REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SPORTIT KORNIZA KURRIKULARE E ARSIMIT PARAUNIVERSITAR TË REPUBLIKËS SË SHQIPËRISË

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SPORTIT KORNIZA KURRIKULARE E ARSIMIT PARAUNIVERSITAR TË REPUBLIKËS SË SHQIPËRISË TIRANË, 2014

2 MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SPORTIT Këshilli redaktues: Prf. Asc. Dr. Pëllumb Karameta, Këshilltar i Ministrit, MAS Dr. Gerti Janaqi, Drejtr i përgjithshëm, IZHA Prf. Asc. Dr. Stir Rrap, Drejtr i Drejtrisë së Kurrikulës dhe Kualifikimit, IZHA Astrit Dautaj, Përgjegjës i Sektrit të Kurrikulës, IZHA Redaktri gjuhësr: Erida Kleci Shtypshkrnja ISBN 2

3 Vendimi 3

4 Fjala e Ministrit Nxënësve, mësuesve, prindërve dhe qytetarëve tanë Jam me fat, që, në emër të Ministrisë së Arsimit dhe Sprtit, të paraqes Krnizën e re Kurrikulare për arsimin parauniversitar, rezultat i punës së përkushtuar të specialisteve dhe të specialistëve nga kmuniteti shqiptar i arsimit, në Shqipëri dhe në Ksvë. Publikimi i këtij dkumenti paraqet arritje të rëndësishme; njëherazi, me të filln refrma në këtë sektr të sistemit tnë arsimr. Krniza Kurrikulare paraqet hap të madh cilësr në arsim. Aj bazhet në vizinin e MAS-it për ndërtimin e shqërisë demkratike shqiptare. Qëllimi për të cilin aj investhet, është suksesi i të gjithë nxënëseve dhe nxënësve tanë. Krniza ka shfrytëzuar të dhënat e hulumtimeve dhe të praktikave të mira ndërkmbëtare, më të fundit, në fushën e arsimit dhe të nxënies. Prandaj, nxënëset dhe nxënësit tanë, në vitet që d të vijnë, d të kenë në përdrim një kurrikul bashkëkhre, që d të jetësjë kalimin nga kurrikula që synn përvetësimin e përmbajtjeve lëndre në një kurrikul që krijn kushte dhe mbështet zhvillimin e kmpetencave. Ky dkument kyç kurrikular, i pasur dhe i larmishëm, përqendrhet në nxëniet që i përshtaten së ardhmes, duke siguruar zhvillimin e njhurive të reja dhe të kmpetencave, nxënie që janë thelbësre për karrierat akademike të gjeneratave të reja dhe për jetët e tyre në shqëri. Kurrikula e re vë theksin në eksplrimin dhe në kuptimin e përmasave të ndryshme, të jetës së përditshme. Aj nxit lidhjet midis të nxënit në shkllë dhe jetës së vërtetë. Kj d të bëjë që të rejat dhe të rinjtë tanë të jenë në gjendje të zhvilljnë kmpetenca të nivelit të lartë në shkllën e refrmuar e cila u përshtatet nevjave dhe interesave të tyre. Kurrikula e re paraqet sfida që janë të arritshme. Aj d t'ju lejjë ju, mësuese dhe mësues, të përdrni me efikasitet ekspertizën tuaj. Unë ju bëj thirrje të punni në ekipin tuaj të shkllës dhe të krijni kushtet që çd nxënëse dhe nxënës të ndjekë itinerarin e saj/e tij arsimr dhe të përmbushë ptencialin vetjak. Edhe prindërit kanë rl të rëndësishëm në këtë prces. Ata, sikundër kanë bërë në vite, d të sigurjnë mbështetje për fëmijët e tyre, duke u dhënë çd gjë të nevjshme që të kenë sukses në shkllë. Së fundi, unë d të dja t ju falënderj të gjithëve për angazhimin tuaj dhe ju nxis të njihni nga afër përbërësit e paketës kurrikulare që zhvilljnë rientimet themelre dhe bjektivat kryesrë të Krnizës Kurrikulare. Duke bërë këtë, ju d t i përgatisni të rejat dhe të rinjtë tanë, qytetarët e së nesërmes, të kntribujnë në zhvillimin dhe begatimin e Shqipërisë snë të shtrenjtë. Faleminderit për mirëkuptimin dhe përkushtimin tuaj! E di se mund të mbështetem në bashkëpunimin tuaj, për të përballur sfidën e përgatitjes së gjeneratave të reja si qytetarë të shqërisë së dijes. Sinqerisht juaja, Lindita Niklla 4

5 PËRMBAJTJA Vendimi...3 Fjala e Ministrit...4 Hyrje...7 Nevjat për ndryshime kurrikulare Rli dhe funksini i Krnizës Kurrikulare Qëllimet e arsimit parauniversitar Kmpetencat kyçe për nxënien gjatë gjithë jetës Përshkrimi i kmpetencave kyçe nëpërmjet rezultateve të të nxënit Kmpetenca e kmunikimit dhe e të shprehurit Kmpetenca e të menduarit Kmpetenca e të mësuarit për të nxënë Kmpetenca për jetën, sipërmarrjen dhe mjedisin Kmpetenca persnale Kmpetenca qytetare Kmpetenca digjitale Parimet e përgjithshme të zhvillimit të kurrikulës Nivelet e arsimit parauniversitar, shkallët e kurrikulës dhe rli i tyre në rganizimin dhe vlerësimin e prcesit mësimr-edukativ në shkllë Struktura e arsimit parauniversitar. Veçritë e niveleve arsimre dhe ndikimi i tyre në kurrikul Arsimi parashkllr Klasa përgatitre Arsimi fillr (Klasa I-V) Arsimi i mesëm i ulët Arsimi i mesëm i lartë Shkallët e kurrikulës dhe rli i tyre në rganizimin dhe vlerësimin e prcesit mësimr dhe edukativ në shkllë Shkalla përgatitre: Edukimi në fëmijërinë e hershme Shkalla e parë: Përvetësim i bazave për njhje Shkalla e dytë: Përfrcim i bazave dhe zhvillim Shkalla e tretë: Zhvillim i mëtejshëm i bazave dhe rientim Shkalla e katërt: Përfrcim i arritjeve dhe rientim në karrierë Shkalla e pestë: Zhvillim themelr i përgjithshëm dhe prfesinal

6 4.2.7 Shkalla gjashtë: Knslidim i arritjeve dhe specializim Fushat e të nxënit dhe lëndët mësimre Gjuhët dhe kmunikimi Matematikë Shkencat e natyrës Shqëria dhe mjedisi Arte Edukim fizik, sprte dhe shëndet Teknlgji dhe TIK Shpërndarja e khës mësimre për fushat e të nxënit Mësimdhënia dhe të nxënit efektiv Vlerësimi Kuptimi për vlerësimin. Parimet themelre Lljet e vlerësimit Vlerësimi i brendshëm Vlerësimi i jashtëm Dkumentet kurrikulare Kurrikula bërthamë Plani mësimr dhe prgramet sipas lëndëve Udhëzuesit kurrikularë...52 Fjalrth i terminlgjisë kurrikulare...53 Referenca

7 Hyrje Kurrikula kupthet si një sistem i përbërë nga disa elemente me synime arsimre që, të lidhura mes tyre, mundësjnë të rienthet dhe të funksinjë sistemi arsimr, nëpërmjet planeve arsimre dhe administrative. Kurrikula bazhet në realitete histrike, shqërre, gjuhësre, plitike, fetare, gjegrafike dhe kulturre të një vendi. Me anë të saj sigurhet arsimimi cilësr dhe i barabartë për çd pjesëtar të shqërisë, pavarësisht nga përkatësia etnike, seksi, pzita shqërre dhe ndryshime të tjera. Në kurrikul, ndër të tjera, përcakthet se çfarë duhet të dinë dhe çfarë duhet të jenë në gjendje të bëjnë si duhet nxënësit, cilat vlera dhe qëndrime duhen kultivuar, si duhen aftësuar ata për bashkëjetesë e tlerancë, si mund të japin ndihmesë në mënyrë aktive për mirëqenien shqërre dhe vetjake etj. Me ndryshimet që nddhin në shqëri, shfaqen nevja të reja, marrëdhënie të reja në shqëri dhe në tregun e punës, risi teknlgjike, aspirata të reja njerëzre, strategji të reja për zhvillim etj. Këtyre ndryshimeve, arsimi duhet t u përgjigjet me ritme të shpejta, me zhvillime të brendshme sasire e cilësre, për të mundësuar njhuri të reja, shkathtësi, vlera dhe qëndrime të përshtatshme, sistematike, kherente dhe në zhvillim të përhershëm. Në kët kushte, nevja për ndryshime kurrikulare që synjnë kmpetencat, rishfaqet gjithnjë e më shpesh si dmsdshmëri në fushën e plitikave arsimre dhe praktikën shkllre, ndaj përbën thelbin e refrmave arsimre, në përgjithësi dhe atyre kurrikulare, në veçanti. Në mrinë e ndryshimeve të shumta e të shpejta, sasire e cilësre në të gjitha fushat e jetës, vendi ynë aktualisht p kristalizn edhe përmbajtjen e refrmës kurrikulare, si një ndër drejtimet kryesre të kësaj refrme. Refrma jnë kurrikulare merr parasysh: nevjat, zhvillimet e stme dhe qëllimet e sistemit arsimr, të shpallura në dkumentet e ndryshme të plitikave arsimre; traditën e sistemit tnë arsimr që është bazë për vazhdimin e refrmës; nevjën për rritjen e cilësisë së arsimit dhe trajnimit; 7

8 nevjën për të garantuar mundësi të barabarta për arsimim dhe trajnim cilësr për të gjithë; hapjen e sistemit arsimr ndaj btës. 8

9 Nevjat për ndryshime kurrikulare Ndryshimet që kanë nddhur, të para edhe në kntekstin shkllr, kushtëzjnë edhe drejtimet kryesre të zhvillimeve arsimre, në përgjithësi dhe ndryshimet kurrikulare, në veçanti. Ndërtimi i shqërisë së dijes St, dija knsiderhet kapitali më i rëndësishëm për të gjeneruar ide të reja dhe për të arritur mirëqenie. Ritmet e shtimit të saj janë shumë të shpejta. Shklla mundësn mbërritjen vetëm tek një pjesë e vgël e infrmacinit, ndaj aj duhet t i ndihmjë të rinjtë dhe të rejat që krahas kmpetencave të përgjithshme për jetë dhe punë, të zhvilljnë edhe kmpetencat e duhura për qasjen ndaj infrmacinit dhe përpunimin e tij në mënyrë të pavarur. Për shkllën tnë ka shumë rëndësi të përcaktjë se mbi çfarë baze d të zgjidhet përmbajtja e asaj që duhet të mëshet, si d të përzgjidhet aj që është e rëndësishme nga bta e madhe e infrmacinit, pr dhe si d të realizhet strukturimi i njhurive, shkathtësive, qëndrimeve dhe vlerave për një qëllim të caktuar. Aftësia për të dalluar dijet e dmsdshme për shkllën kërkn vazhdimisht qëndrime kritike ndaj këtyre dijeve. Nga ana tjetër, shklla duhet t i drejtjë nxënësit drejt zhvillimit të aftësive për të zgjidhur prblemet dhe situatat praktike. Rrugët e mënyrat me të cilat njerëzit st i qasen infrmacinit dhe shërbimeve ndryshjnë vazhdimisht. Për këtë arsye, të gjitha mshat kanë nevjë të pajisen me kmpetenca të reja që i ndihmjnë të ztërjnë btën e stme digjitale. Integrimi në epkën digjitale Shqëria e dijes p zhvillhet gradualisht në një epkë të re digjitale, mjaft sfiduese. Për t u integruar në një eknmi digjitale, nxënësve u nevjiten kmpetenca digjitale. Sistemi arsimr duhet të synjë alfabetizmin digjital, në mënyrë që të arrijë shkallën e alfabetizmit të pltë funksinal. Njhuritë dhe shkathtësitë digjitale nuk mjaftjnë për të krijuar persnalitete kmplekse për epkën digjitale, sepse frcën kryesre të btës digjitale e përbëjnë njerëzit dhe vlerat themelre që ata shfaqin. Rritja e ndërvarësisë dhe e lëvizshmërisë 9

10 Ndërvarësia dhe lëvizshmëria, gjithnjë e në rritje, janë bërë tipare dalluese të khës së stme. Të gjitha vendet st janë gjithnjë e më të ndërvarura në fushën e kmunikimit, të kapitalit, të arsimit, të kulturës, të migrimit, të stilit të jetesës etj. Zhvillimet e reja në tregun e punës kërkjnë sigurimin e parakushteve për lëvizje dhe knkurencë të suksesshme të të rinjve në tregun vendr dhe ndërkmbëtar. Të rinjtë duhet të jenë në gjendje t u përshtaten ndryshimeve të shpejta dhe të paparashikuara, si: kriza eknmike dhe financiare, përhapja e sëmundjeve ngjitëse, knfliktet e vazhdueshme etj. Ndërvarësia dhe lëvizshmëria sfidjnë edhe arsimin, nga i cili kërkhen ndryshime të shpejta në përgjigje të këtyre kërkesave. Ndryshimet në knceptimet për prcesin e të nxënit Knceptimet bashkëkhre për prcesin e të nxënit theksjnë rlin aktiv të nxënësve në zhvillimin e njhurive të reja dhe të kmpetencave. Nxënësit duhet të jenë veprimtarë aktivë në prcesin e ndërtimit, zbatimit dhe vlerësimit të tyre. Vetëm kështu, njhuritë, shkathtësitë, vlerat dhe qëndrimet d të rganizhen në struktura që mundësjnë përdrimin e tyre. Kj kërkn edhe ndryshimin e rlit të mësuesve që duhet të jenë, gjithnjë e më shumë, drejtues dhe krijues të situatave të të nxënit. Rritja e rlit të kmunitetit Çështjet që lidhen me cilësinë e shkllës dhe të arsimit janë thelbësre dhe në interes të të gjithë shqërisë. Nga ana tjetër, shklla nuk mund të realizjë si duhet misinin e saj pa bashkëpunimin dhe partneritetin e vazhdueshëm me kmunitetin në të cilin nddhet. Për këtë arsye shklla duhet të zhvillhet si një qendër shumëplanëshe që frn shërbime arsimre cilësre, në bashkëpunim me kmunitetin dhe në shërbim të tij. Zhvillimi i qëndrueshëm Në një btë gjithnjë e më të glbalizuar, në të cilën cilësia e jetës në Tkë për brezat e tanishëm dhe të ardhshëm është e kërcënuar, nxënësve u nevjiten njhuri, shkathtësi dhe qëndrime për t u kujdesur me përgjegjësi për mjedisin natyrr dhe atë që ka krijuar e d të krijjë dra e njeriut dhe për të mënjanuar shpërdrimin e burimeve dhe praktikave të papërgjegjshme. Kj kërkn që të rejat dhe të rinjtë të ndërgjegjëshen se si të lufthen në mënyrë efektive: varfëria, margjinalizimi, diskriminimi dhe padrejtësia. 10

11 1 Rli dhe funksini i Krnizës Kurrikulare Refrma kurrikulare e arsimit parauniversitar, nga pikëpamja e dkumentacinit, bazhet në një sërë dkumentesh shtetërre të cilat pasqyrjnë plitikat dhe strategjitë e zhvillimeve arsimre për të ardhmen. Ndër t, dkumenti më i rëndësishëm është Krniza Kurrikulare në të cilën përshkruhen rientimet dhe udhëzimet kryesre për qëllimet arsimre, brendinë, mënyrat e nxënies dhe arritjet e nxënësve. Si dkument kyç për rganizimin e sistemit arsimr, Krniza rientn aktrët arsimrë dhe palët e interesuara për aspektet kryesre të kurrikulës, si bazë për të siguruar në mënyrë efektive arsimin cilësr për të gjithë. Krniza Kurrikulare përcaktn: qëllimet e përgjithshme të arsimit parauniversitar; kmpetencat kyçe që d të fithen nga të gjithë nxënësit pas përfundimit të arsimit të mesëm të lartë; parimet e përgjithshme që rientjnë zhvillimin dhe zbatimin kurrikulës; veçritë e niveleve të arsimit parauniversitar nga këndvështrimi i refrmës kurrikulare; shkallët e kurrikulës dhe rlin e tyre në rganizimin dhe vlerësimin e prcesit të të nxënit; fushat e të nxënit dhe lëndët, sipas niveleve dhe shkallëve të kurrikulës, si dhe khën mësimre për çd fushë; mësimdhënien dhe të nxënit e efektshëm; sistemin e vlerësimit të arritjeve të nxënësve; dkumentet kurrikulare. 1.1 Qëllimet e arsimit parauniversitar Arsimi parauniversitar krijn kushte dhe mundësi që nxënësit: të ndërtjnë dhe të zhvilljnë njhuri, shkathtësi, qëndrime dhe vlera që kërkn shqëria demkratike; të zhvillhen në mënyrë të pavarur e të gjithanshme; të kntribujnë në ndërtimin dhe mirëqenien vetjake dhe të shqërisë shqiptare dhe të përballen në mënyrë knstruktive me sfidat e jetës. Në arsimin parauniversitar nxënësit: kultivjnë identitetin vetjak, kmbëtar dhe përkatësinë kulturre; përvetësjnë vlera të përgjithshme kulturre dhe qytetare; zhvillhen në aspektet intelektuale, etike, fizike, sciale dhe estetike; 11

12 zhvilljnë përgjegjësi ndaj vetes, ndaj të tjerëve, ndaj shqërisë dhe ndaj mjedisit; aftëshen për jetë dhe për punë, në kntekste të ndryshme shqërre e kulturre; aftëshen për të nxënë gjatë gjithë jetës; zhvilljnë shpirtin e sipërmarrjes; përdrin teknlgjitë e reja. Qëllimet e përgjithshme të arsimit shtjellhen dhe knkretizhen më tej në rezultatet e pritshme të të nxënit, në përmbajtjet mësimre dhe në kulturën e përditshme të shkllës. Realizimi i tyre është detyrë e të gjitha institucineve arsimre dhe aktrëve të tjerë të prcesit të arsimimit dhe edukimit. 12

13 2 Kmpetencat kyçe për nxënien gjatë gjithë jetës Kmpetencat shprehen nëpërmjet përdrimit të njhurive, shkathtësive, vlerave dhe qëndrimeve në trajtimin e pltë dhe të kuptueshëm të situatave të kntekstit. Zhvillimet e sipërpërmendura dhe nevjat për ndryshime arsimre e bëjnë të qartë dmsdshmërinë për të nxënë gjatë gjithë jetës. Qytetarëve të shqërisë së dijes u nevjitet të zhvilljnë njhuritë, shkathtësitë, vlerat dhe qëndrimet vetjake, shqërre dhe at që lidhen me btën e punës dhe tregun e lirë. Prcesi i arsimimit d t i mundësjë çd nxënësi ztërimin e kmpetencave kyçe, të nevjshme për jetën dhe punën. Rrugët dhe mënyrat me të cilat njerëzit i qasen st infrmacinit dhe shërbimeve ndryshjnë vazhdimisht. Për këtë arsye, të gjitha mshat kanë nevjë të pajisen me kmpetenca të reja që i ndihmjnë të përshtaten në btën e stme digjitale, j vetëm nëpërmjet fitimit të njhurive dhe aftësive teknike, pr edhe nëpërmjet të kuptuarit të thellë të mundësive, sfidave dhe çështjeve etike, ligjre dhe shqërre që lindin se shqërjnë zhvillimet e reja eknmike, shqërre dhe teknlgjike. Kët ndryshime shtrjnë dmsdshmërinë e ztërimit të kmpetencave që i aftësjnë individët të menaxhjnë ndryshimet dhe situatat e reja. Në përputhje me qëllimet e arsimit parauniversitar, kët kmpetenca janë: 1. Kmpetenca e kmunikimit dhe e të shprehurit; 2. Kmpetenca e të menduarit; 3. Kmpetenca e të mësuarit për të nxënë; 4. Kmpetenca për jetën, sipërmarrjen dhe mjedisin; 5. Kmpetenca persnale; 6. Kmpetenca qytetare. 7. Kmpetenca digjitale 13

14 Në tabelë shprehen kmpetencat kyçe të zbërthyera në nënkmpetenca KOMPETENCAT KYÇE 1. Kmpetenca e kmunikimit dhe e të shprehurit Nxënësi kmunikn në mënyrë efektive. Kmunikn në gjuhën amtare. Kmunikn në gjuhë të huaja. Shprehet me anë të simbleve, kdeve, shenjave dhe shprehjeve të tjera artistike. Kmunikn nëpërmjet teknlgjive të infrmacinit. Përkushthet dhe kntribun për dialg knstruktiv. Respektn rregullat e kmunikimit. Shpreh tlerancë dhe empati në kmunikim. Kmunikn në mënyrë knstruktive. 2. Kmpetenca e të menduarit Nxënësi mendn në mënyrë krijuese. Analizn, sintetizn, gjykn, vlerësn, interpretn, krijn dhe mbrn qëndrimin e tij të pavarur etj. Merr vendime në bazë të infrmacineve të plta e të verifikuara. Lidh vendimet me pasjat. Vlerësn dhe vetëvlerëshet. Zgjidh prbleme. Ztërn kmpetencat në fushat kryesre të dijes (matematikë, shkenca natyrre e shqërre, teknlgji etj.). 3. Kmpetenca e të mësuarit për të nxënë Nxënësi mësn për të nxënë. Identifikn dhe shfrytëzn strategji dhe teknika të të nxënit. Ztërn si duhet leximin, shkrimin, matematikën, shkencën dhe TIK-un. Identifikn dhe përpunn infrmacine në mënyrë të pavarur, efektive dhe të përgjegjshme. Mësn dhe shkëmben përvja pzitive në grup. 4. Kmpetenca për jetën, sipërmarrjen dhe mjedisin Nxënësi kntribun në mënyrë prduktive. Paraqet mirë vetveten, duke vënë theksin në pikat e frta. Punn në mënyrë të pavarur dhe në grup. Organizn dhe udhëheq veprimtari të të nxënit dhe shqërre. Demstrn shkathtësi sipërmarrëse, njhuri për planifikimin e punës dhe për shfrytëzimin racinal të khës. Ztërn aftësi për menaxhimin e knflikteve dhe vlerësimin e rreziqeve. 14

15 Ndërmerr veprime të pavarura dhe të përgjegjshme. Merr pjesë në mbrjtjen dhe zhvillimin e mjedisit. 5. Kmpetenca persnale Nxënësi bën jetë të shëndetshme. Shfaq vetëbesim. Menaxhn emcinet dhe stresin. Ndihmn dhe shfaq empati për të tjerët. Demnstrn aftësi për të bërë jetë të shëndetshme. Bën zgjedhje të përgjegjshme për shëndetin vetjak. 6. Kmpetenca qytetare Nxënësi përkushthet ndaj të mirës së përbashkët. 7. Ndërtn marrëdhënie me të tjerët, me shqërinë dhe me kulturat e tjera. Mirëkuptn dhe respektn dallimet ndërmjet njerëzve. Prann dhe respektn të tjerët. Demnstrn përgjegjësi për çështje të interesit të përgjithshëm publik. Merr pjesë në mënyrë aktive dhe të përgjegjshme në çështje të interesit publik. Përkrah dhe nxit ndryshime të dbishme për jetën vetjake, për shqërinë dhe për mjedisin. Kmpetenca digjitale Nxënësi përdr teknlgjinë për të nxitur invacinin Përdr disa aplikacine si: ëërd, spreadsheets, databaza etj. Mbledh dhe përpunn infrmacinin që gjëndet nga interneti ap kmunikimi elektrnik. Vlerësn rreziqet që vijnë nga interneti ap kmunikimi elektrnik. Gjykn për vërtetësinë e infrmacinit dhe për parimet etike dhe ligjre në përdrimin interaktiv të TIK-ut. Përdr TIK-un për të zhvilluar mendimin kritik dhe krijues. Identifikn, analizn dhe përdr sistemet aplikative për zgjidhjen e prblemeve. 2.1 Përshkrimi i kmpetencave kyçe nëpërmjet rezultateve të të nxënit Kmpetenca e kmunikimit dhe e të shprehurit Me qëllim që fëmijët dhe të rinjtë të zhvilljnë persnalitetin, të nxënë dhe të marrin pjesë aktive në shqëri, është me rëndësi që t i kuptjnë mesazhet që u drejthen dhe të shprehen në mënyrë të përshtatshme me anë të gjuhëve, simbleve, shenjave, kdeve dhe frmave 15

16 artistike. Për t u bërë kmunikues efektivë, nxënësit ndihmhen që të shfrytëzjnë në mënyrë të pavarur, kritike dhe krijuese mjetet dhe mundësitë e kmunikimit dhe të të shprehurit. Kmpetenca e kmunikimit dhe e të shprehurit, e shprehur nëpërmjet rezultateve të të nxënit Në fund të arsimit të mesëm të lartë, nxënësit: - kmunikjnë dhe shprehen me anë të gjuhëve, simbleve, shenjave dhe kdeve; - flasin, dëgjjnë, lexjnë dhe shkruajnë në gjuhën amtare dhe në (së paku) një gjuhë tjetër të huaj; - përfshihen dhe kntribujnë në dialg të respektueshëm dhe prduktiv; - japin dhe marrin infrmacin në mënyrë knstruktive dhe krijuese; - respektjnë rregullat e përgjithshme të kmunikimit/ndërveprimit dhe njëkhësisht dhe janë krijues; - përdrin TIK-un dhe mediat në mënyrë efektive dhe të përgjegjshme si mjete të rëndësishme të infrmimit, të kmunikimit dhe të ndërveprimit në epkën digjitale Kmpetenca e të menduarit Marrja dhe përpunimi i njhurive në mënyrë të pavarur, krijuese dhe me përgjegjësi është shumë e rëndësishme për të nxënë, pr edhe për të marrë vendime dhe për të zgjidhur prbleme. Duke mbajtur parasysh kmpleksitetin e shqërisë dhe eknmisë së stme, të bazuar në dije, menaxhimi i dijes është bërë kmpetencë thelbësre për shekullin XXI. Nxënësit kanë nevjë j vetëm që të marrin infrmacin, pr edhe të zhvilljnë aftësitë për të menduar në mënyrë kritike, krijuese dhe ndërvepruese. Kmpetenca e të menduarit, e shprehur nëpërmjet rezultateve të të nxënit Në fund të arsimit të mesëm të lartë, nxënësit: - identifikjnë, lkalizjnë dhe përdrin infrmacinin e duhur; - përpunjnë në mënyrë kritike infrmacinin (analizjnë, sintetizjnë, rganizjnë, shfrytëzjnë dhe zbatjnë); - zbatjnë hapat për zgjidhjen e prblemit; - gjykjnë drejt, në bazë të analizës dhe sintezës paraprake të fakteve e situatave; - ilustrjnë me mjete knkrete të menduarit abstrakt; 16

17 - vlerësjnë mundësitë e ndryshme dhe marrin vendime të drejta; - lidhin në mënyrë të përgjegjshme vendimet e tyre me pasjat; - vlerësjnë cilësinë, rëndësinë dhe vlerën e infrmacinit, kundrejt qëllimit për të cilin nevjitet ky infrmacin; - vlerësjnë paraqitjen vetjake përkundrejt rezultateve të pritshme; - menaxhjnë infrmacinin në mënyrë kritike, krijuese dhe të përgjegjshme; - zgjidhin prblemet në nivelin e caktuar të vështirësisë Kmpetenca e të mësuarit për të nxënë Në zhvillimet bashkëkhre në shqëri, në shkencë, në teknlgji e në eknmi nuk mund të kërkhet që të gjitha njhuritë, shkathtësitë e qëndrimet e nevjshme të arrihen nëpërmjet shkllimit. Prandaj, shklla u krijn nxënësve të gjitha kushtet dhe mundësitë për t u arsimuar dhe përgatitur për të nxënë gjatë gjithë jetës. Shklla i ndihmn fëmijët dhe të rinjtë të kultivjnë kërshërinë dhe interesin për dije dhe të zhvilljnë kmpetencën për të nxënë. Në funksin të kësaj kmpetence, shklla duhet të ndërgjegjëshet për rëndësinë e stileve dhe strategjive efektive të të nxënit. Kmpetenca e të mësuarit për të nxënë, e shprehur nëpërmjet rezultateve të të nxënit Në fund të arsimit të mesëm të lartë, nxënësit: - vlerësjnë nevjën për të nxënë gjatë gjithë jetës; - demnstrjnë shkathtësi funksinale në lexim-shkrim, matematikë, shkenca, TIK dhe në situatat e jetës së përditshme; - identifikjnë stilet e strategjitë e parapëlqyera të të nxënit; - ndërtjnë njhuritë e reja mbi njhuritë e tyre të mëparshme; - vendsin përparësi në qëllimet e të nxënit; - ndjekin përparimin e tyre dhe bëjnë ndërhyrjet e dmsdshme për t u përmirësuar në mënyrë të vazhdueshme; - janë më të mtivuar për të nxënit e mëtejshëm; - shfrytëzjnë teknlgjinë për të nxënë; 17

18 - kërkjnë dhe shfrytëzjnë këshillat, infrmacinin dhe ndihmën, kur është e nevjshme; - ndërmarrin nisma, vlerësjnë rreziqet dhe përballen me vështirësi gjatë nxënies; - menaxhjnë në mënyrë prduktive dhe të përgjegjshme burimet që kanë në përdrim; - bashkëpunjnë me të tjerët, menaxhjnë knfliktet; - veprjnë në mënyrë të pavarur dhe të përgjegjshme; - vlerësjnë në mënyrë kritike punën e tyre duke iu referuar qëllimeve fillestare Kmpetenca për jetën, sipërmarrjen dhe mjedisin Shkllat përgatitin nxënësit për të jetuar, për të punuar në një btë të ndërlikuar dhe për t u ballafaquar me eknminë knkurruese glbale. Jeta dhe puna në shekullin XXI kërkn kmpetenca për t u përballur me rrethana dhe sfida të paparashikuara, si dhe kapacitete për të shfrytëzuar mundësitë që frhen për zhvillimin vetjak, përparimin e shqërisë dhe mbrjtjen e mjedisit. Për të zhvilluar këtë kmpetencë, shklla iu krijn nxënësve kushte që të kuptjnë tërësisht ndërvarësinë ndërmjet dukurive eknmike, plitike dhe kulturre të shqërisë vendre dhe glbale. Aj mundësn që nxënësit të rienthen drejt së ardhmes, të zhvilljnë shpirtin e sipërmarrjes dhe të jenë të mtivuar për të përmbushur bjektivat. Njëkhësisht, shklla i ballafaqn nxënësit me prblemet eklgjike, për t i ndërgjegjësuar për rlin e tyre në mbrjtjen e mjedisit dhe zhvillimin e qëndrueshëm. Kmpetenca për jetën, sipërmarrjen dhe mjedisin, e shprehur nëpërmjet rezultateve të të nxënit Në fund të arsimit të mesëm të lartë, nxënësit: - paraqesin veten me shkrim dhe me gjë, duke përpiluar CV-në (bigrafinë) në frmatet e kërkuara; - demnstrjnë kmpetencat e nevjshme për situatat e ndryshme jetësre dhe drejtimet e ndryshme të karrierës; - hulumtjnë dhe shfrytëzjnë mundësi për arsimim, për përgatitje prfesinale si dhe për këshillim; - demnstrjnë shkathtësi rganizative, marrin nisma dhe punjnë në grup; - planifikjnë dhe menaxhjnë prjekte për të arritur bjektiva të caktuara (udhëheqin, 18

19 delegjnë, analizjnë, kmunikjnë, raprtjnë, vlerësjnë, mnitrjnë, mentrjnë); - identifikjnë dhe vlerësjnë burimet e nevjshme (p.sh., khën, mjetet financiare, burimet njerëzre); - tregjnë fleksibilitet, shpirt krijues, përgjegjshmëri për t iu përshtatur rrethanave të reja, gjatë realizimit të një detyre; - ndërmarrin nisma; - demnstrjnë slidaritet dhe knkurjnë me ndershmëri, gjatë realizimit të detyrave të caktuara Kmpetenca persnale Për të zhvilluar kmpetencën persnale, shkllat përgatisin nxënësit të përfshihen në mënyrë efektive në jetën familjare e shqërre dhe në punë. Në këtë kntekst, nxënësit përkrahen të ndërgjegjëshen për veten, të kenë vetëbesim, të jenë të hapur dhe të kenë besim tek të tjerët. Kmpetenca persnale, e shprehur nëpërmjet rezultateve të nxënit Në fund të arsimit të mesëm të lartë, nxënësit : - demnstrjnë vetëbesim dhe shkathtësi persnale e ndërpersnale; - njhin përparësitë dhe dbësitë e tyre; - zhvillhen duke u mbështetur në përparësitë e tyre dhe punjnë për kapërcimin e dbësive; - menaxhjnë emcinet e tyre; - bashkëpunjnë dhe mirëkuptjnë të tjerët; - njhin, respektjnë dhe çmjnë kulturën e tyre si dhe vlerat, besimet dhe kulturat e të tjerëve; - shmangin paragjykimet dhe bëjnë kmprmise; - menaxhjnë stresin, traumat dhe zgjidhin në mënyrë knstruktive knfliktet me të tjerët; - kuptjnë dhe u përmbahen kdeve të sjelljes, në situata të ndryshme; - jetjnë në mënyrë të shëndetshme; - bëjnë zgjedhje dhe marrin vendime të infrmuara lidhur me shëndetin, dietat dhe ushtrimet; 19

20 - ndjekin planet vetjake të jetesës dhe vlerësjnë shkallën e arritjes së qëllimeve të synuara; - veprjnë në mënyrë të pavarur dhe të përgjegjshme, të vetëdijshëm për pasjat e veprimeve të tyre Kmpetenca qytetare Të mësuarit për të jetuar së bashku trajthet si sfida kryesre e btës së stme dhe së nesërme. Qytetaria shtetërre st pltëshet me aspektin shumë të rëndësishëm të qytetarisë glbale. Kj kmpetencë sigurn që nxënësit të jenë në gjendje të veprjnë si qytetarë të përgjegjshëm, duke marrë parasysh kntekstin e ngushtë dhe të gjerë. Kmpetenca qytetare, e shprehur nëpërmjet rezultateve të nxënit Në fund të arsimit të mesëm të lartë, nxënësit: - kuptjnë ligjësitë e zhvillimit të mjedisit të tyre shqërr dhe mënyrën e funksinimit të tij (p.sh., strukturën, kulturën, shprehitë, rregullat dhe pritshmëritë); - mbështetin të drejtat e njeriut, si bazë e demkracisë; - ushtrjnë të drejtat e tyre dhe respektjnë të drejtat e të tjerëve; - vlerësjnë shumëlljshmërinë dhe demnstrjnë tlerancë, respekt dhe qëndrim të hapur ndaj dallimeve; - menaxhjnë dhe zgjidhin knfliktet në mënyrë knstruktive; - marrin pjesë në prceset e vendimmarrjes demkratike në të gjitha nivelet (p.sh., në familje, në shkllë, në kmunitet, si dhe në prceset e plitikave vendre dhe shtetërre); - demnstrjnë vlerat dhe parimet e të drejtave të njeriut në jetën e përditshme (p.sh., respekti i dinjitetit vetjak, shmangia e paragjykimeve dhe diskriminimit të të gjitha lljeve, prmvimi i barazisë gjinre); - tregjnë interes për çështjet publike dhe kntribujnë në zgjidhjen e prblemeve në nivel shklle dhe kmuniteti; - mbrjnë mjedisin dhe kntribujnë për zhvillimin e tij të qëndrueshëm Kmpetenca digjitale Kmpetenca digjitale nënkuptn përdrimin kritik dhe efektiv të TIK-ut në punë, gjatë khës së lirë dhe gjatë kmunikimit. Aj mbështetet në shkathtësitë themelre të përdrimit të 20

21 kmpjuterit për të gjetur, prdhuar, krijuar, prezantuar dhe shkëmbyer infrmacin, si dhe për të bashkëpunuar në rrjetet infrmuese në internet. Kmpetenca digjitale Në fund të arsimit të mesëm të lartë, nxënësit: - ndërveprjnë dhe bashkëpunjnë me mshatarët, ekspertët ap të tjerët duke përdrur shumëlljshmërinë e mediave digjitale; - përdrin media dhe frmate të ndryshme për kmunikimin e infrmacinit dhe ideve në mënyrë efektive për audienca të shumta; - zhvilljnë vetëdijen/ndërgjegjësimin mbi glbalizimin dhe larminë kulturre duke u përfshirë në ndërveprim me nxënës nga kulturat e tjera; - kntribujnë në rritjen e rendimentit të punës në grupet e prjekteve për të sjellë prdukte rigjinale ap për të zgjidhur prbleme; - ruajnë etikën e kmunikimit persnal dhe në grupi; - gjejnë, rganizjnë, analizjnë, vlerësjnë, përpunjnë dhe përdrin infrmacinin nga një shumëlljshmëri burimesh dhe mediash; - përzgjedhin burimet e infrmacinit ap mjetet digjitale bazuar në përshtatshmërinë e tyre për kryerjen dhe zgjidhjen e një sërë detyrash (ap prblemesh të veçanta); - ruajnë sigurinë e identitetit virtual dhe privatësinë persnale; - përzgjedhin dhe përdrin aplikacinet në mënyrë efektive dhe prduktive; - zgjidhin prblemet e sistemeve dhe aplikacineve; - kuptjnë dhe përdrin saktë sistemet e teknlgjisë. 21

22 3 Parimet e përgjithshme të zhvillimit të kurrikulës Krniza Kurrikulare rregulln sistemin e arsimit parauniversitar. Funksinimi i mirë i këtij sistemi arrihet nëpërmjet respektimit të disa parimeve të përgjithshme. Parimet e mëpshtme janë referenca kryesre për hartimin e të gjitha dkumenteve kurrikulare. Knceptim i gjerë dhe me bazë kmpetencash i kurrikulës Kurrikula, në kuptimin e gjerë, është harmnizim dinamik i kurrikulës së planifikuar që shtjellhet në dkumentet e shkruara zyrtare, kurrikulës së zbatuar (asaj që zhvillhet e zbathet realisht në praktikën e shkllës) dhe kurrikulës së përvetësuar. Kurrikula e knceptuar në këtë mënyrë përfshin përmbajtjet mësimre, mjedisin e të nxënit, metdat e mësimdhënies, burimet e të nxënit, praktikat e vlerësimit dhe mënyrat e shumta të bashkëveprimit ndërmjet nxënësve, mësuesve dhe kmunitetit. Kj kurrikul sigurn kushtet e nevjshme që nxënësit të ndërtjnë njhuri të reja dhe kmpetenca, qëndrime dhe vlera, të zbatueshme në situata dhe kntekste të ndryshme, arsimre se jetësre. Përcaktimi i kmpetencave kyçe, të shprehura nëpërmjet rezultateve të të nxënit, që duhet të arrihen nga të gjithë nxënësit në periudha të ndryshme të shkllimit, si dhe përcaktimi i kritereve për vlerësimin e arritjeve të rezultateve sigurjnë kushtet për mundësi të barabarta arsimimi për të gjithë nxënësit, për vlerësim të saktë të cilësisë së arsimit që frhet në nivel kmbëtar ap vendr, për vlerësim të drejtë të nivelit të arritjeve të nxënësve etj. Gjithëpërfshirja Kurrikula duhet të njhë, të pranjë, të respektjë dhe t'u përgjigjet nevjave, përvjave, interesave arsimre dhe vlerave të të gjithë grupeve të nxënësve, pavarësisht nga prejardhja se veçritë e tyre. Ky parim synn të ndërtjë një kurrikul që krijn mundësi të barabarta për sukses të çd nxënësi. E udhëhequr nga ky parim, kurrikula duhet të frjë zgjidhje që mbajnë parasysh nevjat vetjake dhe stilet e të nxënit, si dhe përvjat mësimre paraprake të nxënësve, si kusht për përmirësimin e nivelit të arritjeve të tyre. Baraspesha dhe integrimi 22

23 Kurrikula rganizhet në fusha të nxëni që kanë në themel ndarjen dhe integrimin real të fushave të dijes. Si e tillë, kurrikula duhet të sigurjë njëherësh baraspeshën ndërmjet njhurive, shkathtësive dhe qëndrimeve të secilës fushë të nxëni, si dhe integrimin brenda dhe ndërmjet tyre. Shkalla, thellësia dhe frma e integrimit kushtëzhen nga veçritë e fushave, lëndëve, temave etj., të nevjshme për t u integruar. Kj d të thtë që integrimi është prces dinamik që varet nga nevjat për ndryshim në përvetësimin e njhurive, shkathtësive etj., si dhe nga situatat e të nxënit. Vijimësia Nxënësit zhvillhen dhe nxënë me ritme dhe mënyra të ndryshme, duke i ndërtuar njhuritë e tyre mbi bazën e njhurive dhe përvjës së tyre të mëparshme. Për këtë arsye, kurrikula harthet dhe zbathet në harmni me veçritë kryesre të grupmshave dhe në varësi të mundësive dhe të gatishmërisë së fëmijëve për të nxënë. Në të njëjtën khë, kurrikula i qartësn nxënësit dhe prindërit e tyre për drejtimin, nivelin dhe pikëmbërritjet e të nxënit në shkallë dhe nivele të ndryshme arsimre, të cilat janë bazë për nivelet dhe shkallët pasardhëse. Bashkëpunimi dhe partneriteti Arsimi është përgjegjësi e përbashkët e nxënësve, mësuesve, prindërve, specialistëve të arsimit dhe gjithë shqërisë. Për këtë arsye, planifikimi, hartimi, zbatimi i kurrikulës dhe, mbi të gjitha, arritja e rezultateve të të nxënit kërkjnë bashkëpunim të përgjegjshëm të të gjithë aktrëve dhe palëve të interesuara. Autnmia dhe fleksibiliteti në nivel shklle, si dhe përgjegjshmëria Autnmia dhe fleksibiliteti për zbatimin e kurrikulës në nivel shklle kanë të bëjnë me mundësinë dhe përgjegjësinë e shkllës për: pasurimin e kurrikulës në përshtatje me natyrën dhe lljin e shkllave, duke mundësuar frytshmëri më të lartë të prcesit të të nxënit në një khë të dhënë; përshtatjen e kurrikulës me nevjat e larmishme të nxënësve, duke mundësuar edhe individualizimin e mësimdhënies; 23

24 krijimin e mundësive për lëndë shtesë, të përshtatshme dhe të pëlqyeshme për grupe të caktuara nxënësish; krijimin e hapësirave që, krahas kurrikulës bërthamë, të përfshihen edhe prgrame se mdule lëndre që lidhen me arsimimin e fëmijëve me nevja të veçanta; përfshirjen aktive të shkllave në një prces të vazhdueshëm të përmirësimit të përvjave të mësimdhënies, duke rritur përgjegjësinë e tyre për rritjen e arritjeve të nxënësve; përfshirjen aktive të shkllave dhe njësive arsimre vendre në një prces të vazhdueshëm të mbledhjes dhe analizës së të dhënave, dkumentimit të sfidave dhe zgjidhjeve drejt përmbushjes së kërkesave të kurrikulës zyrtare. 24

25 4 Nivelet e arsimit parauniversitar, shkallët e kurrikulës dhe rli i tyre në rganizimin dhe vlerësimin e prcesit mësimr-edukativ në shkllë Sistemi arsimr parauniversitar mbështetet në traditën pzitive të arsimit, funksinn në zbatim e në përputhje me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë dhe legjislacinin përkatës në fuqi, si dhe zhvillhet në respekt të vlerave të përbashkëta të sistemeve arsimre bashkëkhre. Klasifikimi Standard Ndërkmbëtar i Arsimit (KSNA) KSNA 4 KSNA 3 KSNA 2 KSNA 1 Struktura e arsimit parauniversitar Arsim pas të mesmes, juniversitar Arsim i mesëm i lartë Klasat X XII Arsim i mesëm i ulët Klasat VI IX Arsim fillr Klasat I V Klasa përgatitre KSNA 0 Arsim parashkllr Përgjatë niveleve të arsimit frmal, nxënësit përgatiten për të nxënë gjatë gjithë jetës, për btën e punës në epkën e dijes së bazuar në digjitalizim. Krahasuar me Krnizën Shqiptare të Kualifikimeve, Krniza Kurrikulare u referhet vetëm 4 niveleve frmale të arsimit dhe frmimit. Me këtë, frhet një platfrmë e cila, njëherazi, është dritare e hapur për të nxënit gjatë gjithë jetës dhe për arsimimin e të rriturve. Prandaj në të gjitha shkallët e kurrikulës dhe në të gjitha fushat e të nxënit thekshen mundësitë që u frhen nxënësve për të arritur kualifikimet kmbëtare të bazuara në Krnizën Shqiptare të Kualifikimeve. 25

26 4.1 Struktura e arsimit parauniversitar. Veçritë e niveleve arsimre dhe ndikimi i tyre në kurrikul Arsimi parauniversitar integrn: 1. arsimin parashkllr që u frhet fëmijëve të mshës 3-6 vjeç pranë institucineve parashkllre dhe fëmijëve 5-6 vjeç, në klasat përgatitre, pranë shkllave fillre dhe 9- vjeçare; 2. arsimin fillr që frhet nga klasa e parë deri në klasën e pestë; 3. arsimin e mesëm të ulët që frhet nga klasa e gjashtë deri në klasën e nëntë; 4. arsimin e mesëm të lartë që frhet në klasën e dhjetë, njëmbëdhjetë dhe dymbëdhjetë. Në këtë nivel bëjnë pjesë gjimnazi, arsimi i mesëm prfesinal ( arsimi i mesëm prfesinal mundëshet deri në klasën e trembëdhjetë) dhe arsimi i mesëm i rientuar (arsimi i mesëm i rientuar, në disa degë shtrihet dhe në klasën e trembëdhjetë). Në vijim janë paraqitur karakteristikat e niveleve arsimre, ndikimi i tyre në kurrikul dhe prcesi i të nxënit që at shpalsin Arsimi parashkllr Edukimi parashkllr paraqet nivelin e parë arsimr, gjatë të cilit fëmijët (msha 3-6 vjeç) edukhen në institucine parashkllre. Edukimi parashkllr mbështetet në standardet e zhvillimit dhe të nxënit në fëmijërinë e hershme. Msha parashkllre paraqet një periudhë të zhvillimit të shpejtë fizik, njhës, emcinal dhe scial të fëmijëve. Duke pasur parasysh rëndësinë e kësaj periudhe, ekspzimi i fëmijëve ndaj prceseve elementare të të nxënit përqendrhet në nxitjen e kërshërisë për veten, për shqërinë, natyrën, kulturën dhe teknlgjitë e reja. Synim i punës edukative gjatë kësaj periudhe është nxitja e krijimtarisë dhe e entuziazmit për përvjat e reja dhe situatat jetësre. Gjatë këtij niveli të arsimit, fëmijët ndihmhen për zhvillimin e aftësive dhe shkathtësive të kmunikimit në gjuhën amtare, në situata të thjeshta të përditshme, për zhvillimin e aftësive të përqendrimit dhe për zhvillimin e aftësive shqërre bazë. 26

27 Gjatë kësaj faze, u kushthet vëmendje e veçantë zhvillimit fizik nëpërmjet veprimtarive fizike, përvjave që rrisin vetëdijen e fëmijëve për nevjën e mbrjtjes së tyre fizike, si dhe kujdesit për shëndetin Klasa përgatitre Kj klasë krijn kushtet që fëmijët të njhin elementet bazë të leximit, të shkrimit dhe të llgaritjes me numra. Fëmijët njhin elementet e shkrnjave dhe strukturën e një teksti të thjeshtë, duke shfrytëzuar ftgrafi/vizatime dhe duke analizuar elementet e një pikture. Te kj mshë, veprimtaritë e lidhura me artet duhet të jenë pjesë e rëndësishme e prgramit, që të zhvilljnë ndjeshmërinë dhe sferën emcinale të fëmijëve Arsimi fillr (Klasa I-V) Në arsimin fillr, përvjat mësimre i shërbejnë përshtatjes së fëmijëve me një frmë më të sistemuar të të nxënit nëpërmjet ljës, punës, mësimit, si dhe aftësimit të tyre për të bërë dallimin mes ljës dhe detyrës. Realizimi i prcesit mësimr bëhet në mënyrë të integruar, në mënyrë që marrëdhënia e fëmijëve me mjedisin natyrr dhe me mjedisin e krijuar nga njeriu të kupthet në mënyrë sa më të pltë. Gjatë arsimit fillr, prcesi i të nxënit përqendrhet në përvetësimin e bazave të leximshkrimit dhe në hedhjen e bazave të shëndsha për zhvillimin njhës, sci-emcinal dhe mtrik. Kujdes i veçantë i kushthet zhvillimit të persnalitetit të fëmijës dhe qëndrimit pzitiv ndaj të nxënit, si bazë për zhvillimin e kmpetencës kyçe Të mësuarit për të nxënë. Prcesi mësimr në arsimin fillr rganizhet, frhet, lehtëshet dhe bashkërendhet nga mësuesi i klasës, i ndihmuar, sipas nevjës, nga asistenti dhe mësuesi i specializuar i lëndës Arsimi i mesëm i ulët Arsimi i mesëm i ulët u frn nxënësve sfida të reja për zhvillimin e tyre intelektual, shqërr, etik, fizik, shpirtërr etj. Kërshëria e natyrshme e nxënësve nxitet më tej, për të siguruar njhuri, shkathtësi, qëndrime e vlera të qëndrueshme, si bazë për nivelet më të larta të arsimimit. Në këtë nivel, bazuar në arritjet e të siguruara në nivelin paraprak arsimr, nxënësit ndihmhen të përfrcjnë hap pas hapi arritjet e tyre për të lexuar dhe shkruar, duke bërë funksinale dhe të qëndrueshme aspekte të ndryshme të infrmacinit, kulturës, shkencës dhe 27

28 të teknlgjisë. Kj, në thelb, nënkuptn të nxënit për t iu qasur infrmacinit në mënyrë efikase dhe efektive, për ta vlerësuar atë në mënyrë kritike e me kmpetencë dhe për ta shfrytëzuar në mënyrë të saktë dhe krijuese. Në këtë nivel i kushthet rëndësi aftësimit të nxënësve për të deshifruar, për të interpretuar dhe për të zbuluar lljet dhe mdelet e dijes, si dhe për të shfrytëzuar imagjinatën pamre për kmunikimin e ideve. P kështu, nxënësi i këtij niveli aftëshet për të shfrytëzuar me efikasitet khën dhe për të kmunikuar idetë; për të gjetur dhe shfrytëzuar burimet e shumta të infrmacinit gjatë prcesit mësimr (biblitekat elektrnike, mediat e besueshme, mtrët e kërkimit etj.); për sistemimin dhe ruajtjen e materialeve dhe të detyrave mësimre në frmë elektrnike; për llgaritje të shpejta dhe të sakta etj. Në këtë nivel, kurrikula pasurhet me përvja të larmishme të nxënit (p.sh., kmbinimi i qasjeve terike me praktikën; të menduarit abstrakt dhe veprimet e kntekstualizuara, kntakti me realitetin knkret dhe virtual etj.) që ata të identifikjnë atë që u pëlqen dhe fushat e interesit Arsimi i mesëm i lartë Arsimi i mesëm i lartë bazhet në një prces më të gjerë, më të thellë dhe më të specializuar të të nxënit, që merr parasysh aftësinë e nxënësve për të nxënë gjatë gjithë jetës dhe rientimin e tyre drejt studimeve e kualifikimeve të mëtejshme dhe drejt tregut të punës. Në këtë nivel, si në shkllat e arsimit të mesëm të përgjithshëm (gjimnazet), ashtu edhe në shkllat prfesinale, prcesi i përvetësimit të dijeve dhe zhvillimit të njhurive, shkathtësive, qëndrimeve e vlerave bazhet në nevjën e të rinjve për të marrë përgjegjësi për jetën e tyre, për të marrë pjesë si qytetarë aktivë dhe kmpetentë në zhvillimet shqërre dhe për t u inkuadruar me sukses në tregun e punës. Ky nivel arsimr frn mundësi që nxënësit të kuptjnë, zhvilljnë dhe kmunikjnë ide dhe infrmacine në gjuhën shqipe standarde; të lexjnë, shkruajnë, dëgjjnë e kmunikjnë ide dhe infrmacine të paktën në një gjuhë të huaj; të analizjnë faktrët kryesrë që ndikjnë në zhvillimin e shqërisë; të shfaqin të kuptuarit e btës si një bashkësi sistemesh të ndërvarura; të marrin, të analizjnë, të vlerësjnë dhe të përdrin infrmacine nga burime të ndryshme. 28

29 Atyre d t u mundëshet njhja më e thelluar e mjedisit shqërr, natyrr e kulturr në të cilin veprjnë dhe përdrimi i aftësive, shkathtësive dhe qëndrimeve të nevjshme për të punuar e bashkëpunuar me të tjerët. Arsimi i mesëm i lartë mundësn që nxënësit të thellhen në njhjen dhe kuptimin e ligjeve bazë të shkencave të natyrës dhe në kuptimin e vlerës praktike të njhurive të fituara. Nxënësit e këtij niveli përfshihen në prcese që synjnë kuptimin e sistemit të vlerave dhe krijimin e sistemit vetjak të vlerave, duke u bazuar në të kuptuarit e çështjeve mrale dhe shpirtërre. 4.2 Shkallët e kurrikulës dhe rli i tyre në rganizimin dhe vlerësimin e prcesit mësimr dhe edukativ në shkllë Krniza Kurrikulare është e strukturuar në gjashtë shkallë, të cilat paraqesin periudha me karakteristika të përbashkëta për sa i përket zhvillimit të fëmijëve dhe kërkesave të kurrikulës. At paraqesin pikën e referimit për caktimin e kmpetencave kyçe që duhen ztëruar, kërkesat e prgresit të nxënies, rganizimin e përvjave të nxënies, qasjen dhe kriteret e vlerësimit, si dhe institucinin përgjegjës për arritjen e tyre. Strukturimi dhe rganizimi i kurrikulës sipas shkallëve të kurrikulës mundësn: respektimin e karakteristikave të periudhave të ndryshme të zhvillimit të fëmijëve për caktimin e qëllimeve specifike dhe të kmpetencave që duhen ztëruar nga fëmijët; respektimin e ritmeve individuale të nxënësve, drejt ztërimit të kmpetencave të detajuara në çd shkallë të kurrikulës; lidhjen e qartë të rezultateve të të nxënit gjatë shkallëve të kurrikulës, si pikë referimi për planifikimin dhe rganizimin e punës mësimre-edukative në nivel shklle; fleksibilitet më të madh në planifikimin dhe rganizimin e punës mësimre-edukative, nëpërmjet zgjerimit të ciklit të planifikimit të nxënies nga një vit shkllr në dy/tri vite shkllre (në varësi nga shkalla knkrete e kurrikulës); përgatitjen e udhëzimeve të qarta për rganizimin e punës mësimre-edukative gjatë shkallëve të kurrikulës, në mënyrë të veçantë për metdat e punës dhe frmat e vlerësimit; 29

30 frcimin e përgjegjësisë dhe të llgaridhënies së shkllës dhe të njësive arsimre vendre për cilësinë e arsimit që frhet nga shklla. Klasifikimi Standard Ndërkmbëtar i Arsimit (KSNA) KSNA 3 KSNA 2 KSNA 1 KSNA 0 Nivelet e sistemit të arsimit frmal Arsim i mesëm i lartë Klasat XII Arsim i mesëm i lartë Klasat X XI Arsim i mesëm i ulët Klasat VIII IX Arsim i mesëm i ulët Klasat VI VII Arsim fillr III V Arsim fillr I II Klasa përgatitre Msha 3 6 vjeç Shkallët e kurrikulës Shkalla 6 e kurrikulës Knslidim i arritjeve dhe specializim Shkalla 5 e kurrikulës Zhvillim themelr i përgjithshëm dhe prfesinal Shkalla 4 e kurrikulës Përfrcim i arritjeve dhe rientim në karrierë Shkalla 3 e kurrikulës Zhvillim i mëtejshëm i bazave dhe rientim Shkalla 2 e kurrikulës Përfrcim i bazave dhe zhvillim Shkalla 1 e kurrikulës Përvetësim i bazave për njhje Shkalla përgatitre e kurrikulës Edukimi në fëmijërinë e hershme Shkalla përgatitre: Edukimi në fëmijërinë e hershme Kj shkallë përfshin edukimin e fëmijëve 3 6 vjeçar në institucinet parashkllre dhe në klasat përgatitre, të hapura pranë shkllave fillre se 9-vjeçare. Kj periudhë përcakthet si faza parashkllrë. fillestare përgatitre e nxënies së rganizuar të fëmijëve Edukimi parashkllr mbështetet në karakteristikat e zhvillimit mshr dhe të të nxënit të fëmijëve 3 6 vjeç. Kj mshë paraqet një periudhë të rëndësishme të zhvillimit të shpejtë fizik, njhës, gjuhësr, emcinal dhe scial të fëmijëve. Prcesi i nxënies d të fkushet në nxitjen e kërshërisë së fëmijëve për veten, për shqërinë, për natyrën, për dijen njerëzre, për kulturën dhe për teknlgjitë e reja, për nxitjen e krijimtarisë dhe të dëshirës për të përjetuar përvja të reja, si dhe për të përballur situata të përditshme jetësre. 30

31 Mbi bazën e të nxënit nëpërmjet ljës, fëmijët ndihmhen për zhvillimin e shkathtësive të kmunikimit në gjuhën amtare në situata të përditshme, për zhvillimin e vëmendjes dhe të aftësive të përqendrimit, si dhe për zhvillimin e aftësive themelre sciale. Shumica e fëmijëve vijnë në kpsht me një vëllim të knsiderueshëm të njhurive intuitive matematikre, të cilat i kanë përftuar nëpërmjet eksplrimeve të mjedisit rrethues, të përdrimit të ljërave frmuese, të ndërtimeve me kuba etj. Nxënia e matematikës në arsimin parashkllr ndërthet mbi këtë bazë dhe i zhvilln më tej knceptet dhe shprehitë matematikre. Kureshtja dhe dëshira e fëmijëve parashkllrë për të eksplruar mjedisin rrethues zhvilljnë aftësitë e tyre për të bërë pyetje të thjeshta, matje, ndarje, klasifikime dhe për të shkëmbyer infrmacin rreth btës që i rrethn. Dijet shkencre kanë një rëndësi të veçantë për t u përvetësuar nga fëmijët e kësaj mshe, me qëllim njhjen dhe kuptimin e prceseve jetësre dhe vetive të materialeve me të cilat fëmijët janë në kntakt të përditshëm. Nëpërmjet edukimit artistik fëmijët parashkllrë mësjnë të njhin e të kuptjnë vlerat që përcjell arti. Ata e shfaqin veten nëpërmjet frmave dhe mënyrave të ndryshme që u mundësn muzika, arti pamr, drama dhe kërcimi. Vëmendje të veçantë në vitet e edukimit parashkllr i kushthet zhvillimit fizik të fëmijëve nëpërmjet rganizimit të veprimtarive fizike e sprtive, kujdesit për veten, për higjienën vetjake, për mirëqenien fizike, shëndetësre dhe sigurinë e jetës Shkalla e parë: Përvetësim i bazave për njhje Kj shkallë përfshin klasën përgatitre, klasën I dhe klasën II. Në këtë shkallë, vendset baza për të nxënit sistematik. Prcesi i të nxënit përqendrhet në: njhjen dhe të kuptuarit nga nxënësit të të drejtave, detyrave dhe përgjegjësive në klasë, në shkllë dhe në familje; përvetësimin e elementeve themelre të leximit dhe të shkrimit në gjuhën amtare dhe të llgaritjeve numerike; hulumtimin e mjedisit në mënyrë sistematike; përmbushjen e detyrave të caktuara, duke respektuar afatet e caktuara khre; përballjen vetjake dhe në grup me përvjat e ndryshme të të nxënit. 31

32 4.2.3 Shkalla e dytë: Përfrcim i bazave dhe zhvillim Kj shkallë përfshin klasat III, IV dhe V. Në këtë shkallë nxënësit ndihmhen për të knsliduar përvetësimin e bazave në lexim, shkrim, kmunikim dhe teknika të të nxënit, si bazë për zhvillim të mëtejshëm. Në këtë shkallë fëmijët përballen me sfida si: përdrimi i drejtë i elementeve themelre të gjuhës amtare dhe i gjuhës angleze në kmunikimin me gjë dhe me shkrim; përdrimi i drejtë i simbleve dhe i peracineve; shpalsja e fushave të reja të nxënies dhe thellimi i infrmacineve; zhvillimi i aftësive për të menduar, për të strukturuar dhe për të rientuar zgjidhjen e prblemeve; kuptimi i përgjegjësisë për vetveten, për të tjerët dhe për mjedisin; zgjerimi i burimeve të dijes; kultivimi i pavarësisë në planifikimin dhe realizimin e detyrave; lidhja e terisë me prblemet praktike; zhvillimi i qëndrimit pzitiv ndaj vetes dhe ndaj të tjerëve; qëndrimi kritik ndaj zgjidhjes së prblemeve Shkalla e tretë: Zhvillim i mëtejshëm i bazave dhe rientim Kj shkallë përfshin klasën VI dhe VII. Aj synn thellimin e njhurive, në fushat e ndryshme të të nxënit, duke siguruar bazën fillestare për rientim akademik dhe për karrierë. Nxënësit u nënshtrhen sfidave për: zhvillimin e mendimit abstrakt (p.sh., aftësitë e larta intelektuale) që është i nevjshëm për të njhur btën dhe veten, si dhe për zgjidhjen e prblemeve; njhjen më të thellë të vetes, të të tjerëve dhe të mjedisit natyrr e shqërr; zhvillimin e aftësive për vetëvlerësim; zhvillimin e aftësive për kmunikim efektiv, duke përfshirë dhe knceptet se kategritë matematikre dhe shkencre; zgjerimin e mundësive për të kmunikuar me gjë dhe me shkrim në gjuhën amtare, në gjuhën angleze dhe në gjuhën e huaj të dytë; 32

33 zhvillimin e përgjegjshmërisë për pjesëmarrje aktive në jetën shqërre dhe për mbrjtjen të mjedisit Shkalla e katërt: Përfrcim i arritjeve dhe rientim në karrierë Kj shkallë përfshin klasat VIII dhe IX. Aj synn t i rientjë nxënësit që të marrin parasysh mundësitë e ndryshme të karrierës. Ata ballafaqhen me sfida që kanë të bëjnë me: përdrimin e burimeve të infrmacinit dhe qëndrimin kritik ndaj tij; zhvillimin e interesit për jetën publike nëpërmjet përfshirjes së drejtpërdrejtë në veprimtari të ndryshme jashtëshkllre; përballjen me çështje të ndryshme nga jeta reale nëpërmjet prjekteve që d të mundësjnë knslidimin e njhurive të tyre dhe zhvillimin e mëtejshëm të aftësive, vlerave dhe qëndrimeve; familjarizimin me mundësitë e ndryshme të studimit dhe rientimit në karrierë; përgatitjen praktike dhe veprimtaritë rientuese që u mundësjnë qartësimin e aspiratave të tyre; përfrcimin e aftësive të vetëvlerësimit; përfrcimin e kmpetencave për punë të pavarur, individuale dhe në grup Shkalla e pestë: Zhvillim themelr i përgjithshëm dhe prfesinal Kj shkallë përfshin klasat X dhe XI. Aj i ballafaqn nxënësit me studime më të thella dhe më të specializuara, për të qenë të gatshëm të vazhdjnë arsimin e lartë dhe/se për të hyrë në tregun e punës. Nxënësit përballen me sfida që mundësjnë: zhvillimin e vetëbesimit; studimin e thellë dhe të specializuar, duke angazhuar aftësitë për shfrytëzimin e burimeve të ndryshme të infrmacinit dhe qasjen kritike ndaj të dhënave të ndryshme që përdrin; përkushtim dhe qëndrueshmëri për arritje më të larta në mësim dhe përgatitje për karrierë si dhe për jetë persnale, prfesinale dhe publike; përgatitje për të marrë përgjegjësi për jetën e tyre, për të marrë pjesë aktive në jetën shqërre si qytetarë të përgjegjshëm e kmpetentë, si dhe për të knkuruar me sukses në tregun e punës; 33