ose trajta ekonometrike që mund të kuptohet më lehtë, variabli me interes realiz_obj vep_manaxh 0 1 2integ 3info_kom 4monit zona m_ risk 5 6 variablat e kontrollit (6) Si te modeli për zbatimin e parimeve, edhe këtu janë përdorur shënimet variabli me interes dhe variablat e kontrollit për të dalluar variablin që përfaqëson faktorin shkak kryesor te formulimi i hipotezës dhe variablat që kontribuojnë në kontrollin e efekteve të tjera mbi variablin e varur. Interpretimi i koeficienteve beta është i njëjtë si te modeli ekonometrik i ngritur për kontrollin e hipotezës së parë. Konkretisht, koeficienti β0 tregon vlerën e variablit të varur kur faktorët e tjerë ushtrojnë zero ndikim mbi realizimin e objektivave lidhur me MFKnë. Koeficienti β1 pranë variablit veprimet manaxheriale tregon se kur veprimet manaxheriale rriten, atëherë pritet që realizimi i objektivave lidhur me MFK-në do të rritet, kur faktorët e tjerë mbeten të pandryshuar. Në qoftë se ky koeficient rezulton i ndryshëm nga zero, atëherë thuhet se ekziston një marrëdhënie midis realizimit të objektivave dhe veprimeve manaxheriale. Nëse vlera e koeficientit β1 rezulton më e madhe se zero, atëherë mund të dilet në përfundim se hipoteza e ngritur për këtë rast nuk mund të hidhet poshtë, por duhet pranuar. Koeficienti β6 raporton për lidhjen e menaxhimit të riskut me realizimin e objektivave. Koeficientet β2, β3, β4 dhe β5 interpretohen si te modeli ekonometrik (3) ose (4), vetëm se në vend të variablit zb_parim përdoret variabli realiz_obj. 138

153 KAPITULLI VI REZULTATE, INTERPRETIME DHE DISKUTIME 6.1 Hyrje Në këtë kapitull shtjellohen në mënyrë sintetike analizat e nevojshme për disertacionin, me synimin për ta bërë më të qartë problemin dhe sidomos për të kontrolluar hipotezat e ngritura. Qartësimi i problemit bëhet me anë të një statistike përshkruese të variablave të përfshirë gjatë formulimit të problemit, për të cilët është folur edhe te kapitulli i metodologjisë së kërkimit. Për këtë, në këtë kapitull, një hapësirë e veçantë i është dhënë statistikës përshkruese. Një hallkë shumë delikate në kërkim është besueshmëria e të dhënave. Kjo hallkë bëhet dyfish delikate sidomos për situatat kur për matjen e një variabli përdoren disa dimensione apo nëndimensione. Kështu, kërkohet që të dhënat që përdoren në analizën e thelluar të jenë të besueshme, sepse vetëm kështu ato mund të përdoren për analizën e thelluar të regresioneve. Nënvlerësimi i një kontrolli të tillë shoqërohet me pasoja shumë të rënda për kërkimin dhe përgjithësimin e të dhënave. Në vijim të formulimit të hipotezave nga kapitulli i metodologjisë së kërkimit, këtu synohet kontrolli i tyre përmes analizës së regresionit. Për këtë janë përdorur dy regresionet, ku janë interpretuar parametrat dhe është diskutuar për to në çështjet e përcaktimit të zbatimit të parimeve dhe të realizimit të objektivave. Në analizimin e të dhënave është përdorur programi kompjuterik Microsoft Excel dhe ai statistikor SPSS 21. Microsoft Excel është përdorur për të krijuar bazën e të dhënave të pyetësorëve, e cila, më pas, është integruar në programin kompjuterik statistikor SPSS 21. Në këtë kapitull, shumica e grafikëve te statistika përshkruese janë bërë me Microsoft Excel, ndërsa të gjitha tabelat janë përpunuar me anë të programin statistikor SPSS Analiza e besueshmërisë së të dhënave Cronbach s Alpha Në pyetësorët e përdorur për këtë disertacion janë integruar disa pyetje për të matur të njëjtin variabël. Le të themi se janë përdorur pyetja e parë, e trembëdhjetë dhe e tetëmbëdhjetë për të matur të njëjtën gjë, variablin X. Në raste të tilla ka dy mundësi, ose 139

154 përgjigjet mes pyetjeve kanë pajtueshmëri, ose ato janë kontradiktore. Nëse përgjigjet e pyetjes së parë pajtohen me përgjigjet e dy pyetjeve të tjera, atëherë të tre pyetjet e masin saktë variablin X. Por, nga ana tjetër, ekziston problemi që përgjigjet e marra te pyetja e parë të mos pajtohen me përgjigjet e marra nga pyetja trembëdhjetë apo tetëmbëdhjetë. Nëse shfaqet kjo divergjencë në përgjigjet e marra mes këtyre pyetjeve, atëherë kemi të bëjmë me problemin e besueshmërisë së të dhënave. I intervistuari ka dhënë përgjigje të ndryshme për pyetje që synojnë të matin të njëjtën gjë. Kjo mund të vijë nga disa arsye, por më e shpeshta është se i intervistuari mund të mos jetë serioz me pyetësorin, duke e plotësuar atë pa i kushtuar vëmendjen e duhur. Për të kontrolluar besueshmërinë e të dhënave sugjerohet të përdoret një matës statistikor. Besueshmëri do të thotë që një matës duhet të pasqyrojë në mënyrë të qëndrueshme atë, që ai është duke matur. Në këtë disertacion është përdorur koeficienti alfa i Kronbakut (Cronbach s Alpha) për të bërë analizën e besueshmërisë së të dhënave të grumbulluara. Në përgjithësi është rënë dakord mbi kufirin e poshtëm të pranueshëm për Cronbach s Alpha që është 0.70 edhe pse ai mund të zvogëlohet në 0.60 në hulumtimin eksplorues. Në studimin tonë variablat janë matur me shkallën e Likertit.Kur përdoren shkallë të tipit 1 deri në 5, që njihet si shkalla Liker, është e domosdoshme për të llogaritur dhe raportuar koeficientin alfa të Cronbach-ut për besueshmërinë e konsistencës së brendshme.(stabilitetin e brendshëm të të dhënave) Një rregull i pranuar (praktik) që përdoret për shumicën e situatave dhe që tregon se sa e besueshme është konsistenca e shkallës në varësi të rezultatit të alfës së Cronbach-ut është si në tabelën më poshtë: α α > 0.9 α > 0.8 α > 0.7 α > 0.6 α > 0.5 α < 0.5 Konsisten ca e grupit ose shkallës E shkëlqyer E mirë E pranueshme E diskutueshme E dobët E papranueshm e 140

155 Një alfa e lartë tregon se (nën)faktorët e përfshirë në një shkallë ose grup janë të lidhur dhe mund të formojnë një grup kompakt. Në logjikën e mësipërme, është e nevojshme që, për variablat që vijnë në formën e kombinimit të disa pyetjeve, të kryhet analiza e besueshmërisë. Kështu janë këto variabla: 1. Zbatimi i parimeve, që është matur përmes 13 pyetjeve. Konkretisht, pyetjet 1.1.3, 1.1.5, grupin e pyetjeve me nënpyetje nga 1 deri në 6, grupin e pyetjeve me nënpyetje nga 1 deri në 4 dhe pyetja 3.1. Të gjitha këto pyetje (13 pyetje) janë matur me shkallëzim Liker nga 1 në Integriteti dhe etika, me 9 pyetje, të cilat janë grupi i pyetjeve me nënpyetje nga 1 deri në 9. Të gjitha këto pyetje janë matur me shkallëzim Liker nga 1 në Menaxhimi i riskut, që synohet të matet me kombinimin e 8 pyetjeve. Këto pyetje janë te grupi i pyetjeve të pyetësorit 2.1 me nënpyetje nga 1 deri në Të gjitha këto pyetje janë matur me shkallëzim Liker nga 1 në Besueshmëria e variablit zbatimi i parimeve Proceduara e kontrollit të besueshmërisë së variablit zbatimi i parimeve (zb_parim) në programin statistikor kompjuterik SPSS 21 jepen në tabelat në vijim. Në tabelën Përmbledhja e rasteve informohet mbi numrin e rasteve të marra në konsideratë për kontrollin e besueshmërisë së zbatimit të parimeve (zb_parim). Siç edhe shihet, 113 raste janë konsideruar si të vlefshme për t u përdorur nga 156 të tilla, që përfaqëson 72.4% të të anketuarve. Tabela 6.2 Rezultatet e Cronbach s Alpha për variablin zbatimi i parimeve Variabli: zb_parim Raste Përmbledhje e rasteve N % Të vlefshme Të përjashtuara Totali Për më shumë shikoni te Anekse Pyetësorin 141

156 Cronbach's Alpha Statistika e Besueshmërisë Cronbach's Alpha e bazuar në N i elementëve elementët e standartizuar Tabela e dytë më sipër Statistikat e besueshmërisë raporton koeficientin Cronbach s Alpha për variablin zbatimi i parimeve (zb_parim). Në kolonën e parë jepet vlera e këtij koeficienti 0.773, e cila është mbi vlerën 0.7, duke plotësuar kushtin që variabli zbatimi i parimeve të konsiderohet me besueshmëri të pranueshme. Kolona e dytë jep këtë koeficient bazuar në standardizimin, ndërkohë që në kolonën e fundit është vendosur numri i pyetjeve të përfshira për këtë variabël. Në përfundim të kësaj mund të thuhet se variabli zbatimi i parimeve (zb_parim) është i besueshëm, pasi përgjigjet e 13 pyetjeve të pyetësorëve pajtohen me njëra-tjetrën Besueshmëria e variablit integriteti Siç u veprua me variablin zbatimi i parimeve (zb_parim), ashtu është kontrolluar edhe variabli integriteti (integ). Tabela më poshtë informon mbi rezultatin e koeficientit të besueshmërisë Cronbach s Alpha për variablin e integritetit (integ). Në tabelën Përmbledhja e rasteve të procesuar informohet mbi numrin e rasteve të marra në konsideratë për kontrollin e besueshmërisë së integritetit. Siç edhe shihet, 4 raste janë konsideruar si të pavlefshme për t u përdorur nga 156 të tilla, që përfaqëson 2.6% të të anketuarave. Tabela 6.3 Rezultatet e Cronbach s Alpha për variablin zbatimi i parimeve Variabli: integriteti_etik_121 Rastet Përmbledhja e rasteve të procesuar N % Të vlefshme Të pavlefshme Totali Cronbach's Alpha Statistika e besueshmërisë Cronbach's Alpha Bazuar në N i elementëve standartizimin e elementëve

157 Tabela e dytë Statistika e besueshmërisë raporton koeficientin Cronbach s Alpha për variablin integriteti (integ). Në kolonën e parë jepet vlera e këtij koeficienti 0.850, e cila është mbi vlerën 0.8, duke plotësuar kushtin që variabli integriteti (integ) të konsiderohet me besueshmëri të mirë. Kolona e dytë jep këtë koeficient bazuar në standardizimin, ndërkohë që në kolonën e fundit është vendosur numri i pyetjeve të përfshira për këtë variabël. Në përfundim të kësaj mund të thuhet se variabli integriteti (integ) është i besueshëm, pasi përgjigjet e 9 pyetjeve të pyetësorëve pajtohen me njëra-tjetrën Besueshmëria e variablit manaxhimi i riskut Siç u veprua me dy variablat e mësipërm zbatimi i parimeve (zb_parim) dhe integriteti (integ), është vepruar edhe për të kontrolluar variablin manaxhimi i riskut (m_risk) në procedurat e programit SPSS 21. Tabela 4 më poshtë informon mbi rezultatin e koeficientit të besueshmërisë Cronbach s Alpha për variablin e manaxhimi i riskut (m_risk). Përmbledhja e rasteve të procesuar është tabela ku informohet mbi numrin e rasteve të marra në konsideratë për kontrollin e besueshmërisë së integritetit (integ). Siç edhe shihet, 147 raste janë konsideruar si të vlefshme për t u përdorur nga 156 të tilla, që përfaqëson 94.2% të të anketuarave. Tabela 6.4 Rezultatet e Cronbach s Alpha për variablin zbatimi i parimeve Variabli: m_risk Rastet Përmbledhja e rasteve të procesuar N % Të vlefshme Të pavlefshme Totali Cronbach's Alpha Statistika e besueshmërisë Cronbach's Alpha Bazuar në N i elementëve standartizimin e elementëve

158 Tabela e dytë Statistika e besueshmërisë raporton koeficientin Cronbach s Alpha për variablin manaxhimi i riskut (m_risk). Në kolonën e parë jepet vlera e këtij koeficienti 0.965, e cila është mbi vlerën 0.9, duke plotësuar kushtin që variabli manaxhimi i riskut (m_risk) të konsiderohet me besueshmëri të shkëlqyer. Kolona e dytë jep këtë koeficient bazuar në standardizimin, ndërkohë që në kolonën e fundit është vendosur numri i pyetjeve të përfshira për këtë variabël. Në përfundim të kësaj mund të thuhet se variabli manaxhimi i riskut (m_risk) është i besueshëm, pasi përgjigjet e 8 pyetjeve të pyetësorëve pajtohen me njëra-tjetrën. 6.3 Statistika përshkruese Shpërndarje e variablave të varur Në tabelën e mëposhtme raportohet mbi shpërndarjen e të dhënave sipas rrethit për variablat zbatimi i parimeve (zb_parim) dhe realizimi i objektivave (realiz_obj). Kujtojmë se variabli rrethi është një variabël dummy me dy alternativa: 1 kur pyetësori është realizuar në rrethin e Tiranës, dhe 0 kur pyetësori është kryer në një rreth tjetër ndryshe nga rrethi i Tiranës. Ashtu siç edhe tabela e tregon, vetëm 18.6% e të anketuarave janë në rrethin e Tiranës, pjesa tjetër janë në rrethet e tjera. Kjo do të thotë se 127 të anketuar nga 156 gjithsej janë nga rrethet e tjera. Të njëjtët raporte janë për të dy variablat, si zb_parim, ashtu edhe për realiz_obj. Tabela 6.5 Grupimi i të dhënave sipas rrethit për variablat zb_parim dhe realiz_obj rrethi Tiranë Tjetër Totali Numri Reshti N % Numri Reshti N % Numri Reshti N % zb_parim % % % realiz_obj % % % Interesant është tabela në vijim, e cila bën të njëjtën shpërndarje si më lartë, vetëm se i kategorizon të dhënat edhe sipas tre grupeve kryesore: të vlefshëm, që mungojnë dhe totali. Grupi i të dhënave të munguara nënkupton rastet kur pyetësori nuk është plotësuar për një nga pyetjet me interes. Nëse kjo ndodh, atëherë programi e kanalizon menjëherë 144

159 në grupin e të dhënave të munguara. Nëse merren në total, rreth 27% e të dhënave mund të shfaqin ndonjë mungesë në të dhëna. Tabela 6.6 Të dhënat sipas rrethit për variablat zb_parim dhe realiz_obj, shoqëruar me tre raste zb_parim realiz_obj Përmbledhja e rasteve të procesuara Rastet rrethi Valid Missing Totali N Përqindje N Përqindje N Përqindje Tjetër % % % Tiranë % % % Tjetër % % % Tiranë % % % Meqë pyetjet që kombinohen për të përftuar zbatimin e parimeve gjenden edhe te grup pyetjet e realizimit të objektivave, atëherë është e logjikshme që edhe vlerat me mangësi të jenë në të njëjtat proporcione siç edhe për variablin zb_parim. Një formë tjetër e paraqitjes së të dhënave të variablave zb_parim dhe realiz_obj është përmes grafikut Box. Ky grafik raporton mbi shumë elementë të variablit përkatës, si për shembull: maksimumin dhe minimumin, mesataren, kuartilin e parë (Q¼) dhe atë të (Q¾) si dhe vlerat ekstreme. Grafiku në të majtë paraqet informacionin për variablin zb_parim. Sipas tij, mesatarja është shumë pranë 3.5 dhe 50% e të dhënave shtrihet mes kuartilit të parë dhe atij të tretë, pra nga vlera 3.30 në vlerën 3.9. Minimumi për të është vlera 2.9, ndërkohë që maksimum për të është vlera Shenja e rrethit të vogël me shënimin o tregon për vlerën kërcyese të shpërndarjes. Ka gjasa që nga gjithë zgjedhja të ekzistojë një pyetësor që ka vlerën 5 për variablin zb_parim. Ky pyetësor është me numrin

160 Figura 6.15 Paraqitja e grafikut box për variablin zb_parim dhe realiz_obj Grafiku në të djathtë paraqet informacionin për variablin realiz_obj. Sipas tij, mesatarja është shumë pranë 3.8 dhe 50% e të dhënave shtrihet mes kuartilit të parë dhe atij të tretë, pra nga vlera 3.7 në vlerën 4. Minimumi për të është vlera 3.3, ndërkohë që maksimum për të është vlera 4.3. Ndryshe nga grafiku në të majtë, shenja e rrethit të vogël me shënimin o këtu shfaqet më shpesh, madje shfaqen edhe disa shenja *. Numrat e shfaqur në figurë tregojnë numrin e pyetësorit. Në përmbledhje, shihet qartë se të dhënat e variablit realiz_obj janë më të përqëndruara pranë vlerës së mesatares, në krahasim me variablin zb_parim, pasi edhe 50% e të anketuarve japin një vlerë të tillë. Nga ana tjetër, variabli zb_parim ka më pak vlera kërcyese se sa variabli realiz_obj. 146

161 Figura 6.16 Paraqitja e grafikut box për variablin zb_parim dhe realiz_obj sipas rrethit Dy figurat më sipër paraqesin grafikët box edhe sipas rrethit. Bie në sy se mesatarja lëviz shumë pak mes dy kategorive. Po ashtu edhe 50% e të dhënave të të anketuarve nuk ka shumë diferencë mes dy kategorive të rretheve: Tiranë dhe tjetër. Duket sikur vlera minimale te rrethi i Tiranës është mbi vlerën minimale të rretheve të tjerë, për të dy variablat. Kjo paraqitje mund të na udhëheqë drejt përfundimit se faktori zonë mund të mos jetë i rëndësishëm për përcaktimin e zbatimit të parimeve dhe realizimit të objektivave të Menaxhimit Financiar dhe Kontrollit. Duke parë se vlera minimale e të dy variablave është rreth 3, atëherë mund të manovrohet pak me vlerat teorike nga 1 deri në 3.3, duke i konsideruar si niveli mesatar, pasi janë në mes të 5. Në vazhdim të kësaj logjike, vlerat nga 3.3 deri në 3.8 të konsiderohen si niveli mbimesatar dhe mbi 3.8 si nivel i lartë. Duke patur në mendje këtë logjikë, është bërë shpërndarja e të dhënave është si në tabelën në vijim. Tabela 6.7 Shpërndarja e të dhënave sipas kategorive të zb_parim dhe realiz_obj zb_parim realiz_obj Kolona N % Numri Kolona N % Numri Nivel mesatar (1-3.3) 22% 25 15% 24 Nivel mbimesatar ( ) 42% 48 35% 54 Nivel i lartë (3.81-5) 35% 40 50% 78 Total 100% %

162 22% e të anketuarve rezultojnë të kenë një tregues të zbatimit të parimeve në nivelin mesatar. Pra, kjo pjesë zbaton parimet në nivelin mesatar, meqë edhe vlera e variablit është 1 3.3, në fakt, meqë të dhënat kanë si minimum vlerën 3, atëherë del se 22% e të anketuarve janë pjesë e kategorisë nivel mesatar. Dy kategoritë e tjera kanë peshë më të madhe, duke marrë secila pjesën 43% dhe 35%, respektivisht për nivelin mbimesatar dhe nivelin e lartë. Pak ndryshe ndodh me variablin realiz_obj, ku pjesa më e madhe përbëhet nga të anketuar që kanë një koeficient të realizimit të objektivave të lartë (50% e të anketuarve). Pjesa tjetër ndahet në 35% për nivelin mbimesatar (35%) dhe atë mesatar (15%) Analiza grafike e variablave kryesor Grafiku në vijim ilustron mesataren e variablave sipas kategorive të variablit zb_parim. Kategoritë e variablit zb_parim janë paraqitur më lart, të cilat ishin: niveli mesatar (1 3.3), niveli mbimesatar ( ) dhe niveli i lartë (3.8 5). Në këtë mënyrë raportohet mesatarja e variablit sipas këtyre kategorive. Menaxhimi i riskut në total rezulton të jetë më pak i vlerësuar, krahasuar me dimensionet e tjera të aftësive dhe njohjeve të profesionistit, duke arritur nivelin 2.94 nga 5 gjithsej. Më në thellësi, menaxhimi i riskut arrin vlerën minimale për ata profesionistë, që grupohen te ata që kanë nivel mesatar të zbatimit të parimeve (vetëm 1.76 nga 5 gjithsej). Nga ana tjetër, dimensioni i integritetit etik arrin nivelin më të lartë krahasuar me dimensionet e tjera (4.37). Kontributin më të madh në këtë rezultat duket se e japin ata që grupohen në kategorinë e lartë të zbatimit të parimeve. Përgjithësisht, vlerësimin mund ta ndajmë në pikën 4. Kështu, mbi këtë nivel qëndron njohja e përgjegjësive, integriteti etik dhe integriteti në tërësi, ndërsa menaxhimi i riskut, veprimet menaxhuese dhe informimi i menaxherëve për deklaratën e vizionit, misionit arrin vlerësim nën nivelin 4 nga 5 gjithsej. Ajo që duhet të theksohet është se rezultatet, ashtu siç pritej, sugjerojnë se me rritjen e nivelit të zbatimit të parimeve, përgjithësisht shohim rritje të vlerësimit për secilin dimension. 148

163 Ilustrimi Grafik6.1 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhem me nivelin e njohjes së përgjegjësive, veprimet manaxheriale, menaxhimin e riskut, informimimi i menaxh, integriteti sipas kategorive të variablit zbatimi i parimeve Niveli i njohjeve të përgjegjësive është variabli i parë (në krye të boshtit të ordinatave), i shënuar me Mesatarja e këtij variabli për kategorinë e parë të zb_parim, që është niveli mesatar, është Kjo do me thënë se të anketuarit për pyetjen niveli i njohjeve të përgjegjësive dhe që janë në kategorinë e parë të variablit zb_parim, reflektojnë mesataren prej 3.85 nga 5 në maksimum. Ilustrimi Grafik6. 2 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhem me delegimin, informimim-komunik, monitorimin dhe kontrollin sipas kategorive të variablit zbatimi i parimeve E njëjta analizë shtrohet edhe për dimensionet e tjera sipas kategorisë së zbatimit të parimeve. Ndryshe nga paraqitja që ishte më sipër, këtu kemi një situatë më homogjene teksa vlerësimi për dimensionet jepet nga 3.57 deri në 4.35 nga 5 gjithsej. Po ashtu, diferencat midis atyre që gjenden në kategoritë e zbatimit të parimeve janë jo të konsiderueshme. Vlerësimin më të lartë e reflekton dimensioni i kontrollit pas faktit (me 4.35 nga 5). 149

164 Në vazhdim kemi trajtim të ngjajshëm për dimensionet e listuar sipas kategorive të realizimit të objektivave. Vlen të theksohet se rezultatet kovergjojnë me ato që gjenden për rastin e zbatimin e parimeve, ku dimensioni i menaxhimit të riskut vlerësohet me nivelin më të ulët (vetëm 2.98 nga 5 gjithsej) dhe dimensioni i njohjes së përgjegjësisë vlerësohet me nivelin më të lartë krahasuar me dimensionet e tjera në interes (4.26 nga 5). Edhe për realizimin e objektivave shihet një rritje e vlerësimit kur kalojmë nga kategoria mesatar për realizimin e objektivave në atë të lartë. Kështu, sa më profesionist të jetë në realizimin e objektivave, aq më të lartë e ka vlerësimin për dimensionet e shprehur. Ilustrimi Grafik 6. 3 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhem me nivelin e njohjes së përgjegjësive, veprimet manaxheriale, menaxhimin e riskut, informimin e menaxh, integriteti sipas kategorive të variablit realizimin e objektivave Vijojmë me dimensionet e tjera në interes. Ashtu siç rezultoi më sipër, edhe në këtë rast shohim se ka një ngjashmëri mes vlerësimeve të dhëna dhe të vëzhguara sipas realizimit të objektivave krahasuar me zbatimin e parimeve. Në fakt, kjo sugjeron një korrelacion mes zbatimit të parimeve dhe realizimit të objektivave. Si rrjedhojë pritet që rezultatet e regresioneve të jenë të ngjashëm. 150

165 Ilustrimi Grafik 6. 4 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhen me delegimin, informimim-komunik, monitorimin dhe kontrollin sipas kategorive të variablit realizimi i objektivave Një mënyrë me interes e vëzhgimit të rezultateve është duke i ndarë ato në vlerësimet e dhëna nga profesionistët që ushtrojnë profesionin në Tiranë kundrejt atyre që janë në zona të tjera të Shqipërisë. Në këtë rast hipoteza është se mund të kemi rezultate me diferenca të konsiderueshme në favor të atyre që janë nga Tirana. Rezultatet tregojnë se nuk kemi diferenca të mëdha mes dy zonave, por diçka më mirë paraqitet Tirana për të gjithë dimensionet me përjashtim të dimensionit të informimit të eprorit. Ilustrimi Grafik 6. 5 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhem me nivelin e njohjes së përgjegjësive, veprimet manaxheriale, menaxhimin e riskut, informimi i menaxh, integriteti sipas kategorive të variablit zona Gjithashtu, edhe për dimensionet e tjera në interes nuk paraqitet ndonjë diferencë e konsiderueshme mes vlerësimit të marrë nga profesionistët nga Tirana dhe të tjerë. 151

166 Gjithsesi, në këtë rast në të gjithë dimensionet në shqyrtim profesionistët nga Tirana shprehin një vlerësim pak më të lartë krahasuar me ata të zonave të tjera. Ilustrimi Grafik 6.6 Ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve që lidhem me delegimin, informim-komunik, monitorimin dhe kontrollin sipas kategorive të variablit zona Duke u nisur nga analiza e të dhënave dhe paraqitja grafike e tyre u japim përgjigje edhe pyetjeve kërkimore si vijon: Pyetja kërkimore 4: Cila është situata e mjedisit të kontrollit në njësitë publike në Shqipëri, përcaktuar nga faktorë si: niveli i njohjes së përgjegjësive; ndërmarrja e veprimeve të duhura menaxheriale; informimi i menaxherëve me objektivat dhe strategjitë; inkurajimi i çështjeve etike dhe integritetit; funksionimi në praktikë i delegimit të detyrave? Nëpërmjet përpunimit të të dhënave të paraqitjes grafike nr. 1 që lidhet me nivelin e njohjes së parimeve, veprimet manaxheriale, informimin nga eprori, integritetin etik, integritetin në përgjithësi, dhe delegimin e detyrave, për të dy kategoritë zbatimi i parimeve dhe realizimi i objektivave vërejmë se mbi nivelin 4, të cilin e kemi marrë si vijë ndarëse, qëndrojnë njohja e përgjegjësive, integriteti etik dhe integriteti në tërësi, ndërsa veprimet menaxhuese, informimi nga eprori dhe delegimi arrijnë vlerësime nën nivelin 4 nga 5 gjithsej. Gjithsesi, intervali ku vlerësohen të gjithë elementët është 3.57 deri në 4.35, duke e konsideruar kështu situatën e mjedisit të kontrollit të përshtatshme për funksionimin e sistemeve të kontrollit të brendshëm. Por, nevojiten rregullime në veprimet menaxheriale në drejtim të përcaktimit të strukturës organizative, në plotësimin e kërkesave ligjore për nivelin e kualifikimit të vendeve të punës, të përcaktimit të linjave 152

167 të raportimit, në përshkrimin e vendeve të punës për çdo pozicion dhe në sigurimin e personelit të mjaftueshëm, në rishikimin e strukturës dhe në delegimin e detyrave. Pyetja kërkimore 5: Cila është situata e vlerësimit dhe menaxhimit të riskut të sistemeve të kontrollit të brendshëm në njësitë publike në Shqipëri? Nga ilustrimi grafik i shpërndarjes së përgjigjeve të pyetjeve, vërehet se menaxhimi i riskut është më pak i vlerësuari (në total 2.94 nga 5). Nisur nga kategorizimi i mësipërm, sipas variablit të zbatimit të parimeve, edhe niveli i lartë (35% e të anketuarve) e vlerësojnë këtë variabël kryesor me mesataren 3.93 nga 5, ndërsa niveli mesatar (22%) dhe mbimesatar (42%) respektivsht 1,76 dhe 2,66. Sipas variablit realizimi i objektivave menaxhimi i riskut vlerësohet me 1,41 nga niveli mesatar (22% e të anketuarve) duke shkuar në 3.65 nga niveli i lartë (në total 2,98 nga 5) Nga kjo analizë i japim përgjigje edhe pyetjes kërkimore në lidhje me vlerësimin dhe menaxhimin e riskut, për kontrollin e brendshëm duke konkluduar se ky komponent i rëndësishëm i MFK-së, që është edhe një ndër faktorët kryesorë për realizimin e objektivave të organizatave, është në hapat e para të implementimit të tij në Shqipëri. Pothuajse 66% e të anketuarve kanë shumë pak njohuri për këtë proces, madje 50% e tyre pothuajse nuk zbatojnë fare procedurat. Pyetja kërkimore 6: Cila është situata e aktiviteteve të kontrollit në Shqipëri? Nga analiza statistikore (paraqitja grafike) sipas të dy kategorive zbatimi i parimeve dhe realizimi i objektivave, kontrollet para faktit ose parandalues janë nën nivelin 4, respektivisht 3,75 dhe 3,76. Kontrollet pas faktit respektivisht 4.35 dhe 4,27. Kemi një situatë ku kontrollet për minimizimin e risqeve, kontrollet parandaluese, kuptohen pjesërisht dhe ka vend për përmirësim të mëtejshme si vijon: në ndarjen e drejtë të detyrave me qëllim shmangien e konfliktit të interesit; në autorizimin. delegimn dhe miratimin; në kontrolle aksesi tek aktivet; në vendosjen nën kujdesin e duhur të pasurisë fizike,intelektuale dhe rregjistrat. Pyetja kërkimore 7: Sa efiçente janë procedurat e informimit dhe komunikimit në funksionimin e kontrollit dhe aktivitetit të njësisë? 153

168 Duke kaluar nga kategoria mesatare e te anketuarve në kategorinë e lartë shohim një rritje të vlerësimit të Informimit dhe komunikimit që do ta interpretonim, si rritje të të kuptuarit të këtij komponenti të rëndësishëm të MFK-së dhe rritje të përgjegjshmërisë menaxheriale, sipas nivelit të të anketuarve. Gjithsesi edhe këtu mund të flasim për një kuptim dhe zbatim të pjesshëm, pasi vlerat maksimale janë sipas të dy kategorive të variablave të varur rreth 3,6 nga 5. Kjo do të thotë se ka nevojë për përmirësime në sistemin e informacionit dhe udhëzimeve e rregullave të shkruara mbi mënyrën e komunikimit brenda njësisë. I rëndësishëm do të jetë përcaktimi i kanaleve të komunikimit për raportimin e parregullsive dhe testimi i procedurave të hedhjes së të dhënave në një sistem rezervë (back-up). Pyetja kërkimore 8. A kryhet procesi i monitorimit të sistemeve të kontrollit të brendshëm? Nga vlerësimi dhe paraqitja grafike, edhe për këtë komponent, vërejmë të njëjtën prirje. Vlerat maksimale janë sipas të dy kategorive të variablave të varur rreth 3,6 nga 5. Pra, edhe ky proces kuptohet dhe funksionon pjesërisht, duke pasur nevojë për përmirësimin e procedurave të vendosura për monitorimin e punës brenda njësisë që të garantojnë përshtatshmëri me rregullat. Përmirësime duhet të kryhen edhe në monitorimin e rekomandimeve të auditit të brendshëm, për t u siguruar se do të zbatohen. Si përfundim mund të themi që situata e MFK-së në Shqipëri funksionon pjesërisht në të gjithë komponentët e tij. Vlerësohet më i përshatshëm funksionimi i mjedisit të kontrollit, pjesërisht funksionues komponentët e aktiviteteve të kontrollit, informimkomunikimit dhe monitorimit. Menaxhimi i riskut, megjithëse komponent shumë i rëndësishëm i MFK-së dhe një ndër faktorët kryesorë për realizimin e objektivave të organizatave është në hapat e para të implementimit të tij në Shqipëri. 6.4 Përcaktuesit e zbatimit të parimeve Siç edhe është përmendur në çështjet e mëparshme, kontrolli i hipotezave është bërë përmes modelit ekonometrik. Këto modele ekonometrike janë vlerësuar me anë të programit kompjuterik statistikor SPSS 21. Në këtë çështje është vlerësuar dhe 154

169 interpretuar regresioni lidhur me zbatimin e parimeve të Menaxhimit Financiar dhe Kontrollit në Shqipëri. Një nga qëllimet e këtij disertacioni është kontrolli i marrëdhënies mes njohjes së përgjegjësive nga ana e punonjësve dhe zbatimit të parimeve të Menaxhimit Financiar dhe Kontrollit në Shqipëri. Për të provuar këtë lidhje është e nevojshme të shtohen edhe faktorë të tjerë, të cilët kontrollojnë situatën, duke izoluar efektet e tjera. Siç është diskutuar edhe te Metodologjia e kërkimit, përveç variablit të nivelit të njohjes së përgjegjësive të punonjësve janë përfshirë në regresion edhe faktorë të tjerë siç janë: niveli i informacionit, integriteti i punonjësit, delegimi i detyrave, informimi dhe komunikimi për MFK, monitorimi i procedurave të kontrollit të brendshëm dhe zona ku ndodhet institucioni ku plotësohet pyetësori. Po ashtu, është diskutuar se modeli që kontrollon këtë çështje është: zb_parim 0 variabli me interes niv_njoh 1 2info 3integ 4deleg info_kom monit zona variablat e kontrollit (7) Në vijim jepen rezultatet e vlerësimit të kësaj lidhje të matur përmes modelit ekonometrik të mësipërm. Janë bërë shumë prova dhe manovrime në programin SPSS 21 në mënyrë që të merren rezultatet sa më reale të mundshme. Produkti i programit SPSS 21 nxirret njëherësh i gjithi, por këtu është ndarë tabelë pas tabele që të interpretohet çdo hap i vlerësimit të modelit. Meqë ne kërkojmë që modeli i mësipërm të zbatohet ashtu siç është, pra të merren rezultatet për çdo koeficient beta, atëherë edhe metoda e përdorur në SPSS 21 është ajo Enter. Kjo metodë arrin këtë qëllim: vlerësimin e gjithë koeficienteve beta, si rrjedhojë merren në konsideratë efektet e gjithë faktorëve mbi zb_parim. Këtë e dëshmon edhe tabela më poshtë tek kolona e fundit. Shihet se te kolona e parafundit e saj Variablat e hequr nuk ka asnjë variabël, por që të gjithë janë te kolona Metoda Enter. 155

170 Tabela 6.8 Variablat e përfshirë në modelin lidhur me zb_parim Modeli Variablat e futur/hequr a Variablat e @141_deleg_detyra, b a. Variabli i varur: zb_parim b. Të gjithë variablat janë futur. Variablat e hequr Metoda. Enter Emrat e variablave në model janë koduar në funksion të pyetjeve të pyetësorit dhe të shkurtimeve në modelin ekonometrik. Kështu, për variablin në model me simbolin: 1. niv_njoh është përdorur në SPSS info është përdorur në SPSS integ është përdorur në SPSS 21 kodi integriteti_etik_121, sepse vlerësohet përmes grupit të pyetjeve 1.2.1; 4. deleg është përdorur në SPSS info_kom është përdorur në SPSS monit është përdorur në SPSS zona është përdorur në SPSS 21 kodi rrethi. Tabela e mëposhtme raporton një informacion shumë të rëndësishëm për modelin e vlerësuar, sidomos sa i përket shëndetit të tij. Kështu, kolona me titullin R raporton koeficientin e korrelacionit të variablëve të pavarur me variablin e varur. Kujtoj se koeficienti i korrelacionit informon për dy gjëra: (i) për drejtimin e lidhjes dhe (ii) për fortësinë e lidhjes. Ai merr vlera nga 1 në 1. Informacioni lidhur me drejtimin e lidhjes merret përmes shenjës së koeficientit. Nëse ai rezulton me shenjë negative, atëherë mund të thuhet se lidhja mes variablave të pavarur dhe atij të varur është e zhdrejtë, sepse me rritjen e tyre, pritet të ulet zbatimi i parimeve. Në këtë rast, shenja ka dalë pozitive, që tregon se lidhja midis variablave të pavarur të përfshirë në regresion dhe variablit të varur është e drejtë. Me rritjen e vlerave të variablave të pavarur pritet që të rritet variabli i varur. Nga ana tjetër, informacioni lidhur me fortësinë merret përmes vlerës absolute të 156

171 koeficientit të korrelacionit. Nëse vlera absolute e tij del midis 0 deri në 0.25, atëherë lidhja konsiderohet e dobët, nëse del nga 0.25 deri në 0.75, atëherë lidhja ka fortësi mesatare, dhe nëse del nga 0.75 deri në 1, atëherë lidhja është e fortë. Në këtë rast, vlera absolute e koeficienti të korrelacionit ka rezultuar Praktikisht, kjo vlerë bën pjesë në intervalin e fortësisë së fortë. Pra, lidhja midis variablave të pavarur dhe variablit të varur ka rezultuar e drejtë dhe me fortësi të lartë. Tabela 6.9 Informacion për shëndetin e modelit lidhur me zb_parim Modeli R R katrori Përmbledhja e modelit b R katrori I rregulluar Gabimi standart i vlerësuesit Durbin- Watson a a. Predictors: b. Variabël i varur: zb_parim Kolona me titull R katrori informon për masën e shpjegimit të variacionit të variablit të varur nga variablat e pavarur në modelin e vlerësuar. Kjo statistikë raporton për shëndetin e modelit në përgjithësi dhe vlerat vërtiten nga 0 deri në 1. Ka disa mënyra për vlerësimin e tij, mes të tjerave edhe përmes katrorit të koeficientit të korrelacionit. Kështu, nëse vlerësohet katrori i numrit 0.835, atëherë do merret vlera R 2 = Ky koeficient mund të shkruhet edhe në formën e përqindjes, pra 69.7%. Interpretimi i tij mund të bëhet kështu: variacioni i variablit të varur shpjegohet 69.7% nga variacioni i variablave të pavarur, në trajtën e modelit të mësipërm. Pjesa tjetër e variacionit të zb_parim (0.303 ose 30.3%) shpjegohet nga faktorë të papërfshirë në regresion, që nënkuptohen nga simboli ε në trajtën matematikore të modelit. Kolona me titullin R katrori rregulluar raporton një statistikë të ngjashme me R 2, vetëm se ai është i rregulluar. Në përgjithësi këto dy statistika japin përgjigje të përafërta. Kështu ka ndodhur edhe në këtë rast, ku R katrori rregulluar ka dalë 0.629, në një kohë kur R 2 është Interes të veçantë për interpretim paraqet kolona e fundit me titull Durbin-Watson. Statistika e Durbin-Watson jep informacion për praninë e korrelacionit serial të rendit të 157

172 parë në model, e cila lëviz nga 0 deri në 4. Nëse vlera e tij del pranë 2-shit, atëherë thuhet se korrelacioni serial i rendit të parë nuk është prezent në model. Prania e autokorrelacionit në model dëshmon për një sëmundje serioze në model, e cila duhet evituar, pasi edhe përfundimet që mund të merren prej tij nuk janë të besueshme dhe të vlefshme, sepse nuk pasqyrojnë realitetin. Vlera e kësaj statistike për modelin e vlerësuar del 2.136, e cila është pranë vlerës 2. Kjo do të thotë se modeli i vlerësuar nuk vuan nga autokorrelacioni dhe si rrjedhim, rezultatet e nxjerra prej tij janë të shëndosha. Tabela në vijim është pjesë e produktit të programit SPSS 21, e cila informon për analizën e variacionit kur variabël i varur është zb_parim. Në kolonën me titull Shuma e katrorëve jepet shuma e katrorëve të regresionit (Regression), të mbetjes (Residual) dhe total (Total), përkatësisht në reshtin e parë, të dytë dhe të tretë me vlera 5.946, dhe Në statistikë duhet që shuma e katrorëve të regresionit bashkë me ato të mbetjes të përbëjnë totalin e shumës së katrorëve. Dhe, në të vërtetë kështu ndodh, sepse = Kolona me titull shkallë lirie raporton numrin e shkallëve të lirisë për të tre komponentët, konkretisht 7, 31, dhe 38, respektivisht për regresionin, mbetjen dhe totalin. Kolona Mesatarja e shumës së katrorëve jep mesataren e shumës së katrorëve të regresionit dhe të mbetjes, e cila llogaritet si raport i shumës së katrorëve me shkallët e lirisë. Në këtë rast, vlera ka ardhur si rezultat i pjesëtimit të me 7. E njëjta gjë edhe për numrin 0.083, i cili është vlerësuar si raport i me 31. Modeli 1 Tabela 6.10 ANOVA-në e modelit lidhur me zb_parim Shuma e katrorëve Shkallë lirie ANOVA a Mesatarja e shumës së katrorëve Regresioni b Mbetja Totali a. Variabël i varur: zb_parim b. Variabla të pavarur: F Sig. 158

173 Elementi më i rëndësishëm për këtë tabelë është vlera faktike e Fisherit (F), e cila gjendet si raporti i shumës mesatare të katrorëve të regresionit me ato të mbetjes. Nëse kjo vlerë del e madhe, atëherë gjasat që modeli të jetë i rëndësishëm është e madhe. E kundërta ndodh nëse kjo statistikë del e vogël. Për modelin e vlerësuar del se kjo statistikë ka vlerën Në fakt, siç edhe u parashtrua më lartë, vlera vjen si rezultat i pjesëtimit të numrit me Gjykimi nëse është i rëndësishëm modeli apo jo mund të jepet edhe përmes vlerës së probabilitetit te kolona Sig.. Nëse ky probabilitet është më i vogël se probabiliteti kritik prej 0.05 ose 5%, atëherë mund të pranohet me nivel sigurie statistikore pre 95% se modeli është i rëndësishëm dhe se variacioni i variablave të pavarur është i rëndësishëm për përcaktimin e variacionit të variablit të varur (zb_parim). Koeficienti R në nivel të kënaqshëm, koeficienti R katror i lartë, vlera pranë 2-shit e statistikës Durbin-Watson dhe rëndësia e modelit i hapin rrugë interpretimit të koeficienteve të modelit të vlerësuar. Në tabelën e mëposhtme jepen statistikat e koeficienteve të regresionit lidhur me zbatimin e parimeve. Në kolonën e parë jepen variablat të përfshirë në modelin e vlerësuar, në dy kolonat pasuese jepen koeficientet (B) dhe gabimet e tyre (Std. Error) të pastandartizuar, ndërkohë që në kolonën pasuese jepen koeficientet e standartizuar (Beta). Koeficientet e standartizuar janë interesantë për analizën, sepse kanë të bëjnë me bashkëmatësinë e variablave të pavarur, por këtu do interpretohen vetëm koeficientet e pastandartizuar, pasi njësia e matjes së variablave të pavarur është e njëjtë: 1 deri në 5. Kolona e parafundit dhe e fundit jepin informacion për rëndësinë e variablit përkatës. Vlerat e testit të studentit gjenden si raport i koeficientit me gabimin e tij. Te kolona e fundit paraqiten vlerat probabilitare të koeficienteve. Sa më të vogël këto probabilitete, aq më e madh mundësia për të pranuar se koeficienti është statistikisht i rëndësishëm. Tabela 6.11 Statistika për koeficientet e modelit lidhur me zb_parim 1 Modeli Koeficient a Koeficientët e pastandartizuar B Gab. St. Beta Koeficientët e standartizuar t Sig. (Konstant)

174 @116_info_menaxherët_për_deklaratën_v izion integriteti_etik_ rrethi a. Variabël i varur: zb_parim.098 Në vijim interpretohen me radhë koeficientet: 1. Konstantja (Costants) që në model simbolizohet nga β0 ka rezultuar Në përgjithësi nuk ka kuptim ekonomik, por nëse vlera e faktorëve është 0, atëherë vlera e zb_parim është Ky koeficient nuk është statistikisht i rëndësishëm, pasi probabiliteti është Pranë variablit niv_njoh (@111_njoh_përgjegjësi) është β1 me vlerë Meqë vlera e probabilitetit është 0.003, atëherë ky koeficient është statistikisht i rëndësishëm për nivel sigurie 99%. Si rrjedhojë, hipoteza e ngritur për këtë faktor provohet. Kjo nënkupton se nëse kërkohet një rritje e nivelit të zbatimit të parimeve të MFK-së, atëherë mund të ndërhyhet duke rritur nivelin e njohjes së përgjegjësive. 3. Përpara variablit info (@116_info_menaxherët_për_deklaratën_vizion) qëndron β2 me vlerë Me qenë se vlera probabilitare është 0.058, atëherë dilet në përfundim se ky variabël është i rëndësishëm për përcaktimin e zb_parim për nivel sigurie 90%. Nëse niveli i informimit të menaxherëve për deklaratën e vizionit rritet, atëherë pritet që zbatimi i parimeve të MFK-së të rritet, kur faktorët e tjerë mbeten konstant (ceteris paribus). 4. Përpara variablit integ (integriteti_etik_121) e ka vendin parametri β3 me vlerë Edhe ky parametër është i rëndësishëm për përcaktimin e zb_parim për nivelin e sigurisë statistikore 90%, sepse vlera probabilitare e tij është Zbatimi i parimeve të MFK do të ulej, nëse integriteti dhe raportet etike do rriteshin, kur faktorët e tjerë mbeten konstant (ceteris paribus). Është interesant shenja e këtij variabli, e cila përcakton një marrëdhënie negative me variablin e 160

175 varur, që është zbatimi i parimeve, duke dalë kundër pritshmërive. Pritshmëria ishte që me rritjen e integritetit të punonjësve dhe të aspekteve etike, do të rritej edhe niveli i zbatimit të parimeve të MFK-së. 5. Para variablit deleg (@141_deleg_detyra) qëndron koeficienti β4 me vlerë ky variabël rezulton të jetë jo statistikisht i rëndësishëm për përcaktimin e zb_parim të MFK, përsa kohë edhe probabiliteti i tij është Kjo do të thotë se delegimi i detyrave nuk është një faktor i rëndësishëm për përcaktimin e zbatimit të parimeve lidhur me MFK-në. Në këtë logjikë, nëse ndërhyhet te delegimi i detyrës, ka shumë gjasa që të mos çojë në ndryshimin e zbatimit të parimeve. 6. Para variablit info_kom (@411_proc_info_komun_menaxh) është koeficienti β5 me vlerë Ai është statistikisht i rëndësishëm për përcaktimin e zbatimit të parimeve të MFK për nivel sigurie 99%, përsa kohë edhe probabiliteti i tij është Zbatimi i parimeve do të rritet, nëse niveli i procesit të informimit dhe komunikimit te menaxheri rritet, kur faktorët e tjerë mbeten konstant (ceteris paribus). Kjo do të thotë se nëse kërkohet të rritet niveli i zbatimit të parimit, atëherë mund të ndërhyhet tek rritja e variablit të info_kom, pasi lidhja mes tyre rezulton pozitive. 7. Përpara variablit monit (@52_monit_proc_dok_kont_brend) është koeficienti β6 me vlerën Ky variabël është statistikisht i rëndësishëm për përcaktimin e zbatimit të parimeve të MFK-së për nivel sigurie gati 95%, pasi probabiliteti i tij është shumë pranë 0.05 ose 5%. Sa më shumë të rritet niveli i monitorimit të proceseve të dokumentacionit të kontrollit të brendshëm, aq më i lartë do jetë edhe niveli i zbatimit të parimeve për njësinë publike. 8. Pranë variablit zona (rrethi) është koeficienti β7 me vlerë Meqë shenja e koeficientit del pozitive, atëherë pretendohet që edhe marrëdhënia mes zonës ku ndodhet institucioni publik dhe nivelit të zbatimit të parimeve të MFK-së të jetë e drejtë. Mirëpo, kjo marrëdhënie vihet në diskutim, përsa kohë edhe probabiliteti i koeficientit është shumë i madh Parëndësia e këtij variabli mbart një interpretim shumë të bukur, sepse do të thotë se për zbatimin e parimeve të MFKsë nuk është e nevojshme që institucioni publik të jetë në Tiranë. 161

176 Nëse informacionin e mësipërm do kërkohej të paraqitej në modelin e vlerësuar, duke zëvendësuar betat me vlerat përkatëse, atëherë ai do të kishte pamjen e mëposhtme. zb_parim niv_njoh 0.140info 0.177integ 0.067deleg 0.311info_kom 0.150monit 0.043zona (8) Tabela në vijim paraqet disa statistika për termin e gabimit, në model ka simbolin ε. Në statistikë dhe në disiplinat e afërta të saj, preferohet të vëzhgohet termi i gabimit në mënyrë që të hetohet apo të hidhet dritë mbi variablin e varur, apo për shëndetin e modelit. Për më shumë mund t i referoheni tabelës më poshtë. Tabela 6.12 Termi i mbetjes së modelit lidhur me zb_parim Statistikat e termit të gabimit a Minimum Maksimum Mesatarja Devijimi standard N Vlera e pritur Mbetja Std. Vlera e pritur Std. Mbetja a. Dependent Variable: zb_parim Në përmbledhje të atyre që u shkruan për modelimin e marrëdhënies së zbatimit të parimeve të Menaxhimit Financiar dhe Kontrollit të njësive publike në Shqipëri evidentohet se: 1. Niveli i njohjeve të përgjegjësive të personelit të njësisë publike është një faktor i rëndësishëm për përcaktimin e nivelit të përgjithshëm të zbatimit të parimeve të MFK-së, duke provuar kështu hipotezën përkatëse për lidhje pozitive midis tyre; 2. Informimi i menaxherëve për deklaratën e vizionit të njësisë publike është i rëndësishëme për të marrë një nivel të lartë të zbatimit të parimeve, sepse provohet se lidhja mes tyre është statistikisht e rëndësishme dhe e drejtë; 3. Interesant është fakti se integriteti dhe kuadri etik i punonjësve në njësitë publike, pavarësisht se është i rëndësishëm për zbatimin e parimeve, nuk çon në rritjen e nivelit të zbatimit të parimeve për njësitë publike në Shqipëri. Kjo marrëdhënie e 162

177 zhdrejtë midis këtyre dy variablave mund të përbëjë një nevojë për ta kuptuar më mire, përmes një kërkimi dedikuar kësaj gjëje. 4. Procesi i informimit dhe komunikimit te menaxheri është një faktor tjetër i rëndësishëm për përcaktimin e zbatimit të parimeve në njësitë publike, përsa kohë edhe modeli e provoi këtë. 5. Monitorimi i procesit të dokumentimit të kontrollit të brendshëm në njësitë publike shqiptare është një tjetër faktor i rëndësishëm për zbatimin e parimeve të MFK-së. 6. Delegimi i detyrave dhe përgjegjësive, pavarësisht se ka lidhje të drejtë me zbatimin e parimeve në njësitë publike, mbetet një faktor i parëndësishëm, sa kohë edhe modeli e dëshmon një gjë të tillë. 7. Vëmendje të veçantë meriton zona apo rrethi si faktor pretendent që mund të ndikojë në zbatimin e parimeve në njësitë publike. Logjika pritej e tillë: në Tiranë ka gjasa që zbatimi i parimeve të jetë më i lartë se në rrethet e tjera. Analiza empirike e hedh poshtë këtë marrëdhënie, meqë nxjerr si të parëndësishëm këtë faktor për zbatimin e parimeve. Kjo do të thotë se zbatimi i parimeve nuk varet nga zona ku ndodhet njësia publike. 6.5 Përcaktuesit e realizimit të objektivave Siç edhe është vepruar për hetimin e përcaktuesve të zbatimit të parimeve të MFK-së, ashtu është vepruar edhe për të vlerësuar dhe interpretuar regresionin lidhur me realizimin e objektivave të Menaxhimit Financiar dhe Kontrollit në institucionet publike në Shqipëri. Një nga qëllimet e këtij disertacioni është kontrolli i marrëdhënies mes veprimeve menaxheriale nga ana e punonjësve dhe realizimit të objektivave të Menaxhimit Financiar dhe Kontrollit në Shqipëri. Për të provuar këtë lidhje është e nevojshme për të shtuar edhe faktorë të tjerë, të cilët kontrollojnë situatën, duke izoluar efektet e tjera. Siç është diskutuar edhe te Metodologjia e kërkimit, përveç variablit të veprimeve menaxheriale janë përfshirë në regresion edhe faktorë të tjerë siç janë: integriteti i punonjësit, informimi dhe komunikimi për MFK, monitorimi i procedurave të kontrollit të 163

178 brendshëm, zona ku ndodhet institucioni ku plotësohet pyetësori dhe menaxhimi i riskut. Po ashtu, është diskutuar se modeli që kontrollon këtë çështje është: variabli me interes realiz_obj vep_manaxh 0 1 2integ 3info_kom 4monit zona m_ risk 5 6 variablat e kontrollit (9) Më poshtë jepen rezultatet e vlerësimit të kësaj lidhje të matur përmes modelit ekonometrik të mësipërm. Janë bërë shumë prova dhe manovrime në programin SPSS 21 në mënyrë që të merren rezultatet sa më reale të mundshme. Për këtë është integruar në analizën e lidhjes teknika bootstrap. Siç logjikuam për modelin e lidhjes me zbatimin e parimeve, meqë kërkohet që modeli i mësipërm të zbatohet ashtu siç është, pra të merren rezultatet për çdo koeficient beta, atëherë edhe metoda e përdorur në SPSS 21 është ajo Enter. Kjo metodë arrin këtë qëllim: vlerësimin e gjithë koeficienteve beta, si rrjedhojë merren në konsideratë efektet e gjithë faktorëve mbi realiz_obj. Këtë e dëshmon edhe tabela më poshtë tek kolona e fundit. Shihet se te kolona e parafundit e saj Variablat e larguar nuk ka asnjë variabël, por që të gjithë janë te kolona Variabla Enter. Tabela 6.13 Variablat e përfshirë në modelin lidhur me realiz_obj Modeli 1 Variablat e furur/larguar a Variablat e futur integ, vep_manaxh b a. Variabli i varur: realiz_obj b. Të gjithë variablat e kërkuar janë futur. Variablat e larguar Metoda. Enter Emrat e variablave në model janë koduar në funksion të pyetjeve të pyetësorit dhe të shkurtimeve në modelin ekonometrik. Kështu, për variablin në model me simbolin: vep_mamaxh është përdorur në SPSS 21 i njëjti simbol; integ është përdorur në SPSS 21 i njëjti simbol, në ndryshim nga modeli i lidhjes së zbatimit të parimeve të MFK-së; 164

179 info_kom është përdorur në SPSS 21 monit është përdorur në SPSS 21 zona është përdorur në SPSS 21 kodi rrethi; m_risk është përdorur në SPSS 21 simboli i njëjtë, pra m_risk. Tabela e mëposhtme raporton një informacion shumë të rëndësishëm për modelin e vlerësuar, sidomos sa i përket shëndetit të tij. Në ngjashmëri me rastin e zbatimit të parimeve edhe këtu shenja ka dalë pozitive, që tregon se lidhja midis variablave të pavarur të përfshirë në regresion dhe realizimit të objektivave është e drejtë, përsa kohë koeficienti R ka dalë Me rritjen e vlerave të variablave të pavarur pritet që të rritet niveli i realizimit të objektivave. Në këtë rast, vlera absolute e koeficienti të korrelacionit është Praktikisht, lidhja midis variablave të pavarur dhe variablit të varur ka rezultuar e drejtë dhe me fortësi të lartë. Tabela 6.14 Treguesit e shëndetit të modelit lidhur me realiz_obj Modeli R R kartori Përmbledhje e modelit b R katrori i rregulluar Gabimi standart i vlerësuesit Durbin- Watson a a. Variabla të pavarur: (Constant), integ, vep_manaxh b. Variabël i varur: realiz_obj Njësoj si te lidhja e zbatimit të parimeve, edhe këtu kolona me titull R katrori informon për masën e shpjegimit të variacionit të variablit të varur nga variablat e pavarur, në modelin e vlerësuar. Nëse vlerësohet katrori i numrit 0.801, atëherë do merret vlera Ky koeficient mund të shkruhet edhe në formën e përqindjes, pra 64.1%. Në këtë mënyrë, variacioni i realizimit të objektivave shpjegohet 64.1% nga variacioni i variablave të pavarur, në trajtën e modelit të mësipërm. Pjesa tjetër e variacionit të realiz_obj shpjegohet nga faktorë të lënë jashtë nga regresioni, që nënkuptohen nga simboli ε në trajtën matematikore të modelit. 165

180 Statistika e Durbin-Watson për modelin e vlerësuar është 1.941, e cila është shumë pranë vlerës 2. Kjo do të thotë se modeli i vlerësuar nuk vuan nga autokorrelacioni dhe si rrjedhim, rezultatet e nxjerra prej tij janë të shëndosha. Në ndryshim nga modeli përcaktuesit e zbatimit të parimeve, këtu është integruar analiza bootstrap. Teknika bootstrap në SPSS 21 bën të mundur që të vlerësohen statistikat dhe modeli në tërësi për një zgjedhje më të gjerë. Në këtë disertacion është përdorur zgjedhja 1000, e cila është edhe vlerë e sugjeruar nga programi kompjuterik SPSS 21. Në këtë mënyrë, tabela e mësipërme është riekzekutuar në SPSS 21 me teknikën bootstrap dhe rezultati për Durbin-Watson jepet si në tabelën në vijim. Tabela 6.15 Treguesit sipas teknikës Bootstrap për shëndetin e modelit lidhur me realiz_obj Modeli Durbin-Watson Përmbledhja e modelit me Bootstrap Bias Gabimi standard Bootstrap a 95% Niveli i besueshmërisë I poshtmi I sipërmi Tabela më poshtë është pjesë e produktit të programit SPSS 21, e cila informon për analizën e variacionit kur variabël i varur është realiz_obj. Për modelin e vlerësuar del se statistika F ka vlerën Në fakt, vlera vjen si rezultat i pjesëtimit të numrit me Gjykimi nëse është i rëndësishëm modeli apo jo mund të jepet edhe përmes vlerës së probabilitetit te kolona Sig.. Me qenë se probabiliteti i statistikës F është gati 0, atëherë mund të dilet në përfundim se modeli i realizimit të objektivave është statistikisht i rëndësishëm për nivel sigurie 99%. Modeli 1 Tabela 6.16 ANOVA e modelit lidhur me realiz_obj Shuma e kartorëve Shkallët e lirisë ANOVA a Mestarja e shumës së katrorëve Regresioni b Mbetja Totali a. Variabël i varur: realiz_obj b. Variabla të pavarur: (Constant), integ, vep_manaxh F Sig. 166

181 Në përmbledhje, koeficienti R në nivelin e kënaqshëm, koeficienti R katrori i lartë, vlera e statistikës Durbin-Watson pranë 2-shit dhe rëndësia e modelit i hapin rrugë interpretimit të koeficienteve të modelit të vlerësuar. Në tabelën e mëposhtme jepen statistikat e koeficienteve të regresionit lidhur me realizimin e objektivave lidhur me MFK-në. Po të shihet me vëmendje, katër nga shtatë koeficiente rezultojnë të parëndësishëm për përcaktimin e realizimit të objektiveve të MFK-së, pasi probabilitetit e tyre janë shumë të lartë, madje mbi 0.2 ose 20%. Ky përfundim merret në kuadrin e zgjedhjes së realizuar prej 156 pyetësorëve. 1 Modeli Tabela 6.17 Koeficientet e modelit lidhur me realiz_obj Koeficientët a Koeficientët e pastandartizuar Koeficientët e standartizuar B Std. Error Beta (Konstant) vep_manaxh m_risk rrethi a. Variabli i varur: realiz_obj Me synimin për të paraqitur sa më mirë realitetin është përdorur teknika bootstrap për të gjurmuar efektet e faktorëve të pavarur mbi realizimin e objektivave, duke rritur zgjedhjen nga 156 në Tabela më poshtë synon të japë informacion lidhur me rëndësinë e koeficienteve të lidhjes së realizimit të objektivave. Në kolonën e tretë nga e djathta raportohen probabilitetet e secilit koeficient pranë variablave të pavarur, që pretendojnë të përcaktojnë realizimin e objektivave. Pavarësisht se zgjedhja është rritur në mënyrë të konsiderueshme, përsëri katër nga shtatë koeficient rezultojnë të parëndësishëm për realizimin e objektivave. Kjo do të thotë se zgjedhja prej 156 njësi vëzhguese, jep gati të njëjtin përfundim sa një zgjedhje prej 1000 elementësh të bazuar në zgjedhjen fillestare prej 156 elementësh. t Sig. 167

182 Tabela 6.18 Koeficientet e modelit lidhur me realiz_obj (teknika bootstrap-in) 1 Bootstrap për koeficientët Bootstrap a 95% Intervali i Modeli B Gabimi Sig. (2- besueshmërisë Bias standard anë) I I poshtmi sipërmi (Konstant) vep_manaxh m_risk integ rrethi Pavarësisht nga këto, koeficientët e regresionit meritojnë të interpretohen, sepse mbartin informacion të dobishëm dhe të vlefshëm për realizimin e objektivave të Menaxhimit Financiar dhe Kontrollit. Në vijim interpretohen me radhë koeficientet dhe siguria e tyre sipas teknikës bootstrap: 1. Konstantja (Costants) që në model simbolizohet nga β0 ka rezultuar Në përgjithësi konstantja e lirë nuk ka kuptim ekonomik, por thuhet se nëse vlera e faktorëve është 0, atëherë vlera e realizimit të objektivave është Ky koeficient nuk është statistikisht i rëndësishëm, pasi probabiliteti është Para variablit vep_manaxh e ka vendin koeficienti β1 që e ka vlerën Meqë vlera e probabilitetit është 0.001, atëherë ky koeficient është statistikisht i rëndësishëm për nivel sigurie 99%. Si rrjedhojë, ai mund të interpretohet. Nëse variabli i veprimeve manaxheriale rritet, atëherë pritet që realizimi i objektivave të rritet, kur faktorët e tjerë mbeten konstant (ceteris paribus). Kjo do të thotë se hipoteza e ngritur për këtë faktor provohet. Kjo nënkupton se nëse kërkohet një rritje e nivelit të realizimit të objektivave të MFK-së, atëherë mund të ndërhyhet duke rritur nivelin e veprimeve manaxheriale. 3. Përpara variablit m_risk qëndron β6 me vlerë Me qenë se vlera probabilitare është 0.001, atëherë dilet në përfundim se ky variabël është i rëndësishëm për përcaktimin e realizimit të objektivave për nivel sigurie 99%. 168

183 Nëse treguesi i menaxhimit të riskut në njësinë publike rritet, atëherë pritet që realizimi i objektivave të MFK-së të rritet, kur faktorët e tjerë mbeten konstant (ceteris paribus). Ky është një përfundim shumë i rëndësishëm, pasi mund të ketë ndikim në aspektet vendimmarrëse lidhur me Menaxhimin Financiar dhe Kontrollin, sepse nëse kërkohet përmirësimi i realizimit të objektivave, atëherë kjo mund të arrihet përmes rritjes së menaxhimit të riskut në sistemet e kontrollit të brendshëm në njësinë publike. 4. Përpara variablit integ e ka vendin parametri β2 me vlerë Edhe ky parametër është i rëndësishëm për përcaktimin e realizimit të objektivave për nivelin e sigurisë statistikore 95%, sepse vlera probabilitare e tij është Realizimi i objektivave të MFK do të rritet nëse integriteti do të rritej, kur faktorët e tjerë mbeten konstant (ceteris paribus). Është interesant shenja e këtij variabli, e cila ka shenjë të kundërt nga modeli i zbatimit të parimeve dhe po ashtu thuajse të njëjtën vlerë të koeficientit. 5. Para variablit info_kom (@411_proc_info_komun_menaxh) është koeficienti β3 me vlerë Ai është statistikisht i parëndësishëm për përcaktimin e realizimit të objektivave të MFK, përsa kohë edhe probabiliteti i tij është Kjo do të thotë se midis variablit të informimit dhe komunikimit te menaxheri dhe realizimit të objektivave të MFK nuk ekziston ndonjë lidhje e rëndësishme. 6. Përpara variablit monit (@52_monit_proc_dok_kont_brend) e ka vendin koeficienti β4 me vlerën Ky variabël është statistikisht i parëndësishëm për përcaktimin e realizimit të objektivave të MFK-së, pasi probabiliteti i tij kapërcen pragun kritik prej 10%. Interesant këtu është shenja negative e koeficientit, që dëshmon për një lidhje të zhdrejtë mes monitorimit të procesit të dokumentimit të kontrollit të brendshëm në njësitë publike. Sa më shumë të rritet niveli i monitorimit të proceseve të dokumentacionit të kontrollit të brendshëm, aq më pak do jetë edhe niveli i realizimit të objektivave për njësinë publike. Në praktikë, kjo nuk ka shumë logjikë. Në regresion ky variabël rezultoi i parëndësishëm, si rrjedhojë nuk mund të interpretohet, sepse nuk është i besueshëm. 7. Pranë variablit zona (rrethi) është koeficienti β5 me vlerë Si te regresioni i lidhjes së zbatimit të parimeve të MFK-së, edhe këtu shenja e koeficientit del 169

184 pozitive, por si koeficient është i parëndësishëm, përsa kohë edhe probabiliteti i koeficientit është i madh Interpretimi në këtë rast është shumë interesant, sepse do të thotë se për realizimin e objektivave të MFK-së nuk është e nevojshme që institucioni publik të jetë në Tiranë. Nëse informacionin e mësipërm do kërkohej të paraqitej në modelin e vlerësuar, duke zëvendësuar betat me vlerat përkatëse, atëherë ai do të kishte pamjen e mëposhtme. realiz_obj vep_manaxh ( integ 0.035info_kom 0.002monit 0.099zona 0.168m_ risk ) Tabela në vijim paraqet disa statistika për termin e gabimit,që në model ka simbolin ε, shoqëruar edhe me teknikën bootstrap. Në statistikë dhe në disiplinat e afërta të saj, preferohet të vëzhgohet termi i gabimit në mënyrë që të hetohet apo të hidhet dritë mbi variablin e varur, apo për shëndetin e modelit. Për më shumë mund t i referoheni tabelës më poshtë. Tabela 6.19 Termi i mbetjes së modelit lidhur me realiz_obj Statistikat e mbetjes a Statistika Bias Gabimi standard Bootstrap 95% Intervali i besueshmërisë I poshtmi I poshtmi Minimum Maksimum Vlerat e pritura Mesatarja Devijimi st N Minimum Maksimum Mbetja Mesatarja Devijimi st N Minimum Maksimum Std. Vlerat e pritura Mesatarja Devijimi st N Minimum Maksimum Std. Mbetja Mesatarja Devijimi st N a. Variabli i varur: realiz_obj 170

185 Në përmbledhje për modelimin e marrëdhënies së realizimit të objektivave të Menaxhimit Financiar dhe Kontrollit të njësive publike në Shqipëri evidentohet se: 1. Veprimet menaxheriale, menaxhimi i riskut të sistemeve të kontrollit të brendshëm dhe integriteti janë faktorë të rëndësishëm për përcaktimin e realizimit të objektivave, duke provuar kështu hipotezën përkatëse për lidhje pozitive midis tyre dhe variablit të varur. 2. Nga ana tjetër, procesi i informimit dhe komunikimit te menaxherët, monitorimi i procesit të dokumentimit të kontrollit të brendshëm dhe zona, rezultojnë faktorë jo të rëndësishëm për realizimin e objektivave. Procesi i informimit dhe komunikimit te menaxheri bashkë me monitorimin kanë rezultuar ndryshe nga lidhja me zbatimin e parimeve, ndërsa zona ka dalë me të njëjtin përfundim për të dyja lidhjet. 171

186 KAPITULLI VII KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME 7.1 Konkluzione dhe rekomandime Në këtë studim, nëpërmjet analizës së të dhënave sekondare dhe primare, evidentojmë domosdoshmërinë dhe rëndësië e implementimit të sistemit modern të menaxhimit financiar dhe kontrollit në sektorin publik në Shqipëri, si një sistem që do të sjellë përmirësimin e cilësisë së vendimmarrjes në të gjitha nivelet e qeverisjes, nëpërmjet përdorimit të fondeve publike me efektivitet, efiçencë dhe ekonomi. Në funksion të objektivit të mësipërm, analizohet edhe rëndësia dhe funksionimi efektiv i veprimtarisë së AB-së dhe niveli i bashkëpunimit me njësitë e këtij sektori. Nëpërmjet kërkimit mundësuam realizimin e qëllimit kryesor të punimit, përcaktimin e gjendjes dhe faktorëve që ndikojnë në ecurinë e këtij sistemi në Shqipëri. Analizohet edhe dhënia e opinionit të audituesve të brendshëm, në lidhje me faktorët e sipërpërmendur, si shumë i vlefshëm për realizimin e qëllimit të studimit. Mbështetur në përfundimet e nxjerra kemi dhënë dhe sugjerime për përmirësime të mëtejshme. Konkluzione Në mbështetje të gjetjeve mbi bazën e hipotezave të ngritura dhe pyetjeve kërkimore, më poshtë paraqesim konkluzionet kryesore të studimit. Ky sistem është konsideruar si një ndër reformat më të rëndësishme të tij, si në vendet e zhvilluara dhe ato në tranzicion, pasi synon përdorimin e informacionit të ri, të proceseve dhe rregullave për të ndryshuar sjelljen e politikanëve dhe nëpunësve publikë, për të përballuar sfidat e vazhdueshme të menaxhimit të fondeve qeveritare. Evidentimi i përvojave më të mira dhe standardeve ndërkombëtare të pranuara për KBFP-në, janë parë si procese, përmbushja e përgjegjësive të të cilëve, nuk mund të realizohet në mënyrë efektive dhe efikase pa praktikat e buxhetimit, të kontabilitetit, standardeve dhe sistemeve të raportimit në sektorin publik. Cilësia e dokumentave të buxhetit dhe transparenca në raportimin financiar shihen jo vetëm 172

187 si dokumente në përmbushje të kërkesave të ligjit, por edhe si dokumente që reflektojnë politikat e qeverive, shihen si vlerësim i qëndrueshmërisë dhe besueshmërisë së një shteti. Kuptimi i përmbajtjes dhe funksioneve të buxhetit, thesarit, kontabilitetit të sektorit publik, domosdoshmëria e reformimit të vazhdueshëm mbështetur në standardet ndërkombëtare të gjithëpranuara në sektorin publik, konsiderohen shumë të rëndësishme në praktikat ndërkombëtare për funksionimin normal të MFK-së. Ato janë konsideruar si instrumente kryesorë të çdo sistemi të menaxhimit financiar e kontrollit në sektorin publik Bazuar në të dhëna sekondare, duke i dhënë përgjigje pyetjes kërkimore (1)konkluduam se në fushën e administrimit financiar ekziston kuadri ligjor për mbështetjen e ndryshimeve thelbësore që kërkon sistemi i MFK-së, por, mosfunksionimi i tyre sipas standardeve të parashikuara, vështirëson ecurinë normale dhe zbatimin e parimeve të tij. Si pasojë vështirësohet dhe bie niveli i cilësisë së vendimmarrjes në të gjitha nivelet e qeverisjes, shtohen fenomenet e korrupsionit, mashtrimit, shpërdorimit, parave të pista, etj. PBA dhe procedurat e planifikimit buxhetor janë ende jo plotësisht efektive për të siguruar lidhjen e shpërndarjes së burimeve me politikën strategjike dhe prioritet e programit. Ka mungesa në zhvillimin në sektorin publik të një qasjeje më analitike ndaj programeve të shpenzimeve dhe vendimeve mbi investimet. Konstatohen mosgarantim i pavarësisë së departamentit të politikave makroekonomike, mungesa të trajnimeve për të gjithë përdoruesit e buxhetit, mbi mënyrën e planifikimit dhe buxhetimit më të mirë për programet e shpenzimeve. Kjo sjell që planifikimi dhe përbërja e shpenzimeve faktike në Shqipëri, të devijojnë thelbësisht dhe sistematikisht nga shpenzimet e buxhetuara Boshllëku në kuadrin rregullator të menaxhimit financiar publik lejon mungesë kontrolli të angazhimeve financiare sipas tavaneve të PBA-së. Ky ka qenë faktori kryesor që kontribuoi në krijimin e detyrimeve të prapambetura të fshehura pas vitit

188 Pritshmëritë, në lidhje me politikat e pasqyruara që në strategjinë e financave publike , nuk u realizuan duke vazhduar të jenë sfida për të ardhmen në strategjinë e financave publike Janë bërë rregullime të veçuara në lidhje me Përgatitjen dhe zbatimin e Standarteve të Kontabilitetit dhe Formateve të Raportimit për zbatimin e buxhetit. Nuk është formuluar ende një ligji i ri për Per Kontabilitetin e sektorit publik. Gjithashtu procedurat për pranimin, përdorimin efektiv, eficient të aktiveve, ruajtjen, qarkullimin dhe asgjësimin e tyre, si ndër kërkesat kryesore të ligjit për menaxhimin financiar dhe kontrollin nuk janë eficiente. Mungesa e identifikimit dhe vlerësimit të pronave ekzistuese të njësive publike e ka vështirësuar procesin. Konstatohen një sërë mos rakordimesh midis pasqyrave financiare të dorëzuara nga njësitë publike dhe pasqyrave që nxjerr sistemi informatik i thesarit, pasi disa zëra nuk janë parashikuar në sistemin kompjuterik të thesarit dhe për faktin që ndërsa njësitë publike përdorin kontabilitetin mbi bazën e të drejtave dhe detyrimeve të konstatuara, në sistemin e thesarit përdoret sistemi me bazë monetare. Niveli i kontabilistëve të sektorit publik, që regjistrojnë transaksionet financiare është larg kërkesave të një administrate të zhvilluar Nuk ka programe të unifikuara dhe miratuara kontabël në përpunimin e të dhënave dhe informacionit kontabël. Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit Publik, si baza kryesore metodologjike mbi të cilën do të hartohen pasqyrat financiare të shtetit, nuk janë përkthyer e publikuar. Nuk janë listuar qartë, sipas SNKSP 6, entitet raportuese të sektorit publik, në njësi të kontrolluara e kontrolluese (buxhetore ose jo-buxhetore) që më së fundmi do të konsolidohen tek njësia kontrolluese (Republika e Shqipërisë). Kjo e vështirëson punën për hartimin e pasqyrave financiare të konsoliduara. Ristrukturimi i drejtorive në MeF duke shkrirë Drejtorinë e Kontabilitetit e duke angazhuar vetëm një specialist pranë NJQH/MFK-së e ka vështirësuar edhe më shumë problemin, duke ndikuar negativisht në njohjen e gjendjes pasurore të 174

189 qeverisë dhe entiteteve të kontrolluara prej saj. Nuk realizohet kontrolli i saktësisë së pasqyrave të përgatitura nga institucionet publike dhe monitorimi i këtij procesi të rëndësishëm, ndërkohë që është e domosdoshme edhe përshtatja e pasqyrave të nxjerra nga sistemi i integruar në formën e Pasqyrave të Konsoliduara të Shtetit. Në kuadër të reformave të ndërrmara, janë bërë përmirësime në kuadrin rregullator ekzistues në drejtim të monitorimit dhe menaxhimit të buxhetit, por jo në drejtim të përmirësimit të akteve ligjore e nënligjore në fushën e kontabilitetit publik. Nuk kryhet përditësimi i metodologjisë së kontabilitetit publik me zhvillimet bashkëkohore dhe ndjekja e procesit të zbatimit të strategjisë së qeverisë, për implementimin e standardeve të kontabilitetit publik, si një nga objektivat kryesore të NJQH/MFK-së. Auditimi i brendshëm duke qenë që ofron një vlerësim të paanshëm mbi burimet publike, nëse ato janë menaxhuar në mënyrë efektive, shihet si një gur themeli për qeverisjen e mirë në këtë sektor. Në përgjigje të pyetjeve kërkimore (2 dhe 3) në lidhje me nivelin e bashkëpunimit të audituesve të brendshëm me njësitë publike, arritëm në përfundimin se; bashkëpunimi i audituesve të brendshëm me menaxhimin e lartë në njësitë publike, në funksion të realizimit të përgjegjësive që i jepen nga ligji AB-së nuk është në nivelet e duhura. Gati 50 % e rekomandimeve të tyre nuk merren parasysh. Kjo si pasojë e mungesës së nivelit të ndërgjegjësimit të menaxhimit të lartë(na) për rëndësisë e AB-së në shtimin e vlerës së njësisë. Por ka ardhur edhe si pasojë e nivelit profesional dhe efektivitetit të pamjaftueshëm të punës së audituesve të brendshëm.vërehet se nuk garantohet pavarësia e audituesve të brendshëm në kryerjen e detyrës së tyre, në përputhje me standardet ndërkombëtare. Për pasojë konstatohet se pas vitit 2010 zhvillimi i funksioneve të auditimit të brendshëm ka mbetur pothuajse në vend. Nga kërkimi, në funksion të hipotezave dhe pyetjeve kërkimore në lidhje me gjendjen aktuale të sistemit të MFK-së, dhe përcaktimin e faktorëve që ndikojnë ecurinë e tij, arritëm në gjetjet e mëposhtme: U vrejt se ka ngjashmëri mes vlerësimeve të dhëna dhe të vëzhguara sipas 175

190 realizimit të objektivave, krahasuar me zbatimin e parimeve, duke sugjeruar kështu një korrelacion mes zbatimit të parimeve dhe realizimit të objektivave. Paraqitja e të dhënave të variablave zb_parim dhe realiz_obj përmes ilustrimit grafik na lejon të përcaktojmë se, të dhënat e variablit realiz_obj janë më të përqendruara pranë vlerës së mesatares, në krahasim me variablin zb_parim. 50% e të anketuarve japin një vlerë të tillë. Shpërndarja e të dhënave sipas variablave zb_parim dhe realiz_obj, tregon se 22% e të anketuarve rezultojnë të kenë një tregues të zbatimit të parimeve në nivelin mesatar(1-3,3) Dy kategoritë e tjera janë thuajse njësoj, duke marrë secila pjesën 42% dhe 35%, respektivisht për nivelin mbimesatar (3.3-3,8) dhe nivelin e lartë (3.8-5). Pak ndryshe ndodh me variablin realiz_obj, ku pjesa më e madhe përbëhet nga të anketuar që kanë një koeficient të realizimit të objektivave të lartë (50% e të anketuarve). Pjesa tjetër ndahet në 35% për nivelin mbimesatar dhe (15%) për atë mesatar Paraqitja e këtij grafiku sipas rrethit na udhëheq drejt përfundimit se faktori zonë mund të mos jetë i rëndësishëm për përcaktimin e variablave zbatimi i parimeve dhe realizimi i objektivave. Analiza statistikore përshkruese dhe grafike e variablave kryesorë, na lejon t u përgjigjemi pyetjeve kërkimore(4-8), në lidhje me gjendjen aktuale të sistemit të MFK-së në Shqipëri. Rezultoi se situata e MFK-së në Shqipëri, nuk është sipas pritshmërive dhe në mbështetje të kërkesave të saj. Sistemi funksionon pjesërisht në të gjithë komponentët e tij. Vlerësohet më i përshtatshëm funksionimi i mjedisit të kontrollit, pjesërisht funksionues komponentët aktivitetet e kontrollit, informim-komunikimi dhe monitorimi. Menaxhimi i riskut, megjithëse komponent shumë i rëndësishëm i MFK-së dhe një ndër faktorët kryesorë për realizimin e objektivave të organizatave, është në hapat e para të implementimit të tij në Shqipëri. Hartimi i regjistrave të risqeve, monitorimi nëpërmjet kontrolleve paraprake për menaxhimin e risqeve dhe përditësimi i rregullt i strategjive për menaxhimin e risqeve nuk janë kuptuar dhe nuk funksionojnë si duhet në njësitë publike. Nga statistikat përshkruese dhe veçanërisht edhe nga analiza ekonometrike për 176

191 testimin e hipotezave u provua se, ecuria e sistemit të MFK-së në Shqipëri dhe ndryshimi i gjendjes aktuale, do të përcaktohet kryesisht nga rritja e nivelit të njohjes së përgjegjësive në zbatimin e parimeve të sistemit. Faktorë të tjerë të rëndësishëm në këtë drejtim janë: nivelet e informimit të menaxherëve për deklaratën e vizionit, misionit dhe objektivave strategjikë të njësisë; të delegimit të përgjegjësive të procesit, të informimit dhe komunikimit të menaxherit dhe monitorimit të procesit të dokumentimit të kontrollit të brendshëm. Të gjithë faktorët e mësipërm, si dhe ndërmarrja e veprimeve të duhura menaxheriale, funksionimi i menaxhimit të riskut të sistemeve të kontrollit të brendshëm dhe integriteti do të sjellin një rritje në realizimin e objektivave të njësive publike. Edhe analiza empirike e nxjerr si të parëndësishëm faktorin zonë si për zbatimin e parimeve ashtu edhe për realizimin e objektivave, që do të thotë se, zbatimi i parimeve dhe realizimi i objektivave nuk varet nga zona ku ndodhet njësia publike. Rekomandime Në përfundim të këtij studimi, mbi bazën e analizës, konkluzioneve dhe rezultateve, po paraqesim disa rekomandime që mund t u shërbejnë, njësive të qeverisjes së përgjithshme në Shqipëri, por edhe që mund të jenë objekt i analizave të mëtejshme. Për Ministrinë e Financave: Të vazhdojë zbatimin e rekomandimeve në lidhje me hapat për kalimin drejt SNKSP-ve, të paraqitura në letërpolitikat për KBFP dhe të monitorojë ecurinë e procesit nëpërmjet testimti pilot të procedurave të reja në agjencitë qendrore dhe zgjerimin e zbatimit të këtyre procedurave, në mënyrë progresive, për të mbuluar edhe agjencitë e tjera qendrore dhe vendore. Të përkthejnë dhe publikojnë Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik, si baza kryesore metodologjike mbi të cilën do të hartohen pasqyrat financiare të njësive publike dhe qeverisë si një e tërë. 177

192 Të hartojë një plan, ku të përcaktohen qartë hapat, përgjegjësitë dhe afatet kohore për realizimin e trajnimeve me cilësi dhe trajnuesit të jenë specialistë e njohës të mirë të fushës. Të analizojë situatën e deritanishme dhe të nxjerrë përgjegjësitë për ngadalësimin e këtij procesi shume të rëndësishëm. Vetëm kështu do të do të menaxhohet risku dhe merren masat e nevojshme. Formulimi i ligjit Për kontabilitetin e sektorit publik tashmë është bërë domosdoshmëri. Ministria e Financave duhet të pasqyrojë një draft të këtij ligji për t u diskutuar nga ana e profesionistëve, kontabilistë, të sektorit publik, audituesve të brendshëm dhe menaxherëve kryesorë. Të sigurojë burime të mjaftueshme njerëzore dhe financiare, pranë NJQH/MFKnë, që të mos pengohet puna verifikimin PF të paraqitura nga njësitë publike raportuese, për hartimin e pasqyrave financiare të konsoliduara dhe rakordimi me të dhënat që nxjerr sistemi informatik i thesarit. Propozojmë ringritjen e Drejtorisë së Kontabilitetit, në përbërje të Drejtorisë së përgjithshme të KBFP ose të Drejtorisë së Thesarit, si shumë të nevojshme, për qëllimet e sipërpërmendura. Duhet të listojë qartë, sipas SNKSP 6, njësitë ( entitet raportuese, sipas SNKSPve) të sektorit publik, në njësi të kontrolluara e kontrolluese (buxhetore ose jobuxhetore), pasi kjo e lehtëson punën për nxjerrjen e pasqyrave financiare e konsolidimin e tyre tek njësia kontrolluese (Republika e Shqipërisë). Kështu, do të kemi njohjen e gjendjes pasurore të qeverisë dhe entiteteve të kontrolluara prej saj. Duhet të kryerjë trajnime më të shpeshta me menaxherët kryesorë dhe veçanërisht me nëpunësit zbatues, si shumë të nevojshme, në të gjitha nivelet e qeverisjes, në lidhje me rritjen e nivelit të njohjes dhe zbatimit të politikave të deritanishme në drejtim të buxhetimit, kontabilitetit, raportimit financiar dhe domosdoshmërisë së vendosjes së sistemeve të kontrollit të brendshëm. 178

193 Të evidentojë, gjatë trajnimeve, ato standarde, formatet e raportimit dhe zbatimit të buxhetit të sektorit publik, të cilat pjesërisht kanë filluar të përdoren, për të kuptuar rëndësinë dhe domosdoshmërinë dhe efektet që sjellin. Kështu, ndjeshëm do të eliminiminoheshin kapacitetet e kufizuara në këto fusha. Për Njësinë Qendrore të Harmonizimit për Menaxhimin Financiar dhe Kontrollin, në Ministrinë e Financave: Duhet të kryejë përditësimin e metodologjisë së kontabilitetit publik me zhvillimet bashkëkohore dhe ndjekë procesin e zbatimit të strategjisë së qeverisë për implementimin e standardeve të kontabilitetit publik. Mbështetur në konstatimet e arritura dhe për përmbushjen e detyrimeve ligjore të MFK-së duhet të ketë prioritet realizimin e aktiviteteve këshilluese, seminareve të ndërgjegjësimit dhe trajnimeve specifike me target grupe të veçanta, në lidhje me ndërgjegjësimin për domosdoshmërinë e implementimit të sistemit të MFK-së. Aktivitete trajnuese të zhvillojë edhe në lidhje me raportimin vjetor mbi gjendjen e sistemeve të kontrollit të brendshëm, gjurmët e auditimit, forcimin e përgjegjshmërisë menaxheriale dhe ndryshimin e mentalitetit të menaxherëve për ta parë përgjegjësinë nga lart-poshtë etj. Në fokus të aktiviteteve trajnuese të jetë zhvillimi i tyre, në lidhje me menaxhimin e riskut të sistemeve të kontrollit të brendshëm, duke synuar rritjen e nivelit dhe cilësisë së këtyre trajnimeve. Për NJQH/AB dhe Audituesit e Brendshëm NjQH/AB duhet të shtojë punën për rritjen e numrit dhe cilësisë së trajnimeve të kryera me AB-të në sektorin publik Prioritet i AB duhet të jetë rritja e nivelit të profesionalizmit, si faktor i rëndësishëm, që do të ndikonte në rritjen e pavarësisë dhe performancën e auditimeve të kryera prej tyre. 179

194 Për nëpunësit autorizues dhe zbatues të njësive të qeverisjes së përgjithshme: Duhet të vënë gjithnjë e më shumë në dizpozicion të menaxherëve në të gjithë njësitë publike, deklaratat e vizionit, misionit dhe sistemet e kontrollit të brendshëm të ngrituara, t i njohin ata me objektivat strategjike, operacionalë dhe planet e veprimit, përgjegjësitë konkrete, veprimet në ngarkim të tyre dhe afatet e realizimit, duke eliminuar informalitetin në drejtim të njohjes me këto përgjegjësi. Duhet t'i kushtojnë rëndësi të veçantë funksionimit të kontrolleve para faktit, duke parashikuar sa më drejt ndarjen e detyrave me qëllim që të shmangin konfliktin e interesit. Kontrolle të tilla mbi autorizimin, delegimin dhe miratimin paraprak do të shmangnin abuzimet e mundshme. Në funksion të zbatimit të parimeve të MFK-së, duhet të përmirësojnë procesin e informimit, duke vendosur kanale efektive komunikimi brenda dhe jashtë njësisë, qofshin këto me shkrim, elektronike ose verbale. Gjithashtu të përmirësojnë procesin e komunikimit dhe monitorimit të procesit të dokumentimit të kontrollit të brendshëm. Formalizimi në këto drejtime do të ulte efiçencën në kontrollin e aktiveve të njësisë dhe në përmbushjen e detyrimeve të raportimit financiar. NA, në rolin e koordinatorit të riskut, në njësitë publike, duhet të ketë në qendër të vëmendjes vlerësimin dhe funksionimin e menaxhimit të riskut të sistemeve të kontrollit të brendshëm. Duhet të përgjigjen për funksionimin e sistemit të kontabilitetit, në përputhje me ligjin, aktet e tjera në zbatim të tij dhe me udhëzimet e Ministrit të Financave. Nëpunësit zbatues në njësitë publike të qeverisjes së përgjithshme (NJQP) dhe në agjensitë në varësi të tyre, duhet të jenë të përkushtuar për implementimin e zbatimin, duke nxjerre në pah edhe mangësitë e paqartësitë 180

195 Të garantojë pavarësinë e audituesve të brendshëm dhe të rrisë nivelin e bashkëpunimit me ta, në kryerjen e detyrës së tyre në përputhje me standardet ndërkombëtare, Për menaxherët në të gjitha nivelet e qevrisjes së përgjithshme: Menaxherët në të gjitha nivelet e sektorit publik duhet të ndërgjegjësohen për domosdoshmërinë e implementimit të sistemit të MFK-së, si një ndër reformat më të rëndësishme për menaxhimin e financave publike. Ndërmjet menaxherëve të të gjithë niveleve, në të gjitha njësitë publike, qëndrore dhe vendore, duhet të funksionojë strategjia e komunikimit duke zhvilluar një qëndrim pozitiv ndaj ndryshimit. 7.2 Kufizimet e studimit Ky punim ka edhe kufizimet e tij të cilat vijnë si pasojë : Periudha e shkurtër kohore e miratimit dhe implementimit të sistemit të MFK-së në vendin tone, pas vitit Akoma nuk janë dhënë rezultatet e para nga projekt-pilotët e parë në këtë fushë, gjë që do të na mundësonte kryerjen e krahasimeve. Pyetësorët u janë drejtuar përveç nëpunësve autorizues,si përgjegjësit kryesorë në krijimin dhe monitorimin e zbatimit të këtij sistemi, edhe nëpunësve zbatues, menaxherëve të tjerë dhe audituesve te brendshëm në njësitë publike, në gjithë vendin, për të marrë një opinion dhe vlerësim më përfaqësues. Natyra e pyetësorit e ul disi nivelin e sinqeritetit. Nëpërmjet pyetësorëve u kërkohej kryesisht vlerësimi i punës së titullarit(na-së), por edhe vetvlerësim i punës së tyre. Ndërkohë përgjigjet mund të jenë të ndikuara nga mungesa e pavarësisë (si të punësuar). Gjithsesi duke qenë se studimi është bazuar në përgjigjet e marra nga disa grupe menaxherësh brenda njësive publike, në të gjithë vendin, dhe duke qenë se është provuar besueshmëria e të dhënave, mendojmë se është paraqitur gjendja aktuale. dhe përcaktuar faktorët kryesorë të ecurisë së këtij sistemi në Shqipëri. 181

196 BIBLIOGRAFIA Allen, R., & Tommasi, D. (2001). Managing Government Expenditures in Transitional Countries: A Reference Book for Transiton Countries. Anwar, S. (2004). Fiscal Decentralization in Developing and Transition Economies: Progress, Problems, and the Promise. World Bank Policy Research Working Paper. Asian Development Bank. (2002). The Governance Brief: Understanding Public Procurement. Athukorala, S. L., & Reid, B. (2003). Accrual Budgeting and Accounting in Government and its Relevance for Developing Member Countries. Asian Development Bank. Bellanca, S., Cultrera, L., & Vermeylen, G. (2015). Analysis of Public Accounting Systems in the European Union. Research in World Economy, 6(3). Benito, B., Bastida, F., & Guillamón, M. D. (2012). Public-Private Partnerships in the Context of the European System of Accounts (ESA95). Open Journal of Accounting, 1(1), Benito, B., Brusca, I., & Montesinos, V. (2007). The Harmonization of Government Financial Information Systems: The Role of the IPSAS. International Review of Administrative Sciences, 73(2), Bezo, Y. (2007). Kontabiliteti dhe Raportimi Financiar në Sektorin Publik Shqiptar dhe Zhvillimet e Ardhshme të tij. Botimet ERIK. 182

197 Bjorgvinsson, J. R. (2004). The Government Finance Statistics Manual 2001 and its Relationship with the European System of Accounts Companion Material. Bogdani, I. (2009). Kontabiliteti Publik. Brusca, I., & Condor, V. (2002). Towards the Harmonisation of Local Accounting Systems in the International Context. Financial Accountability and Management, 18(2), Chan, J. L. (2003). Government Accounting: An Assessment of Theory, Purposes and Standards. Public Money & Management, 23(1), Chan, J.L. (2006). IPSAS and Government Accounting Reform in Developing Countries. Accounting Reform in the Public sector: Mimicry, Fad or Necessity, (pp ). Characteristics of Public Sector Entities. (2011). Conceptual Framework Task Force. Christiaens, J. (2013). The Effect of IPSAS on Reforming Governmental Financial Reporting: An International Comparison. CIMA. (2010). New Public Sector Performance Management: Making fiscal Consolidation Smarter. The Chartered Institute of Management Accountants. Claps, M. (2002). Accounting, Budgeting and Reporting: How is the Regulatory Framework Changing in the Public Sector? Cleveland, F. (1995). Evolution of the Budget Idea in the United States. The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 62,

198 De Vries, M., & Nemec, J. (2013). Public Sector Reform: An Overview of Recent Literature and Research on NPM and Alternative Paths. International Journal of Public Sector Management, 26(1), Dhamo, S. (2012). Kontabiliteti i Avancuar. Diamond, J., & Khemani, P. (2005). Introducing Integrated Financial Management Systems in Developing Countries. IMF Working Paper. Ekipi i EuroPartners Development. (2012). Manual për Planifikimin e Shpenzimeve për Pushtetin Vendor. Ethridge, D. (2004). Research Methodology in Applied Economy (2nd ed.). United States of America, Iowa: Blackwell. European Eunion. (2013). Jobs and Prosperity in a European Perspective. South East Europe Forrant, R., Pyle, J., Lazonick, W., & Levenstein, C. (2001). Approaches to Sustainable Development: The Public University in the Regional Economy. (pp ). Garrity, C., Allen, R., & Schiavo-Campo, S. (2004). Assessing and Reforming Public Financial Management: A new approach. World Bank Publications. Graham, A. (2011). Public Sector Financial Management for Managers. School of Policy Studies, Queens s University Kingston. Gray, C. W. (1998). Public Expenditure Management Handbook. Washington, D.C.: World Bank. 184

199 Guthrie, J., Olson, O., & Humphrey, C. (1999). Debating Developments in New Public Financial Management: The Limits of Global Theorising and some new Ways Forward. Heald, D., & Dowdall, A., (1999). Capital Changing as a VFM tool in Public Services. Financial Accountability and Management, 15(3), Hodges, R., & Mellet, H., (1999). Accounting for the Private Finance Initiative in the United Kingdom. Financial Accountability and Management, 15(3), IFAC, IPSASB. (2010). Conceptual Framework for General Purpose Financial Reporting by Public Sector Entities. Conceptual Framework Exposure Draft 1. IFAC. (2001). International Federation of Accountants. ISAE 100, Assurance Engagements. IFAC. (2003). Study 14: Transition to the accrual basis of accounting: Guidance for Governments and Government Entities. IFAC. (2006). Handbook of International Public Sector Accounting Standards Board. IFAC. (2009). Handbook of International Public Sector Accounting Pronouncements. IFAC. (2012). Public Sector Financial Management Transparency And Accountability : The Use Of International Public Sector Accounting Standards. IFAC. (2014). The Importance of Accrual-based Financial Reporting In the Public Sector. IMF(2001) Manual on Government Finance Statistics

200 International Journal on Governmental Financial Management. (2008). Fiscal and Budget Management System, 8(2). Këshilli i Ministrave. (2009). Vendim Nr 640: Për Miratimin e Letërpolitikave dhe të Planit të Veprimit për Kontrollin e Brendshëm Financiar Publik. Khan, A., & Mayes, S. (2009). Transition to Accrual Accounting. Technical Notes and Manuals. Khemani, P., & Diamond, J. (2005). Introducing Financial Management Information Systems in Developing Countries. IMF Working Papers, 5(196). Kluvers, R. (2003). Accountability for Performance in Local Government. Australian Journal of Public Administration, 62, Kontrolli i Brendshëm: USAID Tiranë. (2009). Guidë për menaxherët. Kule, D., & Wenzel, H., D. (2003). The Size of the Public Sector. Fourth Albanian Conference Economy:Performance and Policy Challenges. Lienert, I. (2009). Where Does the Public Sector End and the Private Sector Begin? IMF Working Papers, 09(122), 1. Ligj Nr.9936, datë Për Menaxhimin e Sistemit Buxhetor në Republikën e Shqipërisë Ligji nr. 9720, datë Për Auditimin në Sektorin Publik Ligji nr.10296, datë Për Menaxhimin Financiar dhe Kontrollin Ligji nr.9228, datë 29/04/2004. Për Kontabilitetin dhe Pasqyrat Financiare 186

201 Lüder, K., & Jones, R. (2003). Reforming Governmental Accounting and Budgeting in Europe. Frankfurt am Main: Fachverlag Moderne Wirtschaft. Ministri e Financave. ( ). Udhëzim nr.14 & nr. 26: Për përgatitjen dhe raportimin e Pasqyrave Financiare Vjetore për Institucionet Qëndrore, Organet e Pushtetit Vendor dhe Njësive që Varen prej tyre si dhe të Njësive të Menaxhimit / Zbatimit të Projekteve e Marveshjeve me Donatorë te Huaj. Ministri e Financave. (2010). Manual për Menaxhimin Financiar dhe Kontrollin. Ministri e Financave. ( ). Dokument-Programi Buxhetor Afatmesëm, i Rishikuar. Nikol, G., Jano. L., & Harri. A. (2003). Shqipëria: Rruga e Ardhshme drejt Zhvillimit të Qëndrueshëm. f OECD. ( ). OECD Journal on Budgeting, OECD. (1998). Sustainable Institutions for European Union Membership. Sigma Papers. OECD. (2001). Financial Management and Control of Public Agencies. OECD. (2002). Models of Public Budgeting and Accounting Reform. OECD Journal on Budgeting, 2(1). 187

202 OECD. (2002). OECD Best Practices for Budget Transparency. OECD Journal on Budgeting, 1(3), OECD. (2007). Preparing Public Administrations for the European Administrative Space. Sigma Papers. OECD Reports Public Expenditure Management in Albania. Onuorah, Chi-Chi, A., Appah, & Ebimobowei (2012). Accountability and Public Financial Management in Nigeria. Arabian Journal of Business and Management Review. Pian, V., Torres, L., & Yetano, A. (2009). Accrual Accounting in EU Local Governments: one Method, Several Approaches. European Accounting Review, 18(4), Pina, V., & Torres, L. (2003). Reshaping Public Sector Accounting: An International Comparative View. Canadian Journal of Administrative Sciences / Revue Canadienne des Sciences de l Administration, 20(4), Pollitt, C., & Bouckaert, G. (2004). Public Management Reform: A Comparative Analysis. Oxford University Press, Oxford. PWC (2013). Towards a New Era in Government Accounting and Reporting. PwC Global Survey on Accounting and Reporting by Central Governments. Requena, L. R. (2006). Welcome to the world of PIFC. Public Internal Financial Control. Robert, G. (2011). Key Challenges in the Implementation of PIFC. 188

203 Rodica, B., Gabriela, Farcane, N., & Moraru, M. (2006). International Public Sector Accounting Standards and Public Accounting Reform in Europe. Roje, G., Vašiček, D., & Vašiček, V. (2010). Accounting Regulation and IPSAS Implementation: Efforts of Transition Countries Toward IPSAS. Journal of Modern Accounting and Auditing, 6(12). Roje, G., Vašiček, V., & Vašiček, D. (2008). Development of Governmental Accounting in Croatia. 12th World Congress of Accounting Historians (WHAC). Roje, G., Vašiček, V., Hladika, M., & Int., J. (2012). The Perspectives of IPSASs Introduction in Croatian Public Sector International. Journal of Public Sector Performance Management, 2 (1), Rowles, T. (2005). Accrual Accounting in the Public Sector: Its usefulness in economic decision making. Journal of Finance and Management in Public Services, 3(2). Rubin, I. S. (1990). Budget Theory and Budget Practice: How Good the Fit? Public Administration Review March/April 1990, Rubin, I. S. (1990). The Politics of Public Budgeting: Getting and Spending, Borrowing and Balancing. Chatham, NJ: Chatham House. Šević, Ž. (2005). Fiscal Decentralization and Grant Transfers in Transition Countries: A Critical Perspective. The Network of Institutes and Schools of Public Administration in Central and Eastern Europe. Šević, Ž. (2006). Accounting Aspects of New Public Management: Accrual Accounting in the Public Sector. Journal of Finance and Management in Public Services. 4(1),

204 Shehu, H., Naco, M., Shehu, P., & Naqellari, J. Moduli i Kontabilitetit Publik dhe Raportimi Fiananciar. Sigma Balkans Report (2002). Internal Audit and Financial Control in the Republic of Albania. Sigma, (2012). Compendium of the Public Internal Control Systems in the EU Member States. European Commission, Banka Botërore, Raport mbi Vëzhgimin e Standardeve dhe Kontrolleve, ROSC online. Skreli, E., & Çera, G. (2013). Metodologjia e Kërkimit në Ekonominë e Zbatuar. Tiranë: Maluka. Tanzi, V. (2000). The Role of the State and the Quality of the Public Sector. CEPAL Review, (71), Ter-Minassian, T., Martínez-Méndez, P., & Parente, P., P. (1995). Setting Up a Treasury in Economies in Transition. IMF Working Papers. (pp ). Whittington, G. (2008). Fair Value and the IASB/FASB Conceptual Framework Project: An Alternative View. Abacus, 44(2), World Bank. (2005). Public Financial Management Performance Assessment Framework (PEFA). (Washington, DC: PEFA Secretariat, World Bank). 190

205 ANEKSE Tabela 20 Kodimi i variablave, sintaksa në SPSS zb_parim (@113_hartimi_obj +@13122_transparencë_miratim_ndryshime +@13123_politika_pranim_ri_konf_int +@13125_identif_eliminim_dety_dubluara realiz_obj MEAN(@114_harmonzimi_me_obj_strategjikë,@1314_përmb_obj_afatm,@211_obj_qartësi_sm art) itneg MEAN(@122_angazhimi_për_integritet,@1311_integ_mjedis_kontrolli) vep_manaxh MEAN(@1311_realiz_mision,@1312_përcak_detyra,@1313_përcak_aktivit_kontrollit,@1315_var 3_raportim_financiar_individual) integriteti_etik_121 MEAN(@1211_korrekt_i_ndershëm,@1212_njohja_respektimi_i_politikave_e_ligjeve,@1213_ud hëheqje_nëpërmjet_shembullit,@1214_respekt_për_autoritetin,@1215_respekt_për_të_drejtat_e _punonjësve,@1216_përputhshmëri_me_standarde_profesionale,@1217_formulon_dhe_publiko n_kod_sjellje,@1219_shpërblen_besnikërinë_e_punonjësve) m_risk MEAN(@211_obj_qartësi_smart,@212_politika_duhura_risqet,@213_identif_risqe_me_obj,@21 4_rregjistër_risku,@215_persona_përgjegj_menaxh_risk,@216_strategji_menaxh_risk,@217_m undësi_ndodhje_risku,@218_monitorim_kontrolle_menaxh_risk), kontrolle_para_fakt_36 MEAN(@361_ndarja_drejt_detyrave,@362_autorizimi_delegimi_miratimi,@363_kontroll_akses_ aktivet,@364_saktësi_para_pagesës,@365_kujdes_pasuria) kontrolle_pas_fakt_37 MEAN(@371_inspektim_malli,@372_verifikim_pagese,@373_verifikim_rezerve,@374_verifikim_ proc_doc,@375_verifikim_inventari,@376_firma_e_dyfishtë,@377_verifikim_proc_kont_plotë) Correlations zb_parim realiz_obj Pearson Correlation ** zb_parim Sig. (2-tailed).000 N Pearson Correlation.639 ** 1 realiz_obj Sig. (2-tailed).000 N **. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). 191

206 Scale: zb_parim Case Processing Summary N % Valid Cases Excluded a Totall a. Listwise deletion based on all variables in the procedure. Reliability Statistics Cronbach's Alpha Cronbach's Alpha Based on Standardized Items N of Items Scale: integriteti_etik_121 Case Processing Summary N % Valid Cases Excluded a Total a. Listwise deletion based on all variables in the procedure. Reliability Statistics Cronbach's Alpha Cronbach's Alpha Based on Standardized Items N of Items Scale: m_risk Case Processing Summary N % Valid Cases Excluded a Total a. Listwise deletion based on all variables in the procedure. Reliability Statistics Cronbach's Alpha Cronbach's Alpha Based on Standardized Items N of Items rrethi Tiranë Tjetër Total Count Row N % Count Row N % Count Row N % zb_parim % % % realiz_obj % % % 192

207 Case Processing Summary zb_parim realiz_obj Cases rrethi Valid Missing Total N Percent N Percent N Percent Tjetër % % % Tiranë % % % Tjetër % % % Tiranë % % % zb_parim realiz_obj Column N % Count Column N % Count Nivel mesatar (1-3.3) 22% 25 15% 24 Nivel mbimesatar ( ) 43% 48 35% 54 Nivel i lartë (3.81-5) 35% 40 50% 78 Total 100% % 156 Variables Entered/Removed a Model Variables @141_deleg_detyra, b a. Dependent Variable: zb_parim b. All requested variables entered. Model Summary b Variables Removed Method. Enter Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate Durbin- Watson a a. Predictors: b. Dependent Variable: zb_parim 193

208 ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression b Residual Total a. Dependent Variable: zb_parim b. Predictors: Coefficients a 1 Model Unstandardized Coefficients B Std. Error Standardized Coefficients (Constant) integriteti_etik_121 Beta rrethi a. Dependent Variable: zb_parim t Sig Residuals Statistics a Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value Residual Std. Predicted Value Std. Residual a. Dependent Variable: zb_parim. Variables Entered/Removed a 194

209 Model 1 Variables Entered integ, vep_manaxh b a. Dependent Variable: realiz_obj b. All requested variables entered.. Model Summary b Variables Removed Method. Enter Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate Durbin- Watson a a. Predictors: (Constant), integ, vep_manaxh b. Dependent Variable: realiz_obj. Bootstrap for Model Summary Model Durbin-Watson Bias Std. Error Bootstrap a 95% Confidence Interval Lower Upper a. Unless otherwise noted, bootstrap results are based on 1000 bootstrap samples. ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression b Residual Total a. Dependent Variable: realiz_obj b. Predictors: (Constant), integ, vep_manaxh. Coefficients a 1 Model Unstandardized Coefficients B Std. Error Beta Standardized Coefficients t Sig. (Constant) vep_manaxh m_risk rrethi a. Dependent Variable: realiz_obj 195

210 Bootstrap for Coefficients 1 Bootstrap a 95% Confidence Model B Std. Sig. (2- Bias Interval Error tailed) Lower Upper (Constant) vep_manaxh m_risk integ rrethi a. Unless otherwise noted, bootstrap results are based on 1000 bootstrap samples Residuals Statistics a Statistic Bootstrap b Bias Std. Error 95% Confidence Interval Lower Upper Minimum Maximum Predicted Value Mean Std. Deviation N Minimum Maximum Residual Mean Std. Deviation N Minimum Maximum Std. Predicted Mean Value Std. Deviation N Minimum Maximum Std. Residual Mean Std. Deviation N a. Dependent Variable: realiz_obj b. Unless otherwise noted, bootstrap results are based on 1000 bootstrap samples 196

211 197

212 198

213 199

214 Trend krahasues në lidhje me buxhetin me bazë rritëse. Anketimi në 100 vende në të gjithë botën.. 200