KEISERDATUMS IN EUTROPIUS*

Transcription

1 ACTA GLASSIGA XXXII (1989) ISBN KEISERDATUMS IN EUTROPIUS* deur H. van Oosten (Universiteit van Suid-Afrika) SUMMARY: The method employed by Eutropius to date the lives and rules of the emperors with whom he deals in his Breviarium ab urbe condita has not yet been studied systematically. In conjunction with this the use which the author has made of his sources also deserves closer scrutiny. The upshot of the investigation presented below is that the data given by Eutropius for the period Nerva to Elagabalus show certain peculiarities, which give rise to the conclusion that he seems to have consulted the biographies of Marius Maximus directly for this period before changing to the so-called Verlorene Kaisergeschichte (Enmann) as his further primary source. Eutropius se metodes van tydberekening asook sy bronnegebruik ten aansien van die keiserdatums in sy Breviarium ab urbe condita is tot dusver nie sistematies ondersoek nie. 1 Die vraag doen hom dus voor of so 'n studie moontlik verdere inligting oor hierdie twee belangrike onderwerpe sal kan verskaf. Wat betref die wyse waarop Eutropius chronologiese gegewens verstrek, wys Den Boer daarop dat dit nie heeltemal konsekwent is nie, maar wel prakties en uiters konvensioneel. 2 Hy onderskei vyf dateringsmetodes, waarvan slegs een egter in die laaste vier boeke van die Breviarium (waarin die keisertydperk behandel word) voorkom, te wete datering volgens kalendermaande. 3 Volgens Den Boer is dit bloot toevallig dat die outeur hier van kalenderdatums gebruik gemaak het: moontlik kan dit daaraan toegeskryf word dat die gebeure nog vars in die mense se geheues was. 4 Wat betref die bronne wat Eutropius gebruik het, kan die volgende met 'n redelike mate van sekerheid aanvaar word: Suetonius was sy belangrikste bron vir die eerste eeu n.c. tot en met Domitianus. 5 Vir die tydperk daarna en veral die periode vanaf Diocletianus tot 357 n.c. het hy hoofsaaklik 'n verlore Kaisergeschichte 6 en moontlik 'n voortsetting daarvan benut/ en by geleentheid ook die verlore biografiee van Marius Maximus. 8 Vir die laaste paar hoofstukke, waarin die tydvak 357 tot 364 n.c. behandel word, het hy moontlik op sy eie kennis staatgemaak. 9 59

2 Op welke wyse Marius Maximus deur Eutropius gebruik is, is egter steeds 'n omstrede vraag: enersyds bestaan die moontlikheid dat hy Marius Maximus nie self geraadpleeg het nie, maar sy inligting uit hierdie biografiee via die VKG verkry het, 10 en andersyds is daar aanduidings dat hy Marius Maximus direk gebruik het.u Uit die aard van die saak wentel die hele probleem om die tydperk vanai Nerva tot Elagabalus, 12 en da.m sal in die verloop van hierdie studie gepoog word om meer lig hierop te werp. 13 Deur Eutropius se inligting aan die een kant te vergelyk met die wat sy behoue bronne verskai het en aan die ander kant met die van ander outeurs wat waarskynlik dieselfde bronne ashy geraadpleeg het, kan daar moontlik vasgestel word hoe hy sy inligting hanteer het en of hy inderdaad van 'n bepaalde metode van tydberekening gebruik gemaalc het al dan nie. Suetonius het al die lceisers tot en met Domitianus behandel, en sy gegewens en die van Eutropius stem ten opsigte van die keisers se ouderdomme en hulle regeringstermyne ooreen, soos duidelik uit die onderstaande tabel blyk: TABEL 1 Augustus Tiberi us Gaius Claudius Nero Galba Otho Vitelli us Vespa.Sianus Suetonius *L Aug 100: 76 min 35 dae R L Tib 73: 78 jr R Tib 73: 23 jr L Gai 79: 29 jr R Gai 79: 3 jr 10 mde 8 dae L Claud 45: 64 jr R Claud 45: 14 jr L Nero 57: 32 jr R Nero 51: 14 jr L Galba 23: 73 jr R Galba 23: 7 mde L Otho 11: 38 jr R Otho 11: 95 dae L Vit 18: 57 jr R Vit 15: 8 mde L Vesp 24: 69 jr 7 mde 7 dae R 60 Eutropius 7.8.4: 76 jr 7.8.2) 7.8.4) 44 jr : 78 jr : 23 jr : 29 jr : 3 jr 10 mde 8 dae : 64 jr : 14 jr : 32 jr : 14 jr : 73 jr : 7 mde : 38 jr : 95 dae : 57 jr : 8 mde 1 dag : 69 jr : 9 jr 7 dae

3 Titus L Tit 11: 42 jr : 42 jr R Tit 11: 2 jr 2 mde 20 dae : 2 jr 8 mde 20 dae Domitianus L Domit 17: 45 jr : 45 jr R Domit 17: 15 jr : 15 jr *L = Lewensduur R = Regeringsduur Alhoewel Eutropius en Suetonius in die meeste gevalle dieselfde gegewens oor die keisers se ouderdomme en regeringstermyne verstrek, gebeur dit egter ook by geleentheid dat een van hulle meer noukeurige inligting verskaf. So berig Suetonius byvoorbeeld dat Augustus vyf en dertig dae voor sy ses en sewentigste verjaarsdag oorlede is, terwyl Eurtopius net vermeld dat hy in sy ses en sewentigste jaar gesterf het, en met betrekking tot Vitellius se regeringstermyn se Eutropius dat hy agt maande en een dag regeer het, terwyl Suetonius slegs noem dat sy regering agt ~aande geduur het. Selfs in daardie gevalle waar Suetonius kennelik verkeerd is, soos byvoorbeeld ten opsigte van Vitelli us se geboortedatum, 14 volg Eutropius vir Suetonius getrou na en se hy ook dat Vitellius sewe en vyftig jaar oud geword het: 15 'n verkeerde afieiding as hy in 15 n.c. gebore is. In twee gevalle is daar egter wesenlike verskille, te wete in verband met die ouderdom en regeringstermyn van Vespasianus en die duur van Titus se regering. Volgens Eutropius het Vespasianus nege en sestig jaar oud geword en nege jaar en sewe dae regeer, terwyl Suetonius presies opgee dat hy op 17 November 9 n.c. gebore is ( Vesp. 2) en op 23 Junie 79 gesterf het ( Vesp. 24) en voorts dat die Egiptiese legioene op 1 Julie die eed van getrouheid aan hom afgele het en dat die dag daarna deur hom as die begin van sy bewind gevier is ( Vesp. 6). Indien Suetonius se geboorteen sterfdatums aanvaar word, 16 is Eutropius se gegewens nie juis nie. Dit wil dus voorkom of Eutropius in hierdie geval sy foutiewe inligting Of uit 'n ander bron verkry het, Of-meer waarskynlik-dat daar 'n fout in die manuskrip ingesluip het. 17 Ten opsigte van Titus se regeringstermyn is daar ook geen eenstemmigheid tussen die auteurs nie: volgens Suetonius het hy twee jaar, twee maande en twintig dae regeer, terwyl Eutropius se dat hy twee jaar, agt maande en twintig dae aan bewind was. Suetonius se inligting is korrek, 18 en Holzapfel is hier van mening dat dit bloot 'n oorskryffout is wat in die teks opgeneem is nadat die oorskrywer hom met die syfers misgis het. 19 Dit blyk dus uit die voorgaande dat Eutropius sy bron, Suetonius, noukeurig volg en slegs in twee gevalle noemenswaardig van hom afwyk. Alhoewel Eutropius in albei hierdie gevalle foutief is, kom dit volgens Holzapfel voor of dit slegs aan oorleweringsfoute toegeskryf moet word. 61

4 Die afleiding kan gemaak word dat hy in hierdie sewende boek van die Breviarium geen eie dateringsmetode gebruik het nie, maar die inligting met betrekking tot datums en tydperke wat hy in Suetonius aangetref het,. in die meeste gevalle onveranderd oorgeneem het. Vir sover dit die eerste eeu n.c. tot en met Domitianus aangaan, is daar gevolglik geen sprake van 'n onafhanklike rekenmetode en dus, by implikasie, die benutting van 'n addisionele bron nie. Suetonius het trouens ook nie van 'n spesifieke metode gebruik gemaak nie: soms het hy die termyne afgerond (Galba) en soms het hy dit baie presies (Vespasianus) aangegee, en Eutropius het hom getrou gevolg sover TABEL 2 Aurelius Epitome de Eutropius Victor Caesaribus Nerva: L 8.1.2:.72 jr : 63 jr Nerva: R 8.1.2: 1 jr 4 mde 12.2: 16 mde 12.1: 16 mde 8 dae 10 dae Traianus: L 8.5.2: 63 jr 9 mde : 64 jr 4 dae Traianus: R 8.5.2: 19 jr 6 mde 13.11: 20 jr 13.1: 20 jr 15 dae Hadrianus: L 8.7.3: 60 jr : 62 jr Hadrianus: R 8.7.3: 21 jr 10 mde 14.12: 21 jr 14.1: 22 jr 29 dae 11 mde Antoninus 8.8.4: 73 jr - - Pius: L 62

5 dit termyne aangaan. Hy het egter nie, soos Suetonius, geboorte- en sterfdatums aangegee nie. Sover dit die tydperk vanaf 96 n.c. tot 357 n.c. aangaan, word Eutropius se inligting getabuleer saam met die van ander auteurs wat waarskynlik ook die VKG gebruik het. 20 Ten einde die juistheid van hierdie inligting te toets, word dit dan ook gekorreleer met Cassius Dio (sover die tydperke oorvleuel) wie se gegewens moontlik meer korrek is, aangesien hy in tyd nader aan die betrokke periode was. 21 Vervolgens word gegewens uit Holzapfel se 'Romische Kaiserdaten',2 2 die PIR en die PLRE oak betrek waar dit ter sake is. Cassius Kommen- Dio L. Holzapfel PIR taar : Klio 17 (1921) 82- PIR 2 2, no. 1227, 292 afwyking 67 jr 3. 86: 8 Nov : 8 Nov, mde Jan 98 Jan dae : Klio 17 (1921) 83. PIR 2 2, no. 1227, 293: ooreen- 1 jr 4 mde 86: 18 Sep Sep Jan stemming 9 dae Jan : 60 Klio.J.7 (1921) 90 PIR 3, no. 575, 464 ooreen jr - 92: aanvaar en 465: 18 Sep 53 - stemming Eutropius ogv cursus 11 Aug 117 honorum : Klio 17 (1921) 86: 27 PIR 3, no. 575, 465: ooreen- 19 jr Jan Aug Jan Aug stemming 6 mde dae : Klio 17 (1921) 91; 18 PIR 2 1, no. 184, 2~ afwyldng 62 jr (1923) 91: 24 Jan 76 en 30: 24 Jan 76-5 mde - 10 Jul Jul dae : Klio 17 (1921) 86; PIR 2 1, no. 184, 28 afwyking 20 jr Klio 18 (1923) 91: 11 en 30: 11 Aug mde Aug Jul Jul PIR 2 1, no. 1513, afwyking 310 en 311: 19 Sept 86-7 Maart

6 Aurelius Epitome de Eutropius Victor Caesaribus Antoninus 8.8.4: 23 jr : 23 jr Pius: R Marcus : 61 jr : 59 jr Aurelius: L Marcus : 18 jr 16.4: 18 jr 16.1: 18 jr Aurelius: R Commodus: 8.15: 12 jr 2 mde 17.7: 13 jr 17.1: 13 jr R Pertinax: L 8.16: 70 jr Pertinax: R 8.16: 80 dae 18.2: 80 dae 18. 1: 85 dae Didius 8.17: 7 mde : 7 mde Julian us: R Septimius : 16 jr 3 mde 20.27: 18 jr 20.1: 18 jr Severus: R 64

7 Cassius Kommen- Dio 1 L. Holzapfel PIR taar : Klio 18 (1923) 91 - PIR 2 1, no. 1513, ooreen- 24 jr 93 : 10 Jul : 10 Jul138-7 stemming Maart 161 Maart : Klio 18 (1923) 93: 26 PIR 2 1, no. 697, 119 afwyldng 58 jr April Maart en 122: 26 April mde Maart dae (26 April Maart 180) : ' Klio 18 (1923) 92- PIR 2 1, no. 697, 122: afwyldng 19 jr 93: 7 Maart Maart HH dae Maart 180 Maart : Klio 18 (1923) 99: 17 PIR 2 1, no. 1482, afwyldng 12 jr Maart Des : 17 Maart 9 mde Des dae I : Klio 18 (1923) 100- PIR 2 4, no. 73, 64. en afwyldng 67 jr 101: 1 Aug : 1 Aug I 4 mde Maart 193 Maart dae I ' i : Klio 18 (1923) 99 - PIR 2 4, no. 73, 66: afwyldng 87 dae 100: 31 Des Des Maart 193 Maart : Klio 18 (1923) PIR 2 3, no. 77, 18; afwyldng 1 66 dae vgl. 255: 28 Maart Maart ook 74.11, 2 Jun 193 Jun 193 7'7.17.4: t HISTORIA PIR 3, no. 346, 215: afwyldng 17 jr AUGUSTA 2 Jun Feb 8 mde dae ( : 2 Jun : 4 Feb 211 I I I 65

8 Aurelius Epitome de Eutropius Victor Caesaribus Caracalla: L : 43 jr : 30 jr Caracalla: R : 6 jr 2 rode 21.5: 6 jr 21.1: 6 jr Septimius Geta: Geen verroelding deur Eutropius nie. Elagabalus (Varius Avitus): Geen verroelding d mr Eutropius nie. Epitome de Eutropius Victor Caesaribus Severus 8.23: 13 jr 9 dae 24.7: 13 jr 24.1: 13 jr Alexander: R Maxirous: R 9.1: 3 jr paar dae 27.5: 3 jr 25.1: 3 jr Duo Philippi: 9.3: 5 jr (albei) 28.11: 5 jr 28.1: 5 jr R ( albei) (Marcus Iulius Philippus) Decius: R 9.4: 2 jr 29.4: 2 jr 29.1: 30 rode Gallus 9.5: 2 jr : 2 jr Hostilianus en Volusianus: R Aemilianus: 9.6: 3 rode 31.3: 3 rode 31.2: 4 rode R Posturous: R 9.9.1: 10 jr - 66

9 Cassius Kommen- Dio L. Holzapfel PIR taar : Vit. Ant. Car. 9.1: PIR 3, no. 321, 203 afwyldng 29 jr 4 dae 43 jr en 204: 4 April188-8 April : Vit. Ant. Car. 9.1: PIR 3, no. 321, 204: ooreen- 6 jr 2 mde 6 jr 4 Feb April stemming 2 dae 217 Kommen- PIR PLRE Vol. 1 taar PIR 2 1, no. 1610, 328 en 329: - ooreen- 12 Maart Maart 235 stemming PIR 2 4, no. 619, 289 en 290: - ooreenvoor 25 Maart stemming PIR 2 4, no. 461 en 462, 246-8: - afwyldng onderskei tussen die twee PIR 2, no. 373~ 268: 1 jr 11 mde - ooreen- 17 dae volgens Chronograaf van stemming 354. PIR 3, no. 8, 349: 2 jr - ooreenstemming PIR 2 1, no. 330, 51: 188 dae - ooreenstemming PIR 2 2, no. 466, 108 en 110: 720: c c.268 ooreenc stemming 67

10 Epitome de Eutropius Victor Caesaribus Marius: R 9.9.2: 2e dag vermoor 33.12: 2 dae ~ ' Victorinus: 9.9.3: 2 jr 33.12: 2 jr - R Gallien us: R : 9e jaar : 7 jr vermoor saam met sy vader, 8 jr aileen Claudius: R : binne 2 jr : 1 jr gesterf 9 mde Quintillus: R 9.12: 17e dag : paar dae - Epitome de Eutropius Victor Caesaribus Tacitus: R 9.16: 6e maand 36.2: 200 dae 36.1: 200 dae Florianus: R 9.16: 2 mde 20 dae 37.1: 1 of 2 mde 36.2: 60 dae Probus: R Carus:,R Diocletianus: R Geen vermelding deur Eutropius nie Geen vermelding deur Eutropius nie Geen vermelding deur Eutropius nie 68

11 Kommen-! PIR PLRE Vol. 1 taar I PIR 2 1, no. 1555, 318: langer as 562: langer as 2 dae onseker 2 dae I PIR 3, no. 302, 38: 2 jr 965: 2 jr ooreenstemming PIR 2, no. 135, 278: 15 jr 383-4: 253 tot 268 afwyking (aileen en saam met sy vader) - eers as Caesar en daarna as Augustus PIR 2 1, no. 1626, 332: : somer '270 ooreen- (media fere aestate) stemming PIR 2 1, no. 1480, 300: onseker 759: 17 dae onseker Kommen- PIR PLRE Vol. 1 H istoria Augusta taar PIR 2 2, 873: Vit. Tac. 14.5: 6e ooreenno. 1036, maand stemming 252: 6 of 7 mde PIR 2 367: 276 (tydperk Vit. Tac. 14.5: ooreen- 1, no. onseker) nouliks 2 mde stemming 649, 110: onseker 69

12 Epitome de Eutropius Victor Caesaribus Constantius: : 13 jr 40.11: 13 jr - R Epitome de Eutropius Victor Caesaribus Konstantyn : 66 jr 41.16: 62 jr : 63 jr die Grote: L Konstantyn : 31 jr 41.16: 32 jr 41.2: 30 jr die Grote: R Constans: L : 30 jr : 27 jr Constans: R : 17 jr : 3 jr (Caesar) 13 jr (Augustus) Magnentius: : 3 jr 7 mde 42.10: 3 jr 42.6: 42 mcle R 70

13 Kommen- PIR PLRE Vol. 1 Historia Augusta taar PIR 2 3, 228: 1 Mrt Barnes, T.D., The boreenno. 390, Jul 306 New Empire of stemming 176-7: Diocletianus and 1 Mrt 293 Constantine, London - 25 Jul (1982) 4: 1 Maart (Caesar) - 1 Mei 305 (Augustus) - 25 Jul 306 ( oorlede) Barnes, Kommen- T.D. PLRE Vol. 1 RE taar : 27 Feb (1901) 1014 en afwyking (?) - 22 Mei : 27 Feb na Mei 337 (c. 57 jr) 5:25 Jul : 25 Jul (1901) 1014 en ooreen- 306 (Au Mei 337 (c. 30 jr 1023: 25 Jul stemming I I gustus) 10 mde) 22 Mei 337 (c. 30 jr -8:22 10 mde) Mei 337 (oorlede) \ - 220: 320 (?) -Jan 4 (1901) 948 en 950: afwyking Jan 350 8:25 Des. 220: 25 Des (1901) : ooreen- 33 (Caesar), Augustus 25 Des 333 (Caesar) stemming (Caesar)- vanaf 9 Sept 337 en - 9 Sept Sept 337 oorlede in Jan 350 (Augustus)- Jan 350 (Augustus)- na 18 Jan 350 (oorlede) : - 532: 18 Jan ooreen- Aug 353 stemming 71

14 Eutropius Victor Constantius (Julius): : 45 jr - L Constantius (Julius): : 38 jr 42:20: 23 jr (Augustus) R Julianus: L : 32 jr - Julianus: R : 7 jr (Caesar - en Augustus) Jovianus: L : 33 jr - Jovianus: R : 7 mde - Uit die voorgaande samestelling blyk dit dat Eutropius baie meer presies en volledig is as of Aurelius Victor of die outeur van die Epitome ten opsigte van die lceisers se regeringstermyne en ouderdomme. Terwyl hy dikwels die presiese aantal jare, maande en dae van die keisers se regeringstermyne 23 en soms ook van hulle ouderdomme 24 aangee, het die ander twee epitomatore in die reel die termyne afgerond 25 en selde ouderdomme vermeld. Al drie die outeurs gee in die meeste gevalle by benadering dieselfde inligting oor die keisers se regeringstermyne en ouderdomme. Hierdie feit dui op die gebruik van 'n gemeenskaplike bron, 'n vermoede wat ook bevestig word deur gemeenskaplike foute wat die drie epitomatore begaan. 26 Eutropius gee egter heelwat meer aandag aan hierdie soort biografiese inligting as Victor en die outeur van die Epitome. Dit is moontlik die gevolg van die biografiese a:ard van sy bronne 27 en veral in ooreenstemming met sy doel wat hy duidelik in sy praefatio uiteengesit het ('Res Romanas ex voluntate mansuetudinis tuae ab urbe condita ad nostram memoriam, quae in negotiis vel bellicis vel civilibus eminebant, per ordinem temporum breve narratione collegi, strictim additis etiam his, quae in principum vita egregia extiterunt, ut tranquillitatis tuae possit mens divina laetari prius se inlustrium virorum facta in administrando imperio secutam, quam cognosceret lectione'). 28 Watter verdere afieidings, indien enige, lean daar nou met betrekking tot Eutropius se bronnegebruik gemaak word? Dat Eutropius sy bronne 72

15 Epitome de Kommen- Caesaribus PLRE Vol. 1 taar 42.17: 44 jr 226: 7 Aug Nov 361 ooreenstemming! 42.17: 15 jr (Caesar) 226: 8 Nov 324 (Caesar) - afwyking 24 jr (Augustus) - 9 Sept 337 (Augustus)- 3 Nov (39 jr) 361 ( oorlede) : : Mei/Jun Jun ooreen- I 363 stemming : 6 Nov Jun 363 ooreenstemming I 44.4: 40 jr 461:331 (gebore) - 17 Feb 364 ooreen- I stemming 44.1: 8 mde 461: 27 Jun 363 (Augustus) - ooreen- 17 Feb 364 stemming ten opsigte van tydopgawes getrou nagevolg het en nie sy feite geverifieer het nie, kan reeds met 'n redelike mate van sekerheid uit sy gebruik van Suetonius in die sewende boek van die Breviarium afgelei word. 29 Die auteur van die Epitome het daarenteen sy inligting soms met behulp van Griekse bronne gekontroleer, 30 en dit verldaar dan ook waarom hierdie twee epitomatore se inligting in sommige gevalle verskil en die Epitome se weergawe dan die korrekte is. 31 Uit die oorsig in tabel 2 blyk dit duidelik dat Eutropius geen selfstandige of konsekwente dateringstelsel gebruik het nie. Dit volg eerstens daaruit dat hy nie in alle gevalle die keisers se regeringstermyne en ouderdomme aangee nie. Tweedens het hy die termyne op 'n hele aantal verskillende wyses aangedui, 32 en derdens was hy soms baie presies met sy gegewens, terwyl hy elders weer, net soos die ander twee epitomatore, telkens sy inligting afgerond het. Daar moet nou gevra word of Eutropius se opgawes vir die periode vanaf Nerva tot Elagabalus enige besondere inligting bevat aangesien dit spesifiek verband hou met sy moontlike gebruik van Marins Maximus vir hierdie tydperk. Hier wil dit nou voorkom of hy ten opsigte van die regeringstermyne van die keisers tussen 96 n.c. en 222 n.c. besonder noukeurig was. Vir hierdie twaalf keisers het hy slegs twee keer die termyn tot 'n ronde getal afgerond, 33 een keer die aantal maande 34 en eenmaal die aan- 73

16 tal dae 35 weergegee, terwyl hy vyf keer die termyne uitgedruk het in terme van jare en maande 36 en drie keer in terme van jare, maande en dae. 37 Na Elagabalus ontvang hierdie aspek van die keisers se regerings opvallen,d minder aandag, 38 terwyl dit vantevore 'n kenmerkende deel van die biografi.ese gegewens oor elke keiser was. 39 Vanaf 222 n.c. vind ons dat daar in 'n hele aantal gevalle geen opgawe.van die duur van die keisers se regerings is nie, 40 en in die meeste gevalle word die getal jare afgerond. 41 Daar is dus ongetwyfeld 'n caesura by 222 n.c. en die vraag is nou of Eutropius sy gegewens vir die tydperk daarvoor direk uit Marius Maximus gekry het en of dit indirek uit die VKG verkry is. Enersyds was Marius Maximus se werk blykbaar betreklik onbekend tot laat in die vierde eeu n.c., 42 wat dit redelik onwaarskynlik maak dat die outeur van die VKG sy werk hoegenaamd geken het. Andersyds het Hohl beweer dat die VKG nie veel meer as 'n verkorting van Marius Maximus was nie, 43 en aangesien daar algemeen aanvaar word dat die VKG Eutropius se belangrikste bron was, 44 sou dit dus beteken dat hy Marius Maximus slegs indirek benut het. Die volgende argumente kan egter nog ten gunste van 'n direkte gebruik van Marius Maxirims deur Eutropius aangevoer word: Eerstens was die VKG sowel Eutropius as Aurelius Victor se gemeenskaplike bron vir die tydperk vanaf 96 n.c. tot 235 n.c., maar Eutropius bevat heelwat meer inligting as Victor sover dit keiserdatums aangaan 45 en dit dui op die benutting van 'n verdere, onafhanklike bron deur Eutropius. Tweedens word die keisers na Elagabalus se regeringstermyne nie so volledig aangegee soos die van die vorige twaalf nie--ook nie eers weer vanaf Diocletianus nie. Aangesien daar geen rede bestaan waarom die outeur van die VKG die keisers vanaf Nerva tot Elagabalus vollediger sou behandel het as die wat daarna gevolg het nie, kan die afl.eiding gemaak word dat Eutropius sy bykomende inligting nie uit die VKG nie, maar uit 'n verdere, onafhanklike bron verkry het. Dit lyk derhalwe na 'n redelike afl.eiding dat hierdie onafhanklike bron aan wie Eutropius sy addisionele inligting te danke gehad het, niemand anders as Marius Maximus was nie. Laasgenoemde se werk het beslis meer biografi.ese gegewens bevat as die VKG, en Eutropius wou stellig sover as moontlik voortbou op die patroon wat hy op die lees van Suetonius in Boek 7 daargestel het. Dit sou behels dat hy Suetonius se opvolger sover moontlik gebruik het ten einde so volledig moontlik te wees ten aansien van die biografi.ese aspekte van die verskillende keisers. Uit die voorgaande kan gevolglik afgelei word dat Marius Maximus naas die VKG as bron vir die agtste boek van die Breviarium gedien het, en dat Eutropius die aanvullende biografi.ese besonderhede uit hierdie biograaf se lewensbeskrywings verkry het. In hierd~e verband kan daarop gewys word dat die outeurs van die Epitome en die Historia Augusta eweneens vir hierdie tydperk van Marius Maximus gebruik gemaalc het. 46 Uit voorgaande blyk dit egter duid~- 74

17 lik dat Eutropius 'n besondere belangstelling in die keisers se regeringstermyne en hulle ouderdomme getoon het, en hy het Marius Maximus dus waarskynlik geraadpleeg veral om aanvullende besonderhede van hierdie aard te bekom, 47 terwyl die ander outeurs weer andersoortige inligting daaruit verkry het. Dit moes vir Eutropius baie gerieflik gewees het om naas die VKG ook oor die biografiee van Marius Maximus te beskik-'n werk in dieselfde genre as sy bron vir die sewende hoek van die Breviarium, te wete Suetonius. Wanneer die korrektheid van sy inligting onder die loep geneem word sover dit die keisers se regeringstermyne en ouderdomme aangaan, is dit opvallend dat dit wissel na gelang hy van bron verander: Wanneer hy Suetonius gebruik, is sy inligting ( op twee uitsonderings na) korrek. 48 Die foute is, soos aangedui, aan oorleweringsgebreke (manuskripfoute) toe te skryf, en nie uit 'n ander bron afkomstig nie. Die gegewens betreffende die twaalf keisers vanaf Nerva tot Elagabalus (waar hy van sowel die VKG as Marius Maximus gebruik gemaak het) is opvallend in die sin dat, alhoewel dit besonder noukeurig en presies is, dit slegs in enkele gevalle (byvoorbeeld Trajanus en Antoninus Pius) korrek is, terwyl dit andersins foutief is. Wanneer hy egter daarna slegs op die VKG staatmaak, is die besonderhede baie meer algemeen, maar nietemin juister: daar is veertien gevalle. waarin die gegewens korrek is, en slegs ~yf wat verkeerd is. Die inligting van die VKG was dus blykbaar meer betroubaar as die van Marius Maximus, wat die vermoede laat ontstaan dat die VKG vir hierdie gegewens 'n ander bron as Marius Maximus geraadpleeg het. 49 Die laaste ses daterings, wat almal afgerond is, het op sy eie kennis berus en slegs een daarvan is foutief. Uit die voorgaande tabelle en die afleidings daaruit volg dit dus dat Eutropius nie enige spesifieke dateringstelsel gebruik het nie, maar dat hy deurgaans slegs die inligting wat hy in sy bronne aangetref het, onveranderd weergegee het en dit nie geverifieer het nie. Die Breviarium weerspieel gevolglik 'n verskeidenheid stelsels en metodes wat dui op 'n redelik onbetrold<e outeur wat nie juis selfstandige navorsing gedoen het betn:iffende daterings en regeringstermyne nie, en wie se dateringsmetodes nie veel tekens van onafhanklikheid of stelselmatigheid toon nie. Alhoewel hierdie ondersoek slegs oor die keiserdatums gehandel het en nie oor Eutropius se navorsingsmetode in die bree nie, skep sekere van Syme se opmerkings in die Historia Augusta Papers, naamlik dat Eutropius "curt, prosaic and impersonal" 50 en ook "curt and sober" 51 is, tog wel die indruk dat bogenoemde gevolgtrekking kenmerkend van die werk as geheel mag wees. 75

18 AANTEKENINGE Hierdie bydrae. vloei voort uit 'n MA-verhandeling getitel Prolegomena tot Eutropius se Breviarium ab urbe condita, ongepubliseer, UNISA, My dank aan Prof. Ursula Vogel vir haar waardevolle voorstelle by die voorbereiding van hierdie manuskrip en ook aan die beoordelaars vir hulle kritiek en wenke. 1. Oor Eutropius se bronnegebruik, vgl. o.a. R. Syme, Emperors and Biography, Oxford 1971, en Historia Augusta Papers, Oxford 1983, asook T.D. Barnes, 'The Lost Kaisergeschichte and the Latin Historical Tradition', BHAC, Bonn 1968/9 (1970), en W. den Boer, Some Minor Historians, Leiden Op. cit en (sterfdatums van Julianus en Jovianus). 4. Op. cit L. Schwabe, Teuffel's History of Roman Literature, vol. 2, New York 1967, Dat die Kaisergeschichte onder Konstantyn geskryf is, vermoed J. Matthews in: History and Historians in Late Antiquity, eds. B. Croke & A.M. Emmett, Sydney 1983, 40 vn Vgl. A. Enmann, 'Eine verlorene Geschichte der romischen Kaiser', Philologus, Suppl. Bd. 4, Heft 3 (1884) 337 e.v. oor die 'verlorene Kaisergeschichte', hierna afgekort as VKG. Oor die voortsetting van die VKG, vgl. Enmann, op. cit. 443 e.v. Hy was van mening dat die Kaisergeschichte kort ml. 284 n.c. geskryf is in die lig daarvan dat daar destyds algemeen aanvaar is dat die Historia Augusta uit die tyd van Diocletianu s en Konstantyn dateer. Gelet daarop dat die Historia Augusta egter vermoedelik eers in die tyd van Theodosius geskryf is (vgl. H. Dessau 'Uber Zeit und Personlichkeit der Scriptores Historiae Augustae', Hermes 24 (1889) 337 e.v. en sien ook R. Syme, Ammianus and the Historia Augusta, Oxford 1968, 105 e.v.), behoort hierdie hipotetiese voortsetting egter heroorweeg te word, en kan dit bloot as dee! van die VKG beskou word. Vgl. ook T.D. Barnes, op. cit Marius Maxim us het die keisers vanaf Nerva tot Elagabalus behandel, maar sy werk het ongelukkig nie behoue gebly nie. Dat Eutropius hom wel geraadpleeg het, kan daaruit afgelei word dat sy werk en die Historia Augusta by geleentheid dieselfde inligting bevat, en dat hierdie inligting volgens die outeur van die Historia Augusta uit Marius Maximus afkomstig is-vgl. bv. Eutr en M. Ant. Phil (Oor die VKG wat waarskynlik tot 337 n.c. gestrek het, asook Marius Maximus en die Historia Augusta, vgl. verder R. Syme, Historia Augusta Papers, hfst. III: 'Marius Maximus once again'.) 9. Die amp wat hy in daardie stadium beklee het, nl. die van magister memoriae (vgl. die praefatio van die Breviarium), en die feit dat hy die Persiese veldtog van Iulianus meegemaak het (vgl ), het hom uiteraard besonder bevoeg gemaak om hier :n persoonlike bydrae te!ewer. 10. Vgl. R. Syme, Historia Augusta Papers, 157 waarvolgens 'some anecdotal material from Marius Maximus percolated to the epitomators by die channel of the KG'. 11. Sien hierbo p.74. Voorts moet daarop gewys word dat die VKG sowel Eutropius as Victor se belangrikste bron vir die tydperk vanaf 96 n.c. tot 357 n.c. was, en dat Eutropius heelwat inligting bevat wat nie in Victor voorkom nie, en wat moontlik uit Mari_us Maximus afkomstig is (sien p.74). 12. D.i. die tydperk wat deur die biografiee van Marius Maximus behandel word. 13. Sien p.75 e.v. hierbo. 14. Volgens Suet. Vit. 3 is hy op 7 of 24 September 15 gebore en dit sou beteken dat hy vier en vyftig jaar oud geword het. Die korrekte datum is egter 7 September 76

19 (vgl. L. Holzapfel, 'Romische Kaiserdaten', Klio 15 (1918) en U. Vogel Weidemann, Die Statthalter von Africa und Asia in den Jahren n.chr., Bonn 1984, 189) wat beteken dat hy sewe en vyftig jaar oud geword het Vgl. Suet. Vit. 18. Vgl. L. Holzapfel, 'Romische Kaiserdaten', Klio 17 (1921) 74 e.v. en Vogel Weidemann, op. cit. 205 en 207. Vgl. L. Holzapfel, op. cit. (n.16) Vgl. L. Holzapfel, op. cit. (n.16) 75-76, wat die gesag van Suetonius en o.a. Dio ( en asook ) aanvaar. Sien ook PIR 2 3, no. 399, Op. cit Aurelius Victor en die auteur van die Epitome de Caesaribus (vgl. Enmann, op. cit. 340 e.v.; 396 e.v.; J. Schlumberger, Die Epitome de Caesaribus, Miinchen 1974, 233 e.v.; C.G. Starr, 'Aurelius Victor: Historian of Empire', AHR 61 (1955/56) ; R. Syme, Ammianus and the Historia Augusta, 105; R. Syme, Historia Augusta Papers, Oxford 1983, 13 e.v., 30 e.v., 49 e.v., 140 e.v., 151, 156, 163, 199 en 201). 21. Vgl. F. Millar, A Study of Cassius Dio, Oxford 1964, Klio 17 (1921) 74 e.v. en Klio 18 (1923) 91 e.v. 23. Vgl. bv. Traianus: 19 jr 6 mde en 15 dae (8.5.2) en Severus Alexander 13 jr 9 dae (8.23). 24. Vgl. bv. Traianus: 63 jr 9 mde 4 dae (8.5.2). 25. Vgl. bv. Traianus: Victor- 20 jr (13.11) en die Epitome - 20 jr (13.1); Severus Alexander: Victor- 13 jr (24.7) en die Epitome- 13 jr (24.1). 26. Vgl. bv. die regeringstermyne van Hadrianus en Marcus Aurelius in tabel 2 hierbo. 27. Vgl. vn. 1 hierbo, waar daar na Suetonius, Marius Maximus en die VKG verwys word. Dit is vanselfsprekend dat die genre van sy bronne 'n groat invloed op sy eie werk sou hil Enmann is van mening dat die skema van die VKG selfs in die verwerkte weerga'ijes daarvan in Victor en Eutropius her ken kon word ( op. cit. 442). 28. Eutropius het die Breviarium in opdrag van keiser Valens geskryf, en in die voorwoord word die werk dan ook aan hom opgedra. Die werk is geskryf as paradigmatiese lektuur vir die keiser, en hy wou dit waarskynlik interessanter maak d.m.v. die invoeging van persoonlike besonderhede van die verskillende keisers. Die Caesares van Victor, die Epitome de Caesaribus en die HA bevat in die weergawes wat vir ons behoue gebly het, geen praefationes van enige aard nie. 29. Vgl. tabel1 en p.60 e.v. 30. Vgl. Schlumberger, op. cit Vgl. bv. die ouderdom van Marcus Aurelius, die regeringstermyne van Pertinax en Septimius Severus asook die ouderdom van Caracalla (tabel 2). 32. So se hy soms in woorde hoeveel jare, maande en dae 'n keiser regeer en/of geleef het (bv ), soms in syfers (8.14.2) en soms in woorde en syfers (9.16). In enkele gevalle (bv ) het hy van kalenderdatums gebruik gemaak. 33. Vgl. Antoninus Pius en Marcus Aurelius Vgl. Didius Iulianus Vgl. Pertinax Vgl. Commodus 8.15, Septimius Severus , Caracalla , Macrinus 8.21 en Elagabalus Vgl. Nerva 8.1.2, Trajanus en Hadrianus Daar moet egter op gewys word dat daar oor die algemeen nie vee! bekend is oor die vyftig jaar tussen die dood van Alexander Severus (235) en die troonbestyging van Diocletianus (284) nie (vgl. R. Syme, Roman Papers, vol. 3, Oxford 1984, 892). 77

20 39. Vgl. Enmann, op. cit. 442 waar hy daarop wys dat die biografiese skema wat as voorbeeld vir aile latere keiserbiograwe gedien het, die van Suetonius was. Hy noem as onmiddellike navolger Marius Maximus, en ook die HA wat egter nie korrek is nie, aangesien dit mi die VKG geskryf is. Vgl. vn Vgl. bv. Gordianus I, II en III 9.2, Probus 9.17,' Carus en Diocletianus Vgl. bv. Postumus 9.1, Decius 9.4 en Constans Sien Syme, Emperors and Biography Sien die verwysing na E. Hohl in Syme, Historia Augusta Papers 37 vn Vgl. p.44 en n.ll hierbo. 45. Vgl. tabel 2, bv. m.v.n. Nerva, Trajanus, Hadrianus en Antoninus Pius. 46. Schlumberger, op. cit ; Syme, Historia Augusta Papers 15 e.v., 21, 31 e.v. en Vgl. o.a. Syme, Historia Augusta Papers 36 vn. 14 oor die gebruik van toesprake by Marius Maximus op die lees van Suet~nius. 48. Vgl. p.61 hierbo. 49. Indien wei, sou dit beteken dat Hohl se argument dat die VKG vir die tydperk vanaf 96 n.c. tot 222 n.c. eintlik maar 'n opsomming van Marius Maximus was (vgl. p.74 en n.43 hierbo), nie korrek is nie. 50. Op. cit Op. cit

21