VLERËSIMI I PERFORMANCËS SË QEVERISË LOKALE: RASTI I MAQEDONISË. Disertacion Në Marrjen e Gradës Shkencore Doktor

Transcription

1 VLERËSIMI I PERFORMANCËS SË QEVERISË LOKALE: RASTI I MAQEDONISË Disertacion Në Marrjen e Gradës Shkencore Doktor Udhëheqësi Shkencor: Prof. Dr. Dhori KULE Doktoranti: Mirjana (Kraja) SEJDINI Tiranë, 2016

2 ABSTRAKTI Performanca e sektorit publik dhe veçanërisht performanca e qeverisë lokale është një fushë që nuk është hulumtuar në Ballkanin Perëndimor dhe në Maqedoni. Këto vende janë duke kaluar nëpër reforma, të cilat e kanë origjinën nga teoritë e menaxhimit dhe ekonomiksit publik dhe janl duke nxitur formimin e qeverive sipërmarrëse. Qeveria lokale është në një proces të vazhdueshëm të decentralizimit perceptuar si një mënyrë më e mirë e ofrimit të shërbimeve publike më efiçente dhe më efektive për qytetarët. Megjithatë, egzistojnë shumë pak studime që kanë analizuar performancën e qeverive të reformuara, duke përfshirë këtu edhe qeverinë lokale. Qëllimi i këtij punimi është të ofrojë një analizë të performancës financiare dhe efiçiencës së qeverisjes lokale në një përqasje krahasuese që mund të ofrojë radhitjen sipas performancës së të gjitha njësive të vetqeverisjes lokale (NJVL) në Maqedoni. Analiza u mbështet nga të dhënat e marra kryesisht nga llogaritë përfundimtare buxhetore të publikuara nga Departamenti i Thesarit në kuadër të Ministrisë së Financave dhe nga Entit Shtetëror i Statistikës. Këto të dhëna janë analizuar duke analizuar treguesit financiar në mënyrë individuale dhe të një indeksi financiar, si dhe një përqasje dyfazore ekonometrike të përbërë nga Analiza e Mbeshtjelljes së Të Dhënave (ose Data Envelopment Analysis-DEA) dhe regresioni me anë të Metodës së Katrorëve të Vegjël (ose OLS). Duke ofruar këtë kornizë të analizës së performancës, të gjithë aktorët dhe veçanërisht politikëbërësit e qeverisë lokale do të jenë në gjendje për të identifikuar performancën më të lartë dhe më të ulët të njësive lokale në aspektin e pozitës së tyre financiare, si dhe efiçiencës së operacioneve të tyre. Rezultatet e punimit pritet të kontribuojnë në zbatimin e parimeve kryesore të qeverisjes së mirë që përfshijnë transparencën, llogaridhënien dhe efiçiencën, si dhe në performancën e përgjithshme financiare të qeverisë lokale, duke njohur realizimin e reformave dhe sfidat aktuale me të cilat ballafaqohet sektori publik në Maqedoni. Përveç kësaj, punimi do të kontribuojë në literaturën dhe studimet ekzistuese që kanë të bëjnë me performancën dhe efiçiencën e qeverisjes lokale. I

3 ABSTRACT Public sector performance and especially local government performance is an area that has not been researched in Western Balkans and Macedonia. These countries are going through reforms under the influence of public management and economic theories in the venture of reinventing government towards more entrepreneurial governments. Herein, local government is going through a continuous process of decentralization perceived as a better mode of offering more efficient and effective public services to the citizens. Yet, there are very few studies that have analyzed the performance of the reformed government, including local government as well. The purpose of this study is to analyze the financial performance of local government through a financial index and efficiency performance in a comparative approach that could give performance ranking of all local government units (LGUs hereafter) in the Republic of Macedonia. Analysis was supported by the data taken mainly from the budgetary or final accounts finalized by the Treasury Department within the Ministry of Finance and other related data provided by the State Statistical Office in RM. These data were analyzed by using financial indicator and index methodology as well as a two-staged econometric approach consisting of Data Envelopment Analysis (DEA) and Ordinary Least Square (OLS) Regression. By offering this framework of performance analysis, all stakeholders and especially local government policy makers would be able to identify the best and lowest municipal performance in terms of their financial position as well as efficiency. The results of the thesis are expected to contribute to the main principles of good governance such as transparency, accountability and efficiency, as well as the overall financial performance of local government, while realizing the actual reforms and challenges faced by the public sector in Macedonia. Additionally, the thesis contributes to the existing literature and studies pertaining to local government performance and efficiency. II

4 DEDIKIMI Këtë disertacion ia dedikoj bijve të mi, Enesit dhe Aulonit, për sakrificën dhe frymëzimin në këtë punë me përkushtim maksimal. Dedikimi im shtrihet sidomos tek bashkëshorti dhe partneri im i jetës i cili më ka mbështetur në çdo aspekt dhe më nxit gjithmonë për të arritur më shumë. Mbi të gjitha, falënderoj Zotin dhe prindërit e mi që më kanë bërë kjo që jam. III

5 MIRËNJOHJE Ky disertacion dhe suksesi im në programin e doktoratës nuk do të kishte qenë i mundur pa mbështetjen dhe inkurajimin veçanërisht të udhëheqësit tim, Prof. Dr. Dhori Kule. Shpresoj, që mirënjohja ime modeste të pranohet veçanërisht nga një listë e gjatë e profesorëve dhe stafit të departamentit të ekonomiksit për mbështetjen dhe durimin e tyre të vazhdueshëm. Së fundi, do të falënderoj të gjithë kolegët dhe miqtë e mi, të cilët kanë ndarë mendimet dhe sugjerimet e tyre në këtë udhëtim. IV

6 DEKLARATË STATUTORE Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky studim është punuar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër arsimor për vlerësim dhe nuk është botuar asnjëherë. Deklaroj gjithashtu që, sipas rregullave akademike dhe etike, kam cituar dhe referuar të gjitha materialet që nuk janë punë origjinale e imja. Mirjana (Kraja) Sejdini V

7 PËRMBAJTJA ABSTRAKTI... I ABSTRACT... II DEDIKIMI...III MIRËNJOHJE... IV DEKLARATË STATUTORE... V LISTA E AKRONIMEVE... X LISTA E TABELAVE... XII LISTA E GRAFIKËVE... XIII LISTA E FIGURAVE... XIII 1 KAPITULLI I HYRJE Përmbledhje Përkufizimi i problemit Rëndësia e Kërkimit Qëllimi i Punimit Hipotezat e Punimit Metodologjia dhe Përqasja e Punimit Kufizimet e Punimit KAPITULLI 2 QEVERIA LOKALE NË MAQEDONI Hyrje Decentralizimi dhe Qeveria Lokale në RM Sfondi i Vendit Arsyet e Decentralizimit në RM Shqyrtimi i Reformës Strategjitë e RAP Reformat Ligjore dhe Programet e Decentralizimit Situata Aktuale e Reformës Decentralizimi dhe Fazat e tij Reforma Fiskale e Qeverisë Lokale Financat e Qeverisë Lokale Buxhetimi i Qeverisë Lokale VI

8 2.3.1 Përkufizimi i Buxhetit dhe Procesit të Buxhetit Buxhetimi i Qeverisë Lokale në RM Situata Aktuale Formati i Buxhetit të Qeverisë Lokale Analiza e Financave Lokale në RM Niveli i Decentralizimit në Krahasim me disa vende të BE-së Të Ardhurat dhe Shpenzimet e Qeverisë Lokale Përfundime KAPITULLI 3 TEORITË E EKONOMIKSIT DHE MANAXHIMIT PUBLIK DHE PERFORMANCA E QL Hyrje Përqasje të Ndryshme të Teorive dhe Performancës së AP Teoritë e Ekonomiksit dhe Manaxhimit Publik Para Manaxhimi i Ri Publik Manaxhimi i Ri Publik Post - Manaxhimi i Ri Publik Decentralizimi dhe Efiçienca Implikimet e Performancës së QL dhe Preokuptimet e Efiçiencës Implikimet për QL në Maqedoni KAPITULLI 4 THEMELIMI I TREGUESVE FINANCIAR PËR NJVL-TË: NJË RISHIKIM I LITERATURËS Hyrje Zhvillimi i një Sistemi të Treguesve Përkufizimi i Treguesve Karakteristikat e Treguesve Përqasje të Ndryshme në Zhvillimin e Treguesve Treguesit e NJVL-ve Konteksti i Treguesve Financiar Klasifikimi i Treguesve të Performancës Efiçienca e Qeverisë Lokale Përcaktuesit e Performancës së Qeverisë Lokale VII

9 4.7 Konkluzione KAPITULLI 5 METODOLOGJIA E PUNIMIT Pyetja Kërkimore Hartimi i Kërkimit Karakteristikat e Popullimit Mbledhja e të Dhënave Metodat e Analizës së të Dhënave Ndërtimi i Indeksit Financiar të QL-së Modelimi i Efiçiencës së QL Analiza e Përcaktuesve të Efiçiencës së QL-së Vlefshmëria e Kërkimit KAPITULLI 6 GJETJET E KËRKIMIT Radhitja e NJVL-ve sipas Indeksit Financiar Përshkrimi i Treguesve Financiar Gjenerimi i Indeksit Financiar të QL Radhitja e NJVL-ve sipas Rezultateve DEA Regresioni i Shumfishtë i Përcaktuesve të DEA-s Testi i supozimeve të regresionit Testi i normalitetit të mbetjeve Test i multikolinearitetit Testi i Auto-korrelacionit Testi i heteroskedasticitetit Test i Linearitetit Përmbledhje e testimit të Hipotezave Konluzione KAPITULLI 7 KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET Përmbledhje Gjetjet Kryesore Decentralizimi, Reformat dhe Financat e QL-së Teoritë e Manaxhimit Publik dhe Performanca Lokale Treguesit Financiar dhe të Efiçiencës VIII

10 7.3 Rekomandimet për politikëbërësit dhe NJVL-të Kontributi në Literaturë Limitimet dhe Kërkimet në të Ardhmen Referencat Anekset Aneksi A Organizimi Territorial i RM-së Aneksi B Treguesit Financiar të secilës NJVL në RM IX

11 LISTA E AKRONIMEVE AP Administrata Publike APQ Të Ardhurat e Përgjithshme të Qeverisë APR Administrimi Publik i Ri AQL Të Ardhurat e Qeverisë Lokale AQQ Të Ardhurat e Qeverisë Qendrore BDI Bashkimi Demokratik për Integrim BE Bashkimi Europian BNJVL Bashkimi i Njësive të Vetqeverisjes Lokale BPRM Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë DEA ose AMDH Data Envelopment Analysis ose Analiza Mbështjellëse e të Dhënave EE Efiçienca Ekonomike ENI Ekonomiksi Neo Institucional ESH Efiçienca e Shpërndarjes ET Efiçienca Teknike FYROM Former Yugoslav Republic of Macedonia ose Republika Ish-Jugosllave e Maqedonisë GFOA Government Finance Officers Association ose Shoqata e Zyrtarëve Financiar të Qeverisë KKSH Kthimi Konstant i Shkallës KKSH Kthimi Konstant i Shkallës KPI Treguesit Kyç të Performancës KSH Kthimi i Shkallës KVSH Kthimi Variabil i Shkallës LFLGU Ligji i Financimit të Njësive të Vetqeverisjes Lokale LSDM Lidhja Social Demokrate e Maqedonisë MAP Manaxhimi i Administratës Publike MBNJ Manaxhimi i Burimeve Njerëzore MeF Ministria e Financave MKO Marveshja Kornizë e Ohrit MP Matja e Performancës MRP Manaxhimi i Ri Publik MSA Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit MSP Manaxhimi i Sektorit Publik MVP Manaxhimi i Vlerës Publike NJV Njësi Vendimmarrëse NJVL Njësia e Vetqeverisjes Lokale OECD Organization for Economic Cooperation and Development ose Organizata për Kooperim dhe Zhvillim Ekonomik OLS ose KV Ordinary Least Square ose Katrorët e Vegjël X

12 PDSH PZHKB QL QRP RAP RM SP SHPQ SHQL SHQQ TIK TVSH VMRO-DPMNE VPP Partia Demokratike Shqiptare Programi Zhvillimor i Kombeve të Bashkuara (UNDP) Qeveria Lokale Qeverisja e Re Publike Reforma e Administratës Publike Republika e Maqedonisë Sektori Publik Shpenzimet e Përgjithshme të Qeverisë Shpenzimet e Qeverisë Lokale Shpenzimet e Qeverisë Qendrore Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit Tatimi i Vlerës së Shtuar Kualicioni i Partisë Demokratike për Bashkimin Kombëtar Maqedonas Vlerë për Para XI

13 LISTA E TABELAVE Tabela 2-1 Lloji dhe Numri i Qeverive Lokale Tabela 2-2 Ligjet që qeverisin Qeverinë Lokale në RM Tabela 2-3 Rishpërndarja e Te ardhurave të TVSH-së për NJVL-të Tabela 2-4 Disa aspekte të performancës së sistemit të manaxhimit financiar të QL në RM, Tabela 2-5 Kategoritë Kryesore të Buxhetit Operacional të një NJVL-je në RM Tabela 2-6 Kategoritë e Shpenzimeve të QL Tabela 2-7 Te Ardhurat e Qeverisë të vendeve të BE-së dhe RM-së (% e PBB) Tabela 2-8 Shpenzimet e Qeverisë së vendeve të BE-së dhe RM-së (% e PBB) Tabela 2-9 Struktura e Ardhurave të Qeverisë Lokale (në miliona Euro dhe %) 44 Tabela 2-10 Struktura e Shpenzimeve të Qeverisë Lokale (në miliona Euro dhe %) Tabela 2-11 Shpenzimet Lokale Sipas Programeve Buxhetore Tabela 3-1 Elementët e QRP-së në kontrast me AP-në dhe MRP-në Tabela 3-2 Paradigmat of Publik Management Tabela 4-1 Klasifikimi i Treguesve të Manaxhimit të Sektorit Publik Tabela 4-2 Lista e Treguesve të Inputit dhe Outputit përdorur në studimet e Efiçiencës së Performancës së QL-së Tabela 4-3 Taksonomia e Përgjithshme e Mjedisit Operacional të QL-së Tabela 4-4 Taksonomia e përcaktuesve të Performancës së QL Tabela 4-5 Pasqyrë e analizës së fazës së dytë në efiçiencën e QL-së Tabela 5-1 Treguesit Financiar të NJVL-ve në Maqedoni Tabela 5-2 Treguesit Buxhetor të Indeksit të QL-së Tabela 5-3 Aspektet e Zbatimit të DEA-s Tabela 5-4 Treguesit e Inputit dhe Outputit për modelin DEA Tabela 5-5 Përcaktuesit e Performancës së Efiçiencës së QL-së Tabela 5-6 Kriteret e Matjes së Mirë Tabela 6-1 Treguesit Analitik të të Ardhurave (per frymë, në MKD, v2011) Tabela 6-2 Treguesit Analitik Sipas Programit të Shpenzimeve (per frymë, në MKD, v2011) Tabela 6-3 Treguesit Analitik Sipas Kategorisë së Shpenzimeve (per frymë, në MKD, v2011) Tabela 6-4 Treguesit Sintetik të të Ardhurave (në %, v2011) Tabela 6-5 Treguesit Sintetik të Shpenzimeve (në %, v2011) Tabela NJVL-të më të mira sipas Rangimit të Indeksit Financiar Të QL-së, Tabela NJVL-të më të dobëta sipas Rangimit të Indeksit Financiar Të QL-së, Tabela 6-8 Statistikat Përshkruese të Inputit, Outputit, Rezultateve të Efiçiencës dhe Përcaktuesve Lokal Tabela 6-9 Përmbledhje e Pikëve të Efiçiencës DEA, v XII

14 Tabela 6-10 Rangimi i NJVL-ve sipas Pikëve të Efiçiencës DEA, Table 6-11 Regresioni i Rezultateve të Efiçiencës DEA Tabela 6-12 Testi i Multikolinearitetit Table 6-13 Autokorelacioni i Mbetjeve të Përcaktuesve Lokal Table 6-14 Testi i Heteroskedasticitetit Tabela 6-15 Test of Linearity (Wald Test) LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 2-1 Disa tregues makroekonomik për RM, (në %) Grafiku 2-2 Përbërja e të Ardhurave të Qeverisë Lokale Grafiku 2-4 Përbërja e të Ardhurave të Qeverisë Lokale Grafiku 2-5 Përberja e Shpenzimeve të Qeverisë Lokale Grafiku 2-6 Shpenzimet Lokale Sipas Programeve Buxhetore LISTA E FIGURAVE Figura 3-1 Teoritë me më Influencë të Ekonomiksit & Manaxhimit Publik Figure 3-2 Kompleksiteti Teknologjik dhe Organizativ Figure 4-1 Një Model për Analizimin e Performancës Financiare të NJVL-ve XIII

15 1 KAPITULLI I HYRJE Kapitulli i parë i këtij punimi fillon me një hyrje të përgjithshme të disertacionit, duke ofruar një përmbledhje të zhvillimeve të Administratës Publike (AP) në lidhje më performancën publike dhe preokupimet e efiçiencës që nga koha e Wilson-it, duke vazhduar me reformat e rezultuara nga Manaxhimi i Ri Publik (MRP) në nivel botëror dhe të Maqedonisë. Pastaj, ky kapitull ofron në mënyrë specifike problemin që adreson punimi, rëndësinë e tij, objektivat dhe hipotezat që rrjedhin nga përcaktimi i problemit, metodologjinë dhe përqasjen e punimit, si dhe kufizimet e tij. 1.1 Përmbledhje Preokupimet për konceptimin e sjelljes së Administratës Publike si një biznes fillojnë që nga zhvillimet e hershme të shkencës së manaxhimit me Woodrow Wilson, i cili kishte një ndikim të madh në formimin e administrimit si një biznes me qëllim të ofrimit të shërbimeve publike me cilësi duke ulur kostot. Kjo përqasje klasike u pasua nga Lëvizja Progresiste e frymëzuar nga manaxhimi shkencor i Taylor-it me bindjen bazike që efiçienca ishte shërimi më i mire për korrupsionin dhe paaftësinë e burokratëve. Kjo u zhvillua gjatë shekullit të 19-të, kohë kur administrata publike në SHBA kishte çështje madhore rreth shpërndarjes së posteve nga ana e partive fituese duke rezultuar kështu në ndryshime të shpeshta të personelit, në paaftësi, në mungesë të efiçiencës dhe në korrupsion (Gruening, 2001). Shqetësime të tjera të performancës dhe efiçiencës erdhën në formë të trysnisë mbi AP-në në vitet e 80-ta me emergjencën e paradigmën së Manaxhimit të Ri Publik që kritikonin përqasjen klasike të AP-së si një burokraci vetqëndruese. MRP-ja ishte frymëzuar nga teoritë ekonomike të zgjedhjes publike dhe ekonomiksit neo-institucional (ENI) dhe u praktikua në formën e manaxherializmit me fokus të veçantë në aplikimin e modeleve dhe teknikave të sektorit privat në ofrimin e shërbimeve publike. Ky manaxherializëm ofroi udhëzime më të mira manaxheriale për AP-në përmes implementimit fillestar të konceptit të riformimit të qeverisë (reinventing government) në AP të SHBA-së. Megjithatë edhe MRP-ja u kritikua që nuk arriti të formohej si një teori botërore dhe për mbitheksimin e efiçiencës duke e njohur natyrën e administratës publike dhe të shërbimeve që ajo ofron. 1

16 Pjesa më e madhe e këtyre preokupimeve teorike u përkthyen në forma dhe eksperienca të ndryshme të reformave të AP-së, shumica e të cilave kuptuan që decentralizimi (dhe format e tjera të sektorit privat si partneriteti publiko-privat dhe tenderat) dhe ofrimi i shërbimeve nga qeveria lokale mund të përbënin formë më të mire të ofrimit të shërbimeve publike me më shumë cilësi për qytetarët. Këto reforma u shoqëruan me performancë të ulet ekonomike, problem tatimimi, nivel të ulët besueshmërie ndaj reagimit qeveritar dhe në efiçiencë e efektivitet të ulët të programeve qeveritare (Keating, 2001), kryesisht për shkak të shpërdorimit burokratik, shpërndarjes joefiçente të burimeve publike, dhe llogaridhënie të ulët ndaj publikut (Pérez-López, Zafra-Gómez, & Prior-Jiménez, 2013). Për sa i përket qeverisë lokale në përgjithësi dhe asaj të Maqedonisë, një nga sfidat me të cilat përballen njësitë e vetqeverisjes lokale (që do referohen si NJVL 1 ) sot është respektimi i principeve të qeverisjes së mirë: qeveri pjesëmarrëse, reaguese, transparente, llogaridhënëse, efektive, e barabartë, që promovon sundimin e ligjit (UNDP, in IDLO, 2003). Në këtë rrugë, vende të tilla si Maqedonia dhe vendet e Ballkanit Perëndimor ndoqën reformat e AP-së me një fokus të veçantë në një proces të vazhdueshëm dhe të butë decentralizimi. Maqedonia është aktualisht në procesin e decentralizimit që filloi në vitin Më parë, vendi u shpall i pavarur nga ish-jugosllavia dhe u shndërrua nga një vend shumë i decentralizuar, në një vend me AP shumë të centralizuar për të iu përshtatur ekonomisë së tregut që vendi përpiqej të krijonte. Qe nga ajo kohë, vendi ka zhvilluar strategji të Reformave të Administratës Publike (RAP) (me e fundit është Strategjia ne RAP ) me fokus në modernizimin e AP-së, edhe pse në një përqasje selektive, në linjë me procesin e integrimit në Bashkimin Europian (BE). Kjo do të thotë shërbime publike më ekonomike, më efektive dhe më efiçente në nivel të lartë me atë të standardeve Europiane dhe ndërkombëtare. Raportet e vlerësimit të BE-së dhe ato lokale tregojnë që arritjet e RAP-it ishin kryesisht në themelimin e kornizës ligjore për transformimin e principeve të reformave të AP-së në norma ligjore që lë akoma për të dëshiruar në aplikimin e saj. 1 Terme që nënkuptojnë njësitë e vetqeverisjes lokale ose NJVL-të dhe që janë përdorur në tezë përfshijnë: qeveri lokale, njësi lokale dhe njësi të qeverisjes lokale. 2

17 Megjithatë, ekzistojnë kritika që procesi i decentralizimit ishte një proces i drejtuar rreth politikës dhe jo një proces i drejtuar nga delegimi fiskal dhe i kompetencave për të formuar ofrues (qeveri lokale) më efiçent të shërbimeve publike. Akoma më shumë, përqasja u karakterizua me të ardhura të deleguara më përpara se përcaktimi i shpenzimeve të deleguara. 1.2 Përkufizimi i problemit Shpenzimet qeveritare, si ato qendrore ashtu edhe ato lokale janë rritur dallueshëm kohët e fundit. Një nga arsyet kryesore është rritja e punësimit në emër të politikave barazuese për një përfaqësim më të balancuar etnik në AP-në e Maqedonisë. AP e Maqedonisë është e mbi populluar dhe si e tillë edhe inefiçente. Mungesa e efektivitetit dhe si rezultat edhe ajo e efiçiencës arrijnë në atë kulm ku aparatura e AP-së ka mbledhur një numër të madh punonjësish publik që marrin rrogat e tyre edhe pa frekuentuar vendin e punës. Gjithashtu, komunat nuk kanë një auditim të brendshëm ose të jashtëm që njihet për efektivitet apo rregullsi në nivelin e duhur, gjë që do të ushtronte presion mbi vendimmarrësit lokal që të ishin më të përgjegjshëm në çështjet financiare. Në një nga punëtoritë e dialogut nder komunal mbajtur në Mavrovë (Maqedoni) u theksua përmes gjërave të tjera në prezantime dhe në rastet në vend që kushtet themelore për një manaxhim efektiv dhe efiçent të shërbimeve lokale në Europën Jug-Lindore janë: shërbime të deleguara, shërim i kostove, subvencione dhe grante, manaxhim i borxheve të mbetur dhe pjesëmarrje të sektorit privat (WB-Austria Urban Partnership, 2012). Si rrjedhojë, shërimi apo manaxhimi i kostove mbetet akoma një çështje e vet-qeverisjes lokale në rajonin tonë. Në anën tjetër shpesh dëgjojmë kryetarët e komunave që piketojnë qeverinë qendrore dhe mungesën e fondeve (nga një decentralizim i nivelit të ulët) për mos suksesin e komunave të tyre. Megjithatë, mungesa e fondeve nuk është gjithmonë shkaku i mos suksesit të komunave. Edhe me një nivel të ulët të decentralizimit, në shumë vende në zhvillim dhe ato të tranzicionit, mungesa e manaxhimit financiar kontribuon akoma më shumë në paaftësinë e njësive lokale për të ofruar madje edhe shërbimet më themelore, aq më tepër shërbime kualitative për qytetarët e tyre. Në linjë me vendimet dhe manaxhimin financiar të dobët, vendimmarrësit e qeverisë lokale (kryesisht kryetari i komunës dhe Këshilli Komunal) nuk e kuptojnë ose nuk duan ta kuptojnë që kështu po e përkeqësojnë performancën e qeverisë lokale. 3

18 Performanca shpesh përkeqësohet duke bërë një shpërndarje jo të duhur të fondeve të QL-së (që ata i quajnë si të pamjaftueshëm). Ky punim ka si synim të iu ofrojë vendimmarrësve të qeverisë lokale një kornizë për të gjykuar performancën e njësive lokale në krahasim me njëra tjetrën, si dhe të shërbejë si një mekanizëm për të përmirësuar vazhdimisht performancën dhe efiçiencën e ofrimit të shërbimeve komunale duke i drejtuar vendimmarrësit drejt një shpërndarje më të kujdesshme dhe më racionale të buxhetit. Në mënyrë më specifike, kjo kornizë e performancës do të ofrojë një rangim të performacës dhe efiçiencës financiare të të gjitha njësive lokale të Maqedonisë. Kjo do të shërbejë si një standard apo pikë refererimi konkurruese që do të nxiste NJVL-të, si nga brenda ashtu edhe nga jashtë, të përmirësonin vazhdimisht performancën e tyre. Gjithashtu, të gjithë aktorët e qeverisjes lokale (veçanërisht, vendimmarrësit dhe qytetarët) do të kishin një stimul më të madh për të identifikuar praktikat më të mira nga NJVL-të me performancën më të mirë. Gjithashtu, është në interesin e qeverisë së Maqedonisë të themelojë tregues më objektiv në linjë me prioritetet e programit të decentralizimit për Një nga pesë fushat që krijojnë bazat e implementimit të këtij programi përbën zhvillimin e treguesve matës të cilësisë të ofrimit të shërbimeve lokale (MLSG, 2011). Mungesa e treguesve të shërbimeve lokale mund të plotësohej në mënyrë të dallueshme nëpërmjet një numri të treguesve financiar (buxhetor) dhe treguesve të efiçiencës së ofrimit të shërbimeve lokale nga NJVL-të. Grupi i pare i treguesve do të ndihmontë në gjykim më të saktë për gjendjen financiare dhe shpërndarjen buxhetore të komunave. Ndërsa, grupi i dytë i treguesve, i cili përbën një kombinim të treguesve të inputit (përdorimi i burimeve) dhe atyre të outputit (dhënia e shërbimeve) do të mundësontë nje gjykim më të saktë të produktivitetit të ofrimit të shërbimeve lokale nga ana e NJVL-ve. 1.3 Rëndësia e Kërkimit Nga njohuria që kemi, egzistojnë tregues rreth rangimit të vlerës së kreditimit të NJVL-ve në Maqedoni. Gjithashtu, egzistojnë raporte mbi performancën e përgjithshme të sektorit të QLsë për sa i përket treguesve të decentralizimit të kryera nga Programi Zhvillimor i Kombeve të Bashkuara (PZHKB ose UNDP). Megjithatë, egziston një mungesë e studimeve që arrijnë në 4

19 nivelin e treguesve të detajuar të performancës së NJVL-ve dhe vendimeve të vendimmarrësve lokal. Kjo mungesë ndjehet gjithashtu edhe në formën e studimeve të veçanta që do të mundësonin gjykimin mbi shpërndarjen dhe egzekutimin buxhetor në mënyrë krahasuese duke i mundësuar kështu vendimmarrrësve dhe aktorëve të tjerë lokal, vlera reale dhe krahasuese mbi treguesit financiar dhe të efiçiencës financiare të NJVL-ve. Veçanërisht, përfundimet dhe rekomandimet e këtij punimi do të shërbejnë si një pike referimi për vendimmarrësit lokal në vendimet e tyre për shpërndarjen e buxhetit dhe përdorimin më racional të burimeve financiare, duke mundësuar identifikimin e praktikave më të mira të NJVL-ve me performancë më të mirë. Gjithashtu, kjo i jep konfidencë më të madhe vendimmarrësve për një vendimmarrje bazuar në informacione financiare reale, gjë që iu mundëson një manaxhim financiar më të suksesshëm të fondeve të tyre të kufizuara. Shpesh, NJVL-të me manaxhim më të mire financiar kanë mundësi të tërheqin fonde nga qeveria qendrore apo institucione financiare kombetare e nderkombëtare në financimin e shërbimeve më kualitative për qytetarët. Akoma më shumë, kjo tezë shton në literaturën egzistuese të sektorit publik (SP) dhe qeverisjes lokale dhe performancës së saj duke ofruar në një punim pothuajse të gjitha teoritë themelore, të cilat i kanë dhënë formë proekupimeve mbi performancën dhe efiçiencën e sektorit publik dhe veçanërisht sektorit të qeverisë lokale ku studimet janë të pakta. Një tjetër kontribut i këtij punimi është ofrimi i disa kuptimeve mbi reformat e AP-së dhe situatën aktuale të qeverisë lokale në Maqedoni me theks të veçantë në performancën dhe efiçiencën e shërbimeve lokale. Gjithashtu, punimi ofron një indeks financiar dhe rangim efiçience të të gjitha NJVL-ve në vend, të cilat mund të plotësohen nga punimet e ardhshme duke shtuar apo ndryshuar treguesit përbërës të këtij indeksi apo rangimi, duke u mundësuar kështu aktorëve të QL-së një gjykim më të mire të performancës së QL-së. Në mënyrë më të detajuar, kjo tezë ofron një kornizë unike të performancës së QL-së në Maqedoni, e cila krijon përfitime në formën e: ofrimit të përmirësuar të shërbimeve të qeverisë lokale; rritjes së llogaridhënies së qeverisë lokale; lehtësimit të vendimmarrësve dhe aktorëve lokal në identifikimin në kohë të shqetësimeve financiare; rangimit të NJVL-ve sipas performancës dhe efiçiencës financiare; ndërtimit të raporteve financiare dhe atyre të produktivitetit si në nivel komunal, ashtu edhe ne nivel të një shërbimi specifik të komunës 5

20 (p.sh. arsimit); dhe inkurajimit të konkurencës ndërmjet NJVL-ve duke identifikuar praktikat më të mira apo duke krijuar standarde të performancës. Gjithashtu, ky studim ofron analizë mbi faktorët shpjegues të efiçenës së qeverisë lokale. 1.4 Qëllimi i Punimit Qëllimi i këtij punimi është të kuptojë dhe vlerësojë aspektet finanicare (buxhetore) dhe të efiçiencës së performancës së njësive të vetqeverisjes lokale në Maqedoni, pasi nuk egzistojnë shumë studime të cilat masin performancën e të gjitha NJVL-ve në vend. Është shumë e rëndësishme të specifikohet aspekti i vlerësimit të performancës, sepse vlerësimi i performancës të një organizate apo një njësie lokale dhe akoma më shumë i sektorit të qeverisë lokale përbën një fushë shumë të gjerë të analizës, e cila shpesh nuk kufizohet aq nga synimi i kërkuesit, por nga disponueshmëria e të dhënave. Ky studim gjithashtu është i prekur nga problemi i të dhënave, pasi të dhënat financiare të cilat përcaktojnë përbërjen e treguesve financiar të NJVL-ve janë publikisht vetem në formën e buxheteve. Publikimi i Bilancit të Gjendjes jo vetëm që nuk ofrohet, por edhe nuk përgatitet nga të gjitha njesitë lokale. Në kontaktet me qëllim kërkimor të këtij punimi, të punësuar në Departamentin e Thesarit pranë Ministrisë së Financave mohuan disponueshmërinë e këtyre dhënave. Disponueshmëria e këtyre të dhënave pa diskutim do të rriste kualitetin e këtij punimi. Në mënyrë më specifike, objektivat kërkimor të punimit janë: Të analizojë performancën financiare relative të të gjitha NJVL-ve duke analizuar treguesit financiar dhe buxhetor në formë individuale dhe në formë të një indeksi financiar tërësor të komposuar nga këto tregues individual për të gjithë NJVL-të; Të analizojë performancën relative të efiçiencës financiare të të gjitha NJVL-ve duke gjeneruar tregues inputi dhe outputi, të cilët formojnë natyrën e NJVL-ve ne vend; dhe Të analizojë përcaktuesit e efiçiencës financiare relative të të gjitha NJVL-ve duke marrë në konsideratë përcaktuesit kryesor që ndikojnë në produktivitetin e NJVL-ve në vend. 6

21 1.5 Hipotezat e Punimit Nga qëllimi dhe objektivat specifike të përshkruara më lart, ky studim synon të provojë në mënyrë teorike dhe empirike hipotezat e mëposhtme, të cilat shtrohen në formën e tre hipotezave kryesore, pasuar me një numër të nën hipotezave të gjeneruara nga hipoteza e tretë. Të gjitha hipotezat dhe nën hipotezat janë rradhitur duke shprehur marredhënien e pritur për të u provuar. Hipotezat: H1: Treguesit financiarë të NJVL-ve në RM janë relativisht të njëjtë. H2: Efiçienca e shërbimeve të NJVL-ve në RM është relativisht e njëjtë. H3: Përcaktuesit e mjedisit operacional kanë ndikim të ndryshëm në nivelin (pikët) e efiçiencës së NJVL-ve. Nga hipotezën e tretë, është një numër i nën hipotezave të gjeneruara që provojnë marrëdhënien apo lidhjen e disa faktorëve shjegues të qeverisë lokale, të cilët ndikojnë në produktivitetin ose efiçiencën e NJVL-ve në vend. Këto hipoteza janë dhënë në mënyrë specifike për secilin përcaktues që ndikon në efiçiencën e performancës lokale në Kapitullin e metodologjisë. 1.6 Metodologjia dhe Përqasja e Punimit Për sa i përket përqasjes së metodologjisë, punimi përshkruan në mënyrë të qartë qëllimin dhe objektivat kërkuese që mundohet të përmbush duke ofruar një kornizë teorike, duke analizuar reformat dhe situatën aktuale të qeverisë lokale në Maqedoni me theks të veçantë në performancën dhe efiçiencën financiare të saj, si dhe duke gjeneruar tregues financiarë dhe të efiçiencës e duke i regresuar këto të fundit përmes përcaktuesve të qeverisë lokale. Metodat e analizës së të dhënave përfshijnë një kornize të krijimit të një indeksi, analizën dyfazore nëpërmjet modelit të efiçiencës DEA (Data Envelopment Analysis ose Analiza e Mbështjelljes së të Dhënave) dhe regresionit OLS (Ordinary Least Square ose Katrorëve të Vegjël). Në mënyrë më të detajuar, punimi është i organizuar në shtatë kapituj: Kapitulli 1 shërben si nje hyrje dhe përmbledhje e punimit si i tërë; Kapitulli 2 ofron një pasqyrim të qeverisë lokale në Maqedoni duke përshkruar zhvillimet e qeverisë lokale nëpërmjet reformave të AP-së dhe procesit të decentralizimit, duke analizuar aspektin buxhetor dhe financiar të QL- 7

22 së, si dhe duke krahasuar nivelin e treguesve të decentralizimit fiskal të Maqedonisë me disa vende të Europes Lindore dhe Jug-Lindore të krahasueshme me Maqedoninë; Kapitulli 3 rishikon teoritë e ekonomiksit dhe të manaxhimit që i kanë dhënë formë performancës dhe efiçiencës së sektorit publik në përgjthësi dhe qeverisë lokale në veçanti; Kapitulli 4 ofron një rishikim të literaturës për gjenerimin e treguesve financiar, për gjenerimin e treguesve të efiçiencës, si dhe për faktorët përcaktues të efiçiencës së qeverisë lokale; Kapitulli 5 përshkruan përqasjen e metodologjisë së ndjekur në këtë punim duke filluar me pyetjen kërkimore, mbledhjen e të dhenave dhe detajimin e tre metodave kryesore të analizës së të dhënave të emëruara më lart; Kapitulli 6 ofron rezultatet e punimit si dhe diskutimet përkatëse mbi performancën financiare dhe efiçiencën e NJVL-ve duke ndjekur metodën e përshkruar në Kapitullin 5; dhe Kapitulli 7 ofron disa konkluzione dhe rekomandime të detajuara për politikëbërësit dhe vendimmarrësit lokal, si dhe aktorët e tjerë të QL-së. Kapitujt pasojnë me një listë të vetme të referencave të përdorura në të gjithë punimin dhe mbyllet me anekset e punimit. Anekset përmbajnë nën anekse gjithashtu. 1.7 Kufizimet e Punimit Siç është përshkruar më sipër, punimi vlerëson (mat) një aspekt të performancës së qeverisë lokale duke u fokusuar në kornizat teorike të sektorit publik në përgjithësi dhënë nga autor dhe punime të ndryshme dhe duke inkorporuar teknikat rezultuese të MRP-së (të ngjashme me sektorin privat) në vlerësimin e treguesve financiar dhe të efiçiencës së QL-së në Maqedoni. Si i tillë, punimi do të ishte më i kompletuar nëse Ministria e Financave apo institucionet e tjera përkatese do të publikonin të dhëna të rregullta mbi Pasqyrat e Bilancit apo borxhet afatgjata e afatshkurtra të NJVL-ve. Disponueshmëria e të dhënave të tilla do të mundësonte krijimin e një indeksi më gjithpërfshirës të kushteve apo shendetit financiar të njësive lokale duke përfshirë jo vetëm tregues financiar (buxhetor) të nxjerrë nga llogarite përfundimtare të njësive lokale, por duke përfshirë në indeks dhe raporte të lidhura me gjendjen e aseteve dhe borxheve të njësive lokale. Megjithatë, ky kufizim është i balancuar me përqasjen krahasuese të performancës për të gjitha NJVL-të e Maqedonisë. Rrjedhimisht, kjo hapësirë mund të mbushet në punimet e adhshme me supozimin që Ministria e Financave do te jetë më transparente dhe të ofrojë të dhëna me specifike të punës së qeverisë lokale. 8

23 2 KAPITULLI 2 QEVERIA LOKALE NË MAQEDONI Ky kapitull përbëhet nga një hyrje e shkurtër, përshkrimin dhe analizimin e proceseve të decantralizimit në raport me performancën lokale, buxhetimi i qeverisë lokale, si dhe disa aspekte krahasuese të financave lokale me disa vende të krahasueshme me Maqedoninë. 2.1 Hyrje Para matjes së performancës relative të NJVL-ve në Maqedoni, është e një rëndësie të veçantë të kuptohet konteksti dhe zhvillimet historike të qeverisë lokale në cend. Meqë punimi është mbi performancën relative lokale, atëherë ky kapitull parashtron disa specifika të vendit duke u fokusuar më shumë në financat e qeverisë lokale. Pra, qëllimi i këtij kapitulli është të ofrojë një kuptim më të tellë të shtrirjes së qeverisë lokale për sa i përket operacioneve dhe financave të saj. Nje theks i veçantë i jepet procesit të decentralizimit i cili është perceptuar si nje proces në vazhdim i reformave për qeverinë lokale në Maqedoni. Në kontekstin e decentralizimit, perveç disa specifikave te vendit, ky kapitull ofron një pasqyrë të reformave ligjore dhe programeve të decentralizimit që janë duke u aplikuar madje që nga vitet para vetë fillimit të decentralizimit, Gjithashtu, ai mbulon një panoramë aktuale të arritjeve dhe çështjeve të decentralizimit në linjë me kërkesat e Kartës Europiane të Vetqeverisjes Lokale. Pastaj kapitulli ofron nje përkufizim të buxhetit dhe procesit të buxhetit, si dhe rishikon atë në kontekstin e Maqedonisë. Në fund, kapitulli mbyllet me disa konluzione për sa i përket natyrës së reformave të decentralizimit në vend, të cilat kontribuojnë në kuptimin e bazës në të cilën është ndërtuar një vlerësim i performancës së qeverisë lokale. 2.2 Decentralizimi dhe Qeveria Lokale në RM Decentralizimi i ka dhënë formë qeverisë lokale në Maqedoni si një rezultat i reformave që janë duke u ndërmarrë nga politikëbërësit për administratën publike në pergjithësi dhe për reformat fiskale të qeverisë lokale në veçanti. Në këtë pjesë të punimit, bëhet një përmbledhje e këtyre reformave, përqasjes së decentralizimit fazor aplikuar ne vend, si dhe reformave specifike mbi sektorin e qeverisë lokale në RM. 9

24 2.2.1 Sfondi i Vendit Për të pasur një kuptim më të thellë në lidhje me zhvillimet e qeverisjes lokale dhe natyrës së tyre nevojiten disa njohuri për Maqedoninë. Vendi, i njohur zyrtarisht si FYROM, u nda nga shembja e Jugosllavisë si shtet i pavarur në vitin Në këtë kohë vendi trashëgoi statusin e ekonomisë më të varfër të federatës përveç sfidës së ndarjes nga një ekonomi e centralizuar dhe lëvizjes drejt një ekonomie të pavarur të tregut. Që atëherë, ky mbetet një nga përpjekjet më sfiduese të republikës, të ngjashme me vendet e tjera fqinje në tranzicion. Megjithatë, Maqedonia duke qenë një nga republikat e Jugosllavisë ka gëzuar një përvojë të pasur sidomos gjatë viteve 1970, sepse Jugosllavia është shquar në atë kohë si një vend me shkallë të lartë të decentralizimit dhe me një model të veçantë të ndërthurur të federalizmit fiskal. Në kohën e pavarësisë, Maqedonia kishte strukturën më të decentralizuar të 34 komunave. Për këtë arsye, shumë shërbime publike të tilla si arsimi, shëndetësia dhe urbanizmi ishin të manaxhuara në nivel lokal me të ardhura shumë të konsiderueshme të krijuara vetë. Por kësaj i erdhi fundi me përkeqësimin e ekonomisë së vendit (hiperinflacion prej rreth 1,000 për qind, rritjes së borxhit të jashtëm, rënies me shifra të dyfishta të PBB-së, etj), kur ajo ndërpreu marrëdhëniet me federatën. Kjo vështirësi ekonomike, krahas ngjarjeve politike në Ballkan, detyruan vendin për të kaluar nga një vend shumë i decentralizuar në një vend shumë të centralizuar. Akoma më shumë, vendi ka pasur disa ngjarje penguese për zhvillimin e tij të tilla si: embargoja e tregtisë mbi Jugosllavinë gjatë viteve ; mosmarrëveshja historike dhe aktuale për emrin me Greqinë, e cila u përkeqësua me embargon e njëanshme të tregtisë gjatë periudhës ; konflikti në Kosovë në vitin 1991 me rreth refugjatë që u larguan për në Maqedoni; si dhe, konflikti i brendshëm etnik i vitit 2001 në mes të dy grupeve më të mëdha etnike, maqedonasve dhe shqiptarëve që përfundoi shpejt me ndërhyrjen e NATO-s dhe nënshkrimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit (MKO) që konsiderohet gurthemel i decentralizimit apo delegimit të pushtetit drejt grupeve të tjera etnike jo Maqedone. MKO është konsideruar si një nga faktorët shtytës për decentralizimin, sepse ajo është parë si mënyra më e mirë për pushtet të përbashkët duke fuqizuar komunitetet lokale të përkatësive të 10

25 ndryshme etnike. Për shqiptarët kjo do të thoshte ndarje e pushtetit politik dhe pranim kulturor në këmbim të pranimit të institucioneve të vendit. Megjithatë, egzistojnë disa arritje të rëndësishme të vendit, të cilat mund të ishin shfrytëzuar dhe mund të investohej më shumë në ato. Vendi u bë anëtar i OKB-së në vitin 1993 dhe anëtar i Këshillit të Evropës në vitin Maqedonia ka nënshkruar Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit (MSA), në vitin 2001 si vendi i parë jo i BE-së në Ballkan. Në vitin 2008, Maqedonia pati sukses në liberalizimin e vizave duke i dhënë qytetarëve të saj lirinë për të lëvizur pa viza, në zonën Shengen, Bullgari, Qipro dhe Rumani. Që nga viti 2005, Maqedonia ka marrë statusin e kandidatit të BE-së, por akoma nuk ka hyrë në negociatat e anëtarësimit. Aktualisht, qëllimi kryesor strategjik i vendit është që të bëhet anëtare e BE-së dhe NATO-s. Megjithatë, mosmarrëveshja e vazhdueshme për emrin me Greqinë dhe përpjekjet e dështuara për të u pajtuar me një emër të pranueshëm nga të dyja palët mbetet një nga pengesat kryesore për të arritur qëllimin e mësipërm. Është e rëndësishme të theksohet që faktorë të tjerë që pengojnë aderimin janë adresuar shpesh për qeverinë aktuale, e cila është kritikuar nga udhëheqja e BE-së për politizimin e institucioneve dhe politikave shtetërore kundër grupit etnik shqiptar. Ekonomikisht, Maqedonia është një vend i varur në masë të madhe në bujqësi. Ajo ka bërë arritje relativisht të mira në rrugëtimin drejt një ekonomie të hapur, madje edhe me disa goditje, që nga pavarësia e saj. Aktualisht, vendi është i njohur si integruar mirë në arenën e tregtisë ndërkombëtare. Ritja mesatare e PBB-së pas konfliktit të vitit 2001 deri në krizën globale ekonomike të viti 2008 ka qenë rreth 6%, e ndjekur më pas nga një trend rënës deri në vitin Megjithatë, vendi nuk është prekur ndjeshëm nga kjo krizë, veçanërisht në krahasim me vendet karasuese të veta, për shkak të politikave të saj të matura makroekonomike dhe sektorit financiar të shëndoshë. Kohët e fundit, edhe pse norma e rritjes së PBB-së ka qenë më e ulët se vendet krahasuese, përsëri vendi ka arritur të mbajë inflacionin nën kontroll dhe në nivel të ulët, sepse qeveria e mban monedhën saj denarin të fiksuar me Euron. Një tregues tjetër i mbarëvajtjes së ekonomisë është raporti i borxhit ndaj PBB-së që është mbajtur i ulët në krahasim me vendet e ngjashme, për shkak të deficitit të ulët fiskal. Megjithatë, një nga çështjet kryesore të frikshme ekonomike dhe një problem madhor shoqëror mbetet norma e lartë dhe me dy shifra e 11

26 papunësisë. Një tjetër tregues i mbetur prapa për vendin është paaftësia e tij për të tërhequr investime të huaja dhe për të krijuar më shumë vende pune, edhe pse vendi është radhitur relativisht mirë me treguesit e raporteve të Të Bërit Biznes dhe me reformat e saj të gjera të bëra në sektorin fiskal dhe atë të biznesit. Grafiku 2-1 tregon se treguesit makroekonomik të tillë si norma e rritjes së PBB-së, inflacioni, papunësia, bilanci buxhetor, investimet e huaja direkte, dhe borxhi i përgjithshëm kanë pasur prirje relativisht të qëndrueshme gjatë edhe pse me pak shpresa. Në vitin 1994, inflacioni ka qenë 54.5 për qind. Totali i borxhit të jashtëm tregon një tendencë në rritje me një përshpejtim sidomos pas krizës në vitin 2008, e cila arriti në kulmin e saj me 71.2 për qind në vitin 2012, duke tejkaluar kështu kufirin e borxhit publik prej 60 për qind të PBB-së. Grafiku 2-1 Disa tregues makroekonomik për RM, (në %) PBB (normat e rritjes reale) Inflacioni (fundi i periudhës, vjetore, në %)/1 Norma e Papunësisë (në %) /2 Bilanci Buxhetor (Buxheti qendror dhe Buxheti i Fondeve si % e PBB) Investimet e Huaja Direkte (si % e PBB)/6 Borxhi i Jashtëm Total (si % e PBB)/6 dhe Borxhi i Jashtëm Bruto (si % e PBB)/6 Burimi: Të dhënat nga BPRM (NBRM, 2014) Republika e Maqedonisë, edhe pse e njohur nga OKB-ja, BE-ja dhe NATO si FYROM, është një demokraci parlamentare me kushtetutën e saj efektive në Nëntor të vitit Sistemi i saj ligjor është i bazuar në sistemin e të drejtës civile dhe shqyrtimin gjyqësor të akteve legjislative. Qeveria ekzekutive përbëhet nga një asamble me një dhomë ose Sobranie prej 123 vende (përfshirë edhe vendet e Diasporës). Kreu i shtetit përfaqësohet nga Presidenti dhe kreu i qeverisë është i përfaqësuar nga Kryeministri që udhëheq Këshillin e Ministrave i zgjedhur nga kuvendi me shumicën e votave. Këto drejtues të lartë të shtetit zgjidhen nga populli. 12

27 Tradicionalisht vendi është qeverisur nga koalicionet, partitë përbërëse të të cilave janë të bazuara dhe dominuara brenda vetes nga një etni (parti maqedonase ose parti shqiptare). Aktualisht, vendi udhëhiqet nga koalicioni i dy fituesëve të zgjedhjeve, domethënë, blloku i VMRO-DPMNE (qendrës së djathtë), që përfaqëson grupin etnik maqedonas dhe BDI partia që përfaqëson grupin etnik shqiptar. Opozita është e përfaqësuar kryesisht nga LSDM-ja (maqedonasit) dhe PDSH (shqiptarë). Partitë e vogla si dhe ato të minoriteteve të vogla (turq, romë, boshniak, etj) zakonisht i bashkangjiten kualicionit qeverisës. Siç u përmend më lart, ndarja e pushtetit mes grupeve të ndryshme etnike në shoqërinë e Maqedonisë ka filluar pas konfliktit të vitit 2001 dhe me marrëveshjen e MKO-së. Në Gusht të vitit 2004 u ndërmor një ristrukturim i komunave, i cili është dashur të shërbejë si një mekanizëm që do të lejonte shqiptarët dhe grupet e tjera etnike që të kenë fuqi më të decentralizuar në ushtrimin e detyrave dhe të drejtave të tyre. Në vitin 2013, u ndërmor një ristrukturim i vogël i komunave. Tani, NJVL-të që përfaqësojnë njësitë administrative të qeverisjes lokale përbëhen nga 84 njësi të radhit të parë administrativ ose komuna, prej të cilave 10 komuna përbëjnë Qytetin e Shkupit (Shkupin e Madh) njësi lokale që ka një status të veçantë (shih Tabelën 2-1 për më shumë detaje). Përveç kësaj, vendi është i përbërë nga tetë rajone statistikore: Rajoni Lindor, Rajoni Verilindor, Rajoni i Pellagonisë, Rajoni i Pollogut, Rajoni i Shkupit, Rajoni Juglindor, Rajoni Jugperëndimor dhe Rajoni i Vardarit. Lidhur me urbanizmin, NJVL-të janë ndarë si: 38 komuna rurale dhe 46 komuna urbane. Popullsia e vendit prej afër 2 milionë banorë është e ndarë në të gjithë njësitë e vetqeverisjes lokale në Maqedoni duke formuar 16 NJVL me deri në banorë; 16 NJVL me 5,001-10,000 banorë; 21 NJVL me 10,001-20,000 banorë; 17 NJVL me 20,001-50,000 banorë; 13 NJVL me 50, ,000 banorë; dhe, 1 NJVL me më shumë se 100,000 banorë. Për qasje më të detajuar dhe historike të organizimit territorial të Maqedonisë, shih Aneksin A. 13

28 Tabela 2-1 Lloji dhe Numri i Qeverive Lokale Lloji i Qeverive Lokale Numri i Qeverive Lokale ( ) Numri i Qeverive Lokale (2004) Komunat - Qytet Komunat - Fshat 0 41 Komunat e Qytetit të 7 10 Shkupit Qyteti i Shkupit 1 1 Totali Burimi: (Gazeta Zyrtare, Ligji mbi Organizimin Territorial të NJVL-ve, Nr.55/2004, 2004) Shënim: Sipas ligjit, një qytet ka më shumë se banorë (komunë-qytet); një fshat-komunë ka më pak se banorë Arsyet e Decentralizimit në RM Për të përmbledhur të gjitha zhvillimet vis-a-via decentralizimit, kanë qenë pesë arsye të thella të decentralizimit që vendi i konsideron si thelbësore, të cilat janë dhënë në vitin para konfliktit të brendshëm të vitit (Robert W. Rafuse, 2000), përveç nevojës të paskonfliktit për ndarjen e pushtetit ndërmjet të gjitha grupeve etnike në Maqedoni: 1. Më herët se koha reale e decentralizimit (në fillim të viteve 2000), Maqedonia ratifikoi Kartën Evropiane të Vetëqeverisjes Lokale (në vitin 1997), duke rënë dakord mbi parimin qendror që decentralizimi është një atribut thelbësor i demokracisë së qeverisë lokale. Shumë shpejt Maqedonia u kritikuar për procesin e ngadalshëm të decentralizimit dhe pastaj u kushtëzuar për të marrë reforma të mirëfillta të qeverisë lokale për të qenë kandidat serioz për anëtarësim në BE. 2. Llogaridhënia e qeverisë lokale ndaj qytetarëve të saj që kërkojnë shërbime cilësore publike nuk do të ndodhë në qoftë se zyrtarët e qeverisë lokale apo ofruesit e shërbimeve të tilla logjikisht do të përdornin arsyetimin që qeveria qendrore nuk siguron para për komunitetin. 3. Decentralizimi fiskal i konsiderueshëm perceptohet si mënyra e ofrimit më efiçente e shërbimeve të qeverive lokale, pasi tatimpaguesit janë më afër ofruesëve të shërbimeve të tyre. Kjo është në përputhje me teoritë e efiçiencës së sektorit publik, si dhe praktikave të shumicës së vendeve, të cilat kanë kuptuar që zyrtarët e pushtetit vendor janë më të 14

29 kujdesshëm në shpenzimin e taksave që ata marrin nga votuesit e tyre në krahasim me transfertat nga qeveria qendrore. 4. Nga aspekti manaxherial, pushteti lokal është në një pozitë shumë të preferuar të ofrimit të shërbimeve publike sipas kushteve lokale, si dhe preferencave lokale në krahasim me nivelet më të larta të burokratëve (të ministrive). 5. Marrëveshja e MKO-së e cila përshpejtoi vetë procesin e decentralizimit si një nevojë për të ndarë pushtetin në nivel të komunitetit, duke lejuar komunitetet përkatëse të ofrojnë disa shërbime themelore publike nga komuniteti i tyre përkatës Shqyrtimi i Reformës Lidhur me implikimet e reformës që shtyti MRP për qeverisjen në përgjithësi, punimi ofron në detaje më të gjera disa zhvillime teorike jo vetëm në epokën e MRP-së, por edhe në atë të para- MPN-së dhe pas-mpn-së në Kapitullin 3. Qëllimi i një elaborimi të tillë teorik është që të ketë kuptim më të gjerë të zhvillimeve teorike që kanë influencuar dhe formuar kuptimin e performancës dhe manaxhimit të performancës, si dhe preokupimet e efiçiencës, e cila mund të rezultojë në përqasje më inovatore për manaxhimin e qeverisë lokale dhe performancën e saj kur kombinohet me kuptimet e thella të kontekstit të AP-së dhe reformave të qeverisë lokale në Maqedoni. Edhe pse fokusi i punimit është në performancën e qeverisë lokale, procesi i reformës do të ishte i kufizuar pa kuptuar së pari qëllimin e përgjithshëm të reformës së administratës publike (RAP). Duke pasur parasysh kohën e fillimit të përpjekjeve për decentralizim në Maqedoni, si dhe kontekstin botëror dhe atë Europian dhe ndikimin e përqasjes së manaxhimit të ri publik (sidomos nga ana e Kartës Europiane të QL), mund të thuhet që reforma e qeverisjes lokale në Maqedoni ka qenë e shtyrë nga dy faktorë kryesorë: zhvillimet dhe reformat që rezultuan nga Manaxhimit i Ri Publik në nivel botëror dhe Europian; dhe trazirat e brendshme të vendit (në vitin 2001), i cili përfundoi me Marrëveshjen e MKO që do të garantonte një qeverisje të përbashkët (sidomos të qeverisjes lokale) në mesin e grupit etnik shqiptar. Pra, decentralizimi është parë si rezultati më i mirë në reformën e qeverisë lokale që përfshin përqasje dhe mekanizma të lidhura me tregun dhe që përbën më shumë përfshirje në formë të pushtetit të 15

30 përbashkët të qeverisë lokale për të gjitha grupet etnike me qëllim të shërbimeve lokale më të mira. Në këtë pjesë të punimit, përqendrimi është kryesisht në procesin e vazhdueshëm të decentralizimit, si mekanizmi më efektiv (në të kuptuarit e efiçiencës) dalë nga teoritë e ndryshme dhe sidomos nga MRP-ja. Në mënyrë të veçantë, kjo bëhet duke treguar zhvillimet që kanë të bëjnë me Reformën e Administratës Publike, pasuar nga një kronologji historike e themelimit të qeverisë lokale përgjatë sistemeve dhe procedurave të saja ligjore, si dhe një vlerësim që ka të bëjë me performancën historike buxhetore të NJVL-ve në Maqedoni Strategjitë e RAP Para se të kuptojmë reformat që ndodhën në nivel lokal të AP-së, është e një rëndësie të madhe për të kuptuar udhëtimin dhe rëndësinë që qeveria e Maqedonisë i dha reformave të AP-së. RAP ka qenë një sfidë e vazhdueshme dhe akoma prioritet për vendin që nga pavarësia e tij. Nevoja dhe përpjekjet për RAP-in kanë filluar me pavarësinë, strategjinë e parë RAP 1999 dhe Strategjinë aktuale RAP Pas pavarësisë së saj, Maqedonia duhej të kalontë nëpërmjet një reforme të përgjithshme të administratës publike me qëllim të krijimit të një administrate publike që mund të rregullonte zhvendosjen e vendit drejt një ekonomie të hapur të tregut dhe demokracisë pluraliste. Sipas (Markic, n.d.), nuk u arrit shumë - përveç futjes së kontrollit të shtetit, Avokatit të Popullit, rregullores së prokurimit publik, si dhe Ligjit Organik për Buxhetet - deri në miratimin e Strategjisë për RAP në Maj të vitit 1999 konsideruar si vendimtare për zhvillimet e mëtejshme demokratike dhe ekonomike të vendit, si dhe integrimin ekonomik me BE-në. Megjithatë, Strategjia e RAP 1999 është konsideruar si dokumenti kryesor mbi të cilin është bazuar e gjithë strategjia e RAP (Markić, n.d.) dhe ajo ka shërbyer si një model për dokumentet ligjore të miratuara më vonë (Analytica, 2007). Strategjia PAR ishte mjaft e plotë për të ofruar dispozitat e vetë zbatimit të strategjisë. Ajo ofroi detajet e themelimit të Komisionit Ndërministror për RAP me bazën e tij në Ministrinë e Drejtësisë që është zëvendësuar tani me Njësinë e Reformave në Administratën Publike me bazën e saj në Sekretariatin e Përgjithshëm të qeverisë. Qëllimi i strategjisë është të nxisë vlerat publike dhe demokratike të sundimit të ligjit, transparencës, kompetencave, 16

31 stabilitetit, llogaridhënies, përgjegjësisë, trajtimit të barabartë, efiçiencës dhe etikës (Analytica, 2007). Këto vlera do të përmirësoheshin duke targetuar fushat (që u theksuan në strategjinë e RAP-it) e sistemit të administratës shtetërore, e sistemit të përgjithshëm të AP-së, e sistemit të vetëqeverisjes lokale, e ripërkufizimit të rolit të shtetit, e realizimit dhe mbrojtjes së të drejtave të qytetarëve, e ristrukturimit të financave publike, e zhvillimit të sistemeve të informacionit, etj (Azizi, 2011). Reformat e AP-së u përshpejtuan më tej me nënshkrimin e MKO-së dhe MSA-së me BE-në në Prill të vitit PAR akoma mbetet një nga prioritetet kryesore të qeverisë theksuar në Strategjinë e re të RAP (HD-IPS, 2010). Strategjia njeh nevojën për reforma të mëtejshme, sidomos modernizimin e sistemit të AP-së, me një qasje selektive (dhe jo një radikale, si me paraardhësen e saj), duke zgjedhur veprime dhe ndryshime specifike të vendosura brenda kontekstit aktual të zhvillimit dhe nevojave të vendit (HD-IPS, 2010). Në këtë kontekst, qeveria i konsideron reformat e AP-së dhe procesin e integrimit në BE si një proces të vetëm të ndërlidhur. Implikimet në nivelin e ofrimit të shërbimeve nënkuptojnë që një ofrim i tillë i shërbimeve duhet të jetë më ekonomik, efektiv dhe efiçent drejt standardeve ndërkombëtare dhe evropiane. Një aspekt tjetër shumë i rëndësishëm i arritjes së këtyre rezultateve është që përvojat e suksesshme të vendeve të tjera nuk mund të sigurojnë një plan apo rrugëtim të qartë për vendin. Megjithatë, duhet të kemi parasysh që egziston një grup i standardeve dhe parimeve në fushën e AP-së që kanë marrë formën e koncepteve si venia e standardeve ose benchmarking, praktikat më të mira dhe të ashtuquajturës Hapësirë Administrative Evropiane. Vendet e Ballkanit Perëndimor dhe Maqedonia mund të gjenerojnë zgjidhje të ngjashme, por me një qasje të përshtatur në kushtet apo rrethanat e tyre. Strategjia e re njeh këto objektiva brenda RAP-it: përmirësim të cilësisë së shërbimeve administrative me përmirësimin dhe racionalizimin e procedurave administrative në një përqasje të thjeshtëzuar dhe të ndërlidhur përmes zgjidhjeve që ofron teknologjia e informacionit ose përmes e-qeverisë; përmirësim të shërbimeve publike duke forcuar Manaxhimin e Burimeve Njerëzore (MBNJ) (sidomos trajnimin); përmirësim të manaxhimit strategjik të Sekretariatit të Përgjithshëm si Qendra e qeverisë; efektivitet dhe efiçiencë të ngritur të sistemeve të financave publike duke përmirësuar procesin buxhetor, kontrollin financiar, zhvillimin e mëtejshëm të buxhetit të bazuar në plan-program, dhe nxitjen e një 17

32 sistemi më transparent të prokurimit publik; dhe, përmirësim të transparencës së AP-së përmes aksesit më të mirë të informacionit publik (HD-IPS, 2010). Prandaj, çështjet e përmirësimit të cilësisë, të efiçiencës dhe efektivitetit mbeten si objektivat kryesore në modernizimin e AP-së. Për sa i përket arritjeve të RAP-it, studime vlerësuese (Azizi, 2011) (Analytica, 2007), raportet e progresit të BE-së, vlerësimet e Sekretariatit të Përgjithshëm, si dhe strategjia e re (HD-IPS, 2010) në vetvete tregojnë që përpjekjet fillestare dhe Strategjia e pare e PAR-it kanë kontribuar më shumë në ofrimin e kornizës së nevojshëm ligjore për të transformuar parimet e PAR-it në norma ligjore. Pjesa e zbatimit të strategjisë së 1999-ës kontribuan në ndërtimin institucional dhe krijimin e institucioneve përgjegjëse për zbatimin e vetë strategjisë së RAPit. Megjithatë, fakti që PAR mbetet si prioritet kryesor i qeverisë tregon që zbatimi i kornizës ligjore është pjesa më e rëndësishme dhe akoma më pak e suksesshme e përpjekjeve të RAPit. Lidhur me performancën apo punën e qeverisë lokale, çështjet e kontrolleve financiare dhe auditimit (të brendshëm dhe të jashtëm), vazhdimi i procesit të decentralizimit, rritja e transparencës, si dhe depolitizimi i administratës publike vënë në pyetje performancën adekuate dhe efiçiencën e qeverisë lokale Reformat Ligjore dhe Programet e Decentralizimit Maqedonia, si dhe vendet e tjera të Ballkanit panë decentralizimin si mekanizmin më të mirë të MRP-së që mund të iu shërbente aspiratave të tyre drejt një ekonomie të hapur të tregut dhe aderimit drejt BE-së. Në mënyrë të veçantë, Karta e Vetëqeverisjes Lokale si një instrument ligjor modern, pragmatike, e fleksibël i dha më shumë shtytje reformimit të qeverisjes lokale me qëllim të mbrojtjes së të drejtave të autoriteteve lokale si më afër me qytetarët dhe për të iu mundësuar atyre (qytetarëve) pjesëmarrje sa më efektive dhe të gjerë në zgjidhjen e problemeve lokale (MOF, 2009). Karta është një nga shtyllat e rëndësishme të demokracisë dhe integrimit evropian dhe një instrumenti parësor multilateral ligjor që garanton një shkallë të lartë të autonomisë lokale për vendin. Më vonë, me statusin kandidat të BE-së (2005), reforma u përshpejtua nga nevoja për të absorbuar asistencën e para-anëtarësimit në BE. Në nivel mikro, decentralizimi u pranua si një qasje e lidhur me tregun që mund të lejojnte ofrimin e shërbimeve publike më afër qytetarëve të saj dhe brenda pritjeve të tyre. Në kuadër të këtyre prioriteteve, strategjitë e PAR-it përfshin pushtetin lokal në drejtim të 18

33 sigurimit të kuadrit ligjor për vetëfinancim, manaxhimin e territorit dhe manaxhimin specifik të shërbimeve lokale në kuadër të procesit të pranuar të decentralizimit. Është e rëndësishme të theksohet që nevoja për strategji të RAP-it ishte shumë ambicioze për vendin që duhej të merrej më shumë me stabilitetin makroekonomik në vitet e fillimit të pavarësisë së tij. Mekanizmi i rezultuar i decentralizimit ishte shumë ambicioz për të u hartuar (sidomos nëpërmjet themelimit të reformave të nevojshme ligjore) aq më pak për të u zbatuar në një status të tillë të qeverisjes lokale (sipas Nikollov, 2006) i lënë pa kompetenca dhe me një sistem joefiçent të financimit ( ). Reforma e QL-së, si një mënyrë për të dhënë qeverisjen dhe autoritetin mbrapa, fillon zyrtarisht nga qeveria e Maqedonisë në vitin 1999 me miratimin e Strategjisë për Reformën e Sistemit të Vetëqeverisjes Lokale përveç krijimit të Ministrisë së Vetëqeverisjes Lokale. Strategjia parashikonte reduktimin e njësive të vetqeverisjes lokale në numër, kompetenca në rritje të qeverisë lokale, si dhe rritjen e pavarësisë financiare. Shtytja e rezultuar për decentralizim të mëtejshëm doli nga MKO-ja në formën e ndryshimeve kushtetuese që garantojnë të drejtën e vetëqeverisjes lokale dhe gjenerimin e ligjeve të vetëqeverisjes lokale (Markic, n.d.). Me fjalë të tjera, ndryshimet kushtetuese morën vrull për zbatimin e strategjisë dhe përshpejtimin e vetë procesit të decentralizimit. Një tregues pozitiv për një përshpejtim të tillë ishte formimi i Trupit Koordinues të Sekretarëve të Shtetit për planifikimin, monitorimin, manaxhimin dhe koordinimin e reformës. Megjithatë, egzistojnë kritika (Nikolov, 2006) që procesi i decentralizimit ishte një proces i shtyrë politikisht sesa i nxitur nga decentralizimi fiskal dhe i kompetencave për të formuar ofrues publik (qeveritë lokale) më efiçent. Përveç kësaj, përqasja e kundërt u karakterizua me të ardhura të deleguara para detyrës së shpenzimeve të deleguara. Detyrat e caktuara të deleguara duhej të vinin nga ministritë përkatëse, të cilat shpesh shërbenin si barriera në procesin e decentralizimit në vend që të tregohej gatishmëri në delegimin e autoritetit të tyre, gjë që është treguar edhe në studime të vlerësimit të decentralizimit (OSCE, 2011), ku komunat tregojnë mungesën e komunikimit me institucione të tilla si një sfidë të tyre më të madhe të bashkëpunimit. 19

34 Një nga zhvillimet historike në proces ishte miratimi i Ligjit për Vetëqeverisje Lokale në Janar 2002, që përcaktoi në mënyrë të veçantë strukturën dhe kompetencat organike, si dhe rregulloi veprimtarinë e NJVL-ve. Ligjet në vijim dhe ligjet mbështetëse janë: Ligji për Financimin e Njësive të Vetëqeverisjes Lokale dhe të Qytetit të Shkupit të miratuar në Korrik të vitit 2004 (Gazeta zyrtare e RM nr 61/2004 dhe 96/2004.); dhe, Ligji për Organizimin Territorial i miratuar në Gusht të vitit 2004 (Gazeta zyrtare e RM nr. 55/2004). Të dy këto ligje rregulluan natyrën e shërbimeve që mund të ofroheshin nga njësitë e vetëqeverisjes lokale dhe ndarjen e re territoriale të 84 njësive të qeverisjes lokale dhe Qytetin e Shkupit. Konsolidimi i mësipërm ligjor i dha shtytje fillimit të një procesi të decentralizimit në Maqedoni, i cili njihet që ka filluar në 1 Korrik të vitit 2005 dhe në formën e dy transferimeve: administrative (e burimeve njerëzore, pajisjeve, dhe pronës) dhe financiare (OSCE, 2011). Ligje të tjera që mbështetën delegimin e shërbimeve të veçanta lokale janë paraqitur në Tabelën 2-2. Të gjitha këto ligje ofruan një kornizë efektive ligjore për rregullimin e procesit të decentralizimit. Megjithatë, ndarja e re territoriale u kritikua për tregti të parimit të efiçiencës me parimet e demokracisë, sepse papritmas u krijuan formacione të reja dhe u ndryshuan kufijtë e komunave duke vënë në pyetje aftësinë e tyre për të qëndruar si subjekte ekonomike, ndërkohë që shumica prej tyre nuk kishin kapacitetin e gjenerimit të të ardhurave të veta. Tabela 2-2 Ligjet që qeverisin Qeverinë Lokale në RM Natyra e Shërbimit Planifikimi Urban dhe Rural Ligji i Miratuar Ligji për përcaktimin e emrave të rrugëve, lagjeve dhe infrastrukturave të tjera Ligji i rrugëve publike Ligji për ujësjellës dhe kanalizim Ligji për transport publik Mrojtja e Mjedisit Zhvillimi Ekonomik Lokal Kultura Ligji për Mbrojtjen e Natyrës Ligji mbi Mjedisin dhe Menaxhimin e Mbeturinave Ligji për Cilësinë e Ajrit Ligji për Furnizim Ushqimi (catering) Ligji për Turizm Ligji për zejtari Ligji për tregti Ligji për Kulturë Ligji për Muzetë 20

35 Sport dhe Argëtim Mirëqenia Sociale dhe Mbrojtja e Fëmijëve Arsimi (fillor dhe i mesëm) Kujdesi Shëndetësor Aktivitetet e mbrojtjes dhe shpëtimit të qytetarëve dhe të mirave Mbikëqyrja dhe monitorimi mbi performancën e kompetencave të ndërmarra të NJVL-ve Ligji për Monumentet Përkujtimore Ligji për Bibliotekat Ligji për Sport Ligji për Mbrojtjen Sociale Ligji për Mbrojtjen e Fëmijëve Ligji për Arsimin Fillor Ligji për Arsimin e Mesëm Ligji për Mbrojtjen e Shëndetit Ligji për Sëmundjet Infektive dhe Mbrojtjen e Banorëve Ligji për Mbrojtje Ligji për Mbrojtje dhe Shpëtim Ligji për Inspektimin e Arsimit Shërbime të tjera Ligji për Taksat Komunale Ligji për Tatimet e Administratës Ligji mbi Tatimin në Pronë Burimi: (OSCE, Decentralization Assessment Report , 2011) Përveç kuadrit ligjor, në kuadër të strategjive të saja të RAP-it, qeveria miratoi një numër të programeve operative që mund të nxisnin zbatimin e procesit të decentralizimit dhe manaxhimin e mëtejshëm të ofrimit të shërbimeve lokale. Programet specifike operative në mbështetje të procesit të decentralizimit përfshijnë: 1. Programi Operacional per Decentralizimin e Fuqive kontribuoi kryesisht në infrastrukturën institucionale dhe mbështetjen për decentralizimin duke krijuar Grupin Punues Ndërministror të Decentralizimit, Trupin Koordinues të Sekretarëve Shtetëror, duke nënshkruar një memorandum mirëkuptimi me Bashkimin e Njësive të Vetëqeverisjes Lokale (e njohur si BNJVL ose ZELS në Maqedonisht) dhe Agjensinë e Shërbimit Civil për ofrimin e trajnimit të nevojshëm. 2. Programi për Zbatimin e Procesit të Decentralizimit Plani i Detajuar për Bartjen e Kompetencave dhe Burimeve Programi për Zbatimin e Procesit të Decentralizimit Programi për Zbatimin e Procesit të Decentralizimit

36 Të gjitha këto ligje dhe programe që synuan mbështetjen e procesit të decentralizimit dhe në mënyrë specifike të: vazhdohet në mënyrë efektive dhe efiçente procesi i vazhdueshëm i decentralizimit; balancohet lëvizja e NJVL-ve drejt fazave më të larta të decentralizimit, veçanërisht për të mbështetur kalimin e të gjitha komunave nga faza e parë; forcohen kapacitetet e qeverisjes lokale për manaxhim të borxhit; forcohen kapacitetet e qeverisjes lokale për manaxhim të përgjithshëm; rritet përgjegjshmëria dhe transparenca; të rritet përfshirja e qytetarëve në procesin e vendimmarrjes; nxitet më tej partneriteti ekzistues, sidomos bashkëpunimi ndër-komunal; dhe sigurohet zhvillim i balancuar rajonal dhe të zvogëlohen pabarazitë komunale. Duke patur parasysh numrin e ligjeve të miratuara (para dhe pas fillimit të decentralizimit në vitin 2005), si dhe programet koherente operacionale dhe të zbatimit të procesit të decentralizimit, mund të argumentohet që vendi ka kaluar nëpër një progres të jashtëzakonshëm nga ana e mbështetjes ligjore dhe infrastrukturore Situata Aktuale e Reformës Duke marrë në konsideratë zhvillimet e mësipërme të vendit që nga pavarësia e tij, mund të argumentohet që vendi ka bërë përparim të rëndësishëm në drejtim të reformimit të qeverisë lokale, sidomos në vitet e para të pavarësisë së tij duke futur ndryshimet e nevojshme ligjore. Më vonë këto ligje u shoqëruan me programet e decentralizimit për të bërë delegimin e kompetencave sa më të butë. Megjithatë, pushteti lokal mbetet akoma me sfidën e rritjes së decentralizimit financiar apo fiskal, sidomos kur krahasohet me vendet anëtare të BE-së duke përfshirë edhe ato që janë gjeografikisht afër Maqedonisë. Gjithashtu, komunat janë duke u përballur akoma me një numër sfidash për sa i përket manaxhimit të nevojshëm dhe burimeve njerëzore që mund të kontribuojnë në shpërndarjen më efiçente dhe efektive të shërbimeve të qeverisjes lokale. Një gjë që mund të ishte bërë ndryshe në mënyrë që decentralizimi të ishte më efektiv, është marrja parasysh e përvojave të kaluara të decentralizimit të vendit (gjatë ), kur ishte pjesë e Jugosllavisë. Programet e Decentralizimit duhet të përfshinin përvojën e sistemit 22

37 të zgjeruar vetë-administriv dhe sistemit shumë të zhvilluar të lagjeve, ku përfshirja e drejtpërdrejtë e qytetarëve ishte një realitet (Karkatsoulis, 2010). Ky sistem karakterizohej me kompetenca të nivelit të lartë madje edhe të mbrojtjes kombëtare dhe rregullimit ekonomik. Financiarisht, njësitë e qeverisjes lokale kishin autonomi pothuajse të plotë. Nga ana e manaxhimit, organet e NJVL-ve ishin përgjegjëse për caktimin e zyrtarëve lokal, ndërsa nga ana politike, zyrtarët lokal zgjedheshin nga vetë zgjedhësit. Kjo gjerësi e kompetencave të deleguara shpesh e karakterizonte eksperimentin e qeverisë lokale të Jugosllavisë si unik në të gjithë botën. Një çështje tjetër, madje e ndryshimit të natyrës së vetë reformës dhe të qeverisjes lokale është konflikti i vitit 2001 mes dy grupeve më të mëdha etnike, maqedonasve dhe shqiptarëve. Ajo kishte pasoja në vazhdimin e reformës së administratës publike, përveç pasojave në ekonomi dhe institucionet demokratike. Kështu, vendi duke u përkeqësuar në dobësitë institucionale të tij nënshkroi MKO, i cila duhej të përshpejtonte më tej pushtetin e decentralizuar të qeverive lokale të të gjitha grupeve etnike dhe pakicave paralel me nevojën e stabilizimit të institucioneve në nivel vendi. Aktualisht, qëndrimi publik i popullsisë më të madhe të anketuar (42%) e grupit etnik maqedonas percepton decentralizimin si një mjet të mundshëm për federalizimin e vendit (SEEDS Network 2002 cituar nga Karkatsoulis, 2010). Një tjetër pengesë për reformën në pushtetin lokal konsiderohet mungesa e vizionit dhe strategjisë së nevojshme përfshirë shqetësimet më thelbësore socio-ekonomike të shoqërisë, siç janë niveli i lartë i papunësisë, korrupsioni, ulja e varfërisë dhe neveria e konflikteve etnike, (Karkatsoulis, 2010, p. 11). Megjithatë, Grupi i Punës Ndërministror i Decentralizimit dhe Trupi Koordinues i Sekretarëve të Shtetit ishin përgjegjës për koordinimin e programeve të decentralizimit me reformat e tjera sociale dhe administrative. Përveç koordinimit ndërsektorial dhe përfshirjen e problemeve socio-ekonomike të vendit, programet e decentralizimit do të ishin më efektiv, nëse ata do të komunikoheshin në mënyrë efektive tek të gjithë aktorët e qeverisjes lokale, duke përfshirë qytetarët dhe OJQ-të si mjet i kanalizimit të zërit të qytetarëve. Prandaj, reformat do të kishin prodhuar zgjidhje më të qëndrueshme dhe do të përmirësonin mirëqenien e qytetarëve, në qoftë se qëndrimi i qytetarëve ndaj problemeve të tyre do të ishte marrë në konsideratë. 23

38 Udhëheqja mbivendosëse (overlapping) shoqëruar me konfuzionin dhe mungesën e efiçiencës në operacionet e qeverisjes lokale është një tjetër pengesë për një proces të suksesshëm të decentralizimit. Modeli i zëvendëskryeministrit dhe Ministrit të Vetëqeverisjes Lokale i aplikuar në vendet në tranzicion dhe në Maqedoni, ka treguar që çon në konfuzion të pushtetit, në dublime të strukturave, dhe madje edhe në situata bllokuese (Karkatsoulis, 2010, p. 12). Gjithashtu, mungesa e vullnetit politik është e zakonshme jo vetëm në rastin e reformave të qeverisjes lokale, por është një dukuri në të gjitha sferat e shoqërisë. Së fundi, edhe pse ka pasur shumë projekte dhe injeksion të hollash nga donatorët, shpesh përqasja e donatorëve ka qenë larg nga e lehtësuar. Përqasja e tyre mund të ishte më efektive, në qoftë se ata do të përfshinin situatën aktuale dhe natyrën e problemeve të qeverisjes lokale të Maqedonisë Decentralizimi dhe Fazat e tij Me fillimin e procesit të decentralizimit në vitin 2005, qeveria lokale nuk ishte e gatshme për të ofruar një gamë të gjerë të shërbimeve publike. Prandaj, Ligji për Financimin e Qeverisë Lokale rregulloi procesin e decentralizimit në disa faza të decentralizimit, i cili është konsideruar si optimal në adresimin e rreziqeve të decentralizimit ndaj efiçiencës së shpenzimeve publike dhe qëndrueshmërisë fiskale. Ndërsa NJVL-të duhet të kalonin në fazën tjetër, implikimet ishin në formën e shërbimeve shtesë të decentralizuara së bashku me burimet financiare shtesë. Neni 22 i Ligjit për Vetëqeverisje Lokale rregulloi transferimin e shërbimeve publike të mëposhtme përmes procesit fazor të decentralizimit nga niveli qendror në atë lokal: Planifikimi urban dhe rural; Mbrojtja e mjedisit; Zhvillimi ekonomik lokal; Shërbimet komunale - furnizimi me ujë, kanalizimi, higjiena publike, manaxhimi i mbetjeve, transporti publik, ndërtimi dhe mirëmbajta e rrugëve lokale; Kultura; Sporti dhe zbavitja; Mirëqenia sociale dhe mbrojtja e fëmijëve 24

39 Arsimi fillor dhe i mesëm Kujdesi shëndetësor Aktivitetet e mbrojtjes dhe shpëtimit të qytetarëve dhe të mirave Shërbimet e zjarrfikëses Mbikëqyrja dhe monitorimi mbi performancën e kompetencave të ndërmarra të NJVL-ve Edhe pse, ligji rregulloi një përqasje me dy faza të decentralizimit, de facto ishin tre faza: faza zero ose përgatitore, faza e parë dhe faza e dytë. Faza Zero ose faza përgatitore ( ) paraqet një përqasje të integruar duke përfshirë qeverinë lokale dhe njësinë lokale për ristrukturimin dhe konsolidimin e kapaciteteve minimale të saj për manaxhimin financiar. Nga pikëpamja e financimit komunal, kjo fazë duhej të forconte stimujt për mbledhjen e të ardhurave nga ana e komunave; rriste potencialin e të ardhurave komunale; dhe përmirësonte kapacitetet komunale të vjeljes së të ardhurave. Këto parakushte duhej të themeloheshin kryesisht përmes heqjes së grantit nga të ardhurat e tepërta dhe mundësimit të komunave për të mbledhur të ardhurat e tyre nga bazat e tyre aktuale tatimore. Një seri e rregullimeve institucionale duhej të i bashkëngjitej fazës fillestare, si për shembull: zbatimi i procedurave të përgatitjes së buxhetit dhe përmirësimi i planifikimit të buxhetit duke hequr fragmentimin e buxheteve komunale; forcimin e manaxhimit të buxhetit komunal duke përmirësuar sistemin e kontabilitetit; forcimin e mekanizmave të kontrollit të shpenzimeve të brendshme; dhe, përmirësimin e raportimit të ekzekutimit të buxhetit komunal tek qeveria qendrore. Faza e parë shërbeu si mundësi për pushtetin lokal që të pranojë asetet dhe kostot përkatëse të mirëmbajtjes (për ndërtesat, ngrohjen e shkollave, stafin mbështetës, etj). Në këtë fazë të decentralizimit, komunat u supozuan të kenë arritur gjenerimin e të ardhurave të tyre dhe që do të kenë të hyra të përbashkëta shtesë (bazuar në një formulë të shpërndarjes) të tatimit mbi të ardhurat personale dhe tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH). Grantet e dedikuara mbulonin shpenzimet e mirëmbajtjes së institucioneve të decentralizuara. Egzistonin pritje më të larta që kanë të bëjnë me ngritjen e kapaciteteve të brendshëm dhe manaxhimit financiar, nxitjen e auditimit - duke emëruar auditorë të brendshëm të komunës, inicimit të auditimeve të performancës, dhe zhvillimit të miratimit të procedurave formale për të nxitur ndjekjen e raporteve të Zyrës Shtetërore të Auditimit. 25

40 Faza e dytë përfaqëson fazën më të avancuar të decentralizimit, ku supozohet që komunat kanë përmbushur kushtet specifike të fazës së parë. Komunat duhet të tregojnë rezultate pozitive financiare për të paktën 24 muaj. Fuqia vendimmarrëse pritet të rritet nga mirëmbajtja e institucioneve / objekteve në nivel lokal, në nivelin e manaxhimit të burimeve njerëzore dhe financiare të nevojshme për operacionet e tyre. Fokusi ishte më shumë në zhvillimin e kapaciteteve të burimeve njerëzore dhe sistemet e përmirësuara buxhetore. Gjithashtu, për transferimin e programeve të veçanta, NJVL-të mund të përdorin të ardhurat e tyre, si dhe grante specifike Reforma Fiskale e Qeverisë Lokale Suksesi i decentralizimit përfaqësohet kryesisht nga treguesit fiskal të decentralizimit, të tilla si niveli i të ardhurave / shpenzimeve të qeverisë lokale ndaj PBB-së ose buxhetit të qeverisë qendrore, e cila kërkon reforma të caktuara ligjore gjithashtu. Qëllimi përfundimtar i këtyre reformave duhet të jetë rritja dhe konsolidimi i shpenzimeve të qeverisë lokale (ose rritjen e treguesëve fiskal) në nivel të krahasueshëm me vendet e zhvilluara dhe të BE-së. Në këtë drejtim, modifikimet më të rëndësishme (Korrik 2005) në sistemin ekzistues financiar përfshinë: Nenin shfuqizues në Ligjin për Buxhetin që kishte të bënte me heqjen e kapakut (tavanit) mbi të hyrat vetjake lokale për të mundësuar rritjen e bazës tatimore dhe mbledhjen e të hyrave Shfuqizimin e Ligjit mbi Kufizimin e të Hyrave nga Burimet Vetjake për të mundësuar NJVL-të për bazë tatimesh financiare më të fortë Pastaj, Ligji mbi Vet-Financimin e Qeverisë Lokale rregulloi reformën në formë të: përgjegjësisë së plotë të transferuar për administrimin dhe mbledhjen e tatimit mbi prone, tatimit mbi transferimin e pronës, tatimit mbi dhuratë, dhe tatimit të trashëgimisë; së drejtës për pjesën e 3 për qind të tatimit mbi të ardhurat personale që qeveria qendrore mbledh nga përfaqësuesit ligjor të komunës së vetë dhe të gjithë (100%) tatimin mbi artizanët e pavarur; 26

41 së drejtës për pjesën e 3 për qind të TVSH-së së mbledhur në nivel kombëtar në formën e granteve të dedikuara, me kushtin që të paktën 50 për qind e totalit të TVSH-së të shpërndahet për frymë, përveç qytetit të Shkupit dhe të NJVL-ve të saj; skemës së barazimit ose formulës së shpërndarjes që duhet të përcaktohet nga Ministria e Financave në konsultim me Komisionin për Monitorimin dhe Zhvillimin e Sistemit të Financave të Qeverisë Lokal që ka anëtarë nga qeveria kombëtare, si dhe ajo lokale (përmes BNJVL-së). Rregullimit të procesit dy-fazor të decentralizimit që u shpjegua në seksionin e mëparshëm. Një tjetër reformë fiskale që ka të bëjë me gjenerimin e të ardhurave të NJVL-ve është një amandament i rëndësishëm i Ligjit mbi Vet-financimin e Qeverisë Lokale (në vitin 2009), ku qeveria aprovoi që të kishte një rritje graduale të TVSH-së prej 3-4.5% të të ardhurave të NJVL-ve (OSCE, 2011, p. 21). Aktualisht, NJVL-të kanalizojnë zërin e tyre përmes BNJVLsë dhe objektivi i tyre është për të rritur pjesën TVSH-së deri në 6% Financat e Qeverisë Lokale Reformat që rezultuan ashtu siç u përcaktuan kryesisht në Ligjin për Financim të Njësive të Vetëqeverisjes Lokale formuan profilin e sistemit të qeverisjes lokale dhe operacioneve të saj për të gjeneruar të ardhurat vetjake, për të pranuar transfertat nga buxheti qendror, dhe për të huazuar brenda dhe jashtë vendit. Nga pikëpamja e shpenzimeve, NJVL-të janë paraparë të pasqyrojnë të gjitha vendimet e tyre të shpenzimeve në formën e buxhetit operativ i cili kërkohet të miratohet nga NJVL-të në periudha tremujore dhe vjetore. Të hyrat vetjake. Kjo kategori përfaqëson të hyrat nën përgjegjësinë e plotë të komunës, të cilat përbëhen nga: tatimet lokale - tatimi në pronë, tatimi i trashëgimisë dhe tatimi në dhuratë; taksat lokale - taksat komunale, taksat administrative dhe taksat e tjera lokale; rimbursimet lokale - Fondet për rregullimin e tokës ndërtimore, rimbursimet e shërbimeve, rimbursimet për planet e zhvillimit hapësinor dhe urbanistik e rimbursimet e tjera; dhe të ardhurat nga pronësia - të ardhurat nga shitja e pronës, të ardhurat nga qiraja dhe të ardhurat nga normat e interesit, dhe të ardhurat e tjera nga donacionet, gjobat dhe kontributet vetjake. 27

42 Të ardhurat e përbashkëta. Këto të hyra janë të mbushura me 100% të Tatimi mbi të Ardhurat Personale që vijnë nga banorët lokal të përfshirë në zejtari (bizhuteritë, argjendarët, rrobaqepesit, etj) dhe 3% të të ardhurave të gjeneruara nga Tatimi mbi të Ardhurat Personale të banorëve të komunave në formë të pagave, ku punëdhënësi është përgjegjës për pagimin e Tatimi mbi të Ardhurat Personale në emër të punonjësit. Transferimi shkon përmes sistemit të thesarit në mënyrë automatike, duke mos lënë vend për vendimet diskrecionale nga ana e pushtetit qendror. Të ardhurat e pranuara nga Tatimi mbi të Ardhurat Personale mund të përdoret në diskrecionin e NJVL-ve. Transfertat ndërqeveritare. Këto transferta përfshijnë ato që vijnë nga buxheti qendror, si dhe fondet operative në RM, të tilla si Fondi i Rrugëve, Fondit i Ujërave, si dhe Fondi për Rajone të Balancuara. Këto transferta janë klasifikuar në financat e komunës si: Grantet e dedikuara - grante për financimin e një aktiviteti të destinuar, pa të drejtë vendimi të komunës mbi përdorimin e tyre. Grantet e dedikuara përfshijnë kryesisht kostot e operimit ose mirëmbajtje që rrjedhin nga arsimi, përkujdesi social, dhe shërbimet zjarrfikëse. Pagat dhe rrogat në të gjitha këta sektorë nuk janë të përfshira. Grantet Bllok - Grantet bllok përdoren për të financuar shërbimet kryesore komunale siç janë arsimi, kultura, etj. Me kompetencat e deleguara në arsimin para-universitar (fillor dhe të mesëm) një sasi e madhe e buxhetit dhe granteve të dedikuara përbëhen nga pagat e mësuesve. Me fjalë të tjera, bllok grantet përbëhen nga grantet e dedikuara dhe pagat e mëditjet paguar punëtorëve të punësuar në zonat e shërbimit të qeverisë lokale për të cilat këto grante janë caktuar. Të ardhurat nga TVSH-ja - të ardhurat që janë ndarë për NJVL-të në formën e transfertave mujore nga buxheti qendror. Ata nuk i përkasin granteve. Prandaj, komuna vendos për përdorimin e tyre në varësi të prioriteteve komunale. Grantet Kapitale - grante që përdoren për financimin e projekteve kapitale. Qeveria miraton planet vjetore për projekte të tilla dhe cakton grante në përputhje me rrethanat. Grantet për kompetencave të deleguara - grantet që përdoren për të financuar një kompetencë të fundit të deleguar nga qeveria qendrore, siç janë kujdesi ndaj të moshuarve. Grantet janë të përcaktuara në kontratën e nënshkruar në mes kryetarit të komunës dhe ministrisë nga është transferuar kompetenca. 28

43 Ky klasifikim së bashku me njoftimin e kritereve dhënë nga ministritë e linjës dhe Fondet lejon vendimmarrësit e financave të komunës të parashikojnë të ardhurat e komunës së tyre. Shpërndarja e TVSH-së është një kanal shumë i rëndësishëm i gjenerimit të të ardhurave. Komunat kanë të drejtë për 3% të TVSH-së të mbledhura në vitin paraprak fiskal, që iu shpërndahet atyre në bazë të kritereve të përcaktuara në Dekretin mbi Metodologjinë e Shpërndarjes së të Hyrave të TVSH-së, të miratuar nga Qeveria. Formula e shpërndarjes duket shpesh shumë komplekse dhe jo aq transparente për të u kuptuar mjaftueshëm madje edhe nga vetë zyrtarët e komunës dhe të BNJVL-së. Një shembull i një shpërndarje të tillë është dhënë në Tabelën 2-3, e cila jep detajet e metodologjisë së vitit Variablat e përfshira përbëhen nga popullsia, territori, dhe numri i vendbanimeve në një komunë. Ky grant është themeluar si një skemë barazimi për të ngushtuar pabarazitë e të ardhurave ndërmjet NJVL-ve rurale dhe urbane. Tabela 2-3 Rishpërndarja e Te ardhurave të TVSH-së për NJVL-të Pjesa fikse 3,000,000 Denar për çdo NJVL Të ardhurat nga TVSH-ja që janë transferuar tek NJVL-të Pjesa e ndryshueshme 12 % për Qytetin e Shkupit dhe 10 NJVL-të e Shkupit 40% për qytetin e Shkupit 60% për 10 NJVL-të e Shkupi 65% popullsi 65% popullsi 27% territor 8% vendbanimet Burimi: (OSCE, Decentralization Assessment Report , 2011) 88 % për NJVL-të jashta Shkupit 27% 8% territor vendbanime Të hyrat nga huamarrja. Së bashku me kompetencat fiskale të decentralizuara, NJVL-të kanë të drejtë për të marrë hua për qëllime kapitale dhe operative në bazë të ligjit dhe rregulloreve të vendit. Rregullat përcaktojnë kufizimet e huamarrjes (Nikolov, 2006): Shuma e përgjithshme e kredive aktuale afatshkurtra nuk duhet të kalojë 20% të të ardhurave të realizuara totale të buxhetit aktual operativ të komunës në vitin paraprak fiskal. Shuma totale e tanishme e shlyerjes së kredisë afatgjate nuk duhet të kalojë 15% të të ardhurave të realizuara totale të buxhetit aktual operativ të komunës në vitin paraprak fiskal. 29

44 Shuma e përgjithshme e borxhit të tepruar afatgjatë të NJVL-së, duke përfshirë garancitë e lëshuara, nuk duhet të tejkalojë shumën e të ardhurave totale të buxhetit aktual operativ të NJVL-së në vitin e mëparshëm. Komuna mund të marrë hua nga jashtë vetëm me miratimin e qeverisë nga Ministria e Financave Prona e NJVL-së nuk mund të përdoret si hipotekë. Raportet financiare të NJVL-ve duhet të jenë pozitive për të paktën 24 muajt e fundit dhe të tregojnë që nuk ka detyrime të papaguara ndaj kreditorëve për të paktën 2 vitet e fundit. Ligji rregullon sanksionet në rast se rregullat e mësipërme nuk janë plotësuar dhe gjithashtu ofron kushte të tjera për të marrë hua. Skema e barazimit. Dallimet domethënëse në bazën tatimore lokale potencialisht mund të rezultojnë në decentralizim fiskal në thelb të padrejtë dhe joefiçent. Një komunitet me bazë tatimore të lartë mund të financojë një nivel të caktuar të shërbimeve me norma të ulëta tatimore në krahasim me një komunitet me bazë të ulët tatimore. Kjo konsiderohet gjerësisht si një situatë e padrejtë. Gjithashtu, në qoftë se nuk trajtohen, këto pabarazi mund të jenë një pengesë serioze për përpjekjet e komuniteteve më të varfra për të përmirësuar konkurrencën e tyre dhe për të nxitur zhvillimin e tyre ekonomik. Kjo është arsyeja pse një program barazimi është një element thelbësor i çdo sistemi fiskal ku qeveritë lokale nxjerrin shumë të ardhura të tyre nga burimet e veta. Qëllimi kryesor i një programi të barazimit është për të mundësuar çdo komunitet të financojë një nivel të arsyeshëm të shërbimeve publike, nëse votuesit e tij janë të gatshëm të paguajnë taksat e arsyeshme. Mekanizmi shpërndarës i fondeve ishte po aq i paqartë sa procesi i mbledhjes së tyre. Ministria pretendon të përdorë kritere të tilla si mangësitë buxhetore (dallimi në mes madhësisë së buxhetit parapërcaktuar nga jashtë nga e njëjta Ministri paraprakisht) dhe performancën buxhetore, e cila do të bënte grantin një transfertë mbushëse të hendekut, megjithëse një të pjesshëm. Por, kritere të tjera mund të jenë përdorur duke përfshirë këtu edhe konsiderata politike. 30

45 2.3 Buxhetimi i Qeverisë Lokale Meqë qëllimi i punimit përfshin vendimet operacionale të cilat reflektohen kryesisht në buxhetin e njësive të qeverisjes lokale, është e rëndësishme për të kuptuar konceptin e tanishëm të buxhetit të qeverisjes lokale në kontekstin e procesit të financimit të qeverisjes lokale. Prandaj, seksionet e mëposhtme do të elaborojnë në përkufizimin e buxhetit dhe procesit të tij në relacion me praktikat më të mira në SHBA Përkufizimi i Buxhetit dhe Procesit të Buxhetit Meqë qëllimi i punimit është të analizojë vendimet financiare të NJVL-ve, atëherë është e rëndësishme për të treguar shkurtimisht disa përkufizime të buxhetit dhe të procesit të buxhetit. Sipas Praktikave të Rekomanduara Buxhetore të Këshillit Kombëtar Këshillues në Buxhetimin Shtetëror dhe Lokal (GFOA, 2000), buxheti nuk është thjesht një dokument ligjor, por ai duhet të shihet si një proces (procesi buxhetor), ku qeveritë ndajnë burimet e tyre të kufizuara për programe dhe shërbime të caktuara. Si i tillë, ai duhet të konsiderohet si aktiviteti më i rëndësishëm ndërmarrë nga qeveritë, duke përfshirë dhe qeveritë lokale. Gjithashtu, buxhetimi efektiv është një proces i përcaktuar gjerë që përfshin dimensione të tillë si ato politike, manaxheriale, financiare dhe të komunikimit. Në mënyrë të veçantë, praktikat më të mira përshkruajnë një proces efektiv të buxhetit që duhet të karakterizohet nga një numër i vetive. Për këtë arsye, një proces i buxhetit duhet të: Konsiderojë një perspektivë afatgjate, në vend të thjesht kalimit nga viti në vit të figurave dhe numrave, Bëj lidhjen për qëllimet më të gjera të NJVL-së, në vend të ndarjes mekanike të burimeve në kompetencat e ndryshme, Të jetë në formën e një buxhetimi të bazuar në performancë, ku vendimet buxhetore janë fokusuar në disa rezultate dhe rezultate të pritshme, Të shërbejë si një komunikim efektiv dhe mekanizëm përfshirjeje me palët e interesuara të NJVL-ve, dhe 31

46 Të shërbejë si një mjet motivues për manaxhimin e NJVL-së dhe për punonjësit që të performojnë akoma më mirë. Prandaj, në bazë të praktikave të rekomanduara të buxhetit (GFOA, 2000, p. 3), një process i mire i buxhetit arrin përtej konceptit tradicional të përafrimit të të ardhurave me shpenzimet, duke ofruar stimuj për manaxherët për efiçiencë dhe efektivitet më të lartë. Misioni i tij është që të ndihmojë vendimmarrësit publik në bërjen e zgjedhjeve të informuara. Prandaj, koncepti i efiçiencës është në thelb të vetë procesit të buxhetimit Buxhetimi i Qeverisë Lokale në RM Procesi i buxhetimit të qeverisë lokale, si pjesë e procesit më të gjerë të manaxhimit financiar, udhëhiqet nga Ligji i Financimit të NJVL-ve, i cili kërkon që të gjitha NJVL-të përgatisin në mënyrë të veçantë buxhet të kapitalit dhe buxhetin operacional. Megjithatë, shumica e NJVLve detyrohen të raportojnë më rregullisht, madje edhe në raporte tremujore, vetëm buxhetet operative. Është e rëndësishme të theksohet që buxhetimi i NJVL akoma është larg nga buxhetimi sipas performancës, edhe pse ka pasur disa projekte pilot me bazë donatorësh për matjen e performancës ku është futur ky lloj buxhetimi (Nikolov, 2006). Buxheti Komunal përgatitet nën drejtimin e ofruar nga Ministria e Financave dhe Ligjit mbi Buxhetet. Përgatitja e buxhetit të vitit të ardhshëm duhet të fillojë më së voni më 30 Shtator të çdo viti. Këshilli i Komunës e miraton buxhetin vjetor operacional më së voni më 31 Dhjetor. Kryetari i Komunës bën propozimin e buxhetit. Këshilli i Komunës është i detyruar të kalojë një vendim për financimin e përkohshëm, në qoftë se ai nuk arrin të miratojë propozimin e buxhetit. Buxheti i miratuar duhet të jetë i balancuar (nuk ka vend për deficit), dhe duhet të dërgohet nga NJVL-ja në MeF brenda 15 ditëve pas miratimit të tij, që të përafrohet më tej nga kjo ministri me buxhetin qendror (shpenzimet). Pas miratimit, NJVL-ja përgatit një vendim për zbatimin e buxhetit të miratuar, ku është e detyruar të respektojë specifikimet e shpenzimeve. Para se të bëhet propozimi i buxhetit, MeF dërgon një qarkore buxhetore për të gjitha NJVL-të për të: i informuar ato në lidhje me treguesit ekonomik; iu dhënë udhëzime për përgatitjen e buxhetit; i informuar në lidhje me transferimet e caktuara nga buxheti kombëtar; dhe për të i informuar NJVL-të në lidhje me burimet e mundshme të të ardhurave. Kryetari i 32

47 Komunës duhet të i informojë të gjithë përfituesit, duke përfshirë qytetarët, dhe të iu kërkojë atyre të paraqesin planet e tyre financiare. Pas këtij dorëzimi, kryetari i komunës përgatit propozimin e buxhetit tek Këshilli Komunal për diskutim dhe miratim. Në rast të ardhurave ose shpenzimeve të papritura, kryetari i komunës mund të kërkojë ribalancim të buxhetit me miratimin e Këshillit Komunal. Për shembull, në vitin 2013, disa NJVL nuk parashikuan të ardhurat në rritje nga kompetencat e deleguara të urbanizmit; për këtë arsye, ishte e nevojshme të bëhej ribalancim i buxhetit pasi kishte të ardhura të larta për sa i përket dhënies së lejeve të ndërtimit nga komuna. Edhe pse, është e përcaktuar me ligj dhe rregullore të tjera që kanë të bëjnë me miratimin e buxhetit, Maqedonia akoma mbetet një vend ku përfshirja e të gjithë palëve të interesit (sidomos qytetarët) në vendimet buxhetore mbetet shumë e ulët. Aktorë të tillë të rëndësishëm aktualisht nuk kanë akses madje as në buxhetin e miratuar të komunës së tyre, për të mos përmendur faktin që ata rrallë kanë një shikim në dokumentin e propozimit të buxhetit të dërguar nga kryetari i komunës. Akoma, egzistojne NJVL (sidomos ato të voglat) në Maqedoni që nuk publikojnë në mënyrë elektronike në faqen e internetit të komunës buxhetin e miratuar. Të paktën, ky dokument i rëndësishëm mund të shërbejë si një mates apo gjykues i performancës për qytetarët dhe palët e tjera për të marrë shërbimet dhe monitoruar aktivitetet komunale. Përveç buxhetit, NJVL-të janë të detyruara të plotësojnë detyrat e manaxhimit financiar nëpërmjet aktiviteteve të tilla si: Kontabiliteti Të gjitha NJVL-të përmes kontabilistit të tyre mbajnë dhe përgatisin raporte të rregullta të kontabilitetit në përputhje me Ligjin për Kontabilitetin e Buxhetit dhe Shfrytëzuesve Buxhetor që mbulon standardet dhe parimet e njohura ndërkombëtare. Megjithatë, NJVL-të janë të varura më së shumti në Fluksin e Parasë sesa të shkuarit më tej me përgatitjen e formave të tjera të raporteve financiare, të cilat do të ofronin më shumë detaje dhe informacion në lidhje me asetet dhe borxhet e operacioneve të tyre. Manaxhimi i Thesarit Në Maqedoni, ekziston një sistem i centralizuar i thesarit, ku Ministria e Financave ndjek rrjedhjen e parave të të gjitha njësive të qeverisjes lokale. Është e rëndësishme të theksohet që MeF ka zhvilluar një manual dhe kryen trajnime të rregullta 33

48 për të përgatitur kontabilistët lokal për koordinim më të mirë të flukseve financiare me thesarin. Megjithatë, shpesh ky sistem i centralizuar shërben si një kufizim ndaj vendimeve të kontabilitetit dhe rrjedhimisht ndaj vendimeve manaxheriale të kryetarëve të komunës. Raportimi Të gjitha ligjet e lartpërmendura që rregullojnë financat e njësive lokale i detyrojnë manaxherët financiar (kontabilitstët) të përgatisin raporte financiare mujore, tremujore dhe vjetore. Gjithashtu, ligji tregon udhëzime për kryetarët dhe administratën komunale për të përgatitur forma të tjera të raporteve financiare përveç deklaratave të fluksit të parasë. Ky raportim i rregullt tek thesari po bëhet në rritje akoma më efektiv për raportimin tremujor. Megjithatë, kjo rregullsi duhet të shtrihet në natyrë me përgatitjen e raporteve të tjera financiare përveç deklaratës së parasë. Auditimi Sipas ligjit, të gjitha NJVL-ve duhet të kenë sistem dhe procedura të brendshme të auditimit dhe profesionistë që do të ofrojnë monitorim të pavarur dhe ekspertizë këshilluese për përmirësimin e efiçiencës dhe efektivitetit të operacioneve dhe financave komunale. Auditori i brendshëm duhet të raportojë tek Këshilli Komunal dhe Kryetari i Komunës. Megjithatë, fakti që këto profesionalistë propozohen nga vetë kryetarët, edhe pse miratohen nga ana e Këshillit të Komunës vë në pyetje profesionalizmin në ofrimin e auditimit të duhur. Gjithashtu, ky rol është zvogëluar akoma më shumë, sepse është bërë praktikë e zakonshme zgjedhja e auditorit të përbashkët sidomos nga NJVL-të e vogla. Enti Shtetëror i Auditimit është përgjegjës për auditimin e jashtëm Situata Aktuale Duke krahasuar praktikat më të mira të një buxhetimi efektiv me praktikat aktuale të buxhetit në Maqedoni, mund të konkludohet që vendi ka bërë një përparim duke lëvizur drejt një sistemi modern të manaxhimit financiar lokal. Ky progres ka të bëjë me rritjen e respektimit të kalendarit buxhetor dhe aktiviteteve të tjera të lidhura me procesin buxhetor. Në këtë linjë, vihet re një përmirësim i raportimit financiar në thellësinë e vetë pasqyrës së rrjedhjes së parasë, por jo në përgatitjen dhe raportimin e rregullt të formave të tjera të raporteve financiare të cilat do të tregonin statusin aktual të aseteve, pagesave të vonuara dhe borxheve të NJVLve dhe kështu me radhë. Duhet shumë më tepër për të u bërë në drejtim të zhvillimit buxhetit të bazuar në performancë, ku NJVL-të do të caktonin objektivat dhe prioritetet e tyre dhe pastaj do të përdornin planifikim efektiv financiar, mekanizma të zbatimit dhe vlerësimit për të 34

49 kanalizuar financat dhe burimet e tyre drejt arritjes së këtyre qëllimeve. Në këtë drejtim, do të kishte qasje më të decentralizuar të NJVL-ve në zbatimit e disa mjeteve ekonomike dhe manaxheriale të sektorit privat për ofrim më efiçent dhe efektiv të shërbimeve lokale. Disa nga arritjet në buxhetim dhe aspekte të tjera të manaxhimit financiar lokal janë paraqitur në Tabelën 2-4, e cila ofron një panoramë sipas të dhënave të anketuara të NJVL-ve nga Raporti i OSBE-së për Vlerësimin e Decentralizimit (OSBE, 2011). Ne duhet të i marrim këto numra me kujdes, pasi një vlerësim i tillë është në dispozicion vetëm deri në vitin Duke supozuar që ka pasur progress, këto shifra duhet të jenë përmirësuar deri tani. Nga raporti, duket që shumica e NJVL-ve (88%) kanë miratuar kalendarin buxhetor. Megjithatë, akoma ka NJVL që nuk kanë qenë në gjendje për të punësuar një kontabilist profesional. Siç u përmend më lart, shërbimi i auditimit të brendshëm është një aktivitet vetjak dhe gjithashtu një i përbashkët në kuadër të marrëveshjeve ndërkomunale në raport 50:50. Kjo lë hapësirë për të kuptuar nivelin e lartë të pavarësisë funksionale të auditimit të brendshëm i cili është shumë i lartë (74%). Megjithatë, parë nga pikëpamja e manaxhimit dhe këshillimit, auditimi vetjak (I brendshëm) mund të jetë më efektiv. Tabela 2-4 Disa aspekte të performancës së sistemit të manaxhimit financiar të QL në RM, 2010 Aspektet & Përshkrimi i Performancës Vlerësimi në 2010 PO JO Pa Përgjigje NJVL-të që kanë adoptuar Buxhetin Kalendar 88% 11% 1% NJVL-të që kanë punësuar Kontabilist të Autorizuar 65% 32% 3% NJVL-të që kanë themeluar Auditim të Brendshëm 74% 22% 4% (edhe me marrëveshje ndërkomunale) Auditorë të Brendshëm që kanë pavarësi funksionimi 72% 3% 25% Burimi: Adaptuar nga (OSCE, 2011) Formati i Buxhetit të Qeverisë Lokale Siç u përmend më lart, buxheti i NJVL-së realizohet kryesisht përmes përgatitjes së buxhetit operacional dhe buxhetit kapital. Buxheti operacional kalon nëpër procedurat e tij ligjore në përputhje me kalendarin buxhetor. Disa nga NJVL-të mund të kenë një buxhet kapital; megjithatë, kjo nuk është një praktikë e të gjitha NJVL-ve. Buxheti operativ mund të shoqërojet me disa dokumente që analizojnë ndarjen dhe performancën e pritur të një NJVL-je, dokument 35

50 që ndihmon vendimmarrësit (kryesisht kryetarin dhe anëtarët e Komisionit Komunal) për të kuptuar buxhetin dhe pastaj për të bërë ndryshimet e duhura dhe më pas për ta miratuar atë. Megjithatë, kjo nuk është një praktikë e të gjitha NJVL-ve në Maqedoni. Një tjetër aktivitet që ka të bëjë me marrjen e vendimeve rreth buxhetit është takimi i detyrueshëm i Komisionit për Buxhet dhe Financa në kuadër të Këshillit Komunal që analizon propozimin e buxhetit para takimit të Këshillit Komunal dhe ofron gjetjet e tij disa ditë më vonë, kur Këshilli mblidhet të miratojë buxhetin. Në këtë pjesë të punimit, ofrohen në nivel të përgjithshëm disa aspekte nga ana e të ardhurave dhe shpenzimeve siç janë të reflektuara në dokumentin e buxhetit operacional. Për më shumë detaje se si duket një format i buxhetit, ju mund të shihni Tabelën 2-5 që ofron në nivel të yërave dhe nën yërave buxhetor një shembull të një formati të buxhetit të NJVL-ve në gjuhën shqipe pasi ajo i takon një NJVL-je me shumicë shqiptare të popullsisë. Dokumentet buxhetore janë përgatitur në gjuhën maqedonase për të gjitha njësitë e qeverisjes lokale dhe ata janë të ofruara shtesë në gjuhën shqipe, nëse popullata NJVL është e dominuar nga shqiptarët. Faqja e parë e kategorive kryesore të formatit buxhetor përbëhet nga një tabelë ku të ardhurat dhe shifrat e tyre përfaqësojnë rreshtat dhe kolonat paraqesin burimin e të ardhurave: Aktivitetet vetëfinancuese; Donacionet, Transfertat dhe Kreditë. Në mënyrë të ngjashme, tabela e shpenzimeve përmban kategoritë e shpenzimeve (rreshta) në përputhje me burimet e mësipërme të të ardhurave (kolona). Tabela 2-5 ofron klasifikimin më të përgjithshme të të ardhurave dhe shpenzimeve të nxjerra nga formati i buxhetit operative të një NJVL-je në Maqedoni. Të ardhurat janë të organizuara në formë të kategorive të përbëra nga zëra dhe nën zëra artikuj buxhetor. Shpenzimet organizohen në programme të përbëra nga nën-programe (Tabela 2-5) dhe në kategori (Tabela 2-6) Secila nga kategori ka nën-zërat e saj në varësi të natyrës dhe përbërjes së të ardhurave dhe shpenzimeve të një NJVL-je. Është shumë e rëndësishme të theksohet që secili prej këtyre zërave buxhetor ka kodin e vet unik (kombinimet e numrave dhe shkronjave) dhe ata janë plotësisht në përputhje me përbërjen dhe gjuhën e kodeve të buxhetit qendror. I gjithë ky system kodesh është i bashkangjitur në një kodim të një niveli më të lartë që përfaqëson emrin e një NJVL-je (nga kodi për Haraçinën e deri ke kodi për Shkupin sipas listes se emrave që i ka radhitur Ministria e Financave). 36

51 Tabela 2-5 Kategoritë Kryesore të Buxhetit Operacional të një NJVL-je në RM TË ARDHURAT SHPENZIMET Category Kodi Programs Kodi Të Ardhurat Tatimore 71 Këshilli Komunal A Tatimi mbi të Ardhurat, 711 Këshilli Komunal A0 Tatimin mbi Fitimin, dhe Fitimi mbi Kapitalin Tatimi në Pronë 713 Kryetari i Komunës D Tatimi mbi shërbimet specifike 717 Kryetari i Komunës D0 Tarifat e Shfrytëzimit ose Lejet 718 Administrata Komunale E për Aktivitet Të Ardhurat Jotatimore 72 Administrata Komunale E0 Gjobat, tarifat Gjyqësore dhe 722 Shpenzimet Kapitale EA Administrative Tarifat dhe Kompensimet 723 Planifikimi Urban F Shërbime të tjera Qeveritare 724 Planifikimi Urban F1 Të ardhura të tjera Jotatimore 725 Rregullimi i Tokës Ndërtimore F2 Të Ardhurat Kapitale 73 Rregullimi Hapësinor në Zonat F3 Rurale Shitja e Pajisjeve Kapitale 731 Rregullimi i Tokës Ndërtimore FA (Shpenzime Kapitale) Shitja e Tokës dhe Investimet 733 Rregullimi Hapësinor në Zonat FD jo-materiale Rurale(Shpenzime Kapitale) Transferet dhe Donacionet 74 Asistenca për Zhvillim Ekonomik G Lokal Transferet nga Nivele të tjera Qeveritare 741 Asistenca për Zhvillim Ekonomik Lokal G1 Donacionet nga Vendet e Huaja 742 Nxitja e Zhvillimit të Turizmit G2 Huamarrja (Kreditë) 76 Ndërtimi i Zonave Tregtare GA Agjencitë Ndërkombëtare të 761 Shërbimet Komunale J Zhvillimit Mirëmbajtja e Pajisjeve urbane J0 Furnizim me Ujë J1 Kanalizimi dhe Mirëmbajtja J2 Ndriçimi Publik J3 Pastrimi Publik J4 Transporti Publik Lokal J5 Mirëmbajtja e Rrugëve lokale J6 Mirëmbajtja e Parqeve J7 Shërbime të tjera Komunale J8 Rregullimi i Hapësirave për parkim J9 Ndërtimi i Ndriçimit JA Ndërtimi i Rrugëve JD Ndërtimi i Hapësirave për parkim JE Ndërtimi i Sinjaleve të Trafikut JF 37

52 Ndërtimi i Sistemeve të Ujësjellësit Ndërtimi dhe Trajtimi i Ujërave të Zeza Ndërtimi i Deponive Pastrimi Publik (Shpenzime Kapitale) Shërbime të tjera Komunale (Shpenzime Kapitale) Parqe dhe Gjelbërime (Shpenzime Kapitale) Pajisje Urbane (Shpenzime Kapitale) Kultura Shërbimet e Bibliotekës Muzikë dhe Aktivitete Artistike Skenike Muzikë dhe Aktivitete Kinematografike Ngjarje Kulturore dhe Kompozimi Ngjarje Kulturore dhe Kompozimi (Shpenzime Kapitale) Sport dhe Argëtim Sport dhe Argëtim Sport dhe Argëtim (Shpenzime Kapitale) Programet e Zhvillimit Asistencë Gjatë Tranzicionit dhe Ndërtim Institucional Bashkëpunimi Ndërkufitar Zhvillimi Rajonal Zhvillimi Rural Zhvillimi i Burimeve Njerëzore Arsimi Arsimi Fillor Arsimi i Mesëm (i lartë) Arsimi (Shpenzime Kapitale) Mbrojtja e Mjedisit dhe e Natyrës Mbrojtja e Mjedisit dhe e Natyrës Mbrojtja e Mjedisit dhe e Natyrës (Shpenzime Kapitale) Promovimi i Kujdesit Shëndetësor Promovimi i Kujdesit Shëndetësor Kujdesi Social dhe Mbrojtja e Fëmijëve Kopshtet Shtëpi për të Moshuarit Mbrojtje nga Zjarri Mbrojtje nga Zjarri JG JI JJ JK JL JM JH K K1 K2 K3 K4 KA L L0 LA M MA0 MB MC MD MG N N1 N2 NA P P1 PA T T1 V V1 VA W W0 38

53 Mbrojtje nga Zjarri (Shpenzime Kapitale) Burimi: Nxjerrë nga nje buxheti operacional i NJVL-ve. Tabela 2-6 Kategoritë e Shpenzimeve të QL Kodi Kategoria 40 Pagat dhe Kontributet 41 Shpenzimet e Rezervave dhe ato të papërcaktuara 42 Të mirat dhe Shërbimet 44 Transfertat Rrjedhëse 45 Pagesat e Interestit 46 Subvensionet dhe Transfertat 47 Përfitimet Sociale 48 Shpenzimet Kapitale 49 Pagesat e Kryegjësës/Kredisë Burimi: Nxjerrë nga nje buxhet operacional i NJVL-ve. WA 2.4 Analiza e Financave Lokale në RM Kjo pjesë do të ofrojë disa analiza përshkruese të të dhënave buxhetore të qeverisjes lokale pas decentralizimit, të cilat kufizohen nga disponueshmërinë e të dhënave të publikuara. Së pari, do të ketë një përqasje krahasuese me disa vende të BE-së të krahasueshme me Maqedoninë dhe organizimin apo strukturën e qeverisë lokale për të gjykuar nivelin e decentralizimit në Maqedoni. Pra, vendet Europiane për krahasimin kanë vetem nivelin qendror dhe atë lokal të qeverisë. Lista e këtyre vendeve përfshin: Republikën Çeke, Danimarkën, Estoninë, Finalandën, Francën, Greqinë, Hungarinë, Irlandën, Italinë, Luksemburgun, Hollandën, Norvegjinë, Poloninë, Portugalinë, Republikën Slovake, Sloveninë, Suedinë dhe Mbretërinë e Bashkuar. Analiza fokusohet më shumë në buxhetet komunale duke përdorur të dhënat e disponueshme për të gjitha njësitë e qeverisjes lokale në vend. Një analizë e tillë ndihmon për të pasur një kuptim më të thellë në lidhje me gjendjen financiare dhe tendenca të caktuara të njësive të qeverisjes lokale Niveli i Decentralizimit në Krahasim me disa vende të BE-së Në përgjithësi, niveli i të ardhurave dhe shpenzimeve të qeverisë, si në vlera absolute, si kur krahasohet me vende të tjera, si dhe kur vlerësohet në nivel me PBB-në mund të ofrojë një pasqyrë të mire për sa i përket nivelit të decentralizimit në një vend brenda panoramës më të gjerë të statistikave të qeverisë. Veçanërisht, krahasimi ofruar me tre treguesit në tabelat e 39

54 mëposhtme mundëson krahasimin e të ardhurave dhe shpenzimeve në nivel të përgjithshëm, qendror dhe lokal të qeverisë si përqindje ndaj PBB-së për Maqedoninë dhe disa vende Europiane (28 vende). Ata janë paraqitur në tabelat e mëposhtme (shih Tabelën 2-6 dhe 2-7.) Duke iu referuar tabelave, mund të argumentohet si më poshtë: Siç shihet në Tabelat 2-7 dhe 2-8, të ardhurat e përgjishme të qeverisë (APQ) të vendeve të BE-së lëvizin nga 43.5 në 45.3 për qind të PBB-së, ndërsa për Maqedoninë kjo figure lëviz nga APQ-ja e BE-së është më e lartë me një mesatare prej rreth 6 për qind në krahasim me atë të Maqedonisë, ndërsa shpenzimet e përgjishme të qeverisë (SHPQ) të vendeve të BE-së janë më lartë me një mesatare prej rreth 7 për qind për periudhën Brenda pritjeve, egziston një ndryshim i madh për sa i përket shpenzimeve dhe të ardhurave të qeverisë qendrore dhe lokale. Të ardhurat e qeverisë qendrore (AQQ) të RM-së janë mjaft të larta në krahasim me vendet e BE-së, me rreth 12 për qind. Ky ndryshim është i ngjashëm për sa i përket shpenzimeve të qeverisë qendrore (SHQQ) Për sa i përket të ardhurave të qeverisjes lokale (AQL), kjo figure për vendet e BE-së lëviz nga 11.6 në 11.3 për qind të PBB-së, ndërkohë që për Maqedoninë lëviz nga 2.0 në 2.7 për qind të PBB-së së saj. Mesatarisht, egziston një dallim i madh prej rreth 8.7 për qind. Pamje e ngjashme është portretizuar edhe për shpenzimet e qeverisë lokale (SHQL). Qëllimi i shoqatës së qeverisë lokale të Maqedonisë, pra BNJVL-së që ngre zërin e NJVL-ve me anë të kryetarëve të komunave, është që të ardhurat lokale dhe rrjedhimisht shpenzimet lokale të arrijnë në një kohë të afërt një nivel prej 4% të PBB-së dhe më vonë në 6%. Tabela 2-7 Te Ardhurat e Qeverisë të vendeve të BE-së dhe RM-së (% e PBB) Indikatorët Vendet Europiane Të Ardhurat e Përgjishme të Qeverisë (APQ) Të Ardhurat e Qeverisë Qendrore (AQQ) Të Ardhurave të Qeverisjes Lokale (AQL) Të Ardhurat e Përgjishme të Qeverisë (APQ) Të Ardhurat e Qeverisë Qendrore (AQQ) Të Ardhurave të Qeverisjes Lokale (AQL) Maqedonia Burimi: Puna e Autorit nga të dhënat nga EUROSTAT dhe BPRM. Tabela 2-8 Shpenzimet e Qeverisë së vendeve të BE-së dhe RM-së (% e PBB) Indikatorët

55 Vendet Europiane Shpenzimet Përgjishme të Qeverisë (SHPQ) Shpenzimet e Qeverisë Qendrore (SHQQ) Shpenzimet e Qeverisë Lokale (SHQL) Shpenzimet Përgjishme të Qeverisë (SHPQ) Shpenzimet e Qeverisë Qendrore (SHQQ) Shpenzimet e Qeverisë Lokale (SHQL) Maqedonia Burimi: Puna e Autorit nga të dhënat nga EUROSTAT dhe BPRM Të Ardhurat dhe Shpenzimet e Qeverisë Lokale Meqë qëllimi i punimit është që të sigurojë një vlerësim të performancës së treguesve buxhetor dhe treguesve të tjerë financiar, është e nevojshme të ofrohet një pasqyrë e përvojës buxhetore të NJVL-ve në Maqedoni, sidomos duke filluar me vitin e decentralizimit (2005) deri në vitin më të fundit për të cilat të dhënat janë të disponueshme (2011). Pasqyra do të ofrojë një trend në kohë të të ardhurave të kapitalit, të ardhurave jo-tatimore, të ardhurave tatimore, të ardhurave në formën e transfertave dhe granteve nga qeveria qendrore tek njësitë e qeverisjes lokale. Përveç kësaj, kjo pasqyrë do të ofrojë detaje të anës tjetër të medaljes, shpenzimeve, të cilat ofrojnë shumat në kategoritë themelore të shpenzimeve buxhetore të NJVL-ve. Trendi qoftë i të ardhurave ose shpenzimeve gjatë kohës në konsideratë do të jetë në formë të strukturës së detajuar sipas strukturës në llogaritë përfundimtare të qeverisë lokale. Raportet e OSBE-së për decentralizimin (OSCE, 2011) janë kombinuara me llogaritjet e autorit në bazë të të dhënave mbi llogaritë financiare të buxheteve lokale. Nga Tabelat 2-9 dhe 2-10 mund të shihet qartë prirja e përgjithshme e totalit të të ardhurave dhe shpenzimeve, si dhe trendet përkatëse për çdo kategori të të ardhurave apo shpenzimeve. Gjithashtu, mund të gjykohet mbi pjesëmarrjen e secilit prej kategorive përbërëse në totalin e të ardhurave ose të shpenzimeve. Totali i të ardhurave gjatë peridhës është rritur në vlerë monetare nga 87.8 milion Euro në vitin 2005 në milionë Euro në vitin 2011 që tregojnë një rritje totale prej gati 5 herë në 6 vitet e analizuara (shih Tabelën 2-9). Siç shihet në Grafikun 2-2, të ardhurat jo-tatimore dhe të hyrat kapitale kanë mbetur të qëndrueshme me një rritje të lehtë, ndërsa të ardhurat tatimore janë rritur në mënyrë të drejtë nga viti në vit, por dyfishuar në 6 vjet nga 51.5 milionë Euro në vitin 2005 në milionë Euro në vitin

56 Pasqyra e të ardhurave nga transfertat dhe grantet (edhe pse pritej) duket ndryshe, ku ka pasur një rritje të konsiderueshme (nga 33.1 milionë Euro në vitin 2005 deri në milionë Euro në vitin 2011) gjatë gjashtë viteve për shkak të rritjes së kompetencave të qeverisë lokale, kryesisht të pagave dhe kontributeve në arsimin fillor dhe të mesëm. Siç shihet në Grafikun 2-2, është një rritje e pritur në vitin 2007, sepse në këtë vit shumë NJVL arritën të kalojnë në fazën e dytë të decentralizimit dhe si rrjedhojë pagat dhe kontributet për arsimin kaluan tashmë përmes buxhetit lokal (nga ai qendrori) në formën e transfertave dhe granteve. Kjo është treguar në tendencat e pagave dhe kontributeve (shih Grafiku 2-3) ku egziston një trend i ngjashëm. Në përputhje me këto ndryshime, pritet që burimet pjesëmarrëse të të ardhurave të kenë ndryshuar me kalimin e viteve. Nëse të ardhurat tatimore përfaqësojnë pjesëmarrjen kryesore në totalin e të ardhurave lokale në vitin 2005 (me 58.7%), ky vend i pare i kaloi të ardhurave nga transfertat dhe grantet në vitin 2007 dhe përfaqëson 63 për qind të totalit të të ardhurave në vitin Grantet dhe transfertat mbajnë pjesmarrjen më të lartë në buxhetin lokal gjatë viteve në vazhdim. E gjithë kjo analizë të çon në një përfundim shumë të rëndësishme që NJVL-të akoma varen shumë nga buxheti qendror (sic u u diskutua më lart) dhe kanë pak burime financiare për të manaxhuar, pasi transfertat janë kryesisht të kushtëzuara. Grantet e arsimit nuk mund të përdoren nga ana e komunave për dicka që nuk ka të bëjë me arsimin. E kundërta eshtë akoma me e dhimbshme, sepse, nese grantet nuk mbulojne edhe shpenzimet për mirembajtje të shkollave, atëherë duhet që komuna apo NJVL-ja ta financojë këtë shërbim me buxhetin apo të ardhurat e veta. Megjithatë, kjo duhet të shërbejë si një nevojë dhe nxitje për kryetarët e NJVL-së dhe administratës për të rritur potencialin e tyre të gjenerimit të të ardhurave dhe të vendimmarrjes më racionale rreth manaxhimit financiar. Shpenzimet e përgjithshme ndjekin trende të ngjashme me të ardhurat (shih Tabelën 2-10 dhe Grafikun 2-3). Me rritjen e decentralizimit, vërehet një ndryshim i ngjashëm në vitin Siç u përmend më lart, pagat dhe kontributet kanë trendin më të madh në rritje (nga 1.1 milion Euro në vitin 2005 në milionë Euro në vitin 2011) dhe një rritje të konsiderueshme në vitin Gjithashtu, vërehet një rritje e konsiderueshme nga 25.3 milion Euro në vitin 2005 në 99.7 milion Euro në vitin 2011 në shpenzimet për mallra dhe shërbime që përdoren nga administrata komunale, e cila do të kishte kontribuar në situatën financiare të komunave 42

57 shumë, nëse i njëjti trend do të ishte pasuar edhe nga të ardhurat vetjake të komunave. Kjo do të tregojë përmirësim në lidhje me shërbimet komunale, sepse ky tregues tregon kapacitetin e gjenerimit të të ardhurave të qeverisë lokale dhe manaxhimit të mire financiar. 43

58 Tabela 2-9 Struktura e Ardhurave të Qeverisë Lokale (në miliona Euro dhe %) Të Ardhurat e NJVL Të ardhurat Kapitale % % % % % % % Të ardhurat Jo-tatimore % % % % % % % Të ardhurat Tatimore % % % % % % % Tranfertat dhe grantet % % % % % % % Totali % % % % % % % Burimi: Databaza e OSCE-së e llogarive vjetore të NJVL -ve për vitet (të përmirësuara nga autori) Tabela 2-10 Struktura e Shpenzimeve të Qeverisë Lokale (në miliona Euro dhe %) Kodi Kategoria Pagat dhe Kontributet 1.1 2% 1.9 2% % % % % % 41 Rezervat 0.4 1% 0.4 0% 0.3 0% 1.5 0% 1.5 0% 1.3 0% 1.3 0% 42 Të mirat dhe % % % % % % % Shërbimet 44 Transferet 0.3 0% 0.0 0% 0.0 0% 0.0 0% 0.0 0% 0.0 0% 0.0 0% rrjedhëse 45 Pagesat e Interesit 0.0 0% 0.0 0% 0.0 0% 0.0 0% 0.0 0% 0.1 0% 0.1 0% 46 Subvensionet dhe 3.6 5% 3.7 4% 5.9 4% % % % % Transfertat 47 Përfitimet Sociale 0.1 0% 0.2 0% 0.2 0% 0.2 0% 0.3 0% 4.4 1% 4.4 1% 48 Shpenzimet Kapitale % % % % % % % 49 Pagesat e Kredisë 0.0 0% 0.0 0% 0.0 0% 0.0 0% 0.1 0% 0.2 0% 0.2 0% Totali % % % % % % % Burimi: Databaza e OSCE-së e llogarive vjetore të NJVL -ve për vitet (të përmirësuara nga autori) 44

59 Grafiku 2-2 Përbërja e të Ardhurave të Qeverisë Lokale Burimi: Puna e Autorit me të dhënat nga llogaritë përfundimtare të QL Grafiku 2-3 Trendi i Shpenzimeve të Qeverisë Lokale Burimi: Puna e Autorit me të dhënat nga llogaritë përfundimtare të QL 45

60 Grafiku 2-3 Përbërja e të Ardhurave të Qeverisë Lokale Burimi: Puna e Autorit me të dhënat nga llogaritë përfundimtare të QL Grafiku 2-4 Përberja e Shpenzimeve të Qeverisë Lokale Burimi: Puna e Autorit me të dhënat nga llogaritë përfundimtare të QL 46

61 Një aspekt tjetër i përbërjes së shpenzimeve është sipas programeve të shpenzimeve (të përcaktuara nga vetë formati i buxhetit) dhe kompetencave të qeverisjes lokale të ofruara në Tabelën 2-11 dhe Grafikun 2-6 në vlera dhe përqindje për periudhën e kufizuar nga disponueshmëria e të dhënave, Gjatë gjithë kësaj periudhe, vërehet një shpërndarje e qëndrueshme buxhetore dhe çdo program i shpenzimeve është rritur pak. Rritja e përgjithshme e buxhetit ka qenë nga milionë Euro në vitin 2008 në milionë Euro në vitin Në mesin e të gjitha programeve të shpenzimeve, pjesa më e madhe e buxhetit shkon për shpenzimet e arsimit (46.7%, 49.7%, 49.2% dhe 46.7% respektivisht) që mbulohet kryesisht nga transfertat e pushtetit qendror. Siç pritej, programi tjetër më i madh i shpenzimeve është ai i shpenzimeve komunale (18% mesatarisht), financuar kryesisht nga të hyrat vetjake dhe që administrohet plotësisht nga vetë NJVL-të. Kostot administrative që përfshijnë shpenzimet e Kryetarit të Komunës, Këshillit Bashkiak dhe Administratës Komunale përafrohen rreth 15% mesatarisht. Shpenzimet për Programet e Zhvillimit kanë një prirje të ndryshme në krahasim me programet e tjera të shpenzimeve, duke pësuar një rënie drastike nga 20.4 million Euro (ose 6.8%) në vitin 2008, në 0.01 million Euro (ose 0.003%), në vitin 2009 dhe duke u ulur në pothuajse zero në vitin Tabela 2-11 Shpenzimet Lokale Sipas Programeve Buxhetore Kodi i Programit Programi i Skhpenzimeve A Këshilli Komunal % % % % D Kryetari i Komunës % % % % E Administrata Komunale % % % % F Planifikimi Urban % % % % G Asistenca për ZhEL % % % % J Shërbimet Komunale % % % % K Kultura % % % % L Sport dhe Argëtim % % % % M Programet e Zhvillimit % % % % N Arsimi % % % % R Mbrojtja e Mjedisit % % % % T Promovimi i Kujdesit Shënde % % % % V Kujdesi Social dhe Mbrojtja e % % % % W Mbrojtje nga Zjarri % % % % Shpenzimet Totale % % % % Burimi: Puna e Autorit me të dhënat nga llogaritë përfundimtare të QL 47

62 Grafiku 2-5 Shpenzimet Lokale Sipas Programeve Buxhetore Burimi: Puna e Autorit me të dhënat nga llogaritë përfundimtare të QL 2.5 Përfundime Maqedonia, pas pavarësisë së saj është sfiduar drejt zhvendosjes së ekonomisë së saj drejt një ekonomie të hapur të tregut. Ky ndryshim i thellë i ekonomisë kërkonte krijimin e një administrate të tillë publike që do të përshtatej me ndryshimin. Në kuadër të kësaj sfide, vendi u shtyt të përshpejtojë reformat e RAP-it në nivel qendror, si dhe lokal në një kohë kur mekanizmat dhe teknikat e MRP-së ishin duke u aplikuar në të gjithë botën dhe në Evropë. Gjithashtu, trazirat e brendshme të vitit 2001 dhe marrëveshja e rezultuar e MKO-së përshpejtuan reformën e PAR-it. Nevoja dhe përpjekja për strategjinë e RAP-it kanë filluar menjëherë pas pavarësisë, ku strategjia e parë e RAP-it u prezantua në Maj të vitit 1999, e cila konsiderohet të jetë si dokumenti kryesor mbi të cilin është zbatuar tërë reforma e RAP-it. Kjo strategji ka shërbyer si një model për shumë dokumente të tjera ligjore të miratuara më vonë. Aktualisht, RAP-i 48

63 mbetet prioritet dhe ky shihet si proces i ndërlidhur me integrimin në BE. Strategjia e RAP është duke u zbatuar, por me një qasje selektive të ndryshe nga strategjia radikale e RAP-it të vitit Disa nga rezultatet e pritshme të reformës në AP përfshijnë: përmirësimin e cilësisë së shërbimeve administrative duke ofruar dhe zgjidhje racionale të bazuara në TI; shërbime publike të përmirësuara nëpërmjet forcimit të MBNJ-së; efiçiencë dhe efektivitet i rritur i sistemeve të financave publike nëpërmjet përmirësimit të procesit buxhetor, kontrollit financiar, zhvillimit të buxhetimit të bazuar në program; dhe transparence më të lartë duke lehtësuar akses më të mirë të informacionit publik. Megjithatë, akoma egzistojnë sfida të mbetura që e përfshijnë AP-në dhe qeverisjen lokale në formën e kontrolleve financiare dhe të auditimit, procesit të vazhdueshëm të decentralizimit, transparencës, AP-së së politizuar, të cilat vënë në pyetje performancën dhe efiçiencën e qeverisë lokale. Decentralizimi është një proces i vazhdueshëm i reformimit të qeverisë lokale. Egzistojnë dy aspekte të rëndësishme të progresit të decentralizimit në vend. Aspekti i parë ka të bëjë me reformat ligjore të nevojshme të marra që përgatisin qeverinë lokale për të pranuar më shumë përgjegjësi të deleguara udhëhequr kryesisht nga shtyllat e Kartës Europiane të Vetëqeverisjes. Momenti historik ligjor ka filluar me miratimin e Ligjit për Vetëqeverisje Lokale (Janar 2002) dhe ligje të tjera të ngjashme me të cilat rregullohet territory i qeverisë lokale, përgjegjësitë e deleguara dhe shërbime komunale. Me më shumë rëndësi, Ligji për Financat e Vetëqeverisjes Lokale ka definuar dhe rregulluar gjenerimin e të ardhurave dhe manaxhimin fiskal të NJVL-ve. Konsolidimi ligjor i dha hapësirë fillimit të procesit të decentralizimit në 1 Korrik të viti 2005 në formë të decentralizimit ose transfertave administrative dhe financiare. Aspekti i dytë plotësues ishtë në përkthimin (shndërrimin) e reformës ligjore në pesë programe specifike operacainoale mbështetëse për decentralizimin, të cilat duhej të ofronin detajet e zbatimit të reformave drejt autonomisë më të lartë lokale. Procesi i decentralizimit ishte një përqasje dyfazore i përshtatur me natyrën specifike të një NJVL-je dhe nivelit të zhvillimit të saj. Të gjitha komunat kanë lëvizur në fazën e dytë të decentralizimit. Megjithatë, kjo nuk garanton domosdoshmërisht suksesin e decentralizimit. Egzistojnë kritika që decentralizimi ishte i komanduar politikisht, pra duke i shërbyer më shumë politikës sesa delegimit të kompetencave në nivel lokal për të krijuar ofrues sa më efektiv dhe efiçent për qytetarët. Udhëheqja 49

64 mbivendosëse (e dyfishuar) dhe mungesa e efiçiencës në operacionet e qeverisë lokale perceptohen si pengesa për decentralizimin. Argument shumë interesant për të bërë është se si Maqedonia nuk vuri në përdorim suksesit e të kaluarës së saj në kohën e Jugosllavisë për decentralizim më të suksesshëm. Për sa i përket manaxhimit financiar dhe të buxhetit, Maqedonia është akoma larg nga niveli i decentralizimit të vendeve të BE-së. Vetë fakti që të dhënat nuk janë të arritshme madje edhe për vetë vendimmarrësit lë hapësirë për të argumentuar që manaxhimit të parave të taksapaguesve i mungon transparenca dhe kështu edhe përgjegjshmëria apo llogaridhënia. Vendimet e hapura buxhetore dhe përfshirja e të gjithë palëve të interesit në proces do të legjitimonin rezultatet e manaxhimit financiar të NJVL-ve. Më e rëndësishmja, manaxhimi më i mirë financiar do të rriste presionin ushtruar nga NJVL-të për rritjen e decentralizimit fiskal dhe kështu do të rriste kapacitetin financiar të NJVL-ve për të ofruar shërbime më të mira publike për qytetarët e saj. Udhëheqja duhet të sigurojë që të mos ndërhyjë në manaxhimin e njësive të qeverisjes lokale dhe të lejojë qytetarët të përfshihen jo vetëm në zgjedhjen e zyrtarëve e përfaqësuesve të tyre lokal, por edhe në bashkëpunimin me zyrtarë të tillë në mënyrë që në fund të fundit, ata të marrin shërbime cilësore komunale në normat që janë ekonomikisht racionale. 50

65 3 KAPITULLI 3 TEORITË E EKONOMIKSIT DHE MANAXHIMIT PUBLIK DHE PERFORMANCA E QL Ky kapitull ka të bëjë me teoritë e ekonomiksit dhe të manaxhimit që kanë formuar kuptimin dhe natyrën e performancës dhe manaxhimit publik, duke ofruar në fillim të kapitullit një hyrje, pasuar nga përqasjet e ndryshme të teorive të AP-së dhe performancës, teoritë e ekonomiksit dhe të manaxhimit të grupuara rreth MPR-së, decentralizimi dhe efiçienca, implikimet e teorive të tilla në performancën e qeverisë lokale dhe preokupimet e efiçiencës, si dhe ndikimi i këtyre teorive në QL-në në Maqedoni. 3.1 Hyrje Për sa i përket përpjekjeve për të krijuar një bazë teorike, e cila shpjegon performancën e pushtetit vendor në përgjithësi dhe efiçiencën e tij në veçanti, është e rëndësishme për të shpjeguar paraprakisht disa çështje të caktuara. Së pari, fusha e administratës publike në përgjithësi ka pasur ndikimin e shumë shkencave të tjera, të tilla si ekonomia, politika, manaxhimi, sociologjia dhe madje psikologjia (me termin më të fundit neuroekonomiks) në një qasje shumë të integruar 2. Administrata publike në përgjithësi nuk punon në zbrazëti (si pa vlerë), ndërkohë që ajo i nënshtrohet ekonomisë ndërkombëtare, në kuadër të procesit të globalizimit, dhe dilemave kombëtare dhe shoqërore (Stillman, 2004 cituara nga (Morgado, 2013, p. 79). Në mënyrë të ngjashme, performanca e qeverisë lokale në natyrën bazë të saj është multidisiplinore dhe kryesisht është ndikuar nga disiplinat e ekonomiksit dhe të manaxhimit. Së dyti, teoritë e ndryshme të sektorit publik përfshijnë organizata të tjera jofitimprurëse përveç sektorit qeveritar, të tilla si organizatat bamirëse dhe vullnetare, të cilat ndryshojnë në aspektin e performancës dhe efiçiencës së tyre nga ato të pushtetit vendor. Së treti, egziston më shumë literaturë mbi efiçiencën ose matjen e performancës në nivel vendi 2 Disiplinat e shkencave politike, ekonomike dhe sociologjia, nënfushat e politikave të tilla si shëndetësia, arsimi, mirëqenia publike dhe teknologjia e informacionit, fusha profesionale të tilla si manaxhimi financiar, manaxhimi i personelit, dhe të kontabilitetit, si dhe fusha të orientuara në sektorin privat të tilla si studimet organizative, të manaxhimit, dhe të organizatave jo-qeveritare ose të sektorit jo-fitimprurës kanë arritur të shikohen si burime intelektuale për studimin dhe praktikën e manaxhimit publik, dhe praktikuesit e tyre marrin pjesë rregullisht në forumet ndërkombëtare të manaxhimit publik (Lynn, 2006). 51

66 (edhe pse shumica e tyre mund të gjejnë aplikim në pushtetin lokal 3 ), në krahasim me atë të qeverisë lokale. Literatura egzistuese në vlerësimin e performancës dhe efiçiencës së qeverive lokale është kryesisht në formën e të kuptuarit teknik të konceptit të efiçiencës dhe ofron mjete (teknika) të ndryshme të sektorit privat (për shembull, modele parametrike apo joparametrike). Në fund të fundit, akoma egziston nevoja për më shumë literaturë dhe madje literaturë gjithëpërfshirëse që mbulon drejtpërsëdrejti mbështetjet teorike të performancës së qeverisë lokale. Studimet nuk kanë arritur në përfundimin e një teorie të vetme gjithperfshirëse të manaxhimit ose të disa parimeve të manaxhimit të qeverisjes lokale, por ata kanë kontribuar në një heterogjenitet të konsiderueshëm konceptual dhe teorik (Andrews & Walle, 2013, p. 3). Prandaj, egziston një numër i autorëve që me punimet e tyre kanë futur përqasje të ndryshme të këtyre teorive. Ky kapitull përpiqet të kuptojë njohuritë ekonomike dhe të manaxhimit në lidhje me ofrimin e mallrave dhe shërbimeve publike në mënyrë më efiçente. Ai fillon duke ofruar përqasje të ndryshme të literaturës ekzistuese për teoritë e përmendura. Këto njohuri teorike klasifikohen në një përqasje të re me tre kategoritë e mëposhtme: para-mrp; MRP dhe pas-mrp. Në fund, ofrohet një diskutim në lidhje me disa ndikime të këtyre teorive në performancën dhe efiçiencën e qeverisjes lokale. Çështjet e konsideruara si gurëthemelet e reformës në sektorin publik në vitin 1980, të tilla si matja e performancës (MP) dhe përmirësimi i efiçiencës janë kthyer si mënyra të propozuara për të zvogëluar presionin mbi buxhetet publike (Torres, Pina, & Martı, 2012). Për të kuptuar rëndësinë e efiçiencës në ofrimin e shërbimeve të qeverisjes lokale, do të ishte shumë kontribuese të kalohet në një udhëtim të përgjithshëm të teorive ekonomike dhe atyre të manaxhimit publik, të cilat janë mjaft të ndërlidhura me njëra tjetrën. Si e tillë, kjo është një fushë shumë dinamike që kërkon reforma të vazhdueshme për shkak të ndryshimit të kushteve shoqërore. Reforma të tilla janë paralele me ndryshimet botërore të udhëhequra nga dy faktorë kryesorë, ai i teknologjisë dhe globalizimit (njerëzit po shikojnë para për të përdorur teknologjinë më mirë dhe për të lëvizur rreth e rrotull për të gjetur mënyra optimale duke ndarë gjëra/kosto në nivel global). Në këtë aspekt, një gjë mbetet konstante: sipërmarrja (aventura) e 3 Konteksti i qeverisjes lokale është parë në kontekstin e rolit të përgjithshëm të qeverisë në vetvete (Watt, 2006). 52

67 kërkimit të optimumit në përgjithësi dhe nevoja për të përdorur burimet në mënyrë më efiçente në këtë sipërmarrje. Nevoja për përdorimin efiçent të burimeve, sidomos ato burime shoqërore të besuara zyrtarëve të zgjedhur, qoftë në nivel lokal apo qendror, ka qenë një shqetësim kyç në mesin e të gjitha teorive të manaxhimit dhe ekonomiksit publik. Edhe pse çështja e përmirësimit të efiçiencës shpesh është anashkaluar nga ana e interesit të shumëfishtë dhe ndonjëherë kontradiktor në mes të aktorëve të ndryshëm të sektorit publik, përsëri, nevoja për ofrimin efiçent në sektorin publik do të jetë gjithmonë një shqetësim për aq kohë sa do të egzistojnë mungesa e burimeve (skarciteti) dhe nevoja në rritje e shërbimeve publike. Kjo pjesë e punimit do të ofrojë një pasqyrë të përgjithshme me theks të veçantë në konceptet e efiçiencës të lidhura me vlerësimin e performancës së qeverisë lokale. Më parë, është e rëndësishme të theksohet (përsëri) që efiçienca si një term teknik nuk ka ndryshuar. Megjithatë, shumë shpesh ajo është e ndërlidhur me konceptin e efektivitetit të kostove që nuk tregon vetëm raportin output mbi input (të kuptuarit e thjeshtë të efiçiencës), por tregon raportin mes rezultateve (outcomes) dhe inputet, kur analizohet një shërbim, program apo politikë publike. Kjo ndërlidhje kuptohet qartë në literaturë, por jo në praktikë, për shkak të vështirësisë së kuantifikimit të rezultateve. 3.2 Përqasje të Ndryshme të Teorive dhe Performancës së AP Kjo pjesë e punimit përbëhet nga konsiderata të ndryshme teorike që kanë formuar të kuptuarit e manaxhimit të sektorit publik dhe performacës së tij. Qëllimi është që të paraqiten në fillim përqasjet dhe grupimet e ndryshme të këtyre teorive duke rezultuar kështu në një listë më të madhe të teorive të ekonomiksit dhe manaxhimit publik. Më konkretisht, ofrohet një elaborim dhe diskutime kritike rreth performancës së sektorit publik dhe efiçiencës duke filluar nga teoritë Weberiane dhe teorisë së burokracisë së Niskansenit, në interpretimin e saj nga teoria e zgjedhjes publike, duke pasuar me diskutimet aktuale rreth marrëdhënies politikanë dhe burokratë. Në këtë kontekst, ka pasur një derivim të dy përqasjeve kryesore për cilësinë manaxheriale të sektorin publik (Vigoda-Gadot & Mizrahi, 2007, p. 80): përqasja ekonomike që ridhte nga tregu dhe përqasja e sjelljes dhe burimeve njerëzore. Të dyja këto përqasje ofrojnë një kuptim të plotë dhe një bazë teorike për të kuptuar manaxhimin në përgjithësi dhe 53

68 performancën e sektorit publik në veçanti. Natyra e analizës së këtij punimi që ka të bëjë me vlerësimin e treguesve financiare dhe buxhetore të qeverisjes lokale në Maqedoni, afrohet kryesisht me qasjen e parë, ku cilësia manaxheriale është përcaktuar nga masat apo vendimet financiare dhe buxhetore (Vigoda-Gadot & Mizrahi, 2007, p. 81). Ngjashëm me qasjen e mësipërme, Andrews & Walle (2013) i konsiderojnë teoritë ekonomike të prodhimit efiçent të shërbimeve, teoritë e kontigjencës së strukturimit organizativ 4, dhe argumentet e bazuara në burime në lidhje me kapacitetet dhe aftësitë për sukses, si teoritë më me ndikim të Manaxhimit të Sektorit Publik (MSP) që janë testuar në qeverinë lokale. Grupi i parë i teorive paraqet përqasjen ekonomike, ndërsa tjetri ka të bëjë me përqasjen e sjelljes dhe të burimeve njerëzore. Ndikimi i teorive ekonomike dhe të manaxhimit është vënë më mirë nga Hughes (2006) në artikullin e tij mbi pragmatizmin e ri' i cili ka artikuluar katër tema të mëdha të cilat karakterizojnë MRP-në (cituar nga O'Flynn, 2007, fq 354): (1) manaxhimi (përgjegjësitë manaxheriale dhe për rezultate) si një mënyrë më e lartë se thjesht administratimi (zbatimi i udhëzimeve të dhëna); (2) parimet ekonomike (të nxjerra nga teoria e zgjedhjes publike, teoria e drejtues-agjent, kontraktimi, konkurrenca, dhe teoria e firmës) mund të përmirësojnë manaxhimin publik; (3) teoria dhe praktikat e manaxhimit modern (fleksibiliteti në personel dhe organizim) mund të përmirësojnë manaxhimin publik; dhe, (4) ofrimi i shërbimit është i rëndësishëm për qytetarët. Tema e dytë i referohet qasjes ekonomike, ndërsa tre të tjerat janë të lidhura me qasjen e sjelljes dhe të burimeve njerëzore, apo qasjen manaxheriale. Këto tema madhore patjetër do të udhërrëfejnë sektorin publik në përgjithësi dhe qeverinë lokale në veçanti, për të kuptuar nevojën për manaxherët publik që të marrin përgjegjësitë e tyre dhe të arrijnë rezultate, të gjejnë mekanizma optimal ose mjete më të mira (mënyrë drejt rezultateve) nëpërmjet personelit dhe organizatave fleksibile (të tilla si organizata që promovojnë të mësuarit) për të përmirësuar manaxhimin e tyre dhe në fund, për të siguruar konsumatore - qytetarë - të kënaqur. 4 Teoritë e kontigjencës së strukturimit organizativ deklarojnë se hartimi më efektiv i structures së organizatës është ku struktura përshtatet ndaj kontigjencave apo të papriturave. 54

69 Shah dhe Shah (2006), në lidhje me rolet dhe përgjegjësitë e qeverisjes lokale tregojnë që ekzistojnë pesë perspektiva me implikimin e tyre në dështimin e tregut, dështimin e qeverisë, ose të dyjave: (a) federalizmi tradicional fiskal, (b) manaxhimi i ri publik, (c) zgjedhja publike, (d) ekonomia e neo-institucionale, dhe (e) format rrjetësore të qeverisjes lokale. Ata i referohen dy të parave, federalizmit fiskal dhe MRP-së, si perspektiva që kanë të bëjnë me dështimet e tregut në kërkim për të gjetur mënyrat e ofrimit të shërbimeve publike në mënyrë efiçente, dhe perspektivat e zgjedhjes publike dhe ENI-it si perspektiva që kanë të bëjnë me dështimin e qeverisë, dhe, asaj të fundit, format rrjetësore të qeverisjes lokale, si perspektivë që ka të bëjë me marrëveshjet institucionale për të u marrë me të dy llojet e dështimeve, ato të tregut dhe të qeverisë. Në artikullin e tij, Origjina dhe Baza Teorike e Manaxhimit të Ri Publik (Gruening, 2001), Gruening shpjegon në detaje shkaqet e Administratës së Re Publike (ARP) dhe zhvillimet e MRP-së si një pikë kthimi në manaxhimin publik. Ai thekson që teoria e zgjedhjes publike nuk ishte e vetmja që sfidonte teoritë klasike dhe neoklasike të AP-së 5. Gjithashtu, Gruening (2001) ofron një pasqyrë të zhvillimit të mendimit mbi AP-në (sidomos në SHBA) duke e klasifikuar atë në: administratë publike klasike - frymëzuar nga manaxhimi shkencor i Taylorit; administratë publike neoklasike - frymëzuar nga sugjerimet e Herbert Simonit që APja duhet të themelohet nga vëzhgim rigoroz dhe shkencor dhe mbi ligje (induktive) të derivuara të sjelljes njerëzore; zgjedhjen publike dhe ekonomiksin modern institucional -duke ofruar kështu një koncept tjetër të racionalitetit (zgjedhjen e lirë të individidit) nga ai i Simonit, dhe konceptet ekonomike të ekonomiksit të shkallës e kontraktimit efiçent ndërqeveritare (përmes decentralizimit), teorinë e të drejtave të pronësisë, teorinë e drejtues-agjent, dhe ekonomiksin e kostove të transaksionit. Edhe pse Torres, Pina, dhe Marti (2012) argumentojnë që është e vështirë për të krijuar korniza teorike për shpjegimin e ndryshimeve të manaxhimit publik që ndikojnë në 5 Ishte ARP-ja ajo që u prezantua nga një grup i të rinjve lidhur me AP-në në një konferencë të organizuar nga Dwight Waldo në fund të viteve 1960, në një kohë kur SHBA-ja ishte në turbullira. Këta të rinj paraqitën një ndryshim të madh në paradigmën e AP-së, duke përfshirë ide të lëvizjes marrëdhënieve njerëzore (bazuar në profilin e vetë-aktualizimit të individëve të Maslow), në përgjigje të atyre dijetarëve që mendonin se ndarja e fakteve dhe vlerave shkëputën AP-në nga rrënja e saj - filozofia politike. 55

70 performancën e AP-së, akoma, ata i referohen një sërë teorive të tilla si teoria e agjencisë, teoria institucionale dhe përqasja ndaj konfliktit / paqartësisë në shpjegimin e futjes dhe përdorimit të analizës së performancës. Një tjetër mënyrë për të kategorizuar teoritë e qeverisjes lokale është ofruar nga (O'Flynn, 2007), ku ai thekson edhe një tjetër ndryshim paradigme nga MRP-ja në vlerën publike bazuar në artikulimin e parë të Mark H. Moore 6 në vitin 1995 dhe një numër të madh të autorëve të cilët e konsiderojnë atë si një përqasje post-burokratike dhe post-konkurruese. Kjo paradigmë e re mund të sinjalizojë një ndryshim nga fokusi primar në rezultate dhe efiçiencë, drejt arritjes së qëllimeve më të gjera të qeverisë dhe krijimit të vlerës publike. Përqasja burokratike i referohet konsolidimeve të burokracisë së Weberit në vitin 1946, ndarjes politikë-administratë të Wilsonit në vitin 1887, dhe konceptualizimit të manaxhimit shkencor të Taylorit mbi organizimin e punës në vitin Qasja konkurruese është përshkruar duke iu referuar katër temave madhore të Hughes (2006). Greiling (2006) në artikullin e saj Matja e Performancës: Një Mjekim për Ngritjen e Efiçiencës së Shërbimeve Publike? diskuton potencialin rritës të efiçiencës nën dritën e teorive të ndryshme: teorisë së burokracisë së Weberit - që i konsideron organizatat si më racionale në formë, në krahasim me strukturat organizative të bazuara në karizmë apo traditë; burokratët e maksimizimit të buxhetit të Niskanenit - Niskanen dhe teoricienët e tjerë të zgjedhjes publike supozojmë se burokratët nuk kanë stimuj për të iu treguar funksionin e kostove të prodhimit zotërinjve (masterave) të tyre politik; teoria e drejtuesit-agjentit - që supozon që agjentët janë të motivuar nga interesi vetjak racional dhe kryesisht ata përdorin boshllëqet në kontrata për përfitime vetjake; teoria e X-joefiçiencës të Leibensteinit - që supozon se administrata publike është e prirur për mungesë efiçience ndërkohë që Leibensteini merr një pikpamje të ngushtë të efiçiencës (vetëm efiçiencën ekonomike); dhe, teoria institucionale - duke theksuar rolin e formave institucionale për një performancë më të mirë organizative. 6 Mark H. Moore është Profesori Hauser I OJQ-ve dhe drejtor I Hauser Centre for Nonprofit Organisations, në John F. Kennedy School of Government në Universitetin e Harvardit. I famshëm për konceptin e tij të vlerës publike eksploruar në librin e tij "Creating Public Value: Strategic Management in Government". 56

71 Osborne (2006) ofron një kontribut në debatin e vazhdueshëm nëse MRP-ja paraqet një paradigmë duke provokuar që MRP-ja mund të ketë qenë një fazë kalimtare në evolucionin nga AP-ja tradicionale në Qeverisjen e Re Publike (QRP). Këto tre moda të AP-së klasifikohen si: AP-ja më e gjatë tradicionale e viteve të fundit të shekullit të 20-të deri në fillim të viteve 1980; pasuar nga MRP-ja deri në fillim të shekullit të 20-të; dhe, QRP-ja e kohës së tanishme. Mënyra e parë është e ndikuar nga përkufizimi i parë i AP-së nga Wilsoni dhe nga përqasje burokratike e Weberit; e dyta është konsideruar si një fëmijë i ekonomisë neo-klasike dhe sidomos i përqasjes të zgjedhjes racionale / publike duke u referuar kryesisht në modelin e Tiebout (1956) dhe Niskansenit (1971); mënyra e tretë, QRP-ja është e rrënjosur fort në kuadër të sociologjisë organizative dhe teorisë së rrjetit duke njohur natyrën e fragmentuar dhe të pasigurt të manaxhimit publik në shekullin e 21 (Osborne S. P., 2006, p. 382). Erkoc (2013) përqendrohet më shumë në implikimet e teorive burokratike në efiçiencën e organizatave publike dhe i përpunon më tej teoritë e këtij grupi. Përqasja e tij përfshin: (1) teorinë Weberian të burokracisë; (2) tre modelet e burokratëve që maksimizojnë dobinë që ndahet më tej në maksimizimin e buxhetit të Niskanen, Maksimizimi i Lirshmërisë (Slack) (zhvilluar nga Migue dhe Balanger në vitin 1974 në kundërshtim me punën e Niskanen, duke deklaruar se burokratët do të zgjedhin një linjë buxhetore, ku norma marxhinale e zëvendësimit të prodhimit të njësisë zyrtare dhe shpenzimet e tjera janë të barabarta me pjerrësinë e linjës buxhetore), dhe preferencat e shpenzimeve (zhvilluar nga Williamson në vitin 1964 duke deklaruar se burokratët kanë tendencë për të prodhuar mbi nivelin minimal të pritur të kostove, duke rezultuar në kosto joefiçente në SP); (3) Teoria e zgjedhjes publike dhe burokracia; dhe, (4) perspektiva alternative mbi burokracinë që kanë të bëjnë me modelin e Dunleavy të formimit të njësisë zyrtare (byrosë) (motivet kryesore të burokratëve janë fitimet jo monetare si statusi, prestigji dhe vlerat e brendshme të punës; prandaj ata priten që të maksimizojnë dobitë e tyre përmes kontrollit të plotë në formimin e byrosë në vend të maksimizimit të buxhetit të saj), zyrat apo byrotë me fuqi monopoliste (burokratët përfitojnë nga fuqia monopoliste e zyrës së tyre dhe kështu nuk veprojnë në optimalen e ofrimit të shërbimeve publike), dhe burokratët dhe politikanët (që ka të bëjë me teorinë drejtues-agjent dhe kur duhet të vendoset në mes të dy grupeve, burokratët duhet të jenë më të preferuarit ndaj politikanëve pasi detyrat teknike kërkojnë aftësi më shumë se përpjekje); dhe, (4) perspektiva institucionale 57

72 e fokusuar në pyetjen e Weisbrod (1988): deri në çfarë mase format e tjera të institucioneve mund të ofrojnë shërbime publike në vend të organizatave të sektorit publik? Në artikullin e saj Ekonomksi i Administratës Publike, Morgado (2013) thekson nevojën për të identifikuar praktikat më të mira të manaxhimit të AP-së si parim themelor të reformave të ndryshme për të përmirësuar konkurrencën dhe kontrollin e buxhetit. Më tej, ajo thekson nevojën për një Administratë Publike të Re duke duke ndjekur procesin e reenxhinierimit (reeingineering), modernizimit, MRP-së, post- MRP-së, qeverisjes dixhitale dhe të re që promovon buxhetin e duhur për shërbimet e duhura. Një tjetër përqasje e të kuptuarit të performancës së organizatave publike përbëhet nga zhvillimet e teorive organizative në kuadër të manaxhimit publik të Jonathan R. Tompkins (Tompkins, 2005). Ai jep detaje të shumta të implikimeve të teorive të tilla për sa i përket modeleve të efektivitetit organizativ, mekanizmave për koordinim dhe kontroll të aktiviteteve, si dhe strategjive motivuese, duke i grupuar ato në: Teoria e burokracisë së Max Weber-it; Manaxhimi Shkencor i Frederick Taylor; Teoria e Manaxhimit Administrativ të Fayol, Mooney dhe Gulick; Teoria e Relacioneve Para-Njerëzore e Mary Parker Follett; Teoria e Marrëdhënieve Njerëzore e Mayo dhe Roethlisber; Perspektiva e Sistemeve Natyrore e Barnard; Teoria Strukturore-Funksionale; Perspektiva e Sistemeve të Hapura ose Teoria Socioteknike dhe Kontigjente; Teoria e Pjesëmarrjes e Lewin dhe Likertit; Teoria e Burimeve Njerëzore e McGregor dhe Argyris; Teoria e Manaxhimit të Cilësisë e Deming dhe Juran, Perspektiva e Kulturës Organizative dhe Teoria e Manaxhimit Simbolik. Tompkins (2005) njeh shumë faktin që sa mirë qeveria e kryen punën e saj është një çështje shqetësuese jetësore për të gjithë ne, edhe pse grupe të caktuara të palëve të interesuara mund të kenë përplasje të qëllimeve. Ai e përkufizon një organizatë me performance të lartë, si një që arrin misionin e saj duke përmbushur mandatet e saj në mënyrë efiçente, efektive dhe me një përgjegjësi të lartë ndaj përgjegjshmërisë, barazisë, ekonomisë dhe etikës së shërbimeve publike. Për sa i përket efiçiencës dhe ekonomisë, ai mendon që ata nuk janë kriteret e vetme në manaxhimin publik. Edhe pse, këto qasje të ndryshme teorike kanë forma të ndryshme të kategorizimit (të tilla si, koha - zhvillimet me kalimin e kohës, disiplina - zhvillimet e ekonomiksit apo të fushës së manaxhimit), përsëri ato shërbejnë që të ketë një kuptim më të mirë në të menduarit ekonomik dhe të manaxhimit për sa i përket performancës së sektorit publik duke përfshirë 58

73 edhe proekupimet e efiçiencës. Duke shikuar mendimet e ndryshme të autorëve për një performance të lartë dhe efiçente të QL-së, mund të konludohet që autorët konsiderojnë qasjen ekonomike dhe manaxheriale me teoritë përbërëse të tyre si thelb i ofrimit të shërbimeve publike cilësore. Ngaqë manaxhimi i burimeve lokale përbën një game të gjerë vendimmarrjeje, secila nga këto dy qasje dhe secila teori përbërëse e fushës së ekonomiksit apo fushës së manaxhimit (me theks më shumë në aspektet e sjelljes së vendimmarrësve në QL) ndihmojnë në kuptimin e llojeve të vendimeve të marra nga vendimmarësit lokal, ku një pjesë e madhe e këtyre vendimeve reflektohen në shpërndarjen buxhetore. 3.3 Teoritë e Ekonomiksit dhe Manaxhimit Publik Për të kuptuar më mirë rëndësinë e efiçiencës së sektorit publik, është e një rëndësie të madhe të theksohet një arritje e madhe, ose pikëprerje, siç është MRP-ja, që përfaqëson një zhvendosje paradigme në të gjithë aspektin e manaxhimit të administratës publike dhe të performancës së saj. Prandaj, literatura është e ndarë në tre periudha të mëdha: teoritë e burokracisë së epokës para-mrp, të cilat i japin më shumë rëndësi politikanëve, burokratëve dhe hierarkisë si rol kyç në performancën e sektorit publik, në vend të rezultateve; MRP-ja apo qasje konkurruese, e cila zhvendos këtë rëndësi në drejtim të gjetjes së mekanizmave të tregut në ofrimin e shërbimeve publike më efiçente dhe efektive; dhe, epoka post-mrp që thekson manaxhimin më të madh 'të vlerës publike' përmes digjitalizimit dhe manaxhimit të rrjeteve (networking). Marrëdhënia në mes të teorive të zhvilluara në këto periudha karakterizohet nga e para e konsideruar si joefiçente, e cila nxiti nevojën për të dytën me anë të përfshirjes së teorive të ekonomiksit dhe mekanizmave të tregut për të ofruar shërbime publike më efiçente (Hughes, 2006; Andrews & Walle, 2013). MRP shihet më shumë si një reformë, sesa një teori. Parimet e saj kryesore përfshijnë objektiva të qarta e të specifikuara, matje të performancës, shpërblim të punës sipas performancës, dhe përdorim më të madh të mekanizmave të tregut, të cilat janë çelësi për përmirësimin e performancës së qeverisë. Kohët e fundit, egzistojnë disa zhvillime të reja që kanë ngritur rëndësinë për: manaxhimin e 'vlerës publike' (O'Flynn, 2007), e cila konsiderohet edhe post-burokratike dhe post-konkurruese; për 'Re-inxhinierimin' e administratës publike duke përbërë një Qeverisje të Re Publike (Osborne S. P., 2006) me të njëjtën vendosmëri të MRP-së por me ndryshim të disa aspekteve (Morgado, 2013). 59

74 Në vazhdim, kjo pjesë e punimit do të ofrojë një klasifikim të teorive të ekonomisit dhe manaxhimit në tre përqasje (shih Figurën 1): Para-MRP ose Përqasja Klasike, MRP ose Përqasja Konkurruese, dhe Post-MRP ose Përqasja Qeverisjes dhe Dixhitalizimit. Teoritë përbërëse të secilës prej këtyre përqasjeve do të shpjegohen më tej me një theks më të madh në performancën organizative dhe efiçiencë. Duke u përpjekur për të dhënë një hartë të qartë të teorive kryesore që kanë formuar bazën e manaxhimit publik dhe performancës efiçente, është e vështirë të tregohet një prerje e qartë në mes të teorive të veçanta që i përkasin njërës nga tre klasifikimet përreth MRP-së, për shkak të diferencës në kohë kur një kategorizim i caktuar është ndikuar nga një teori e caktuar dhe kohës kur e njëjta teori aplikohet në sektorin publik. Megjithatë, punimi do të favorizojë qasjen e ndjekur nga shumica e autorëve të cilët kanë argumentuar në lidhje me këto teori dhe gjithashtu me logjikën bazë të teorisë në vetvete për sa i përket theksit të saj në performance dhe preokupime të efiçiencës. 60

75 Teoritë me më Influencë të Ekonomiksit & Manaxhimit Publik Para-MRP: Përqasja Klasike & Neo-Klasike MPR: Përqasja Konkuruese Pas-MRP: Përqasja e Vlerës së Re Publike AP Klasike Zgjedhja Publike dhe ENI Qeverisja e Re Publike AP Neo-Klasike Manaxherializmi Manaxhimi i Vlerës Publike Qeverisja Ndërlidhëse E-Qeverija dhe Qeveria Dixhitale Figura 3-1 Teoritë me më Influencë të Ekonomiksit & Manaxhimit Publik Burimi: Inspiruar dhe përshtatur nga klasifimi i (Gruening, 2001) Para Manaxhimi i Ri Publik Në këtë pjesë, ofrohet një pasqyrë të teorive kryesore që udhëhoqën formimin e hierarkive dhe burokratëve më racional në manaxhimin e organizatave të sektorit publik. Përqasja klasike argumentohet që është ndikuar nga përpjekja e Wilson-it që të bëhej dallimi i administratës me politikën, burokracia e Weber-it, dhe manaxhimin shkencor i Taylor-it. Qasja neo-klasike erdhi 61

76 si rezultat i kritikave të marra kryesisht nga Simon duke theksuar më shumë themelimin e sistemeve të matjes të performancës, auditimit dhe buxhetimit Përqasja Klasike Përqasja klasike në përgjithësi ndaj administratës publike, u përfaqësua kryesisht nga lëvizja Progresive frymëzuar nga manaxhimi shkencor i Taylor-it me besimin themelor se efiçienca është shërimi më i mirë për korrupsion dhe paaftësi. Kjo lëvizje u zhvillua gjatë fundit të shekullit të 19-të, kohë kur administrata publike në SHBA ka pasur problemet më madhore të shpërndarjes së posteve administrative sipas preferencave të partive fituese duke rezultuar në ndryshime të shpeshta të personelit, paaftësi, mungesë efiçience dhe korrupsion (Gruening, 2001). Progresistët ushtruan presion për shtet më ndërhyrës, ndarje të politikës me administratën dhe manaxhim racional financiar. Themelet e efiçiencës fillojnë me kontributet e Woodrow Wilson 7, i njohur për përpjekjen për të dalluar proceset administrative me ato politike dhe madje nevojën për të gjitha qeveritë që të kenë një ngjashmëri vargore në qoftë se duan të jenë të dobishme dhe efiçente (Ostrom dhe Ostrom, 1971). Wilson pohoi që përsosmëria dhe efiçienca në organizatën administrative arrihet në një shërbim me hierarki të rregulluar dhe trajnim profesional. Ai nënkuptonte efektivitetin në aspekt ekonomik - efiçiencën maksimale të mundshme me kosto dhe energji më minimale të mundshme (Ostrom dhe Ostrom, 1971). Max Weber i dha formë konceptit burokratik të administratës publike në përgjithësi, duke i dhënë më shumë rëndësi krijimit të hierarkisë dhe burokratëve. Weber ( ) është i njohur si babai i teorisë së manaxhimit burokratik që kontribuoi shumë në mendimet e teorisë moderne organizative dhe në krijimin e asaj që besohej si tip më racional dhe efiçent i organizatës në krahasim me paraardhësit e tij. Puna e Weber-it është parë si një zeitgeist 7 Woodrow Wilson konsiderohet si babai i administratës publike. Ai njohu administratën e parë publike në vitin Ai ka shkruar: "Është objektivi i studimit administrativ për të zbuluar, së pari, se çfarë mund të bëjë qeveria në mënyrë të duhur dhe me sukses, dhe, së dyti, se si ajo mund të I bëjë këto gjëra të duhura me efiçiencë, më të lartë të mundshme dhe me koston apo energjinë më të paktë të mundur. Ai ofroi dhe mbroi efiçiencën e përmirësuar përmes praktikave dhe qëndrimeve të ngjashme me biznesin ndaj operacioneve të përditshme përveç përmirësimit të efektivitetit (Costantinos, 2011, p. 6). 62

77 kulturor i thellë duke i dhënë një shtysë të madhe ngritjes së shkencës dhe kapitalizmit industrial; burokratizimi është sinonim i racionalizimit në diskutimet dhe punën e tij (Christensen & Laegreid, 2007). Parimet e burokracisë organizative zhvilluar nga Weber nxitën idenë e një burokrati modern i cili është një profesionalist me kohë dhe përkushtim të plotë, gjë që është në një kontrast të plotë me sistemet ku banorëit janë të rekrutuar në bazë të nepotizmit (Greiling, 2006, f. 452). Ndërkohë që analiza e Weber-it ishte e fokusuar në strukturën administrative të organizatës, fokusi i Taylor-it ishte kryesisht në bazën e operacioneve. Megjithatë, Taylor ka trashëguar shpirtin e racionalizimit të Weber-it dhe të dy e konsiderojnë organizatën si instrument racionale për të arritur qëllimet dhe për të kontrolluar performancën (Tompkins, 2005). Frederick Taylor (në fillim të viteve 1900) konsiderohet si pionier i krijimit të teorisë së manaxhimit shkencor, së bashku me të cilën synon të përdoret koncepti i racionalitetit dhe efiçiencës në çdo aspekt të kryerjes së detyrave dhe që performanca e organizatave varet nga sistematizimi i operacioneve, standardizimi i detyrës, dhe sigurimi i stimujve ekonomik. Me fjalë të tjera, kjo përqasje e konsideron efiçiencën dhe produktivitetin si vlerat kryesore të performancës së lartë (Tompkins, 2005, f. 5). Ndërsa Taylor u fokusua më shumë në racionalizimin e performancës së detyrave në nivel operacional, teoricienë të tjerë si Henry Fayol, Mooney dhe Gulick ishin në kërkim të mënyrave për të racionalizuar hartimin e tërësishëm të manaxhimit në një organizatë Përqasja Neo-Klasike Ngjashëm me ekonomiksin, AP-ja ka kritikët e saj për parimet e përqasjes së saj klasike nga Simon (1976), i cili pretendonte që parimet e administratës nuk janë shkencore, por fjalë të urta kundërshtuese të nxjerra nga sensi i thjeshtë, që pasuan trendet e biheviorizmit ose sjelljes, funksionalizmit struktural, dhe teorisë së sistemeve dhe që aplikuan bazat teorike të teorisë së vendimeve dhe ekonomiksit të mirëqenies (Gruening, 2001, f. 4). Për sa i përket praktikës, neoklasikët përkundër dallimeve të tyre ishin të detyruar të vazhdojnë dhe të përshtaten me përqasjet dhe praktikat e AP-së klasike (në praktikat e Progresistëve) duke rezultuar kështu në përmirësime në matjen e performancës, auditimit, buxhetimit dhe racionalizimit të organizatës (Gruening, 2001, f. 5). 63

78 3.3.2 Manaxhimi i Ri Publik MRP-ja u shfaq gjatë viteve 1980, si një reagim ndaj pikëpamjes klasike të shërbimit publik përmbledhur më sipër, veçanërisht kundër asaj që ishte parë nga disa si burokraci e rëndë (e vështirë) dhe e vetëqëndrueshme, (Pidd, 2012). Edhe pse, MRP-ja kishte forma të ndryshme në zbatimin e saj, teoritë që ndikuan në ndërgjegjësimin e konsiderueshëm e në rritje të zgjedhjes dhe përdorimit racional të burimeve publike datojnë mjaft para saj. Prandaj, zgjedhja publike dhe ekonomiksi i ri institucional, që përfaqësojnë ndikimin e ekonomisë, si dhe managerializmi, që përfaqëson ndikimin e manaxhimit në MRP, janë vënë si pjesë përbërëse e përqasjes konkurruese të MRP-së (shih Figurën 1). MRP kishte dy kuptime: ekonomi neoinstitucionale dhe managerializëm (Hood, 1991) Zgjedhja Publike Zgjedhja publike konsiderohet si një analizë shkencore e sjelljes së individëve në lidhje me qeverinë dhe veçanërisht si analizë e sjelljes së aktorëve të ndryshëm të qeverisë në ndjekje të interesit publik (Tullock, Seldon, dhe Brady, 2002, f. 3). Në këtë kërkim, ithtarët e teorisë së zgjedhjes publike argumentojnë ndryshe nga Max Weber dhe janë skeptik që burokratët janë fillimisht dhe kryesisht të nxitur nga interesi publik (Greiling, 2006, p. 453). Ekonomiksi i qeverisë ka rezultuar në përparime të mëdha në formimin e të kuptuarit tonë të shtetit modern, kryesisht nëpërmjet teorisë së zgjedhjes publike, që njihet me origjinë nga puna e Anthony Downs (1957) në Një Teori Ekonomike e Demokracisë (Dollery & Robotti, eds, (2008). Zgjedhja publike përkufizohet si aplikimi i modelit racional të zgjedhjes në vendimmarrje jo të tregut, ose persona që marrin pjesë në një proces politik kanë tendencë për të maksimizuar dobinë e tyre brenda kufizimeve institucionale dhe buxhetore (Hill, 1999). Teoria e zgjedhjes publike me parimin e saj themelor për të bërë zgjedhje racionale ka kontribuar në racionalizimin e burimeve në sektorin qeveritar, përfshirë edhe atë lokal. Megjithatë, kjo teori është kritikuar nga Simon (1972) për etiketimin e banorëve me termin ekonomik si 'maksimizues të shërbimeve' (Pidd, 2012). Një nga rezultatet ose zbatimet e famshme të kësaj teorie është modeli i maksimizimit të buxhetit i Niskansen që hyri në mes të viteve 1960 dhe 1970, i cili thekson sjelljen maksimizuese të buxhetit nga ana e burokratëve. William Niskansen konsiderohet si themelues 64

79 i letërsisë së zgjedhjes publik mbi burokracinë. Në kuadër të buxhetit të qeverisjes lokale, kjo do të thotë që burokrati (kryetari), do të përpiqet të rrisë buxhetin komunal. Megjithatë, Niskansen është i kufizuar në supozimet e modelit të tij sepse ai nuk llogarit motive të tjera të burokratëve të tilla si motivues të brendshme, profesionalizmit (standardet dhe krenarinë), integritetin personal, ose interesin publik (Greiling, 2006, f. 453). Modeli vetë së bashku me zgjerimet e tij argumentojnë që një kosto e tejkaluar e prodhimit rezulton në jo-efiçiencë, për të mos përmendur që egzistojnë kosto të tejkaluara shtesë për shkak të natyrës së sektorit publik që nuk janë marrë parasysh nga teoricienë publik (Wintrobe, 1997 dhe Wilson, 2000 cituar nga Greiling, 2006). Në këtë linjë, kontributi më tej vjen nga çështja e përkufizimit drejt të treguesve apo treguesve outputit dhe sidomos treguesve të rezultatit (outcome). Prandaj, këto kosto të tepërta të rrisin rrezikun e joefiçiencës Ekonomiksi Neo Institucional Economiksi Neo-institucional është parë si largim nga ekonomsi origjinal institucional. Ai synon bashkimin e institucionalizmit rëndësia e institucionit në strukturimin e shkëmbimit ekonomik dhe sjelljen e njeriut - në ekonomsin neoklasik duke analizuar institucionet me mjetet e teorisë ekonomike dhe duke pranuar supozimet e skarcitetit dhe konkurrencës (Williamson 2000; Menard dhe Shiley 2005 cituar nga Gruening, 2001, f. 3). Gjithashtu, ENI konsiderohet në perspektivë të gjerë të të kuptuarit të institucioneve, organizatave dhe kontratave, përmes lenteve të ekonomisë (dhe anasjelltas) (Brousseau & Glachant, 2008). Në kontekstin e manaxhimit të sektorit publik, ENI i referohet hyrjes së strukturave stimuluese të tilla si konkurrenca e tregut në ofrimin e shërbimeve publike (Rhodes, 1996, f. 655). Disa nga përqasjet e ekonomiksit neo-institucional dhe veçanërisht e të kuptuarit të vendimmarrjes publike përfshijnë kryesisht teorinë drejtues-agjent, teorinë e të drejtave pronësore, teorinë e kostove të transaksionit, ekonomisin neo dhe austriak. Këtu, theksi vihet në teoritë që theksohen më së shumti në studimet e efiçiencës dhe vlerësimit të performancës së sektorit publik, dmth, teoria drejtor-agjent dhe teoria e kostove të transaksionit. Teoria drejtues-agjent (e quajtur shpesh si teoria e agjencisë), është zgjedhur si një teori qendrore në kuadër të ekonomiksit neo-institucional, e cila përshkruan ndërveprimet strategjike në mes të paktën dy partnerëve kontraktues, principalit ose drejtuesit (për shembull 65

80 autoritetit kontraktues si një agjenci qeveritare, manaxher publik, kryetar të komunës) dhe agjent (për shembull, një ofrues të shërbimit të kontraktuar si një komunë, një ndërmarrje publike) (Greiling, 2006). Preokupimi kryesor i kësaj teorie është se si të bindet agjenti në sjellje të interesit më të mire për drejtuesin, veçanërisht në rastin kur lindin asimetritë e informacionit (sidomos në favor të agjentit që ndodh në të shumtën e rasteve) për të shmangur konfliktin e interesit në mes të drejtuesit dhe agjentit. Kjo mund të çojë në joefiçiencë nga zgjedhja e gabuar e agjentit ose kur agjenti i zgjedhur mundohet të fusë në xhepin e vet të mirat apo përfitimet e informacionit. Kjo çon në lidhjen e kontratave të tilla që duhet të përcaktojnë punën apo performancën e agjentit. Për këtë arsye, matja e performancës dhe monitorimi zakonisht është parë si një shërim i këtij problemi. Megjithatë, mjaft shpesh treguesit e performancës lexohen ndryshe nga palë të ndryshme të procesit në varësi të interesit të tyre. Nëse këto matje (sidomos matjet e prodhimit ose të rezultatit) janë të kombinuara me sistemet e duhura të kompensimit ose nxitjeve të tjera për agjentin, rreziku moral mund të jetë më i ulët. Përveç kësaj, Teoria e X-joefiçiencës e Leibesnstein-it (1966) trajton joefiçiencën e mundshme të burokratëve për nga natyra e vetë operimit në një administratë publike, pra natyrisht më pak (ekonomike) dhe efiçente. Vënë në fjalët e Leibenstein...pse njerëzit dhe organizatat zakonisht nuk punojnë aq shumë dhe jo me aq efiçiencë sa munden... (Leibenstein, 1966). Leibensten e konsideron paaftësinë në themelin e saj mikroekonomik që përbën vetëm efiçiencën ekonomike, ndërsa natyra e sektorit publik është më e gjerë për sa i përket misionit dhe qëllimeve të saj. Një organizatë është x-efiçente në qoftë se ajo prodhon prodhimin maksimal me burimet ekzistuese. Nëse organizata nuk arrin këtë optimale teorike në praktikat e saj, atëherë ajo është e X-joefiçente. Kjo ndodh zakonisht kur konkurrenca në treg nuk punon në ekuilibrin e saj, siç është rasti me qeverinë lokale. Teoria apo ekonomiksi i kostove të tranzaksionit ka të bëjë me pyetjen se kur hierarkitë / tregjet përdoren si marrëveshje efiçente për organizimin e prodhimit të caktuar. Kjo teori shpesh referohet si teorema e Coases, e cila përshkruan efiçiencën ekonomike ose rezultatin kur egzistojnë eksternalitete ose roli i kostove të vlerësimit të transaksionit (të tilla si shpenzimet e për gjetjen e furnizuesit, kostot e negociatave, monitorimit dhe zbatimit të kontratave) është i madh në egzekutimin e një transaksioni të caktuar (O'Flynn, 2007). Lidhur me manaxhimin publik, kjo teori kryesisht udhëzon vendimet prodhuese apo blerëse që 66

81 synojnë gjetjen e një skeme të tillë që do të rezultonte në përputhje më efiçente të transaksioneve dhe strukturave të qeverisjes (duke supozuar karakteristikat specifike të transaksionit si veçantia e aseteve, frekuenca e transaksionit, kompleksiteti i transaksionit, etj) (O'Flynn, 2007). Aplikimi i teorisë së duhur, tregon se, në kushte të veçanta, kostot e transaksionit janë më të ulëta kur drejtorët dhe agjentët janë të lidhur me tregjet konkurruese (Pidd, 2012). Dhënia e kontratës (outsourcing) ose prodhimi i përbashkët kanë qenë praktika të rezultuara të zakonshme për shumë agjenci qeveritare në mënyrë që të bëjnë përfitime (edhe nga ekonomitë e shkallës) dhe të ofrojnë shërbime publike më efiçente Manaxherializmi Është e rëndësishme të kuptohet ndikimi që të dy përqasjet klasike dhe neoklasike teorike kanë pasur në vetë MRP-në, duke diskutuar në lidhje me mekanizmat dhe teknikat e rezultuara manaxheriale që u përdoren kryesisht gjatë zhvillimeve të MRP-së. Rhodes (1996) përkufizon managjerializmin, duke u bazuar në të kuptuarit e MRP-së dhe ndarjen e Hood (1991), si futje të metodave të manaxhimit të sektorit privat në sektorin publik në formën e manaxhimit profesional direkt në punë, vlerës për para, dhe të qenurit afër konsumatorëve (Rhodes, 1996, p. 655). Qasja manaxheriale, që synonte përmirësimin e manaxhimit publik dhe performancës, si rezultat, erdhi si një funksion më i lartë se administrata (duke kontribuar në rezultate dhe përgjegjësi manaxheriale) së bashku me teoritë dhe praktikat e manaxhimit modern 8 (duke kontribuar në staf dhe organizim fleksibël) (O ' Flynn 2007, f. 354). Prandaj, kjo pjesë e punimit do të mbulojë kryesisht praktikat rezultuese manaxheriale (në formën e reformave të MRP-së) që në fakt ndodhën në shtetet pioniere të MRP-së si Britania e Madhe, SHBA-ja, Australia dhe Zelanda e Re. Një nga zhvillimet më të rëndësishme për sa i përket manaxhimit të qeverisjes publike është lëvizja e guximshme e qeverisjes publike e quajtur si reinventing government ose rishpikja e qeverisë në librin e David Osborne dhe Ted Gaebler, Reinventing Government: 8 NPM u konsiderua si prishëse e shtyllave burokrate të modelit Weberian të AP-së tradicionale duke i dhënë ngritje formave të shehsta, autonome të organizatës. 67

82 How the Entrepreneurial Spirit is Transforming the Public Sector 9. Shpirti rishpikës thirri për importimin e teknikave të efiçiencës së sektorit private për ta bërë qeverinë më të orientuar drejt rezultateve dhe më pak të kushtueshme (Clark, 2013). Ai goditi nervin e jo vetëm qeverisë Amerikane por edhe qeverive në mbarë botën, duke u përpjekur për të iu përgjigjur pyetjes kryesore: Si të rishpikim burokracinë (Amerikane) (Osborne & Plastrik, 2000, f 1.). Kjo lëvizje u konsiderua si një ndryshim nga burokraci të ngurta, shpenzuese dhe të centralizuara të epokës industriale, në qeveri më fleksibël, më sipërmarrëse dhe më të decentralizuara të nevojshme për sukses, veçanërisht në një kohë kur kriza fiskale dëmtonte qeveritë amerikane (Osborne D. T., 1993). Osborne (1993) njohu nevojën për krijimin e qeverive sipërmarrëse të cilat do të përqëndroheshin në fitimin e parasë, në vend të shpenzimit të parasë (qeveritë tradicionale) me parimet e mëposhtme: (1) qeveri katalizuese qeveritë sipërmarrëse veprojnë duke i ngritur mjetet e sektorit privat për zgjidhjen e problemeve; (2) qeveri në pronësi të komunitetit - qeveritë sipërmarrëse nxisin kontrollin nga ana e komunitetit; (3) qeveri konkurruese - duke shmangur sjelljet monopoliste që ulin efiçiencën në sektorin publik; (4) qeveri të nxitura nga misioni - duke përcaktuar misionet themelore dhe zhvillimin e sistemeve dhe rregullave buxhetore që mundësojnë punonjësit e tyre për të ndjekur këto misione; (5) qeveri të orientuara drejt rezultateve - financimin e shërbimeve publike në bazë të outputit dhe rezultateve të tyre, në vend të inputit të tyre 10 ; (6) qeveri të shtyra drejt konsumatorëve - mënyra më e mirë për përputhjen e shpenzimeve me rezultatet (kur është praktike) është duke i dhënë burimet direkte tek klientët (qytetarëve) dhe ata të zgjedhin ofruesin më të mirë (mbi informacionin në lidhje me cilësinë dhe çmimin e shërbimit); (7) qeveri të decentralizuar - shërbimet e sektorit publik janë konsideruar të jenë më efiçente nëpërmjet një ofrimi më të drejtpërdrejtë sepse teknologjitë dhe niveli arsimor i të punësuarve e mundëson diçka të tillë; dhe, (8) qeveri të drejtuara nga tregu - ofruesit e shërbimeve publike shpesh mund të përfitojnë më shumë jo 9 Rishpikja e Qeverisë: Si Shpirti Sipërmarrës është duke transformuar Sektorin Publik. 10 Buxhetet e shkollave duhet të formulohen në bazë të numrit të regjistruarve në vit (inputit), por edhe në atë se sa mirë fëmijët arrijnë në këto shkolla. Çfarë është më e keqe, në shumë raste, këto shkolla me performancë më të ulët marrin buxhet në rritje. 68

83 vetëm nëpërmjet financimit të programeve administrative duke gjetur nxitës që mund të krijojnë përfitime nga miliona vendimeve private 11. Është shumë e rëndësishme të theksohet që ndryshe nga çdo lëvizje tjetër në AP, bazat e rishpikjes së qeverisë janë elaboruar dhe zhvilluar më tej në strategji dhe udhëzues të veçantë, duke zbatuar këto parime në manaxhimin e sektorit publik në mbarë botën, në librin Banishing Bureaucracy: The Five Strategies for Reinventing the Government 12 në vitin 1997 nga David Osborne dhe Peter Plastrik. Pesë strategjitë e shtjelluara në këtë libër përbëhen nga: Strategjia Kryesore - e cila përfaqëson funksionin bazë të drejtimit (dhe jo thjesht lundrimit) në një organizatë ose përcakton e qëllimin (drejtimin) e organizatës; Strategjia e Pasojave - gjetja e stimujve përmes konkurrencës së manaxhuar, manaxhimit të ndërmarrjes, si dhe manaxhimit të performancës; Strategjia e Konsumatorit - nxitja e llogaridhënies përmes zgjedhjes për konsumatorët, zgjedhjes konkuruese, dhe sigurimit të cilësisë për konsumatorët; Strategjia e Kontrollit përcaktimi i pushtetit organizativ me punonjësit dhe fuqizimi i komunitetit; dhe, Strategjia e Kulturës - nxitja e kulturave organizative me anë të thyerjes së zakoneve, duke prekur zemrat dhe fituar mendjet. Këto strategji në fund të fundit janë projektuar për të krijuar organizata të tilla që zakonisht janë inovatore pa shtytës nga jashtë, por me një makineri të brendshme gati për të u përmirësuar ose për sisteme vetë-rinovimi (Osborne & Plastrik, 1997). Akoma më shumë, pesë strategjitë e qeverisë së rishpikur janë përpunuar në një grup më konkret të mjeteve apo mekanizmave, për të i bërë këto strategji sa më të aplikueshme për lloje të ndryshme të organizatave dhe sistemeve publike, në librin The Reinventor s Fieldbook: Tools for Transforming Your Government 13 nga të njëjtët autorë David Osborne dhe Peter Plastrik në vitin Ky libër është ofruar në formën e udhëzimeve praktike, leksioneve dhe burimeve për rivitalizimin e shkollave, shërbimeve publike dhe agjensive qeveritare të të gjitha niveleve. Të gjitha strategjitë dhe përqasjet e përcaktuara nga pesë strategjitë janë shtjelluar në këtë libër duke mundësuar një udhëzim të shquar të manaxhimit nëpërmjet shpjegimit të 11 Në vend që të i kërkohet qytetarëve (blerësve) të riciklojnë, qeveria lokale mund të jetë më e suksesshme, nëse ngarkon qytetarët me 100 Lek për çdo shishe që ata blejnë dhe I shpagon ata me të njëjtën shumë kur të kthejnë shishen. 12 Të ndaluarit e burokracisë: Pesë Strategjitë për Ripërtëritjen e Qeverisë 13 Libri I lëmisë së Rishpikësve: Mjetet për Transformimin e Qeverisë Tuaj 69

84 terrenit që mund të haset, pengesave me të cilat mund të përballen, dhe mjetet e nevojshme si dhe know-how-in e nevojshme përgjatë rrugës (Osborne & Plastrik, 2000). Megjithatë, e gjithë kjo trilogji e David Osborne dhe bashkëautorëve të tij, së bashku me njohjen e ndikimit reformues, ka marrë kritika si një version i thjeshtë i MRP-së pa asnjë themel në teorinë organizative ose zgjedhjen racionale (Lane, 2006). Lane sfidon këtë punë me anë të teorisë së lojës asimetrike, duke argumentuar se rekomandimet e Osborne-it janë kundër mençurisë së AP-së dhe ata nuk janë prove strategjie. Ato janë më shumë në kuptimin normativ, me fjalë të tjera atë që duhet të jetë. Megjithatë, termi rishpikje e qeverisë është një term i rëndësishëm veçanërisht në kontekstin e reformave të vazhdueshme në sektorin qeveritar publik dhe lokal. Kombet e Bashkuara nën Programin e Administratës Publike kanë pritur shtatë forume globale të rishpikjes së qeverisë që nga 14 Janar 1999 dhe pretendojnë që kjo praktikë është shfaqur si ngjarja globale më e rëndësishme e adresimit të rishpikjes së qeverisë. Forumi i 7-të Global i rishpikjes së qeverisë u mbajt në Qershor të viti 2007 (OKB, 2007). Për sa i përket matjes së performancës dhe preoupimeve të efiçiencës, koncepti i rishpikjes së qeverisë thekson nevojën për të pasur MP si një kompetencë kritike në zbatimin e strategjisë së pasojave (strategjia e dytë) duke futur pasoja për performancë përmes manaxhimit të ndërmarrjes - duke përdorur tregjet për të krijuar pasoja, përmes konkurencës së manaxhuar - përdorimi i kontratave konkurruese dhe standardeve për të krijuar pasoja, dhe përmes manaxhimit të performancës - duke përdorur shpërblime për të krijuar pasoja. Në kuadër të elaborimit të manaxhimit të performancës dhe të matjes së saj (Osborne & Plastrik, 2000) sugjerojnë që rishpikësit duhet të përputhen me stimujt për rritjen e prodhimit të sasisë, rritjen e efiçiencës duke ulur kostot e punës së kryer, përmirësimin e cilësisë së shërbimeve, rritjen e efektivitetit, si dhe kosto-efektivitetin më të lartë të shërbime publike Zhvillimet e Manaxhimit të Ri Publik Në pothuajse të gjithë artikujt dhe librat e shkruar në lidhje me manaxhimin e performancës, matjen e performancës dhe në veçanti në lidhje me efiçiencën e qeverisë lokale, MRP është tema kryesore për argumentim. Megjithatë, egziston punë e bërë që ofron prova të të paturit të manaxhimit të performancës dhe sistemeve të matjes edhe para MRP-së. Sipas 70

85 Cutler, literatura para-mrp tregon, në kontrast me pretendimin se qeveria burokratike apo administrata publike përjashtuan manaxhimin e performancës, se egzistonte përkundrazi një numër i teknikave të MP-së, duke përfshirë ato që lidhin kostot dhe rezultatet e matshme në qeveri (Cutler, 2011, f. 132). Megjithatë, MRP merr krenarinë e zhvendosjes së madhe drejt projektimit dhe aplikimit të matjeve dhe sistemeve efektive të performancës. Literatura mbi MRP-në e sheh manaxhimin e performancës së sektorit publik si bashkë zgjeruese me periudhën në të cilën MRP-ja ka operuar si një program i reformave të sektorit publik. Gjatë viteve 1990, në atë që njihet si 'sektori i ri publik, shumë shërbime në vendet e zhvilluara, siç janë ato të Britanisë së Madhe dhe vendeve Skandinave, ishin nën presion për të u bërë një sektor më efiçent dhe më efektiv (Brignall & Modell, 2000). Ndërkohë, këto dhe vende të tjera Europiane, si dhe shumë vende në zhvillim (Katsamunska, 2012) u fokusuan më shumë në krijimin e hierarkive dhe burokratëve që racionalizuan punën e paraardhësve të tyre, por akoma me mungesë më të madhe të efiçiencës. Kjo u konsiderua nga shumë autorë jo si një reformë e administratës publike tradicionale, por një transformim i sektorit publik dhe marrëdhënieve të tij me qeverinë dhe shoqërinë (Katsamunska, 2012). Shtytje për konkurrencën ndërkombëtare dhe efiçiencën ekonomike kishte shkaktuar një rrokullisje të aktiviteteve shtetërore të mirëqenies dhe kishte favorizuar funksionimin e papenguar të tregjeve (Vabo, 2009, f. 2). Kjo qasje e re manaxheriale në sektorin publik, konsiderohet të jetë shfaqur në vitet 1980 dhe fillim të viteve 1990 dhe u emërua Manaxhimi i Ri Publik. Në librin Transcending New Public Management 14, i cili përshkruan reformat që kanë ndodhur në të gjithë botën duke vënë në praktikë parimet e MRP-së, fillimi i lëvizjes së reformës globale ka pasur frymëzimin e tij në një ideologji neo-liberale të gjerë dhe një grup të veçantë të teorive ekonomike e vlerave normative, fokusi kryesor i të cilave ishte në rritjen e efiçiencës (Christensen & Laegreid, 2007, p 4). Në një kuptim më të gjerë, MRP-ja u përqëndrua në ekonominë, efiçiencën dhe efektivitetin e organizatave qeveritare, instrumentet dhe programet e tyre, si dhe ofrimit më të lartë të cilësisë së shërbimit (Katsamunska, 2012). 14 Kapërcimi i Manaxhimit të Ri Publik 71

86 Përkufizimi i vetë MRP-së nuk është i lehtë. Origjina e saj është e lidhur ngushtë me kryeministren e Britanisë së Madhe Thatcher, presidentin Amerikan Reagan, dhe me qeverinë e Punës të Zelandës së Re të vitit 1984 e këshilltarët e tyre që panë një lëvizje të pashmangshme globale që kishte të bënte me qeverinë sipërmarrëse (Pollitt & Danit, 2011). Kjo përfshirje globale (kryesisht nga vendet e zhvilluara) u reflektua me rritjen e numrit të publikimeve nga publikimet e Komitetit të Manaxhimit Publik të OECD-së mbi zhvillimin e manaxhimit të performancës, duke futur përqasje konkurruese në sektorin publik dhe duke ofruar cilësi dhe zgjedhje për publikun. (Hood, 1991) konsiderohet si i pari që ka konceptuar MRP-në, si ndryshim paradigmë nga administrata publike tradicionale. Në artikullin e tij A public management for all seasons? 15, ai radhit shtatë diskutime mbivendosëse: (1) manaxhim profesional me duart në sektorin publik; (2) standarte të qarta dhe matje të performancës; (3) theks më të madh në kontrollin e prodhimit (outputit); (4) zhvendosje drejt ndarjes së njësive të sektorit publik; (5) zhvendosje drejt konkurrencës më të madhe në sektorin publik; (6) theksim në stilet e sektorit privat të praktikave të manaxhimit; (7) dhe theksim i racionalitetit më të madh në përdorimin e burimeve. Gjithashtu, ai e konsideron MRP-në, si një martesë e ekonomisë së re institucionale që ndihmoi për të gjeneruar një sërë doktrinash administrative ndërtuar mbi idetë e konkurrimit, zgjedhjes së përdoruesit, transparencën dhe përqëndrim në strukturat nxitëse, me një manaxherializëm të tipit të biznesit që shpesh bazohej në një hibrid të përqasjeve neo-tayloriste duke theksuar kontroll të rreptë, rregullim e mbikëqyrje dhe një valë të re të manaxhimit. Pra, shqetësimi kryesor i MRP-së ishte që të arrinte më shumë për më pak duke rritur efiçiencën e politikave publike dhe përshtatjen e teknikat të manaxhimit të biznesit në sektorin publik (Vabø, 2009). Megjithatë, ka shumë dijetarë që kritikojnë MRP-në për mbitheksimin e rëndësisë së efiçiencës, duke vënë në rrezik nivelin e mirëqenies, duke minuar kontrollin politik, duke rritur mosbesimin, duke ulur legjitimitetin, duke zvogëluar transparencën dhe duke krijuar paqartësi (Christensen & Laegreid, 2007, f. 4). Sipas (Christensen T. a., 1999), një nga arsyet për këtë është se shumë autorë (sidomos teknokratët) e kuptuan MRP-në si një përpjekje për të hequr 15 Një Manaxhim Publik për të Gjitha Stinët? 72

87 format burokratike të organizimit, në vend të rafinimin të saj. Prandaj, MRP-ja nuk do të ishte etiketuar si një zhvendosje paradigmë nëse themelet e hierarkisë nuk do të vendoseshin nga përqasja Weberiane. Një lloj tjetër i kritikës ndaj MRP-së ka të bëj me një implikim të përgjithshëm manaxherial të saj, ku MRP-ja është parë më shumë si një filozofi administrative (statusi 'doktrinë' administrative, jo i arritur plotësisht nga MRP-ja, do të ofronte ide të veçanta në atë me çfarë duhet të bëhet në administratë), ku performanca e organizatave publike u transformua duke aplikuar teknikat manaxheriale (Cutler, 2011). Përveç kësaj, Osborne kontribuon më tej në debatin e vazhdueshëm nëse MRP-ja është një paradigmë, duke argumentuar se MRP-ja ishte një fazë kalimtare në evolucionin e AP-së tradicionale në atë që quhet Qeverisja e Re Publike (Osborne S. P., 2006, p. 377). Në gjithë këtë argument, nuk mund të nënvlerësojmë ndërgjegjësimin që nxiti MRP-ja për burokratët në lidhje me përdorimin racional dhe efiçent të burimeve të besuara publike. Në kuadër të qeverisë lokale, MRP-ja i referohet çështjeve të tilla si buxhetimit, manaxhimit financiar, shërbimit civil dhe marrëdhënieve të punës, prokurimeve, organizimit e metodave të tij, si dhe auditimit e vlerësimit (Barzelay M., 2001, f. 3). Sipas Barzeley, specialistët e secilës prej këtyre fushave kanë shqetësime të ndryshme specifike të sektorit. Në kuadër të QL-së, specialistët e kontabilitetit janë veçanërisht të preokupuar në adoptimin e teknikave të manaxhimit të kontrollit të tilla si matja e performancës, ndërkohë që specialistët në fushën e ekonomsit organizativ janë të preokupuar të aplikojnë idetë e tyre tejet të kodifikuara dhe aftësitë vulosëse të analizës për vlerësimin e formave institucionale brenda sektorit. Për të përmbledhur, MRP-ja mund të karakterizohet si një ndryshim në mentalitetin dhe preokupimet e matjes së performancës, duke përfshirë këtu edhe efiçiencën, edhe pse, ajo nuk u përkthye më shumë në një doktrinë administrative me zbatime specifike në sektorin publik. Megjithatë, ajo ofroi disa themele kryesore dhe parime që mund të përdoren në kontekste (vende) të ndryshme, nivele të ndryshme të qeverisjes, dhe organizata të ndryshme jo-fitimprurëse. Më e rëndësishmja, MRP-ja kontribuoi në konceptin që organizatat publike kanë hapësirë për aplikimin e teknikave të biznesit për të përmirësuar performancën e tyre duke u bërë më efektive dhe madje më efiçente. 73

88 3.3.3 Post - Manaxhimi i Ri Publik Duke marrë parasysh kritikat e MRP-së dhe faktin që ajo nuk u përkthye në një teori të tërë koherente (O'Flynn, 2007) që do të mund të zbatohej në të gjithë botën dhe me rritjen e Teknologjive të Informacionit dhe Komunikimit (TIK), forma të tjera të manaxhimit dhe qeverisjes publike të kategorizuar si post-mrp dolën në pah, të tilla si QRP-ja, e-qeverisja dhe qeveria dixhitale, qeverisje me vlera publike dhe qeverisje rrjetformuese me karakteristika mbivendosëse. Fillimisht, është e rëndësishme të theksohet që kjo epokë e manaxhimit publik, edhe pse me kritikat e saj ndaj reformave të ndryshme të MRP-së, nuk nënvlerëson elementin konkurrues apo atë të orientuar drejt tregut në manaxhimin publik, por ajo i jep më shumë rëndësi krijimit të shumëllojshmërisë së sistemeve pragmatike të manaxhimit publik dhe të performancës me objektiva të shumta (duke u përqendruar më shumë në rezultate) që nxisin shërbime cilësore për qytetarët (tatimpaguesit). Post-MRP-ja referohet ndryshe nga autorë të ndryshëm të manaxhimit publik. Dunleavy dhe bashkëautorët e tij e konsiderojnë MRP-në si të vdekur (kryesisht për vendet që ecin me hapin e kohës), edhe pse ata e pranojnë që akoma egzistojnë disa vende të reja për MRP-në (Dunleavy, Margetts, & Bastow, 2005). Ata i referohen kësaj periudhe si epoka e qeverisje dixhitale. Osborne (2006) e konsideron MRP-në, si kalimtare në mes të traditës statike dhe burokratike të AP-së dhe traditës embrionale e pluraliste të QRP-së (Osborne S. P., 2006). Christensen dhe Laegreid i referohen QRP-së, si dhe MRP-së si dy valë të rëndësishme publike të reformave (Christensen & Laegreid, 2007). O'Flyn (2007) i referohet post-mrp-së si një përqasje post-konkurruese dhe ai e quan këtë paradigmë të re manaxhim i vlerës publike. Prandaj, post-mrp-ja përmban tituj të ndryshëm me karakteristika mbivendosëse. Pjesa në vijim e punimit do të përshkruaj të gjitha këto referime të përdorura që kanë të bëjnë me përqasjet e manaxhimit publik pas MRP-së për të zbuluar të gjitha karakteristikat e kësaj epoke Qeverisja e Re Publike Qeverisja e Re Publike duket termi më përfaqësues për sa i përket reformave post-mpn. Disa autorë i referohen asaj si një reformë; disa të tjerë e konsiderojnë atë si mundësinë për të u bërë një teori. Megjithatë, ajo përfshin aspektin politik, përveç administrimin e manaxhimit publik, që do të thotë Manaxhim të Administratës Publike dhe jo thjesht Manaxhim Publik. 74

89 Në lidhje me termin qeverisje, Rhodes (1996) e konsideron termin si të pasaktë edhe pse është shumë popullor dhe zëvendëson termin qeveri. Ai i referohet gjashtë përdorimeve të këtij termi, ndryshe nga rolet e qeverisë, të tilla si, shteti minimal, qeverisje korporative, MRP, qeverisje e mirë, sisteme socio-kibernetike dhe rrjete të vetëorganizuara. Autori përcakton që qeverisje do të thotë vetë-organizim, rrjete ndër-organizative, të cilat plotësojnë strukturat qeverisëse (tregjet dhe hierarkitë) për shpërndarjen e burimeve dhe ushtrimin e kontrollit dhe bashkërendimit me autoritet të plotë (Rhodes, 1996). Osborne (2006), duke dhënë një listë të përkufizimeve të qeverisjes nga autorë të APsë të fund-shekullit të 20-të, i referohet mundësisë së QRP-së për të u bërë një teori që nuk është pjesë përbërëse as e AP-së dhe as e MRP-së, por një diskutim alternativ (Osborne S. P., 2006). Kjo është pak kontroverse, ndërkohë që i njëjti autor i referohet QRP-së si një paradigmë që ka anët e forta thelbësore për studimin dhe praktikën e Manaxhimit të Administratës Publike dhe kombinon anët e forta të AP-së dhe MRP-së, duke njohur legjitimitetin dhe ndërlidhjen e të dyjave, hartimit të politikave dhe proceseve të ofrimit të shërbimeve. Osborne përshkruan shfaqjen e QRP-së mbi rrënjët teorike të sociologjisë organizative dhe teorisë së rrjetformimit, duke pranuar natyrën aktuale (të shekullit 21) gjithnjë e më shumë të fragmentuar të manaxhimit publik. Ai shpjegon natyrën pluraliste të shërbimeve publike që rezultojnë në një fokus në proceset e marrëdhënieve ndër-organizative dhe qeverisjen e këtyre proceseve (duke theksuar efektivitetin dhe rezultatet e shërbimimeve publike), ku besimi, kapitali i marrëdhënieve dhe kontratat e marrëdhënieve përfaqësojnë mekanizmat kryesore të QRP-së. Elementet e detajuara të tre paradigmaveve janë dhënë në Tabelën 3-1. Tabela 3-1 Elementët e QRP-së në kontrast me AP-në dhe MRP-në Paradigma/ Elementet kyç Administrimi Publik Rrënjët Teorike Natyra e Shtetit Shkenca Politike dhe Politikbërja Publike Unitar Fokusi Theksi Marëdhenia me Partnerët e Jashtëm (jo-publik) Organizativ Sistemi i Politikave Implementimi i Politikave Elementet Potenciale të Sistemit të Politikave Mekanizmi Qeverisës Hierarki Baza e Vlerave Dominanca e Sektorit Publik Manaxhimi i ri Publik Teoria e Zgjedhjes Racionale/Publike dhe Studimet e Manaxhimit I Ndarë Manaxhimi Brenda Organizatës Inputet dhe Outputet e Shërbimeve Kontraktues të Pavarur Brenda Tregut Konkurues Tregu dhe Kontratat Klasike dhe Neoklasike Efikasiteti i Konkurencës dhe Tregutr Qeverisja e Re Publike Sociologjia Organizative dhe Teoria e Rrjetit Pluralist Qeverisja Ndër- Organizative Proceset dhe Rezultatet e Shërbimeve Furnizuesit e Preferuar dhe Shpesh Agjent të Ndërvarur Brenda Marrëdhenieve Vazhduese Besimi ose Kontrata të Marrëdhënieve Neo-Korporatistët Burimi: (Osborne S. P., 2006) 75

90 Christensen (2012) i referohet QRP-së si reforma të post-mrp-së që drejtuan fokusin e qeverisë drejt koordinimit horizontal, si dhe rritjes së kontrollit politik. Ai më tej thotë që politikanët janë garantuesit e marrëveshjeve të komprometuar të aktorëve të shumtë, ndërsa nëpunësit publikë janë manaxherët e rrjetit dhe udhëheqësit e partneriteteve (Christensen T., 2012). Shpërbërja ose fragmentimi që solli MRP-ja duket që ka nxitur nevojën për reformën e post-mrp-së, veçanërisht për më shumë ndërveprim ndërmjet organizatave, juridiksioneve dhe kufijve politik / administrativ me besimin që kjo do të mundësojë zhvillimin e politikave dhe ofrimin e shërbimeve në mënyrë më efiçente dhe efektive (Christensen T., 2012). Në fund, Christensen (2012) ofron një panoramë shumë përmbledhëse të zhvillimeve të AP-së që kanë të bëjnë me krijimin e formave të reja hibride organizative, duke filluar nga modeli i fuqishëm dhe i qëndrueshëm i burokracisë Weberiane, dhe duke e plotësuar me komponentët neo-weberian të manaxhimit të performancës, të përgjegjshmërisë së manaxhimit profesional dhe me iniciativa të reja të qeverisjes publike Manaxhimi i Vlerës Publike Në mënyrë të ngjashme të autorëve të mësipërme të QRP-së (shih Tabelën 3-2), O'Flynn (2007) shqyrton këtë përqasje të shfaqur duke vënë në kontrast MRP-në me një paradigmë të vlerës publike ose një përqasje të manaxhimit të vlerës publike (MVP), e cila sipas tij ka ngritur një interes të konsiderueshëm brenda praktikantëve dhe qarqeve akademike (O'Flynn, 2007). Manaxhimi i vlerës publike, edhe pse është rrënjosur më parë për sa i përket epokës post-mrp me punën e Moore gjatë viteve , sidomos me librin e tij Creating Public Value: Strategic Management Governance 16 - ai është përpunuar më tej nga autorë të ndryshëm me potencialin për të ofruar një paradigm të re post-mrp (si post-burokratike dhe postkonkurruese) (O'Flynn, 2007) për manaxhimin dhe manaxherët publik. O'Flynn (2007) argumenton se agjencitë qeveritare duhet të zhvendosen larg nga fokusi primar në rezultate dhe efiçiencë, drejt qëllimeve më të gjera dhe madje të shumfishta që kontribuojnë në qëllimin përfundimtar krijimin e vlerës publike. Megjithatë, kjo nuk do të thotë që në mesin e këtyre qëllimeve të shumta efiçienca është lënë jashtë. Ajo duhet të jetë e përfshirë me efektivitetin e 16 Krijimi i Vlerës Publike: Qeverisja e Manaxhimit Strategjik 76

91 qeverisë që është i përkufizuar ngushtë apo përafruar me krijimin e vlerës publike. Ndryshimet në mes të elementeve të MRP-së dhe MVP-së janë elaboruar në Tabelën 3-2. Lidhur me preokupimet e efiçiencës, O'Flyn përmend rëndësinë e MVP-së dhënë nga (Stoker, 2006), si një paradigmë e re dhe një tregim ndryshe i reformës me anët e forta të saj në përmbushjen e sfidave të efiçiencës, llogaridhënies dhe barazisë. Prandaj, kërkimi për një paradigmë të re të MVP-së akoma adreson sfidat kryesore të shërbimeve efiçente dhe efektive për publikun. Tabela 3-2 Paradigmat of Publik Management Manaxhimi i Ri Publik Manaxhimi i Vlerës Publike Karakterizimi Post-Burokratik, Qeveri Konkuruese Post-Konkurues Fokusi Dominues Rezultate Marrëdhëniet Qëllimet Manaxheriale Arritja e targeteve të miratuara të performancës Qëllime të Shumëfishtë duke përfshirë Reagimin ndaj Preferencave të Qytetarëve/Përdoruesve, Rinovimin e Mandatit dhe Besimit përmes Shërbimeve Cilësore, Rrjete Rrotulluese Përkufizimi i Interesit Publik Preferencat Individuale janë Bashkuar Preferenca Të Shprehura Kolektive Objektivat e Performancës Manaxhimi i Inputeve dhe Outputeve për të Siguruar Ekonomizim dhe Reagim ndaj Konsumatorëve Objektiva të ndjekur të Shumëfishtë duke përfshirë Outputet, Kënaqësinë, Besimin dhe Legjitimitetin e Shërbimeve Modeli Dominues i Llogaridhënies Llogaridhënie Lart përmes Kontratave të Performancës; Përfshirje e Konsumatorëve përmes Mekanizmave të Tregut Sistemi i Preferuar i Ofrimit Sektori Privat ose Agjenci Publike të të Shërbimit Mbajtura Shumë Ngushtë (Afër) Burimi: (O'Flynn, 2007, p. 361) Sisteme Llogaridhënieje të Shumëfishtë duke përfshirë Qytetarët si Mbikqyrës të Qeverisë, Klientët si Përdorues dhe Taksapaguesit si Financues Menu e Alternativave zgjedhur në mënyrë Pragmatike Duke marrë parasysh të dy modelet e post-mrp-së, si QRP-në ashtu dhe MVP-në, ato mund të konsiderohen si plotësuese të njëra-tjetrës, për sa i përket elementeve që ofrojnë në kontrast me paradigmat e mëparshme. Prandaj, ato përfaqësojnë mirëkuptimin e paradigmës post-mrp me përqasjet e rezultuara të reja të manaxhimit publik, të tilla si qeverisja e rrejtëzuar dhe e- qeverisja (të cilat janë pjesë e paradigmës së mësipërme). Qeverisja e rrejtëzuar si një model i manaxhimit publik thekson përqasjen e qeverisjes së re publike, e cila fokusohet në nevojën e koordinimit horizontal dhe ndër-organizativ. Gjithashtu, kjo lloj qeverisjeje është edhe më e rëndësishme në qasjen e MVP-së ku marrëdhëniet, qëllimet e shumëfishta dhe rrjeti drejtues 77

92 përfaqësojnë fokusin dominuese të qëllimeve manaxheriale. Megjithatë, për hir të rëndësisë së tyre, si qeverisja në rrjet, ashtu dhe e-qeverisja do të konsiderohen si përqasje të veçanta të post-mrp-së Qeverisja e Rrjetizuar Përqasja e qeverisje së rrjetizuar brenda qeverisjes së re dhe manaxhimit të ri të vlerës publike është zhvendosur nga punët e brendshme të organizatave në ato ndër-organizative. (Rhodes, 1996) duke përkufizuar kuptimin e qeverisjes si një zëvendësim të qeverisë, i jep theksin kryesor nevojës së rrjetformimit apo rrjetizimit 17 : Unë arrij në përfundimin që rrjetet janë tani një tipar i përhapur i ofrimit të shërbimeve në Britani; që rrjete të tilla karakterizohen nga besueshmëria dhe përshtatja e ndërsjellë dhe nënvlerësojnë reformat e manaxhimit të rrënjosura në konkurrencë, dhe se ata janë një sfidë për aftësinë qeverisëse sepse rrjetet bëhen të pavarur dhe u bejnë rezistencë udhëzimeve qendrore. Qeverisja e rrjetëzuar perceptohet si një lloj i qeverisjes mbi të cilën AP-ja tradicionale dhe MRP-ja nuk mund të qëndrojnë qetë, por e mbështet QRP-në në formë të motivimit që administratorët publikë gjejnë në përfshirjen e tyre në rrjete dhe partnerite (Stoker, 2006). Me fjalë të tjera, Stoker (2006) njeh rrjetet si një elementit të ri të manaxhimit në manaxhimin publik. Qeverisja e rrjetizuar sipas Stoker (2006) kërkon që shteti të drejtojë shoqërinë drejt krijimit të rrjeteve komplekse dhe ngritjes së përqasjeve nga poshtë-lart të vendimmarrjes. Një mënyrë tjetër e shikimit të vetë procesit të rrjetizimit është e lidhur me manaxhimin bashkëpunues publik që sipas Agranoff (2008) dhe McGuire (2006) përkufizohet si proces jo vetëm i të vepruarit, por edhe i lehtësimit të marrëveshjeve ndër- dhe multi-organizative për të zgjidhur problemet që një organizatë nuk mund të i zgjidh lehtë në qoftë se ajo do të vepronte si e vetme. Një komponent tjetër i rëndësishëm i kërkuar për të krijuar rrjete efektive dhe rritje të performancës publik është teknologjia e qeverisjes duke supozuar që manaxherët janë të 17 Termet rrjetizim ose rrjetformim përdoren në kuptimin e plote te networking. 78

93 ndërgjegjshëm që duhet të kyçin në mënyrë konstruktive dhe të zhvillojnë potencialin e plotë të atyre banorëve që kanë për ta aplikuar atë (Agranoff, 2008). Një shembull është edhe rasti i qeverive lokale. Kohët e fundit, në nivel të komunave vihet re një interes në rritje për koordinimin ndër-komunal, proçes ky i drejtuar kryesisht nga kryetarët e komunave në formë të shoqatave jo vetëm me komunat e vendit, por edhe me komuna të të tjera, të cilat në rastin e Maqedonisë kanë diçka për të ndarë (afërsinë gjeografike ose ngjashmëritë, grupime urbane apo rurale, natyra e burimeve natyrore, mungesa e qëndrueshmërisë financiare, baza etnike, efiçienca e shërbimit të përbashkët etj). Egziston një numër arsyesh që nxisin nevojën e manaxhimit publik bashkëpunues, por një nga më të rëndësishmet e tyre ka të bëjë me rolin në ndryshim të qeverisë në qeverisje (Rhodes, 1996), që kërkon më shumë të drejtuarit, partneritetin dhe kontraktimin (Kooiman, 2003 cituar nga Agranoff 2008). Kjo përqasje e re e qeverisjes mundëson aktorë të ndryshëm me interesa të shumfishta (të tilla si agjencitë qeveritare të të gjitha niveleve, sektorin privat, sektorin vullnetar) për të bashkëvepruar dhe për të bashkëpunuar për arritjen e qëllimeve të përcaktuara më gjerë dhe në fund të fundit për të arritur rezultate të performancës më të lartë si një çelës për procesin e manaxhimit publik. Një nga komponentët kyç të performancës së rrjeteve si komunitete të praktikës është kapitali lidhës njerëzor (Agranoff, 2008). Manaxherët publik janë banorëit kyç që rrjete të tilla të jenë të suksesshëm, që në kthim kërkon aftësi të caktuara sidomos ato që kanë të bëjnë me sjelljen organizative qoftë në një nivel organizativ, ose në një pozitë bashkëpunuese (McGuire, 2006, f. 33). Kjo nevojë është akoma më e dukshme për vendet si Maqedonia dhe Ballkani Perëndimor, ku mungesa e vullnetit politik për të ndryshuar dhe për të lëvizur drejt mekanizmave më të mirë, si dhe ndikimi politik në qeverisjen lokale përfaqësojnë akoma pengesa të mëdha. Megjithatë, rrjetizimi i suksesshëm kërkon forma lehtësimi ku një numër kushtesh (politike, institucionale dhe organizative) do të ndihmonin për të iu përgjigjur pyetjeve të thella dhe madje konkurruese të ofrimit të shërbimeve të tilla publike si: Sa arrihet efiçienca?, Si ruhet llogaridhënia?, dhe Si trajtohen çështjet e barazisë?. 79

94 E-Qeveria dhe Qeveria Dixhitale Me shpikjen e internetit dhe përdorimit të tij nga ana e qeverive dhe gjithashtu aksesit të lehtë të qytetarëve (rrjeteve më të shpejtë dhe pajisjeve të shpejta personale të tilla si telefonat), qeveritë janë të sfiduara nga një epokë e re për AP-në, madje duke sfiduar edhe MRP-në (Dunleavy & Margets, 2000). A mundet që manaxhimi publik dhe qeverisja e re të jenë efektiv dhe madje efiçent, pa përdorimin e TIK-ut më të fundit? Përgjigja është shumë e qartë që ata nuk munden. Megjithatë, sfida kryesore mbetet se si të bëhet përdorimi sa më i mire i TIK-ut dhe të gjenden format më të mira të integrimit të TIK-ut në ofrimin më të mirë të shërbimeve publike. Edhe pse, zhvillimet e TIK-ut gjejnë rrugën më të shpejtë në sektorin privat, përsëri TIK-u ka gjetur rrugën në sektorin publik, edhe pse me një ritëm më të ngadaltë në vendet në tranzicion dhe në zhvillim. Në mijëvjeçarin e ri, organizatat publike janë kthyer në drejtim të ofrimit të shërbimeve të e-qeverisë për të përmirësuar aksesin e qytetarëve dhe për të zvogëluar kostot (Brown & Brudney, 2004). Aktivitetet e-qeveritare mund të shkojnë nga një bisedë shumë e thjeshtë nëpërmjet postës elektronike, në aktivitetete dhe angazhime më të sofistikuara të përdoruesve. Një përkufizim i thjeshtë i e-qeverisjes do të përfshinte ofrimin elektronik të shërbimeve qeveritare për 24 orë në 7 ditë të javës (Holden, Norris, dhe Fletcher, 2003). Në kontekstin e qeverisjes lokale, shumë shërbime administrative mund të ofrohen në mënyrë elektronike, për të mos përmendur që TIK-u mund të shkojë edhe më tej në dhënien e informacionit të tillë, si informacionin buxhetor dhe informacione të tjera financiare palëve të interesuara të saj (qytetarëve). Praktikisht, faqet dhe portalet e internetit janë bërë ndërfaqe efektive ndërmjet agjencive qeveritare dhe qytetarëve të saj dhe ato shihen si mjete të veçanta të komunikimit të informacionit dhe ofrimit të shërbimeve publike duke përfaqësuar kështu një mjet strategjik të manaxhimit publik (Karkin & Janssen, 2014). Në qeveritë lokale të SHBA-ve, përqasja e e-qeverisë është përqafuar shumë herët. Në vitin 1995, 8.7 për qind e NJVL-ve kishin faqe të internetit, dhe në vitin 2000 kjo figure arriti pothuajse 10 fish (83.7%) (Holden, Norris, & Fletcher, 2003). Nuk ka dyshim që deri tani nuk ka asnjë NJVL pa një faqe interneti të duhur. Gjithashtu, këto autorë njohin rëndësinë e faqeve të internetit në mundësinë e tyre që të bëhen kanale të: shkëmbimit të kontrolluar të informacionit me palët e interesuara dhe mediat; informimit dhe edukimit të publikut; sigurimit të transparencës; dhe, promovimit të aktiviteteve ekonomike. 80

95 Megjithatë, faqet e internetit nuk përfaqësojnë formën e vetme të dobisë së TIK-ut (Pardo, 2000). Egzistojnë forma të tjera të dispozitave publike digjitale dhe elektronike. Faqet e internetit dhe komunikimi nëpëmjet postës elektronike (duke plotësuar tranzaksionin e dyanshëm për një komunikim të plotë) paraqesin dy fazat e para të aktiviteteve të e-qeverisë, sipas (Brown & Brudney, 2004), ndërsa dy fazat e tjera të mëvonshme ose të avancuara përfshijnë kryerjen e transaksioneve financiare në internet dhe integrimin e aktiviteteve online me operacionet e zyrës. Me rritjen e integrimit të TIK-ut, kompleksiteti i organizimit është rritur, veçanërisht në rastin kur sistemet duhet të jenë të integruara (horizontalisht) përmes funksioneve të ndryshme ose në rastin e një one stop shop (shih Grafikun 3-2). Figure 3-2 Kompleksiteti Teknologjik dhe Organizativ Burimi: (Holden, Norris, & Fletcher, 2003) Shumica e studimeve të cituara në artikujt përfshirës të (Brown & Brudney, 2004) nënvizojnë që në mesin e përfitime të tjera (si përgjegjshmëria, dukshmëria, performanca) e ofrimit të aktivitete dhe shërbime të e-qeverisë është edhe efiçienca. Disa kursime të kostove arrijnë 81

96 madje deri në për qind në krahasim me ndërveprimet tradicionale. Megjithatë, ashtu siç egzistojnë përfitime të jashtëzakonshme për e-qeverinë, egzistojnë akoma sfida të mundshme, veçanërisht ato që do të kërkonin transformim të strukturave organizative (nëse jo, transformim të kultures së organizatës) që është shumë e mundshme për vendet në tranzicion. 3.4 Decentralizimi dhe Efiçienca Në kuadër të zhvillimeve të modelit të MRP-së në qeverisjen e qeverisë lokale, vendet e shohin decentralizimin si procesin më efektiv që mund të sjellë ofruesit e shërbimeve publike më afër qytetarëve (konsumatorëve) të saj dhe në këtë mënyrë të ofrojë shërbime më efiçente dhe efektive. Decentralizimi është i lidhur me zhvillimet e MRP-së, dhe egziston një argument tradicional në mbështetje të tij për sa i përket ndikimit të decentralizimit në rritjen ekonomike, i cili fillon me konceptet e teorisë së financave publike të Musgrave-it në librin e tij për financat publike (Musgrave, 1959). Musgrave theksoi shpërndarjen efiçente të burimeve, (ri)ndarjen e të ardhurave dhe pasurisë, si dhe stabilizimin makroekonomik si tre kanalet e mundshme të potencialit të decentralizimit drejt rritjes ekonomike. Argumenti kryesor është se, bazuar në funksionet Musgrave-ane të qeverisë, roli fiskal i qeverive nënnacionale (lokale) është kufizuar në efiçiencën e shpërndarjes, ndërsa qeveria qendrore duhet të përqëndrohet në rishpërndarjen e të ardhurave dhe mirëqenies, si dhe në stabilizimin makroekonomik. Bazuar në parimin e degëzimit (subsidiaritetit), mallrat dhe shërbimet publike që duhet të ofrohen nga qeveritë nënnacionale janë pikërisht ato që gjenerojnë përfitime të cilat mund përvetësohen nga vetë këto juridiksione. Në këto rrethana, aktivitete të tilla si, hedhja e mbeturinave, mirëmbajtja e rrugëve, arsimi fillor dhe transporti urban janë deleguar ose decentralizuar qeverive nënnacionale në shumicën e vendeve në botë. Delegacioni / decentralizimi konsiderohet si mënyra më efektive për të ofruar këto shërbime, sepse përfitimet e tyre janë kryesisht lokale dhe egziston pak hapësirë për efektet spillover nga ekonomitë e shkallës dhe aktivitet nderjuridiksionale në ofrimin e tyre. Efiçienca është një nga argumentet e thella që shpjegon vetë decentralizimin. Megjithatë, ky koncept është ndër-aktor, për shkak të aktorëve të përfshirë në nxitjen e shërbimeve të qeverisjes lokale drejt niveleve më të larta të efiçiencës. Prandaj, efiçienca merr tre forma: efiçiencë e konsumatorit, efiçiencë e prodhuesit, dhe konkurrencë ndër- 82

97 juridiksionale (BAK, 2007). Dy të parat janë të lidhura me anën e shpenzimeve, ndërsa e treta ka të bëjë me të hyrat e financave të qeverisë lokale. Efiçienca e konsumatorit është e nxitur nga argumenti i përputhjes së preferencave, e cila thekson rëndësinë e përfshirjes së qytetarëve në ofrimin e shërbimeve publike lokale. Modeli i Tiebout tregon që konsumatori si zgjedhës mund të zgjedh atë komunë apo bashkësi lokale që përputhet më mirë me preferencat e tij / saj për sa i përket të mirave publike duke bërë kështu që komunat të jenë në kërkim të përshtatjes ndaj preferencave të tilla (Tiebout, 1956). Prandaj, politikat lokale dhe në veçanti shpenzimet kontribuojnë në mirëqenien e individëve duke parashikuar preferencat lokale (Oates 1972). Duke marrë parasysh efiçiencën e prodhuesit në kontekstin e qeverisjes lokale, NJVL-të mund të sigurojnë sasi dhe cilësi të larta në shërbimet publike me kosto të ulët brenda një buxheti të caktuar (BAK, 2007). Raporti (i BAK) i cituar radhit punën e Shah (1999 dhe 2004) dhe Thiesen (2003) duke argumentuar se qeveria e centralizuar përbën kosto më të larta të koordinimit, të administratës dhe të transaksionit dhe ajo është më pak e motivuar për të eksperimentuar direkt me përdoruesit përfundimtarë të shërbimeve publike që ne fund të fundit të ofrojë ato shërbime që preferohen më shumë nga qytetarët. Megjithatë, ata e kuptojnë gjithashtu mundësinë e sjelljes oportune të zyrtarëve lokal që mund të manaxhohen nga kuadri rregullator i vendosur nga qeveria qendrore. Argumentet mbi efiçiencën përmes konkurrencës nderjuridiksionale, nëpërmjet modelit të Tiebout njohin shtytjen që votuesit (duke supozuar votimin e lirë) do të u jepnin ofruesëve lokal për shërbime më efiçente dhe efektive. Prandaj, decentralizimi çon në konkurrencën ndërmjet NJVL-ve si për shembull në aspektin e politikës lokale tatimore (norma e tatimit, baza tatimore, përjashtimi ndaj tatimeve) ndaj individëve dhe bizneseve lokale. Megjithatë egziston edhe potenciali i sjelljes si fajdexhiu (rent-seeking), apo shpenzimi i pasurisë në lobim politik (për shembull për komunat e që lëvizin politikisht) duke rezultuar kështu në efiçiencë të reduktuar nga shpërndarja e dobët e burimeve (Thomas 1997). Edhe pse, egzistojnë argumente të përziera nëse konkurrenca ndërmjet juridiksioneve prodhon efiçiencë dhe rritje apo jo, akoma një nga argumentet thelbësore për qeverinë lokale është se këto përfitime varen shumë nga aftësia e vendasve (votuesve) për të gjykuar dallimin në sasi dhe cilësi të 83

98 shërbimeve lokale. Prandaj, të paturit e mekanizmave për vlerësimin e performancës, i cili është qëllimi kryesor i këtij punimi, do të kontribuojnë në këtë presion pozitiv. 3.5 Implikimet e Performancës së QL dhe Preokuptimet e Efiçiencës Pothuajse të gjitha teoritë që ndikojnë në AP dhe manaxhimin publik pasqyrojnë theks të madh në performancën e sektorit publik nëpërmjet elementeve të saj themelor të efiçiencës dhe efektivitetit. Në kërkim të efiçiencës kundrejt efektivitetit, edhe pse ka një theks më të madh në këtë të fundit, megjithatë, letërsia nuk i ndan të dyja. Këto dy elemente bazë shkojnë krah për krah, duke ruajtur natyrën publike të shërbimeve publike që i jep më shumë prioritet efektivitetit të shërbimeve publike. Numri më i madh i studimeve në lidhje me efiçiencën e sektorit publik, dhe aq më shumë studimet e efiçiencës të sektorit të qeverisjes lokale, i referohen MRP-së si bazë teorike, sepse MRP-ja përfaqëson një ndryshim në aspektin e të menduarit dhe praktikës së efiçiencës. Megjithatë, në këtë rishikim literature, përqendrimi nuk është vetëm në zhvillimet dhe theksimin e efiçiencës të manaxhimit të ri publik, por ajo shtrihet me tej duke përfshirë të dy epokat, para-mrp dhe post-mrp në aspektin e zhvillimeve kryesore dhe aktuale teorike që kanë të bëjnë me performancën publike dhe efiçiencën. Kjo pjesë e punimit përfaqëson përpjektjet për të përshkruar disa implikime ose kontribute të teorive të ndryshme ekonomike dhe të manaxhimit (shpjeguar në pjesën e fillimit të këtij kapitulli) në performancën e qeverisjes lokale dhe efiçiencës nëpërmjet lenteve të MRP-së. Gjatë analizës së literaturës së manaxhimit publik dhe performancës publike, duhet të kemi parasysh që të gjitha teoritë organizative janë zhvilluar me qëllim të gjetjes së praktikave më të mira në manaxhimin e burimeve publike. Kështu, të gjitha këto teori kanë patur kontributet e tyre pa marrë parasysh se kur dhe si ato u paraqitën dhe u vunë në praktikë, duke filluar që me bazat kuptimit të natyrës së AP-së, krijimit të hierarkive, përdorimit të teorive ekonomike, përdorimit të teorive bashkëkohore të manaxhimit, e deri në përdorimin e rrjeteve dhe TIK-ut. Për këtë arsye, do të ishte me të vërtetë një kufizim në të kuptuar, nëse dikush përpiqet të theksojë ose të mbitheksojë një teori nga tjetra, duke e ditur që jo të gjitha prej tyre mund të aplikohen në mënyrë efektive nga një kontekst i një vendi në tjetrin. Nuk mund të kuptohet plotësisht natyra e manaxhimit publik, pa patur në dijeni zhvillimet dhe teoritë e përmendura më lart. Përqasjet aktuale në modë mbi vlerat publike replikojnë argumentet 84

99 neoliberale që minimizojnë burokracinë për të pushtuar një vend në fushën e studimit (Bartels, 2009). Së pari, edhe pse MRP-ja është parë nga shumë dijetarëve, kryesisht pro-mrp, si zhvendosje drejt preokupimeve të efiçiencës në sektorin publik, literatura dëshmon që burokracia Weberiane dhe Taylorizmi kishin një ndikim të madh në preokupimet e efiçiencës. Nuk mund të krijohet një kornizë e matjes së performancës, nëse hierarkia e organizatës nuk është në vend koncepte të zhvilluara nga qasja klasike e performancës organizative. Gjithashtu, zhvillimet e AP-së në SHBA bazuar në Taylorizëm ofruan hapësirë për manaxhim financiar të shëndoshë. Prandaj, MRP-ja nuk do të kishte qenë aq e rëndësishme në sigurimin e mekanizmave të lidhur me tregun që mund të zbatohen në sektorin publik, pa zhvillimet kryesore të burokracisë organizative të Weber dhe manaxhimit shkencor të Taylor. E njëjta gjë vlen edhe për të kuptuar konceptin dhe rëndësinë e efiçiencës në sektorin publik. MRP kontribuoi kryesisht në zhvillimet teorike të performancës organizative në përgjithësi dhe efiçiencës në veçanti dhe kjo ka rezultuar në një numër reformash, kryesisht në vendet e zhvilluara. Megjithatë, këto reforma nuk kanë përfshirë të gjitha vendet në botë dhe rezultatet e zbatimit nuk ishin aq të suksesshme, gjë që bëri thirrje për disa zhvillime aktuale post-mrp. Ndërkohë që vendet që ecin me hapin e kohës janë duke përdorur format e post- MRP-së për sa i përket performancës në sektorin publik, vendet e tjera ndjekëse janë akoma duke u përpjekur për të përfituar nga praktikat e MRP-së. Maqedonia dhe Ballkani Perëndimor në përgjithësi janë në këtë faze të vendeve ndjekëse. Lidhur me punën e qeverisjes lokale, decentralizimi konsiderohet si forma më e mirë për të siguruar që ofruesit e shërbimeve janë më afër klientëve / qytetarëve të tyre. Megjithatë, hartimi i reformave të MRP-së nuk mund të jetë aq efektiv në vendet të tilla si Maqedonia, ku korrupsioni dhe ndikimi politik në nivelin e ofrimit të shërbimeve publike është shumë i lartë. Kjo dërgon vendin prapa në kohën Weberiane që kontribuoi në ndarjen e politikës me administratën, gjë që tashmë është bërë de jure, por larg nga de facto. Për sa i përket post-mrp-së dhe fokusit të saj në një manaxhim të ri të vlerave publike, e cila përfshin një fushë të gjerë të qëllimeve të administratës publike duke kritikuar përqendrimin e lartë të MRP-së në mekanizmat konkurrues, Maqedonia dhe vendet e Ballkanit 85

100 Perëndimor kanë sfidën e rritjes së llogaridhënies, efiçiencës dhe transparencës. Këto çështje mund të shndërrohen në mundësi për rritjen e sektorit publik dhe qeverisë lokale duke koordinuar dhe rrjetizuar (sidomos horizontalisht), si dhe duke përdorur efektivisht TIK-un për shërbime publike transparente dhe madje efiçente. Gjatë shqyrtimit të të gjithë zhvillimeve teorike, reformat e manaxhimit publik për të përmirësuar performancën e QL-së dhe veçanërisht efiçiencën e saj krijuan hapësirë për forma të decentralizuara të QL-së (Hud, 1991) (që janë në veprim aktualisht në Ballkanin Perëndimor dhe në Maqedoni); me ofrimin e shërbimeve publike me pjesëmarrjen e sektorit privat në formën e outsourcing të disa aktivitete ose shërbime (teoria e Niskanen - Niskanen, 1971), ose me marrëveshje bashkëpunimi dy palëshe (Greve dhe Hodge, 2011). (Pérez-López, Zafra- Gómez, dhe Para-Jiménez, 2013) argumentojnë së fundi që bashkëpunimi ndër-komunal është një formë e manaxhimit të shërbimeve publike në kuadër të kornizës së MRP-së. Megjithatë, format e fundit të manaxhimit publik, duke përfshirë bashkëpunimin ndër-komunal i janë bashkëngjitur më shumë zhvillimeve të post-mrp-së, apo qeverisjes së re publike, duke përfshirë e-qeverisjen, të cilat i japin më shumë rëndësi dhe më shumë mundësi manaxhimit ndër-organizativ (në krahasim me një intra-organizativ theksuar më shumë nga MRP-ja). Të njëjtët autorë favorizojnë preokupimet për efiçiencën e ofrimit të shërbimeve të qeverisë lokale sidomos në kohë të krizave ose recesioneve (Pérez-López, et al 2013). Për të përmbledhur të gjitha këto zhvillime teorike në aspektin e performancës dhe efiçiencës së AP-së, mund të kuptojmë që të tre klasifikimet e lidhura me MRP-në kanë dhënë pjesën e tyre në formimin e rëndësisë së matjes së performancës dhe preokupimit për efiçiencë, pavarësisht në çfarë mase. Flamuri i efiçiencës, si aspekt i lidhur me tregun apo pjesë e një përqasje konkurruese për organizatat publike mbahet nga paradigma e Manaxhimit të Ri Publik. Megjithatë, edhe në epokën post-mrp të manaxhimit publik egzistojnë përdorime aktuale të modeleve të manaxhimit privat që mund të përdoren në vlerësimin e efiçiencës dhe efektivitetit të performancës publike, të tilla si TIK-u ose sistemet e informacionit, e-qeveria, qeveria e rrjetizuar dhe kështu me radhë. 86

101 3.6 Implikimet për QL në Maqedoni Vende të tilla si ato të Ballkanit Perëndimor dhe Maqedonia duket sikur janë para dilemës në gjetjen e formave optimale të manaxhimit publik duke u bazuar në doktrinat e ndryshme të para-mrp-së, MRP-së, dhe post- MRP-së. Ndërkohë që vendet e zhvilluara ose në hap me kohën vazhdimisht janë në kërkim për zhvillimin e reformave të ndryshme të manaxhimit publik në kërkim të ofrimit optimal të shërbimeve publike dhe përballen me një numër sfidash, çfarë mund të mendohet për vendet në tranzicion si Maqedonia. Thjesht duke ndjekur trendin dhe praktikat e vendeve kryesore nuk përbën domosdoshmërisht zgjidhje optimale për performancën dhe efiçiencën e manaxhimit publik, veçanërisht në rastin kur sistemet e manaxhimit të performancës dhe vlerësimit janë sjellë si copy-paste, pa analizuar vërtetë mundësinë e aplikimit të këtyre kornizave në kontekstin i AP-së në vend. Prandaj, vendet në tranzicion duhet të përpiqen për të zhvilluar një kuptim më të gjerë të sistemeve të manaxhimit të performancës dhe të bëjnë një lidhje sinergjike mes komponentëve të ndryshëm në procesin e manaxhimit të burimeve publike dhe ofrimin e shërbimeve cilësore, që do të thotë shërbime publike efiçente dhe efektive. Meqë, vende të tilla ndeshen me mungesën e besimit ndaj qeverisë dhe problemet e korrupsionit, dhe ato mbeten pengesa potenciale për zhvillim, preokupimet e efiçiencës do të kontribuojnë në rritjen e besimit tek institucionet qeveritare pasi ato janë besuar me burimet dhe ofrimin publik. Literatura mbi peokupimet e efiçiencës së sektorit publik mbështetet kryesisht në zhvillimet e MRP-së. E njëjta literatura është shumë e kufizuar në kontekstin e Maqedonisë, dhe akoma më shumë në atë të pushtetit vendor (edhe pse termi reforma është një term shumë i përdorur në fushën e politikëbërjes). Lidhur me reformat e rezultuara të AP-së nga MRP-ja në Maqedoni, reforma kryesore është procesi i decentralizimit i cili mbetet prioriteti kryesor dhe akoma sfidues për Maqedoninë dhe shumicën e vendeve të Ballkanit Perëndimor, një proces reformues që nisi në fillim të vitit 2000 (Merkaj, Imami, Sejdini, dhe Rexhepi, 2014). Decentralizimi është parë si një ndër praktikat më të mira jo vetëm në ofrimin e shërbimeve efiçente dhe efektive për komunitetin në përgjithësi të Maqedonisë, por më e rëndësishmja për një komunitet të ndarë sipas përkatësisë etnike (dy grupet më të mëdha të maqedonasve dhe shqiptarëve). Kjo krijoi një domosdoshmëri për një nga marrëveshjet më të rëndësishme (edhe pse e vënë shpesh para diskutimeve dhe pikëpyetjeve publike) për të ndarë politikën dhe 87

102 administratën që është Marrëveshja Kornizë e Ohrit në vitin 2001 iniciuar nga BE dhe organizatat ndërkombëtare dhe nënshkruar nga përfaqësuesit kryesore politik të asaj kohe. Edhe pse zbatimi i Marrëveshjes është vënë shpesh në pyetje, megjithatë ka pasur disa mirënjohje. Përqasja e vlerës së re publike, e cila si kthim do të ndihmonte formimin e të kuptuarit të qeverisjes dhe mekanizmave të saj në sektorin publik, është studiuar rrallë në kontekstin e qeverisjes lokale. Megjithatë, në kuadrin e gjerë të qeverisjes publike, studimet mbi Maqedoni kryesisht i referohen qeverisjes demokratike eksportuar nga vendet e BE-së, e cila fokusohet kryesisht në ndërtimin e shtetit dhe promovimin e qeverisjes efektive dhe efiçente brenda politikës së zgjerimit të BE-së (Risteska, 2013). Në mënyrë të veçantë, parimet udhëheqëse të qeverisjes së mirë janë ato të përcaktuara nga UNDP në vitin 1997: (1) Legjitimiteti dhe Zëri - nxitja e pjesëmarrjes dhe orientimit konsensual; (2) Drejtimi nevoja për një vizion strategjik; (3) Performanca - nxitja e ofrimit publik të përgjegjshëm, efiçent dhe efektiv; (4) Llogaridhënia - përmes transparencës; dhe, (5) Drejtësia - duke zhvilluar barazinë dhe sundimin e ligjit (Graham, et al. 2003). Studimet e qeverisjes së mirë janë kryesisht në kontekstin më të gjerë të sektorit publik, si dhe trajtohen në një marrëdhënie shumë të ngushtë me përfshirjen sociale dhe pjesëmarrjen e qytetarëve, jo vetëm si një mekanizëm i përgjithshëm dhe efektiv për të ofruar atë që duan qytetarët, por edhe duke qenë në përputhje me natyrën multi-etnike lokale të qeverisjes lokale në Maqedoni (Davitkovska & Stefanovski, 2012). Aktualisht, egziston edhe një metodologji për vlerësimin e çështjeve të qeverisjes dhe ndikimin e tyre në sektorët e arsimit dhe shëndetësisë (duke përfshirë rolin e aktorëve të komunave, qytetarëve lokal) (Memeti, 2011), e cila ka potencial për të u përshtatur dhe zbatuar në sektorë të tjerë gjithashtu (Risteska, Mickovska, dhe Sejdini, 2010). Të gjitha parimet e qeverisjes së mirë theksojnë dhe kontribuojnë në rëndësinë e efiçiencës dhe efektivitetit të ofrimit të shërbimeve në sektorin publik. Megjithatë, kjo fushë e preokupimeve të sektorit publik do të ishte e kufizuar nëse studimet do të përqëndroheshin në analizimin e vetëm pjesëmarrjes së qytetarëve si një faktor vendimtar shtytës në ofrimin publik efiçent dhe efektiv. Gjithashtu, duhet të ketë më shumë vlerësime dhe studime analitike që monitorojnë aftësinë e sektorit publik në përgjithësi dhe qeverisë lokale në veçanti për të krijuar vizionin e tyre strategjik, duke përdorur elemente shumë të rëndësishme strategjike të 88

103 Reinventor s Fieldbook të (Osborne & Plastrik, 2000) apo forma të tjera të manaxhimit privat dhe teknika të ekonomiksit, si dhe mjete të performancës. Gjithashtu, qeveria lokale duhet vazhdimisht të jetë në kërkim të mekanizmave më të mira që ngrihen nga përqasjet e ndryshme të manaxhimit publik, qoftë para-mrp, MRP, ose post-mrp. Mbi të gjitha, mësimet e nxjerra nga këto përqasje në formë të mjeteve praktike të manaxhimit të qeverisjes publike dhe lokale, duhet të përshtaten me kontekstin e qeverisjes dhe kulturës lokale dhe madje me aftësinë për të nxitur një kulturë sipërmarrëse që gjithmonë do të shtyjë manaxherët e qeverisë lokale për të bërë zgjedhje optimale brenda burimeve të tyre të kufizuara dhe mundësitë e mëdha që teknologjia dhe lëvizshmëria në rritje është duke ofruar. 4 KAPITULLI 4 THEMELIMI I TREGUESVE FINANCIAR PËR NJVL-TË: NJË RISHIKIM I LITERATURËS Ky kapitull vazhdon me rishikimin e literaturës e cila shërben për të themeluar indikatorë financiar dhe ato që kanë të bëjnë me efiçiencën lokale. 4.1 Hyrje Aktualisht, një nga problemet kryesore me të cilat përballen komunat dhe palët e tjera të interesit është të paturit e disa treguesve objektiv që lidhen me gjendjen financiare dhe veçanërisht me buxhetin (shperndarjen buxhetore) e komunave në Republikën e Maqedonisë. Duke patur parasysh natyrën e financave të qeverisë lokale dhe duke konsultuar studime të ndryshme të mëparshme të kryera në vende të ngjashme si Maqedonia, është e mundur për të gjeneruar disa tregues përfaqësues financiar dhe buxhetore që mund të zbatohen për komunat në vend. Këta tregues do të shërbejnë si bazë mbi të cilën komunat mund të radhitet brenda një viti ose në vite të ndryshme në varësi të disponueshmërisë së të dhënave me qëllim që të gjykohet mbi performancën dhe pozicionimin financiar si dhe efiçiencën e përdorimit të financave lokale në mënyrë relative (në krahasim me veten ndërvite ose në krahasim me komunat e tjera). Shqyrtimi i literaturës dhe punimeve ekzistuese do të i shërbejë qëllimit për të identifikuar tregues sa më përfaqësues që mund të masin performancën dhe efiçiencën e njësive të qeverisjes lokale. Si i tillë, ai fillon me zhvillimin e një sistemi të treguesve duke ofruar 89

104 përkufizimin dhe karakteristikat dhënë nga autorë të ndryshëm. Pastaj kapitulli vazhdon me përqasjet e ndryshme për treguesit dhe zhvillimet e tyre. Duke marrë parasysh natyrën e këtij punimi, kalohet në shqyrtimin e literaturës që ka të bëjë me treguesit financiar të qeverisë lokale duke ofruar kontekstin dhe klasifikime të ndryshme që kanë të bëjnë me financat e qeverisë lokale. Kapitulli mbyllet me studimet e ndryshme që janë bërë mbi efiçiencën dhe përcaktuesit e efiçiencës së qeverisë lokale. E gjithë kjo ndihmon në krijimin e outputit të këtij punimi në formën e treguesve të performancës financiare, treguesve të inputit/outputit për të vlerësuar efiçiencën, dhe treguesve të përcaktuesve të efiçencës së qeverisjes lokale në Maqedoni. Këtë tregues janë dhënë në detaje në Kapitullin e 5-të të metodologjisë. 4.2 Zhvillimi i një Sistemi të Treguesve Para gjenerimit të një sistemi të treguesve që përdoren për të vlerësuar një aspekt të caktuar të performancës është e rëndësishme që të kalohet nëpër disa përkufizime themelore dhe karakteristika të termit tregues. Pastaj, me lehtësi mund të kalohet në një proces të gjeneruar të një sistemi të tërë të treguesve. Në përgjithësi, gjatë zhvillimit të treguesve të caktuar është shumë e rëndësishme për të marrë parasysh një qasje shumëdimensionale që këta tregues të bëhen sa më përfaqësues në matjen ose vlerësimin e situatës apo problemit për të cilin ato janë projektuar. Kjo qasje shumëdimensionale pastaj përshtatet me kontekstin e situatës që ata do të masin. Ky është parimi udhëheqës në rrugën drejt themelimit të treguesve financiar dhe kryesisht atyre buxhetor që mund të përdoren për të matur performancën dhe efiçiencën relative të komunave (NJVL-ve) në Maqedoni Përkufizimi i Treguesve Përkufizimi i treguesve ofron fillimin e kuptimit të rëndësisë së treguesve për vlerësimin e një konteksti të caktuar. Përkufizimi i tyre është i plotë në qoftë se ai ofrohet me karakteristika të ndryshme të treguesve. Është e rëndësishme të theksohet që shumica e përkufizimeve në lidhje me treguesin vijnë nga raportet e prodhuara të praktikuesve me qëllim të vlerësimit të një programi apo projekti. Përkufizime të tilla mbështeten në literaturën shkencore, gjithashtu. Treguesit mund të jenë nivele referimi (benchmarks) sasiore ose cilësore që ofrojnë një bazë të thjeshtë dhe të besueshme për vlerësimin e arritjeve, ndryshimeve ose performancës 90

105 (Church & Rogers, p. 44). Treguesit sasiorë shprehen me anë të shumës ose sasisë, ndërsa treguesit cilësor shprehen me anë të gjykimeve ose perceptimeve njerëzore në lidhje me atë që matet. Ata përfaqësojnë mjetet e analizimit dhe monitorimit mbi karakteristikat e operacioneve, shërbimeve dhe proceseve, si dhe zbatimin e tyre. Gjithashtu, treguesit mund të përdoren për të matur, monitoruar, vlerësuar dhe përmirësuar performancën (IOM, 2008, f. 8.); (SFCG, f. 6.); (MDF, 2005, f. 1). Megjithatë, në lidhje me debatin sasior / cilësor, treguesit mund të përkufizohen në aspektin e të ashtuquajturit cilësor; sepse egziston gjithmonë një mënyrë për të matur cilësinë nëse ajo është e përkufizuar qartë (Martin & Sauvageot, 2011, f. 31). Për shembull, ne mund të masim cilësinë e shpenzimeve në një NJVL, duke specifikuar kuptimin e saj. Në qoftë se, shpenzimet e një NJVL-je janë shpërndarë në një prioritet të caktuar, atëherë shpenzimeve në kategorinë X mund të u caktohet një peshë (apo koefiçent) i caktuar. Në fund të fundit, të dy llojet e treguesve janë shumë të rëndësishme, sidomos kur ata janë të kombinuar, sepse treguesit cilësorë shpesh japin informacion më tërheqës se si dhe pse ndodh diçka (SFCG, f 7.); (Mujeri, f. 3). Një tjetër koncept lidhur me treguesit, i konsideruar nga një përqasje manaxheriale, është dhënë nga Victoria (2010) në formën e treguesve kryesor të performancës të cilët përbëjnë matje sasiore dhe cilësore të përdorura për të shqyrtuar progresin e një organizate kundrejt qëllimeve të saj, nxjerrë në formë të objektivave për arritjeve nga departamentet dhe individët. Një tregues mund të jetë një numër, një vëzhgim apo një sinjal që na jep një kuptim të besueshëm dhe të paanshëm në lidhje me një objekt, një situatë, një fenomen, një ndodhi, një lëvizje, një proces të zhvillimit, etj (UNESCO, 2000). Nga ana tjetër, treguesit nuk janë të përsosur dhe ndryshojnë në vlefshmërinë dhe besueshmërinë e tyre (Kisha & Rogers, p. 44). Një tregues nuk përbën të dhëna të papërpunuara, që do të thotë që një raport i buxhetit në fund të vitit nuk është një listë e treguesve që mund të përdoren për të vlerësuar gjendjen financiare të një NJVL-je. Në të kundërt, treguesi(t) paraqet një sintezë apo kompozim të të dhënave në formën e përqindjeve, normave, raporteve dhe indekseve. Në rastin e financave të NJVL-ve, një tregues mund të jetë raporti (thyesa) i të hyrave vetjake ndaj të hyrave totale në fund të një viti buxhetor. Përveç kësaj, një tregues është i ndryshëm nga një objektiv. Por, ai është i konvertuar apo nxjerrë nga një objektiv, gjë që është e logjikshme, sepse një tregues 91

106 duhet të i shërbejë një qëllimi ose në mënyrë specifike një objektivi në të cilën ai është bashkangjitur (Martin & Sauvageot 2011, f. 35). Një tregues është sinonim i matjes që do të thotë që mund të jetë në formën e një vlere, e një karakteristike që përdoret për të monitoruar performancën e një programi, shërbimi, organizate, apo të vlerësuar një gjendje (NPMAC, 2010, f. 45). Një tregues është një faktor ose variabël (ndryshore) që ofron një mënyrë të thjeshtë dhe të besueshme për të reflektuar ndryshimet. Një tregues na mundëson që të perceptojmë dallimet, përmirësimet ose zhvillimet që lidhen me një ndryshim të dëshiruar (output, objektiv, dhe qëllimi). Termi tregues është i përputhshëm me terma të tillë si tregues të performancës, matje të performancës, tregues të suksesit, dhe tregues të ndryshimit. (SFCG, f. 4) Karakteristikat e Treguesve Karakteristikat e ndryshme të treguesve do të ofronin informacion për të kuptuar natyrën dhe përdorimin e vetë treguesve. Gjithashtu, ata mund të ofrojnë një platformë të kritereve që mund të përdoren për të vlerësuar vlefshmërinë e një treguesi të zgjedhur. Një tregues mund të aplikohet në kontekste dhe fusha të ndryshme (SFCG, p. 4). Prandaj, ata mund të jenë tregues social, tregues politik, tregues ekonomik, tregues të zhvillimit, tregues të arsimit, tregues të performancës, tregues financiar, tregues të qeverisjes lokale, tregues të financimit të qeverisjes lokale, tregues buxhetore, tregues të efiçiencës dhe kështu me radhë. Sa herë që bëhet fjalë për një studim të matjes së performancës në kontekstet e dhe fushat lartpërmendura, egziston mundësi e madhe e përdorimit të treguesve të tyre përkatës. Një tregues krijohet varësisht për një qëllim për të cilin është zhvilluar. (Martin & Sauvageot, 2011). Treguesit nuk janë mjete metodologjike, por ato krijohen nga një pasqyrë e përgjithshme e sistemit që mendohen për të matur. Me fjalë të tjera, vendimi që çfarë apo cili tregues do të përdoret është mjaft politik para se të bëhet metodologjik. Në rastin e analizës së buxheteve të QL-së një qëllim mund të jetë për të përcaktuar aftësinë e një NJVL-je për të gjeneruar burimet e veta. Megjithatë, një tregues i tillë duhet të ketë angazhimin e kryetarit të komunës, për hir të natyrës së tij të ndjeshëm në gjykimin e suksesit të kryetarit të komunës. 92

107 Në varësi të disponueshmërisë së të dhënave, treguesit mund të jenë të drejtpërdrejtë, që do të thotë që ata përshkruajnë subjektin që matet (numrin e të punësuarve në komunë) ose të tërthortë ku lind nevoja për të zgjedhur një proksi në vend të tij. Në rastin e njësive të qeverisjes lokale, është e vështirë për të gjetur të dhëna të mbledhura për secilin prej shërbimeve specifike të komunave për të gjitha NJVL-të në Maqedoni. Prandaj, ekziston një nevojë e madhe për përdorimin e proksit. Për shembull, në vend që të kishim si një tregues të shërbimit lokal, numrin e banorëve të cilët nuk kanë ujë 24 orë në ditë, duke e ditur që pak a shumë të gjithë banorët e një komune kanë të njëjtin nivel shërbimi në drejtim të cilësisë së tij, atëherë numri i banorëve në komunë mund të merret si një tregues proksi për të vlerësuar shërbimin e furnizimit me ujë nga ana e komunës. Treguesit SMART 18. Në lidhje me formulën e zakonshme të përdorur në manaxhim lidhur me objektivat, qëllimet, synimet dhe madje edhe treguesit, është shumë e rëndësishme që treguesit në fjalë të jenë SMART. Më konkretisht dhe në kontekstin e natyrës së tyre financiare të NjVL-ve, ata duhet të jenë specifike, të matshme, të arritshme, të orientuar drejt rezultateve dhe me kohë të përcaktuar. Treguesit duhet të jenë aq specifik, sa për të iu referuar një dispozite (zëri) të veçantë buxhetore, ose shërbimi lokal dhe shtrirjes së tij, duke përfshirë këtu edhe cilësinë nëse është e mundur. Kjo mund të shikohet si vlefshmëri e treguesit. Treguesit mund të masin sasi ose cilësi dhe të dhënat duhet ose të ekzistojnë, ose të mund të mblidhen. Përveç kësaj, matshmëria do të thotë që treguesit nuk duhet të jenë të paqartë. Treguesit e arritshëm (e realizueshëm) duhet që realisht të arrijnë objektivin e përcaktuar të performancës dhe të mund të mblidhen të dhënat për to. Treguesit e orientuar drejt rezultateve duhet të reflektojnë statusin e performancës dhe madje të lejojnë gjykimin mbi arritjen e progresit deri në 100%. Me fjalë të tjera, ata duhet të japin informacion efektiv për objektivat e programeve. Treguesit me kohë të përcaktuar duhet të reflektojnë ndjenjën e kohës, mbi të cilat objektivat priten të plotësohen. Mbledhja dhe raportimi i treguesve duhet të jetë në kohën e duhur. Komponentët e mësipërm SMART përshtaten në përqasjet e ndjekura nga (UNDP, 2002); (MDF, 2005); (UNICEF); (MLE, 2013); (IOM, 2008, p. 17); (AC4SC, 2011, pp. 4-5); (MDF, 2005, p. 5). 18 Në literaturën në Anglisht, SMART Indicators: specific, measurable, attainable, results-oriented and time-framed Indicators 93

108 Treguesit SPICED 19. Një formulë e ngjashme për përkufizimin e treguesve është SPICED që qëndron për treguesit subjektiv, pjesëmarrës, të interpretuar, të komunikueshëm dhe fuqidhënës, të kontrolluar dhe të krahasuar, dhe të detajuar (të ndashëm) e të ndryshëm. Tregues subjektiv nënkupton përdorimin e informatorëve për njohuritë e tyre të veçantë, të cilët bëhen të dhëna kritike sepse të tjerët e shohin atë si anekdotike. Treguesit pjesëmarrës janë ato që zhvillohen me kontributin e atyre që do të i vlerësojnë dhe përdorin ato. Treguesit e interpretuar dhe të komunikueshëm kanë nevojë për shpjegim të mëtejshëm tek palët e tjera të interesit. Treguesit e kontrolluar dhe të krahasuar lejojnë krahasimin e treguesve të ndryshëm dhe progresin, si dhe përdorin informatorë, metoda, apo hulumtues të ndryshëm. Treguesit duhet të jenë fuqidhënës në natyrën e tyre në mënyrë që përdoruesit e tyre të reflektojnë në mënyrë kritike në kontekstin e tyre ndryshues. (AC4SC, 2011, f 5-6.); (SFCG, fq 10.); (MDF, 2005, f. 5). Ndryshimi ndërmjet treguesve SMART dhe SPICED është se grupi i parë përshkruan vetitë e vetë treguesve, ndërsa grupi i dytë ka të bëjë më shumë me mënyrën e perdorimit të treguesve (SFCG, f. 4). Përveç kësaj, përqasja SPICED për shkak të natyrës së saj tejet cilësore dhe përshkruese përdoret më mirë për monitorimin dhe vlerësimin participues (pjesëmarrës), ndërsa përqasja SMART është përdorur kryesisht për matje për hir të natyrës së tyre sasiore. Megjithatë, që treguesit të jenë kryesisht përfaqësues dhe të vlefshëm, ata duhet të jenë në përputhje me të dy formulat e mësipërme. Studime të tjera ofrojnë një listë të gjatë mbi karakteristikat e treguesve të cilat shterojnë këto formula të tilla si udhëzimet e Zyrës së Regjistrit Publik e Victorias në themelimin e treguesve kyç të performancës (ose KPIs) (Victoria, 2010). Për të përmbledhur, treguesit janë të pashmangshëm për të bërë një vlerësim të performancës. Ato aplikohen në fusha të ndryshme, që do të thotë që ata nuk janë shterues për një fushë të veçantë. Megjithatë, ata kanë karakteristika të caktuara dhe kontekste të ndryshme të aplikimeve, të cilat shërbejnë si një udhëzues për të zgjedhur një tregues të veçantë mbi një tjetër. 19 Në literaturën në Anglisht, SPICED Indicators: Subjective, Participatory, Interpreted, Communicable and Empowering, Cross-checked and Compared, and Disaggregated and Diverse Indicators 94

109 4.3 Përqasje të Ndryshme në Zhvillimin e Treguesve Mund të ndiqet një shumëllojshmëri e metodave apo përqasjeve, varësisht nga natyra e procesit për të cilën hartohet një numër i caktuar i treguesve. Është shumë e rëndësishme të theksohet që të gjitha përqasjet kanë diçka të përbashkët. Ato pasqyrojnë të gjithë procesin, por me një numër të ndryshëm të fazave. Një përqasje mund të përbëhet nga 5 hapa; një tjetër mund të përbëhet nga 10-hapa, në varësi të informacionit të detajuar dhe nivelit deri në të cilën egziston një kategori që mund të përfaqësojë veten nëpërmjet treguesve. Treguesit në ciklin e projektit ose programit. Funksioni i këtyre treguesve do të përdorej gjatë fazave të ndryshme (identifikimit, formulimit, zbatimit, monitorimit dhe vlerësimit) të projektit ose programit (MDF, 2005, f. 2-3) dhe si të tillë pritet që ata të ndryshojnë. Në mënyrë tipike, do të kishte tregues për fazën e identifikimit të tillë si tregues për të analizuar zërat e pasqyrave të buxhetit lidhur me NJVL-ve të e tjera. Një shembull mund të jetë, nëse Kryetari i Komisionit për Financa në kuadër të Këshillit Bashkiak ofron informacion për deklaratën e buxhetit duke e krahasuar atë me komuna të tjera të ngjashme. Treguesit mund të përdoret në lidhje me performancën bazë (Kisha & Rogers, f. 45) (efiçiencën dhe efektivitetin), si dhe për ekzekutimin financiar (outputin, rezultatet dhe efektshmërinë) (DGFARD, 2006, f. 7). Treguesit bazë mund të jenë të lidhur me objektivat, kur ata janë të lidhur me qëllimet e programit / projektit, ose ata mund të jenë të lidhur me kontekstin, nëse ata ofrojnë informacion mbi aspekte të veçanta të kontekstit të përgjithshëm në të cilën programi / projekti është zhvilluar. Hapat në formulimin e treguesve thellë duhet të i përgjigjen pyetjeve të tilla si: Çfarë, Sa, Kush, Ku, dhe Kur. (MDF, 2005). Çfarë do të thotë gjenerimi i variablave të lëndës në të cilën duhet të konsiderohet një standard minimal. Në kontekstin e financave të NJVL-së këto pyetje do të merrnin këtë formën: Çfarë (Cili) do të ishte përkufizimi i treguesve të performancës financiare ose buxhetore të përdorura për të vlerësuar performancën e komunës? Sa do të i referohej madhësisë së ndryshimit që pritet të arrihet. Kush do i referohej përcaktimit të grupit të synuar të përfshirë në vlerësim. Ku do të përcaktonte më tej informata specifike mbi zonën e ndërhyrjes. Kur do të ishte e lidhur me përcaktimin e afatit kohor të vetë vlerësimit. 95

110 Një qasje dhjetë hapash në zhvillimin e një sistemi treguesish nga (Martin & Sauvageot, 2011, p. 31) përbëhet nga (1) identifikimi i objektivave; (2) krijimi i një liste të politikave në bazë të këtyre objektivave; (3) zhvillimi i një liste të treguesve; (4) radhitja e të dhënave të nevojshme për të llogaritur treguesit; (5) gjetja e burimeve të të dhënave në dispozicion; (6) llogaritja e treguesve; (7) verifikimi i rezultateve; (8) analiza e treguesve; (9) përzgjedhja e treguesve përfundimtare për sistemin; dhe (10) zgjedhja e paraqitjes së dokumentit të sistemit të treguesve. Një tjetër mënyrë për të zhvilluar një sistem të treguesve që ka të bëjë më shumë me performancën financiare është një qasje që përbëhet nga këto hapa: (1) Mbajtja e një paneli ekspertësh që më tej do të (2) zgjidhnin dimensionet e performancës financiare. Atëherë kjo do të kombinohej me (3) shqyrtimin e literaturës për këtë aspekt të performancës, pasuar nga (4) përzgjedhja e treguesve. Këto (5) tregues përkufizohen më vonë dhe (6) u caktohen të dhëna. Hapat e fundit lejojnë (7) analizën e të dhënave dhe (8) ofrimin e rezultateve. 4.4 Treguesit e NJVL-ve Kjo pjesë e kapitullit shtjellon më tej hapat e modelit të gjeneruar (shih Figurën 4-1) për të zhvilluar një sistem të treguesve për matjen e performancës financiare (kryesisht buxhetore) të NJVL-ve në Maqedoni. Për këtë arsye, ajo do të ofrojë specifikat ose kontekstin e nevojës për të zhvilluar treguesit. Më tej, ajo do të pasojë me pjesën shtesë të literaturës mbi klasifikimet e ndryshme të treguesve të performancës, që shërben is bazë e gjenerimit të treguesve të performancës financiare të NJVL-ve në Maqedoni. Siç shihet në Figurën 4-1, hapat kryesore për gjenerimin e indikatorëve të matjes së performancës së QL-së përbëhen nga: (I) Nevoja e vlerësimit të performancës ; (II) Konsultimi i literaturës; (III) Specifikimi i treguesve dhe përcaktimi i të dhënave të tyre; dhe (IV) Analiza e Faktorëve dhe Rezultateve. Secili prej këtyre hapave përbëhet nga veprime më të detajuara që plotësojnë procesin. 96

111 Figure 4-1 Një Model për Analizimin e Performancës Financiare të NJVL-ve Burimi: Puna e Autorit Konteksti i Treguesve Financiar Konteksti i treguesve financiar përcaktohet së pari nga natyra e vlerësimit të performancës. Prandaj, nuk mund të gjenerohet një listë e treguesve nëse nuk specifikohet konteksti i aplikimit të këtyre treguesve. Në këtë rast, është e një rëndësie të madhe identifikimi i parimit(ve) bazë mbi të cilin vlerësohet performanca e buxhetit. Duke iu referuar praktikave të rekomanduara të buxhetit të përshkruara nga GFOA 20 (SHBA) egzistojnë katër parime që shërbejnë si një kuadër për përmirësimin e buxhetimit në të dy nivelet, nivel qendror dhe lokal (GFOA, 2000): 1. Parimi i - Vendosja e objektivave të gjerë për të udhëzuar vendimmarrjen e qeverisë 2. Parimi II - Zhvillimi i përqasjes për të arritur qëllimet 3. Parimi III - Zhvillimi i buxhetit me përqasje për të arritur qëllimet 4. Parimi IV - Vlerësimi i performancës dhe bërja e rregullimeve Parimi i katërt thekson nevojën për programin dhe performancën financiare që duhet të vlerësohen në vazhdimësi, si dhe nevojën për rregullime për të nxitur progres drejt arritjes së qëllimeve (GFOA, 2000). Praktikat e përgjithshme që vijnë nga ky element i parimit të katërt 20 Government Finance Officers Association ose Shoqata e Zyrtarëve të Financave Qeveritare 97

112 përfshijnë monitorimin, matjen dhe vlerësimin e performancës, performancës buxhetore, gjendjes financiare, faktorëve të jashtëm dhe zbatimin e programit kryesor. Akoma më shumë, vlerësimi i performancës buxhetore mund të jetë ose për qeverinë qendrore ose për buxhetet e pushtetit vendor. Në këtë rast, interesi është në performancën financiare të NJVL-ve. Prandaj treguesit duhet të nxirren kryesisht nga pasqyrat financiare (kryesisht llogaritë buxhetore vjetore) të NJVL-ve në Maqedoni. Lista e treguesve zbatohet njëjtë për të gjitha njësitë e qeverisjes lokale, për hir të së njëjtës përgatitje të buxhetit dhe metodave të njëjta të raportimit Klasifikimi i Treguesve të Performancës Në përgjithësi, ekzistojnë dy grupe të treguesve të performancës: treguesit financiarë dhe jofinanciare (Wilson, 1999, fq 50). Kategoria e parë e treguesve mat koston e dhënies së shërbimeve, ndërsa kategoria e dytë mat cilësinë e ofrimit të shërbimeve publike. Grupi i parë mund të masë: shpenzimet totale për punonjës të një NJVL, koston totale për një anëtar të Këshillit Komunal, koston totale për një nxënës, etj. Grupi i dytë mund të masë përqindjen e banorëve që kanë legalizuar pronën e tyre, ndryshimin në përqindje të notës mesatare vjetore të nxënësve, ose ndryshimin e përqindjes së banorëve që ankohen për prerjen e furnizimit me ujë. Sipas (Wilson, 1999, fq 171.); (Liu, Chen, Mingers, dhe Q Li, 2009); (Jackson, 2012) dhe autorëve të tjerë të financave dhe manaxhimit publik, Vlera për para (VPP) arrihet kur një organizatë e ka arritur vlerën e saj maksimale brenda një strukture të caktuar të burimeve, ose kur ka arritur sukses në tre 3E-të - Ekonomi, Efiçiencë dhe Efektivitet. Ekonomia i referohet shfrytëzimit racional të burimeve në drejtim të kursimit nga ana e shpenzimeve, kohës apo përpjekjeve. Efiçienca nënkupton arritjen e nivelit të njëjtë të prodhimit (outputit) ose të shërbimeve duke përdorur më pak input - shpenzime, kohë apo përpjekje. Me fjalë të tjera, kjo do të thotë bërja e gjërave në mënyrë të duhur. Efektiviteti i referohet ofrimit më të mirë të prodhimit (outputit) ose shërbimeve duke përdorur nivelin e njëjëtë të inputit - shpenzime, kohë apo përpjekje. Me fjalë të tjera kjo do të thotë bërja e gjërave të duhura. Aktualisht, E e katërta - barazia (Ekuiteti)- duhet të merret parasysh, po ashtu. Barazia i 98

113 referohet ndershmërisë dhe drejtësisë së proceseve dhe rezultateve për të gjithë (pa ndonjë dallim). (Jorge, Camões, Carvalho, & Fernandes, 2006) përmbledhin treguesit e manaxhimit të sektorit publik, sipas kritereve të tyre të klasifikimit (shih Tabelën 4-2) që përfshijnë kritere në lidhje me natyrën, në lidhje me objektin që do të matet, në lidhje me të dhënat e disponueshme dhe në përputhje me qëllimin e tyre, të cilët përfshijnë gjithashtu klasifikimin e mësipërm të treguesve. Në lidhje me treguesit e vlerës për para, Jorge, et. al (2006) shton E-në e pestë - Ekselencën (përsosmërinë), duke iu referuar me dy të fundit drejtësisë, drejtësisë së proceseve dhe rezultateve për të gjithë. Tabela 4-1 Klasifikimi i Treguesve të Manaxhimit të Sektorit Publik Kriteret e Klasifikimit Kategoritë Sipas natyrës së tyre Ekonomie Efektiviteti Efiçience Barazie (Ekuiteti) Ekselence (Përsosmërie) Sipas lëndës që matin i Rezultateve i Proçesit i Strukturës i Strategjisë Sipas infomacionit që ofrohet Buxhetor i Kontabilitetit (pasqyrave financiare) Organizacional Social Mbështjellës dhe me ndikim Sipas fushëveprimit Të Brendshme Të Jashtme Burimi: (Jorge, Camoes, Carvalho, & Fernandes, 2006) Lidhur me vlerën për para dhe konceptin e 3E-ve në kuadër të kornizës së vlerësimit, Afonso, et. Al (2003) ofron një model apo matricë të procesit të prodhimit lokal në mënyrë shumë të detajuar duke e konceptuar të gjithë procesin transformues nga treguesit e inputit drejt objektivave, sipas treguesve të procesit, performancës dhe efektivitetit (shih Figurën 4-2). 99

114 Figura 4-1 Modelimi i Procesit të Prodhimit të Sektorit Lokal Burimi: (Afonso & Fernandes, 2003) Për të përmbledhur, të gjitha përqasjet e mësipërme ose modelet e treguesve të qeverisjes lokale theksojnë ose përmbajnë dimensionet si dhe treguesit efiçiencës, e cila do të jetë një tjetër fokus i këtij punimi për të analizuar produktivitetin e qeverisë lokale në Maqedoni. Pjesa e ardhshme e punimit do të pasojë me disa nocione themelore të produktivitetit të sektorit publik dhe matjes së tij. 4.5 Efiçienca e Qeverisë Lokale Produktiviteti nuk është gjithçka, por në afat të gjatë ai është pothuajse gjithçka. Aftësia e një vendi për të përmirësuar standardin e tij të jetesës me kalimin e kohës varet pothuajse tërësisht nga aftësia e tij për të rritur prodhimin (outputin) e tij për punëtor. Paul Krugman, The Age of Diminishing Expectations (1994) Në përgjithësi, produktiviteti përkufizohet si raporti ndërmjet vëllimit të prodhimit dhe vëllimit të inputeve. Me fjalë të tjera, ai mat se me sa efiçiencë janë përdorur inputet ose burimet në një proces të caktuar të prodhimit (apo në një process të ofrimit të shërbimit) për të prodhuar një nivel të caktuar të prodhimit (outputit). Prandaj, produktiviteti më i madh mund të arrihet ose duke ulur inputet, ose duke rritur sasinë apo cilësinë e prodhimit (outputit). Tabela e 100

115 mëposhtme (shih Figurën 4-2) thjeshton konceptin e produktivitet vendor ose efiçiencës së sektorit publik dhe të qeverisë lokale. Figura 4-2 Produktiviteti i Sektorit Publik Burimi: Puna e Autorit Një tjetër mënyrë për të identifikuar natyrën e treguesve gjatë procesit në vetvete është duke i kategorizuar treguesit si tregues të inputit ose outputit 21. Treguesit e inputeve zakonisht paraqesin burimet e përdorura në mënyrë që të gjenerojnë një nivel të caktuar të prodhimit ose outputit. Në rastin e njësive të qeverisjes lokale, treguesit e inputit mund të jenë në formën e niveleve të ndryshme të shpenzimeve për një kategori apo një shërbim të caktuar komunal (shpenzimet e personelit, shpenzimet e mallrave dhe shërbimeve, shpenzimet kapitale), ndërsa tregues outputi mund të jetë çdo tregues që pasqyron nivelin e çdo shërbimi të ofruar nga njësitë e qeverisjes lokale (numri i banorëve që marrin ujë dhe kanalizime, numri i studentëve të regjistruar në arsimin fillor, etj). Egzistojnë shumë studime të cilat tregojnë tregues të ndryshëm të inputit ose të outputit në kontekstin e tyre të veçantë komunal dhe disponueshmërisë së të dhënave (Jorge, Camões, Carvalho, & Fernandes, 2006); (Balaguer- Coll et al., 2002); (Karbowniki & Kula, 2008). 21 Edhe pse kjo pjesë e literaturës mbi treguesit e performancës është duke shqyrtuar studimet bërë për efiçiencën dhe që kanë të bëjnë kryesisht me treguesit e inputit dhe outputit të përdorura, logjika matematikore e modelit të efiçiencës do të shpjegohet në detaje në Kapitullin 5 të Metodologjisë. 101

116 Duke u referuar më sipër, konteksti i vlerësimit tonë kërkon një listë të treguesve që kanë të bëjnë me përdorimin efiçent të burimeve komunale, që do të thotë marrëdhënie inputoutput. Kjo do të thotë që treguesit do të jenë tregues të performancës së njësive lokale. Në një numër të studimeve që lidhen me vlerësimin e performancës së NJVL-ve apo komunave egziston një listë e madhe e treguesve që mund të aplikohen varësisht natyrës së shërbimeve të qeverisë lokale në vlerësim (shih Tabela 4-2). Gjithashtu, përdorimi i tyre është drejtpërdrejt i varur nga disponueshmëria e të dhënave. Metoda kryesore e studimeve të mëposhtme ka qenë DEA (Data Envelopment Analysis ose Analiza Mbështjellëse e të Dhënave) që lejon diferencimin e njësive vendimmarrëse (NJVs) të ndryshme bazuar në efiçiencën ose produktivitetin e tyre. Kjo metodë është rritur shumë në përdorimin e saj dhe reflektohet nga fakti i thjeshtë që kërkimi i fundit i Google mbi metodologjinë e DEAs rezultoi në 0.53 milion rezultate. Në mënyrë të përmbledhur, duke analizuar treguesit e përdorur nga studimet e efiçiencës së qeverisë lokale, shihet qartë që shumica e këtyre studimeve marrin si tregues inputi kryesisht shpenzimet totale të njësisë lokale, ndërsa treguesit e outputit përbëhen nga tregues të drejtpërdrejtë ose proksi që masin nivelin e shërbimit të qeverisë lokale të vendeve të ndryshme. Përqasje e ngjashme do të jetë edhe për këtë studim në gjenerimin e treguesve të inputit dhe outputit, detaje që do ofrohen në kapitullin e metodologjisë. 102

117 Brazil Flemish Flemish Belgjika Australia Ve Tabela 4-2 Lista e Treguesve të Inputit dhe Outputit përdorur në studimet e Efiçiencës së Performancës së QL-së Autor Worthin gton (2000) De Borger & Kerstens (1996a) ndtreguesit e Inputit Treguesit e Outputit Numri i punonjësve me kohë të plotë, shpenzime të tjera fizike, shpenzimet financiare; Paga mesatare komunale, shpenzimet fizike në raport me asetet aktuale, norma mesatare e interesit të paguar në fondet e huazuara Shpenzimet Totale Popullsia, pronat që pranojnë shërbimet e mbeturinave, shërbimet e kanalizimit dhe shërbimet e ujit, gjatësia e rrugëve urbane dhe rurale Numri i përfituesve të granteve minimale të jetesës dhe numri i nxënësve në shkollat fillore lokale, sipërfaqja e objekteve rekreative publike, popullsia totale, pjesë e popullsisë më të moshuar se 65 vjeç Geys and Moesen (2009) Vanden Eeckaut et al. (1993) Shpenzimet Totale Rjedhëse Shpenzimet Totale Numri i përfituesve të granteve minimale të jetesës dhe numri i nxënësve në shkollat lokale fillore, sipërfaqja e objekteve rekreative publike, gjatësia e totale e rrugëve komunale, pjesa e mbeturinave komunale të grumbulluara Gjatësia totale e rrugëve komunale, numri i përfituesve të granteve minimale të jetesës dhe numri i nxënësve në shkollat lokale fillore, popullsia totale, pjesë e popullsisë më të vjetër se 65 vjeç, numri i krimeve të regjistruara Sampaio de Sousa & Ramos (1999) Shpenzimet Rjedhëse Total resident population, domiciles with access to safe water, domiciles served by garbage collection, illiterate population, enrolment in primary and secondary municipal schools Totali i popullsisë rezidente, banues me qasje në ujë të sigurt, banues shërbyer me mbledhjen e mbeturinave, popullsia analfabete, regjistrimi në shkollat fillore dhe të mesme të komunës 103

118 Portugali Korea e Jugut Greqi Finlandë Portugali Brazil Sampaio de Sousa & Stosic (2005) Shpenzimet Rjedhëse, numri i mësuesve, shkalla e vdekshmërisë foshnjore, shërbimet shëndetësore dhe spitalore Popullsia Totale dhe jo analfabet, norma e regjistrimit në shkolla, frekuentimi nxënësve në shkollë, numri i nxënësve që kalojnë në vitin tjetër, numri i nxënësve në klasën e duhur sipas shkollave, banues me qasje në ujë të sigurt, banues shërbyer me mbledhjen e mbeturinave, Afonso & Fernand es (2005) Shpenzimet Rjedhëse shërbimet sociale, arsimimi( regjistrimi), shërbimert kulturore, higjienë publike, organizimi territorial(numri i lejeve për ndërtim), infrastruktura (gjatësia rrugore) Loikkan en & Susiluot o (2005) Athanas sopoulus & Triantis (1998) Shuma e shpenzimeve operative neto në sigurimin e shërbimeve shëndetësore dhe shoqërore, kulturës dhe arsimit (vlerësuar me çmime e 1995) Shpenzimet operative (shpenzimet për shërbime, paga, mirëmbajtje dhe materiale) Qendrat e kujdesit ditor të fëmijëve, kujdesi themelor shëndetësor, kujdesi dentar, numri i krevateve në repartet e kujdesit themelor shëndetësor, kujdesi institucional për të moshuar dhe me aftësi të kufizuara, shkollat të përgjithshme, shkollat e mesme dhe të lartë, bibliotekat komunale Numri aktual i amvisërive, sipërfaqja mesatere e banimit, sipërfaqja industriale e përdorur, zonat turistike Tanaka (2006) Afonso & Fernand es (2006) Shuma e shpenzimeve të fuqisë punëtore, të kapitalit dhe kostot jo të personelit Shpenzimet totale për Banorë Shpenzimet e ndihmës sociale për familje, numri fëmijëve për çerdhe, raporti mësues-nxënës, gjatësia e rrugëve sipas zonave, mbeturina për kokë banori, zjarrfikës për kokë banori, popullsia totale, sipërfaqja, pjesa pupulsisë më e <15, dhe më e > 65, çmimi input punës Llogaritja e një treguesi të vetëm të performancës komunale nga disa shërbime komunale 104

119 Africa e Jugut Africa e Jugut Portugali Spanjë Spanjë Portugali Afonso & Fernand es (2008) Balaguer -Coll & Prior (2009) Benito et al. (2010) Shpenzimet totale për Banorë Shpenzimet Totale Shpenzimet e personelit, konsumi rjedhës, tranfertat rrjedhëse Llogaritja e një treguesi të vetëm të performancës komunale nga disa shërbime komunale Numri i pikave të ndriçimit, popullsia, mbeturina të mbledhura, sipërfaqja e infrastrukturës rugore, sipërfaqja e parqeve publike Tregues të ndryshëm të outputit për këto ofrues të shërbimeve publike: policia, kultura, sporti, zonat e gjelbra, mbledhja e mbeturinave dhe furnizimi me ujë Jorge et al 2006 Shpenzimet Totale, Shpenzimet e personelit, shpenzimet kapitale, shpenzime për të mira dhe shërbime Numri i banorëve më të vegjël se 15 dhe më të moshuar se 65, numri i shkollave bazike dhe fillore, numri i nxënësve të regjistruar në shollat fillore, përdorimi i ujit, numri i lejeve të ndërtimit të dhëna në një vitë, indikatori i zhvillimit shoqëror bazuar në ligjin e financave lokale Monkam 2011 Shpenzimet totale operative dhe rrjedhëse the number of consumer units receiving water, the number of consumer units receiving sewerage and sanitation, the number of consumer units receiving solid waste management, the number of consumer units receiving electricity, the total population per municipality numri i njësive të konsumit që marrin ujë, kanalizim dhe higjienë publike, energji elektrike dhe menaxhim të mbejteve inerte, dhe numri total in popullsisë sipas komunave. Van der Vlera e shpewnzimeve të personelit dhe të Westhize ardhurat totale operative n & Dollery 2008 Burimi: Përmbledhje e studimeve të ndryshme veçanërisht nga (Kalb, Geys, & Heinemann, 2010, p. 8). numri i përgjithshëm i familjeve që marrin ujë, higjienë publike, energji elektrike dhe shërbim të mbejteve 105

120 4.6 Përcaktuesit e Performancës së Qeverisë Lokale Meqë analiza empirike e punimit zgjerohet më tej në një analizë dyfazore të llogaritjes së nivelit të efiçiencës dhe analizës së marrëdhënies në mes të përcaktuesve të performancës ose të efiçiencës së qeverisë lokale dhe nivelit të efiçiencës, kjo pjesë e literaturës do të përqendrohet në taksonominë e përcaktuesve të performancës së përgjithshme të qeverisë lokale dhe performancës së efiçiencës së qeverisë lokale. Një studim me kontribut të madh për përcaktuesit e efiçiencës së QL-së është ai i (Cruz & Marques, 2013), i cili ka shqyrtuar 250 artikuj të plotë të botuar në Scopus ose Thomson Reuters Web of Knowledge që nga viti Një përfundim i këtij punimi është që përfshirjes së faktorëve të mjedisit ose përcaktuesve në analizat empirike të efiçiencës shpesh i mungon struktura. Për këtë arsye, autorët ofrojnë një klasifikim të përgjithshëm të variablave shpjeguese të mjedisit operacional duke treguar origjinën dhe klasin (llojin) e tyre (shih Tabelëm 4-3). Gjithashtu, autorët ofrojnë një klasifikim të detajuar të përcaktuesve të përdorur në studimet e fundit të performancës së qeverisë lokale (shih Tabelën 4-4). Është e rëndësishme të theksohet që autori përdor performancën afatgjatë të qeverisë lokale në kontekstin e efiçiencës së qeverisjes lokale. Tabela 4-3 Taksonomia e Përgjithshme e Mjedisit Operacional të QL-së Burimi: (Cruz & Marques, 2013, p. 93) 106

121 Siç shihet nga tabela 4-4, faktorët ose variablat shpjeguese të mjedisit operacional që ndikojnë në efiçiencën e qeverisë lokale janë klasifikuar, në nivelin më të përgjithshëm, në pesë lloje të origjinës së tyre: natyrore - faktorë që lidhen me natyrën dhe përcaktimet e tjera të njësive të qeverisjes lokale; konsumatore - sjellja, karakteristikat dhe cilësia e përdoruesve të fundit pra konsumatorëve të NJVL-ve; institucionale - sjellja dhe kapaciteti i institucioneve për të ndërvepruar me njësitë e qeverisjes lokale; të trashëgimisë - aspekte të trashëguara formuar nga vendimet e kaluara historike të njësive të qeverisjes lokale; dhe, të tregut - sjellja e tregut në të cilin operojnë NJVL-të. Gjithashtu, çdo origjinë e faktorëve ndahet më tej në llojet e faktorëve. Faktorët natyral ndahen në faktorë të lidhur me burimet dhe kufizimet natyrore. Faktorët që kanë të bëjnë me konsumatorët ndahen në faktorë socio-kulturor, demografik dhe ekonomik. Faktorët institucional ndahen në faktorë rregullues, politik dhe ekonomik. Faktorët që kanë të bëjnë me trashëgiminë ndahen në faktor hapësiror, teknikoinfrastrukturor dhe ekonomik. Faktorët e lidhur me tregun ndahen në faktorë të konkurencës, të furnizuesve dhe ekonomik. Ndarja më e detajuar, pra ajo e llojeve të faktorëve të mjedisit operacional (në Figurën 4-3), lë hapësirë dhe përputhet me klasifikime mbivendosëse nga autorë të tjerë. Për shembull, variabla apo faktorët ekonomik marrin pjesë në pothuajse të gjitha (katër nga pesë) origjinat e mjedisit operacional. Prandaj, kjo taksonomi ofron një kuptim më të mirë në lidhje me natyrën e secilës variabël shpjeguese që mund të ndikojë në performancën e QL-së. Për këtë arsye, lehtë mund të identifikohen (gjenerohen) variablat që përshtaten me kontekstin e qeverisjes lokale të vendit në fjalë. Duke bërë krahasimin e Tabelave 4-3 dhe 4-4, është e qartë që variablat shpjeguese të lidhura me tregun nuk janë radhitur me përcaktuesit e performancës së QL-së, për arsye se faktorët e tregut, si një kategori zbatohen me kufizime në kontekstin e manaxhimit të qeverisjes lokale në krahasim me manaxhimin e sektorit privat. Megjithatë, praktika të tilla janë më të disponueshme në vendet e zhvilluara, ku niveli i lartë i decentralizimit dhe tregjet e zhvilluara kanë lejuar komunat të financojnë investimet e tyre nëpërmjet boneve. Kjo nuk është një rast gjithë-përfshirës për Maqedoninë ose pushtetin lokal të vendeve të Ballkanit Perëndimor, edhe pse egziston një presion i vazhdueshëm për qeverisjen lokale për të përmirësuar vlerësimin e tyre kreditor, gjë që mund të bëjë qeveritë lokale të hyjnë në tregjet e kapitalit. Kjo tezë në 107

122 vetvete do të ndihmonte NJVL-të në Maqedoni për të hartuar tregues të qeverisjes lokale që do të lejonin publikun të aksesonin informata të caktuara të performancës financiare dhe do të lehtësonte disi radhitjet kreditore të njësive lokale. Tabela 4-4 Taksonomia e përcaktuesve të Performancës së QL Përcaktues Natyror Përcaktues Lidhur me Qytetarët Përcaktues Insitutucional Përcaktues të trashëgimisë Burimet Socio-kulturore Regulatore Hapësinor Trashëgimia Pjesëmarrja demokratike Institucionet buxhetore Bashkim Numri i akomoduesve turistik Indeksi i zhvillimit Niveli i decentralizimit Sipërfaqja Turizmi Niveli i arsimit Largësia e rethit nga kryeqyteti Ekzistenca e sindikatave të lira të zgjedhësve Numrin i qyteteve fqinje Indeksi i mirëqenies Shkalla Shtrirja e shërbimit të gazetave Arsimi fillor Arsimi i mesëm Pjesa e listave lokale në këshillin komunal Arsimi i lartë Pjesëmarrja e votuesve Kufizimet Demografike Politike Tekniko/infrastrukturore Ndjeshmëria mjedisore Grup mosha Ideologjia Ekzistenca e bibliotekave Numri i udhëtarëve Partitë socialiste dhe liberale Indeksi i Informatizimit Numri i votuesve Numri i këshiltarëve Investimet infrastrukturore Përqindja e emigrantëve Termi në vite i kryetarit Numri in policëve Numri i popullësisë Fragmentimi/koncentrimi politik Dendësia e popullsisë Përqindja e votave të marë nga partia kryesore Rritja e popullsisë Lloji i qeverisjes Popullata mbi 65 vjeç Popullata nën 14 vjeç Popullsia fetare Përqindja e punëtorëve Përqindja e pronarëve të shtëpive Papunësia Pupullsia urbane Madhësia e familjes Ekonomike Ekonomike Ekonomike Të ardhurat Tregtia Shërbimi i huasë Fuqia blerëse Ndërmarrjet Tarifat dhe gjobat Autonomia fiskale Deficiti financiar Kapaciteti fiskal Detyrimet financiare Industria Norma e tatimit në pronë Ndërmarjet shërbyese Barra tatimore Përqindja e granteve blok Përqindja e shpenzimeve në kostot e shërbimit Madhësia e granteve blok Burimi: (Cruz & Marques, 2013, p. 94) Numri i madh i artikujve të ndryshëm në fushën e faktorëve që ndikojnë në efiçiencën e qeverisë lokale përshkruajnë një listë të gjatë të përcaktuesve të efiçiencës së qeverisjes lokale. Disa nga këto artikuj ofrojnë lista të gjata të faktorëve ndikues (Seiferta & Nieswand, 2013), ndërsa disa të tjerë i kategorizojnë ato në kategori të mëdha në varësi të karakteristikave të tyre që kanë të bëjnë me qeverisjen lokale (Cruz & Marques 2013; Balaguer et al, 2002; Mandle 2009, Karbownick dhe Kula, 2009). Ato janë grupuar kryesisht në kategoritë e mëposhtme: faktorë socio-ekonomik, politik, financiar, gjeografik dhe demografik që shpjegojnë nivelin e efiçiencës së çdo NJVL-je. Është e rëndësishme të theksohet që disa studime të efiçiencës së 108

123 QL-së përdorin disa nga variablat e sipërpërmendura si tregues inputi ose outputi. Megjithatë, këto variabla nuk përdoren në të njëjtën kohë si tregues inputi dhe variabël shpjeguese, por janë përdorur ose në njërën ose në tjetrën anë në faza të ndryshme të analizës së efiçiencës. Për hir të këtij studimi, tabela e mëposhtme ofron një listë të gjerë të variablave që kanë treguar ndikim pozitiv ose negativ në rezultatet e efiçiencës së QL-së. Tabela 4-5 ofron natyrën e modeleve të regresionit të përdorur pasi janë llogaritur pikët ose rezultatet e efiçiencës së njësive lokale, të tilla si regresioni Tobit, OLS, zbutja jo-parametrike, dhe regresioni i cunguar. Disa prej këtyre variablave janë përdorur, pasi u përshtatën në kontekstin e NJVL-ve në Maqedoni. Gjithashtu, numri i këtyre variablave kontekstuale ndikuese u kufizua nga disponueshmëria e të dhënave të tyre apo të dhënave të proksit të tyre. 109

124 Tabela 4-5 Pasqyrë e analizës së fazës së dytë në efiçiencën e QL-së Gjetjet Kryesore Autorët Mostra Metoda Impakti pozitiv në efiçiencë Impakti negativ në efiçiencë De Borger et al.(1994) 589 Komuna të Belgjikës Tobit Taksa të larta lokale Banorë me të ardhura më të larta Niveli arsimor i banorëve Grantet blok për banorë Numri i partive në koalicion De Borger and 589 Komuna të Tobit Taksa të larta mbi pronën Grantet blok Kerstens (1996) Belgjikës Niveli arsimor i banorëve Banorë me të ardhura më të larta Athanassopoulos and Triantis (1998) Balaguer-Coll etal. (2002) Loikkanen and Susiluoto(2006) Balaguer-Coll etal. (2007) Giménez and Prior(2007) Afonso and Fernandes (2008) 172 Komuna Greke Tobit Përqindja e lartë e tarifave dhe gjobave në të ardhurat komunale Burimi: (Seiferta & Nieswand, 2013) Dendësia e pipullsisë Përqindja e lart e investimeve në Grantet totalin e shpenzimeve Lidhjet partiake me qeverinë qendrore Komuna Spanjolle Tobit Popullsitë më të mëdha Të ardhura më të larta tatimore për banor Niveli i komercializmit Grante më të larta për banorë 353 Komuna OLS Niveli arsimor më i lartë i Popullsi të mëdha Finlandeze(1994- banorëve 2002) Strukturë e dendurë urbane Banorë me të ardhura më të larta Përqindje e lartë e punëtorëve Lokacion periferik komunal vjeç Strukturë e larmishme e shërbimeve Papunësia 414 komuna të Valencias 258 Komuna katalonas 278 Komuna Portugeze Hauner (2008) 89 rajone ruse Regresion i shkurtuar (Truncated) Loikkanen et al. (2011) 353 Komuna Finlandeze( ) Zbutja joparametrik Popullsitë më të mëdha Të ardhura tatimore Të ardhura vetjake Deficit Grante Tobit Popullsitë më të mëdha Largësia e rethit nga kryeqyteti i rajonit Të ardhurat e banorëve Komercializim Turizëm Tobit Niveli arsimor i banorëve Fuqia blerëse e banorëve Të ardhurat e banorëve Grante federale Qeverisje e mirë Shpenzim më të lartë Kontroli demokratik OLS Strukturë e dendurë urbane Papunësi e lartë Përqindje e lartë e punëtorëve komunal vjeç Niveli i arsimit të kryetarit Kooperimi Popullsi të mëdha Lokacion periferik 110

125 Studimet e mësipërme të cilat ofrojnë aspekte sasiore dhe cilësore të gjetjes së përcaktuesve të duhur për të vlerësuar performancën e qeverisjes lokale është kombinuar me natyrën e performancës së NJVL-ve. Kjo shërben si një themel i ndarjes së asaj që është tregues inputi, outputi ose variabël shpjegues gjatë vlerësimit të performancës së QL-së. Një listë e detajuar dhe shpjegimi i variablave shpjeguese ose përcaktuesve të performancës së qeverisjes lokale të Maqedonisë ofrohet në kapitullin e Metodologjisë. 4.7 Konkluzione Për të dhënë një përmbledhje të kapitullit, kjo pjesë e punimit përpiqet të tregojë një qasje më të detajuar drejt krijimit të një sistemi të treguesve (financiare) që mund të përdoren për të vlerësuar performancën (financiare dhe të efiçiencës) e njësive të qeverisjes lokale në Republikën e Maqedonisë. Parimet kryesore të vendosjes së treguesve të performancës janë: nevoja e vlerësimit të performancës; konsultimi i literaturës; specifikimi i treguesve dhe përcaktimi i të dhënave të tyre; dhe analiza e faktorëve dhe rezultateve. Secili prej këtyre hapave përbëhet nga veprime më të detajuara që plotësojnë procesin. Shumica e studimeve të fokusuar në vlerësimin e performancës nuk ofrojnë një bazë të zgjeruar në të cilën sistemi i treguesit është gjeneruar. Kështu që, ky punim kontribuon në këtë aspekt. Është e rëndësishme të theksohet që pjesa e parë e literaturës është e bazuar kryesisht në raportet dhe analizën e treguesve që ofrojnë një kornizë për vlerësimin e performancës, ndërsa pjesa e dytë është e përqendruar në studime të ndryshme të kryera nga studiues dhe shkrimtarë të fushës së analizës së performancës financiare, kryesisht ato mbi vlerësimin e performancës dhe efiçiencës së komunave apo njësive lokale në nivel botëror. Gjenerimi i treguesve ngre kërkime të mëtejshme për ata që janë të interesuar në përdorimin e treguesve për vlerësimin një performance të caktuar apo një aspekti të caktuar të saj. Përveç kësaj, ajo duhet të shërbejë si një faktor shtytës për të gjitha palët e interesuara të qeverisjes lokale, sidomos zyrtarët e qeverisë për nevojën e mbledhjes së të dhënave dhe të ofrimit të tyre për publikun në lidhje me performancën financiare të komunave të tyre. 111

126 5 KAPITULLI 5 METODOLOGJIA E PUNIMIT Ky kapitull ofron në mënyrë të detajuar përqasjen e punimit në tërësi duke filluar me pyetjet kërkimore. Pastaj ai vazhdon me hartimin e kërkimit, karakteristikat e populimit, mbledhjen e të dhënave, metodat e analizës së të dhënave dhe disa diskutime mbi vlefshmërinë e vetë kërkimit. 5.1 Pyetja Kërkimore Meqë punimi është përqendruar në vlerësimin e performancës së qeverisë lokale, çështja kërkimore ka të bëjë me identifikimin e ndryshimeve në treguesit financiarë të performancës së NJVL-ve, si dhe ndryshimit në rezultatet e efiçiencës. Gjithashtu, punimi përpiqet të shpjegojë ndikimin e faktorëve lokal shpjegues për rezultatet gjeneruara të efiçiencës nga analiza e efiçiencës së qeverisë lokale. Hipotezat që linding nga pyetjet e kërkimit janë të shënuara më poshtë në formën e dy hipotezave kryesore. Pastaj, hipoteza e dytë lejon për të gjeneruar një numër të nën-hypotezave. Secila nga këto nën-hypopunimi i përket çdo faktori shpjegues i efiçiencës lokale identifikuar në literaturën përkatëse. Hipotezat: H1: Treguesit financiarë të NJVL-ve në RM janë relativisht të njëjtë. H2: Efiçienca e shërbimeve të NJVL-ve në RM është relativisht e njëjtë. H3: Përcaktuesit e mjedisit operacional kanë ndikim të ndryshëm në nivelin (pikët) e efiçiencës së NJVL-ve. Nën-hipotezat: H2.1: Egziston një marrëdhënie negative në mes të transfertave dhe efiçiencës së QL-së H2.2: Egziston një marrëdhënie negative në mes të të ardhurave tatimore dhe efiçiencës së QL-së. H2.3 = Egziston një marrëdhënie pozitive në mes të të ardhurave nga taksat e gjobat dhe efiçiencës së QL-së. H2.4 = Egziston një marrëdhënie negative në mes të dendësisë së popullsisë dhe efiçiencës së QL-së. H2.5 = Egziston një marrëdhënie negative në mes të sipërfaqes dhe efiçiencës së QL-së. 112

127 H2.6: Egziston një marrëdhënie negative në mes të mazhorancës politike dhe efiçiencës së QL-së. H2.7: Egziston një marrëdhënie pozitive në mes të komercializmit (aktivitetit të biznesit) dhe efiçiencës së QL-së. H2.8: Egziston një marrëdhënie negative në mes të përkatësisë etnike maqedone dhe efiçiencës së QL-së. H2.9: Egziston një marrëdhënie pozitive në mes të (numrit) votuesve dhe efiçiencës së QLsë. H2.10: Egziston një marrëdhënie negative në mes të distancës nga kryeqyteti dhe efiçiencës së QL-së. H2.11: Egziston një marrëdhënie negative në mes të ndjeshmërisë së dimrit dhe efiçiencës së QL-së. H2.12: Egziston një marrëdhënie pozitive në mes të turizmit dhe efiçiencës së QL-së. H2.13: Egziston një marrëdhënie pozitive në mes të urbanizmit (NJVL-ve urbane) dhe efiçiencës së QL-së. 5.2 Hartimi i Kërkimit Fillimisht, është e rëndësishme të theksohet që çështja kryesore kërkimore apo motivi për këtë kërkim erdhi si rezultat i përvojës personale politike në pozicionin e anëtarit të zgjedhur të komunës së Vrapçishtit në Maqedoni, si dhe pozicionit të Kryetarit të Komisionit Buxhetor dhe Financave në Këshillin Bashkiak. Ky pozicion përmban përgjegjësinë e të kuptuarit dhe thjeshtimit të informacionit financiar lidhur me buxhetin dhe financat e tjera, veçanërisht kur propozohet, diskutohet dhe miratohet buxheti komunal. Prandaj, punimi fillon me një kuptim të thellë të buxhetit dhe llogarive përfundimtare financiare të njësive të qeverisjes lokale dhe zgjerohet më tej në gjetjen e teknikave të ngjashme me të biznesit, të cilat mund të ndihmojnë për të analizuar shkencërisht performancën financiare dhe përdorimin efiçent të financave të kufizuara në qeverinë lokale. Ky preokupim kërkimor ka vazhduar me vlerësimin e literaturës duke konsultuar më shumë se 150 artikuj të revistave më të njohura shkencore në lidhje me teoritë e ekonomisë dhe manaxhimit që kanë ndikuar në kuptimin dhe vlerësimin e performancës dhe efiçiencës së QL-së. Një pjesë e madhe 113

128 e këtyre artikujve dhe studimeve empirike janë të lidhur me manaxhimin e ri publik dhe efiçiencën e qeverisjes lokale nëpërmjet data envelopment analysis ose DEA. Duhet të theksohet që të gjithë këto artikuj kishin pyetje të mirë kërkimore dhe teori të mirëformuar. Gjithastu ata ishin të rëndësishëm, të pranueshëm, të besueshëm dhe me vlerë empirike. Duke iu referuar literaturës që ofron një kuptim të gjerë mbi punën e qeverisë lokale dhe veçanërisht preokupimeve të efiçiencës, si dhe literaturës mbi analizat empirike mbi efiçiencën e performancës së qeverisë lokale, punimi përfshin kërkimin cilësor dhe sasior. Kërkimi cilësor apo kualitativ është përdorur kryesisht për pjesën e literaturës dhe studimeve egzistuese inkorporuar në tre kapitujt e parë, ndërsa kërkimi sasior apo kuantitativ është përdorur kryesisht në kapitullin e katërt të hartimit të metodologjisë dhe atë të pestë të gjetjeve duke analizuar treguesit financiarë dhe treguesit e efiçiencës, si dhe duke analizuar përcaktuesit ose faktorët shpjegues të efiçiencës së qeverisjes lokale në të gjitha NJVL-të në Maqedoni. Në vijim janë fazat kryesore të ndjekura në këtë punim: Pas analizës se cilat janë aktivitet apo veprimet financiare në lidhje me të hyrat dhe shpenzimet që janë deleguar për të u manaxhuar nga NJVL-të, arrihet të kuptohet natyra e vendimeve financiare ose buxhetore të deleguara në njësitë e qeverisjes lokale. Kjo është kombinuar me literaturën në lidhje me gjenerimin e treguesve financiar dhe të efiçencës të sektorit publik dhe atij lokal. Bazuar në kombinimin e dy hapave paraprak arrihet të gjenerohen treguesit financiar që mund të përdoren për të analizuar pozicionin financiar ose buxhetor, si dhe nivelin e efiçencës së njësive të qeverisjes lokale. Pas gjenerimit të një liste të gjerë të treguesve të reflektuara nga të dhënat e llogarive përfundimtare të audituara të NJVL-ve, është formuar dhe llogaritur një Index Financiar i NJVL-ve duke i lejuar të gjitha NJVL-të të radhiten sipas performancës së tyre financiare. Përveç kësaj, kërkimi ofron një analizë të efiçiencës së ofrimit të shërbimeve të QL-së duke përdorur treguesit e përmendur në literaturën dhe studimet empirike mbi efiçiencën e QLsë dhe përshtatjen e tyre në kuadër të QL-së dhe disponueshmërisë së të dhënave në Maqedoni. Këto tregues janë në formën e treguesve tl inputit, outputit dhe përcaktuesve të nivelit të efiçiencës përmes të gjitha NJVL-ve në Maqedoni. 114

129 Raporti i treguesve të outputit mbi inputin lejon gjenerimin e pikëve të efiçiencës si dhe radhitjen e njësive lokale sipas këtyre pikëve të fituara nga secila njësi. Më tej, rezultatet (pikët) e efiçiencës janë përdorur si një variabël e varur për të analizuar faktorët kryesorë përcaktues që kanë kontribuar në rezultatet e efiçiencës së NJVL-ve në Maqedoni. Këta faktorë përcaktues janë nxjerrë nga studimet empirike të efiçiencës së QLsë dhe pastaj janë përshtatur me kontekstin e QL-së dhe disponueshmërisë së të dhënave. 5.3 Karakteristikat e Popullimit Objektivi i analizës në punim përfshin të gjithë popullsinë e 84 njësive të qeverisjes lokale që përfaqësojnë të njëjtin grupim të qeverisë lokale në Maqedoni, me përjashtim të qytetit të Shkupit i cili ka status të veçantë dhe ndikon negativisht në saktësinë e vlerësimit krahasues të komunave të tjera. Prandaj, Komuna e Shkupit e përbërë nga 12 NJVL në rajonin e Shkupit nuk është e përfshirë në punim, sepse ajo i referohet një formacioni tjeter të qeverisë lokale. Komuna e Shkupit si e tillë gëzon një status të veçantë për shkak të madhësisë, përqendrimit të popullsisë dhe rëndësisë në vend. 5.4 Mbledhja e të Dhënave Punimi përfshin të dhënat marrë nga buxheti operativ (llogaritë vjetore buxhetore të 1 Janar- 31 Dhjetor) për 84 NJVL-të për vitin Llogaritë vjetore përfundimtare të QL-së janë të audituara nga Departamenti i Thesarit në kuadër të Ministrisë së Financave në Maqedoni. Në kuadër të këtyre llogarive vjetore ishte e mundur të nxirren të dhëna mbi buxhetet lokale dhe të gjenerohen të tregues për sa i përket të hyrave dhe shpenzimeve të NJVL-ve. Arsyet kryesore për të zgjedhur llogarinë vjetore të komunës është se ajo paraqet informacionin kryesore financiar që mund të merret në një format standard të organizuar për të gjitha njësitë e qeverisjes lokale në Maqedoni. Raportimet e tjera financiare nuk janë standardizuar dhe nuk bëhen publike akoma në nivel të të gjitha njësive të qeverisjes lokale. Egzistojnë disa njësi qendrore ose komuna qe raportojnë madje edhe nëpëmjet faqeve të internetit ose vendimeve të Këshillit Bashkiak (Komunal) në formë shtesë të buxheteve apo llogarive vjetore financiare. Megjithatë kjo nuk është një praktikë gjithpërfshirës për të gjitha komunat, sidomos për ato më të voglat. Një përfitim tjetër nga marrja e të dhënave nga raportet 115

130 vjetore përfundimtare është që ata nuk janë të ndikuara nga procesi i këtij kërkimi apo kërkimeve të tjera eventualisht. Të dhënat e gjeneruara nga llogaritë vjetore mundësojnë kryerjen e analizave të ndryshme financiare për një NJVL, si dhe në formë krahasuese ndërmjet të gjitha NJVL-ve. Gjithashtu, kërkimi përdor të dhëna nga Enti Statistikor i Maqedonisë. Në mënyrë të veçantë, Baza Statistikore organizuar në seksionin e Statistikave sipas Komunave (SSO, 2015) është përdorur për të dhëna të tjera përveç buxheteve të NJVL-ve, duke përfshirë popullsinë, kategoritë e popullsisë, numrin e studentëve të regjistruar në arsimin fillor dhe të mesëm, gjatësinë e rrugëve lokale dhe kështu me rradhë. Burimi i të dhënave është specifikuar më poshtë për secilin tregues të përdorur në analizën a këtij kërkimi. 5.5 Metodat e Analizës së të Dhënave Duke marrë parasysh qëllimin e këtij punimi që është i radhitja ose analizimi në mënyrë relative të të gjitha NJVL-ve në bazë të performancës së tyre financiare, si dhe efiçiencës së performancës së tyre, siç u përmend më lart, punimi do të analizojë treguesit financiarë, si dhe pikët (rezultatet) e efiçiencës financiare, duke përdorur tre metoda themelore të kërkimit që përfshijnë: ndërtimin e një indeksi për radhitjen financiare, aplikimin e modelit DEA për radhitjen sipas efiçiencës së performancës dhe regresionit OLS për të testuar ndikimin e përcaktuesve në ecurinë e efiçiencës së QL-së. Kjo pjesë e punimit shpjegon në mënyrë të detajuar secilin nga këto tre metoda të përdorura që janë përmbledhur në Figurën

131 Indeksi Financiar i QLsë Efiçienca e QL-së Përcaktuesit e Efiçiencës së QL-së Zgjedhja e Treguesve Financiar Shpjegimi i tyre në relacion me buxhetin e NJVL-së Sigurimi i të dhënave për secilin Indikator & vendosja e tyre në SPSS Analiza Përshkruese e Treguesve Gjenerimi i Indeksit duke normalizuar të gjithë Treguesit Rank LGUS accordingly Përkufizimi i Modelit DEA Gjenerimi i Treguesve të Inputit dhe Outputit Vënia e të dhënave në excel dhe programin kompjuterik të DEA-s Gjenerimi i pikëve të efiçiencës DEA Radhitja e NJVL-ve në bazë të pikëve të efiçiencës DEA Gjenerimi i përcaktuesve të efiçiencës sipas hipotezave Përkufizimi i modelit Venia e të dhënave në eviews Analiza e përcaktuesve të efiçiencës së performancës Figura 5-1 Metodat e Analizës së të Dhënave Burimi: Puna e Autorit Ngjashëm me Figurën 5-1, më poshtë ofrohet një listë më e detajuar e hapave që përbëjnë tre metodat e përdorura të analizave në këtë studim që do të trajtohen akoma në seksionet pasuese të këtij kapitulli. 1. Ndërtimi i Indeksit Financial të QL-së Zgjedhja e treguesve financiar Shpjegimi i tyre në relacion me buxhetin e NJVL-së Marrja ose sigurimi i të dhënave për secilin tregues dhe për të gjitha NJVL-të e Maqedonisë Vënia e të dhënave në Excel dhe SPSS Ofrimi i statistikave përshkruese për secilin tregues të përdorur në krijimin e indeksit financiar të të gjitha NJVL-ve Krijimi i Indeksit të NJVL-ve nga të gjithë treguesit e zgjedhur financiar duke i normalizuar ato në të njëjtën mënyrë Përdorimi i këtij indeksi për të radhitur të gjitha NJVL-të 2. Analiza e efiçiencës së performancës së të gjitha NJVL-ve duke përdorur metodën DEA 117

132 Përkufizimi i modelit DEA Gjenerimi i treguesve të inputit dhe outputit të shërbimeve të qeverisë lokale nën kompetencat e NJVL-ve Vënia e të dhënave në Excel dhe SPSS Aplikimi i modelit DEA dhe llogartija e pikëve të efiçiencës për secilën NJVL Radhitja e të gjitha NJVL-ve sipas pikëve të efiçiencës 3. Analiza e përcaktuesve në pikët e efiçiencës së QL-së Gjenerimi i faktorëve shpjegues ose përcaktuesve të efiçiencës së performancës së QLsë duke treguar maredhënien e hipotezuar (pritur) Përkufizimi i modelit të regresionit OLS Vënia e të dhënave në eviews Aplikimi i modelit dhe gjykimi i marrëdhënieve në mes të variablave në model Pjesa në vijim e metodologjisë do të ofrojë në mënyrë të detajuar hapat e kërkimit dhënë më sipër Ndërtimi i Indeksit Financiar të QL-së Ky seksion shpjegon metodologjikisht përqasjen e përdorur deri në krijimin e indeksit dhe si rrjedhojë rangimit apo radhitjes së njësive lokale. Kjo përqasje përbëhet nga këto hapa: përzgjedhja e treguesve financiarë duke përdorur të dhënat buxhetore ose llogarinë përfundimtare të NJVL-së; përcaktimi i marrëdhënies së secilit treguesve me buxhetin lokal; ofrimi i statistikave përshkruese për secilin tregues financiar; normalizimi i çdo treguesi; formimi i indeksit financiar të QL-së; dhe radhitja e të gjitha NJVL-ve sipas rezultateve të indeksit financiar Zgjedhja e treguesve financiar Duke patur parasysh zhvillimet në literaturën mbi gjenerimin e treguesve të qeverisjes lokale, si dhe përputhjen e saj me natyrën dhe operimin e sektorit të qeverisjes lokale në Maqedoni, më poshtë ofrohen detaje mbi gjenerimin dhe shpjegimin e secilit tregues financiar që do të përbëjnë indeksin financiar të QL-së. Lista e treguesve të gjeneruar financiar është dhënë në Tabelën 5-1. Sipas anës buxhetore që ato përfaqësojnë ose sipas pozicionit buxhetor të këtyre zërave në llogaritë përfundimtare të komunave, si dhe lidhjen e tyre me treguesit e tjerë, treguesit buxhetore apo financiare të qeverisë lokale janë grupuar në tre kategori (shih Tabelën 5-1): Treguesit Analitik të të Ardhurave, Treguesit Analitik të Shpenzimeve, dhe Treguesit 118

133 Sintetik të të Ardhurave dhe Shpenzimeve. Shpjegimi i secilit tregues është dhënë në Tabelën 5-2. Tabela 5-1 Treguesit Financiar të NJVL-ve në Maqedoni 5 Tregues analitik të të ardhurave: Të Ardhurat totale për banor; Të Ardhurat Tatimore për banor; Transfertat Ndërqeveritare për banor; Të Ardhurat Jotatimore për banor; Të Ardhurat Kapitale për banor; Treguesit Financiar të NJVL-ve 10 Tregues analitik të shpenzimeve (sipas Kategorisë & Programit): Shpenzimet totale për banor; Shpenzimet totale për Paga & Kontribute për banor; Shpenzimet totale për Rezerva dhe të Tjera për banor; Shpenzimet totale për Mallra & Shërbime për banor; Subvencionet dhe Transfertat totale për banor; Përfitimet Sociale totale për banor; Shpenzimet totale Kapitale për banor; Shpenzimet totale të Këshillit Komunal për banor; Shpenzimet totale të Kryetarit të Komunës për banor; Shpenzimet totale të Administratës së Komunës për banor; 10 Tregues sintetik të të ardhurave & shpenzimeve: Të Ardhurat Tatimore / Të Ardhurat Totale; Të Ardhurat Jotatimore / Të Ardhurat Totale; Të Ardhurat Kapitale / Të Ardhurat Totale; Transfertat Ndërqeveritare / Të Ardhurat Totale; Shpenzimet e Kryetarit / Shpenzimet Totale; Shpenzimet e Këshillit Komunal/ Shpenzimet Totale; Shpenzimet e Administratës/ Shpenzimet Totale; Shpenzimet për Paga & Kontribute / Shpenzimet Totale; Shpenzimet për Mallra & Shërbime / Shpenzimet Totale; Shpenzimet Kapitale/ Shpenzimet Totale; Burimi: Puna e Autorit Tabela 5-2 përbëhet nga treguesit e listuar në Tabelën 5-1, por me më shumë detaje për të kuptuar natyrën e vlerësimit dhe pozicionin e tyre buxhetor ose financiar. Ngjashëm me kategorizimin e mësipërm, Tabela 5-2 përbëhet nga Treguesit Analitik të të Ardhurave, Treguesit Analitik të Shpenzimeve të cilat janë vënë në buxhetin komunal si kategori të shpenzimeve, Treguesit Analitik të Shpenzimeve të cilat janë vënë në buxhetin komunal si prigrame të shpenzimeve, dhe Treguesit Sintetik të të Ardhurave dhe Shpenzimeve të cilët janë shprehur si përqindje ndaj të ardhurave totale ose shpenzimeve totale të një viti buxhetor në llogarinë vjetore përfundimtare të çdo NJVL-je. Secili nga këto tregues është përpunuar 119

134 më tej duke ofruar përshkrimin e tij, mënyrën e matjes së tij, atë se çfarë treguesi tregon për sa i përket gjendjes financiare të NJVL-ve, si dhe statusin e preferuar të secilit tregues Shpjegimi i Treguesve Financiar në Relacion me Buxhetin e NJVL Nga literatura dhe konteksti i performancës, në rastin e performancës së NJVL-ve në Maqedoni treguesit në vijim (në Tabelën 5-2) janë krijuar dhe do të përdoren për të përshkruar dhe radhitur performancën financiare të komunave. Lista e treguesve nga përcaktimin i të ardhurat dhe shpenzimeve të qeverisë lokale përmban qëllimisht një numër të madh të treguesve për të akomoduar ndonjë ndryshim (pra, krahasim) në mesin e vendimeve buxhetore apo financiare të vendimmarrësve të qeverisjes lokale. Për shembull, në qoftë se një NJVL radhitet më mirë për treguesin më të ulët të shpenzimeve të kryetarit për frymë, një tjetër NJVL mund të radhitet më mirë në treguesin e shpenzimeve të Këshillit Komunal për frymë. Kur dy treguesit marren në konsideratë, kjo i jep një pozicion më realist të radhitjes financiare për të dy njësitë e përfshira të qeverisjes lokale. Marrëdhënia në mes të treguesve të zgjedhur financiar dhe buxhetor për financat e qeverisë lokale është e tillë ku treguesit analitike e të ardhurave për frymë tregojnë pozitën e të ardhurat të çdo NJVL-je shprehur në një emërues të përbashkët të popullsisë (për frymë) në mënyrë që një mund të gjykojë pozicionin e të ardhurave të një NJVL-je në krahasim me tjetrën. Treguesit analitik të shpenzimeve tregojnë shpenzimet kryesore të një NJVL-je sipas kategorive dhe programeve buxhetore. Me fjalë të tjera, këta tregues tregojnë se sa të shtrenjta janë shërbime të caktuara për qytetarët e çdo NJVL-je shprehur në mënyrë krahasuese për kokë banori ose për frymë. Për më tepër, treguesit sintetike të të hyrave tregojnë përbërjen e të hyrave sipas burimit (të gjenerimit) të tyre, që është ose nga burimet e vetë-manaxhuara ose nga burimet e përbashkëta nga qeveria qendrore. Përveç kësaj, treguesit sintetik të shpenzimeve tregojnë vendimet për ndarjen buxhetore nga ana e Këshillit Komunal dhe komunës si vendimmarrësit kryesër në shpërndarjen e buxhetit. Këta tregues tregojnë se ku shpenzohen paratë NJVL në marrëdhënie me kategoritë e tjera të shpenzimeve. Të gjithë treguesit janë të krahasueshëm, sepse ata janë të shprehur ose për frymë, ose në përqindje. 120

135 10 Tregues analitik të shpenzimeve (sipas Kategorisë) 5 Tregues Analitik të të Ardhurave Tabela 5-2 Treguesit Buxhetor të Indeksit të QL-së Lloji i treguesit Treguesi Të Ardhurat totale për banor Matja e treguesit (për një vit buxhetor) Të Ardhurat totale / Popullsia Çfarë tregon treguesi Tregon kërkesën për burime dhe aftësinë dhe vullnetin e NJVL-së për sigurimin e këtyre burimeve. Statusi i Preferuar Më i Lartë Të Ardhurat Tatimore për banor; Të Ardhurat Tatimore / Popullsia Tregon aftësinë e NJVL-së në generimin e burimeve financiare nëpërmjet tatimeve vetjake ose të përbashkëta Më i Lartë Transfertat Ndërqeveritare për banor; Të Ardhurat Jotatimore për banor; Të Ardhurat Kapitale për banor; Shpenzimet totale për banor Shpenzimet totale për Paga & Kontribute për banor Shpenzimet totale për Rezerva dhe të Tjera për banor; Transfertat Ndërqeveritare/ Popullsia Të Ardhurat Jotatimore / Popullsia Të Ardhurat Kapitale / Popullsia Shpenzimet totale / Popullsia Shpenzimet totale për Paga & Kontribute / Popullsia Shpenzimet totale për Rezerva dhe të Tjera / Popullsia Tregon varësinë e NJVL-së në financimin e shërbimeve të tyre nëpërmjet transfertave ndërqeveritare Tregon aftësinë e NJVL-së në generimin e burimeve financiare nëpërmjet taksave dhe gjobave Tregon aftësinë e NJVL-së në generimin e burimeve financiare nëpërmjet transakcioneve të kapitalit Tregon koston totale të ofrimit të shërbimeve të qeverisë lokale Tregon nivelin e kostove direkte të fuqisë së punës së qeverisë lokale Tregon nivelin e kostove të papërcaktuara të të punësuarve të qeveriusë lokale** Më i Lartë Më i Lartë Më i Lartë Më i Ulët Më i Ulët Më i Ulët Shpenzimet totale për Mallra & Shërbime për banor Shpenzimet totale për Mallra & Shërbime / Popullsia Tregon nivelin e kostos së mallrave dhe shërbimeve për të punësuarit e qeverisë lokale Më i Ulët 121

136 10 Tregues Sintetik i të Ardhurave dhe Shpenzimeve (në %) 10 Tregues analitik të shpenzimeve (sipas Programit) Subvencionet dhe Transfertat totale për banor Përfitimet Sociale totale për banor Shpenzimet totale Kapitale për banor Shpenzimet totale të Këshillit Komunal për banor Shpenzimet totale të Kryetarit të Komunës për banor Shpenzimet totale të Administratës së Komunës për banor Subvencionet dhe Transfertat totale / Popullsia Përfitimet Sociale totale / Popullsia Shpenzimet totale Kapitale / Popullsia Shpenzimet totale të Këshillit Komunal / Popullsia Shpenzimet totale të Kryetarit / Popullsia Shpenzimet totale të Administratës së Komunës / Popullsia Tregon nivelin e përcaktimit të subvencioneve dhe transfertave për ndërmarjet publike ose jo publike nën menxahin e NJVL-së(organizata ose njerëz) Tregon nivelin e përcaktimit të kompenzimeve sociale për njerëzit në nevoj Tregon koston e blerjes dhe mirëmbajtjes së aseteve kapitale (ndërtesa, automjete, pajisje) rë përdorura nga administrata publike dhe shkollat Tregon nivelin e shpenzimeve përkatëse të bëra nga këshilli komunal Tregon nivelin e shpenzimeve përkatëse të bëra nga zyra e kryetarit Tregon nivelin e shpenzimeve përkatëse të bëra nga administrata komunale Më i Ulët Më i Ulët Më i Ulët Më i Ulët Më i Ulët Më i Ulët Pesha e të Ardhurave Tatimore Pesha e të Ardhurave Jotatimore Pesha e të Ardhurave Kapitale Pesha e trabsfertave Ndërqeveritare Të Ardhurat Tatimore / Të Ardhurat Totale Të Ardhurat Jotatimore / Të Ardhurat Totale Të Ardhurat Kapitale / Të Ardhurat Totale Transfertat Ndërqeveritare / Të Ardhurat Totale Tregon peshën e të ardhurave nga tatimet vetjake ose të përbashkëta në të Ardhurat Totale Tregon peshën e të ardhurave të generuara nga tarifat dhe gjobat në të Ardhurat Totale Tregon peshën e të ardhurave të generuara nga përdorimi ose shitja e aseteve kapitale në të Ardhurat Totale Tregon peshën e të ardhurave të deleguara nga qeveria qendrore në të Ardhurat Totale Më i Lartë Më i Lartë Më i Lartë Më i Lartë 122

137 Përqindja e shpenzimeve të Kryetarit Përqindja e shpenzimeve të këshillit komunal Përqindja e shpenzimeve të administratës komunale Përqindja e shpenzimeve për paga dhe kontribute Përqindja e shpenzimeve për mallra dhe shërbime Përqindja e shpenzimeve kapitale Shpenzimet e Kryetarit / Shpenzimet Totale Shpenzimet e Këshillit Komunal/ Shpenzimet Totale Shpenzimet e Administratës/ Shpenzimet Totale Shpenzimet për Paga & Kontribute / Shpenzimet Totale Shpenzimet për Mallra & Shërbime / Shpenzimet Totale Shpenzimet Kapitale/ Shpenzimet Totale Tregon peshën e shpenzimeve të kryetarit në Shpenzimet Totale Tregon peshën e shpenzimeve të këshillit komunal në Shpenzimet Totale Tregon peshën e shpenzimeve të administratës komunale në Shpenzimet Totale Tregon peshën e shpenzimeve për Paga & Kontribute në Shpenzimet Totale Tregon peshën e shpenzimeve për Mallra & Shërbime në Shpenzimet Totale Tregon peshën e Shpenzimeve Kapitale në Shpenzimet Totale Më i Ulët Më i Ulët Më i Ulët Më i Ulët Më i Ulët Më i Ulët *Shënim: Edhe pse, një raport i lartë i transfertave ndërqeveritare kontribuon në pozicionin financiar të një NJVL-je, përsëri ai mund të vendos në rrezik pozicionin e saj financiar për të ardhmen. **të gjithë të punësuarit local duke përfshirë Kryetarin, Këshillin Komunal, administratën e Komunës, si dhe stafin arsimor. 123

138 Statistikat përshkruese të Treguesve të Indeksit Financiar të QL-së Secilin tregues do të vihet në një tabelë sipas komunave përkatëse në mënyrë që të krijohet një pamje e detajuar e vendimeve mbi të ardhurat dhe shpenzimet nga ana e vendimmarrësve komunal. Si rrjedhojë, krijohet një pamje më e qartë në lidhje me financat e të gjitha njësive të qeverisjes lokale si tërësi, si dhe financat e një NJVL-je në raport ose krahasim me financat NJVL-ve të tjera Normalizimi i Treguesve Meqë treguesit e shpjeguar në paragrafin paraprak janë të shprehur në denarë (MKD) dhe në përqindje, atëherë u përdor metodologjia e Indeksit të Zhvillimit Njerëzor për normalizimin e të gjithë treguesve në një shkallë vlerësimi nga 0 në 1, e cila është përdorur në studime të ngjashme (Coelli, Lefebvre, dhe Pestieau, 2009). Pra, për një tregues pozitiv, 0 qëndron për rezultatin më të ulët, ndërsa 1 qëndron për rezultatin më të lartë. Formula matematikore e këtij normalizimit është Ekuacioni 5.1 si më poshtë: Ek. (5.1) ku X n është vlera e llogaritur e normalizuar; X ni është vlera që do të normalizohet; min X nk përfaqëson vlerën minimale brenda një treguesi; dhe max X nk përfaqëson vlerën maksimale brenda një treguesi. Për një tregues negativ ku më shumë nuk është e preferuar, siç është rasti i treguesve të shpenzimeve, normalizimi nga 0 në 1 u konvertua duke përdorur formulën e mëposhtme matematikore të Ekuacionit 5.2: Ek. (5.2) Ndryshoret e përfshira në ekuacionin 2 janë te njëjta me ato të ekuacionit

139 Llogaritja e Indeksit Financiar të QL Të dhënat e secilit tregues janë vënë në Excel dhe pas normalizimit të tyre është formuar një indeks përfundimtar që është llogaritur duke marrë mesataren e thjeshtë të të gjithë treguesve të normalizuar duke përdorur formulën e mesatares së thjeshtë në Ekuacionin 5.3: Ek. (5.3) Ku xn përfaqëson vlerën e një treguesi të caktuar dhe k përfaqëson numrin e treguesve të përdorur për të formuar indeksin. Kjo do të thotë që mesatarja e thjeshtë e të gjithë treguesve të normalizuar do të përfaqësojë indeksin e rangut të çdo NJVL-je të përfshirë në këtë studim. Në kontekstin e analizës së këtij studimi, n paraqet numrin e NJVL-ve dhe k është numri i treguesve financiarë të shpjeguar në Tabelën 5-2. Para krijimit të një indeksi përfundimtar, është e rëndësishme për të diskutuar mbi rëndësinë e peshës që çdo tregues apo dimension duhet të mbajnë. Në përgjithësi, pesha i caktohet një treguesi për të identifikuar rëndësinë relative të tij brenda treguesve të tjerë ose një indeksi. E njëjta logjikë aplikohet për të identifikuar peshën relative të një dimensioni të një indeksi. Në kërkim të caktimit të peshave në mënyrë të arsyeshme mbi disa tregues ose nënindekse që do të përbënin një indeks përfundimtar, autorët shpjegojnë këto mënyra: vënien e peshave të barabarta; skema peshuese e shtyrë nga të dhënat (pesha të bazuara në frekuencë, pesha më të favorshme, pesha statistikore, dhe pesha bazuar në regresion); si dhe, pesha normative. Autorët ofrojnë detaje mbi avantazhet dhe disavantazhet e secilës prej mënyrave të vënies së peshës duke favorizuar metodat shtyrë nga të dhënat, të cilat mund të zvogëlojnë dimensionalitetin e bazës së të dhënave që janë përdorur për të llogaritur një indeks. Për qëllimin e këtij punimi do të përdoret pesha e barabartë. Duke ndjekur mënyrën e caktimit me pesha të barabarta supozohet që të gjitha variablat individuale kontribuojnë në mënyrë të barabartë në indeks. Për këtë arsye, çdo variabël e normalizuar konsiderohet si formim i një dimensioni të veçantë. Në mënyrë të ngjashme me 125

140 caktimin me peshë të barabartë, shumë shpesh duket që egziston një zgjedhje ad hoc dhe arbitrare me mungesë të konsideratës për preferencat që mund të reflektojnë peshat dhe fuqinë e treguesve (Jacobs, Smith, dhe Goddard, 2004). Në lidhje me mënyrën e peshave statistikore (Decancq & Lugo, 2008) argumentojnë mbi dy grupe të caktimit të peshave për një indeks shumëdimensional: modelet përshkruese dhe shpjeguese. I pari mbështetet në përmbledhjen e të dhënave përmes metodave statistikore multivariate duke theksuar më shumë analizën e komponentëve kryesor (PCA ose principle component analysis) dhe analizën klaster (CA ose cluster analysis), ndërsa i dyti mbështetet në modelet e variablave të fshehura (latent variables), të cilat supozojnë që disa variabla (dimensione) të vëzhguara varen nga një numër i variablave të fshehura dhe të pavëzhguara. Këtu, autorët theksojnë analizën faktoriale. Në kuadër të punimit, u bë një përpjekje për të përdorur analizën PCA. Megjithatë, dimensioned e gjeneruara u përzien me dimensionet e përcaktuara të një llogarie përfundimtare buxhetore të NJVL-së dhe hasën në kundërshtim me logjikën e grupimit të treguesve financiar shpjeguar paraprakisht në Tabelën 5-2. Duke ndjekur logjikën e thjeshtë dhe duke iu referuar natyrës së të dhënave buxhetore, si dhe totalit të çdo zëri buxhetor, konsiderojmë që është më mirë të përdoret caktimi i barabartë i peshave të treguesve. Një rast i detajuar do të shpjegojë këtë logjikë. Buxheti për shërbimet arsimore të një NJVL-je përbëhet kryesisht nga transfertat ndërqeveritare dhe është më i lartë në vlerë (në denarë) në krahasim me të ardhurat jotatimore. Megjithatë, nga pikëpamja e performancës financiare, një NJVL që arrin të gjenerojë më shumë të ardhura vetjake dhe varet më pak në transfertat nga qeveria qendrore konsiderohet të ketë performance më të mire financiare Radhitja e NJVL-ve sipas Indeksit Financiar të QL Pas gjenerimit të vlerave të indeksit për secilën NJVL përmes një mesatare të thjeshtë, ofrohet një radhitje për të treguar NJVL-të me performancë më të mirë dhe më të dobët për sa i përket pozicionimit të tyre financiar. Rezultatet (pikët) më të larta tregojnë radhitje më të mirë të NJVLve dhe të pozitës së tyre financiare. 126

141 5.5.2 Modelimi i Efiçiencës së QL Kjo pjesë e analizës do të ndjekë një përqasje dy fazore që është aplikuar në një numër të madh të studimeve mbi vlerësimin e produktivitetit të qeverisë lokale (siç shpjegohet në rishikimin e literaturës). Faza e pare përbën rezultatet e llogaritura të efiçiencës duke përdorur modelin DEA dhe më pas vazhdon faza e dytë me regresionin e disa faktorëve shpjegues të qeverisjes lokale, të cilët janë identifikuar në literaturë si me ndikim në efiçiencën e qeverisë lokale Përkufizimi i Modelit DEA Përveç analizës përshkruese të treguesve buxhetore, siç është theksuar edhe në synimet e punimit, punimi përmban edhe një analizë të efiçiencës duke përdorur Analizën Mbështjellëse e të Dhënave ose DEA-n, e cila është duke u përdorur gjerësisht në dekadën e fundit. Meqë, DEA është konsideruar si pjesë e metodologjisë, jo si pjesë e literaturës mbi zhvillimet e saja si një koncept matematikor, punimi do të ofrojë vetëm disa njohuri bazë mbi origjinën e DEA-s, zhvillimet kryesore dhe llojet e saj. Modeli i efiçiencës DEA, ofruar fillimisht nga Farrell (1957), kishte motivin e saj në zhvillimin e mënyrave dhe metodave më të mira në vlerësimin e produktivitetit. Argumenti i saj kryesor ishte që metodat apo modelet e tjera të matjes së produktivitetit nuk mernin në llogari më shumë se një input (ose inpute të shumëllojshme) dhe të gjeneronin një matje të kënaqshme të efiçiencës së përgjithshme. Farrel kategorizoi efiçiencën ekonomike (EE) në efiçiencë teknike (ET) që paraqet aftësinë e një njësie vendimmarrëse (NJV) 22 për të arritur prodhimin maksimal, dhe efiçiencën e shpërndarjes (ESH) që paraqet aftësinë e një NJV-je për të përdorur inputet në mënyrë optimale, në mënyrë që të gjenerojë nivelin e duhur të prodhimit (ose një nivel të dhënë të prodhimit). Marrëdhënia në mes të këtyre tre llojeve të efiçiencës është vënë në Ekuacionin 5.4 si: EE ET * ESH Ek. (5.4) Prandaj, efiçienca e përgjithshme apo ekonomike që referohet edhe si efiçiencë e kostos është rezultat i këtyre dy efiçiencave të kombinuara (Dollery & Robotti, eds), (2008). Më vonë, 22 Njësia vendimmarrëse simbolizohet me NJV ose Decision Making Unit në Anglisht 127

142 (Charnes, Cooper, dhe Rhodes, 1978) ndërtuan mbi modelin e Farrell-it dhe paraqitën formën fillestare të DEA-s që lejoi për të vlerësuar efiçiencën relative të multi-inputeve mbi multi-outpute të NJV-ve. Edhe pse, DEA është e lidhur më shumë me teorinë e prodhimit në ekonomi, ajo është përdorur shpesh si një mjet i krahasimit në manaxhimin e organizatave private, si dhe publike ku egziston nevoja për pikë referimi ose standart të performancës së prodhimit ose të operacioneve të shërbimit (Cook, Ton, dhe Zhu, 2013, p. 2). Ideja origjinale e metodologjisë DEA ishte të identifikojë NJV-të me performancën më të mirë në mesin e disa NJV-ve të krahasueshme me njëra tjetrën dhe të përdorte këtë performancë si një kufi të efiçiencës. Kështu, DEA lejon identifikimin e NJV-ve më pak efiçente që më vonë mund të gjejnë mënyrat e tyre për të përmirësuar performancën e tyre në nivelin e standartizuar (benchmarked) të NJV-së efiçente. Matja e efiçiencës tregon një distancë radiale mes NJV-ve të vlerësuara dhe NJV-së që përfaqëson kufirin e praktikave më të mira llogaritur si raport i performancës aktuale me performance potenciale të NJV-së. Prandaj, një NJV konsiderohet efiçente nëse performanca aktuale takohet me kufirin më të mirë dhe konsiderohet si joefiçiente nëse performanca e saj bie nën këtë kufi. Megjithatë, përqasja e DEA-s nuk arrin matjet absolute të efiçiencës, por efiçiencën relative ose praktikat më të mira. Nga ana teknike, DEA supozon ekzistencën e një kufiri konveks të prodhimit dhe përdor metodat e programimit linear për të ndërtuar segmente lineare që shtrihen në mes të këtyre vëzhgimeve dhe raporteve më të larta të prodhimit (outputit) ndaj inputit (Coelho & Watt, 2006). Me vetëm një input X, DEA kërkon për çdo njësi vendimmarrëse NJV"0" një sërë të peshave w 0 dhe një rezultat efiçience θ0 në mënyrë që të arrihet kjo lidhje matematikore në Ekuacionin 5.5: s 0 yr0wr r 1 maks. 0 X Ek. (5.5) 0 0 yr0wr r 1 kushtëzuar nga 1 X s j j = 1,,n. ku w 0 është grup i peshave që maksimizon performancën e NJV "0", me kusht të kërkimit të performancës maksimale, duke përdorur këtë grup të peshave, asnjë NJV nuk mund të shënojë një 128

143 efiçiencë më të madhe se 1. Një program i veçantë linear llogaritet për çdo NJV, dhe kështu llogaritet një grup i ndryshëm i peshave wj për çdo NJV. Rezultati i efiçiencës i përfituar në këtë mënyrë për secilin vëzhgim përdor një sërë të peshave që janë më të favorshme për këtë vëzhgim. Kjo është ekuivalente me lejimin e çdo njësie që të zgjedh kriteret me të cilat dëshiron të gjykohet. Egzistojnë lloje të ndryshme të modeleve të aplikimit të DEA-s për hir të specifikave të matjeve të përdorura. Një klasifikim i madh është në bazë të orientimit, pra, DEA e orientuar drejt inputeve (burimeve) ose outputeve (prodhimit). Këto lloje varen nga qëllimi i analizës së performancës. Për shembull, në qoftë se dikush është i interesuar për të parë se sa një organizatë publike përdor burimet e besuara publike në mënyrë më efiçente, atëherë DEA me orientim inputi do të ishte më e përshtatshme. Po ashtu, nëse dikush është i interesuar për të rritur sasinë e prodhimit dhe cilësinë ose manaxhimin e bazuar në performancës, atëherë DEA me orientim outputi mund të ishte e duhura. Më poshtë në Figurën 5-2, ofrohet një shembull si një paraqitje grafike e kufirit të DEA-s, si dhe formulimi matematik në Figurën 5-3 të DEA-s me orientim inputi dhe outputi. Siç tregohet në Figurën 5-2 të DEA-s me orientim inputi, kufiri tregon burimet minimale që do të duhej të përdoreshin kur vëzhgojmë outputin apo prodhimin aktual të prodhuar, ndërsa kufiri i DEA-s i orientuar kah outputi tregon prodhimin maksimal që mund të prodhohet me burimet apo inputet e dhëna. Me fjalë të tjera, në një orientim inputi, një NJV përmirëson efiçiencën nëpërmjet reduktimit proporcional të inputeve, ndërsa në një orientim outputi një NJV përmirëson efiçiencën nëpërmjet rritjes proporcionale të outputit apo rezultateve. Përkthyer në pikët e efiçiencës DEA, 1 do të thotë që një NJV është efiçente dhe çdo pikë më të ulëta se kaq tregojnë që një NJV nuk ka racionalizuar burimet e saj (inputet minimale), ose nuk ka arritur produktivitetin e saj të plotë (outputin maksimal). 129

144 Figura 5-2 Shembull i DEA-s me Orientim Inputi dhe Outputi Burimi: (Cooper, Seiford, & Zhu, 2004, p. 12) Figura 5-3 Modeli DEA Burimi: (Cooper, Seiford, & Zhu, 2004, p. 13) Ashtu siç paraqitet në Figurën 5-4, është e rëndësishme të theksohet që nga aspekti i modelimit, të dyja llojet e DEA-s çojnë në identifikimin e ngjashëm të kufirit të efiçiencës ose praktikave më të mira nën supozimin e një kthimi të caktuar të shkallës (KSH), i cili mund të jetë kthim constant i shkallës (KKSH), ose kthim variabël i shkallës (KVSH) (Cook, Tone, dhe Zhu 2013, f. 3). Sipas KKSH-së supozohet që inputet ndryshojë proporcionalisht me outputet (rezultatet). Për shembull, në qoftë se inputet dyfishohen, atëherë edhe outputet duhet të fyfishohen. Sipas KVSH-së, supozohet që inputet dhe outputet nuk ndryshojnë në mënyrë proporcionale me kthimit të shkallës në rritje apo në rënie. 130

145 Figura 5-4 Kufiri me Kthim Variabël dhe Konstant të Shkallës Burimi: (Cooper, Seiford, & Zhu, 2004, p. 14) Në literaturën mbi DEA-n theksohet kontributi i saj në matjen e efiçiencës relative të NJVve duke inkorporuar inpute dhe outpute të shumëllojshme. Një nga problemet në këtë kontribut është që shpesh të kuptuarit e inputeve dhe outputeve anashkalohet. Prandaj, specifikimi i inputeve dhe outputeve si dhe përcaktimi i tyre sipas kontekstit të analizës në fjalë është i një rëndësie të madhe. Gjithashtu, numri i treguesve të inputeve dhe outputeve sugjerohet që të ndjekë një rregull gishtit, ku numri i NJV-ve duhet të jetë të paktën sa dyfishi i numrit total të treguesve (Cook, Tone, dhe Zhu 2013, f. 2). Edhe pse egzistojnë preokupime në përdorimin e njësive matëse të përziera (të ndryshme) si në rastin e këtij punimi, ku përdoren tregues të inputeve të tillë si të hyrat totale për frymë shprehur në denarë ose raporti i të hyrave vetjake mbi të hyrat totale shprehur në përqindje, Cook, et. al. (2013) argumenton se do të ishte shumë kufizuese të konkludohet që këto lloje të njësive matëse nuk mund të bashkëegzistojnë në një model të vetëm të DEA-s. Lidhur me aspektet e zbatimit të modelit DEA, tabela e mëposhtme (shih Tabelën 5-3) përshkruan supozimet kryesore statistikore dhe empirike që duhet të merren parasysh kur gjenerohen rezultatet e efiçiencës përmes pikëve të shënuara nga DEA si dhe të kuptuarit e përcaktuesve të rezultateve të efiçiencës. Më i rëndësishëm në lidhje me natyrën e performancës së qeverisjes lokale është fakti që orientimi empirik i DEA-s dhe mungesa e nevojës për një numër të supozimeve apriori që shoqërojnë metoda apo përqasje të tjera (të tilla si format standarde të 131

146 analizës së regresionit statistikor) kanë rezultuar në përdorimin e saj në një numër fushash, që përfshijnë vlerësimin e kufirit të efiçiencës, në sektorin qeveritar dhe jofitimprurës, në sektorin e rregulluar, dhe në sektorin privat (Cooper, Seiford, dhe Zhu, 2004). Tabela 5-3 Aspektet e Zbatimit të DEA-s Aspektet e Zbatimit Forma e kufirit Zbatohet për outpute të shumfishta Supozimet statistikore Gabimet e mostrës Struktura e të dhënave në panel Testimi i Hipotezave për ndikimin e inputeve dhe faktorëve shpjegues në outpute Llogaritja Burimi: (Chen, Delmas, & Lieberman, 2013) Modeli DEA Kufiri i DEA-s është një sipërfaqe lineare. DEA lejon përfshirjen e outputeve të shumfishtë në funksionin e prodhimit. Megjithate, sa më shumë të jetë numri i variablave të outputit, aq më shumë ulet fuqia diskriminuese e modelit. DEA është një përqasje përcaktuese (determinuese) dhe si e tillë nuk kërkon supozime rreth shpërndarjes së probabilitetit të parametrave. Pikët e Efiçiencës DEA ngatërrohen me zhurmën statistikore dhe inefiçiencën; DEA është më e prekshme nga influenca e gabimeve të mostrës dhe vlerave ekstreme (outliers). Të dhënat panel mund të përfshihen nën supozimin e ndryshimeve në nivel të produktivitetit total. Modeli DEA llogarit vetëm pikët e efiçiencës. Për të llogaritur ndikimin (koeficientet) e inputeve dhe faktorëve shpjegues në output duhet të përshtatet një model regresioni që përdor pikët e efiçiencës DEA si variabël e varur. Pikët e efiçencës DEA lehtë mund të përfitohen duke zgjidhur një numër të problemeve të programimit linear. Sipas Manualit të DEA-s (Cooper, Seiford, dhe Zhu, 2004) efiçienca mund të arrihet plotësisht (100%) nga një NJV nëse asnjë input ose output nuk mund të përmirësohet më tej pa përkeqësimin e inputeve ose outputeve të tjera, ndërsa efiçienca relative arrihet plotësisht (100%) nga një NJV kur performanca e NJV-së tjetër nuk ka treguar që disa prej inputeve ose outputeve të saj mund të përmirësohen pa përkeqësimin e disa inputeve ose outputeve të tjera të saj. Përkufizimi i fundit i efiçiencës shmang nevojën për të pasur çmime apo supozime të tjera të peshave (ponderimit të treuesve), të cilat duhet të reflektojnë rëndësinë relative të inputeve ose outputeve të ndryshme. Gjithashtu, ky përkufizim shmang nevojën për të përcaktuar marrëdhënien formale ekzistente ndërmjet inputeve ose outputeve. Ky lloj bazik i efiçiencës, referuar si efiçiencë teknike në 132

147 ekonomiks mund megjithatë të shtrihet edhe në llojet e tjera të efiçiencës kur janë në dispozicion të dhëna të tilla si çmimet, ose kostot për njësi, për të u përdorur në modelin DEA. Me qëllim të punimit, rangimi i performancës sipas rezultateve të DEA-s do të llogaritet në bazë të pikëve të efiçiencës DEA me orientim inputi dhe kthim variabël të shkallës duke njohur objektivat e sjelljes së njësive të qeverisjes lokale që bazohen në ofrimin e një sasie të caktuar të outputit/prodhimit (për shembull, mirmbajtjen e rrugëve lokale) duke zgjedhur një sasi optimale të inputit/inputeve (Kalb, 2014). Supozimi i kthimit konstant të shkallës do të ishte i përshtatshëm vetëm nëse do të ishte i vërtetë supozimi që NJVL-të veprojnë në një rast optimal (Kalb, 2014) Treguesit e Inputit dhe Outputit Gjatë shqyrtimit të studimeve mbi performancën dhe efiçiencën e qeverisjes lokale (shih Kapitullin 4), ishim në gjendje të kuptojmë natyrën e treguesve të inputeve dhe outputeve që përfaqësojnë më mirë operacionet dhe ekonominë e shërbimeve të qeverisjes lokale. Duke shtuar këtë listë të gjerë të treguesve në kontekstin e sektorit të qeverisjes lokale në Republikën e Maqedonisë dhe duke qenë të kufizuar nga disponueshmëria të dhënave të regjistruara që gjykojnë cilësinë e shërbimit të qeverisjes lokale, kemi ardhur me listën e mëposhtme të treguesve të inputeve dhe outputeve që janë paraqitur në detaje në Tabelën 5-4. Secili nga treguesit është përshkruar në bazë të literaturës mbi studimet e efiçiencës së performancës së sektorit publik lokal. Konteksti i çdo treguesi është dhënë me anë të një arsyetimi të bazuar në frekuencën e përdorimit të treguesve nga studimet e mëparshme, si dhe disponueshmërisë të treguesve të tillë në formën e të dhënave të qeverisë lokale në RM. Pra, secili tregues ofrohet duke shpjeguar llojin e treguesit (input ose output), përshkrimin e tij, studimet në të cilat është përdorur, kuptimin apo logjikën që lidh treguesin me shërbimet e QL-së, si dhe burimet e të dhënave për secilin tregues. 133

148 Input Indicator Tabela 5-4 Treguesit e Inputit dhe Outputit për modelin DEA Lloji i Treguesit Përshkrimi Shpenzimet totale per frymë Numri i nxënësve regjistruar në shkollën 9-vjeçare Numri i nxënësve regjistruar në shkollën e mesme Numri i nxënësve regjistruar në kopësht Studimet që kanë përdorur këtë tregues ose të ngjashëm me të De Borger and Kerstens (1996); Geys dhe Moesen (2009); Vanden Eeckaut et al. (1993); Sampaio de Sousa dhe Stosic (2005); Athanassopoulus and Triantis (1998); Tanaka (2006); Afonso dhe Fernandes (2008); Balaguer-Coll dhe Prior (2009); Monkam (2011); Worthington (2000); De Borger dhe Kerstens (1996a); Vanden Eeckaut et al. (1993); Sampaio de Sousa dhe Stosic (2005); Tanaka (2006); Jorge et al (2006) ; Monkam (2011); Worthington (2000); De Borger dhe Kerstens (1996); Vanden Eeckaut et al. (1993); Sampaio de Sousa and Stosic (2005); Tanaka (2006); Jorge et al (2006) Worthington (2000) ; De Borger dhe Kerstens (1996a); Loikkanen dhe Susiluoto (2005); Tanaka (2006); Jorge et al (2006) Logjika e treguesit në shërbimet lokale Shpenzimet totale mbulojnë të gjitha shpenzimet operacione të shërbimeve lokale nga komunat. Përdorur shumë nga studimet e efiçiencës së QL-së. Ky shërben si tregues outputi për mesimin 9-vjeçar. Egziston kategori buxhetore që mbulon kryesisht pagat e kontributet, si dhe një pjesë të mirëmbajtjes dhe transportit në shkolla. Përdorur shumë nga studimet e efiçiencës së QL-së. Ky shërben si tregues outputi për mesimin e mesëm. Egziston kategori buxhetore që mbulon kryesisht pagat e kontributet, si dhe një pjesë të mirëmbajtjes dhe transportit në shkolla. Përdorur shumë nga studimet e efiçiencës së QL-së. Ky shërben si tregues outputi për mesimin e mesëm. Egziston kategori buxhetore që mbulon kryesisht pagat e Burimi i të dhënave Llogaritë Përfundimtare. Departamenti i Thesarit, MeF Enti Shtetëror i Statistikës, RM Enti Shtetëror i Statistikës, RM Enti Shtetëror i Statistikës, RM 134

149 Numri i Banesat (të gjitha llojet e banesave) Worthington (2000); Geys dhe Moesen (2009); Sampaio de Sousa and Stosic (2005); Balaguer-Coll & Prior (2009) kontributet, si dhe një pjesë të mirëmbajtjes dhe transportit në shkolla. Përdorur shumë nga studimet e efiçiencës së QL-së. Shërben si tregues i përafërt për mbledhjen e mbeturinave. Census 2002, Enti Shtetëror i Statistikës, RM Gjatësia e rrugëve lokale (in km) Worthington (2000); De Borger dhe Kerstens (1996a); Geys dhe Moesen (2009); Vanden Eeckaut et al. (1993); Tanaka (2006) Shërben si tregues i përafërt për kostot e mirëmbajtjes së rrugëve Enti Shtetëror i Statistikës, RM Burimi: Puna e Autorit 135

150 Duke konsultuar literaturën mbi efiçiencën, shpenzimet e qeverisë lokale, shpenzimet operative, qoftë në nivel total ose për frymë (kokë banori) përfaqësojnë kryesisht treguesin e inputeve. Në këtë tezë (shih Tabelën 5-4), treguesi i inputit përfaqësohet nga shpenzimet totale për frymë. Prandaj, duke marrë shpenzimet totale në raport me një numër të treguesve të outputit, punimi analizon se si një NJVL performon në krahasim me pjesën tjetër të NJVL-ve në Maqedoni. Në lidhje me treguesit e outputit, literatura e konsultuar, natyra e shërbimeve të qeverisjes lokale, si dhe disponueshmëria e të dhënave lejojnë për të marrë në konsideratë për analizën e këtij punimi, treguesit e mëposhtëm (shih Tabelën 5-5): Treguesit e outputit të arsimit: numri i nxënësve regjistruar në shkollë 9-vjeçare; numri i nxënësve regjistruar në shkollë të mesme dhe numri i nxënësve regjistruar në kopësht. Të gjithë këta tregues të outputit janë përdorur sepse një pjesë e madhe e buxhetit të qeverisjes lokale transferohet nga qeveria qendrore për manaxhimin e shkollave. Ky buxhet mbulon pjesën më të madhe të pagave dhe kontributeve të mësimdhënësve, shpenzimet e mirëmbajtjes dhe transportit për nxënësit e regjistruar. Treguesi i outputit të mbledhjes së mbeturinave: Në mungesë të të dhënave që tregojnë sasinë e saktë të mbeturinave të mbledhura në një komunë në një vit dhe me supozimin që të gjithë vendbanimet marrin shërbimin e mbledhjes së mbeturinave, atëherë do të konsiderohet Treguesi Proxy i numrit të banimeve (të gjitha ndërtesat e banimit) regjistruar në një komunë. Treguesi i outputit të mirëmbajtjes së rrugëve përafrohet me tregues proxy të gjatësisë së rrugëve lokale në një komunë. Treguesi do të ishte më i saktë nëse komunat do të kishin në regjistrat e tyre gjatësinë në km të rrugëve realisht të përfshira në shërbimin e mirëmbajtjes në një vit. Në lidhje me numrin e vëzhgimeve të përdorura në analizë, rregulli siç u diskutua më lart, do të kërkonte minimumin e 24 NJVL-ve, kusht që tashmë është plotësuar. Ne kemi 8 tregues të analizuar për 84 njësi vendimmarrëse (NJVL). Megjithatë, ky problem eventual nuk është pjesë e këtij punimi pasi që të gjitha njësitë e qeverisjes lokale janë nën vëzhgim (në analizë), me përjashtim të komunës Qytetit të Shkupit që ka një formacion të veçantë, duke e bërë atë 136

151 më pak të krahasueshme në vlerësimin e efiçiencës relative të njësive të qeverisjes lokale të Maqedonisë Programi Kompjuterik DEA E gjithë korniza e konceptuar e DEA-s që është përdorur për të analizuar performancën e efiçiencës së NJV-ve (njësitë e qeverisjes lokale në këtë rast) janë vënë në një program kompjuteri të liçensuar që është i njohur dhe i përdorur shpesh në të gjithë botën, sidomos dekaden e fundit. Ai quhet MaxDEA Pro 6.4 hartuar për analizë mbështjellëse të të dhënave (Gang & Zhenhua, ). Programi DEA lejon të analizojë një grup të dhënash me një numër të madh të inputeve dhe outputeve variablave, si dhe një numër të madh të vëzhgimeve, gje që nuk është e mundur në një program excel. Përveç kësaj, programi lejon analizën e të gjitha llojeve të mundshme të efiçiencës DEA të përshkruara më sipër në përkufizimin dhe klasifikimin e DEA-s Gjenerimi i Pikëve të Efiçiencës DEA Pasi u specifikuan të dhënat e treguesve të inputit dhe të outputit të përfshirë në analizë në bazë të NJV-ve, u gjeneruan rezultatet (pikët) e efiçiencës për të gjitha njësitë e qeverisjes lokale me një gamë të pritshme nga 0 për qind deri në 100 për qind duke treguar kështu rezultatet efiçiencës të llojeve të ndryshme. Duke iu referuar përshkrimeve teorike dhe matematikore të DEA-s, rezultatet e efiçiencës të NJVL-ve do të marrin formën e ekuacionit (5) të shpjeguar më lart, i cili llogarit pikët duke inkorporuar treguesit specifik të inputeve dhe outputeve të QL-së Radhitja sipas Pikëve të Efiçiencës së NJVL-ve Meqë analiza empirike fillon me rangimin e NJVL-ve duke përdorur metodën e indeksimit nëpërmjet krijimit të Indeksit Financiar të NJVL-ve, e njëjta metodë plotëson analizën e efiçiencës DEA duke konvertuar pikët e efiçiencës së NJVL-ve në një radhitje apo rangim të efiçiencës së NJVL-ve. Pra, e njëjta logjikë është ndjekur për rangimin sipas efiçiencës, ku NJVL-të me rezultate efiçience drejt 0 radhiten në nivel më të ulët, ndërsa NJVL-të me rezultate efiçience drejt 1 radhiten në nivelin më të lartë. Me fjalë të tjera, rezultatet më të larta 137

152 të efiçiencës të NJVL-ve kontribuojnë në rangim më të lartë të efiçiencës dhe performancës së NJVL-ve Analiza e Përcaktuesve të Efiçiencës së QL-së Faza e dytë e analizës së efiçiencës vazhdon me identifikimin së pari të faktorëve ndikues në operacionet e qeverisjes lokale dhe pastaj duke i vënë ato në ekuacion regresi me anë të regresionit OLS dhe programit ekonometrik eviews Gjenerimi i Përcaktuesve të Efiçiencës së QL-së Në këtë pjesë të punimit, përcaktuesit e NJVL-ve të Maqedonisë shpjegohen duke shqyrtuar studimet ekzistuese dhe duke bërë përshtatjen e tyre me natyxrën e operacioneve të qeverisjes lokale në Maqedoni. Secili nga këto përcaktues është vënë në kontekstin e marrëdhënies së tyre të hipotezuar (të pritur) me efiçiencën për të gjitha njësitë e qeverisjes lokale. Gjithashtu, përcaktuesit përshkruhen në lidhje me llojin ose natyrën e tyre, njësinë matëse të tyre dhe përshkrimet e tjera të përqasjes së tyre (zgjedhja e proxy), si dhe burimin e tyre të të dhënave (shih Tabelën 5-5). Duke ndjekur taksonominë e përcaktuesve të QL-së siç e ka vënë Cruz & Marques (2013), përcaktuesit e pushtetit vendor që ndikojnë në performancën e QL-ve të Maqedonisë janë formuar në Tabelën 5-5. Këto përcaktues përfaqësojnë kategori në bazë të origjinës së tyre, si dhe natyrës së tyre. Shumica e këtyre përcaktuesve origjinën e kanë nga faktorë të lidhur me klientin, që do të thotë qytetarin e komunave, dhe me vendosjet ose strukturat institucionale të qeverisë lokale. Për sa i përket llojit të përcaktuesve është e qartë që dominimi është nga përcaktuesit ekonomik. Prandaj, faktorët kryesorë që ndikojnë në performancën e qeverisë lokale janë kryesisht ekonomik në natyrën e tyre. Tabela 5-5 Përcaktuesit e Performancës së Efiçiencës së QL-së Variabla Përshkrimi Burimi i të dhënave Përcaktuesit Natural Turizmi Dummy Variable: 1 if there are monthly data of tourists; 0 if otherwise State Statistical Office in RM Ndjeshmëria Dimërore Dummy Variable: 1 if the LGU falls in cold continental, mountainous and alpine climate; 0 if otherwise State Statistical Office in RM 138

153 Përcaktuesit e lidhur me qytetarët Dalja në votim* Përqindja e popullatës që kanë votuar Komisioni Shtëror Zgjedhor në RM Përkatësia Etnike Variabël Dummy: 1 nëse NJVL-ja me Enti Shtetëror i shumicë Maqedonase; 0 nëse ndryshe Statistikës në RM Dendësia e popullsisë Ratio of an LGUs population to its Enti Shtetëror i area (in km 2 ) Statistikës në RM Urbanizmi Variabël Dummy: 1 nëse NJVL Enti Shtetëror i Komercializmi Përcaktuesit Institutional Maxhoranca Politike Të ardhurat nga tatimet për frymë Non-Tax/Fees & Charges per Capita Transfertat / grantet për frymë Përcaktuesit Trashëgues Distanca nga kryeqyteti urbane; 0 nëse NJVL rurale Numri i ndërmarrjeve të regjistruar përfshirë edhe ato agrokulturore. Variabël Dummy: 1 nëse NJVL-ja e drejtuar nga partia pozitare në kualicionin VMRO-DPMNE dhe BDI; 0 nëse ndryshe Vlera në MKD Vlera në MKD Vlera në MKD Statistikës në RM Enti Shtetëror i Statistikës në RM Komisioni Shtëror Zgjedhor në RM Llogaritë Përfundimtare të NJVL-ve. Departamenti i Thesarit, MeF Llogaritë Përfundimtare të NJVL-ve. Departamenti i Thesarit, MeF Llogaritë Përfundimtare të NJVL-ve. Departamenti i Thesarit, MeF Distanca vozitëse nga një NVL në Shkup, në km Llogaritës i Distancës: GlobeFeed.com Sipërfaqja Sipërfaqja e territorit të një NJVL-je, Enti Shtetëror i në km 2 Statistikës në RM Shënim: *Kjo variabël është përafërsuar me numrin e votuesve që dolën në votim (deri një orë para mbylljes sl votimit) në Zgjedhjet Lokale 2009 bazuar nga të dhënat e Këshillit Zgjedhor të vendit. Burimi: Puna e Autorit bazuar në taksonominë e (Cruz & Marques, 2013) Egziston një numër arsyesh që justifikojnë përcaktuesit e formuar për të vlerësuar performancën e efiçiencës së QL-së së Maqedonisë. Kryesisht janë përcaktues 'të zakonshëm' që ndikojnë në punën e qeverisë lokale në kontekstin e çdo vendi për shkak të natyrës së ofrimit të shërbimeve të qeverisjes lokale. Megjithatë, egzistojnë gjithashtu përcaktues të tjerë 'specifik' që ndryshojnë nga një vend, në tjetrin. Shpjegimi adkuat iu është dhënë këtyre përcaktuesve specifik të vendit, në mënyrë që të ketë një kuptim më të mirë dhe për të justifikuar përfshirjen e tyre në analizën e faktorëve që mund të ndikojnë në performancën e 139

154 QL-ve në Maqedoni. Këto përcaktues (shih Tabelën 5-5) përfshijnë turizmin, ndjeshmërinë dimërore (zona malore), pjesëmarrjen në votime, etninë, dendësinë e popullsisë, maxhorancën politike, aktivitetin komercial (ndërmarrjet e biznesit dhe agrokulturore), të ardhurat nga tatimet për frymë, të ardhurat nga taksat e gjobat për frymë, transfertat / grantet për frymë, distancën nga kryeqyteti (Shkupi) dhe sipërfaqen e komunës. Edhe pse radhitja e përcaktuesve lokal është dhënë në tabelë sipas taksonimisë së tyre, më poshtë ofrohet sqarimi i secilit prej përcaktuesve me logjikën e prioritizimit të tyre sipas rëndësisë që kanë në performancën lokale. Pozita financiare. Meqë punimi ka llogaritur Indeksin e QL-së i cili mbulon treguesit e të ardhurave, treguesit e shpenzimeve, dhe treguesit sintetikë të të ardhurave dhe shpenzimeve, në ana e treguesve së të ardhurave që tregojnë pozicionin financiar të NJVL-ve mund të konsiderohet si faktor përcaktues, gjë që mbështetet edhe nga literatura e studimeve të efiçiencës së QL-së. Balaguer et. al. (2002) dhe Gimenez dhe Prior (2007) argumentojnë që të ardhurat më të larta për frymë nga tatimet kontribuojnë negativisht në efiçiencë. Egziston një konsensus më i madh në ndikimin negativ të granteve apo transfertave për frymë në efiçiencën e shpenzimeve. Vanden Eeckaut et. al. (1993); Balaguer-Call et. al. (2002); Liokannen dhe Susiluoto (2005); dhe, Gimenez dhe Para (2007) argumentojnë që tatimet dhe transfertat më të lartë për frymë kontribuojnë negativisht në efiçiencën e shpenzimeve. Nga ana tjetër, De Borger argumenton që të hyrat më të larta nga tatimi në pronë dhe tarifat apo taksat e ndryshme komunale mund të kontribuojnë pozitivisht në efiçiencën e shpenzimeve. Në rastin e këtij studimi, përcaktuesit e lidhur me pozision financiar të komunave në Maqedoni përfshijnë: të ardhurat për frymë nga tatimet, të ardhurat nga tarifat dhe taksat, si dhe të ardhurat nga transfertat. Duke konsultuar literaturën dhe natyrën e të ardhurave vis-a-via buxhetit lokal, pritet që njësitë vendore me transferta dhe tatime më të lartë të ndjehen mirë në pozitën e tyre financiare dhe të mos kujdesen aq në ekonomizimin e tyre gjatë shpenzimeve. Nga ana tjetër, njësitë vendore që arrijnë dhe punojnë për të gjeneruar të ardhura vetjake nëpërmjet të ardhurave më të larta të taksave dhe gjobave, pritet që të jenë më ekonomike dhe racionale në shpenzimet e tyre. Hipotezat e nxjerra nga kjo marrëdhënie janë si më poshtë. 140

155 H2.1: Egziston një marrëdhënie negative në mes të transfertave dhe efiçiencës së QL-së H2.2: Egziston një marrëdhënie negative në mes të të ardhurave tatimore dhe efiçiencës së QLsë. H2.3 = Egziston një marrëdhënie pozitive në mes të të ardhurave nga taksat e gjobat dhe efiçiencës së QL-së. Dendësia e popullsisë tregon përqëndrimin e popullsisë në të gjitha njësitë e qeverisjes lokale në të gjithë vendin. Sipas (Alfonso & Fernandes, 2005) ekonomia e shkallës mund të ekzistojë gjatë ofrimit të shërbimeve publike lokale për një numër më të madh të banorëve, gjë që do të rriste efiçiencën e këtyre shërbimeve. Modelimi i këtij faktori socio-ekonomik mund të bëhet duke përdorur dendësinë e popullsisë ose rritjen e popullsisë. Në këtë punim do të përdoret dendësia e popullsisë. Dendësia e popullsisë është marrë si raport i popullsisë së një NJVL-je me sipërfaqen e saj (në km2). Hipoteza e nxjerrë merr formën e mëposhtme. H2.4 = Egziston një marrëdhënie negative në mes të dendësisë së popullsisë dhe efiçiencës së QL-së. Sipërfaqja e territorit të një NJVL-është një faktor që lidhet me trashëgiminë e vendosjen territoriale që NJVL-të gëzojnë në Maqedoni, edhe pse ajo ka të bëjë gjithashtu me përcaktues institucional, pasi organizimi territorial është përgjegjësi e qeverisë dhe politikës në pushtet. Një sipërfaqe e madhe mund të kontribuojë negativisht në efiçiencën e NJVL-së, për shkak të natyrës së shpërndara të shërbimeve lokale sipas Tonaka (2006) dhe Cruz & Marques, (2013). Hipoteza e nxjerrë merr formën e mëposhtme. H2.5 = Egziston një marrëdhënie negative në mes të sipërfaqes dhe efiçiencës së QL-së. Mazhoranca politike në kuadër të teorisë së zgjedhjes publike supozon që burokratët / kryetarët dhe anëtarët e këshillit komunal mund të përpiqen për të rritur buxhetin e tyre komunal ose mund të përdorin asimetrinë e informacionit të ndjekin interesin e tyre në kosto të interesit publik. Në QL-në e Maqedonisë, ku çështjet e transparencës dhe llogaridhënies mbeten si çështje madhore të qeverisjes dhe ku ndikimi politik është shumë i dukshëm, mund të pritet që Kryetari i Komunës ose Këshilltarët e Komunës që përfaqësojnë mazhorancën politike të shkaktojnë ulje të efiçiencës së shpenzimeve lokale publike. Në këtë studim, mazhoranca politike ka të bëjë me klasifikimin e njësive të qeverisjes lokale, si njësi qeverisëse 141

156 ose jo-qeverisëse varësisht përfaqësimit politik të kryetarit të komunës në mazhorancë. Për shembull, në qoftë se kryetari i komunës së Tetovës i përket politikisht BDI-së, atëherë Tetova konsiderohet si NJVL qeverisëse. Hipoteza e nxjerrë merr formën e mëposhtme. H2.6: Egziston një marrëdhënie negative në mes të mazhorancës politike dhe efiçiencës së QLsë. Komercializmi përfaqëson aktivitetin e biznesit duke e konsideruar atë si një pjesë kontribuuese dhe përfshirëse në performancën e njësive lokale. Gimenez dhe Prior (2007) gjetën që aktivietet komerciale kanë një ndikim pozitiv në efiçiencën e komunave Katalone duke argumentuar që aktivitetet në nivel më të lartë në komuna ofron një përfshirje dhe presion më të lartë të ndërmarrjeve për vendimmarrësit lokal në mënyrë që ato të jenë më racional në përdorimin e burimeve lokale, sidmos ato financiare. Hipoteza e nxjerrë merr formën e mëposhtme. H2.7: Egziston një marrëdhënie pozitive në mes të komercializmit (aktivitetit të biznesit) dhe efiçiencës së QL-së. Përkatësia etnike duhet të përfshihet si një përcaktues demografik për shkak të përbërjes etnike të shoqërisë së Maqedonisë që ka arritur madje krijimin e QL-ve të shumicës etnike maqedonase, shqipe apo turke (pas Marrëveshjes së Ohrit). Egziston një debat i vazhdueshëm që NJVL-të jo-maqedonase mund të diskriminohet në grantet e caktuara për ta. Një tjetër diskutim është se kryetarët e komunave maqedonase mund të favorizohen pasi shumica e vendeve në parlament i përkasin shumicës maqedone. Transferta më të larta do të thotë më shumë para për të shpenzuar për shërbimet lokale ndaj një popullsie të caktuar. Kjo do të përkthehej në një efekt negativ në efiçiencë. Nga ana tjetër, komunat me popullsi të përzier do të duhej të shpenzonin më tepër për të adaptuar shërbimet (qoftë në kosto përkthimi) edhe grupeve të tjera etnike, përveç grupit etnik shumicë në një komunë të caktuar. Edhe në këtë aspekt, etnia do të pritej të kishte ndikim negativ në efiçiencë. Hipoteza e nxjerrë merr formën e mëposhtme. H2.8: Egziston një marrëdhënie negative në mes të përkatësisë etnike maqedone dhe efiçiencës së QL-së. 142

157 Pjesëmarrja në votime mund të ndikojë pozitivisht në efiçiencën e qeverisë lokale, sepse një qytetar që ushtron të drejtën e vetë bazë të votimit mund të jetë më aktiv dhe të ushtrojë presion për përdorim më racional të burimeve të kufizuara dhe për një shpërndarje më të mirë të financave të qeverisë lokale. Hipoteza e nxjerrë merr formën e mëposhtme. H2.9: Egziston një marrëdhënie pozitive në mes të (numrit) votuesve dhe efiçiencës së QL-së. Distanca nga kryeqyteti. Shpesh dëgjojmë shprehjen popullore njeriu përfiton po të jetë sa më afër burimit të përfitimit. Ky është një faktor trashëgimi që nënkupton që një NJVL afër kryeqytetit mund të përfitojë më shumë duke qenë më afër pushtetit qendror dhe duke i mundësuar vetes për më shumë lobim. Një tjetër përcaktues i ngjashëm është distanca nga autostrada (rrugë kryesore), e cila paraqet akses kyç në infrastrukturën e një vendi. Kjo mund të nënkuptojë që vendimmarrësit lokal përdorin aksesin më të lehtë të tyre për performancë më të mirë për sa i përket efiçiencës. Gimenez dhe Prior (2007) kanë gjetur në studimin e tyre një lidhje negative në mes të distancës më të madhe nga kryeqyteti dhe efiçiencës. Hipoteza e nxjerrë merr formën e mëposhtme. H2.10: Egziston një marrëdhënie negative në mes të distancës nga kryeqyteti dhe efiçiencës së QL-së. Zona malore ose komunat me ndjeshmëri të dimrit përballen me një barrë shtesë për operacionet e tyre, për shkak të buxhetit shtesë që duhet të ndajnë për mirëmbajtjen e rrugëve apo pajisjeve publike që përdoren në sezonin e rënies së dëborës. Për shembull, Komuna Gostivar duhet të caktojë buxhet shtesë për mirëmbajtjen e rrugëve në qoftë se ajo pret rënie të rëndë dëbore. Në rast të tillë, kjo barrë do të ndikonte negativisht në nivelin e efiçiencës së komunës. Hipoteza e nxjerrë merr formën e mëposhtme. H2.11: Egziston një marrëdhënie negative në mes të ndjeshmërisë së dimrit dhe efiçiencës së QL-së. Turizmi ka ndikim pozitiv në efiçiencën në komunat Kataloniane (Gimenez dhe Prior, 2007). Megjithatë, (Cruz & Marques, 2013) kanë gjetur që turizmi kontribuon negativisht në efiçiencën e NJVL-ve Portugeze. Në rastin e Maqedonisë, turizmi është zhvilluar në NJVL të caktuara dhe si i tillë ndikon në performancën e qeverisjes lokale dhe efiçiencës në veçantë. 143

158 Për shembull, nëse rritet numri i turistëve në Strugë, sidomos gjatë verës, kjo mund të shtyjë që Kryetari të investojë më shumë në pastrimin e rrugëve apo zonave të plazhit të Strugës dhe të ofrojë shërbime më cilësore lokale duke racionalizuar burimet e kufizuara financiare që kanë si komunë. Hipoteza e nxjerrë merr formën e mëposhtme. H2.12: Egziston një marrëdhënie pozitive në mes të turizmit dhe efiçiencës së QL-së. Urbanizmi. Pritet që komunat ose NJVL-të urbane mund të përfitojnë më shumë nga ekonomitë e shkallës në krahasim me ato rurale. Kjo është një arsye e diskutimeve të shpeshta mbi qeverisjen e qeverisë lokale që zhvillohet rreth bashkëpunimit ndër-komunal, ku komunat mund të bashkëpunojnë në mënyrë që të përfitojnë nga përfitimet dhe kostot e përbashkëta. Prandaj, mund të presim argumente të ndryshme në lidhje me efektin e ruralitetit në efiçiencën e shpenzimet në varësi të madhësisë së popullsisë dhe nivelit të bashkëpunimit të tillë. Ruraliteti është përcaktuar në bazë të Ligjit për Organizim Territorial të Vetëqeverisjes Lokale në RM (Gorm, 2003). Në kuadër të këtij punimi (shih Tabelën 5.5) ruraliteti përfaqësohet nga nje variabël dummy që merr vlerën 1 për një NJVL urbane dhe 0 për një NJVL rurale. Hipoteza e nxjerrë merr formën e mëposhtme. H2.13: Egziston një marrëdhënie pozitive në mes të urbanizmit (NJVL-ve urbane) dhe efiçiencës së QL-së. Lidhur me hipotezat e nxjerra nga literatura e studimeve mbi efiçiencën e performancës lokale, hipotezat janë paraqitur në një marrëdhënie qoftë pozitive ose negative për ta bërë më të lehtë dhe për të ndjekur analizën empirike. Megjithatë, është e njohur nga literatura që studime të ndryshme mbi efiçiencën e QL-së kanë gjetur marrëdhënie të kundërta me të njëjtin përcaktues. Për shembull, pozita më e mirë financiare e një NJVL-të mund të kontribuojë pozitivisht në efiçiencën e saj, pasi manaxherët janë efektiv në rritjen e pozitës së tyre financiare (të hyrave) dhe ndërkohë ata janë më të kujdesshëm duke marrë parasysh vështirësitë e gjenerimit më të lartë të të ardhurave. Megjithatë, mund të ketë raste të drejtuesve lokal, të cilët hezitojnë në drejtim të ruajtjes së parasë duke e ditur që komuna e tyre është në një pozitë të mirë financiare. 144

159 Pjesa tjetër e punimit vazhdon me disa shpjegime mbi modelin e regresionit të përdorur për të regresuar përcaktuesit e QL-së në rezultatet e efiçiencës të gjeneruara nga DEA Modeli i Regresionit i Përcaktuesve të Efiçiencës së QL-së Egzistojnë mënyra të ndryshme për të analizuar dhe për të marrë parasysh ndikimin e faktorëve shpjegues në një analizë jo-parametrike siç është gjenerimi i pikëve të efiçiencës së QL-së nëpëmjet DEAs. Duke iu referuar (Sousa, Araujo, dhe Tannuri-Pianto, 2013) mundet që variablat shpjeguese të futen direkt në formën e kufizimeve në programin linear. Mangësia kryesore e kësaj metode vjen nga të ashtuquajturit mallkimi i dimensionalitetit, për një numër të caktuar të vëzhgimeve, përdorimi i një numri të parametrave tenton të zmadhojë efiçiencën e vëzhgimeve. Praktika e dytë (siç jepet në tabelën 4-5 të Kapitullit 4) ka të bëjë me një përqasje me dy faza. Kjo kornizë përfshin së pari llogaritjen e pikëve të efiçiencës përmes modelit DEA, e ndjekur nga faza e dytë që përbën regresionin e faktorëve shpjegues në rezultatet e përllogaritura të efiçiencës në fazën e parë. Për sa i përket fazës së dytë të analizës, disa nga autorët e studimeve mbi analizën efiçiencës së qeverisë lokale (De Borger et al 1994; Ballaguer-Coll et al, 2002; Gimenez dhe Para, 2007) përdorin modelin Tobit, kur analizojnë përcaktuesit e qeverisë lokale në efiçiencën e tyre. Disa prej tyre përdorin gjithashtu regresionin Ordinary Least Square ose OLS duke njohur natyrën e kufizuar të pikëve të efiçiencës: nga 0 deri në një maksimum prej 1. Megjithatë, ky studim do të ndjekë regresionin e OLS përdorur nga (Loikkanen & Susiluoto, 2006), aq më tepër, kur eksperimentet me dy modelet e përmendura rezultuan me shumë pak ndryshime. Prandaj, punimi ndjek përqasjen dyfazore të DEA-s dhe OLS-së. Në rastin tonë, regresioni nga përcaktuesit lokal të efiçiencës DEA bëhet duke formuluar fillimisht modelin e regresionit i cili do të ketë si variabël të varur rezultatet e llogaritura në fazën e parë të analizës së efiçiencës DEA. Ky model do të ketë si variabla të pavarura në formën e faktorëve shpjegues mbi nivelin e efiçiencës DEA këto variabla të radhitura në të njëjtën renditje me nën-hipotezat e nxjerra më lart: Të ardhurat nga Transfertat për Frymë, Të Ardhurat Tatimore për Frymë, Të Ardhurat nga Taksat dhe Gjobat për Frymë, Dendësi e Popullsisë, Sipërfaqja e NJVL-së, Mazhoranca Politike, Aktiviteti i Biznesit, Grupi Etnik, Dalja në Votim, Distanca nga Kryeqyteti, Vështirësia e Dimrit, Turizmi dhe Urbanizmit. 145

160 Atëherë, marrëdhënia e këtyre variablave të gjeneruara do të marrë formën e përgjithshme të Ekuacionit 5.6 të regresionit: Ek. (5.6) ku Y përbën variablën e varur; β0 përbën koeficientin e ekuacionit; β1, β2,... βn përbëjnë koeficientet e variablave të pavarura, X1, X2,...Xn përbëjnë variablat e pavaruara dhe Ɛ përbën mbetjet e ekuacionit. Duke iu referuar metodologjisë së gjenerimit të pikëve të efiçiencës dhe përcaktuesve lokal të bazuar në literaturë dhe në kontekstin e AL-së në vend, atëherë marrëdhënia në mes të këtyre palëve do të marrë formën e mëposhtme të Ekuacionit 5.7: Efiçienca = β0 + β1 Transfertat + β2 TëArdhuratTatimore + β3 Taksat/Gjobat + β4 Dendësia + β5 Sipëfaqja + β6 Maxhoranca Politike + β7 Komercializmi + β8 Etnia + β9 Votimi + β10 Distanca + β11 Dimri + β12 Turizmi + β13 Urbanizmi + Ɛ Ek. (5.7) Për të testuar nëse ky model mund të konsiderohet si i përshtatshëm për të parashikuar ndikimin e përcaktuesve të efiçiencës të qeverisjes lokale, analiza ekonometrike vazhdon duke kryer këto teste: testin e normalitetit të mbetjeve statistikore, testin e multikolinearitetit, testin e autokorelacionit, testin e heteroskedasticitetit, dhe testin e linearitetit. Për secilin nga këto teste janë përdorur teste të ndryshme të cilat janë ofruar në detaje në kapitullin e analizës. 5.6 Vlefshmëria e Kërkimit Kriteret e matjeve të mira formojnë vlefshmërinë e vetë kërkimit. Punimi ndjek shpërbërjen e llojeve të ndryshme të besueshmërisë, vlefshmërisë dhe kritereve të tjera të matjes së mirë dhënë nga Cooper dhe Schindler (2011). Aplikimi i tyre në këtë tezë është paraqitur në tabelën e mëposhtme (shih Tabelën 5-6). 146

161 Zbatueshmëria Vlefshmëria Mbështetshmëria Tabela 5-6 Kriteret e Matjes së Mirë Kriteret e Matjes së Mirë Mbështetshmëria e Nivelit Dimensional Mbështetshmëria e Nivelit Përbërës Vlefshmëria Parësore Vlefshmëria Parashikuese Vlefshmëria Konvergjente Ekonomia Lehtësia Interpretimi Presente në këtë punim: Treguesit financiar të përdorur për të llogaritur performancën financiare të NJVL-ve përfaqësojnë anën buxhetore të të ardhurave dhe të shpenzimeve. Treguesit sintetik përbëjnë një kombinim të këtyre aspekteve buxhetore. Treguesit e efiçiencës përbëjnë aspektin e inputeve, outputeve dhe faktorëve shpjegues. Të gjithë treguesit financiar janë brenda përgjegjësive financiare të NJVL-ve të cilat reflektohen në llogarine përfundimtare të tyre. Treguesit e efiçiencës reflektojnë operacionet e qeverisë lokale në RM. Mbështetja në literaturë për të kuptuarit e manaxhimit të NJVL-ve dhe përkufizimin e nxjerrjen e treguesve financiar, treguesve të efiçiencës dhe shpjeguesve të efiçiencës. Analiza e faktorëve shpjegues të eficiencës së QL-së sygjeruar nga teoria dhe adaptuar nga natyra e QL-së në RM. Analiza që ndërlidh treguesit financiar, treguesit e efiçiencës dhe faktorët shpjegues për një pasqyrë më të plotë të performancës së QL-së. Përdorimi i të dhënave që janë publike buxhetet lokale dhe të dhënat nga Enti Statistikor i Maqedonisë. Përdorimi i të dhënave që publikohen për secilin vit. Interpretimi i lehtë i Indeksit Financiar të QL-së dhe i pikëve të efiçiencës DEA. Burimi: Frymëzuar nga (Cooper & Schindler, 2014) Cooper dhe Schindler (2011) kategorizojnë kriteret e matjeve të mira në: mbështetshmëri, vlefshmëri dhe zbatueshmëri. Kriteri i parë, mbështetshmëria tregon qëndrueshmërinë dhe konsistencën me të cilat instrumenti i kërkimit vlerëson konceptin. Kriteri i dyrë, vlefshmëria tregon qëndrueshmërinë e një instrumenti të zhvilluar për të vlerësuar një konstrukt të caktuar i formuar për të bërë analizën. Kriteri i tretë, zbatueshmëria (praktikiteti) është i lidhur me ekonominë dhe lehtësinë e gjenerimit të dhënave, si dhe aftësisë së interpretimit të analizës së kryer nga këto të dhëna. Në kuadër të punimit, besojmë që kërkimi ka plotësuar kriterin e mbështetshmërisë. Mbështetshmëria e nivelit dimensional është plotësuar, sepse treguesit financiarë të përdorur 147

162 për të gjeneruar indeksin e financave të QL-së përfaqësojnë anën e të ardhurave dhe shpenzimeve të financave të qeverisë lokale siç janë vënë në llogaritë përfundimtare të NJVLve. Të dhënat përfaqësojnë buxhetin e realizuar dhe të miratuar nga Departamenti i Thesarit në Ministrinë e Financave të Maqedonisë. Rezultatet DEA janë llogaritur në bazë të përqasjes input dhe output të operacioneve të qeverisjes lokale apo ofrimit të shërbimeve lokale. Mbështetshmëri e nivelit kompozues (përbërës) është arritur, sepse indeksi financiar i QL-së përfshin të dy anët e një buxhetit të NJVL-ve, ndërsa rezultatet e efiçiencës DEA përfshijnë në analizë inputet dhe outputet në një përqasje të gjerë dhe gjithëpërfshirëse duke pasur parasysh natyrën e ofrimit të shërbimeve lokale në Maqedoni. Vlefshmëria e kërkimit është plotësuar nga: konsultimi me literaturën mbi performancën financiare si dhe atë të efiçiencës (vlefshmëria pamore); paraqitja e marrëdhënies së përcaktuesve të QL-së në efiçiencën e saj (vlefshmëria parashikuese); dhe, duke bërë ndërlidhjen ndërmjet treguesve financiar dhe efiçiencës (vlefshmëria konvergjente) në regresionin e përcaktuesve të QL-së ku janë përfshire tre tregues financiar që janë pjesë e indektsit financiar të QL-së. Zbatueshmëria e këtij kërkimi është plotësuar, sepse të dhënat e përdorura për të llogaritur treguesit financiarë dhe të efiçiencës, si dhe faktorët përcaktues të QL-së arrijnë kriterin ekonomik, e lehtësisë, dhe kriteret e interpretimit. Më konkretisht, ka të dhëna në dispozicion të publikut (kriteri ekonomik). Këto të dhëna duhet të jenë publike në gazetën zyrtare të secilës komunë (si buxhete të publikuara për qytetarët) ose janë pjese e arkivave të Ministrisë së Financave në formën e buletineve të buxhetit qendror dhe lokal të publikuara në faqen e internetit të kësaj ministrie (kriteri i lehtësisë). Llogaritë vjetore të buxheteve lokale duhet të jenë të përgatitura dhe të bëhen publike nga Departamenti i Thesarit dhe të dhënat në lidhje me faktorët përcaktues në efiçiencën e QL-së publikohen nga Enti Statistikor i Maqedonisë që ka një databazë të veçantë organizuar sipas komunave. Megjithatë, egzistojnë disa të dhëna statistikore në nivel rajonal që kanë të bëjnë sidomos me mirëqenien ekonomike të qytetarëve që mund të ofrohet si të dhëna statistikore lokale (në nivel komunal) dhe do të bënin analizën e përcaktuesve më të plotë. Kriteret e interpretimit janë plotësuar, sepse punimi ofron një përbërje të indeksit financiar të QL-së dhe një relacion input/output të produktivitetit ose performancës së QL-së që janë të interpretueshme edhe për qytetarin e thjeshtë. 148

163 Në përgjithësi, ky studim plotëson kryesisht kriteret e një kërkimi të mirë edhe pse ka disa aspekte të vlefshmërisë që mund të përmirëson, sidomos në vënien e presionit publik të organizimit dhe botimit të të dhënave financiare dhe të dhënave që lidhen me punën e komunës në nivel komunal. 149

164 6 KAPITULLI 6 GJETJET E KËRKIMIT Ky kapitull ofron në detaje rezultatet e kërkimit, duke ndjekur hapat metodologjik në kapitullin e mëparshëm. Së pari, kapitulli ofron gjetjet nga një analizë përshkruese të treguesve financiarë që përbëjnë indeksin e qeverisjes lokale. Pastaj, ai bën të njëjtën gjë për të gjeturat e aplikimit dhe radhitjes sipas rezultateve të modelit DEA. Dhe më në fund, ai ofron diskutime rreth rezultateve të përcaktuesve të efiçiencës së qeverisjes lokale. 6.1 Radhitja e NJVL-ve sipas Indeksit Financiar Kjo pjesë e punimit ofron një përshkrim të treguesve financiare nga ana e të ardhurave, si dhe të shpenzimeve të llogarisë përfundimtare sipas listës së treguesve të përshkruar në Kapitullin 5 (Pjesa 4.4) dhe sipas shpjegimit të tyre në lidhje me performancën financiare të NJVL-ve në Kapitulli 5 (Pjesa 5.5). Këta tregues janë të përfaqësuar duke i grupuar ato sipas madhësisë së NJVL-së. Duke patur parasysh shpërndarjen e popullsisë së Maqedonisë në hapësirën territoriale të secilës komunë, si dhe numrin e komunave që përbëjnë një grupim, grupuam NJVL-të në 5 grupime: 1-5,000; 5,001-10,000; 10,001-20,000; 20,001-40,000; dhe më shumë se Për të pasur një analizë më të detajuar të treguesve financiarë për çdo NJVL, të njëjtët tregues janë dhënë në Aneksin B Përshkrimi i Treguesve Financiar Para gjenerimit të një Indeksi të QL-së, duhet të kemi një pasqyrë të gjithë treguesve financiarë që përbëjnë performancën financiare të sektorit të qeverisjes lokale në Republikën e Maqedonisë. Tabelat 6-1 deri 6-5 tregojnë mesatarisht diferencat përmes NJVL-ve të grupuara sipas madhësisë së tyre për sa i përket të gjithë treguesve financiarë. Në përgjithësi, nuk egziston një trend i vetëm që mund të identifikohet për të gjithë treguesit e grupuar ose brenda të njëjtës kategori të treguesve. Një grup i NJVL-ve mund të ketë më të lartë treguesin e të ardhurave për frymë, duke qenë poshtë në listë për një tjetër tregues. Tabela 6-1 tregon që të ardhurat totale për frymë ndryshojnë mesatarisht nga 9,000MKD për NJVL-të me popullsi 20,000-40,000, në 12,304MKD për NJVL-të më të mëdha me më shumë se banorë. Përveç kësaj, mesatarja më e lartë e treguesve të të ardhurave tatimore dhe të ardhurave jo-tatimore i përket NJVL-ve më të mëdha. Mesatarja e 150

165 të ardhurave tatimore për frymë për komunat më të mëdha është pothuajse dyfish në krahasim me atë të pjesës tjetër të NJVL-ve. NJVL-të e mëdha kanë minimumin e të ardhurave mesatare kapitale për frymë (468MKD) në krahasim me vlerën më të lartë (1,458MKD) që i takon njësive të të vogla të qeverisjes lokale. Për sa i përket mesatares së të ardhurave jotatimore për frymë, shuma më e lartë shkon për NJVL-të më të mëdha. Tabela 6-1 Treguesit Analitik të të Ardhurave (per frymë, në MKD, v2011) NJVL-të sipas nr. të popullsisë Mesatarj a e AT Mesatarj a e ATT Mesatarj a e TRS Mesatarja e AJT Mesatarja e AK 1 (1-5,000) ( ,000) (10,001-20,000) (20,001-40,000) (>40,001) Total Mesatarja Shënim: AT Të Ardhurat Totale; ATT Të Ardhurat Tatimore; TRS Transfertat; AJT - Të Ardhurat Jo-Tatimore / Pagesat & Gjobat; AK Të Ardhurat Kapitale; Vlerat maksimale janë hijezuar. Burimi i të dhënave: Llogaritë Përfundimtare të NJVL-ve, Ministria e Financave Mund të konkludojmë që NJVL-të më të mëdha në Maqedoni kanë më shumë aftësi në gjenerimin e të ardhurave, sepse ato kanë më të lartë treguesit e të hyrave vetjake dhe transferta më të ulëta për frymë. Çuditërisht, NJVL-të më të mëdha kanë më të ulët mesataren e të ardhurave të kapitalit për frymë, duke sygjeruar që asetet e tyre mund të mos jenë aq produktive. NJVL-të më të vogla kanë mesatare më të lartë të transfertave për frymë në krahasim me njësitë e vetqeverisjes lokale të mëdha kryesisht për hir të varësisë së tyre të lartë në qeverinë qendrore. NJVL-të më të vogla kanë mesatarisht të ardhura kapitale për frymë më të larta. Në anën tjetër të buxhetit, anën e shpenzimeve, Tabela 6-2 tregon që mesatarja e shpenzimeve totale për frymë (në mënyrë të ngjashme me të hyrat e përgjithshme) shkon nga 8,844MKD e NJVL-ve me popullsi prej 20,000-40,000, në 12,042 denarë për NJVL-të më të mëdha me më shumë se banorë. Për sa i përket programeve të shpenzimeve, NJVL-të më të vogla kanë mesataren më të lartë të shpenzimeve për frymë të këshillit bashkiak (329MKD), mesataren më të lartë të shpenzimeve për frymë të kryetarit të bashkisë (555MKD), shpenzimet më të larta të administratës komunale për frymë (3,055MKD), dhe mesataren e 151

166 Mesatarja e SHT Mesatarja e SHKK Mesatarja e SHK Mesatarja e SHAK Mesatarja e SHPU Mesatarja e SHAZHEL Mesatarja e SHSHK dytë më të lartë të shpenzimet të shërbimeve komunale për frymë (1.674). Kjo do të thotë që një qytetar i NJVL-ve më të vogla 'kontribuon' mesatarisht çdo vit përmes taksave rreth MKD, prej të cilave vetëm 1,674MKD (rreth 15%) shkon për shërbime të drejtpërdrejta përmes shërbimeve komunale përveç 166MKD për planifikimin urban. Kjo tregon që qytetarët po marrin shërbime shumë të shtrenjta të pushtetit vendor që do të ishte e vlefshme vetëm nëse qytetarët marrin shërbime të cilësisë shumë të lartë. Tabela 6-2 Treguesit Analitik Sipas Programit të Shpenzimeve (per frymë, në MKD, v2011) NJVL-të sipas nr. të popullsisë 1 (1-5,000) ( ,000) (10,001-20,000) (20,001-40,000) (>40,001) Total Mesatarja Shënim: SHT Shpenzimet Totale; SHKK Shpenzimet e Këshillit Komunal; SHK - Shpenzimet E Kryetarit; SHAK Shpenzimet e Administratës Komunale; SHPU Shpenzimet e Planifikimit Urban; SHAZHEL Shpenzimet e Asistencës së ZHEL; SHSHK Shpenzimet e Shërbimeve Komunale; Vlerat maksimale janë hijezuar. Burimi i të dhënave: Llogaritë Përfundimtare të NJVL-ve, Ministria e Financave NJVL-të më të mëdha gëzojnë shpenzimet më të larta mesatare për frymë, për shkak të mesatares më të lartë të shpenzimeve për frymë të planifikimit urban (841MKD), mesataren më të lartë të shpenzimeve për frymë të ndihmës për ZHEL, mesataren e dytë më të lartë të shpenzimeve komunale për frymë (271MKD), dhe mesataren e tretë më të madhe të shërbimeve komunale për frymë (1,617MKD). Atëherë, mund të konkludohet që NJVL-të më të mëdha shpenzojnë më shumë për shërbimet e qeverisjes lokale dhe aktivitetet zhvillimore, në vend të këshillit bashkiak dhe shpenzimeve të administratës një përqasje e kundërt në krahasim me NJVL-të e vogla. Lidhur me kategorinë e shpenzimeve të paraqitura në Tabelën 6-3 (sipas kodimit në buxhetet lokale), NJVL-të e popullsisë 5,001-10,000 kanë mesataren më të lartë shpenzimeve të pagave dhe kontributeve për frymë (6,355MKD), mesataren e dytë më të lartë të shpenzimeve 152

167 Mesatarja e SHPK Mesatarja e SHRP Mesatarja e SHMSH Mesatarja e SHST Mesatarja e SHPS Mesatarja e SHK për frymë të mallrave dhe shërbimeve (2,695MKD), mesataren më të lartë të subvencioneve dhe transfertave për frymë (328MKD), dhe mesataren e dytë më të lartë të shpenzimeve kapitale për frymë (2,524MKD). Ndërkohë, NJVL-të më të mëdha gëzojnë mesataren më të lartë të shpenzimeve të mallrave dhe shërbimeve për frymë (2,809MKD) dhe mesataren më të lartë të shpenzimeve kapitale për frymë. Pra, NJVL-të më të vogla shpenzojnë më shumë në paga dhe kontribute, ndërsa NJVL-të më të mëdha shpenzojnë më shumë për mallra dhe shërbime. Me fjalë të tjera, NJVL-të më të vogla të gëzojnë të punësuar më të shtrenjtë, ndërkohë që NJVL-të më të mëdha gëzojnë mallra dhe shërbime më të shtrenjta që përdorin të punësuarit në mbështeje të ofrimit të shërbimeve lokale. Tabela 6-3 Treguesit Analitik Sipas Kategorisë së Shpenzimeve (per frymë, në MKD, v2011) NJVL-të sipas nr. të popullsisë 1 (1-5,000) ( ,000) (10,001-20,000) (20,001-40,000) (>40,001) Total Mesatarja Shënim: SHPK - Shpenzimet e Pagave dhe Kontributeve; SHRP - Shpenzimet për Rezerva dhe të Padefinuara; SHMSH Shpenzimet për Mallra dhe Shërbime; SHST - Shpenzimet për Subvencione dhe Transferta; SHPS - Shpenzimet për Përfitime Sociale; SHK - Shpenzimet Kapitale; Vlerat maksimale janë hijezuar. Burimi i të dhënave: Llogaritë Përfundimtare të NJVL-ve, Ministria e Financave Mesataret e treguesve sintetikë të të ardhurave në Tabelën 6-4 tregojnë që si NJVL-të gjenerojnë financat e tyre. Në nivel të të gjitha NJVL-ve, mesatarisht, shërbimet e qeverisjes lokale financohen në mënyrë të konsiderueshme nga transfertat (72,22%) dhe më pak nga të ardhurat jo-tatimore (ose tarifat dhe pagesat) me rreth 5.95%, gjë që është e pritur për shkak të nivelit të ulët të decentalizimit fiscal. NJVL-të më të mëdha gëzojnë përqindjen më të lartë të të ardhurat tatimore (27.26%) dhe të ardhurave jotatimore (6.17%). NJVL-të më të voglat me popullsi prej 5,001-10,000 gëzojnë përqindjen më të lartë të të ardhurave të kapitalit ndaj (8.47%), ndërkohë që NJVL-të e vogla me popullsi prej 10,001-20,000 gëzojnë përqindjen më 153

168 të lartë të transfertave. Të gjitha këto përqindje janë në raport me të ardhurat totale të secilit grup të NJVL-ve. Edhe një here, kjo konfirmon atë që NJVL-të më të mëdha priren të varen më shumë nga të ardhurat tatimore dhe të hyrat jo-tatimore, ndërkohë që NJVL-të më të vogla kanë tendencë të varen më shumë nga transfertat. Tabela 6-4 Treguesit Sintetik të të Ardhurave (në %, v2011) NJVL-të sipas nr. të popullsisë Mesatarja e ATT/AT Mesatarja e AJT/AT Mesatarja e AK/AT Mesatarja e TRS/AT TOTALI 1 (1-5,000) 13.16% 2.82% 7.76% 76.19% 100% 2 ( ,000) 13.99% 2.98% 8.47% 74.11% 100% 3 (10,001-20,000) 15.39% 3.44% 5.29% 74.59% 100% 4 (20,001-40,000) 17.94% 2.91% 4.24% 74.79% 100% 5 (>40,001) 27.26% 6.17% 4.11% 61.67% 100% Total Mesatarja 17.53% 3.70% 5.95% 72.22% 100% Shënim: AT Të Ardhurat Totale; ATT Të Ardhurat Tatimore; AJT - Të Ardhurat Jo-Tatimore / Pagesat & Gjobat; AK Të Ardhurat Kapitale; TRS Transfertat; Vlerat maksimale janë hijezuar. Burimi i të dhënave: Llogaritë Përfundimtare të NJVL-ve, Ministria e Financave Mesataret e treguesve sintetik të shpenzimeve në Tabelën 6-5 paraqesin vlerat më të larta të treguesve sintetik ne shpenzimet e zgjedhura në raport me shpenzimet totale të buxhetit. Ashtu siç është shpjeguar në Kapitullin e Metodologjisë, tre treguesit e parë paraqesin shumat e shpenzimeve të përgjithshme në lidhje me programet buxhetore dhe në mënyrë të ngjashme tre treguesit e fundit kanë të bëjnë me kategoritë buxhetore. Këto gjashtë tregues janë përzgjedhur, sepse ato përfaqësojnë pjesën dërrmuese të shpenzimeve. Prandaj, këta tregues nuk mund të kenë një shumë prej 100 përqind për një grup të caktuar të NJVL-ve. 154

169 Mesatarja e SHK/SHT Mesarja e SHKK/SHT Mesatarja e SHAK/SHT Mesatarja e SHPK /SHT Mesatarja e SHMSH /SHT Mesatarja e SHK/SHT Tabela 6-5 Treguesit Sintetik të Shpenzimeve (në %, v2011) NJVL-të sipas nr. të popullsisë 1 (1-5,000) 5.57% 2.90% 23.95% 53.55% 24.11% 18.17% 2 ( ,000) 2.80% 1.99% 17.95% 58.39% 23.83% 14.10% 3 (10,001-20,000) 2.17% 2.56% 13.91% 59.62% 22.80% 14.26% 4 (20,001-40,000) 1.79% 2.04% 13.25% 61.86% 19.69% 14.80% 5 (>40,001) 0.86% 2.41% 11.31% 49.98% 25.53% 20.82% Total Mesatarja 2.61% 2.40% 15.96% 56.65% 23.28% 16.39% Shënim: SHT Shpenzimet Totale; SHK - Shpenzimet E Kryetarit; SHKK Shpenzimet e Këshillit Komunal; SHAK Shpenzimet e Administratës Komunale; SHPK - Shpenzimet e Pagave dhe Kontributeve; SHMSH Shpenzimet për Mallra dhe Shërbime; SHK - Shpenzimet Kapitale; Vlerat maksimale janë hijezuar. Burimi i të dhënave: Llogaritë Përfundimtare të NJVL-ve, Ministria e Financave Tabela 6-5 tregon që në nivel të përgjithshëm, treguesit më përfaqësues të shpenzimeve gëzojnë përqindjen e mesatares së përgjithshme të shpenzimeve në: pagat dhe kontributet (56,65%), ndjekur nga mallrat dhe shërbimet (23.28%), shpenzimet kapitale (16.39%), shpenzimet e administratës (15.96%), shpenzimet e kryetarit të bashkisë (2.61%), dhe shpenzimet këshilli bashkiak (2.40%). Në kuadër të shpenzimeve buxhetore sipas programit buxhetor (duke iu referuar tre treguesve të parë në Tabelën 6-5) NJVL-të më të vogla gëzojnë përqindjen më të lartë mesatare të shpenzimeve të administratës (5.57%), shpenzimeve të Kryetarit (2.90%) dhe këshillit bashkiak (23,95%). Ndërkohë, shpenzimet e kryetarit të bashkisë dhe administrates së NJVL-ve më të mëdha janë pothuajse 6 herë (ose 0.86%) dhe 2 herë (ose 11.31%), respektivisht më të ulëta në krahasim me NJVL-të më të vogla. Për sa i përket shpenzimeve buxhetore sipas kategorisë buxhetore (duke iu referuar tre treguesve të fundit në Tabelën 6-5) përqindja më e lartë e pagave dhe kontributeve, e mallrave dhe shërbimeve, si dhe e shpenzimeve kapitale shkon për dy grupet e NJVL-ve më të mëdha. Më konkretisht, mesatarja më e lartë e shpenzimeve të pagave dhe kontributeve (61,86%) shkon për NJVL-të me 20,001-40,000 banorë. Shpenzimet më të lartë mesatare të mallrave dhe shërbimeve (25.53%) dhe shpenzimeve më të lartë mesatare të kapitalit (20.82%) shkojnë për NJVL-të më të mëdha. Kjo tregon që kryetarët e NJVL-ve të vogla kanë shpenzime më të larta 155

170 në krahasim me kryetarët e NJVL-ve më të mëdha. Përveç kësaj, këshilli bashkiak dhe administrata e NJVL-ve më të vogla kanë kosto më të larta. Ndërkohë, NJVL-të më të mëdha kanë shpenzime më të ulëta të paga dhe kontributeve, por shpenzime më të lartë të mallrave dhe shërbimeve dhe shpenzime kapitale Gjenerimi i Indeksit Financiar të QL Duke ndjekur metodologjinë shpjeguar në Kapitullin 5, llogaritë përfundimtare ose të dhënat buxhetore u futën në programin excel. Treguesit financiarë të krijuara u grupuan dhe vlerat e tyre u normalizuan nga 0 në 1. Kjo lejoi për të gjeneruar Indeksin Financiar të QL-së në vlera të krahasueshme të çdo treguesi, duke llogaritur me mesatare të thjeshtë të gjithë treguesit financiar të normalizuar. Pesha e secilit tregues është e barabartë ngaqë letërsia dhe studimet e mëparshme lejojnë për një trajtim të tillë arbitrar të treguesve, edhe pse ky trajtim ka kufizimet e tij, sepse ai nuk mund të reflektojë plotësisht natyrën e vërtetë të vendimmarrjes në sektorin e qeverisë lokale. Megjithatë, kjo është bërë gjithashtu në gjykimin tonë më të mirë, për arsye se, një skemë koeficienti që do të bazohej në vlerat reale të të ardhurave ose të shpenzimeve mund të favorizonte më shumë transfertat, sepse ato përfaqësojnë një burim të rëndësishëm të të ardhurave për qeverinë lokale ngaqë niveli i decentralizimit financiar është akoma i ulët në Maqedoni. Kjo nga ana tjetër nuk do të përfaqësonte performancën reale financiare të NJVLve në Maqedoni, sepse kjo do të kufizonte aftësinë gjeneruese të të ardhurave të NJVL-ve. Me fjalë të tjera, kontributi i transfertave për pozitë më të mirë financiare të NJVL-ve kompenson për rritjen e aftësive financiare të NJVL-ve ku të dyja kontribuojnë pozitivisht në performancën financiare të NJVL-ve. Duke iu referuar Tabelës 5-2 (në kapitullin e mëparshëm) të treguesve buxhetor që përbëjnë Indeksin Financiar të QL-së dhe duke iu referuar procedurës së metodologjisë, NJVLtë u indeksuan dhe u radhitën në mënyrë individuale. Tabelat 6-6 dhe 6-7 tregojnë vetëm 10 performuesit (NJVL) më të lartë dhe më të ulët, ndërsa një radhitje e plotë e të gjitha NJVLve është vënë në Aneksn B-5: Radhitja e NJVL-ve sipas Indeksit Financiar të QL-së, Në radhitjen e plotë të njësive të qeverisjes lokale, gama e pikëve të indeksit ndryshon nga një minimum prej 0.21 të performuesit më të ulët, deri në një maksimum prej 0.56 të performuesit 156

171 më të lartë. Mesatarja e të gjitha rezultateve individuale të NJVL-ve është Ndër të gjitha njësitë e qeverisjes lokale, 36 prej tyre kanë një rezultat më të ulët se mesatarja, ndërsa pjesa tjetër e NJVL-ve kanë rezultatet e indeksit 0.32 e më lart. Tabela NJVL-të më të mira sipas Rangimit të Indeksit Financiar Të QL-së, 2011 NJVL Kategoria e NJVL Indeksit Financiar Rangimi Të QL-së Centar 5 (>40,000) Novaci 1 (1-5,000) Makedonski Kamenica 2 ( ,000) Ilinden 3 (10,001-20,000) Dojran 1 (1-5,000) Karposh 5 (>40,000) Konche 1 (1-5,000) Strumica 5 (>40,001) Kavadarci 4 (20,001-40,000) Pehchevo 2 ( ,000) Burimi: Puna e Autorit Tabela NJVL-të më të dobëta sipas Rangimit të Indeksit Financiar Të QL-së, 2011 NJVL Kategoria e NJVL Indeksit Financiar Të QL-së Rangimi Zrnovci 1 (1-5,000) Saraj 4 (20,001-40,000) Lipkovo 4 (20,001-40,000) Zajas 3 (10,001-20,000) Bogovinje 4 (20,001-40,000) Tearce 4 (20,001-40,000) Arachinovo 3 (10,001-20,000) Vraneshtica 1 (1-5,000) Zhelino 4 (20,001-40,000) Plasnica 1 (1-5,000) Burimi: Puna e Autorit Sipas radhitjes në tabelat e mësipërme, siç pritej, komuna Qendër radhitet si e para (0.56 pikë) me pozicionimin më të mirë financiare, e cila është një NJVL që ka pasur një likuiditet të lartë buxhetore, pasi pjesa më e madhe efinancave të Projektit të 'famshëm' dhe shumë të shtrenjtë Shkupi 2014 janë kanalizuar nëpërmjet buxhetit të saj. NJVL-të e 157

172 pozicionuar më ulët është një nga NJVL-të më të vogla, Plasnicë me një rezultat prej Lidhur me madhësinë e NJVL-të, performuesit më të lartë përfaqësohen kryesisht nga 3 komuna më të mëdha dhe çuditërisht nga 3 komuna më të voglat, ndërsa performuesit më në fund përfaqësohen kryesisht nga 5 NJVL të dytë në madhësi dhe 3 NJVL-ve më të voglat në Maqedoni. Përveç kësaj, është shumë e dukshme që performuesit më të lartë përbëhen nga NJVL-të me grupin etnik maqedonas si shumicë, ndërsa performuesit më të ulët përbëhen kryesisht (8 nga 10) nga NJVL-të me grupin etnik shqiptar si shumicë. Për të përmbledhur rezultatet në përputhje me objektivin 1 (Hipotezën 1), treguesit financiar ndryshojnë relativisht me njëri tjetrin. 6.2 Radhitja e NJVL-ve sipas Rezultateve DEA Siç përshkruhet në kapitullin e metodologjisë, kjo pjesë e punimit ofron statistika përshkruese për treguesit e inputeve, outputeve, pikëve të llogaritura të efiçiencës, si dhe përcaktuesve të QL-së. Variablat e inputit dhe outputit janë vënë në modelin e efiçiencës DEA dhe të gjitha NJVL-ve janë radhitur në bazë të rezultateve (pikëve) të tyre efiçiencës. Rezultatet e efiçiencës DEA janë vënë në regresion me përcaktuesit që ndikojnë (në bazë të literaturës) në efiçiencën e qeverisjes lokale. Pas gjenerimit të modelit të regresioni të këtyre përcaktuesve të efiçiencës, modeli është testuar nëse i përshtatet natyrën së tij parashikuese. Në vijim (shih Tabelën 6-8), janë rezultatet e statistikave përshkruese të variablave të përdorura në analizën dyfazore të rezultateve të efiçiencës dhe faktorëve shpjegues ose përcaktuesve lokal që shpjegojnë efiçiencën e çdo NJVL-je. Secili nga treguesit dhe përcaktuesit janë përshkruar, duke dhënë përshkrimin dhe emrin teknik (në databazë) të tyre, njësinë e përdorur të matjes së tyre, devijimin standard, vlerat minimale dhe maksimale të tyre në databazë. 158

173 Tabela 6-8 Statistikat Përshkruese të Inputit, Outputit, Rezultateve të Efiçiencës dhe Përcaktuesve Lokal Përshkrimi I Treguesit Njësia Matëse Mesatarja Devijimi Standart Treguesit e Inputit Min. Maks. Shpenzimet Totale/ TotalExp MKD 2.6E E E+09 Treguesit e Outputit Nxënësit Fillor/ PrimPupils Nr. I Nxënësve regjistruar në Klasat Nxënësit e Shk. Mesme/ Nr. I Nxënësve regjistruar në SecStudents Shkollat e Mesme Fëmijët/ KidgrtKids Nr I Fëmijëve regjistruar në Kopësht Rrugët Lokale/ LocalRoads Km Banesat/ Dwellings Numri I banesave të regjistruara Treguesi I Efiçencës Pikët e Efiçiencës/ Efficiency Score Numri (0-1) Të Ardhurat Tatimore për Frymë/ TaxRevCap Te ardhurat nga Taksat & Gjobat për Frymë/ FeeChargCap MKD MKD Përcaktuesit Lokal

174 Te ardhurat nga Transfertat për MKD Frymë/ TransfersCap Distanca nga Kryeqyteti/ Distance Km to Capital Sipërfaqja/ Area Km Grupi Etnik/ Ethnicity Dummy Dalja në Votim/ Voting Dummy Dendësi e Popullsisë/ Pop_ Density Banorë në 1km Mazhoranca Politike/ Pol_Majority Dummy Vështirësia e Dimrit/ Winter Dummy Turizmi/ Tourism Dummy Urbanizmi/ Rurality Dummy Aktiviteti i Biznesit/ Commerciality Numri I Ndërmarrjeve Shënim: Kjo tabelë është lënë me qëllim edhe në gj.angleze për shkak të aspektve teknike të të dhënave dhe analizës së tyre. Burimi: Puna e Autorit 160

175 Analiza e treguesve të inputit dhe outputit në programin kompjuterik DEA (Gang & Zhenhua, ) prodhoi rezultate të ndryshme të efiçiencës në varësi të përqasjes ose llojit të përdorur të DEA-s. Një përmbledhje e detajuar e katër llojeve të rezultateve të efiçiencës DEA është ofruar në Aneksin C, që përmban rezultatet me orientim inputi dhe outputi me kthimet e ndryshueshme dhe konstante të shkallës. Në regresionin e përcaktuesve të efiçiencës së QL-së, punimi përdor vetëm rezultatet e efiçiencës me orientim inputi me kthim variable të shkallës për të radhitur të gjitha NJVL-të, si dhe për të regresuar përcaktuesit e performancës së efiçiencës së QL-së. Arsyeja kryesore, siç është thënë, është se në ofrimin e shërbimeve të qeverisë lokale, është normale të pritet që inputi dhe output i QL-së nuk ndryshojnë me përmasa të njëjta. Për sa i përket orientimit, ai i përshtatet më shumë kornizës së themeluar të realizuar ku pritet se sa përqind më pak të shpenzimeve totale për frymë, një NJVL mund të përdorë për të ofruar të njëjtat shërbime ekzistuese. Me fjalë të tjera, siç shpjegohet në metodologji është supozuar që përqasja e DEAs me kthim constant të shkallës do të punonte vetëm nëse NJVL-të do të ishin në nivel optimal. Dukshëm, ky nuk është rasti i komunave në Maqedoni. Është më e nevojshme të përdoret ky lloj i DEA-s për të vlerësuar efiçiencën relative të NJVL-ve pasi treguesit e outputit përfaqësohen më shumë duke marrë variabla të përafërsuara në vend të variablave që tregojnë nivelin e saktë të shërbimeve lokale. Për këtë arsye, nuk do të ishte e logjikshme të thuhet që sa më shumë output një NJVL-ja duhet të ofrojë ose të prodhojë për qytetarët e saj duke përdorur të njëjtin buxhet ekzistues (e shprehur nga treguesi i inputit të të Ardhurave Totale). Për shembull, punimi përdor numrin e banesave, si një tregues të outputit si proxy për shërbimin e grumbullimit të mbeturinave. Nëse do të kishim numrin (në ton) të mbledhjes së përgjithshme të mbeturinave, atëherë do të ishte e saktë për të sugjeruar, për shembull, Komuna e Tetovës mund të rrisë mbledhjen e përgjithshme të mbeturinave (në mesin e treguesve të tjerë të outputit) me 5 për qind duke përdorur të njëjtin buxhet. Para radhitjes së performuesve më të lartë dhe më të ulët në bazë të pikëve të efiçiencës DEA, punimi ofron një përmbledhje të të gjitha këtyre rezultateve bazuar në mesataren e rezultateve të efiçiencës me orientim inputi dhe KVSH klasifikuar në 5 grupet sipas madhësisë së njësive të qeverisjes lokale (shih Tabelën 6-9). Në nivel të QL-së mesatarisht komunat kanë një nivel disi të ulët prej 71% nga komuna me performancën më të mirë. Pra, mesatarisht, 161

176 komunat kanë një hapësirë prej 29% ku mund të racionalizojnë buxhetin e tyre në ofrimin egzistues të shërbimeve lokale. Mesatarisht, performuesit më të lartë të efiçiencës duket që janë NJVL-të më të mëdha (0.92 ose 92% efiçente), ndërsa performuesit më të ulët duket që janë NJVL-të me madhësi të mesme (0.56 ose 56% efiçente). Duke njohur natyrën e matjes së DEA KVSH-së, kjo do të thotë që këto NJVL mund të përdorin përkatësisht 92 përqind dhe 56 përqind të burimeve egzistuese të tyre, për të siguruar shërbimet aktuale (outputin aktual). Me fjalë të tjera, këto NJVL mund të përdorin përkatësisht 8 përqind dhe 44 përqind më pak nga të ardhurat totale buxhetore egzistuese për të ofruar shërbimet egzistuese (për vitin në analizë). Tabela 6-9 Përmbledhje e Pikëve të Efiçiencës DEA, v2011 NJVL sipas Madhësisë Frekuenca Mesatarja e Efiçiencës DEA KVSH (EFFY-VRS- Input) 1 (1-5,000) ( ,000) (10,001-20,000) (20,001-40,000) (>40,001) Totali & Mesatarja Burimi: Puna e Autorit Në vijim, rezultatet e analizës tregojnë radhitjen sipasa rezultateve efiçiencës DEA KVSH (shih Tabelën 6-10) të të gjitha NJVL-ve në Maqedoni. Nga radhitja, 29 NJVL veprojë relativisht në efiçiencë të plotë (rezultati prej 1.0 ose 100%), ndërsa 10 performuesit më të ulët kanë rezultate të efiçiencës ndërmjet 0.27 ose 27% (Qendër-Zhupës më e ulëta) në 0.41 ose 41% (Dojrani). Për sa i përket përdorimit të burimeve, kjo do të thotë që NJVL-të më pak efiçente mund të përdorin 27 për qind në 41 për qind të burimeve të tyre ekzistuese për të siguruar shërbimet ekzistuese. 162

177 Tabela 6-10 Rangimi i NJVL-ve sipas Pikëve të Efiçiencës DEA, 2011 NJVL Efiçienca DEA KVSH (EFFY- VRS- Input) NJVL Efiçienca DEA KVSH (EFFY- VRS- Input) Aerodrom 1.00 Kratovo 0.62 Bitola 1.00 Arachinovo 0.62 Butel 1.00 Zelenikovo 0.62 Chair 1.00 Pehchevo 0.61 Debartsa 1.00 Resen 0.61 Delchevo 1.00 Karbintsi 0.60 Gazi Baba 1.00 Zrnovtsi 0.60 Gostivar 1.00 Demir Hisar 0.56 Ilinden 1.00 Demir Kapija 0.55 Karposh 1.00 Cheshinovo - Obleshevo 0.55 Kavadartsi 1.00 Chashka 0.54 Konche 1.00 Krivogashtani 0.54 Kumanovo 1.00 Mogila 0.53 Lipkovo 1.00 Valandovo 0.53 Lozovo 1.00 Radovish 0.51 Ohrid 1.00 Berovo 0.50 Plasnitsa 1.00 Chucher - Sandevo 0.50 Prilep 1.00 Novo Selo 0.50 Saraj 1.00 Strumitsa 0.49 Staro Nagorichane 1.00 Debar 0.48 Struga 1.00 Bosilovo 0.47 Tetovo 1.00 Teartse 0.47 Vinitsa 1.00 Vasilevo 0.45 Vraneshtitsa 1.00 Negotino 0.45 Zhelino 1.00 Studenichani 0.45 Shuto Orizari 0.99 Zajas 0.45 Bogovinje 0.95 Centar 0.42 Kisela Voda 0.89 Vrapchishte 0.41 Vevchani 0.80 Sveti Nikole 0.41 Kochani 0.76 Kichevo 0.41 Shtip 0.76 Dojran 0.41 Gjorche Petrov 0.75 Dolneni 0.40 Sopishte 0.74 Oslomej 0.40 Kriva Palanka 0.72 Rosoman 0.37 Gevgelija 0.71 Jegunovtse 0.36 Drugovo 0.71 Petrovets 0.36 Veles 0.70 Brvenitsa 0.36 Makedonski Brod 0.69 Novatsi 0.36 Bogdantsi 0.69 Krushevo 0.35 Rankovtse 0.64 Gradsko 0.32 Probishtip 0.63 Makedonska Kamenitsa 0.27 Burimi: Puna e Autorit 163

178 Duke iu referuar rezultateve krahasuese të efiçiencës së DEA-s duket qartë që komunat kanë hapësirë të gjerë të racionalizimit të burimeve të tyre në nivel të komunave në Maqedoni. Megjithate, kjo nuk përjashton identifikimin e praktikave më të mira duke pretenduar një performance efiçiencë më lartë se performuesi më i mire. Për të përmbledhur rezultatet në përputhje me objektivin 2 (Hipotezën 2), niveli i efiçiencës ndryshon relativisht nga njëra NJVL në tjetrën. 6.3 Regresioni i Shumfishtë i Përcaktuesve të DEA-s Rezultatet e regresionit të cilët përfshijnë të gjithë popullatën e NJVL-ve në analizë tregojnë ndikimin e secilit përcaktues lokal në nivelin e efiçiencës për vitin në fjale (2011) ku bëhet analiza. Kjo do të thotë që përcaktuesit nuka kanë nevojë të testohen për nga dallueshmëria e tyre nëse flitet vetëm për vitin në fjalë. Megjithatë, modeli i regresionit testohet për aftësinë e tij predikuese që ka nëse i njëjti model do përdorej për vite të tjera dhe për një mostër të NJVLve në studimet e tjera. Megjithatë, meqë analiza bëhet vetëm për një vit, analiza bazohet në supozimin qe aspekti kohor (nga viti në vit) e bën popullatën e të gjitha NJVL-ve si një mostër. Nëse analiza empirike e përcaktuesve të efiçiencës DEA do të përfshinte komplet periudhën e decentralizimit nga viti 2005 e deri tani, atëherë do të ishte më e saktë statistikisht për të marrë si të dallueshëm ndikimin e të gjitha variablave në regresion pavarësisht vlerave të p-së. Është e rëndësishme të theksohet që hapat e analizës së regresionit përbëhen nga vënia e të dhënave në formën a databazës së pranueshme nga eviews, kryerja e regresionit dhe në të njëjtën kohë kryerja e testeve të ndryshme për të parë se sa i përshtatshëm është modeli për të treguar marrëdhënien e variablave të përcaktuesve lokal dhe efiçiencës së performancës lokale. Tabela 6-11 tregon rezultatet e regresionit OLS nga programi eviews. Table 6-11 Regresioni i Rezultateve të Efiçiencës DEA Dependent Variable: EFFY_VRS_INPUT_CAP_ Method: Least Squares Date: 22/01/16 Time: 9:44 Sample: 1 84 Included observations: 84 Variable Coefficient Std. Error t-statistic Prob. C

179 TRANSFERSCAP -5.20E E TAXREVCAP -2.14E E FEECHARGCAP 9.98E E POP DENSITY -1.75E E AREA E POL_MAJORITY COMMERCIALISM E ETHNICITY VOTING DISTANCE WINTER TOURISM URBANISM R-squared Mean dependent var Adjusted R-squared S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid Schwarz criterion Log likelihood Hannan-Quinn criter F-statistic Durbin-Watson stat Prob(F-statistic) Burimi: Puna e Autorit (me Programin eviews) Duke iu referuar vlerës së përshtatur të katrorit të mbetjeve (adjusted R-squared) në Tabelën 6-11 që është 0.69, modeli tregon që 69% e variablave të pavarura të përfshira në model shpjegojnë variacionin e nivelit të efiçiencës për të gjitha NJVL-të e Maqedonisë që janë përfshirë në analizë. Kjo përqindje është mjaft e lartë, megjithatë, pjesa tjetër prej 31% tregon që egzistojnë variabla të tjera që nuk janë përfshirë në model që mund të kenë ndikim në nivelin e efiçiencës së NJVL-ve. Duke iu referuar Tabelës 6-11 të modelit, vlera statistikore e testit të F-së është dhe vlera e p-së së F-së (Prob (F-statistics)) është 0, pram ë e vogël se Kjo do të thotë që duhet të hedhim poshtë hipotezën zero se nuk egziston marrëdhënie lineare ndërmjet përcaktuesve local dhe efiçiencës. Pra, mund të përmbledhim që modeli është domethënës si I tërë. Për sa I përket parametrave dhe duke iu referuar vlerave të p-së për secilin parameter në një nivel gabimi prej 10%, Tabela 6-11 tregon që faktorët më të rëndësishëm (domethënës) shpjegues mbi rezultatet e efiçiencës DEA janë: Të Ardhurat nga Transfertat për Frymë (TRANSFERSCAP); Të Ardhurat nga Taksat dhe Gjobat për Frymë (FEECHARGCAP); 165

180 Sipërfaqja (AREA); dhe Komercializmi (COMMERCIALISM) me vlera të p-së më pak se Duke analizuar rezultatet e modelit të regresionit dhe duke përfshirë vetëm përcaktuesit domethënës u formua modeli (shih Ekuacionin 6.1) i mëposhtëm i efiçiencës: EFIÇIENCA = E-05 *TRANSFERTA E-05*TAKSA SIPËRFAQE *KOMERCIALIZMI Ek. (6.1) Për sa i përket ndikimit të përcaktuesve në modelin e efiçiencës, modeli tregon që nga 13 variablat e përfshira në model, 4 prej tyre kanë një ndikim domethënës në niveline efiçiencës së QL-së. Në mënyrë specifike, modeli tregon që egziston një marrëdhënie negative ndërmjet transfertave dhe efiçiencës. Nga ana tjeter, modeli tregon që ekziston një lidhje pozitive në mes të ardhurave nga taksat e gjobat lokale dhe efiçiencës, ndërmjet aktivitetit komercial dhe efiçiencës, si dhe ndërmjet distancës nga kryeqyteti dhe efiçiencës. Më konkretisht, ekuacioni 6.1 tregon që 1 denarë për frymë transferuar më shumë në buxhetin e një NJVL-je, do të rezultonte në 5.20E-05 rënie në rezultatet e efiçiencës të një NJVL-je duke supozuar që variablat e tjera mbeten të pandryshuara. Për sa i përket të ardhurave nga gjobat e taksat së një NJVL-je, modeli tregon që 1 denar më shumë i vjelur nga këto taksa do të rriste pikët e efiçiencës së NJVL-së me 9.98E-05. Aktiviteti komercial i matur me numrin e ndërmarrjeve të regjistruara ne një vit në një NJVL, në këtë kontest tregon që një ndërmmarje më shumë e regjistruar do të rriste nivelin e efiçiencës së NJVL-së përkatëse me Në mënyrë të ngjashme, 1 km më larg nga kryeqyteti do të rezultonte në rënie në rezultatet e efiçiencës së një NJVL-je. Megjithatë, ndryshe nga ajo që është gjetur në studimet ekzistuese mbi efiçiencën e qeverisjes lokale, ndikimi i variablave të tjera nga ato që u shpjeguan më sipër duket domethënës për të shpjeguar variacionin e rezultateve të efiçiencës së NJVL-ve. Siç shihet nga Tabela 6-12, këto variabla janë: Të ardhurat tatimore për frymë (TAXREVCAP); Dendësia e Popullsisë (POP_DENSITY); Mazhoranca politike (POL_MAJORITY); Përkatësia etnike (ETHNICITY), Pjesëmarrja në votime (VOTING); Sensitiviteti Dimëror (WINTER); Aktivitetet e turizmit (TOURISM); si dhe Urbanizmi (URBANISM). 166

181 6.4 Testi i supozimeve të regresionit Për të testuar nëse ky model mund të konsiderohet si i përshtatshëm për të parashikuar ndikimin e përcaktuesve të efiçiencës të qeverisjes lokale, analiza ekonometrike vazhdon duke kryer këto teste: testin e normalitetit të mbetjeve, testin e multikolinearitetit, testin e autokorrelacionit, testin e heteroskedasticitetit, dhe testin e linearitetit. Këto teste janë shumë të rëndësishme pasi mund të hedhin poshtë marrëdhëniet e efiçiencës dhe përcaktuesve lokal që u diskutuan më sipër Testi i normalitetit të mbetjeve Testi i normalitetit të mbetjeve mund të bëhet nëpërmjet korelogramit të Statistikave-Q, korelogramit të katrorit të mbetjeve, histogramit të normalitetit ose testit të korelcaionit serial. Qëllimi i këtij testi është për të vërtetuar që mbetjet kanë një shpërndarje normale. Figura 6-1 Histogrami i Mbetjeve të Përcaktuesve Lokal Histogrami në Figurën 6-1 tregon që mbetjet kanë formën e këmbanës. Gjithashtu, mesatarja (Mean) është pothuajse 0, devijimi standard (Std.Dev.) është më i vogël se 1, pjerrësia (Skewness) është më e vogël se 2 dhe vlera e kurtosës (Kurtosis) i afrohet vlerës Test i multikolinearitetit. Multikolineariteti ekziston kur vihet re një korrelacion i lartë ndërmjet dy variablave të pavarura. Multikolineariteti bën që një variabël e rëndësishme të trajtohet si e parëndësishme duke rritur gabimin e saj standard. Nëse gabimi standard rritet, atëherë vlera e t-së ulet dhe 167