UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE Roli i psikologut në parandalimin dhe trajtimin e problemeve të shëndetit mendor në sistemin e burgjeve gjatë dekadës së fundit. Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga Edlira Jahiu (Ylli) Udhëhequr nga Prof. Dr. Theodhori Karaj TIRANË 2016

2 DEKLARATË STATUORE Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar ndonjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit

3 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE Roli i psikologut në parandalimin dhe trajtimin e problemeve të shëndetit mendor në sistemin e burgjeve gjatë dekadës së fundit. Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga Edlira Jahiu (Ylli) Udhëhequr nga Prof. Dr. Theodhori Karaj Juria e vlerësimit TIRANË 2016

4 Falenderime Vlerësimi shkon drejt të gjithë atyre që dhanë kontributin e tyre në realizimin e kësaj teme: së pari falenderoj profesorët dhe stafin e Departamentit të Psikologjisë pasi gjatë viteve të shkollimit kanë kontribuar me mendime, eksperienca dhe kritika të cilat kanë ndikuar në zhvillimin tim individual dhe profesional në fushën e psikologjisë. Gjithashtu dua të falenderoj Profesorin dhe njëkohësisht udhëheqësin tim të diplomës në nivelin e studimeve doktorale, Prof.Dok. Theodhori Karaj, për mundësinë që më dha për të punuar për këtë teme nën drejtimin e tij profesional. Në të njëjtën kohë dua të falenderoj drejtuesit e programit të doktoraturës të cilët miratuan zhvillimin e kësaj teme doktorale në fushën e shëndetit mendor në burgje. Ky studim reflekton punën time dhe eksperiencën individuale gjatë 10 viteve të punës në sistemin e burgjeve, duke nisur si specialiste në sektorin e kujdesit social DPB, psikologe në IEVPenale J.Misja dhe Përgjegjëse e Sektorit të Trajnimeve në DPB. Ky studim sjell një këndvështrim të ri të trajtimit të problemeve mendore bazuar në eksperiencë dhe punën drejtpërsëdrejti si psikologe, si specialiste, duke punuar drejtpërdrejt me stafin e kujdesit social dhe eksperte trajnimi për stafin e DPB-së. Falenderoj gjithashtu stafin e kujdesit social të IVSHB për mbështetjen në realizimin e intervistave, dhe zyrën e informacionit në Drejtorinë e Përgjithshme të Burgjeve për aksesin në informacion. Ky punim diplome i kushtohet familjes time. iii

5 Përmbajtja Falenderime... iii Përmbajtja... iv Lista e figurave... viii Lista e tabelave... ix Lista e shkurtimeve... ix Hyrje... 1 A. Informacion i përgjithshëm për situatën... 2 B. Metodologjia e kërkimit... 5 a. Studimi i rastit si metodë kërkimore... 5 Kapitulli I... 8 I. Studimi teorik... 8 A. Roli i terapisë psikologjike në burgje... 8 B. Përvoja psikologjike e burgimit C. Plotësimi i nevojave të shëndetit mendor të të burgosurve përmes terapisë psikologjike D. Cila terapi duhet të përdoret në sistemin e burgjeve? E. Efektet e terapisë konjitive-biheviorale në trajtimin e çrregullimeve mendore a. Varësi nga përdorimi i substancave narkotike b. Skizofrenia dhe çrregullime të tjera psikotike c. Depresioni dhe distimia d. Çrregullimi bipolar e. Çrregullime të ankthit f. Zemërimi dhe agresioni iv

6 F. Terapia konjitive-biheviorale dhe ndikimet në trajtimin e problemeve mendore në sistemin e burgjeve G. Efektet e terapisë konjitive biheviorale tek të dënuarit a. Sjellja kriminale H. Historia e rastit a. Vlerësimi fillestar b. Formulimi c. Zhvillimi i terapisë Kapitulli II II. Rolet dhe përgjegjësitë e punonjësve të kujdesit social në trajtimin e kategorive të ndryshme të të dënuarve I. Bashkëpunimi i personelit të sektorëve të ndryshëm në realizimin e programeve ditore në institucion III. Programet e individualizuara të trajtimit të të dënuarve A. Plani i vuajtjes së dënimit (PVDR) B. Programi Mbështetje, ndihmë dhe monitorim i personave me probleme të shëndetit mendor për kategorinë persona me çrregullime psikologjike dhe psikiatrike në konflikt me ligjin C. Programi i ndërhyrjes për të burgosur të huaj D. Programi për parandalimin e vetëvrasjes E. Programi i Mendimit Prosocial (Think First) F. Programi ART G. Programi Mbështetje, ndihmë dhe monitorim për personat që kanë varësi nga substancat narkotike H. Program i individualizuar trajtimi për të rinjtë I. Program trajtimi për të dënuarit në prag lirimi v

7 J. Programi Mbështetje, psikologjike dhe monitorim i të miturve në konflikt me ligjin KAPITULLI III I. Trajtimi i të dënuarve me probleme të shëndetit mendor në Shqipëri II. Sfida e të punuarit me individë me probleme të shëndetit mendor A. Kujdesi shëndetësor B. Siguria III. Rehabilitimi i të dënuarve nëpërmjet kujdesit social A. Sektorët e Kujdesit të Veçantë B. Programet e riedukimit social të të dënuarve C. Riedukimi i të dënuarve nëpërmjet programeve të edukimit arsimor a. Formimi profesional D. Trajtimi social edhe pas lirimit Studimi mbi prevalencën dhe incidencën e problemeve të shëndetit mendor në Sistemin e Burgjeve I. Faza përgatitore II. Objektivat e anketimit, Qëllimi i Studimit III. Kampioni/ shëmbulli IV. Analiza e pyetësorëve, përgjithësimi i rezultateve A. Sesioni i parë: të dhëna të përgjithshme a. Njohja me të drejtat dhe detyrimet b. Aktivitetet c. Pjesëmarrja në grupet e këshillimit (gjatë muajit të fundit) V. Prevalenca e problemeve të shëndetit mendor në Institucionin e Veçante Shëndetësor të Burgjeve vi

8 A. Përshkrimi i situatës mbi gjendjen e shëndetit mendor në Institucionet e Ekzekutimit të Vendimeve Penale dhe institucionet e posaçme mjekësore B. Rezultatet e pyetësorit C. Incidenca dhe niveli i depresionit për 45 të dënuar, të intervistuar d. Përfundime: VI. Evidentimi i problematikave dhe parandalimi i rasteve të vetëvrasjeve brenda ambjenteve të burgut a. Përshkrimi i tentativave suicidale: b. Tentativa të mëparshme c. Përfundime dhe rekomandime: VII. Lidhja midis depresionit dhe varësisë ndaj drogës dhe pijeve alkoolike A. Përshkrimi i situatës B. Rezultatet C. Kufizimet e studimit Konkluzione përfundimtare Bibliografia Shtojca I. Pyetësori vii

9 Lista e figurave Figure 1. Lloji i terapisë së perdorur nga psikologët Amerikanë Figura 2 Formulimi psikologjik Figure 3. Modeli konjitiv pesë-faktorial Figure 4. Arsimimi i të dënuarve Figure 5. Llojet e kurseve profesionale të ofruara në IEVPenale Figure 6. Të dënuar të cilët kanë qenë pjesëmarrës në këtë pyetësor sipas gjinisë Figure 7. Përqindja e të dënuarve që kanë kryer vepër penale sipas grupmoshës Figure 8. Niveli arsimor i të dënuarve të intervistuar Figure 9. Kohëzgjatja e qëndrimit në spitalin e burgut Figure 10. Numri i të dënuarve sipas veprës penale të kryer Figure 11. Njohja me të drejtat dhe detyrimet Figure 12. Pjesëmarrja sipas llojit të aktiviteteve Figure 13. Pjesëmarrja në grupet e këshillimit Figure 14. Gjatë dy javëve të fundit: ndjehen të trishtuar apo të pakënaqur Figure 15. Niveli i depresionit për 45 të dënuar, të intervistuar Figure 16. Rezultatet e testit CUDOS, për 12 të dënuarit me masë mjekim i detyruar Figure 17. Grup pyetje mbi simptoma në jetën para kufizimit të lirisë Figure 18. Ndikimi i simptomave në jetën para kufizimit të lirisë Figure 20. Ndikimi i ambjentit të burgut në gjëndjen mendore të të dënuarve Figure 21. Përjetimi i ndjenjës së fajit nga të dënuarit ifigure 22. Grup-pyetje mbi përdorimin e substancave narkotike Figure 23. Grup pyetje mbi ndikimin e përdorimit të substancave në jetën e përditshme viii

10 Figure 24. Përfshirja e të dënuarve në programet individuale të trajtimit Figure 25. Rezultatet e testit CUDOS, për 10 të dënuarit ish-përdorues të substancave Figure 26. Niveli i depresionit për të dënuarit ish përdorues të substancave Lista e tabelave Tabela 1.Numri i të dënuarve sipas grupmoshës Tabela 2. Gjëndja dhe ndarja e të dënuarve- Gusht Tabela 3. Numri i të dënuarve në IEVPenale sipas veprës penale të kryer Lista e shkurtimeve PTSD HMCIP GHQ-12 test TKB DPB IVSHB PVDR PIT CUDOS Çrregullime të stresit post-traumatik Inspektoriatit të Madhërisë së Saj për Burgjet në UK Pyetësor i përgjithshëm mbi shëndetin Terapia konjitive-biheviorale Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve Institucion i Veçantë Shëndetësor i Burgjeve Plani i Vuajtjes së Dënimit dhe Riintegrimit Program individual trajtimi Shkalla e rezultatit klinik të depresionit ix

11 Hyrje Çrregullime mendore ndodhin me ritme të larta në të gjitha vendet e botës. Rreth 450 milionë njerëz në të gjithë botën vuajnë nga probleme të shëndetit mendor 1. Këto çrregullime janë veçanërisht të përhapura në popullatën e burgjeve. Shkalla e çrregullimeve mendore në burgje është disproporcionalisht e lartë, krahasuar me popullatën e përgjithshme. Kjo situatë është e lidhur me disa faktorë, të cilët ndikojnë në prevalencën e çrregullimeve mendore brenda sistemit të burgjeve. Disa prej këtyre faktorëve janë; përhapja e ideve të gabuara se të gjithë njerëzit me probleme të shëndetit mendor janë një rrezik për publikun; intoleranca e shumë shoqërive ndaj sjelljeve shqetësuese ose të vështira; dështimi në mënyrën e ofrimit të trajtimit, kujdesit, rehabilitimit, mungesa apo qasja e dobët e shumë shoqërive për këtë kategori. Shumë nga këto çrregullime mund të paraqiten përpara pranimit në burg dhe mund të përkeqësohen më tej nga shtimi i nivelit të stresit brenda një ambjenti të izoluar. Megjithatë studimet kanë treguar se çrregullimet mendore zhvillohen brenda sistemit të burgut si pasojë e kushteve izoluese, mbipopullimit, zhvillimit të mendimeve negative, mungesës së familjarëve, shkeljes së të drejtave të njeriut, mungesës së privatësisë, mungesës së aktiviteteve, izolimit nga jeta sociale, shërbimeve të papërshtatshme shëndetësore (sidomos ato të shëndetit mendor), etj. Më shumë se 70% e të burgosurve kanë dy ose më shumë çrregullime të shëndetit mendor. Të burgosurit meshkuj kanë 14 herë më shumë gjasa që të kenë dy ose më shumë çrregullime sesa popullata meshkuj në përgjithësi dhe të burgosurat femra kanë 35 herë më shumë gjasa se sa popullata femra në përgjithësi 2. Shkalla e vetëvrasjeve në burgje është pothuajse 15 herë më e lartë se sa në popullatën e përgjithshme: në vitin 2002 norma ishte 143 për 100,000 individë, krahasuar me 9 për 100,000 individë në popullatën e përgjithshme Social Exclusion Unit, 2004, quoting Psychiatric Morbidity Among Prisoners In England And Wales, The National Service Framework For Mental Health: Five Years On, Department of Health, 2004; Samaritans Information Resource Pack,

12 Të dhënat zyrtare dhe statistikore në shkallë vendi 4, tregojnë se të dënuarit dhe të paraburgosurit me probleme të shëndetit mendor, te cilët janë të vendosur në institucionet e ekzekutimit të vendimeve penale në Shqipëri, përbëjnë një numër të konsiderueshëm të totalit të të dënuarve dhe të paraburgosurve. Referuar statistikave të muajit Gusht 2015, numri total i të dënuarve dhe të paraburgosurve në të gjitha IEVPenale është 2502 të paraburgosur dhe 2922 të dënuar. Nga totali i 5424 të dënuarve dhe të paraburgosurve, janë afërsisht 400 të dënuar dhe të paraburgosur të diagnostikuar me sëmundje të shëndetit mendor 5. A. Informacion i përgjithshëm për situatën Të burgosurit me nevoja të shëndetit mendor përbëjnë një grup veçanërisht të pambrojtur në burgje dhe kanë një grup kompleks nevojash që lidhen me mbrojtjen e të drejtave të njeriut, duke përfshirë sigurimin e kujdesit të duhur shëndetësor mendor. Të drejtat e të dënuarve me probleme të shëndetit mendor janë të njohura nga shumë instrumenta ndërkombëtare. E drejta për shëndet përfshin të drejtën për kujdesin e duhur shëndetësor si dhe të drejtat themelore për të jetuar në një mjedis i cili nuk gjeneron apo përkeqëson sëmundjen dhe aftësinë mendore. Në shumë vende të botës të dënuarit përballen me probleme të tilla si mbipopullimi, kushtet jo të mira higjenike, atmosferë reale rreziku apo të perceptuar, etj. Kushte të tilla shkaktojnë stres, depresion dhe ankth, të cilat mund të zhvillohen në mënyrë serioze tek të dënuarit me probleme të shëndetit mendor, nëse nuk merren masat e duhura. Të dënuarit dhe të paraburgosurit me probleme të shëndetit mendor janë gjithashtu të ekspozuar ndaj rrezikut për dëmtime të mëtejshme akute mendore. Ata kanë më pak burime për të përballuar një mjedis ku mungon jeta private, që ka tensione të shumta dhe ndonjëherë dhe të dhunshme. Individët që vuajnë nga depresioni, nganjëherë psikotikët dhe ata me tentativa vetëvrasjeje, janë më në rrezik të përkeqësimit emocional, dëmtimit të të tjerëve apo të vetes së tyre Po aty 6 American Psychiatric Association, 1994 The Diagnostic and Statistical Manual Revision IV (DSM- IV) 2

13 Ndonjëherë të dënuarit me probleme të shëndetit mendor vendosen në mjedise të veçanta, ku kushtet higjenike, ato të ushtrimit dhe të shëndetit nuk janë të mira 7. Përshkrimi i temës Problemi social: Respektimi i të drejtave të të dënuarve është një nga prioritetet kryesore të Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve në drejtim të përmbushjes së rekomandimeve të vazhdueshme të dhëna nga institucionet monitoruese kombëtare dhe ndërkombëtare. Rëndësi e veçantë i kushtohet trajtimit të duhur të të dënuarve dhe të paraburgosurve me probleme të shëndetit mendor. Kjo kategori trajtohet nga ana psikologjike nga psikologët e institucionit dhe në rastet kur ka nevojë për trajtim me medikamente, kjo bëhet nga mjekët e institucioneve. Kur të dënuarit kanë probleme serioze mendore ata transferohen në IEVP Krujë ose në Spitalin e Burgjeve, ku trajtohen nga mjeku specialist i këtyre institucioneve. Për zbatimin e standarteve të trajtimit të të dënuarve me probleme të shëndetit mendor, në mënyrë të vazhdueshme kryhen inspektime periodike dhe tematike nga ana e Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve por dhe nga ana e monitoruesve ndërkombëtarë dhe kombëtarë. Çështja kryesore që shtrohet është nëse Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve i ofron të gjitha kushtet për një trajtim human të kësaj kategorie. Problematik gjithashtu është fakti nëse kategoria e të dënuarve nën masën e sigurimit Mjekim i Detyruar, dhe atyre me masë sigurimi Shtrim i Përkohshëm në një institucion të specializuar duhet të ekzekutohen nga ana e institucioneve të vuajtjes së dënimit apo të trajtohen për një mjekim më të specializuar pranë spitaleve në varësi të Ministrisë së Shëndetësisë. Sa i përket të dënuarve dhe të paraburgosurve me çrregullime të shëndetit mendor, duhet t iu garantohet trajtim i barabartë, jodiskriminues, duke respektuar integritetin fizik dhe dinjitetin njerëzor. Trajtimi i tyre duhet të bëhet sipas standarteve shëndetësore, që zbatohen edhe për kategoritë e tjera të personave me çrregullime të shëndetit mendor. Deri në pikën e zgjidhjes së ngërçit se cili institucion do të jetë përgjegjës për trajtimin e kësaj kategorie, shtrohet pyetja kryesore nëse puna e psikologut dhe punonjësit social mund të parandalojë dhe trajtojë problemet mendore të importuara dhe të shfaqura gjatë 7 Aktiviteti i avokatit te popullit te Shqipersie, ne rolin e mekaniizmit kombetar per parandalimin e tortures, Raport i posacem 2014, Web: 3

14 jetesës në burg. Sa efikase janë programet rehabilituese të cilat zbatohen sot në burgje? Edhe pse trajtimi i kësaj kategorie përbën një sfidë të vazhdueshme, puna vazhdon. Punonjësit e edukimit ofrojnë asistencën e tyre çdo ditë me frekuencë 4 orë, biseda dhe aktivitete me të dënuarit. Nga ana e psikologëve të institucioneve zhvillohen biseda këshilluese çdo ditë, sidomos me personat që paraqesin probleme psikologjike, si dhe ata të cilët kanë probleme me përshtatjen me rregullat dhe kushtet e burgjeve. Vazhdojnë perpjekjet në drejtim të ngritjes së kapaciteteve të stafeve multidisiplinare, në drejtim të zbatimit të standarteve dhe trajtimit human të të dënuarve me probleme të shëndetit mendor. Numri i personave të trajnuar në këtë kontekst është rritur ndjeshëm, kjo falë dhe bashkëpunimit me organizatat joqeveritare, të cilat bashkëpunojnë me Drejtorinë e Përgjithshme të Burgjeve. Pyetja kërkimore: Pyetja 1: Cili është roli i psikologut në trajtimin dhe parandalimin e problemeve të shëndetit mendor në sistemin e burgjeve? Pyetja 2: A ndikon mjedisi i burgut në krijimin, avancimin dhe shtimin e çrregullimeve psikologjike në sistemin e burgjeve? Pyetja 3: A mund të parandalohen rastet e vetëvrasjeve në burgje? Pyetja 4: A ekziston një lidhje midis depresionit dhe varësisë ndaj drogës dhe substancave të tjera? Hipoteza 1: Roli i psikologut është shumë i rëndësishëm në trajtimin dhe parandalimin e problemeve të shëndetit mendor në sistemin e burgjeve. Hipoteza 2: Ambjenti i burgut ndikon në krijimin, avancimin dhe shtimin e rasteve të të sëmurëve mendorë në sistemin e burgjeve. Hipoteza 3: Rastet e vetëvrasjes mund të parandalohen në burgje. 4

15 Hipoteza 4: Të dënuarit me varësi ndaj drogës dhe substancave të tjera vuajnë nga depresioni. Objektivi kryesor i punës kërkimore: Ekzaminimi i prevalencës së problemeve të shëndetit mendor tek të dënuarit, në ambientet e Institutit të Veçantë Shëndetësor të të Burgosurve. Objektivi specifik: Vlerësimi i cilësisë së ofrimit të shërbimit në lidhje me nevojat specifike të të dënuarve dhe të paraburgosurve, të cilët kanë shfaqur probleme me shëndetin mendor gjatë pranimit në institucion, ose gjatë qëndrimit në ambjentet e burgut dhe të paraburgimit. Evidentimi i gjendjes psikologjike si: ankthi, depresioni dhe çrregullime të tjera mendore për të gjithë kampionin në Institutin e Veçantë Shëndetësor të Burgjeve. Ekzaminimi i prevalencës së problemeve të shëndetit mendor të të dënuarve në Institutin e Veçantë Shëndetësor të Burgjeve. Evidentimi i problematikave mbi parandalimin e rasteve të vetëvrasjeve brenda ambjenteve të burgut. Evidentimi i lidhjes midis depresionit dhe varësisë ndaj drogës dhe pijeve alkoolike. B. Metodologjia e kërkimit a. Studimi i rastit si metodë kërkimore Sipas Babbie (2007) 8, studimi i rastit është një ekzaminim në thellësi i një fenomeni social. Në këtë temë, studimi i rastit është parë si një metodë e preferuar sepse kjo strategji është ideale kur adresohen pyetje si: kush dhe pse. Qëllimi është të 8 Babbie, E. (2007). The practice of social research. Belmont: Thomson Wadsworth.Wadsworth.2007, fq 298 5

16 hartohet një studim i mirë i rastit dhe gjithashtu mbledhja, prezantimi dhe analizimi i të dhënave të grumbulluara nga ky studim. Sipas Yin (2003) 9, metoda e studimit të rastit i lejon investiguesit të marrin karakteristikat më domethënëse në jetën e përditshme, karakteristika individuale në proçesin organizacional dhe material, marrëdhëniet ndërkombëtare etj. Si një strategji kërkimi, studimi i rastit përdoret gjithashtu për njohjen më të mirë të individit, grupit, organizatave, fenomeneve sociale dhe politike. Studimi i rastit është një strategji kërkimi e njohur në fushat e psikologjisë, sociologjisë, shkencave politike, punën sociale, biznes etj.(yin, 2003). Shpesh psikologët duan të dinë se çfarë e shkakton një sjellje ose një ngjarje të caktuar. Studimi i rastit është shumë i vlefshëm si metodë për psikologët të cilët duan të diagnostikojnë problemin e një personi dhe të vendosin për trajtimin e tij. Psikologu kështu e ka më të lehtë për të vepruar nëse njeh përvojat e të shkuarës së klientit, përvoja këto që mund të kenë shkaktuar problemin. Gjithashtu grumbullimi i informacionit për fëmijërinë, shkollën, marrëdhëniet me prindërit, shokët, është shumë i vlefshëm për të kuptuar situatën aktuale. Metoda e intervistimit është përdorur si metodë, ku subjekti bashkëvepron me psikologun duke iu përgjigjur pyetjeve verbale. Pyetjet e intervistimit, subjekt i këtij studimi, janë ndërtuar për të marrë informacion mbi të dënuarit me probleme të shëndetit mendor dhe sjelljes së tyre. Pyetësori i hartuar për këtë studim përmban pyetje të strukturuara dhe pyetje të hapura. Sa i përket vlerësimit të gjendjes së stresit dhe depresionit tek të dënuarit, është përdorur metoda e testimit. Kjo metodë ndihmon studiuesin të grumbullojë dhe krahasojë informacionin për sjelljen e njerëzve. Psikologët përdorin shumë lloj testesh për të matur aftësitë, interesat, inteligjencën dhe personalitetin. Sa i përket realizimit të studimit mbi analizimin e tentativave suicidale, është përdorur metoda kërkimore cilësore. Çdo tentativë vetëvrasjeje është një ngjarje individuale dhe zhvillohet në rrethana, të cilat ndodhin vetëm një herë. Metoda 9 Yin, R. (2003). Case study research: Thousand Oaks: Sage Publications

17 kërkimore cilësore ndihmon studiuesin të analizojë këto detaje të cilat janë shkaku kryesor për kryerjen e një tentative suicidale. Metoda cilësore nuk është një metodologji e re; megjithatë, sot për sot përdorimi i kësaj metode, ka rezultuar produktiv në kërkimet në fushën e shkencave sociale. Në drejtim të trajtimit psikologjik të çështjes, studimi është udhëhequr nga aksiomat e paradigmës naturaliste të Lincoln dhe Guba's (1985) 10. Guba dhe Lincoln (1982, 1985, 1998) 11 theksojnë se paradigma dhe influenca e tyre epistemilogjike dhe ontologjike janë elementët thelbësorë në cdo kërkim. Ky studim është udhëhequr nga paradigma natyraliste. Sipas kësaj teorie, studimi duhet të udhëhiqet nga parimi se realiteti është i ndërtuar në mënyrë të shumëfishtë dhe se qëllimi i punës kërkimore është të kuptojë se si individët ndërtojnë realitetin brenda kontekstit të tyre social. Duke ndjekur këtë linjë kërkimi, gjatë këtij studimi është përdorur vëzhgimi si metodë kërkimore. Në fazën e parë, vëzhgimi i hershëm, studiuesi kërkon të marrë informacion përshkrues dhe të përgjithshëm mbi fenomenin, për të krijuar pyetjet që do t i drejtohen grupit të synuar. Hartimi i pyetjes të drejton drejt fazës së dytë, vëzhgimi i fokusuar, ku studiuesi kërkon të analizojë në brendësi fenomenin. Në fazën e tretë, vëzhgimi specifik, studiuesi rifinon dijen e tij, duke krijuar modele mbi fenomenin (Alber anda Alber, 1994, Sprodly, 1980) Lincoln, YS. & Guba, EG. (1985). Naturalistic Inquiry. Newbury Park, CA: Sage Publications. 11 Guda.E.G. (1981). Criteria of assessing trustorthiness in naturalist inuiries. Educational Communications and Technology Journal 29, Adler,P.A., &Adler, P. (994). Observation Technies. In N. Denzin & Y.S. Lincoln (Eds), Handbook of ualitative research (pp ). Nebury Park, CA: Sage. 7

18 Kapitulli I I. Studimi teorik A. Roli i terapisë psikologjike në burgje Në vitin 2001, është hartuar në Mbretërinë e Bashkuar, dokumenti Ndryshimi i pikëpamjeve: Strategjia e zhvillimit dhe e modernizimit të shërbimit në shëndetin mendor në burgje (DH and HMPS 2001) 13. Bazuar në këtë dokument u vendos të hartohej dhe të zbatohej plani 5-vjecar për përmirësimin e shërbimit mjekësor për të burgosurit. Ky dokument parashtoi parimin e barazisë, sipas të cilit të burgosurit duhet të kenë akses në shërbime sipas nevojave ashtu si dhe gjithë popullsia trajtohet nga shërbimi kombëtar shëndetësor. Shëndeti mendor në burgje është prezantuar në Britaninë e Madhe midis vitit 2003 dhe vitit 2006, për të mundësuar dhënien e ndihmës të dënuarve të cilët shfaqin probleme të shëndetit mendor. Në praktikë, shëndeti mendor në burgje është një shërbim që synon të plotësojë nevojat e të dënuarve me probleme të shëndetit mendor duke përfshirë depresionin, dëmtimin e vetvetes dhe çrregullime të stresit post-traumatik (PTSD). Megjithatë, mbeten akoma të paadresuara një numër i lartë i problemeve mendore 14. Në nivelin e politikëbërjes janë ndërmarrë një sërë masash për të theksuar rëndësinë e plotësimit të kërkesave të të dënuarve, por mbetet për t u diskutuar sesi plotësohen këto kërkesa në praktikë. Është e rëndësishme të theksohet se domosdoshmëria dhe kërkesa për shërbime në fushën e shëndetit mendor në burgje i tejkalon burimet të cilat mund të nevojiten për t i plotësuar këto kërkesa 15. Është e dokumentuar se personat e vendosur në burgjet e Anglisë, kanë vështirësi të shumta psikologjike 16. Në të njëjtën kohë përveçse vuajnë nga shqetësimet mendore, të dënuarit vuajnë dhe 13 DH and HMPS (2001) Changing the Outlook: A Strategy for Developing and Modern ising Mental Health Services in Prisons. London: Department of Health. 14 Durcan, G. and Knowles, K. (2006) London s Prison Mental Health Services: A Review. London: Sainsbury Centre for Mental Health. 15 Brooker, C., Duggan, S., Fox, C., Mills, A. and Parsonage, M. (2008) Short Changed: Spending on Prison Mental Health Care. London: Sainsbury Centre for Mental Health. 16 (Singleton et at. 1998; Fazel and Danesh 2002; Rickford and Edgar 2005; HMCIP 2007; Bradley 2009; Corston 2007; Romily and Bartlett 2010). 8

19 për shkak të fenomenit të përjashtimit social. Sipas të dhënave të referuara nga Njësia e Përjashtimit Social, rezulton se të dënuarit ndryshojnë nga njerëzit në komunitet, kjo bazuar në keto të dhëna ku 27 % e të dënuarve të mitur janë marrë nën kujdesje (krahasuar me 2% të popullsisë), 32 % ishin të pastrehë (krahasuar me 0.9% te popullsisë ), 67 % janë të papunë (krahasuar me 0.9 % të popullsisë), 65 % të tyre kanë vështirësi në lexim dhe matematikë (krahasur me 23% të popullsisë) 17. Duke analizuar nevojat për kujdes ndaj shëndetit mendor në burgje, autori Singlenton, nxorri në pah se gati 90% e të dënuarve janë të diagnosifikuar me të paktën një problem të shëndetit mendor. Këto probleme përfshijnë depresionin, ankthin, psikozën dhe çrregullime të personalitetit. Sipas këtij studimi është gjetur se shkalla e prevalencës për çrregullimin e psikozës është ndërmjet 6 për qind dhe 13 për qind në mesin e të burgosurve, krahasuar me 0.4 përqind të popullsisë së përgjithshme 18. Një normë e prevalencës midis 40 përqind dhe 76 përqind u gjet për çrregullime neurotike, krahasuar me 17.3 për qind të popullatës së përgjithshme. Gjithashtu 50 përqind dhe 78 përqind e të burgosurve plotësojnë kriteret për një çrregullim të personalitetit në krahasim me 3.4 përqind dhe 5.4 përqind të popullatës së përgjithshme 19. Sipas të dhënave të referuara nga një inspektim tematik i kryer nga inspektorët e Inspektoriatit të Madhërisë së Saj për Burgjet në UK (HMCIP), referohet se 65 përqind e grave dhe 52 përqind e burrave kanë marrë pikët më të larta në testin GHQ-12, i cili përdoret si mjet për matjen e stresit dhe ankthit psikologjik 20. Kërkime të shumta janë kryer në lidhje me vetëdëmtinin dhe vetëvrasjen në burgje. Sipas të dhënave rezulton se numri i të burgosurve që përfundojnë në vetëvrasje është rritur në periudhën kohore nga viti 1978 deri në vitin Në ditët e sotme të 17 Social Exclusion Unit Singleton, N., Bumpstead, R., O Brien, M., Lee A. and Meltzer, A. (2000) Psychiatric Morbidity Among Adults Living in Private Households London: Office for National Statistics. 19 Singleton, N., Meltzer, H. and Gatward, R. (1998) Psychiatric Morbidity Among Prisoners. London: Office for National Statistics fq.27. 9

20 burgosurit kanë pesë herë më shumë gjasa për të përfunduar në vetëvrasje se sa njerëzit në komunitet 21. Në një përmbledhje të kërkimeve në sistemin e burgjeve gjatë 10 viteve të fundit në Australi, konkludohet se "sjellja e vetëdëmtimit ndodh në një kontekst ku niveli i stresit tek të dënuarit është shumë i lartë dhe një prej gjetjeve qëndrore në këto studime është fakti se të burgosurit që vetëdëmtoheshin, raportonin një reagim më të varfër në përgjigjie sesa të dënuarit që nuk vetëdëmtoheshin. Studimi nxorri në pah se të burgosurit e vetëdëmtuar ndikohen nga faktorë të ndryshëm. Faktorët që ndikojnë në kryerjen e një tentative suicidale janë të ndarë në bazë të këtij studimi në pesë grupe kryesore: ndikim nga një ngjarje stresuese brenda burgut, pasoja e izolimit (p.sh. mungesa e anëtarëve të familjes), ngjarje që ndodhin jashtë burgut, simptomat psikologjike (p.sh. simptoma PTSD) dhe aspekte të tjera të sistemit të drejtësisë penale. Arsyeja më e përdorur për vetëdëmtimin rezulton të jetë ajo e një ngjarjeje stresuese që ndodh brenda burgut 22. B. Përvoja psikologjike e burgimit Për shumë njerëz, burgu mund të duket si një mundësi për të gjetur një stabilitet dhe të largohen nga jeta e përditshme dhe e vështirësitë e saj. Megjithatë është i trishtë fakti se për disa njerëz humbja e lirisë mund të duket mundësia më e mirë që kanë. Për shumë njerëz të tjerë, burgimi është një eksperiencë e vështirë dhe destabilizuese. Edhe pse burgjet ndryshojnë në ofrimin e kushteve edhe pse individët reagojnë dhe përballen në mënyra të ndryshme me burgun, pa dyshim eksperienca e izolimit paraqet për shumë prej të dënuarve sfida praktike, sociale dhe psikologjike 23. Gjatë periudhës të burgimit, është përcaktuar se momenti më i vështirë gjatë gjithë kohës së burgimit është momenti i hyrjes në burg. Ky moment shoqërohet dhe karakterizohet nga shqetësime mbi ndarjen nga të afërmit, humbjen e lirisë, 21 Jenkins, R., Bhugra, D., Meltzer, H., Singleton, N., Bebbington, P., Brugha, T., Coid, J., Farrell, M., Lewis, G. and Paton, J. (2005) Psychiatric and social aspects of suicidal behaviour in prisons, Psychological Medicine, data/assets/pdf_file/0017/518102/suicide-research-text-vol1.pdf 23 Liebling, A. and Maruna, S. (eds) (2005) The Effects of Imprisonment, Cullompton, Devon: Willan Publishing 10

21 mungesën e sigurisë, paqartësi mbi ecurinë e proçeseve gjyqësore etj (Liebling 1999; Harvey 2007) 24. Në një studim të kryer mbi adaptimin e të paraburgosurve gjatë burgimit, në muajt e parë të paraburgimit, ka rezultuar se të dënuarit të cilët kishin shfaqur vështirësi në rregullimin e emocioneve të tyre dhe nivel të lartë stresi në momentin e pranimit, kishin më shumë vështirësi në përshtatje gjatë gjithë kohës së qëndrimit në burg 25. Kjo kategori e të dënuarve me përvojë më të dhimbshme të burgimit ishin të ndikuar më shumë nga mjedisi i jetesës dhe e kishin më të vështirë për të kërkuar dhe pranuar çdo lloj ndihmë të ofruar për të kaluar këtë situatë. Një studim i gjerë mbi ekzaminimin e gjendjes psikologjike të të dënuarëve gjatë kohës së hyrjes është kryer dhe nga Zamble dhe Porporino (1988). Studimi i tyre kishte si qëllim studimin e sjelljes dhe përshtatjes së të dënuarve në Kanada. Të dënuarit u intervistuan disa javë pas hyrjes së tyre në paraburgim dhe u riintervistuan në një periudhë kohe pas katër dhe gjashtëmbëdhjetë muajsh 26. Gjatë kohës së hyrjes në institucionin e paraburgimit të paraburgosurit kishin kaluar kohë të vështira dhe kishin shfaqur nivele të larta të shqetësimit dhe stresit. Megjithatë, disa problematika u vëzhguan dhe u identifikuan nga intervistat e kryera pas disa javëve të qëndrimit të tyre në paraburgime të Kanadasë. Disa prej shqetësimeve të referuara nga vetë të paraburgosurit gjatë periudhës së paraburgimit janë renditur sipas kategorive të mëposhtme: mungesa e familjarëve; mungesa e lirisë; mungesa e aktiviteteve ose objekteve specifike; konfliktet me të dënuarit e tjerë; keqardhje për të shkuarën; shqetësime mbi të ardhmen; mërzitje; kushtet e jetesës në burgje; mungesën e ndihmës nga ana e stafit të burgut; shqetësimi mbi sigurinë; mungesë e programeve dhe aktiviteteve. Në të vërtetë, të qënit larg 24 Davies, P (1999) Gender, Crime and Victimisation, pg Harvey, J. (2007) Young Men in Prison: Surviving and Adapting to Life Inside. Cullompton: Willan Publishing Coping, Behavior, and Adaptation in Prison Inmates, Zamble, E, Porporino, J. 11

22 familjarëve dhe shokëve ka qënë një nga problemet më të vështira për të paraburgosurit gjatë javëve të para të paraburgimit. Ndërveprimi midis individit dhe mjedisit është një faktor shumë i rëndësishëm në përcaktimin e eksperiencës së burgimit. Një mënyrë që individi të përshtatet me jetesën brenda burgut dhe të mbijetojë psikologjikisht, është të ketë aftësinë e kombinimit të kërkesave individuale me mjedisin. Nga studiuesit në këtë fushë janë përcaktuar shtatë nevoja kryesore të një të dënuari: siguri, privatësi, strukturë, reagim emocional, mbështetje, aktivitete dhe liri 27. Kur ka një përshtatje midis kërkesave të individit dhe aftësisë së mjedisit për të përmbushur këto kërkesa, atëherë mund të ndodhë një rregullim i suksesshëm i jëtesës së tyre brënda burgut. Duke u bazuar në këto studime duket qartë lidhja e mjedisit me përvojën e burgimit. Për më tepër, duket se mjedisi mund të kompensojë ankthin dhe stresin e përjetuar nga të burgosurit. Nga ana tjetër të burgosurit me një histori të vështirësive psikologjike dhe sjelljeve për vetëdëmtim rezultojnë të shfaqin më pak ankth kur përfshihen më shumë në aktivitete si ajrim, punësim, shtimi i kontakteve me anëtarët e familjes si dhe pjesëmarrja në kurse të ndryshme. Nga ana tjetër për të dënuarit me probleme para- ekzistuese të shëndetit mendor duket se burgu mund të jetë faktor në rikthimin e gjendjes së tyre problematike ose mund të kontribuojë më tej duke shtuar ankthin dhe problemet psikologjike si përgjigje ndaj mjedisit që i rrethon 28. C. Plotësimi i nevojave të shëndetit mendor të të burgosurve përmes terapisë psikologjike Shumë të burgosur përjetojnë probleme të shëndetit mendor para se të hyjnë në portën e burgut dhe përvoja e burgut mund të shfaqë sfida të mëtejshme sociale dhe psikologjike. Pra, si mund ti përgjigjet stafi nevojave psikologjike të të burgosurve? Si mund të ndihmohen të burgosurit për tu përballuar me eksperiencën e burgut? 27 Toch, H. (1977/1992) Living in Prison: The Ecology of Survival. Washington, DC: American Psychological Association. 28 Liebling. A. and Maruna, S. (eds) (2005) The Effects of Imprisonment. Cullompton: Willan Publishing. 12

23 Në të vërtetë, si mund të parandalohen problemet psikologjike të të burgosurve nga ana e stafit multidisiplinar? Alternativa më e mirë është ajo e ofrimit të terapisë psikologjike dhe metodave të tjera ndihmëse në parandalimin dhe trajtimin e problemeve mendore të të dënuarve dhe parabugosurve. Përse është e nevojshme terapia? Psikoterapia përkufizohet si një proçes ndërpersonal i krijuar për të modifikuar ndjenjat, perceptimet, qëndrimet dhe sjelljet që shfaqen tek një individ dhe që kërkon ndihmë nga një profesionist i fushës 29. Format e terapive që praktikohen janë shumë dhe janë të klasifikuara në shtatë fusha kryesore: psikodinamika; konjitive biheviorale; ndërpersonale; strategjike ose sistematike; mbështetëse dhe eksperimentale; grupe dhe këshillim 30. D. Cila terapi duhet të përdoret në sistemin e burgjeve? Sipas studimeve të kryera në Shtetet e Bashkuara të Amerikës mbi psikologët të cilët punojnë në sistemin e burgjeve ka rezultuar se shumica e psikologëve që punojnë në burgje janë të diplomuar në psikologji klinike (67% të punësuar në burgjet shtetërore dhe 49% të punësuar në burgjet federale). Shumica e tyre janë përgjigjur se kanë përdorur si metodë trajtimi terapinë konjitive-biheviorale (TKB) por disa prej tyre kanë përdorur dhe terapi të tjera si: trajtime mbi sjelljen, terapinë psikodinamike, humanistike, ekzistencialen dhe sistematiken. Problemet kryesore që janë trajtuar përmes këtyre terapive kanë qenë depresioni, zemërimi, agresioni, psikoza dhe ankthi etj 31. Sipas një studimi të kryer nga autori Kjelseberg (2004) mbi terapitë psikologjike të përdorura në Norvegji rezultoi se psikologët dhe terapistët përdornin më së shumti terapinë konjitive-biheviorale ndërsa trajtimet psikodinamike ishin të rralla Roth, A. and Fonagy, P. (2005) What Works For Whom? A Critical Review of Psychotherapy Research. London: The Guilford Press. 30 Po aty, kapitulli 1 31 Zlotnick, C., Najavits, L.N., Rohsenow, D., Johnson, D. (2003). A cognitive-behavioral treatment for incarcerated women with substance use disorder and posttraumatic stress disorder. Journal of Substance Abuse Treatment, 25: Ellen Kjelsberg, Gender and Disorder Specific Criminal Career Profiles in former adoleshent psychuatric inn patients

24 Megjithatë në Shqipëri, nuk është realizuar ndonjë studim mbi këtë çështje. Bazuar në eksperiencën personale disa vjeçare si psikologe në sistemin e burgjeve, mund të referoj nga eksperienca se trajtimi i të dënuarve me probleme të shëndetit mendor është kryer sipas teorisë konjitive-biheviorale. Edhe pse psikologët përdorin programe standarte të ndjekjes së kësaj kategorie, lloji i trajtimit të ofruar drejtohet sipas këndvështrimit personal. Shumë lloj trajtimesh janë në përdorim për njerëzit të cilët kanë probleme të shëndetit mendor. Kur një person kërkon ndihmë nga një mjek i familjes, në qendrat shëndetësore ose dhe tek qëndrat e trajtimit medikamentoz është e rëndësishme që së pari individi duhet të ketë një diagnozë të saktë mbi problemin e tij. A ka probleme mjekësore? A duhet të shtrohet individi? A përbën rrezikshmëri sjellja e tij? Nëse duhet të marrë pjesë në terapi cila do të jetë lloji i terapisë që duhet të ndjekë? Dy janë llojet e terapive që mund të ndiqen: ajo e terapisë biologjike dhe psikoterapia. Terapia biologjike tradicionalisht është quajtura terapia somatike 33 ; ky term i referohet trajtimeve të çrregullimeve psikologjike për trupin, përfshi trurin dhe nivelin e hormoneve. Ndërsa psikoterapia është trajtim i problemeve që lidhen me emocionet dhe sjelljen, kryer kjo përmes teknikave psikologjike. Ky është një proçes i orientuar drejt ndryshimit, qëllimi i së cilit është të ndihmojë individët të përballojnë problemet e tyre dhe të kenë një stil jetese më të mirë. Psikoterapia e arrin qëllimin duke mësuar individët sesi të çlirohen nga stresi, përmirësimin e komunikimit ndërpersonal, të kuptojnë ngjarjet e jetës së tyre dhe të modifikojnë mendimet e tyre negative mbi botën. Përpara vitit 1950, ishin rreth 15 lloje të terapive të cilat përdoreshin, sot janë rreth 200 lloj trajtimesh të ndryshme për problemet psikologjike. Disa prej tyre fokusohen tek individi, disa tek grupi, disa tek familja. Në vend që të përdorin një trajtim të vetëm shpesh psikologët zgjedhin të përdorin terapinë eklektike, që është kombinimi i disa teknikave në trajtimin që ato ofrojnë. 33 Psychology, sixth edition, Lester A. Lefton, Chapter 15, approaches to treatment, pg

25 Në figurën e mëposhtme paraqiten lloji i terapisë së përdorur nga psikologët në ShBA. Këto të dhëna janë marrë nga një studim i kryer me 531 psikologë të Shoqatës Amerikane të Psikologëve, Departamenti i Psikoterapisë. Gjetjet sugjerojnë se trajtimi më i përdorur është ai i kombinuar eklektik 34. Të tjera 10% Humanistike 6% Kognitivebihevioral 19% Psikodinamik e 29% Eklektike 36% Figure 1. Lloji i terapisë së perdorur nga psikologët Amerikanë. 35 Sot, gjithashtu ka një sërë trajtimesh psikodinamike, të cilat përdoren në shumë forma të trajtimit, si individuale dhe në grup. Kjo lloj terapie ndihmon pacientët të kuptojnë motivimin themelor të sjelljes së tyre. Këto terapi supozojnë se sjellja deviante ndodh kur individi nuk e kupton veten e tij. Psikoanaliza si terapi e gjatë e motivacionit të pavetëdijes, e zhvilluar nga Frojd, ka si qëllim të studiojë impulset e pavetëdijshme të pacientit. Gjithashtu qëllimi i psikoanalizës është të sjellë konfliktet e ndrydhura në nivelin e vetëdijes. Kjo terapi ka limitimet e saj, pasi jo çdo psikolog mund ta përdorë këtë teknikë, pasi për të qënë psikiatër të kualifikuar, psikologët duhet të kenë arsimin psikanalitik dhe duhet t i jenë nënshtruar psikanalitikës. Në pamundësi, psikologët e tjerë përdorin terapinë psikodinamike, terapi që është e bazuar në teorinë e Frojd, por që disa herë 34 Psychology applied to modern life: Adjustment in 21 st Century, Wayne Weiten, Dana Dunn, E.Hammer, pg Shih 30 15

26 përjashton disa nga elementët e teorisë së Frojdit duke ndërthurur asociacionet e lira, rezistencën dhe analizën e ëndrrave. Praktikuesit e teorisë humanistike supozojnë se njerëzit janë të mirë dhe se kanë një predispozicion të brendshëm të zhvillojnë potencialin e tyre për të kërkuar të bukurën, të vërtetën dhe mirësinë. Të tre këto terapi kërkojnë të ndihmojnë individin të njohë potencialet e tij dhe të gjejë kuptimin e jetës. Në kontrast, terapia e sjelljes bazohet në paradigmën se shumë sjellje qofshin këto normale ose jo normale, janë të mësuara. Kjo terapi fokusohet në ndryshimin e sjelljes duke ndryshuar perceptimet dhe mendimet e pacientit. Trajtimi mund të jetë efektiv në ndryshimin e sjelljeve deviante, mendimeve negative, konflikteve të brendshme dhe marrëdhëniet ndërpersonale. Por të gjitha këto lloj formash të terapive kanë një qëllim të përbashkët, atë të përfshirjes së individit në procesin e ndryshimit. E. Efektet e terapisë konjitive-biheviorale në trajtimin e çrregullimeve mendore Së pari do të analizojmë avantazhet e terapisë biheviorale në krahasim me terapinë psikodinamike dhe humanistike. Tre janë avantazhet kryesore të kësaj teorie pasi:(1)terapia psikodinamike dhe humanistike përdorin koncepte që janë gati të pamundura të përkufizohen ose të maten ( si psh uni dhe aktualizimi i vetvetes); (2) studimet kanë treguar se pacientë që nuk janë trajtuar me terapi psikodinamike dhe humanisitike janë përmirësuar gjithsesi; dhe (3) nëse terapisti e etiketon një person si anormal, etiketimi në vetvete mund të çojë në një sjellje të keqformuar (terapia psikodinamike ka tendencë të përdorë etiketime por kjo ndodh dhe në terapitë e tjera) 36. Terapistet të cilët përdorin terapinë konjitive biheviorale referojnë se pacientët shfaqin sjellje devijante ose të keqformuara jo se ata janë jonormalë por sepse ata kanë probleme të përshtaten me situatat e jetës; nëse atyre j u mësohen mënyra të reja reagimi, sjellja problematike 36 McGlynn, S.M(1990). Behavioral approaches to neuropsychological rehabilitation. Psychological bulletin.,

27 mund të zhduket. Një pikë e fortë e terapisë së sjelljes është se kjo terapi siguron një kuadër koherent konceptual. Por duhet pranuar se dhe kjo teori ka kritikat e saj. Shumë terapistë që punojnë me psikodinamikën si metodë, besojnë se edhe nëse një sjellje e dukshme mund të trajtohet përmes terapisë së sjelljes, mund të zhvillohen simptoma të tjera zëvendësuese. Simptoma të zëvendësueshme shfaqen kur një simptomë zhduket nga trajtimi. Megjithatë studimet tregojnë se terapia e sjelljes është më efektive se terapia psikodinamike në shumë raste Kjo terapi është e efektshme në trajtimin e shumë lloj çrregullimesh të shëndetit mendor për kategorinë të dënuar me sjellje kriminale dhe sjellje të tjera deviante. Por sa efikas është trajtimi konjitiv bihevioral në trajtimin e çrregullimeve të lidhura me sjelljen kriminale dhe sjellje të tjera deviante? a. Varësi nga përdorimi i substancave narkotike Ka të dhëna për efikasitetin e TKB-së për varësinë ndaj kanabisit dhe dëshmi të përdoruesve për efikasitet të lartë 39. Megjithatë, madhësia e efektit të TKB-së ishte e ulët në krahasim me ndërhyrjet e tjera psiko-sociale (p.sh. parandalimi i rikthimit dhe qasjet motivuese) për varësinë nga substancat narkotike 40. Trajtimet për përdoruesit e duhanit, kanë rezultuar efektive në reduktimin e rikthimit pasi TKB përdor shumë teknikën e kopjimit të aftësive 41, duke nënvizuar gjithashtu se një studim tjetër ka 37 Jacobson, N.S (1991). Behavioral versus insight-oriented martial therapy; Labels can be misleading. Journal of consulting and Clinical Psychology, 59, Snyder, D.K.,Wills, R.M., & Grady-Fletcher, A ). Lomg term effectiveness of behavioral versus insight-oriented marital therapy: A 4-year follow-up study. Journal of Consulting and clinical psychology, 59, Dutra L, Stathopoulou G, Basden SL, Leyro TM, Powers MB, Otto MW. A meta-analytic review of psychosocial interventions for substance use disorders. The American Journal of Psychiatry.2008;165: Powers MB, Vedel E, Emmelkamp PMG. Behavioral couples therapy(bct) for alcohol and drug use disorders: a meta-analysis. Clinical Psychology Review. 2008;28: Song F, Huttunen-Lenz M, Holland R. Effectiveness of complex psycho-educational interventions for smoking relapse prevention: an exploratory meta-analysis. Journal of Public Health. 2010;32:

28 dalluar superioritetin e TKB-së (si trajtim më vete ose i shoqëruar me zëvendësimin e nikotinës) mbi terapinë e zëvendësimit të nikotinës 42. Gjithashtu kjo terapi ka rezultuar me efektivet të lartë në trajtimin e sjelljes në trajtimin e problematikës së kontrollit të kumarit 43. Në një analizë tjetër të kryer nga autorët Leung & Cottler, 2009, 44 është raportuar një efikasitet i lartë i terapisë konjitive biheviorale kur kjo terapi shoqërohet me trajtime të tjera jo-farmaceutike në krahasim me trajtimet medikamentoze (si psh, naltrexone, carbamzepine dhe topiramate). b. Skizofrenia dhe çrregullime të tjera psikotike Studime të cilat kanë trajtuar dhe ekzaminuar efikasitetin e trajtimit psikologjik për skizofreninë kanë nxjerrë përfundim mbi një efekt pozitiv që terapia konjitive dhe biheviorale ka mbi simptomat pozitive (psh, deluzioni dhe halucinacionet) të skizofrenisë 45. Gjithashtu ka evidence që TKB mund të jetë një terapi zëvendësuese e medikamenteve mjekësore në trajtimin e pacientëve me skizofreni të cilët vuajnë nga episodet akute të psikozës më shumë sesa nga simptomat kronike të saj 46. Terapia konjitive biheviorale duket se ka pak efekte në relaps ose në kushtet e shtrimit në spital në krahasim me ndërhyrjet e tjera si për shembull ndërhyrja e familjes apo dhe shërbimet e ndihmës së shpejtë García-Vera MP, Sanz J. Analysis of the situation of treatments for smoking cessation based on cognitive-behavioral therapy and nicotine patches. Psicooncología.2006;3: Oakley-Browne M, Adams P, Mobberley P. Interventions for pathological gambling. Cochrane database of systematic reviews. 2000;2:CD Leung KS, Cottler LB. Treatment of pathological gambling. Current Opinion in Psychiatry.2009;22: Gould RA, Mueser KT, Bolton E, Mays V, Goff D. Cognitive therapy for psychosis in schizophrenia: An effect size analysis. Schizophrenia Research. 2001;48: Zimmermann G, Favrod J, Trieu VH, Pomini V. The effect of cognitive behavioral treatment on the positive symptoms of schizophrenia spectrum disorders: a meta-analysis. Schizophrenia Research.2005;77: Bird V, Premkumar P, Kendall T, Whittington C, Mitchell J, Kuipers E. Early intervention services, cognitive-behavioural therapy and family intervention in early psychosis: systematic review. The British Journal of Psychiatry. 2010;197: Álvarez-Jiménez M, Parker AG, Hetrick SE, McGorry PD, Gleeson JF. Preventing the second episode: a systematic review and meta-analysis of psychosocial and pharmacological trials in firstepisode psychosis. Schizophrenia Bulletin. 2011;37:

29 Megjithatë, TKB ka një efekt pozitiv në rezultatet dytësore. Për shembull, një studim i kryer nga autori Ëykes (2008) 49 ka ekzaminuar provat e kontrolleve të kryera me TKB për skizofreninë dhe kanë konfirmuar gjetjet e dala nga analizimi i rezultateve të kryera duke na sugjeruar se TKB ka një efekt të ulët deri në mesatar në kontrollimin e gjendjes në simptomat negative dhe pozitive. Në vazhdimësi kjo analizë nxori në pah efektin në nivel mesatar në përmirësimin e rezultateve dytësore që nuk ishin objekt direkt i trajtimit, përfshi funksionimin e përgjithshëm, humorin dhe stresin/ankthin social. c. Depresioni dhe distimia Terapia konjitive biheviorale në trajtimin e depresionit ka më shumë efektivitet. Çrregullimet depresive janë kategori e çrregullimeve të humorit, ku individët tregojnë vazhdimisht ekstremitet në mërzitje, zhgënjime dhe humbje të interesit për pjesëmarrje në aktivitetet e jetës së përditshme Megjithatë, studimet kanë krahasuar TKB-në me trajtime të tjera aktive, si përshembull trajtimi psikodinamik, terapia e zgjidhjes së problemeve dhe psikoterapia ndërpersonale, ku dolën në përfundimin se mbi këtë çështje kishte rezultate të ndryshme. Veçanërisht, do të sillnim në vëmendje, si objekt i këtij kërkimi shkencor, se trajtimi konjitiv bihevioral në trajtimin e depresionit dhe formave të tij rezulton të jetë në nivel të barabartë me trajtimet e tjera të përmendura më lart Studime të tjera, kanë gjetur rezultate në favor të TKB-së (autorët Di Giulio, 2010; Jorm, Morgan, & Hetrick, 2008; 19Tolin, 2010) Për shembull, autori Jorm dhe kolegët (2008) 57 kanë gjetur rezultate se 49 Wykes T, Steel C, Everitt B, Tarrier N. Cognitive behavior therapy for schizophrenia: Effect sizes, clinical models, and methodological rigor. Schizophrenia Bulletin. 2008;34(3): Van Straten A, Geraedts A, Verdonck-de Leeuw I, Andersson G, Cuijpers P. Psychological treatment of depressive symptoms in patients with medical disorders: a meta-analysis. Journal of Psychosomatic Research. 2010;69: Beltman MW, Oude Voshaar RC, Speckens AE. Cognitive-behavioural therapy for depression in people with a somatic disease: meta-analysis of randomised controlled trials. The British Journal of Psychiatry. 2010;197: Cuijpers P, Smit F, Bohlmeijer E, Hollon SD, Andersson G. Efficacy of cognitive-behavioural therapy and other psychological treatments for adult depression: meta-analytic study of publication bias. The British Journal of Psychiatry. 2010;196: Pfeiffer PN, Heisler M, Piette JD, Rogers MAM, Valenstein M. Efficacy of peer support interventions for depression: a meta-analysis. General Hospital Psychiatry. 2010;33: Di Giulio G. Therapist, client factors, and efficacy in cognitive behavioural therapy: A meta-analytic exploration of factors that contribute to positive outcome. Ottawa: University of Ottawa;

30 trajtimi konjitiv është më superior në krahasim me teknikat e relaksimit në fazën e pas-trajtimit. Po ashtu, studimet e autorit Tolin (2010) 58 kanë treguar se terapia konjitive biheviorale është më superiore se terapia psikodinamike në fazën e pastrajtimit dhe ndjekjen 6-mujore dhe kjo ndodhte kur simptomat e stresit dhe ankthit ekzaminoheshin së bashku. Krahasuar me trajtimin farmakologjik, si trajtimi konjiktiv bihevioral dhe trajtimi medikamentoz kishin efekte të njëjta në trajtimin e simptomave kronike, me efekt midis intervalit mesatar - të lartë. Studime të tjera kanë treguar se terapia medikamentoze mund të jetë e dobishme nëse shoqërohet me terapinë konjitive biheviorale; veçanërisht, kur terapia mendikamentoze shoqërohej me trajtimin konjiktiv bihevioral, kishte më shumë efekt në trajtim sesa kur zhvillohej e vetme 59. d. Çrregullimi bipolar Çrregullimi bipolar, i cili më herët është njohur si çrregullim maniako-depresiv, e ka marrë emrin nga fakti se pacientët të cilët vuajnë nga ky lloj çrregullimi përjetojnë gjendje ekstrem të manisë dhe depresionit. Faza maniake karakterizohet nga e folura e shpejtë, vetëvlerësimi i lartë i vetes, ku individi është destruktiv dhe i papërmbajtur. Në këtë fazë individi flet për projekte dhe ide krejt të parealizueshme. Në fazë e dytë krejt papritur individi bipolar bëhet i zymtë dhe përjeton ndjenja të thella pavlefshmërie sa që refuzon të ushqehet, fle me vështirësi dhe nuk do të lëvizë 60. Studimet kanë ekzaminuar efikasitetin e TKB-së në trajtimin e çrregullimit bipolar dhe kanë gjetur një shkallë efekti të TKB-së të ulët deri në mesatare të trajtimit konjitiv bihevioral gjatë fazës së pas-trajtimit, me efekte në rritje të lehtë në fazën e ndjekjes. Këto përfundime dolën pas ekzaminimit të simptomave si depresive 55 Jorm AF, Morgan AJ, Hetrick SE. Relaxation for depression. Cochrane Database of Systematic Reviews Tolin DF. Is cognitive-behavioral therapy more effective than other therapies? A meta-analytic review.clinical Psychology Review. 2010;30: Shih Tolin DF. Is cognitive-behavioral therapy more effective than other therapies? A meta-analytic review.clinical Psychology Review. 2010;30: Chan EK-H. Efficacy of cognitive-behavioral, pharmacological, and combined treatments of depression: A meta-analysis. Calgary: University of Calgary; Psikologjia, njw hyrje koncizw. TerryF.Pettijohn, botimi II, viti 1996, Fq471 20

31 dhe maniakale të cilat lidhen me çrregullimin bipolar 61. Ka pak fakte që trajtimi konjiktiv bihevioral si një trajtim i kryer vetëm (jo i shoqëruar me trajtimin medikamentoz) është efektiv në trajtimin e çrregullimit bipolar. Gjithashtu studimet janë fokusuar në ndikimin që ka terapia konjitive biheviorale në parandalimin e rikthimit/relapsit tek pacientët bipolarë. Një studim i kryer nga Beynon 2008 gjeti se TKB është efektiv në parandalimin e relapsit/rikthimit. Në përgjithësi, TKB për çrregullimin bipolar ishte një metodë efektive në parandalimin ose ngadalësimin e relapsit Efikasiteti i terapisë konjitive biheviorale duket se nuk influencohet nga numri i episodeve depresive ose maniakale të hershme. e. Çrregullime të ankthit Në përgjithësi, trajtimi konjitiv bihevioral është trajtimi i parë që merret në konsideratë për këtë klasë çrregullimesh dhe ka efekte pozitive të rëndësishme në simptomat dytësore si problematika të gjumit dhe gjendjes së ankthit 64. Po ashtu individët të cilët kanë ndjekur guidat e ndihmës përmes trajtimit konjitiv bihevioral në internet ose më gjërë, kanë treguar se kanë pasur më shumë rezultat sesa mostrajtimi i simptomave Trajtimi konjiktiv bihevioral për çrregullimet e stresit posttraumatik është në një nivel me efikasitetin me teknikën e lëvizjes së syve dhe riproçesimit, ku këto lloj teknikash janë superiore ndaj çdo lloj trajtimi për trajtimin e stresit post traumatik 67. Megjithatë vihet në diskutim nëse teknika e lëvizjes së syve është një trajtim aktiv. 61 Gregory VL. Cognitive-behavioral therapy for depression in bipolar disorder: a metaanalysis. Journal of Evidence Based Social Work. 2010;7(4): Lam DH, Burbeck R, Wright K, Pilling S. Psychological therapies in bipolar disorder: the effect of illness history on relapse prevention - a systematic review. Bipolar Disorders. 2009;11: Cakir S, Ozerdem A. Psychotherapeutic and psychosocial approaches in bipolar disorder: a systematic literature review. Turkish Journal of Psychiatry. 2010;21: Ghahramanlou M. Cognitive behavioral treatment efficacy for anxiety disorders: A meta-analytic review. Unpublished Dissertation. Fairleigh Dickinson University; Öst LG. Cognitive behavior therapy for anxiety disorders: 40 years of progress. Nordic Journal of Psychiatry. 2008;62: Coull G, Morris PG. The clinical effectiveness of CBT-based guided self-help interventions for anxiety and depressive disorders: a systematic review. Psychological Medicine Bisson J, Andrew M. Psychological treatment of post-traumatic stress disorder (PTSD) Cochrane Database of Systematic Reviews

32 f. Zemërimi dhe agresioni Dy studime meta-analitike janë përqendruar në problemet e kontrollit të zemërimit dhe agresionit 68. Rezultatet nga studimet kanë sugjeruar se TKB është mesatarisht efektive në reduktimin e problemeve të zemërimit. Gjetjet nga këto kërkime sugjerojnë gjithashtu se TKB mund të jetë më efektiv për pacientët që kanë probleme në lidhje me shfaqjen e zemërimit. Trajtimi konjiktiv bihevioral ka efekt mesatar në krahasim me trajtimet e tjera psiko-sociale dhe kontrollin e kushteve sipas dy këndvështrimeve të këtyre studimeve sasiore. Një studim mbi efektivitetin e trajtimeve mbi menaxhimin e zemërimit për probleme të veçanta të zemërimit 69 përfshiu vetëm studime në të cilat subjektet përmbushin nivelet klinikisht të konsiderueshme të zemërimit bazuar në matjet e standardizuara të zemërimit para trajtimit. Ky studim ka ekzaminuar efektet e TKB-së, terapisë së njohjes, relaksimit, dhe të "tjera" (p.sh. trajnimi i aftësive sociale, procesin e këshillimit në grup) për probleme të ndryshme të zemërimit përfshirë episode të zemërimit, shtypjen e zemërimit dhe vështirësitë e shprehjes së zemërimit. F. Terapia konjitive-biheviorale dhe ndikimet në trajtimin e problemeve mendore në sistemin e burgjeve. Terapia konjitive-biheviorale është përdorur për herë të parë nga Aaron Beck (Beck et al. 1979) 70 për trajtimin e depresionit. Që nga jo kohë modeli kognitiv është aplikuar për trajtimin e një sërë problemesh psikologjike, duke përfshirë çrregullime të ankthit, problemet martesore, zemërim, keqpërdorimin e substancave narkotike dhe psikozës 71. Pas këtij zhvillimi ishte Aaron Beck që shkoi më tej me teorinë e tij duke vendosur në themel parimet e sjelljes, filozofinë dhe emocionet. Paradigma e tij përshkruan se si përvojat e jetës mund të ndikojnë në zhvillimin e problemeve të shëndetit mendor në moshën e rritur. Ai theksoi se përvojat e hershme të jetës janë shumë të rëndësishme për besimet që formon një person në lidhje me vetveten, 68 Del Vecchio T, O'Leary KD. Effectiveness of anger treatments for specific anger problems: A metaanalytic review. Clinical Psychology Review Po ty 70 Beck,A.(1979) Cognitive Therapy of Depression 71 Dobson, K.S. (2010) Handbook of Cognitive-Behavioural Therapies, 3rd edition. New York: The Guilford Press. 22

33 njerëzit e tjerë dhe mjedisi rrethues (triada njohëse). Të rinjtë që kanë pasur përvoja të hershme traumatike dhe keqtrajtim, kanë më shumë gjasa për të parë botën si një vend të rrezikshëm dhe njerëzit e tjerë si të frikshëm sesa e shohin të rinjtë me një fëmijëri të qëndrueshme. Besimet e tyre rreth vetes, botës dhe njerëzve të tjerë janë një reflektim mbi përvojat e hershme të tyre. Shumë të rinj të cilët kanë kaluar momente traumatike gjatë jetës së hershme të tyre kanë tendencë të importojnë përvojat negative brenda në ambjentet e burgut 72. Terapia konjitive biheviorale është një nga format më të përdorura gjatë zhvillimit të psikoterapisë; gjatë periudhës kohore 1989 deri 1993 janë bërë më shume se 120 studime mbi efektin e TKB-së në trajtimin e problemeve mendore. Nga rishikimi dhe analizimi me qëllim mbledhjen e të dhënave empirike mbi statusin e TKB-së, ka rezultuar se përshtatja e TKB-së në një gamë të gjerë shqetësimesh dhe çrregullimesh, ka detyruar kërkuesit shkencorë të drejtojnë pyetje kërkimore mbi efektshmërinë diferenciale sipas çrregullimit dhe shkallës së rezultateve pozitive të përfituara. Nga kërkimet kanë rezultuar gjetje me cilësi të lartë meta-analizuese për 16 çrregullime të ndryshme ku rezulton se përdorimi i terapisë së TKB-së ishte shumë i efektshëm në trajtimin e çrregullimeve të tilla si: depresioni bipolar tek të rriturit, depresioni bipolar tek adoleshentët, çrregullime të ankthit, çrregullime të panikut; fobi-sociale; çrregullime të stresit postraumatik (PTSD) etj. Terapia konjitive biheviorale (TKB) për të dënuarit është bazuar në hipotezën se veprimtaria kriminale zhvillohet si pasojë e mosfunksionimit të formave të të menduarit. TKB gjatë trajtimit të të dënuarve synon ndryshimin dhe modifikimin e aspekteve antisociale të personalitetit dhe sjelljes së tyre. TKB tek të dënuarit trajton dhe ka si objektiv ndryshimin e mendimeve, zgjedhjeve, qëndrimeve dhe kuptimeve të cilat lidhen me sjelljet antisociale dhe stilin e jetesës të devijuar. Kjo terapi përdor një trajtim në formë trajnimi për të mësuar dhe pajisur të dënuarit me aftësi në fushat ku të dënuarit shfaqin vështirësi dhe mangësi të tilla si, probleme të ndërgjegjësimit personal, zgjidhja e alternativave për menaxhimin e situatave dhe konflikteve në vend të reagimit impulsiv, vlerësimin e pasojave nga veprimet e tyre, qëndrimi 72 Harvey, J. (2007) Young Men in Prison: Surviving and Adapting to Life fe nsf Cullompton: Willan Publishing.kapitulli i I. 23

34 përpara një presioni nga të dënuarit e tjerë, bashkëbisedimi dhe dëgjimi i këndvështrimeve të të tjerëve, nxitja ndaj reagimeve, bashkëbisedimi me të tjerët dhe marrja e vendimeve të duhura. Terapisti i TKB-së përdor teknikat e trajnerit në formë mësimi dhe terapia zhvillohet individualisht ose në grup, në klasat e institucioneve ose në ambiente të përbashkëta. Leksionet mund të përfshijnë punën në grupe, reagimet dhe zgjidhjen e situatave të improvizuara. Rrënjët e komponentit konjitiv të kësaj terapie janë të përfshira si në filozofi dhe në psikologji. Koncepti bazë i psikologjisë së njohjes (konjitive), që këndvështrimi për botën përputhet me realitetin që përjeton, gjen fillesat në Greqinë e lashtë ku Platoni prezantoi konceptin e tij të formës ideale. Sipas idesë së Platonit format ideale ishin produkt i mendjes së njeriut dhe se njeriu duhet t i edukojë mendimet (t i nxjerrë nga mendja) përmes pyetjeve. E vërteta dhe realiteti janë përcaktuar tërësisht nga idealet platonike. Sokrati gjithashtu është përpjekur për të demonstruar këtë në një prej dialogëve duke i drejtuar një sërë pyetjesh një njeriu të paarsimuar në lidhje me parimet e gjeometrisë. Nga këto pyetje Sokrati tregoi se "parimet" e gjeometrisë ishin në mendjen e paarsimuar por vetëm se duhej të nxirreshin nga mendja përmes pyetjeve 73. Më pas filozofët e shekullit të 17 dhe 18 ndërtuan këndvështrimin e tyre mbi botën duke përcaktuar se është mendja ajo që përcakton realitetin. Kjo thënie i përket Dekartit i cili solli konceptin unë mendoj, pa jam si dhe konceptit të Kantit që mendja zhvillon natyrën. Si teori e tillë TCB përdor dy trajtime themelore me qëllim arritjen e ndryshimeve: (1) ristrukturimin e ngjarjeve njohëse dhe (2) trajnimin për rritjen e aftësive ndërpersonale. Të dy llojet e trajtimit janë ndërtuar për të fuqizuar dy shtylla kryesore të sjelljes : (1) Forcimin e mendimeve që çojnë në sjellje pozitive dhe (2) Forcimin e sjelljes për shkak të pasojës pozitive të kësaj sjelljeje. Këto lloj trajtimesh bazohen si në terapinë konjitive ashtu dhe në terapinë biheviorale duke formuar platformën kryesore të terapisë konjitive biheviorale. 73 Cornford, F. (1960) Plato's Theory Of Knowledge: The 'Theaetetus' And The 'Sophist' Of Plato, Translated With A Running Commentary. Pg

35 Terapia kognitive biheviorale përdoret gjerësisht në burgje pasi është hartuar si terapi e ristrukturimit të sjelljes, mësimin e aftësive dhe zgjidhjen e problemeve. Trajtimi i ristrukturimit të sjelljes i shikon problemet e sjelljes si pasojë e nje mosfunksionimi ose keqfunksionim i proçesit të mendimit, duke përfshirë shtrembërimet e sjelljes ose sjelljet deviante, keqkuptimet sociale dhe gabimet logjike. Trajtimi i mësimit të aftësive fokusohet në përmirësimin e mangësive që kanë të dënuarit në aftësinë që ata kanë në përshtatjen me situatat stresante. Terapia e zgjidhjes së problemeve fokusohet në sjelljen dhe aftësitë e të dënuarve si element joefektivë dhe mosfunksionues. Sipas studimeve terapia e ristrukturimit të sjelljes është terapia më e përdorur për të dënuarit me sjellje kriminale, duke u fokusuar në mangësitë e sjelljes dhe devijimin e sjelljes 74. Programet për sjelljen dhe njohjen synojnë që të ndihmojnë të dënuarit të katër fusha sipas problematikave të adresuara: (1) të përcaktojnë problemet që gjenerojnë konflikt me autoritetet, (2)përcaktojnë qëllimet, (3) zhvillojnë alternativa dhe zgjidhje prosociale, dhe (4) zbatojnë këto zgjidhje. Në përgjithësi, terapitë konjitive biheviorale në sistemin e burgjeve kanë si qëllim të ofrojnë trajtime të mirëstrukturuara që janë të përshkruara me imtësi dhe të detajuara në manuale për secilin program. Këto programe zhvillohen në grupe prej 8 deri 12 të dënuar në ambjente me infrastrukturë të nevojshme për mësim. Gjashtë janë programet konjitive biheviorale të cilat përdoren gjerësisht në sistemin e drejtësisë dhe sistemin e ekzekutimit të vendimeve penale: ART programi i menaxhimit të zemërimit (Goldstein and Glick, 1987). 15 Programi për përdorues të substancave narkotike dhe sjelljet kriminale: Strategjitë për ndryshim dhe vetëpërmirësim (SSC) (Ëanberg and Milkman, 1998, 2007). Terapia e vendosjes së moralit (MRT ) (Little and Robinson, 1986). Arsyetim dhe rehabilitim (R&R and R&R2) (Ross and Fabiano, 1985). Terapia e parandalimit të relapsit (RPT) (Parks and Marlatt, 1999). 74 Henning, K.R. & Fruch, B.C (1996). Cognitive-behavioral treatment of incarcerated offenders; An evaluation of the Vermont Department of Corrections cognitive self-change program. Criminal Justice and Behaviour, 23,

36 Mendimi për ndryshim (T4C) (Bush, Glick, and Taymans, 1997). G. Efektet e terapisë konjitive biheviorale tek të dënuarit Shumë studime meta-analitike kanë identifikuar terapinë konjitive biheviorale (TKB) si një ndërhyrje efektive në reduktimin e recidivizmit tek kategoria të mitur të paraburgosur/të dënuar dhe të dënuar kategori e rritur. Për këtë qëllim autorët Pearson, Lipton, Cleland, dhe Yee (2002), kanë ndërrmarë rreth 69 studime kërkimore mbi programet biheviorale dhe konjitive biheviorale, të cilat zbatohen në burgje. Nga studimet e kryera ato gjetën se programet konjitive biheviorale ishin më efektive në reduktimin e recidivizmit sesa vetë programet e sjelljes (biheviorale), me ulje të recidivizmit rreth 30% sipas targetgrupit. Po ashtu edhe në studimet e kryera nga autorët Wilson, Bouffard, dhe MacKenzie (2005) 75, të cilët studiuan 20 programet konjitive biheviorale, të ndara sipas kategorive specifike të trajtimit, ku rezultoi se trajtimi konjitiv bihevioral ishte shumë efektiv në reduktimin e sjelljes kriminale. Në analizën e tyre autorët argumentuan, se të dënuarit të cilët ishin trajtuar me programet konjitive biheviorale kishin rezultuar në zvogëlim të recidivizmit në masën 20-30%. Këto studime gjithashtu ofruan një indikacion të fortë mbi efikasitetin e trajtimit konjitiv bihevioral për të dënuarit, si dhe nënvizuan një ndryshueshmëri të konsiderueshme brenda kategorisë së të dënuarve, rezultateve të variablave, cilësisë së studimit të hartuar dhe variacionit, se çfarë është marrë në konsideratë si trajtim konjitiv bihevioral. Studimi i ndërmarrë nga Lipsey, Chapman, dhe Landenberger (2001) ekzaminoi 14 studime eksperimentale dhe gjysmë-eksperimentale, që vendosnin theksin tek ndryshimet konjitive si një kusht i përcaktimit të terapisë konjitive biheviorale, duke konsideruar vetëm efektet tek të dënuarit që kanë rikryer një krim. Rezultatet treguan se shanset për të rikryer krimin tek të dënuarit, të cilët kishin qënë pjesëmarrës në programet e trajtimit konjitiv bihevioral ishin rreth 55% më shumë sesa tek të dënuarit që nuk kishin marrë pjesë në këto programe. 75 Wilson, D. B., Bouffard, L. A., & MacKenzie, D. L. (2005). A quantitative review of structured, group-oriented, cognitive-behavioral programs for offenders. Criminal Justice & Behavior, 32,

37 Si përfundim mund të themi, se bazuar në një mesatare studimet kanë treguar, trajtimi konjitiv bihevioral ka një efekt pozitiv në recidivizëm. Megjithatë duhet të merren në konsideratë variablat mbi madhësinë e efekteve të trajtimit. Identifikimi i variablave që përshkruajnë karakteristikat e studimit të lidhura me efektet e mëdha dhe të vogla mund të hedhë dritë mbi efektshmërinë e TKB-së tek të dënuarit. a. Sjellja kriminale Katër studime të veçanta meta-analitike kanë mbështetur efikasitetin e trajtimit konjitiv bihevioral në trajtimin e të dënuarve me sjellje kriminale Bazuar në disa prej orientimeve teorike dhe studimin e llojeve të ndërhyrjeve psikologjike për veprimtaritë kriminale, rezulton se terapia e sjelljes dhe terapia konjitive e sjelljes kanë një efekt mbi mesataren në uljen e normës së recidivizmit 79. Për të dënuarit që kanë kryer vepra penale si krime seksuale, trajtimet fizike si psh ndërhyrjet kirurgjikale si kastrimi dhe trajtimet hormonale, kanë rezultuar të kenë pasur një impakt të lartë në reduktimin e recidivizmit seksual në krahasim me trajtimin konjiktiv bihevioral 80. Një studim gjithashtu është kryer mbi efektin e terapisë konjitive biheviorale në trajtimin e të dënuarve për veprën penale dhunë në familje. Bazuar në këtë studim nuk janë gjetur diferenca midis TKB dhe modelit Duluth 81. Bazuar në modelin Duluth, shkaku kryesor i dhunës në familje është ideologjia patriarkale si dhe sanksionet shoqërore të cilat nënvizojnë se burri duhet të ketë kontroll mbi gruan Illescas SR, Sánchez-Meca J, Genovés VG. Treatment of offenders and recidivism: Assessment of the effectiveness of programmes applied in Europe. Psychology in Spain. 2001; 77 Lösel F, Beelmann A. Effects of child skills training in preventing antisocial behavior: A systematic review of randomized evaluations. The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science. 2003;587: Pearson FS, Lipton DS, Cleland CM, Yee DS. The effects of behavioral/cognitive-behavioral programs on recidivism. Crime & Delinquency. 2002;48: Illescas SR, Sánchez-Meca J, Genovés VG. Treatment of offenders and recidivism: Assessment of the effectiveness of programmes applied in Europe. Psychology in Spain. 2001;5: kapitulli Nicky Ali Jackson5. Encyclopedia of Domestic Violence. 2008; Pence, E., & Paymar, M. (1993). Education groups for men who batter: The Duluth model. New York: SpringerVerlag. 27

38 H. Historia e rastit Rasti studimor në vijim është një rast studimor që referon punën klinike si psikologe, me të dënuarit e mitur gjatë eksperiencës personale në sistemin e burgjeve. Ky rast studimor përdor një model të përgjithshëm njohës, bazuar në identifikimin e faktorëve dhe predispozitës së problemeve psikologjike të cilat janë shfaqur gjatë fëmijërisë. Modeli i marrë ilustron se si këto përvoja formojnë zhvillimin e besimit rreth vetes, botës dhe njerëzve të tjerë, të cilat menaxhohen nga rregullat për të jetuar. Ky model thekson se mërzitja është shkaktuar nga një ngjarje e shkaktuar që bie ndesh me ose është në shkelje me këto rregulla. Modeli gjithashtu përshkruan se si mund të trajtohen problemet psikologjike të një individi në ambjentet e burgut. Historia e rastit: Altini është një i mitur 16-vjecar. Ai është fëmija i dytë në familje, me prindër Anilën (38 vjec) dhe Rolandin (40 vjec). Altini ka dhe një motër më të madhe Linda (19 vjec) dhe një vëlla të vogël, Arvinedi ( 8 vjec). Ka pasur një histori të gjatë të dhunës në familje që kur Linda ishte e vogël. Anila, e ema dhe fëmijët e saj, për shkak të dhunës në familje ishin transferuar në shtëpine e prindërve të saj. Altini ishte dëshmitar i skenave të dhunës që babai i tij kryente ndaj nënës, përfshi dhe rastet kur i ati kishte përdorur dhe armë; nëna e tij kishte kërkuar ndihmë mjekësore në disa raste. Altini ka qënë i ekspozuar ndaj abuzimeve emocionale dhe fizike, pasi prindërit kishin tentuar të ribashkoheshin derisa u ndanë përfundimisht kur Altini ishte vetëm 12 vjec. Babai i tij ishte i alkoolizuar. Altini nuk kishte kontakte me babain për tre vite, por ata rivendosën kontaktet afërsisht një vit përpara se Altini të kryente veprën penale. Megjithatë, mamaja ishte në dijeni se të dy mbanin kontakte, por ajo i kërkoi Altinit që këtë fakt ai ta mbante të fshehur nga familjarët e tjerë pasi ata mund të mërziteshin. Altini raporton që ai kishte një marrëdhënie shumë të ngushtë me mamanë e tij. Altini kishte kryer veprën penale për herë të parë një javë përpara se të bëhej arrestimi i tij. Ai u dënua me 10 muaj heqje lirie pasi kishte sulmuar fizikisht dhe kishte dëmtuar një grua, Blerinën. Të dy ishin në një marrëdhënie gjatë dy muajve; marrëdhënia përfundoi pas sulmit fizik. Altini kishte dhe një dënim alternativ pasi kur ishte 15 vjeç kishte vjedhur një telefon celular. Anila, mamaja e Altinit kishte qenë shumë e shqetësuar për shëndetin mendor të të 28

39 birit, disa muaj përpara se të dënohej. Kur ajo e kishte diskutuar këtë gjë me të, ai kishte refuzuar të kërkonin ndihmë tek ndonjë profesionist i fushës së shëndetit mendor. Në fakt ajo kishte shkuar për të diskutuar mbi simptomat e tij tek psikologia e shkollës së fëmijës së saj më të vogël dhe bazuar në këto simptoma i kishin referuar se Altini mund të vuante nga depresion i rëndë. Por në vazhdimësi Altini kishte refuzuar të kërkonte ndihmë. Më vonë, kur ai ishte në paraburgim, punonjësi i sigurisë e referoi rastin e tij tek sektori i kujdesit social, pasi sjellja e tij kishte ndryshuar shumë kohët e fundit. Kjo pasi disa anëtarë të stafit kishin vërejtur, se ai ishte gjithnjë i tërhequr, rrinte i izoluar gjatë gjithë kohës në qelinë e tij dhe kishte refuzuar të merrte pjesë në aktivitetet dhe programet formuese. Nga ana e të dënuarve të tjerë ishte referuar se ai gjithmonë ishte i dëshpëruar, i mbytur në lot dhe në ankth. Ai u referua për një vlerësim psikologjik klinik dhe vlerësim psikiatrik. a. Vlerësimi fillestar Altini refuzoi të lërë qelinë e tij për një vizitë në qendrën e kujdesit shëndetësor të burgjeve IVSHB. Ai në momentin e intervistimit ishte i përlotur, i frikësuar dhe shumë i mërzitur, por në gjendje për t'iu përgjigjur pyetjeve. U evidentua gjatë vlerësimit se Altini shfaqte dhe kishte përvoja psikotike. Altini shfaqte iluzionet paranojake, duke deklaruar se kishte frikë për jetën e tij, se ai kishte qenë i ndjekur nga disa burra me makinë ngjyrë gri, para se të vinte në paraburgim dhe se dikush ishte duke shkuar për të vrarë familjen e tij. Ai gjithashtu raportoi se të burgosurit e tjerë në paraburgim ishin në gjendje të lexonin mendimet e tij - kjo ishte një nga arsyet pse ai ishte i gatshëm për të lënë qelinë e tij - dhe se të burgosurit e tjerë komunikonin me Blerinën duke e mbështetur dhe respektuar atë. Gjatë intervistës, ai paraqitej shumë i shqetësuar. Pas këtij vlerësimi, Altini u vlerësua dhe nga psikiatria e IVSHB-së dhe stafi mjekësor dhe social vendosi që ai të mbahej nën kujdes shëndetësor të vecantë. Ai filloi të merrte pjesë në sesione psikologjike që zhvilloheshin dy herë në javë. Sesionet u mbajtën në mënyrë të shpeshtë por të shkurtra në kohë. Ai filloi të shfaqë angazhim nga sesioni i parë, pavarësisht natyrës akute të prezantimit të tij, ku tregoi aftësi në të menduarit psikologjikisht dhe shprehje me koncepte psikologjike. Në sesionin e dytë, i cili u zhvillua në prani dhe të psikiatrit, Altini u shpreh se kishte dëgjuar zëra për gjashtë muaj. Ai tha se për këtë nuk kishte folur me askënd, madje as dhe nënës së tij nuk i 29

40 kishte treguar në lidhje me këto përvoja pasi kishte frikë se të tjerët mendonin se po çmendej. Pas vlerësimeve fillestare, si psikologu dhe konsulenti psikiatër, bënë një rekomandim për fillimin e mjekimit me antipsikotik. Mjekimi proçedoi mirë, por përmirësimi i shumë simptomave psikotike zbuloi një ankth të theksuar, ku ai theksoi se këtë gjendje e kishte pasur për sa kohë ai kishte kujtesë. Gjatë kësaj kohe, ai tregoi një tendencë në minimizimin ose mohimin e simptomave në mënyrë që ai të dukej i shëruar, me qëllim që të ulte dozën e mjekimit. Ai nuk raportonte efekte anësore por ishte shumë i kujdesshëm në kohën kur i shtohej mjekimi. Vlerësime të mëtejshme Trajtimi u fokusua në ndjekjen e rrugës së jetës e përdorur për të ndihmuar Altinin për të identifikuar ngjarjet potencialisht të vështira të jetës dhe për të kuptuar zhvillimin e personalitetit të tij. Ka të dhëna se proçesi i zhvillimit të historisë së jetës është terapeutik në vetvete. Ngjarjet kryesore të jetës u mbajtën shënim (mbajtur nga autori në mes të seancave) në mënyrë që terapisti të siguronte një kronologji, dhe për të ndihmuar Altinin u morën në konsideratë shkaktarët e mundshëm të episodeve psikotike. Ky trajtim u përdor së bashku me modelin e vulnerabilitetit ndaj stresit të psikozës që Altini ishte në gjendje të kuptonte. b. Formulimi Bazuar në intervistat, në bashkëpunim me Altinin u zhvillua një formulim psikologjik (Figura më poshtë). Altini ishte në gjendje të njohë dhe të kuptojë se si mjedisi ku jetonte dhe fëmijëria e tij kishin kontribuar në zhvillimin e episodeve të rënda të ankthit. Ai tha se kishte qenë gjithmonë i shqetësuar. Brenda formulimit të tij psikologjik, hipervigjilenca dhe shqetësimet intensive në lidhje me sigurinë e anëtarëve të tjerë të familjes, ishin një reagim i kuptueshëm si pasojë e ekspozimit të zgjatur dhe dëshmisë së dhunës në familje, lëvizjeve të shpeshta për të shpëtuar familjen nga dhuna dhe frikës që ndjente se familja mund të sulmohej. Shqetësimet e Altinit u rritën deri në pikën ku ato nuk ishin më racionale dhe ai e ndjente frikën e sulmit nga shumë burime, jo vetëm nga babai i tij. Megjithatë Altini raportoi se ai kishte filluar të ndihej sikur ishte anëtari më i madh mashkull në familje dhe se ai ishte më përgjegjës për anëtarët e tjerë duke shfaqur sjellje kontrolluese. Ai donte të 30

41 dinte se ku ishin duke shkuar anëtarët e familjes, me cilët ishin dhe kur do ktheheshin. Altini e identifikoi vdekjen e gjyshes nga nëna, si një traumë që kishte ndikuar në episodet e tij psikotike. Ai ishte shumë i lidhur me gjyshen e tij dhe vdekja e saj ishte një shok për të. Kjo humbje ka agravuar më tej shqetësimet dhe ka ndikuar në mendimet e tij mbi sigurinë e familjes së tij dhe shëndetit të tij gjithashtu. Gjatë kësaj kohe Altini ishte ankuar për dhimbje kraharori dhe atake ankthi të vazhdueshme por që ai ishte i bindur që ishin shenja të një ataku kardiak. Pas vdekjes së gjyshes ai u shpreh si ai kishte ndaluar së dali natën dhe ishte izoluar. E vetmja shoqe që ai takonte dhe jashtë shkollës ishte Blerina, një mike shkolle. Lidhja e tyre filloi si lidhje romantike, por ai kishte dyshimet e tij mbi këtë lidhje. Mendimet që persekutojnë Altinin mund të reflektojnë mendimet negative për veten dhe për të tjerët të cilat kanë ekzistuar më herët. Altini thotë se ai ishte i bindur se Blerina komunikonte me babain e tij. Më vonë, në terapi, Altini sugjeroi se ai e kishte zhvilluar këtë mendim pasi ai mendonte se Blerina kishte një motiv tjetër që donte të rrinte me të. Ai ishte i bindur se ajo nuk kishte dëshirë të rrinte me të dhe i ishte krijuar ideja se ajo e ndiqte por nuk e dinte arsyen përse. Këto mendime e çuan Altinin të sfidonte Blerinën dhe gjatë një bisede ai u zemërua pasi ajo nuk e pranonte se fliste dhe komunikonte me babain e tij. Ai e shtyu atë dhe ajo theu dorën gjatë përplasjes. Disa javë më pas ai e ritakoi Blerinën dhe gjatë bisedës ai e sulmoi me grushta. Duke pasur përmbajtjen dhe natyrën afatgjatë të shqetësimeve dhe ankthit të përjetuar nga Altini, nuk duket më i habitshëm fakti se nga burojnë këto çrregullime psikotike. Humbja e gjyshes së tij dhe natyra e kontaktit me babain e tij duket se kanë qenë dy ngjarje të cilat kanë rritur nivelin e stresit tek Altini, duke e çuar kështu deri në episode psikotike. Ndikimi i adoleshencës dhe sfidat sociale që adoleshenca sjell mund të kenë kontribuar në përkeqësimin e shëndetit mendor të tij. Teoria e bllokimit të pjekurisë psikologjike është shumë e lidhur me rastin e Altinit. Bindjet e Altinit në lidhje me përgjegjësinë e tij për të mbrojtur familjen e tij, e bënë më të vështirë për të, krijimin e autonomisë dhe zhvillimin e marrëdhënies me të tjerët të dyja këto detyra të rëndësishme psikologjike të adoleshencës. 31

42 Eksperiencat e hershme Temperament ankthioz, i shqetësuar dhe i ndjeshëm Tendencë për të qenë i fiksuar pas mendimeve Nuk përfshihej lehtë në grup dhe me bashkëmoshatarët Ekspozim ndaj dhunës së vazhdueshme fizike dhe psikologjike në familje Abuzuar emocionalisht nga i ati Formimi i besimeve kryesore Njerëzit e tjerë janë të rrezikshëm, të dhunshëm dhe të paparashikueshëm Familjarët e mi nuk mund ta mbrojnë veten Kjo botë nuk është një vend i sigurtë Jam i ndjeshëm ndaj sulmeve Rregullat dhe hamendësimet e formuara për të jetuar Unë duhet të mbroj familjen time, në të kundërt ata nuk do të jenë më Çdo gjë duhet të kontrollohet nga unë ose në të kundërt ndodhin gjëra të paparashikuara. Nëse i lejoj të tjerët të më afrohen, ata do të më lëndojnë. Nëse familja ime lëndohet kjo do të jetë prej fajit tim. Incidentet kritike/shkaktare Vdekja e gjyshes Presionet e adoleshencës në kontekstin e vështirësive sociale të ekzistuara më herët. Nisja e lidhjes me të dashurën, Blerinën Kontaktet e fshehura më të atin Besimet dhe hamendësimet që u aktivizuan Nëse i lejoj të tjerët të më afrohen, ata do të më dëmtojnë Nëse lëndohen familjarët kjo është për shkakun tim Jam i ndjeshëm ndaj sulmeve Bota nuk është një vend i sigurte Pasojat ose simptomat Emocione shoqëruese Ndjenja e frikës Ndjenja nervozizmi Ndjenja e fajësisë Reagim fizik Shtim i ritmit të zemrës Përzierje në stomak 32 Sjellje shoqëruese Kontroll dhe ndjekje e familjarëve dhe të tjerëve Izolim i thelluar social Reagim i dhunshëm ndaj të dashurws Mendime shoqëruese Zërat: mos j u beso dhe bëju keq përpara se të të bëjnë keq ty Mendime: jam si babai im? dhe po çmendem

43 Figura 2 Formulimi psikologjik Ndërhyrja c. Zhvillimi i terapisë Bashkëpunimi me Altinin për hartimin dhe formulimin psikologjik të historisë së jetës së tij ishtë në vetvete një eksperincë për të. Ai u ndje i lehtësuar pasi kuptoi se si ishin zhvilluar problemet dhe ai filloi të arsyetonte se si simptomat ishin në një farë mënyre një reagim dhe përgjigjie ndaj përjetimeve të situatave të kaluara në mjedisin familjar, gjatë fëmijërisë së tij. Sfida ndaj mendimeve negative. Altinit iu prezantua dhe më pas u përfshi në modelin konjitiv pesë-faktorial të përdorur nga autorët Greenberger and Padesky s (1995) 83. MJEDISI Reagimi fizik Mendime t Humori Sjellja Figure 3. Modeli konjitiv pesë-faktorial Në fakt ai nuk pranoi të mbante shënime pasi ishte i shqetësuar se ndoshta shënimet mund t ia lexonin shokët e qelisë dhe u ra dakort që në sesionet e këshillimit psikologjik ai të referonte mendimet. Dalëngadalë atij iu mësuan teknikat për të arsyetuar mbi mendimet dhe filloi të lidhte faktet me mendimet dhe të gjente mospërputhjet midis tyre. Një shembull i tillë i raportuar nga ai ishte të gjithë më fiksojnë dhe më lexojnë mendimet, e dinë që jam i fiksuar por ai ishte në gjendje të 83 fq 15 33

44 identifikonte se po dilte ne konkluzion se njerëzit e tjerë po e vështronin për të lexuar mendimet por ai s kishte fakte mbi këtë. Pastaj ai filloi të merrte në konsideratë mendime të tjera si psh. të tjerët po e shikonin por kur ai largohej nga qelia ndoshta të tjerët mund të ishin kuriozë rreth faktit ku shkonte ai dhe kjo mund të ishte arsyeja përse e shikonin. Altini filloi të lidhte ndjenjat me mendimet bazuar në këtë lloj trajtimi. Falë punës së vazhdueshme ai ishte në gjendje të sfidonte mendimet dhe u integrua dalëngadalë në jetën e seksionit për të miturit. Megjithatë ky trajtim kishte vështirësitë e veta pasi shumë problematika dhe ngjarje të referuara nga Altini mund të mos kenë qenë të vërteta pasi ai vetë kishte dyshime nëse gjërat kishin ndodhur me të vërtetë apo ishin thjeshtë produkt i mendimeve psikotike të tij. Kapitulli II II. Rolet dhe përgjegjësitë e punonjësve të kujdesit social në trajtimin e kategorive të ndryshme të të dënuarve. Aktualisht profesioni i punës sociale po përjeton momente vërtet interesante të aplikimit të tij në sistemin e korrektimit. Ky intensitet pune u duk që në momentin e parë të përfshirjes së punonjësit social në këtë sistem. Megjithëse një profesion i ri, sidomos në sistemin e drejtësisë, punonjësi social ka arritur të hyjë dhe të bëhet pjesë e administratës së përgjithshme të burgjeve dhe në përgjithësi të të gjithë sistemit të korrektimit. Profesioni i punës sociale, si një profesion që nxit përgatitjen e individëve për përmbushjen e kapaciteteve të tyre intelektuale brenda kontekstit social ku ata jetojnë, ka marrë përsipër edhe ndihmesën e të dënuarve në përgjithësi dhe të dënuarve me probleme të shëndetit mendor në veçanti, brenda institucioneve të ekzekutimit të vendimeve penale. Për hir të së vërtetës, duhet thënë se të punuarit me një synim të tillë nuk është aspak i lehtë. Çështjet dhe problemet etike që mund të hasen janë të mëdha. Kështu, shumë shpesh vlerat e punonjësit si individ, mund të bien ndesh me vlerat e të dënuarve që trajtojnë. Një gjë e tillë bëhet edhe më e dukshme sidomos në momentin që trajtohet një i dënuar që ka probleme të shëndetit mendor. Nuk duhet të harrohet asnjëherë se për sytë e klientit psikologu duhet të jetë ndihmuesi dhe jo 34

45 gjykatësi. Për të arritur një gjë të tillë nevojiten aftësi personale dhe profesionale shumë të larta për të lënë mënjanë gjykimet personale. Ata ndodhen aty për të ndihmuar, në bashkëpunim me vetë klientin, duke u bazuar në pikat më të forta që ai zotëron. Gjithsesi, ajo që mbetet e rëndësishme për punonjësin social është respektimi i dinjitetit njerëzor. Krijimi i një marrëdhënieje profesionale me klientin, e mbështetur në mirëkuptimin, respektin dhe besimin reciprok, është ndoshta hapi i parë drejt një proçesi ndihme të efektshme. Duke u nisur nga kultura, pjesë e së cilës jemi, pranimi i një të huaji/të huaje në hallet dhe problemet e brendshme është tepër i vështirë. Kultura jonë i përmbahet parimit që gjithçka që ndodh apo diskutohet në familje, qofshin këto gëzime apo raste hidhërimi, duhet të mbetet brenda kufijve familjarë. Gjithashtu kultura jonë nuk e pranon natyrën e dobët të njeriut, sidomos të meshkujve. Nuk duhet harruar edhe fakti që klientët në sistemin e korrektimit nuk paraqiten vullnetarisht; rezistenca ndaj ndryshimit është normale. Duke vlerësuar gjithë këtë situatë sociale, ballafaqimi me të dënuarit me probleme të shëndetit mendor për ndërtimin e një procesi ndihme, nuk është i lehtë. Ata fillimisht të mirëpresin, pasi kanë nevojë për njerëz të rinj, për njerëz të ndryshëm nga ata me të cilët komunikojnë dhe rrinë përgjatë gjithë ditës. Por në momentin që ti je aty dhe kërkon ndërtimin e një marrëdhënieje me qëllim të përcaktuar, ata fillojnë dhe shfaqin rezistencë. Kështu, ata duan që të marrin sa më shumë informacion, duan që të mos jenë ata në qendër të vëmendjes së dikujt. Ata shmangin diskutimet që kanë lidhje me problemet potenciale të tyre, duke shfaqur shenja pesimizmi dhe duke e prezantuar veten si qenie të dobët e pa synime në jetë. Shmangin marrjen përsipër të përgjegjësive, duke synuar në çdo rast sabotimin e mundësisë së ndërtimit të një procesi ndihme. Ata ndjehen të pashpresë. Por kjo është vetëm panorama e parë e përballjes së punonjësit social me ta. Dhe siç edhe e dimë, një reagim i tillë është më se i kuptueshëm edhe me klientë të cilët shfaqin problematika të natyrave të tjera. Punonjësit social i duhet të gjejë teknika dhe të përdorë metoda të ndryshme për të nxitur klientin të bashkëpunojë. Punonjësi social duhet të rishikojë qëndrimin dhe të 35

46 kuptojë se rezistenca e shfaqur prej tyre është një mjet mbrojtës që përdorin të paraburgosurit për të shmangur paragjykimet, lëndimin e mëtejshëm apo për t i qëndruar besnik kulturës në të cilën janë rritur. Kur punon me të dënuar me probleme të shëndetit mendor, kjo fazë e parë e ndërtimit të një marrëdhënieje ndoshta është më e vështirë edhe për punonjësin social që duhet të përgatitet psikologjikisht. Një profesionist i mirë di të vlerësojë vlerat e vërteta të profesionit të tij, që në rastin konkret, të punës sociale, janë të mbështetura në respektin dhe rëndësinë parësore që ka klienti. Ndërtimi i një marrëdhënieje të mirë arrihet kur vetë punonjësi social jep shembullin konkret të përdorimit të drejtë, në kohën e duhur dhe në vendin e caktuar të mendimeve, ndjenjave, fjalive, gjesteve dhe sjelljes gjithnjë në përputhje me etikën e tij profesionale. Gjithashtu, punonjësi social duhet ta nxisë klientin për të treguar dhe thënë gjithçka që atij i duket e rëndësishme dhe që përbën problem për të. Kështu në një burg, vetë hekurat dhe përballja me to përbën ankth deri në nivele depresioni. Për të dënuarit me probleme të shëndetit mendor shpesh ndjenja të tilla janë shumë të forta dhe mbizotëruese, si në sjelljen që shfaq, ashtu dhe në mendimet që ka. Të dënuarit/at me probleme të shëndetit mendorit përballen me një numër të madh problemesh. Prandaj psikologët si profesionistë duhet të bëjnë vlerësime individuale të gjithësecilit prej tyre. Për të realizuar një proçes të tillë, punonjësi social duhet të jetë i vëmendshëm që të mbledhë një informacion sa më të gjerë për problemin dhe situatën të cilën po përjeton individi. Ky proces përfshin marrjen e një informacioni sa më të gjerë, jo vetëm nga klienti por edhe nga të afërmit e tij, nga dosja personale që e shoqëron të dënuarin që nga momenti i arrestimit, nga shokët jashtë burgut apo nga shokët e dhomës dhe nga shokët me të cilët ai rri në burg. Kjo do ta ndihmonte punonjësin social që t i kuptonte më mirë problemet që kanë këta klientë dhe faktorët që i shoqërojnë ato që në fillesën e problemit, si dhe të kuptonte burimet e tyre apo ato burime që mund të ndihmojnë për zgjidhjen e problemeve. Ajo çfarë është e vështirë për punonjësin social është fakti i vlerësimit të problemit kryesor të të dënuarit me probleme të shëndetit mendor, komunikimi dhe nxitja për punë të përbashkët për zgjidhjen e problemit. Gjithsesi, psikologu në punën e tij në burgje duhet të ketë parasysh: 36

47 Identifikimin e klientit si rast unik dhe individual Sistemin personal, sistemin e familjes dhe të miqve; sistemin komunitar Prezantimin e problemit dhe të qëllimit fillestar të takimit Potencialet dhe burimet e mundshme për zgjidhjen e problemit Burimet referuese, informacionin paralel Historinë e shoqërisë ku klienti është rritur si zhvillimi, personi e familja, dhuna, problemet me drogën apo alkoolin, kushtet shëndetësore, arsimimi, punësimi, format e argëtimit, vetëvlerësimi, bindjet fetare etj. role: Punonjësi social në punën e tij me këtë grup mund të pozicionohet edhe në këto Si psikoterapist. Siç e thamë më sipër, përballimi i burgut nga njeriu është tepër i vështirë. Tek ai shfaqen çrregullime të lehta në perceptim dhe personalitet. Kështu, nuk janë të rralla rastet kur një profesionist mund të ndeshet me një të dënuar që shfaq dyzime personaliteti. Punonjësi social, duke pasur njohuri edhe në fushën e psikoterapisë, mund ta ndihmojë klientin që ta përballojë me sa më pak ankth dhe stres këtë situatë. Si këshillues. Punonjësi social, duke përdorur një sërë shprehish profesionale, sidomos empatinë, njeh gjendjen e klientit dhe e ndihmon atë. Seancat e këshillimit e ndihmojnë shumë profesionistin e punës sociale në këtë drejtim. Siç e dimë, vetë këshillimi është një marrëdhënie ndërpersonale (Patterson, 1989) 84 dhe këtë nuk duhet ta harrojmë kurrë. Të mos harrojmë se shpeshherë na mjafton që një njeri të na gjendet pranë që të na bëjë të ndjehemi mirë. Si avokat. Duke u njohur me historinë e jetës së klientit e me gjendjen e tij fiziko-mendore dhe duke vlerësuar nevojat e të paraburgosurit, punonjësin social shpesh e gjejmë të pozicionuar edhe në rolin e avokatit. Është edhe detyrë e tij/saj që të respektohen, mbrohen dhe zbatohen të drejtat e të 84 Patterson.C.H, Values in conseling and psychotherapy, 1989, pg ERAPY.pdf 37

48 dënuarit dhe sidomos të lobohet më shumë për të drejtat e të dënuarve me probleme të shëndetit mendor dhe familjarëve të tyre. Si ndërlidhës mes të dënuarit dhe familjes së tyre. Kuptohet që, pas momentit të arrestimit dhe pas marrjes së vendimit me burgim, asgjë nuk është si më parë, madje as marrëdhëniet me të afërmit.reagimi i parë nga ana e familjarëve nuk është gjithmonë mirëkuptues. Një situatë e tillë e rëndon së tepërmi gjendjen psiko-emocionale të të dënuarit. Në këto rrethana punonjësi social duhet të bëjë të mundur sigurimin e mbështetjes së familjes për të dënuarin/ën. Punonjësi/ja social/e duhet ta ndihmojë familjen për njohjen dhe pranimin e situatës së re në të cilën ajo dhe i afërmi i tyre ndodhen. Detyra të tjera që profesionisti i punës sociale mund të luajë duke qenë pjesë e ekipit multidisiplinar mund të përfshijnë: Formulimi i planeve individuale të kujdesit - Si pjesë e menaxhimit psikosocial të të gjithë pacientëve duhen hartuar plane individuale përkujdesjeje. Plani është multidimensional, përfshin nevojat për edukim, menaxhim të çrregullimit, riaftësim profesional dhe riaftësim konjitiv. Psikoedukimi - ofrohet në mënyrë të vazhdueshme me qëllim informimin, mbështetjen dhe aftësimin e pacientit në strategji menaxhuese të situatave. Ai përmban të paktën komponentë që lidhen me ofrimin e informacionit mbi çrregullimin dhe menaxhimin e tij, shenjat e para të relapsit, menaxhimin e krizave, mjekimin dhe efektet anësore. Trajtimi mbi aftësitë sociale përfshin mbështetjen e pacientit në rifitimin e aftësive bazë sociale, shpeshherë të humbura për shkak të institucionalizimit, të tilla si kujdesi për higjienën personale, aftësitë e komunikimit, krijimit të marrëdhënieve sociale, menaxhimi i parave, gatimi, etj. Aftësim profesional bazuar në kurse formale edukimi dhe formimi profesional, si rrobaqepësi, parukeri, punë me dru, etj. I. Bashkëpunimi i personelit të sektorëve të ndryshëm në realizimin e programeve ditore në institucion Sistemi i burgjeve ka për mision: sigurinë, trajtimin human dhe ri-integrimin e personave në kujdesin e tij. Shumica e personelit të burgjeve përbëhet nga sektori me 38

49 uniformë/punonjësit e sigurisë. Arsyeja kryesore për këtë është sepse detyra kryesore e një burgu është siguria, t i pengosh të dënuarit të arratisen, të mbrosh shoqërinë. Si pasojë e kësaj, merren të gjitha llojet e masave paraprake të veçanta, në mënyrë materiale dhe personale. Të gjithë dimë se burgjet kanë mure të larta, kamera sigurie, pajisjet e detektimit, hekurat, gardhet etj. Stafi me uniformë është i trajnuar për të shmangur arratisjet, jo vetëm nga ana psikologjike por edhe nga ana materiale në përdorimin e armëve, prangave, shkopinjve të gomës etj. Përveç kësaj, ekzistojnë rregulla të qarta dhe rigoroze dhe ndonjëherë regjime të sigurisë së lartë, të cilët kufizojnë lirinë dhe lëvizshmërinë e individit deri në 100%, në një mënyrë të ndjeshme. Por koha e qëndrimit në burg është e kufizuar. 98% prej tyre do të lirohen nga burgu në një moment të caktuar. Të dënuarit kanë gjithashtu nevojat e tyre fizike dhe sociale. Ata kanë edhe probleme që lidhen me familjet e tyre, me ndjenjën e fajit që ndjejnë, ata mund të kenë humbur gjithçka, mund të kenë probleme mjekësore etj. Duke u nisur nga sa më sipër sektori i edukimit ka si qëllim dhënien e ndihmës lidhur me këto probleme, dhënien e përgjigjeve të duhura pyetjeve të ngritura nga të dënuarit, që lidhen drejtpërdrejt me jetën e tyre. Është evident fakti që ekziston një lloj kontradikte e brendshme në detyrat e punës së sektorit të sigurisë dhe sektorit të edukimit. Fokusi i sektorit të sigurisë është siguria, mbrojtja e shoqërisë, kurse fokusi i sektorit të edukimit është personi i privuar nga liria dhe problemet e tij. Në praktikat ditore kjo situatë kontradiktore shkakton shumë probleme, të cilat në të vërtetë nuk janë të qëllimshme nga asnjëra palë. Që në momentet e para, është përgjegjësi e autoriteteve që të krijojnë një situatë ku konfliktet/kontradiktat të kufizohen në maksimumin e pranueshëm. Së pari, kjo mund të realizohet dhe është kryer tashmë në shumë vende të botës, nëpërmjet forcës së ligjit, rregulloreve dhe procedurave të brendshme të institucionit. Të drejtat dhe detyrimet e stafit dhe të dënuarve duhet të jenë të qarta dhe të njohura nga të gjithë punonjësit në burgje. Drejtuesit e burgjeve janë përgjegjës për zbatimin e efektshëm të tyre. 39

50 Garancia e dytë për një praktikë të mirë është trajnimi. Në trajnimin bazë për personelin me uniformë të drejtat dhe detyrimet e të dënuarve dhe të stafit duhet të përbëjnë pjesën më thelbësore të trajnimit. Personeli me uniformë duhet të trajnohet për të pranuar specialistët/ personelin civil në institucion dhe duhet të mësojë se si të bashkëveproje me ta; punonjësit me uniformë duhet të mësojnë se cili është pozicioni i tyre i punës; duhet të mësojnë rëndësinë e ndihmës së përshtatshme psikologjike, mjekësore dhe sociale si edhe se ç nënkupton kjo edhe për vetë sigurinë e tyre gjithashtu. Dhe e fundit, por jo më pak e rëndësishme, ata mësojnë se ç nënkupton kjo për shoqërinë: lirim i përshtatshëm i të dënuarve dhe ulja e përsëritjes së krimit e bën shoqërinë më të sigurt. Në të njëjtën mënyrë, edukatorët kanë nevojë për trajnim: ata duhet të mësojnë se çfarë nënkupton siguria, pse është ajo e nevojshme dhe se siguria është detyra kryesore e stafit me uniformë. Kjo gjithashtu e bën shoqërinë më të sigurt. Në këtë kontekst, pranimi dhe respekti reciprok mes sektorëve, janë fjalët kyçe për një bashkëpunim efektiv dhe realizim të misionit të burgjeve. Duke iu referuar sa më sipër, sektori i edukimit duhet të kuptojë rëndësinë e zhvillimit dhe të zbatimit të programeve të rehabilitimit social, rritjen e aftësive sociale tek të dënuarit dhe përgatitjen e tyre për jetën e lirë. Personeli i edukimit duhet të jetë i vetëdijshëm për faktin se duhet të përfshihet në problemet e të dënuarve, por në një distancë të caktuar; ata nuk duhet të ndiejnë keqardhje për të dënuarin, por duhet ta kuptojnë atë. I dënuari gjithmonë është përgjegjës për krimin e kryer dhe sjelljen e tij, si dhe për mënyrën sesi do t i përdorë mundësitë dhe lehtësirat që i ofron institucioni. Përqasja multidisiplinare është një teknikë e proçesimit, vlerësimit dhe të punuarit mbi një situatë duke përfshirë disiplina të ndryshme në mënyrë që të arrihet një kuptim më i plotë i problemit dhe të sygjerohen alternativa të ndryshme (Ëinton dhe Mara, 2001) Winton, M.A. & Mara, B.A. (2001). Child abuse and neglect: Multidisciplinary Approaches.Boston: Allyn and Bacon 40

51 Grupi mund të përbëhet nga punonjës socialë, psikologë, terapistë, infermjerë, avokatë, doktorë, mësues, roje, policë, psikologë shkollorë apo persona të tjerë të lidhur me historikun, nevojat dhe shërbimet e mundshme që mund t i ofrohen rastit. Pavarësisht disiplinave të ndryshme që mund të përfshihen, mund të ndodhë që të ketë përplasje midis profesionistëve të ndryshëm, psh. një mjek përveç ofrimit të informacionit mjekësor, mund të ofrojë edhe informacion ligjor apo psikologjik. Grupi multidisiplinar i zgjidh rastet e konfliktit, koordinon shërbimet, ndan informacionin, ofron mbështetje për anëtarët e grupit dhe ndan përgjegjësinë për marrjen e vendimeve (Gilgun, 1988) 86. Mbledhja e grupit multidisiplinar është e bazuar në negocim midis profesionistëve të ndryshëm, me role të ndryshme dhe perspektiva profesionale të ndryshme. Përfitimet nga përqasjet multidisiplinare përfshijnë informacion shtesë mbi rastin, zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, rritje të besimit dhe mirëkuptimit dhe ofrim i mbështetjes. Çdo burg që ka dhe sektorin e veçantë për personat me probleme të shëndetit mendor, duhet të konsiderojë praninë e një ekipi multidisiplinar të përbërë nga mjekë, infermjierë, psikologë, punonjës socialë të cilët veprojnë në mënyrë të koordinuar, sipas protokolleve përkatëse për ruajtjen dhe përmirësimin e shëndetit mendor. Në një institucion, bashkëpunimi ndërdisiplinor është mjaft i rëndësishëm për të siguruar mbarëvajtje të trajtimit të të burgosurve dhe një klimë të sigurt në institucion. Bashkëpunimi nënkupton referim rastesh dhe shkëmbim informacioni. Punonjësi social kryen identifikimin e problemeve në rrafshin psikosocial; këshillim për përfitimin e shprehive sociale dhe të komunikimit; vendosjen e marrëdhënieve të shkëputura me familjen; krijimi i rrjeteve mbështetëse (OJF, shërbimi i provës, institucione lokale); referimi te psikologu i rasteve me shqetësime emocionale dhe probleme të sjelljes. Psikologu është përgjegjës për planifikimin e këshillimeve individuale për lehtësim emocional për personat që paraqesin shqetësime ankthi, depresion, etj, kryerjen e 86 Gilgun,J.(1988) Decision-making in interdisiplinary treatmen teams, child abuse and neglecet, 12:

52 këshillimeve individuale me fokus modifikimin e sjelljes (persona që paraqesin sjellje antisociale), kryerjen e këshillimeve individuale për modifikimin e besimeve disfunksionale dhe këshillime në grup me tema në varësi të problematikës për përforcimin e sjelljeve pozitive të grupit. Edukatori është përgjegjës për përfshirjen e të dënuarve dhe të paraburgosurve në aktivitete të përbashkëta kulturore, sportive, fetare, etj, përfshirjen në programe arsimore dhe të formimit profesional si dhe në aktivitete punësimi. Rol të rëndësishëm në zbatimin e planeve dhe programeve të trajtimit individual ka dhe bashkëpunimi me stafin e sigurisë. Stafi me uniformë bën identifikimin e risqeve për sigurinë, realizon nxitjen e të burgosurve për të kryer veprime në grup, ndihmon në krijimin e marrëdhënieve të komunikimit me të burgosurin për evidentimin e problemeve të mundshme, kryen raportimin tek stafi social dhe i shëndetësisë për problemet e mundshme, si dhe bën ndjekjen e aktivitetit sipas planit ditor. Profesionistë me kompetenca pedagogjike dhe rehabilituese, si terapistë zhvillimi apo specialistë të tjerë mund t i bashkohen ekipit. Puna në ekip, ka për qëllim përdorimin në mënyrë sa më efikase të burimeve njerëzore e profesionale të shërbimit, duke vlerësuar kontributin e secilit punonjës nëpërmjet detyrave ose përgjegjësive specifike, si dhe duke mbajtur një raport të drejtë ndërvarësie dhe autonomie operative. Puna në ekip duhet të realizohet nëpërmjet qarkullimit sistematik të informacionit duke respektuar parimin e ruajtjes së sekretit profesional, zhvillimit të projekteve terapeutike nëpërmjet veprimeve multidisiplinare, koordinimit të ndërhyrjeve në bashkëpunim midis figurave të ndryshme profesionale, edukimit të vazhdueshëm të ekipit. III. Programet e individualizuara të trajtimit të të dënuarve A. Plani i vuajtjes së dënimit (PVDR) Qëllimi i këtij programi është aftësimi i specialistëve për hartimin e një plani në bashkëpunim me të burgosurin, që siguron lehtësim të vuajtjes së dënimit, rehabilitim dhe ri-integrim në shoqëri si dhe aftësimi i specialistëve për hartimin e një plani të individualizuar trajnimi për kategori të veçanta të burgosurish. 42

53 Një PVDR duhet të jetë individual, të mbështetet në objektiva realiste dhe të arritshëm, të mbështetet në prirjet, nevojat dhe interesat e të burgosurit, të jetë transparent me të burgosurin, të mbështetet në parimin e konfidencialitetit, të synojë rehabilitimin dhe përgatitjen e të burgosurit për jetën e lirë, të jetë human dhe jo ndëshkues. Ai duhet të përfshijë një trajtim multidisiplinar, si dhe të marrë në konsideratë kushtet infrastrukturore që ofrojnë IEVP-të. Plani i vuajtjes së dënimit përfshin: këshillim dhe terapi, arsimim dhe formim profesional, punësim, shërbim bibliotekar, edukim përmes përfshirjes në aktivitete sportive, fetare dhe kulturore. Stafi i sektorit të edukimit gjatë proçesit të hartimit të PVDR duhet të marrë në konsideratë krijimin e besueshmërisë; ruajtjen e konfidencialitetit; t i bëjë të ditur të burgosurit, se plani do të hartohet bashkërisht dhe se ai mund të marrë pjesë aktive në vendimmarrje, si dhe të informojë mbi përfitimet e përfshirjes në aktivitete. Gjatë hartimit të planit punonjësi social duhet të vlerësojë gjithashtu kontekstin social kulturor të familjes së të dënuarit, veprën penale dhe masën e dënimit, rrezikshmërisë, nevojat psikologjike e sociale të tij, si dhe aftësinë dhe vullnetin e të burgosurit për punë, arsimim dhe formim profesional. Një PVDR përmban këto rubrika: qëllimi, objektivat (në varësi të problemeve të evidentuara), objektiva afatshkurtër, objektiva afatgjatë, aktivitete konkrete për ndërhyrje, asistencë psikologjike (këshillim individual, në grup, terapi, etj), formim profesional, arsimim, punësim, aktivitete sportive, krijimi dhe forcimi i rrjeteve mbështetëse, vlerësimi i ecurisë së PVDR, arritjet dhe vështirësitë gjatë punës., Punonjësi i kujdesit social diskuton me të burgosurin planin e vuajtjes së dënimit dhe bën rivlerësimin dhe ndryshimin në përputhje me ecurinë e trajtimit, mundësisht çdo 3 muaj. Hartimi sipas rregullave të përcaktuara të hartimit të PVDR është shumë i rëndësishëm pasi jo vetëm garanton dokumentimin e proçesit të ndjekjes së të dënuarve, por dhe është objekt inspektimi i vazhdueshëm nga ana e DPB-së, si dhe organizmave të tjerë ndërkombëtarë dhe kombëtarë, të cilat kryejnë monitorimin e respektimit të të drejtave të njeriut në Shqipëri. 43

54 B. Programi Mbështetje, ndihmë dhe monitorim i personave me probleme të shëndetit mendor për kategorinë persona me çrregullime psikologjike dhe psikiatrike në konflikt me ligjin. Qëllimi i këtij programi është përmirësimi i gjendjes psiko-emocionale dhe ruajtja e rezultateve të arritura, përmes ofrimit të asistencës në fushën psikologjike, mjekësore dhe sociale. Ecuria e këtij programi bëhet përmes matjes së indikatorëve në mënyrë konstante duke bërë dhe dokumentimin në dosjen psiko-sociale. Ky program përmban raportin e vlerësimit psikologjik, ku plotësohen të dhënat personale si dhe data e plotësimit të raportit. Psikologu i institucionit përshkruan në një rubrikë të veçantë llojin e çrregullimit dhe simptomat që paraqet. Në këtë raport mbahen të dhëna mbi personalitetin, (emocionaliteti, socializimi, vetëvlerësimi, ankthi, agresiviteti, etj) si dhe të dhëna të tjera mbi vëmendjen, perceptimin, aftësinë për të menaxhuar konfliktet, të kuptuarit, impulsiviteti, përmbajtja e mendimit, etj). Në fazën e parë bëhet një përshkrim i historikut mbi përdorimin e substancave, background-i familjar dhe lloji i marrëdhënies me familjen dhe përcaktimin e ndërhyrjes dhe objektivat e vendosura. Në fazën e dytë vlerësohet gjendja psikologjike dhe simptomat që raportohen gjatë trajtimit. Në këtë fazë vendosen të dhëna mbi ecurinë e trajtimit në raport me objektivat e vendosura dhe cilësinë e marrëdhënieve të krijuara në I.E.V.P. C. Programi i ndërhyrjes për të burgosur të huaj Numri i të burgosurve të huaj ka ardhur në rritje në institucionet penitenciare. Kjo ka bërë të nevojshëm zhvillimin e modeleve të ndërhyrjes specifike për këtë kategori. Objektivi kryesor është të lehtësohet integrimi i tyre në mjedisin penitenciar dhe më pas në shoqëri, kjo duke respektuar detyrën për të mos bërë dallime për çështje racore, kombësie apo besimi. Programi prek 2 fusha të mëdha ndërhyrjeje: ndërhyrje edukative tërësisht formuese dhe ndërhyrje shumë kulturore me objektiv të dyfishtë, njohjen e kulturës për të lehtësuar përshtatjen dhe pengimin e ndikimeve të dëmshme të grupeve ekstremiste ndërkohë që qëndrojnë në burg. Gjatë këtij programi ndërhyrja zhvillohet në tre fusha: Informacion Juridik dhe Vlera Demokratike si të drejtat e njeriut, vlerat kushtetuese, të drejtat e të huajve, etj. Grup 44

55 Ndërhyrjeje Kulturore, nëpërmjet grupeve të debatit me 30% shqiptarë, mbi rolet gjinore, fenë, familjen. Veprimtari Ndërkulturore të Hapura, si konferenca, videoforume, teatër, etj, që bëjnë të ditura veçantitë e kombeve dhe kulturave të tjera. D. Programi për parandalimin e vetëvrasjes Hapësira e vuajtjes së dënimit duhet konsideruar jo vetëm si një hapësirë e mbushur me rreziqe, por si një vend veçanërisht i mbushur me rreziqe ku duhet të vihen në jetë disa mekanizma njerëzorë dhe materiale për të eliminuar, apo zbutur së paku efektet negative që mund të sjellë burgimi. Parandalimi i vetëvrasjes në burg është një çështje e detyruar nga Përmbledhja e Legjislacionit mbi sistemin e Burgjeve dhe të Paraburgimit, ligji nr.8328 datë Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim, i ndryshuar 87. Është e qartë se burgjet janë mbartëse të grupeve që tradicionalisht cilësohen si në rrezik për sa i përket përqindjes së vetëvrasjeve në përgjithësi si të mënjanuar socialë, toksikomanë, të sëmurë mendorë. Si faktorët me konkretë mund te rendisim : Impakti psikologjik i burgimit Prekja shpirtërore nga kryerja e krimit Impakti personal dhe familjar që mund të nënkuptojë jehona e kryerjes së krimit. Mungesa afektive socio-familjare që nënkupton vetë burgimi. Në një lloj të caktuar krimi, ai ekonomik, ndjenja e diskreditimit social dhe humbjes ekonomike reale ashtu si dhe shkatërrimi i mënyrës së jetesës së shpresuar. Reformat e fundit për përmbushjeb e plotë të dënimit, heqja e faljes së dënimeve, heqja e shlyerjes së dënimit nga puna, etj. 87 Ligji nr.8328 datë Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim, të ndryshuar. 45

56 Gjithësesi studimi i profileve që paraqesin rrezik na jep një spektër tepër të gjerë, ç ka bën të domosdoshme që t`u kushtohet vëmendje të ashtuquajturave paralajmërime apo sinjale alarmi ashtu si dhe situatave të veçanta, të cilat bëjnë të nevojshme marrjen e disa masave provizore që shmangin aktin fatal. Mbi të gjitha duhet përforcuar kontrolli nga ana e personelit penitenciar dhe të hartohet një sistem i përshtatshëm koordinimi ndërmjet fushës së sigurisë, trajtimit dhe shëndetësisë. Objektivat e këtij programi janë: zbatimi sistematik i linjave të parandalimit ndaj grupeve të cilësuara si në rrezik, pikasja e të burgosurve me probleme personale specifike apo situatave të caktuara krize të cilat mund të çojnë në një sjellje vetëvrasëse, shmangia e një përfundimi negativ të mundshëm për rastet që përfshihen në Programin e Parandalimit të Vetëvrasjeve dhe përcaktimi i një linje veprimesh dhe bashkërendimi ndërmjet ekspertëve të ndryshëm të sigurisë, trajtimit dhe shëndetit që ndërhyjnë në këtë Program. Ky program zbatohet dhe është hartuar për këto kategori: a. Të burgosur veprimtaria kriminale e të cilëve është e lidhur me dëmin ndaj personave të tilla si: përdhunim, vrasje në familje, vrasje e zakonshme, etj, ku rreziku më i lartë është gjatë ditëve të para të burgimit, veçanërisht tek të burgosurit e sigurisë së lartë. b. Të burgosur që paraqesin simptoma të qarta nervozizmi, ankthi, depresioni, etj. c. Të burgosur që kanë kryer përpjekje të mëparshme për t u vetëvrarë ose që kanë familjarë me historik vetëvrasës. Përveç këtyre kritereve, duhen mbajtur parasysh edhe shumë faktorë të tjerë rrethanorë, të cilët duke u bashkuar te ky subjekt mund ta bëjnë atë të prirur ndaj sjelljeve apo përpjekjeve për t u vetëvrarë si faktorë mjedisorë, ndarjet apo konfliktet familjare, ngjarje negative të tilla si vdekje, aksidente të pësuara nga familjarët apo miqtë, etj ; ndryshime në gjendjen e procesit gjyqësor, penale apo penitenciare apo komunikime mbi vendime administrative apo gjyqësore që përbëjnë një hap prapa në trajtim dhe që mund të jenë befasuese dhe/ose negative si dhe faktorë personalë si tolerancë e ulët ndaj frustrimit, repertor i pakët përgjigjiesh, simptomatologji depresive ciklike, historik i gjatë konsumi substancash toksike, alkooli apo ilaçesh. 46

57 Çdo rast është i individualizuar, si rrjedhim, nuk mund të përcaktohet apriori kohëzgjatja e Programit. Ajo do të vlerësohet çdo javë nga grupi i trajtimit sipas raporteve të hartuara. Mosdalja nga programi do të vendoset nga një marrëveshje e arsyetuar grupi, i cili do t`i propozojë Drejtorit të IEVPenale që të japë një tjetër Urdhër. Ky urdhër do të pasqyrohet në të gjithë dokumentacionin penitenciar të të burgosurit ashtu si dhe në regjistrin e hyrjes dhe daljes nga programi. Grupi i trajtimit do të rishikojë zhvillimin e të burgosurve për të cilët është vendosur moslargimi nga programi në mënyrë periodike dhe të rregullt, duke i kaluar grupit të drejtimit raporte mujore. E. Programi i Mendimit Prosocial (Think First) Sjellja agresive është padyshim e vështirë për t u ndryshuar. Zakonisht nis nëpërmjet zemërimit dhe përshkallëzohet tek individë të cilët e shohin botën ndërpersonale në mënyrë të shtrembëruar. Kësaj i shtohet edhe energjia që jep aktivizimi emocional që ndjejnë të rinjtë, emocion ky i cili rrjedh pikërisht nga këto ide të shtrembëruara në lidhje me botën. Njerëzit, në mënyrë të përgjithshme, zgjedhin të mos veprojnë në mënyrë të dhunshme, sepse e cilësojnë një gjë të tillë si diçka imorale apo thjesht si një sjellje të gabuar. Subjektet e dhunshëm, nga ana e tyre mendojnë ndryshe. Për shumë të rinj dhuna është një sjellje e mësuar, e instaluar dhe që jep shumë përfitime. Mendo së pari (Think First) është një program trajtimi i cili është hartuar posaçërisht për të dënuarit, të cilët mendohet se përbëjnë rrezik të mesëm deri në rrezik të lartë, që kanë shfaqur një model të përgjithshëm të veprës penale dhe nuk kanë kryer ndonjë krim në të kaluarën e tyre. Programi është hartuar nga profesori Jamses McGuire, një psikolog ligjor klinik në Britaninë e Madhe, për t u përdorur nga shërbimet e Burgjeve dhe Shërbimi i Provës në Angli dhe në Uells, por është i adoptuar gjithashtu edhe nga disa shërbime korrektuese në Australi 88. Programi mendo së pari është një bllok i 22 grup-seancash, ku secila seance zgjat dy orë. Përveç kësaj, të dënuarit mund të marrin pjesë në seancat para-grup dhe post- 88 McGuire, J. (2008)Social Problem Solving and Offending: Evidence, Evaluation and Evolution, Chapter 10. The Think First Programme 47

58 grup të cilat nuk zhvillohen në grup por individualisht. Mendo së pari është një program i ndërtuar mbi parimet e teorisë së njohjes, mendimit dhe të sjelljes. Kjo metodë synon të adresojë qëndrimet e autorëve të veprave penale dhe proçeset themelore të mendimit që ndikojnë në sjelljen e të dënuarve. Qëllimi parësor i programit është të ndihmojë të dënuarit që të marrin pjesë në program për të fituar praktikë dhe të përdorin aftësitë në zgjidhjen e problemeve si dhe të fitojnë aftësitë të tjera të cilat do të lejojnë që të dënuarit të menaxhojnë jetën e tyre dhe vështirësitë e tjera pa përdorur forcën dhe mënyra të tjera të dhunshme. Për shembull, të dënuarit (në përgjithësi) kanë tendencë të jenë të ngurtë në përgjigjiet që ata zgjedhin në rrethana të caktuara problematike. Në qoftë se një mashkull i dënuar është në një bar dhe vëren një mashkull (një i huaj) që e shikon atë në sy, ky mund të jetë rasti që i dënuari mendon se mashkulli tjetër po e sfidon për matjen e forcës. Përgjigjia e të dënuarit mund të jetë ajo që gjithmonë ai bën kur dikush është duke vepruar në këtë mënyrë ndaj tij, ai shkon dhe e qëllon me grushta. Nëse i dënuari do të kishte ndaluar dhe të mendonte mbi situatën, ai mund të kishte kuptuar se i huaji nuk po e shikonte për sfidë, por thjesht po vështronte një femër ulur pas tij. Në rastin hipotetik, i dënuari, jo vetëm që reagon në mënyrë impulsive, por gabon në zgjidhjen e situatës. Programi adreson pikërisht problematikat me sjellje agresive duke bërë të dënuarin të analizojë situatën përmes pyetjes: a kishte një veprim alternativë që mund të ishte ndërmarrë për të përmirësuar situatën në një mënyrë më pro-sociale? Të menduarit e ngurtë është vetëm një nga faktorët që mund të ndikojë tek të dënuarit për kryerjen e një krimi të tillë si sulmi i përshkruar më lart. Mendoni së pari ka për qëllim të mësoje të dënuarit të gjejnë përgjigje alternative duke siguruar aftësi të tilla si ndërgjegjësimi për problemin, përkufizimin e problemit, mbledhjen e informacionit, fakteve nga opinionet, zgjidhje ndryshe të të menduarit dhe përzgjedhjen dhe marrjen e vendimeve. Programi gjithashtu thekson nevojën për vetëmenaxhim në situata të tilla si ajo e përshkruar më lart dhe siguron aftësi për të rritur kontrollin personal mbi ndjenjat dhe sjelljet që mund të shkaktojnë probleme për shkelësit e ligjit. Programi gjithashtu ofron trajnim se si të dënuarit të bashkëveprojnë në situata sociale (trajnimi mbi ndërveprimin social), njohjen e 48

59 vlerave (arsyetimi moral) dhe trajnime në mënyrë që të forcojnë aftësitë e shkelësve të ligjit, për zgjidhjen e problemeve sociale. Vlerësimet e programit, deri më sot, kanë dhënë rezultate paraprakisht pozitive për cilësitë e tij rehabilituese. Një vlerësim fillestar i programit, i kryer nga kërkues shkencor në Universitetin e Liverpulit 89, gjeti ndryshime pozitive para dhe pas programit në testet psikometrike matëse mbi qëndrimet ndaj ofendimit, ndjeshmërisë për viktimën dhe impulsivitetit. Një numër studimesh mbi efektivitetin e programit janë kryer gjithashtu nga dy grupe studiuesish në Mbretërinë e Bashkuar: një grup nga Njësia e Studimeve të Shërbimit të Provës në Universitetin e Oksfordit dhe një tjetër nga Universitetet e Leicester dhe Liverpool. Të dy grupet kërkimore kanë raportuar reduktime të konsiderueshme në normat e recidivizmit të atyre që kanë përfunduar programin në krahasim me ata që nuk kanë arritur ta përfundojnë. Megjithatë, përdorimi si një grup krahasimi i atyre që nuk arritën të përfundonin programet (ose jo-përfunduesit) nuk është ideal. Të dy grupet e studiuesve kanë treguar se jo-përfunduesit ishin tashmë në një rrezik më të lartë si recidivist sesa ata që arritën ta përfundojnë programin. Kjo qëndron për arsye se ata që janë në një rrezik më të lartë për të rikryer një vepër penale kane më shumë probabilitet te ridënohen 90. Hulumtimi i kryer nga Universitetet e Leicester dhe Liverpool, për këtë arsye, ka bërë një krahasim të të dënuarve që kanë përfunduar programin me një grup individësh të ngjashëm të cilët kishin marrë një dënim alternativ me punë të detyruar në komunitet. Kur merren parasysh efektet e moshës, rrezikun për recidivizmin, gjininë dhe llojin e veprës penale të vazhdueshme, ata të cilët kishin përfunduar programin kishin pothuajse tridhjetë për qind më pak të ngjarë të ishin recidivist në krahasim me grupin e krahasimit. 89 Hollin, C. R., McGuire, J., Hounsome, J., Hatcher, R., Bilby, C., & Palmer, E. J. (2008). Cognitive skills offending behaviour programmes in the community: A reconviction analysis. Criminal Justice and Behavior, 35, McGuire, J., Bilby, C., Hatcher, R. M., Hollin, C. R., Hounsome, J., Palmer, E. J. (2008). Evaluation of structured cognitive-behavioural treatment programmes in reducing criminal recidivism. Journal of Experimental Criminology, 4,

60 Një gjetje e zakonshme në këto kërkime është shkalla e lartë e jo-përfundimit të programeve (kjo është e përbashkët për të gjitha programet e komunitetit dhe jo vetëm e programit mendo me parë). Normat për jo-përfundim të mendo me parë shkonin nga 62 në 72 për qind të atyre që janë urdhëruar nga gjykatat për të marrë pjesë në program. Edhe pse ka shenja se këto shifra janë përmirësuar që nga koha e kryerjes së studimit, këto gjetje duhet të ngrenë pyetje në lidhje me faktin nëse ofrimi i programeve duhet të rritet në mënyrë që të bindë më shumë të dënuarit për të përfunduar këto programe. 91 Pra si përfundim, agresioni është njëherazi një fenomen emocional, i sjelljes dhe konjitiv. Ndaj dhe për këtë arsye ato ndërhyrje që kanë për synim ta luftojnë duhet të mbajnë parasysh gjithashtu edhe këtë natyrë të tijën, shkruajnë autorët e programit, Goldshtein, Glik dhe Gibbs (1998, f. 2) 92. F. Programi ART Hipoteza themelore e punës që qëndron në programin ART është se sjellja agresive e të rinjve ka shkaqe të shumëfishta, disa të brendshme dhe disa të jashtme. Ndërmjet ndikimeve të jashtme, ndikimi i prindërve dhe i shokëve moshatarë është shumë i rëndësishëm. Ndërmjet atyre të brendshme, është mjaft evident fakti që tregon se kriminelët kronikë (me një përvojë të gjerë, me shumë akte agresioni) shfaqin pikë së pari, një mangësi të madhe në aftësi konjitive dhe sociale të cilat janë për personat shoqërisht të integruar, të nevojshme për të zhvilluar një sjellje prosociale efektive (domethënë, të prirur për nga e mira e përbashkët). Së dyti, janë mjaft impulsivë, kërkojnë t`i fitojnë gjërat menjëherë dhe në këtë gjë si dhe në të tjera më të largëta në kohë kanë vështirësi për të kontrolluar zemërimin apo inatin e tyre, duke i duruar me shumë vështirësi frustrimet. Së treti, në lidhje me vlerat, këta adoleshentë karakterizohen nga fakti se u përgjigjen rrethanave me një gjykim moral egocentrik, të prirur për nga plotësimi i nevojave vetjake pa marrë parasysh pasojat e sjelljes së tyre mbi të tjerët. 91 Hollin, C. R., & Hatcher, R. M. (2013). Working with young offenders. In K. D. Browne, A. R. Beech, and L. A. Craig. Assessments in forensic practice: A handbook. Chichester: John Wiley & Sons. 92 Goldstein, A. P., Glick, B. dhe Gibbs J.C. (1988). Aggression Replacement Training. Champaing, Ill.: Research Press. 50

61 Programi i trajnimit të menaxhimit të zemërimit ( ART ), është i ngjashëm në shumë aspekte me programin mendimit prosocial ky program ofron ushtrime të veçanta njohëse të sjelljes që kanë për qëllim për të zhvilluar proçeset e mendimit dhe qëndrimeve në lidhje me krimin dhe sjelljen kriminale të të dënuareve. Programi ART ndryshon nga programi i mendimit prosocial dhe programet e tjera pasi është një program për një vepër specifike. Kjo do të thotë se programi aplikohet për një grup të veçantë të të dënuarve. Siç dhe vete emri sugjeron, programi ART i drejtohet të dënuarve të cilët kanë shfaqur sjellje të dhunshme apo agresion dhe probleme me sjelljen. ART është projektuar fillimisht nga Profesor Arnold Goldstein në SHBA për përdorim për kategorinë të mitur të dënuar por është përhapur gjeografikisht dhe aplikohet tani për te dënuarit në të gjithë Amerikën e Veriut si dhe në vende të tilla si Britania e Madhe, Holanda dhe Suedia. Kjo eksperiencë tashmë është huazuar edhe nga Shqipëria. Përveç kësaj, përmbajtja e programit, është zhvilluar fillimisht për punën me fëmijët dhe adoleshentët dhe gjithashtu është përshtatur për përdorim për të dënuarit e rritur dhe ata me probleme mendore. Programi ART përbëhet nga tri pjesë. Çdo grup seancash përbëhet prej këtyre komponentëve dhe gjatë programit këto komponentë zëvendësohen me njëri-tjetrin në mënyrë që çdo komponent të prezantohet në mënyrë të barabartë. Tre komponentët janë shfaqja e aftësive, trajtimi i menaxhimit të zemërimit dhe trajtimi i arsyetimit moral. Secili prej tyre do të shpjegohet më në detaje. Shfaqja e aftësive. Bazuar në kuptimin që të dënuarve iu mungon shkathtësia personale, aftësia njohëse ndërpersonale dhe sociale, elementi i shfaqjes së aftësive është projektuar për t'u mësuar keqbërësve këto aftësi dhe ofron mundësinë për t i praktikuar dhe mësuar këto aftësi. Ofrimi i situatave konstruktive ndihmon të dënuarit për të transferuar të mësuarit e tyre në situata të jetës reale. Trajtimi mbi menaxhimin e zemërimit përbën shtyllën bazë të programit. Ky komponent trajton emocionet e të dënuarve dhe si këto lidhen me aftësinë e tyre për të kontrolluar (ose jo) zemërimin e tyre. Trajtimi i kontrolluar i zemërimit mëson teknikat e kontrollit të zemërimit. Qëllimi i këtij sesioni është t ju ofrojë të dënuarve 51

62 kurse alternative mbi veprimin në situata kur zemërimi i tyre më parë do të kishte rezultuar në dhunë dhe ofendim. Seksioni i arsyetimit moral ne këtë program siguron shkelësit me mundësinë për të sfiduar qëndrimet e tyre ndaj situatave të caktuara. Ndërsa komponentët e tjerë janë hartuar si elementë të sjelljes afektive, komponenti i arsyetimit moral është element i të menduarit. Kjo pjesë e programit ofron dilema morale të cilave të ndërtuara në kompleksitetin e tyre mund t ju jepet zgjidhje gjatë gjithë programit. Qëllimi i këtyre dilemave është për të sfiduar arsyetimin dhe rehabilitimin e shkelësve të përfshirë në program dhe për të ndihmuar ata të zgjedhin aftësitë e duhura për situatat në të cilat ata mund ta gjejnë veten në të ardhmen. Me aftësitë sociale mësohet të ngrihet shkalla e aftësisë së të rinjve për t u lidhur me të tjerët në mënyrë efikase. Aftësitë sociale mësojnë të dënuarin se ç duhet të bëjnë në vend që të dhunojnë. Në mënyrë plotësuese, ky program apo kjo teknikë i mëson ata çfarë nuk duhet të bëjnë. Nëse aftësitë sociale janë përbërësi i sjelljes në ART, kontrolli i zemërimit është përbërësi emocional. Qëllimi i tij është të mësojë vetëkontrollin përballë dëshirës për të dëmtuar dikë. Ndaj dhe të rinjve u mësohet të mos u përgjigjen provokimeve në mënyrë të dhunshme, por nëpërmjet një vargu përgjigjiesh që përfshijnë të kushtuarit vëmendje ndaj atyre që përmenden më poshtë: 1. Nxitësit (triggers) apo ngjarjet e jashtme që çojnë në vlerësimin konjitiv të brendshëm të individit dhe që japin si rezultat zemërimin. 2. Shenjat kinetike (lëvizjet) apo të një lloji tjetër, të brendshme, emocionale që tregojnë se individi po e lejon veten të kaplohet nga zemërimi (rrahje kardiake të përshpejtuara, muskuj të tendosur, etj.). 3. Reduktuesit apo teknikat e uljes së zemërimit të tilla si numërimi, marrja frymë thellë apo përfytyrimi i pasojave që vijnë nga të reaguarit me agresivitet përballë një situate provokuese. 4. Rikujtuesit (reminders) apo fjali (vetëudhëzime) që subjekti i thotë vetvetes për të riinterpretuar dhe ç aktivizuar nxitësit e brendshëm. 5. Përdorimi i aftësive sociale të përshtatshme ndaj zemërimit dhe agresionit. 52

63 6. Vlerësimi vetiak i përdorimit të vargut të mësipërm në aftësinë e tij për të kontrolluar emocionin e zemërimit. Rekomandohet pjesëmarrja nga gjashtë deri në tetë të dënuar për grup, ndonëse një numër më i ulët mund të jetë i dëshirueshëm nëse grupi i të dënuarve është shumë i vështirë për t u menaxhuar. Sfida kryesore e stafit të kujdesit social është motivimi i të dënuarve për të marrë pjesë në këto programe. Zakonisht në fillim të dënuarve u jepet një informacion themelor në lidhje me programin. Programi ART ka qenë subjekt i shumë studimeve vlerësuese për të testuar efektshmërinë e tij. Vlerësimet kanë raportuar rezultate pozitive në përputhje me qëllimet e programit si dhe rezultate në përmirësim të sjelljeve të tilla si normat e reduktuara të riarrestimeve, reduktim të recidivizmit dhe funksionim më të mirë të komunitetit. Kërkime të tjera kanë prezantuar rezultate të përziera, si psh. përmirësim në funksionet njohëse që synon ART por jo përfitime në ndryshimin e sjelljes. G. Programi Mbështetje, ndihmë dhe monitorim për personat që kanë varësi nga substancat narkotike. Targetgrupi janë personat përdorues të substancave narkotike, në konflikt me ligjin. Qëllimi i zbatimit të këtij programi është të arrihen rezultate konkrete në punën me persona me varësi nga substancat. Objektiva kryesore janë rehabilitimi i personave ish-përdorues të substancave për periudhën e qëndrimit në burg dhe riintegrimi i tyre në shoqëri. Grupi i punës i cili ndjek këtë program përbëhet nga mjeku (infermieri), psikologu, punonjësi social ose edukatori dhe punonjësi me uniformë. Në këtë program ofrohet ndihmë mjekësore (terapi medikamentoze), psikologjike dhe sociale. Trajtimi për këtë kategori bëhet bazuar në dhënien e mbështetjes psikologjike, trajtim i specializuar mjekësor, trajtim në grup, takime me familjarët, terapi okupacionale, ajrim dhe sport. Ecuria e këtij programi kontrollohet përmes matjes së indikatorëve në mënyre konstante për të parë arritjet dhe progresin e të dënuarit i cili ndiqet me program individual trajtimi për të dënuar me varësi nga substancat narkotike. Ecuria ndiqet dhe dokumentohet në raportin e vlerësimit psikologjik, faza e parë dhe faza e dytë. Në fazën e parë vlerësohet ecuria e ndjekjes duke mbajtur te dhëna mbi: 53

64 lloji i substancës së përdorur, kohëzgjatja e përdorimit, lloji i trajtimit të mëparshëm, nëse ka marrë, arsyet e fillimit të përdorimit të substancës, shkalla e varësisë fizike/ psikologjike, çrregullime psiko- emocionale prezente (shoqëruese), çrregullime të sjelljes, prezenca e simptomave fizike, funksionimi konjitiv dhe vlerësimi i nevojave (aplikimi i testeve). Vazhdimi i programit për personat me varësi nga substancat narkotike gjate fazës së dytë konsiston në trajtimin e temave: Menaxhimi i konflikteve, sjelljes agresive, komunikimi, etj. Për realizimin e këtyre temave do të organizohen grupe me persona, të cilët paraqesin këto lloj shqetësimesh. Në grupet e diskutimit do të merren shembuj konkrete, të cilët do të kenë si objektiv reduktimin e sjelljeve agresive, zgjidhjen e konflikteve, përdorimin e metodave të psikologjisë së njohjes dhe sjelljes për menaxhimin e emocioneve. Qëllimi është pjesëmarrja e sa më tepër personave, përpunimi dhe aftësimi në gjetjen e mënyrave më pozitive të të jetuarit. Çdo objektiv i arritur shënohet në dosjen psiko-sociale. Gjate fazës së dytë plotësohet dhe ecuria e përgjithshme e personit në lidhje me programin dhe trajtimi i mëtejshëm (përcaktimi i seancave të reja individuale/në grup). H. Program i individualizuar trajtimi për të rinjtë Ky program përmban të dhëna personale: emër/ mbiemër, datëlindja, vendlindja, vendbanimi, arsimimi, recidivist ose jo, masa e dënimit, vepra penale. Programi përmban historinë e rastit, përkujdesja nga të afërmit, raportet me ta; zhvillimi fizik e konjitiv, dëshirat, problemet; problemet shëndetësore; socializmi: sa i aftë është të krijojë marrëdhënie me të tjerët, shkalla e integritetit, ecuria në vazhdimësi, niveli i përshtatjes. Në varësi të të dhënave të marra gjatë intervistës paraprake përcaktohen dhe objektivat dhe ecuria e përgjithshme e të burgosurit në vazhdimësi ndaj programit të trajtimit të individualizuar. (Reagimi në këshillime individuale, në grup, aktivitete e veprimtari trajtuese). I. Program trajtimi për të dënuarit në prag lirimi Objektivi i programeve të trajtimit për të dënuarit në prag lirimi, është realizimi i suksesshëm i riintegrimit shoqëror për personat që përfundojnë dënimin, kjo si në 54

65 aspektin psiko-emocional ashtu edhe në atë social, si dhe shmangia e riciklimit të tyre në rrugën e kriminalitetit. Targetgrupi përbëhet nga personat që ndodhen në prag të lirimit e veçanërisht të dënuarit që kanë qëndruar në izolim për një periudhe të gjatë kohore. Kohëzgjatja e programit mund të varioje nga dy javë për personat me një dënim relativisht të ulët, në një muaj për të dënuarit që kane qëndruar për një kohe të gjate në izolim. Ndërkohe, periudha e realizimit të programit mund të diferencohet edhe në varësi te nevojave individuale të të dënuarve që përbejnë targetgrupin në fjale. Periudha e lirimit, megjithëse përben një moment të shumëpritur për shumicën e të dënuarve kërkon gjithsesi një ripërshtatje psiko-emocionale e sociale ndaj një ambienti të ri dhe një mënyre të re jetese veçanërisht për personat me dënim afatgjate. Megjithë informacionin e marrë dhe ruajtjen e kontakteve sociale me familjaret dhe te njohurit, qëndrimi i gjatë ne izolim, veçanërisht për të dënuarit afatgjatë, shkakton atrofi fizike e shpirtërore dhe mungesë të shprehive të domosdoshme sociale e të informacionit të freskët për të pasur orientimin e duhur në komunitetin jashtë burgut. Nga ana tjetër edhe kur ekziston predispozicioni i duhur i të dënuarit për t u përfshirë në mënyre aktive në proçesin e riintegrimit, në shumë raste komuniteti shoqëror nuk ofron mundësitë dhe burimet e duhura materiale e sociale për një person që ka qenë në izolim. I sapoliruari do të gjendet në shumicën e rasteve përballë një sërë sfidash te karakterit psikologjik e social që mund të lidhen me punësimin e tij, rindërtimin e raporteve familjare e sociale, sjellje paragjykuese e diskriminuese, mungesë besimi në vetvete etj. E gjithë kjo mori sfidash nëse nuk do të përballohet në mënyrën e duhur mund ta kthejë të dënuarin e porsaliruar në një potencial të mundshëm për t u rikthyer në rrugën e krimit dhe kjo e bën të domosdoshëm intensifikimin e punës dhe mbështetjes së stafit edukativ në periudhën e paralirimit të të dënuarit në mënyre që ai të mbështetet në mënyrë profesionale në proçesin e riintegrimit social. Problemet psiko-sociale me të cilat mund të ndeshet një person pas përfundimit të dënimit janë specifike për çdo individ në varësi të formimit të tij psiko-social, mundësive riintegruese që ofron ambienti jashtë burgut, etj. Megjithatë sipas një parashikimi teorik problemet kryesore që duhet të përballohen dhe të trajtohen në 55

66 periudhën e paralirimit të të dënuarit nga ana e stafit edukativ janë: vetëvlerësim i ulët i të dënuarit dhe mungesa e besimit në vetvete; i dënuari mund të ndihet konfuz dhe i paqartë në lidhje me të ardhmen e tij dhe mund të ketë paaftësi për të vlerësuar alternativat e mundshme; nivel i rritur ankthi dhe stresi që mund të pasojnë çrregullime të mëparshme psikologjike të cilat në këtë faze mund të përkeqësohen; perceptim i gabuar i botes përreth apo i njerëzve si jodashamires ose armiqësorë dhe reagim mbrojtës apo sulmues si pasojë e kësaj; frikë nga liria pa rregullat, të cilat brenda ambientit të burgut i ofronin një farë sigurie; përballja me një ambient paragjykues i cili shpeshherë mund të privoje ish të dënuarin nga mundësitë që iu ofrohen të tjerëve; mungesa e shprehive të domosdoshme për t u orientuar në ambiente të ndryshme sociale; marrëdhënie familjare të paqëndrueshme; mungese e mundësive reale për të realizuar procesin e riintegrimit, siç janë mungesa e një pune të qëndrueshme, e mjeteve të domosdoshme për një jetese normale etj, burime të pakta jetese dhe mbështetjeje si rezultat edhe i boshllëkut ligjor për trajtimin nga shteti të njerëzve të sapoliruar nga burgu. Ashtu si edhe gjatë pjesës tjetër të kohëqëndrimit në institucion, mënyra e organizimit të punës së stafit edukativ me të dënuarin që pret të lirohet, do të bazohet në zhvillimin e bisedave individuale dhe në organizimin e aktiviteteve në grup ku mund të jenë pjesëmarrës disa të dënuar në prag lirimi. Specialisti i kujdesit social gjatë realizimit të mbështetjes psiko-sociale individuale duhet të përqëndrohet në disa çështje kryesore por sigurisht që trajtimi nuk mund të jetë i unifikuar për të gjithë personat që përbëjnë targetgrupin në fjalë: ai duhet të jetë i diferencuar në varësi të nevojave individuale të çdo të dënuari. Gjatë zhvillimit të këshillimeve individuale me të dënuarin, stafi i Kujdesit Social duhet të ofrojë vazhdimisht suport për të, në rastet kur ky i fundit mund të përjetoje një nivel te rritur të stresit që mund t i paraprijë daljes nga institucioni dhe përballjes me një ambient të ri. Qëndrimi në izolim, veçanërisht nëse kjo ndodh për një kohë të gjate, krijon domosdoshmërisht mungesë informacioni në lidhje me ambientin jashtë burgut dhe zhvillimi social dhe gjithashtu mungesë të theksuar të shprehive sociale, duke krijuar kështu një paaftësi të të dënuarit për t u orientuar në një mjedis të ri dhe të panjohur. Në shumë raste, nga ana e personit që do të lirohet mund të ekzistojë i gjithë 56

67 disponibiliteti i duhur për t u përfshire në proçesin e riintegrimit, por megjithatë kjo kategori mund të përballet me një ambient i cili në praktike ofron mundësi të pakta veçanërisht për një person me një histori penale të caktuar. Për këtë arsye nga ana e stafit të Kujdesit Social duhet të disponohet dhe të përcillet tek i dënuari i gjithë informacioni i nevojshëm në lidhje me strukturat qeveritare apo të shoqërisë civile që mund ta ndihmojnë të dënuarin të pozicionohet në mënyrën e duhur në komunitetin, pjesë e të cilit do të jetë. Në varësi të nevojave individuale të çdo të dënuari, punonjësit e Kujdesit Social duhet të jenë në gjendje ta referojnë atë në struktura punësimi, arsimimi, trajnimi, etj., që mund ta ndihmojnë të dënuarin të realizojë potencialet e veta individuale. I sapoliruari duhet të referohet në strukturat e duhura që mund ta ndihmojnë atë dhe duhet të mësohet t u drejtohet këtyre strukturave në mënyrën e duhur si në rrugë verbale ashtu edhe në kontaktet me shkrim. Aktivitetet në grup do të realizohen me të dënuar në prag lirimi, targetgrup i cili mund të diferencohet edhe në bazë të nevojave dhe karakteristikave të veçanta siç janë: kohëzgjatja e qëndrimit në institucion; nevoja për punësim apo për mbështetje materiale; nevoja për arsimim, etj. Gjate zhvillimit të aktiviteteve në grup, punonjësi i Kujdesit Social synon zhvillimin tek të dënuarit të shprehive të domosdoshme për t u orientuar në situata sociale në të cilat ata do të përfshihen. J. Programi Mbështetje, psikologjike dhe monitorim i të miturve në konflikt me ligjin Targetgrupi janë të mitur ( vjeç) në konflikt me ligjin. Qëllimi i këtij programi është rehabilitimi social i të miturve në konflikt me ligjin. Qendra rehabilituese dhe riintegruese e Kavajes, është qendra e vetme ku mbahen të miturit e dënuar të cilët janë gjykuar dhe privohen nga liria për vepra të ndryshme penale. Në këtë institucion të miturit edukohen dhe bëhen gati të dalin në komunitet pas lirimit të tyre. Në këtë qendër ndodhen mesatarisht 40 të mitur. Instituti i të miturve Kavajë është ndërtuar në vitin 2009 me mbështetjen dhe investimin e Bashkimit Europian me një fond prej 2.7 milion Euro. Në këtë qendër trajtohen minorenë të moshave nga 14 deri në 18 vjeç. Ambjentet janë përshtatur në mënyrë për t i ardhur në ndihmë kësaj kategorie në drejtim të riintegrimit të tyre. Kjo është një qendër e cila nga organizmat 57

68 monitorues është cilësuar si një qendër bashkëkohore e cila plotëson kushtet optimale për trajtimin dhe edukimin e kësaj kategorie. Që nga viti 2010 këtë qendër e ka mbështetur organizata Save the Children përmes zbatimit të projektit promovimi i drejtësisë së të miturve. Riedukimi i kësaj kategorie fillon me përfshirjen e tyre në proçesin arsimor të detyruar 9-vjeçar. Mbrojtja e të drejtave të fëmijëve është një nga drejtimet më të rëndësishme të politikave shoqërore në Republikën e Shqipërisë. Parimi kryesor për të garantuar një trajtim human të fëmijëve është se legjisclacioni dhe cdo vendim që merr shteti ose institucionet, duhet të jenë gjithmonë në interesin më të lartë të fëmijës. Lloji i asistencës së ofruar për këtë kategori është psikologjike, edukative dhe sociale. Ecuria: Matje e indikatorëve në mënyrë konstante. (Dokumentimi në dosjen psikosociale). Programi individual i trajtimit përmban : të dhëna personale (emër/mbiemër, datëlindja, data e ardhjes në institucion, emri i specialistit që e trajton); historia e rastit; situata familjare, të afërmit që përkujdesen; nëse ka qenë i dënuar më parë? (Nëse po, specifiko detajet); zhvillimi fizik (a ka zhvillim fizik normal apo të vonuar në raport me moshën, a ka ndonjë problem shëndetësor të evidentuar?); zhvillimi konjitiv (A ka zhvillim konjitiv normal në raport me moshën, sa cilësor është diskutimi?); ecuria në veprimtaritë e përbashkëta (Si sillet me bashkëmoshatarët e tjerë? A ka talente, aftësi apo prirje të veçanta dhe ku duhet stimuluar, sa arsim ka dhe ç mendim ka mbi edukimin?); emocionaliteti (Shkalla e ankthit që përjeton, si reagon në situata stresuese, sa vetëvlerësim ka?); socializimi (sa i aftë është të krijojë marrëdhënie me të tjerët, me kë preferon të shoqërohet, si pozicionohet në grup (shkalla e integrimit,pranohet apo refuzohet nga të tjerët)?; aftësitë (Cilat janë pikat e tij të dobëta dhe të forta, Çfarë i pëlqen dhe çfarë jo?); aktivitetet argëtuese (a i pëlqen të marrë pjesë në aktivitete argëtuese, (si lojëra etj.), a shfaq interesa të veçanta?); marrëdhëniet me familjen (Si janë kontaktet e tij me familjen dhe të afërmit dhe sa e rëndësishme është për të familja, a interesohen familjarët për të? Cili është personi më i rëndësishëm në familje për të?) Ky program përmban objektivat, trajtimin dhe vlerësimin. 58

69 KAPITULLI III I. Trajtimi i të dënuarve me probleme të shëndetit mendor në Shqipëri Sistemi penitenciar shqiptar përfshin 331 individë me probleme të shëndetit mendor, nga të cilët 99 nën masën e trajtimit të detyrueshëm në një institucion të specializuar dhe 49 nën masën e sigurisë së trajtimit të përkohshëm në një institucion të specializuar. Pavarësisht progresit të arritur gjatë viteve të fundit, kushtet e jetesës mbeten në përgjithësi të vështira dhe standardet e trajtimit të personave me probleme të shëndetit mendor lënë vend për përmirësim. Si garanci e respektimit të plotë të të drejtave themelore të njeriut për personat me sëmundje mendore, në mjediset e burgut dhe të paraburgimit nevojitet monitorim i vazhdueshëm në drejtim të trajtimit të shëndetit mendor në sistemin penitenciar të vendit. Monitorimi i jashtëm i pavarur është veçanërisht i rëndësishëm duke marrë parasysh kapacitetet e limituara të Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve si dhe mungesën e një organizmi të pavarur për të kryer një punë të tillë monitoruese pasi inspektimi kërkon praninë e ekspertizës specifike si: mjekë, avokatë dhe psikologë. Monitorimi është i rëndësishëm gjithashtu në lidhje me vonesat aktuale të krijimit të Institucionit të Pare të Specializuar për të burgosurit me sëmundje mendore, i cili do të trajtojë pacientët sipas trajtimit të detyrueshëm dhe trajtimit të përkohshëm të detyrueshëm si dhe të burgosurit me probleme të shëndetit mendor. Në këtë kontekst, del si domosdoshmëri monitorimi i situatës së shëndetit mendor në mjediset penitenciare të vendit. Përmes monitorimit evidentohet situata dhe ofrohen rekomandime specifike për përmirësimin e kujdesit të shëndetit mendor në sistemin penitenciar. Të drejtat e të dënuarve me probleme të shëndetit mendor janë të njohura nga shumë instrumenta ndërkombëtare. E drejta për shëndet përfshin të drejtën për kujdesin e duhur shëndetësor si dhe të drejtat themelore për të jetuar në një mjedis i cili nuk gjeneron apo përkeqëson sëmundjen. Për fat të keq, pjesa më e madhe e sistemit të burgjeve në mbarë botën kanë dështuar në ofrimin e një mjedisi që nxit mirëqenien fizike dhe mendore të të burgosurve. Në shumë vende të botës të dënuarit përballen 59

70 me probleme të tilla si mbipopullimi, kushtet jo të mira higjenike, atmosferë rreziku real apo të perceptuar, etj. Kushte të tilla shkaktojnë stres, depresion dhe ankth, të cilat mund të zhvillohen në mënyrë serioze tek të dënuarit me probleme të shëndetit mendor, nëse nuk merren masat e duhura. Trajtimi i personave të privuar nga liria në institucionet e paraburgimit dhe në burgje kushtëzohet nga faktorë të karakterit ligjor, human, institucional etj. Ky trajtim fillon që në çastin kur personi ndalohet, shoqërohet ose arrestohet deri në përfundimin e vuajtjes së dënimit ose lirimit te tij. Në kontekst të këtij studimi para se të flasim për trajtimin e te dënuarve, është e nevojshme të trajtohet mënyra e vendosjes së të paraburgosurve dhe të dënuarve në një institucion, rastet e transferimit dhe pasojat që vijnë në të tilla raste. Vendosja e personave të privuar nga liria në një institucion paraburgimi, edukimi ose të vuajtjes se dënimit nuk lihet në dëshirën ose në zgjedhjen arbitrare të një personi, të një drejtuesi institucioni ose të parapëlqimeve të personit të privuar nga liria. Ligji nr 8328.dt "Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve", i ndryshuar, në nenet përcakton kategoritë e personave të dënuar që mund të vendosen në burgjet e klasifikuara sipas regjimeve të ndryshme ose në institucione të veçanta. Përveç rregullave të përgjithshme, ligji nr dhe Rregullorja e Përgjithshme e Burgjeve përcaktojnë kriteret e specifikuara që mbahen parasysh në vendosjen e një personi në institucion. Kriteret kanë të bëjnë me personin dhe objektivat e trajtimit të tij. Vendosja e të dënuarve në institucione kryhet duke marre për baze kritere të tilla, si mosha, gjinia, vepra e kryer dhe faktin nëse personi është përsëritës ose jo ndërsa Rregullorja e Përgjithshme e Burgjeve, në nenin te saj, përcakton kriteret bazë që duhen mbajtur parasysh në vendosjen e të dënuarve në një institucion, si afërsia e vendbanimit dhe nevoja e krijimit të lehtësive për trajtimin dhe integrimin e tyre (neni 21 i Rregullores). Trajtimi i të dënuarit me qëllim riedukimi kërkon që në përzgjedhjen e institucionit të dënimit të merren parasysh personaliteti i të dënuarit, sjelljet dhe qëndrimet e shfaqura në kohën e kryerjes së krimit dhe gjatë vuajtjes së dënimit, gjendja shëndetësore, fizike dhe mendore e tij. 93 V.K.M nr. 303, datë Për miratimin e Rregullores se Përgjithshme te Burgjeve 60

71 Meqënëse dënimi ka si qëllim përmirësimin gradual të të dënuarit, kuptohet se regjimi i vuajtjes së dënimit mund të ndryshojë duke kaluar në mënyre graduale, drejt një regjimi më të butë dhe të afërt me kushtet e një shoqërie të lirë. Prandaj, regjimi ndaj të cilit i dënuari nënshtrohet në fillimet e ekzekutimit të dënimit nuk mund të jete i njëjte me regjimin në përfundim të vuatjes së dënimit. Ndryshimi i regjimit realizohet nëpërmjet transferimit të të dënuarit. Koha, mënyra dhe rregullat e transferimit përcaktohen në mënyre te veçante me ligjin nr. 8328, date, , "Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve", i ndryshuar. Gjithnjë e më shume, organizmat monitorues vendas dhe të huaj dhe Gjykata Ndërkombëtare për të Drejtat e Njeriut, i kushtojnë rëndësi trajtimit të personave të dënuar dhe të paraburgosur në institucionit e vuajtjes së dënimit. Praktika e Gjykatës Europiane për të Drejtat e Njeriut (GJEDNJ) është e pasur me fakte të gjykimeve të cilësuara si torturë ose trajtime ç njerëzore ose poshtëruese dhe për rrjedhoje, shkelje e nenit 3 te Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, si dhe me rastet kur personave të ndaluar, të arrestuar dhe të dënuar nuk u ofrohet trajtimi i duhur 94. Pavarësisht nga regjimi dhe disiplina që i paraburgosuri ose i dënuari detyrohen të respektojnë në një institucion, ai/ajo është qenie njerëzore dhe duhet të trajtohet me dinjitet dhe humanizëm. Trajtimi i personit të dënuar me burgim synon drejt një trajtimi me tepër riedukues, sesa ndëshkues. Ligji "Për te drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve", në kreun III të tij, të titulluar "Trajtimi", jep qëllimin e trajtimit të të dënuarit në institucion. Sipas nenit 77, "Rehabilitimi social", për të dënuarit duhet të realizohet një trajtim që synon rehabilitimin social për integrim te tyre në jetën shoqërore". Trajtimi i të dënuarve duhet të bëhet sipas kriterit të individualizimit në përputhje me gjendjen dhe karakteristikat individuale të secilit të dënuar. Individualizimi bëhet duke verifikuar nevojat individuale dhe duke marrë parasysh kushtet dhe mjedisin në të cilin i dënuari ka jetuar, shkaqet edukative dhe shoqërore që e kanë larguar atë nga jeta normale. 94 Për me shume rreth praktikes se Gjykates Europiane per drejtat dhe trajtimin e te dënuarve me burgim dhe paraburgim botim i Qendrës Europiane, Këshillit tw Europes dhe Komisionit Europian, Tirane, 2005, f

72 Kur flasim për trajtimin njerëzor të të dënuarit, kemi parasysh aspekte të tilla, si: krijimin e kushteve fizike normale, trajtimin moral, zhvillimin e programeve të trajtimit dhe të riedukimit, garantimin e asistencës juridike, mjekësore, sociale, psikologjike etj. Ligji sanksionon se vëzhgimi, programi dhe realizimi i trajtimit behet nga administrata e burgut dhe në bashkëpunim me organet dhe institucionet shtetërore si dhe me ndihmën e organizatave joqeveritare dhe të individëve të veçante. II. Sfida e të punuarit me individë me probleme të shëndetit mendor Të burgosurit me nevoja të shëndetit mendor përbëjnë një grup veçanërisht të pambrojtur në burgje dhe kanë një grup kompleks nevojash që lidhen me mbrojtjen e të drejtave të njeriut, duke përfshirë sigurimin e kujdesit të duhur shëndetësor mendor. Përveç faktorëve të përmendur më sipër të cilët rrisin mundësitë që individët me probleme të shëndetit mendor të bëhen pjesë e sistemit të drejtësisë penale, këta të fundit duken se kanë dhe më pak akses në këtë sistem. Shpeshherë ata nuk informohen për të drejtat e tyre (në një pjesë të rasteve ata dhe mund të mos i kuptojnë këto të drejta me natyrë ligjore), stigmatizohen, diskriminohen dhe keqtrajtohen nga personat që përfaqësojnë sistemin e drejtësisë. Në mungesë të një ndihme të specializuar ligjore, ata mund të ndjehen të detyruar që të pranojnë veprën penale shumë më lehtë se të akuzuarit e tjerë. Ata mund të ndjehen të pambrojtur dhe fajësojnë veten edhe në ato raste kur janë të pafajshëm për veprën penale për të cilën akuzohen. Disa studime kanë treguar se shumica e të dënuarve me aftësi të kufizuara intelektuale janë më shpesh të dënuar për vepra penale, se grupet e tjera të popullatës së sistemit të drejtësisë penale. A. Kujdesi shëndetësor Në burgje zakonisht shërbimet e kujdesit shëndetësor dhe veçanërisht ato të shëndetit mendor, janë jashtëzakonisht të pamjaftueshme 95. Shërbimet shëndetësore në burgje 95 Raporti i posacëm i Avokatit të Popullit, mbi inspektimet e kryera gjatë vitit 2014 në burgje dhe spitalet psikiatrike. 62

73 janë shumë shpesh jo mirë të financuara dhe të pajisura me një staf që mbështetet më shumë te medikamentet për të menaxhuar simptomat e të dënuarve me probleme të shëndetit mendor, në vend të sigurimit të kujdesit ndër-disiplinor dhe mbikëqyrjes, të cilat kërkohen për këta të dënuar. Shqyrtimi i përshtatshëm dhe monitorimi i shëndetit mendor perceptohen si elementët kyç për trajtimin e suksesshëm të çështjeve shëndetësore. Në burgje, ky proçes nuk është i lehtë. Kur të dënuarit me probleme të shëndetit mendor transferohen, duhet të rivlerësohen dhe ripërcaktohen planet e trajtimit dhe mjekimit. Derisa ky proces të realizohet, mundet që trajtimi dhe mjekimi të ndërpritet e gjatë kësaj kohe vetë gjendja e të dënuarit/ës të përkeqësohet. Ligji ngarkon administratorin e institucionit për te siguruar kushtet, mjetet dhe personelin për mbrojtur shëndetin e të dënuarve (neni 31, paragrafi 2 i Ligjit). Nëpërmjet këtij shërbimi synohet jo vetëm diagnostikimi i sëmundjes dhe mjekimi i saj, por edhe parandalimi i sëmundjeve, sidomos i atyre infektive dhe furnizimi me ilaçe dhe pajisje mjekësore, (çdo institucion ka shërbim mjekësor 24-orësh). Krahas përfitimit nga shërbimi i institucionit, i dënuari ka te drejtë të kërkojë të kurohet nga mjekë të shërbimit dhe nga mjeku i vetë institucionit ose të përfitojë shërbim stomatologjik ne klinika jashtë institucionit. Në raste të tilla, vizita kryhet me miratim të drejtorit të burgut dhe shpenzimet paguhen nga vetë i dënuari por duhet të mbahet parasysh fakti nëse ekziston një mundësi e tillë. Me gjithë përmirësimet e bëra gjatë viteve të fundit, shërbimi shëndetësor ka nevojë të zhvillohet në drejtim të përmirësimit të infrastrukturës mbështetëse, kualifikimit të mëtejshëm të stafit ekzistues etj. Kujdesi ndaj personave me varësi ndaj lëndëve narkotike ose me probleme mendore vazhdon të jetë në fokus të trajnimeve kryesore që zhvillohen nga sektori i trajnimeve ne DPBSH, sektori i edukimit dhe organizatat të cilat mbështesin projektet sociale. Organikat e institucioneve kanë një staf të plotësuar mjekësor dhe shërbimi shëndetësor është në nivelin e duhur. Ekziston vetëm një spital burgu i cili ka 90 shtretër ndërkohe që në spitalin civil, seksionet për personat e arrestuar dhe që kane nevojë për trajtim mjekësor te specializuar, nuk plotësojnë te gjithë parametrat e duhur të sigurisë dhe të shtrimit. Të burgosurit që konstatohen se vuajnë nga 63

74 çrregullime të rënda mendore dërgohen në afatin më të shkurtër në institucione të përshtatshme psikiatrike për trajtimin e tyre me qëllim garantimin e trajtimit dhe të kujdesit mjekësor të specializuar. Gjithashtu në varësi të kushteve materiale dhe të infrastrukturës që disponon, institucioni dhe sistemi i burgjeve merr të gjitha masat për trajtimin e të burgosurve, që konstatohet se vuajnë nga çrregullime mendore në njësi të specializuara pranë sistemit të burgjeve ose për kurimin e tyre në institucione psikiatrike e mjekësore të specializuara për këtë qëllim. Si rregull, ushqimi i të dënuarve sigurohet nga administrata e burgut. Sipas nenit 27 të ligjit, ushqimi duhet të jete i mjaftueshëm, i përshtatshëm për moshën, gjendjen shëndetësore, punën, klimën dhe stinën. Të dënuarit mund të konsumojnë ushqime të siguruara tërësisht ose pjesërisht me të ardhurat e tyre ose të sjella nga familjarët ose ushqime të blera në njësinë e tregtimit të institucionit. Rregullorja e brendshme e çdo institucioni përcakton shpeshtësinë e furnizimit me ushqime nga familjaret, llojet e ushqimeve të lejuara, produktet ushqimore që mund të blejë i dënuari me të ardhurat e veta (neni 27, paragrafi 2 dhe 3 i rregullores). Ligji dhe rregullorja mundëson që të dënuarit mund të kërkojnë një diete të veçante për shkak të sëmundjes së tyre ose të besimit fetar (neni 26, paragrafi 5 dhe 7, i Rregullores). Në raste të tilla mbahen parasysh edhe mundësitë praktike që ka institucioni. Në rastet kur i dënuari punon, ai ka të drejtën e një ushqimi suplementar pasdite. Lloji i ushqimit përcaktohet nga mjeku dhe është në përshtatshmëri me punën e kryer (neni 26, paragrafi 4 i Rregullores). Rregullorja lejon edhe funksionimin e lokaleve për tregtimin e sendeve të lejuara për mbajtje dhe përdorim nga të dënuarit (neni 26, paragrafi 8 i Rregullores) 96. Organizatat vëzhguese të të drejtave të njeriut, si: Amnesty International, Komiteti Europian për Parandalimin e Torturës dhe të Trajtimit ose Ndëshkimit ç njerëzor dhe Poshtërues (KPI), Avokati i Popullit, Komiteti Shqiptar i Helsinkit, Komiteti i Parandalimit të traumës, etj, kanë konstatuar se gjatë viteve të fundit kërkesat e ligjit 96 Rregullores së Përgjithshme të Burgjeve të miratuar me VKM Nr. 303 Prot. datë të ndryshuar me VKM Nr. 187 Prot datë Për disa shtesa dhe ndryshime në vendimin Nr. 303 Prot. datë , të Këshillit të Ministrave 64

75 për cilësinë e ushqimit nuk zbatoheshin. Jo vetëm norma e ushqimit linte për të dëshiruar por edhe mjediset dhe pajisjet e kuzhinave ishin të papërshtatshme. Gjendja ishte më e rëndë në vendet e paraburgimit. Ne vitin 2008, hyri në fuqi norma e re e ushqimit e cila rrit sasinë e kalorive që duhet të ketë ushqimi i të dënuarve çdo ditë Norma ushqimore, në bazë të urdhrit të përbashkët të Ministrit të Drejtësisë nr. 104/5 datë dhe Ministrit të Shëndetësisë, nr. 205/3 datë , u realizua në muajin qershor Norma me të cilën trajtohen të burgosurit, që prej vitit 2007, është si më poshtë: k/kal për të dënuar të papunësuar dhe të mitur k/kal për të dënuar të punësuar; k/ kal për të dënuar të sëmurë Këto janë normat ushqimore që zbatohen edhe në vendet e Bashkimit Evropian. Duke vlerësuar rëndësinë që ka ajrimi për jetën e një personi të privuar nga liria, ligji në nenin 24 të tij rregullon në mënyre të detajuar këtë të drejte. Sipas ligjit, të burgosurit kanë të drejtë të dalin në ajrim çdo dite, përfshirë dhe ditë si e shtuna dhe e diela si dhe festat zyrtare. Koha minimum e daljes në ajrim është 2 orë. Dalja më pak se dy orë është shkelje e ligjit. Të dënuarit qëndrojnë në ajrim në grupe, në mjedise të caktuara, dhe vetëm në raste izolimi mund të dalin vetëm (neni 28 i ligjit dhe neni 24 i Rregullores). Pavarësisht nga numri i të dënuarve në institucion, koha e ajrimit nuk mund të ulet nën nivelin e dy orëve. Si përfundim mund të themi se duhet të merret në konsideratë fakti se shërbimet efektive të kujdesit shëndetësor mendor, kërkojnë ekspertizën e një sërë profesionistësh duke përfshirë psikiatër, psikologë, punonjës socialë, infermierë, terapistë, etj. për t u siguruar kujdes të individualizuar të dënuarve me këto probleme. 97 Urdhwr nr 104/5, Ministria e Drejtwsisw. 98 Raporti i posacëm i Avokatit të Popullit, mbi inspektimet e kryera gjatë vitit 2014 në burgje dhe spitalet psikiatrike. 65

76 B. Siguria Humanizmi në trajtimin e personave të paraburgosur dhe të dënuar varet shumë nga kushtet fizike në të cilat mbahet personi. Madje, kohët e fundit, praktika e Gjykatës Europiane për të Drejtat e Njeriut ka trajtuar ankesa për mbajtje të personave të arrestuar dhe të dënuar ne kushte jo të përshtatshme, trajtime ç njerëzore dhe poshtëruese dhe, sipas gjykimit te saj, është shkelur neni 3 i Konventës. Për të garantuar këtë formë institucionet e paraburgimit, të vuajtjes së dënimit me burgim ose të ekzekutimit të masave mjekësore, duhet të plotësojnë një minimum standardesh që të mundësojnë jetesën normale të personit të dënuar. Kur flasim për kushtet fizike, fjala është për hapësirat e mjaftueshme, ndriçimin, higjenën dhe mjediset e nevojshme për ushtrimin e veprimtarive profesionale nga ana e të dënuarve dhe të paraburgosurve. Në vendin tonë, mjediset e institucioneve të paraburgimit dhe të ekzekutimit të dënimit me burgim, te trashëguara nga e kaluara, nuk janë të përshtatshme dhe nuk u përgjigjen standardeve të kërkuara. Duke mbajtur parasysh këtë gjendje, ligji "Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve", i ndryshuar, ne kreun e trete të tij, të titulluar "Kushtet e jetesës në institucion", kërkon që ndërtesat e institucioneve të ekzekutimit të vendimeve penale me burgim duhet të projektohen, të ndërtohen ose të rikonstruktohen, në mënyre që të plotësojnë kërkesat për një jete normale dhe të kenë hapësira të mjaftueshme për zhvillimin e veprimtarive të përbashkëta si dhe të plotësojnë kërkesat individuale të të dënuarve ose të paraburgosurve (neni 23 i ligjit). Individët me probleme të shëndetit mendor janë disa herë më të rrezikuar se popullata tjetër për të përjetuar shkelje të të drejtave të njeriut. Në institucionet e mbyllura, duke përfshirë burgjet, ky rrezik rritet edhe më shumë. Studimet kanë treguar se ata janë shumë vulnerabël ndaj sulmeve seksuale dhe dhunës nga të burgosurit e tjerë. Ata kanë vështirësi në të kuptuarit e rregullave të burgut, mund të jenë të frikësuar nga stafi apo të jenë nën presionin e të burgosurve të tjerë në kryerjen e akteve të cilët janë të dëmshëm për ta ose që bien ndesh me rregulloret e brendshme të burgut. 66

77 Në fillimet e jetës si të dënuar, disa nga ata mund të demonstrojnë sjellje shkatërruese, agresioni dhe dhune. Të tjerët thjesht mund të refuzojnë të ndjekin urdhrat rutinë, pa asnjë arsye të dukshme. Në këto raste, disiplina e brendshme ndërhyn duke parashikuar edhe izolimin e shkelësve të rregulloreve. Si rezultat, të dënuarit me probleme të shëndetit mendor që shpesh i thyejnë rregullat vendosen në këto njësi, gjë e cila është jashtëzakonisht e dëmshme për mirëqënien e tyre mendore. Në situata të tilla, të dënuarit mund të kryejnë veprime për të dëmtuar veten deri në vetëvrasje. Shkeljet e shpeshta disiplinore dhe dënimi i tyre mund të çojë në akumulimin e vlerësimeve jo pozitive mbi sjelljen për të dënuarit me probleme të shëndetit mendor. Këto vlerësime ndikojnë në uljen e dënimit apo në mundësitë për të përfituar nga dënimet alternative. III. Rehabilitimi i të dënuarve nëpërmjet kujdesit social Shërbimi i rehabilitimit social në institucion është përgjegjës për kryerjen e studimeve, realizimin e procesit edukativ dhe bashkërendimin e aktiviteteve sociale, riaftësuese, riedukuese dhe kualifikuese të të dënuarve. Shërbimi përbëhet nga psikologë, punonjës socialë, mësues, instruktorë profesionistë dhe të edukimit fizik si dhe nga specialistë të tretë, të autorizuar nga organi kompetent në burgje. Personeli i edukimit luan rol të rëndesishëm në çastin e pranimit të të dënuarit në institucion, për klasifikimin dhe ndarjen e tyre në grup, për ndjekjen e ecurisë së rehabilitimit të personit, për dhënien e masave disiplinore, për vlerësimin e vazhdueshëm të tij dhe për përgatitjen për lirim, për të mbajtur lidhjet me familjen, për t'u kujdesur për të dënuarin me probleme te veçanta si ndaj të dënuarve të mitur, të dënuarave - nëna me fëmijë etj. Përveç përkujdesit social të ofruar nga shërbimi i edukimit në institucion, shërbime të tilla ofrohen edhe nga specialistë jashtë institucionit, gjithnjë në marrëveshje dhe me miratim të drejtuesit të institucionit. Shërbimet sociale janë një lloj shërbimi i ri, jo vetëm në sistemin e burgjeve, por edhe jashtë tij. Aktualisht në të gjithë sistemin punojnë rreth 126 specialistë në sektorët e edukimit. Puna e shërbimeve, sa kohë ka filluar është shume e mirë, por ka ende shume për të bëre në këtë drejtim. Për shkak të mjediseve të kufizuara, përvojës së pakët të këtyre shërbimeve, të mbipopullimit në burgje, etj, asistenca sociale ndaj 67

78 të dënuarve nuk është ende në nivelin e duhur dhe në përputhje me nevojat e personave të dënuar. A. Sektorët e Kujdesit të Veçantë Hapja e seksioneve të kujdesit të veçantë është aplikuar për herë të parë në Prill të vitit Ky është ishte një projekt pilot, që filloi në IEVP Fushë-Krujë, Ali Demi, Lezhë, Peqin (për personat me probleme të shëndetit mendor), Vlorë dhe Durrës (për personat me varësi nga droga).programi i të burgosurve në këto seksione, përfshin kryesisht shërbim psiko-social dhe terapi intensive, me qëllim rehabilitimin e personave me çrregullime mendore dhe atyre të cilët kanë vartësi nga substancat narkotike. B. Programet e riedukimit social të të dënuarve Për një periudhe të gjate puna e të dënuarve është trajtuar si forme ndëshkimi. Të dënuarit, jo vetëm kane kryer punë të renda dhe pa shpërblim por kanë qenë edhe të pambrojtur në pune. Sot, shume legjislacione e trajtojnë punën si një veprimtari okupacionale të mirë që realizon disa funksione si atë afektiv, humanitar dhe riedukues. Administrata e institucionit e realizon riedukimin social të të dënuarve nëpërmjet formave të ndryshme, nder të cilat puna zë vendin kryesor. Ne fakt, ligji shqiptar, konkretisht ligji "Për te drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve, rregullon në mënyre të detajuar parimet kryesore të organizimit të punës në burgje por në praktikë, ka shumë vështirësi. Sipas ligjit, të gjithë të dënuarve u njihet e drejta për punësim. Aktualisht, referuar statistikave të DPB-së për muajin tetor 2015 numri i të punësuarëve është 546 të punësuar në total. Qëllimet e punësimit të të dënuarve përshkruhen ne nenin 32 te ligjit "Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve. Objektivat e trajtimit përfshijnë arsimimin, formimin profesional, zhvillimin e aftësive te tjera individuale dhe kanë si qëllim rikrijimin e aftësive për t'i integruar të dënuarit në shoqëri. Gjithashtu, edhe në nenin 34 të ligjit të sipërcituar si dhe në nenin 83 të Rregullores thuhet se puna nuk ka karakter dënimi. Kur flasim për punën, duhet të bëjmë dallimin midis punësimit të personave 68

79 të dënuar me burgim dhe dënimit që jep gjykata për punë në interes të publikut (neni 63 i Kodit penal) 99. Në rastin e fundit, puna nuk është një e drejte, por detyrim për të dënuarin dhe mospërmbushja e saj sjell si pasojë konvertimin e këtij dënimi në dënim me burgim. Koha e këshillimit dhe terapisë Duke iu referuar të dhënave statistikore të tre viteve të fundit, koha e këshillimit dhe terapisë është rritur nga 1.6 orë në muaj për çdo të burgosur në 2007, në 2 orë në muaj në 2008 dhe 2.5 orë në muaj në 2009, kohë e cila vijon të shtohet sipas specifikave individuale dhe grupeve të trajtimit të të dënuarëve dhe të paraburgosurve. Rritja e orëve të këshillimit dhe terapisë, ka efekt mjaft pozitiv në lehtësimin e gjendjes psikologjike dhe shpirtërore të personave me liri të kufizuar. Ajo ndikon në uljen e stresit dhe tensionit që ka një person, në kushtet kur kontakti me botën e jashtme është i kufizuar si dhe merret më shumë informacion individual mbi gjendjen e personit. Në vitin 2010 është implementuar për herë të parë Plani i Vuajtjes së Dënimit dhe Riintegrimit dhe është trajnuar i gjithë stafit social i burgjeve për zbatimin e këtij formati, hartimi i të cilit shërben si orientim i të gjithë punës rehabilituese që do të kryhet me të burgosurin gjatë periudhës së vuajtjes së dënimit. Janë hartuar një sërë programesh si menaxhimi i stresit, komunikimi, efektet negative të përdorimit të lëndëve narkotike, harmonizimi i marrëdhënieve me të afërmit, etj. Kryesisht këto programe, janë aplikuar tek të miturit dhe gratë, si kategoritë më vulnerabël. Duke filluar nga viti 2010, janë hartuar dhe implementuar 12 module programesh të trajtimit individual për kategori të ndryshme personash me liri të kufizuar. Temat kryesore të programit përfshinin: a) mendimi prosocial (Të rinjtë); b) dhuna Gjinore; c) heroina, kokaina dhe drogat sintetike; d) parandalimi i vetëvrasjeve; e) personat me aftësi të kufizuar; f) të rinjtë vjeçar (Modul respekti); g) trajnim për reduktimin e agresivitetit (ART), menaxhimi i zemërimit, abuzimi me alkoolin; h) disa programe para lirimit, etj. 99 Kodi penal i Republikës së Shqipërisë, botimi I QPZ, tetor 2010, fq 46 69

80 C. Riedukimi i të dënuarve nëpërmjet programeve të edukimit arsimor Përveç punësimit, riedukimi i të dënuarve bëhet edhe nëpërmjet programeve shkollore të formimit profesional dhe atij social. Arsimimi. Studime të ndryshme kane treguar se pjesa më e madhe e të dënuarve dhe të paraburgosurve janë me arsim të ulet ose me arsim të papërfunduar. Statistikat zyrtare të Drejtorisë tregojnë se pjesa më e madhe e personave që kryejnë krime, kanë nivel të ulët arsimor (pa arsim, arsim fillor ose tetëvjeçar, të papërfunduar ose të përfunduar 100. Grafiku i mëposhtëm tregon arsimin e të dënuarve në I.E.V.Penale të ndryshme. Figure 4. Arsimimi i të dënuarve. Rehabilitimi social i tyre nuk mund te realizohet pa arsimimin e tyre. Kjo mund të bëhet me ane të organizimit të shkollës që është e detyrueshme për të miturit dhe kurseve profesionale. Sipas statistikave të muajit Tetor 2015, në burgjet shqiptare ndjekin arsimin formal 190 të dënuar dhe të paraburgosur dhe rreth 10 të dënuar ndjekin arsimin informal në I.E.V.P Durrës 101. Organizimi i kurseve dhe i mësimdhënies bëhet nga edukatorë të institucionit ndërsa mësimdhënia bëhet me mësues të vetë institucionit ose të jashtëm, që mund të punojnë falas ose me shpërblim. Shkollimi bëhet në institucione jashtë burgut (neni 81 i Rregullores se përgjithshme e burgjeve ka shkuar shumë përpara duke parashikuar arsimimin e mesëm dhe të lartë për të dënuarit. Arsimimi i të dënuarve 2% 4% 22% 51% 21% Pa arsim I ulet 8-vjecar Mesem Larte 100 Sistemi penitenciar shqiptar, Drejtoria e Pergjithshme e Burgjeve, Prill Po aty 70

81 Përveç arsimit formal, në disa I.E.V.Penale zhvillohet arsimi joformal i ndjekur ky proçes nga specialistet e edukimit në sektorët përkatës. Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve i ka kushtuar një vëmendje të veçante dhe formimit profesional të të miturve të vendosur në Institutin e të Miturve Kavajë dhe në I.E.V.Penale Jordan Misja. a. Formimi profesional. Sipas nenit 37 të ligjit, të gjithë personat nën moshën 25 vjeç duhet t'u nënshtrohen Të mitur Kompjuter Punë me dru Elektrik Hidraulik Guzhinier Anglisht Gra Kujdestari fëmijësh Asistencë sociale Të rritur Anglisht Italisht Hidraulik Elektrik Punë me dru Berber Turizëm familjar Guidë turistike programeve formimit dhe të kulturor profesional. Ligji "Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve, i ndryshuar, nxitjen favorizimin ndjekjes së studimeve profesionale, duke përdorur kurset me korrespondencë. kërkon dhe e Figure 5. Llojet e kurseve profesionale të ofruara në IEVPenale. Neni 82 i Rregullores parashikon se përgatitja profesionale mund të realizohet brenda institucionit nga vetë edukatorët kur ata kane aftësitë dhe njohuritë e duhura ose edhe jashtë institucionit duke shfrytëzuar profesionistë që punojnë vullnetarisht ose me pagesë. Ne fakt, programe të tilla janë ende pak të zbatueshme në burgjet shqiptare për shkak të mjediseve të pamjaftueshme dhe mungesës se fondeve të nevojshme si dhe problematikave të vazhdueshme nga ana e Zyrave Rajonale Profesionale në mosparaqitjen e mësuseve për shkak të mungesës së fondeve. Organizata ose shoqata të të drejtave të njeriut dhe fetare, vendëse dhe të huaja, kanë ndërmarre disa nisma 71

82 nëpërmjet të cilave ofrohen kurse të ndryshme për personat e dënuar, si parukeri, rrobaqepësi. Kurset e formimit profesional të zhvilluara nga institucioni dhe në bashkëpunim me organizatat jo qeveritare janë të shumta dhe gjithëpërfshirëse që sigurojnë mundësinë e formimit të të dënuarve me qëllim kryesor rehabilitimin e tyre në jetën sociale gjatë dhe pas dënimit. D. Trajtimi social edhe pas lirimit Trajtimi i personit të dënuar përfshin përgatitjen e tij për lirim dhe integrimin e tij në shoqëri. Kjo përgatitje është e shumëllojshme, duke filluar nga ndryshimi i regjimit të institucionit ku ai vuan dënimin, zbatimi i programeve të veçanta që përgatisin lirimin e tij, mbështetja e proçesit të lirimit sidomos dhënia e mjeteve të nevojshme materiale dhe monetare të dënuarve që nuk i kanë mundësitë. Kështu, sipas nenit l5 të ligjit "Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim e të paraburgosurve", i ndryshuar, i dënuari të cilit i kanë mbetur më pak se 2 vjet burgim për të vuajtur dhe ka treguar një sjellje të mirë, transferohet nga burgu i sigurisë së zakonshme në burgun e sigurisë së ulët. Administrata e burgut harton dhe zbaton, jo më vone se 6 muaj nga dita e lirimit, një program të veçante trajtimi të personit duke komunikuar me të dhe diskuton problemet me të cilat ai do të përballet pas lirimit, studion mundësitë e zgjidhjes së tyre dhe për këtë, bashkëpunon me organet e qeverisjes vendore. Një rol të veçante në këtë proces luan shërbimi i provës. Në rast se i dënuari që përfundon vuajtjen e dënimit, nuk ka mjete financiare dhe veshmbathje, institucioni është i detyruar ta pajise atë me mjete monetare, sende ushqimore për ditën e udhëtimit dhe veshmbathjen e nevojshme sipas stinës dhe klimës. Kur personi nuk ka se ku të shkoje, ai mbahet në institucion derisa të gjendet një zgjidhje për të cilën personi i liruar pajiset me një vërtetim lirimi dhe me të gjitha informacionet e tjera lidhur me formimet profesionale, sjelljen e tij. 72

83 Studimi mbi prevalencën dhe incidencën e problemeve të shëndetit mendor në Sistemin e Burgjeve I. Faza përgatitore Hartimi i pyetësorit do të shërbejë për analizimin e kushteve që ndikojnë në përmirësimin e sjelljes së të dënuarve me qëllim rehabilitimin e tyre dhe përmirësimin e sjelljes së tyre në të ardhmen. Në kërkimet sasiore metodat përshkruhen në detaje në mënyrë që kërkues të tjerë të kenë mundësi të përsërisin studimin, dhe, nëse arrihen të njëjtat rezultate, kemi besimin që rezultatet e përfituara të jenë të qëndrueshme. (Vanderstoep et al. 2009) 102. Analizimi i të dhënave u bë duke u bazuar në metodën e statistikës deskriptive (përshkruese) dhe inferentiale (përgjithësuese), të korrelacionit dhe regresionit. Pyetësori ka 80 variabla në 4 sfera. II. Objektivat e anketimit, Qëllimi i Studimit Me qëllim vërtetimin e hipotezës kryesore nëse privimi i lirisë ndikon në krijimin, avancimin dhe shtimin e rasteve të të sëmurëve mendorë në sistemin e burgjeve, të ngritur në këtë studim, do të realizohet një pyetësor i cili do të shërbeje për të mbledhur informacion mbi gjendjen e shëndetit mendor të të burgosurve. Duke qenë se mundësia e zhvillimit të pyetësorit në të gjitha I.E.V.Penale në Shqipëri kërkon një punë të madhe dhe kosto administrimi, u përzgjodh vetëm Institucioni i Vecantë i Kujdesit Shëndetësor të Burgjeve. Objektivi specifi i këtij studimi do të jetë: vlerësimi i cilësisë së ofrimit të shërbimit në lidhje me nevojat specifike të të dënuarve dhe të paraburgosurve, të cilët kanë shfaqur probleme me 102 Vander Stoep, Elizabeth McCauley, Cynthia Flynn, and Andrea Stone (2009). Thoughts of Death and Suicide in Early Adolescence. Suicide and Life-Threatening Behavior: Vol. 39, No. 6, pp

84 shëndetin mendor gjatë pranimit në institucion, ose gjatë qëndrimit në ambjentet e burgut dhe të paraburgimit. Evidentimi i gjendjes psikologjike si ankthi, depresioni dhe çrregullime të tjera mendore për të gjithë kampionin në Institutin e Veçantë Shëndetësor të Burgjeve. Ekzaminimi i prevalencës së problemeve të shëndetit mendor të të dënuarve në Institutin e Veçantë Shëndetësor të Burgjeve. Evidentimi i problematikave mbi parandalimin e rasteve të vetëvrasjeve brenda ambjenteve të burgut. Evidentimi i lidhjes midis depresionit dhe varësisë ndaj drogës dhe pijeve alkoolike. III. Kampioni/ shëmbulli I.V.SH.Burgje Të intervistuar: 45 (41 të rritur dhe 4 të rinj të dënuar) 7 (nga 7 të shtruar) të dënuar të cilët kanë kryer tentativë suicidale. 10 (nga 10 të shtruar) të dënuar ish-përdorues të substancave narkotike Data e plotësimit 23-28/09/2015 Kampioni: rastësor I.V.SH.Burgjeve ka një kapacitet zyrtar prej 99 personash. Në I.V.SH.Burgjeve trajtohen të dënuar me masë sigurie "mjekim i detyruar, me masë "shtrim i përkohshëm dhënë nga gjykatat respektive, dëshmitarë proçesi gjyqësor në gjykim dhe të dënuar që presin të kryejnë ekspertizën mjeko-ligjore. Pjesa tjetër e të dënuarve/ paraburgosurve që gjenden në këtë institucion, sillen për trajtim më të specializuar sipas patologjive të ndryshme. Shërbimi kryesor në I.V.SH.B është ai i kujdesit shëndetësor dhe psiko-social. Në këtë institucion gjenden 51 të sëmurë mendorë, nga të cilët 19 persona me masën mjekim të detyruar dhe 23 me masë shtrim të përkohshëm. Godina e këtij institucioni është e ndërtuar para shumë vitesh dhe investimet për rikonstruksionin e saj kanë qenë të rralla. Kohët e fundit është investuar në riparimet e ambjentit të administratës dhe në riparimin dhe hidroizolimin e jashtëm të godinës. 74

85 IV. Analiza e pyetësorëve, përgjithësimi i rezultateve A. Sesioni i parë: të dhëna të përgjithshme Në këtë sesion të parë janë hartuar pyetje, ku përmes përgjigjieve kërkohet të merret një informacion i përgjithshëm, mbi gjininë, moshën, kohëzgjatjen e dënimit, llojin e veprës penale të kryer, informacion mbi njohjen e të drejtave dhe detyrimeve, pjesëmarrjen në aktivitete, pjesëmarrjen në këshillimet në grup dhe individuale si dhe përfshirjen e të dënuarve në aktivitete të tjera rehabilituese. Rubrika e parë dhe e dytë e pyetësorit është plotësuar nga 45 të dënuar dhe të paraburgosur të cilët kanë masa mjekimi të detyruar ose janë të vendosur në IVSHB për mjekim të përkohshëm. Rubrika e tretë është plotësuar vetëm nga të dënuar të cilët kanë kryer tentativë vetëvrasjeje. Ndërsa rubrika e katërt është plotësuar nga të dënuar të shtruar në IVSHB të cilët trajtohen me program individual trajtimi si ishpërdorues të substancave narkotike. Plotësimi i pyetësorëve është bërë në mënyrë rastësore, që do të thotë se në pyetësor janë përfshirë si të dënuar me masën shtrim të përkohshëm të cilët janë të shtruar për ekzaminim të mëtejshëm për probleme të ndryshme shëndetësore dhe të dënuar ose të paraburgosur me masën mjekim i detyruar. Në momentin e plotësimit të pyetësorëve, referuar statistikave të IVSHB, për muajin Shtator 2015 rezultojnë 57 të dënuar dhe të paraburgosur të shtruar për hospitalizim në këtë qendër spitalore. Grafiku i mëposhtëm tregon numrin e të dënuarve të cilët kanë plotësuar këtë pyetësor sipas gjinisë: 7 m f 39 Figure 6. Të dënuar të cilët kanë qenë pjesëmarrës në këtë pyetësor sipas gjinisë. 75

86 Gjatë vitit 2015 deri në datën , në IVSHB janë regjistruar rreth 269 shtrime. Nga këto shtrime, 57 prej tyre ndiqen rregullisht me dosje në IVSHB. Lidhja midis moshës dhe sjelljes kriminale është një ndër çështjet më të rëndësishme në kriminologji. Referuar paradigmës së Hirschi dhe Gottfredson-it103, të cilët kanë argumentuar se kurba J e përmbysur (Lakorja J është termi i përdorur në disa fusha të ndryshme për t'iu referuar një shumëllojshmërie të palidhur që formon një diagramë në formë J-je, ku një kurbë në fillim bie, por pastaj ngrihet më e lartë se në pikën e fillimit) dhe lidhja midis moshës dhe krimit është konstante, e pashpjegueshme me variablat e shkencave sociale dhe nuk përfshin ndërveprimin midis moshës dhe ndonjë variabli që shpjegon ose lidhet me krimin. Nga të dhënat e pyetësorit rezulton se kategoritë e moshës vjeç dhe vjeç janë ato të cilat zënë një përqindje të konsiderueshme të të dënuarve të cilët kanë kryer një vepër penale. Tabela 1.Numri i të dënuarve sipas grupmoshës. Mosha N (n) Përqind Referuar të dhënave statistikore të vjeç vjeç vjeç vjeç vjeç % publikuara në ëebfaqen zyrtare të Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve, rezulton se të dënuarit të cilët kanë kryer vepra penale, të grupmoshës vjeç, janë në numër më të lartë krahasuar me kategorite e tjera të grupmoshave. Kështu referuar tabelës janë gjithsej 789 të dënuar të cilët janë të grupmoshës vjeç, duke vijuar me kategorinë vjeç, ku vuajnë dënimin 641 të dënuar. 103 Michael Gotteredson & Travis HInscm, A gjeneral theory of crime(1990); Travis Hirschi & Michael Gottfredson, Age and the Explanation of Crime, 89 AM. J. Soc. 552 (1983). 76

87 14-16 vjec 16 < 18 vjeç 18 < 21 vjeç 21 < 25 vjeç 25 < 30 vjeç 30 <40 vjeç 40 <50 vjeç 50 < 60 vjeç 60 < 70 vjeç vjeç Përqindja e të dënuarve që kanë kryer vepër penale sipas grupmoshës 11% 9% 11% 31% 38% vjec vjec vjec vjec vjec Figure 7. Përqindja e të dënuarve që kanë kryer vepër penale sipas grupmoshës. Siç edhe mund të evidentohet nga të dhënat e pyetësorit dhe nga statistikat zyrtare të Drejtorise së Përgjithshme të Burgjeve, mund të dalim në konkluzionin se grupmosha e cila është e predispozuar për të kryer një vepër penale është ajo midis intervalit të vjeç dhe vjeç. Tabela 2. Gjëndja dhe ndarja e të dënuarve- Gusht 2015 I.E.V.P. M. Peza (Fier) A.Demi(G) Vaqarr 2 Rrogozhinë Lushnje Tepelenë Burrel Lezhë Peqin Krujë Fushë Krujë Tropojë Korcë Kavajë 3 8 Durrës SHUMA

88 Për të bërë një analizë më të gjerë midis variablit moshë dhe atij tendencë kriminale në pyetësor, të dënuarit janë pyetur në këtë pyetësor dhe për nivelin e arsimit të kryer dhe llojin e veprës penale të kryer. Shumë studime por dhe statistikat zyrtare kanë nxjerrë në pah nivelin e ulët arsimor të të dënuarve në të gjithë IEVPenale 104. Statistikat zyrtare të Drejtorisë, tregojnë se pjesa më e madhe e personave që kryejnë krime, kanë nivel të ulët arsimor (pa arsim, arsim fillor ose tetëvjeçar, të papërfunduar ose të përfunduar). Për të minimizuar këtë hendek në nivelin arsimor, por dhe për të mundësuar vazhdimin e studimeve pas kufizimit të lirisë, në disa prej IEVPenale ofrohet arsimi i detyrueshëm 9-vjeçar, sipas kurrikulave të Ministrisë së Arsimit. Arsimi 9-vjeçar ofrohet në IEVPenale Fushë-Krujë, Peqin, Korcë, Kavajë dhe Vaqarr. Gjithashtu ofrohet dhe arsimi për të miturit e paraburgosur në IEVP Lezhë, Vlorë, Kavajë dhe J.Misja. Në përfundim, të burgosurit pajisen me dokumentin që vërteton përfundimin e arsimimit dhe rezultatet e tij. Të burgosurit nxiten të marrin pjesë për arsimimin në nivele më të larta brenda dhe jashtë IEVP. Për të burgosurit që studiojnë në nivelin 9-vjeçar dhe të mesëm, IEVP merr përsipër mbulimin e shpenzimeve për arsimim. Në sistemin e burgjeve arsimi i detyruar 9-vjeçar (formal) ndiqet nga një numër i konsiderueshëm të burgosurish, në zbatim dhe të ligjit nr.7952, datë për sistemin arsimor parauniversitar, të arsimit parauniversitar si dhe të marrëveshjes së bashkëpunimit nënshkruar midis Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve dhe Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës. Përveç arsimit formal në disa I.E.V.Penale zhvillohet arsimi joformal i ndjekur ky proçes nga specialistët e edukimit në sektorët përkatës. Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve i ka kushtuar një vëmendje të veçantë dhe formimit profesional të të miturve të vendosur në Institutin e të Miturve Kavajë dhe në I.E.V.Penale Jordan Misja. 104 Sistemi penitenciar shqiptar, Drejtoria e Pergjithshme e Burgjeve, Prill

89 Sa i përket të dhënave të këtij pyetësori rezulton se 23 nga të intervistuarit kanë kryer arsimin 8 vjeçar. Vihet re se të dënuarit të cilët kanë kryer vepër penale kanë një nivel të ulët arsimor. Niveli i shkollimit pa arsim 8-vjecar E mesme Universitet Shkolle profesionale Poly. (2. Cili eshte niveli i shkollimit qe keni kryer?) Figure 8. Niveli arsimor i të dënuarve të intervistuar. Koha e qëndrimit pranë institucionit të veçantë spitalor të burgjeve varion nga lloji i masës së sigurisë ku është përcaktuar mjekimi i detyruar si dhe shtrimet e herëpasherëshme me masë shtrim të përkohshëm, ku të dënuarit i nënshtrohen kontrolleve të detajuara mjekësore si dhe ndjekjen e mjekimeve në rastin kur përcaktohet dhe vlerësohet shtrimi i të dënuarit në ambjentet spitalore të burgjeve. Kohëzgjatja e qëndrimit në spitalin e burgut Figure 9. Kohëzgjatja e qëndrimit në spitalin e burgut Nga grafiku mund të vërehet se kohëzgjatja e qëndrimit në spitalin e burgjeve varion nga një muaj deri në 16 vite. Sa i përket shtrirjes kohore nga një muaj deri në një vit, këto shifra i referohen shtrimeve me masë shtrim i përkohshëm. Të dënuarit të cilët janë të vendosur në spitalin e burgjeve për periudhën mbi një vit deri dhe në 16 vite, i referohen faktit se shumë prej të dënuarve në IVSHB janë me masë mjekim i detyruar e percaktuar kjo nga gjykata. 79

90 Vjedhje Vrasje Plagosje Marrëdhënie seksuale me Drogë Mashtrim Shfrytëzim prostitucioni Organizata kriminale 6 Numri i të dënuarve sipas veprës penale të kryer Vjedhje Vrasje Plagosje Marredhenie seksuale me dhune Droge Organizata kriminale Mashtrim Kundershtim forca policise 8 Dhune ne familje Figure 10. Numri i të dënuarve sipas veprës penale të kryer. Siç dhe mund të shihet nga grafiku, vepra penale e dhunës në familje është vepra më e konsumuar nga të dënuarit e përfshirë në pyetësor. Të dhënat statistikore të përpunuara në rang vendi tregojne një fakt tjetër. Tabela 3. Numri i të dënuarve në IEVPenale sipas veprës penale të kryer. I.E.V.P. M. Peza (Fier) A.Demi(G) Vaqarr 2 Rrogozhinë Lushnje Tepelenë Burrel Lezhë Peqin Krujë Fushë Krujë Tropojë 4 5 Korcë Kavajë Durrës SHUMA

91 Janë rreth 1195 të dënuar të cilët janë të dënuar për veprën penale vrasje, 561 për veprën penale vjedhje, 503 për shitje dhe prodhim lëndë narkotike, 120 të dënuar për plagosje, 88 për marrëdhënie seksuale me dhunë dhe krime të tjera. Duke interpretuar të dhënat statistikore, por dhe të dhënat e rezultuara nga kampioni prej 45 të dënuarish në IVSHB, mund të themi se mosha mesatare me prirje për të kryer një vepër penale është mosha midis vjeç, të dënuarit kanë një nivel të ulët arsimor dhe numri më i madh për një vepër penale të kryer është për veprën penale vrasje duke u pasuar nga vjedhja. Sa i përket të dënuarve të intervistuar, gati 50 % e tyre kanë konsumuar veprën penale të dhunës në familje. a. Njohja me të drejtat dhe detyrimet Çdo të burgosuri i bëhen të ditura të drejtat dhe detyrimet nëpërmjet stafit social dhe gjithashtu nëpërmjet fletëpalosjeve dhe broshurave të afishuara në ambientet e brëndshme të institucionit. Për të burgosurit që nuk dinë shkrim e lexim, komunikimi i akteve bëhet me gojë dhe për të burgosurit që nuk dinë gjuhën shqipe, i vihen në dispozicion aktet në gjuhën që i burgosuri kupton. Rezulton se të gjithë të burgosurit janë të mendimit se kanë informacion mbi të drejtat dhe detyrimet e tyre. Vetëm në disa raste këtë informacion e kanë marrë nga bashkëvuajtësit dhe jo nga stafi i I.V.Sh.B. 4% I njohin te drejtat dhe detyrimet 96% Nuk i njohin te drejtat dhe detyrimet Figure 11. Njohja me të drejtat dhe detyrimet. Nga pohimet e të burgosurve rezulton se pjesa më e madhe e tyre parapëlqejnë t i drejtohen Drejtorit të institucionit, gjë që tregon se kërkesë/ankesat e tyre zgjidhen në këtë nivel. Pjesa tjetër i drejtohet Avokatit të Popullit nëpërmjet dërgimit të letrave në kutinë postare të vendosur në I.V.Sh.B posaçërisht nga ky institucion. 81

92 b. Aktivitetet Gjatë qëndrimit në institucion, në përputhje me legjislacionin në fuqi, të burgosurit kanë të drejtë të marrin pjesë në aktivitete argëtuese, edukative dhe pune, që organizohen nga IEVP. Rehabilitimi i të burgosurve si një nga qëllimet kryesore të sektorëve të kujdesit social në I.E.V.P përfshin edhe programe të trajtimit në grup të të burgosurve, duke iu dhënë mundësi atyre të marrin pjesë në aktivitete të ndryshme të institucionit të cilat i ndihmojnë ata të zhvillojnë ndjenjën e përgjegjësisë, vetëbesimit, si dhe të nxisin interesin, për arsimimin, formimin profesional, veprimtaritë kulturore, çlodhëse e sportive, pune etj. Duke parë ndarjen proporcionale të llojit të aktiviteteve për të cilat të burgosurit kanë pohuar se kanë nevojë, mund të punohet më shumë për përfshirjen e tyre në aktivitete të të gjitha llojeve. Grafiku më poshtë tregon pjesëmarrjen e të dënuarve sipas llojit të aktiviteteve: Pjesëmarrja sipas llojit të aktiviteteve Figure 12. Pjesëmarrja sipas llojit të aktiviteteve Siç dhe mund të evidentohet nga grafiku, numri i të dënuarve të cilët përfshihen në aktivitetet e terapisë së artit është i ulët. Terapia e artit është një formë psikoterapie që përdor artin si pjesë të procesit terapeutik. Terapia e artit, e quajtur shpesh si arti ekspresiv ose psikologjia e artit, inkurajon vetë-eksplorimin dhe rritjen emocionale. Përmes kësaj terapie të dënuarit inkurajohen të vizualizojnë dhe më pas të krijojnë, mendimet dhe ndjenjat për të cilat nuk mund të flasin. Puna e krijuar prej tyre më pas rishikohet dhe kuptimi i saj interpretohet nga pacienti. 82

93 Në këtë drejtim sipas të dhënave referuar faqes zyrtare të DPB-se 105, terapia e artit është ofruar nga Organizata jo-qeveritare, por gjithashtu është inkurajuar përfshirja e të dënuarve në ekspozita të organizuara nga vetë DPB. Kursi i pikturës është ofruar për kategorinë të mitur dhe gra, të dënuar dhe të paraburgosur. E gjithë krijimtaria e të dënuarve është promovuar në ditën e të Drejtave Ndërkombëtare të Njeriut, duke inkurajuar të dënuarit me çmime dhe stimuj të tjerë. Sa i përket IVSHB-së, shërbimi i terapise së artit iniciohet nga ana e vetë stafit të kujdesit social me mbështetjen e Shoqatës Kristiane por duhet pranuar se zhvillimi i kurseve të terapisë së artit ka kostot e mbarëvajtjes dhe këto duhet të mbështeten financiarisht nga OJF partnere edhe për kategorine të dënuar me probleme të shëndetit mendor. Nga kontakti me stafin e kujdesit psiko-social si dhe nga shqyrtimi i pyetësorëve rezultonte se në I.V.SH.Burgjeve Tiranë, aktivitetet janë të vakëta si rrjedhojë e mungesës së ambienteve të përshtatshme për zhvillimin e tyre, por edhe specifikës së lidhur me vështirësitë që vinin nga gjendja shëndetësore e pacientëve dhe mundësive të tyre për të qenë aktiv. Gjithsesi, bashkëpunimet e këtij institucioni me SHKBSH, Komunitetin Musliman dhe OJF-të e tjera, janë të shumta dhe vlerësohen si shumë të dobishme për pacientët e këtij spitali. Nga ana e stafit psiko-social, dy herë në muaj zhvillohen aktivitete në grupe të vogla, ku trajtohen tema sociale mbi tematika të ndryshme. Këshillimet në grup mungojnë, ose janë të pakta ndërsa nga ana e këtij stafi bëhen përpjekje për realizimin e këshillimeve individuale 1 herë në muaj me secilin pacient sipas planit të punës ose sipas kërkesave nga vetë pacientët. c. Pjesëmarrja në grupet e këshillimit (gjatë muajit të fundit) Për të siguruar mbarëvajtje në drejtim të trajtimit të të burgosurve dhe një klimë të sigurtë, në IEVPenale është mjaft i rëndësishëm bashkëpunimi ndërdisiplinor. Bashkëpunimi duhet të konsistojë në referim rastesh dhe shkëmbim informacioni. Në çdo institucion, stafi i kujdesit social përbëhet nga punonjës socialë, psikologë dhe edukatorë, ku bazuar në strukturën e sektorit, secili prej tyre ka përgjegjësitë e përcaktuara

94 Punonjësi social është përgjegjës për identifikimin e problemeve në rrafshin psikosocial, ofrimin e këshillimit për përfitimin e shprehive sociale dhe të komunikimit, vendosjen e marrëdhënieve të shkëputura me familjen, krijimin e rrjeteve mbështetëse (OJF, shërbimi i provës, institucione lokale), referimin tek psikologu të rasteve me shqetësime emocionale dhe probleme të sjelljes. Nga ana tjetër roli i psikologut në trajtimin e kategorisë të dënuar me probleme të shëndetit mendor, është shume i rëndësishëm pasi psikologu planifikon dhe kryen këshillimet individuale për lehtësim emocional për personat që paraqesin shqetësime ankthi, depresion, etj. Ai kryen këshillime individuale me fokus modifikimin e sjelljes (persona që paraqesin sjellje antisociale), këshillime individuale për modifikimin e besimeve disfunksionale, këshillime në grup me tema në varësi të problematikës për përforcimin e sjelljeve pozitive të grupit. Një rol të rëndësishëm ka gjithashtu dhe edukatori që merret me përfshirjen e të dënuarve në aktivitete të përbashkëta kulturore, sportive, fetare, etj, përfshirjen në programe arsimore dhe të formimit profesional, përfshirjen në aktivitete punësimi. Ky lloj bashkëpunimi siguron ndjekjen e planit të dënimit në bashkëpunim me të burgosurin dhe planit të individualizuar të trajnimit për kategori të veçanta të burgosurish me qëllim lehtësimin e vuajtjes së dënimit dhe rehabilitimin dhe riintegrimin e kësaj kategorie në shoqëri.puna individuale- teknika dhe metoda të punës së psikologut gjatë fazës së këshillimit përfshijnë: vendosjen e raportit me pacientin, përcaktimin e problemit/identifikimin e pikave të forta, përcaktimi i qëllimit/rezultateve, eksplorimi i alternativave dhe përballja me mospërputhjet. A merrni pjesë në grupet e këshillimit (gjatë muajit të fundit)? Gjithmone Shpesh Ndonjehere Rralle Aspak Figure 13. Pjesëmarrja në grupet e këshillimit. 84

95 Duke iu referuar sa më sipër, sektori i edukimit duhet të kuptojë rëndësinë e zhvillimit dhe të zbatimit të programeve të rehabilitimit social, rritjen e aftësive sociale tek të dënuarit dhe përgatitjen e tyre për jetën e lirë. Sipas të dhënave, referohen se të dënuarit marrin pjesë në këshillimin në grup në mënyrë të vazhdueshme. Në përfundim të analizimit të rezultateve të përftuara nga pyetësori, për pjesën e parë mbi vlerësimin e cilësise së ofruar të shërbimit, mund të konkludojmë se: Gjatë vitit 2015 deri në datë , në IVSHB janë regjistruar rreth 269 shtrime. Nga këto shtrime 57 prej tyre ndiqen rregullisht me dosje në IVSHB. Sa i përket analizimit të lidhjes që ekziston midis moshës dhe sjelljes kriminale, rezulton nga të dhënat e pyetësorit se kategoritë e moshës vjeç dhe vjeç zënë një përqindje të konsiderueshme të të dënuarve të cilët kanë kryer një vepër penale. Referuar të dhënave statistikore të publikuara në vebfaqen zyrtare të Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve rezulton se të dënuarit e grupmoshës vjeç, të cilët kanë kryer vepër penale, janë në numër më të lartë krahasuar me kategorite e tjera të grupmoshave. Nga studimi rezulton se grupmosha e cila është e predispozuar për të kryer një vepër penale është ajo midis intervalit të vjeç dhe vjeç. Shumë studime por dhe statistikat zyrtare kanë nxjerrë në pah nivelin e ulët arsimor të të dënuarve në të gjithë IEVPenale 106. Sa i përket të dhënave të këtij pyetësori rezulton se 23 nga të intervistuarit kanë kryer arsimin 8 vjeçar. Vihet re se të dënuarit të cilët kanë kryer vepër penale, kanë një nivel të ulët arsimor. Koha e qëndrimit pranë Institucionit të Veçantë Spitalor të Burgjeve varion nga lloji i masës së sigurisë ku është përcaktuar mjekimi i detyruar si dhe shtrimet e herëpashershme. Vërehet se kohëzgjatja e qëndrimit në spitalin e burgjeve varion nga një muaj deri në 16 vite. Të dënuarit të cilët janë të vendosur në spitalin e burgjeve për periudhën mbi një vit deri dhe në 16 vite, i referohen faktit se shumë prej të dënuarve në IVSHB janë me masë mjekim i detyruar, e përcaktuar kjo nga gjykata. 106 Kushtet e burgjeve dhe të vendeve të paraburgimit në Shqipëri.Botim i Komitetit Shqiptar të Helsinkit, Kristalina-KH, Tirane, fq dhe f

96 Vepra penale e dhunës në familje është vepra më e konsumuar nga të dënuarit e perfshirë në pyetësor. Sa i përket të dënuarve të intervistuar, gati 50 % e tyre kanë konsumuar veprën penale të dhunës në familje. Rezulton se të gjithë të burgosurit janë të mendimit se kanë informacion mbi të drejtat dhe detyrimet e tyre. Vetëm në disa raste këtë informacion e kanë marrë nga bashkëvuajtësit dhe jo nga stafi i I.V.Sh.B. Gjatë qëndrimit në institucion, në përputhje me legjislacionin në fuqi, të burgosurit marrin pjesë në aktivitete argëtuese, edukative dhe pune, që organizohen nga IEVP. Evidentohet nga grafiku, se numri i të dënuarve të cilët përfshihen në aktivitetet e terapise së artit, është i ulët. Sa i përket IVSHB-së, shërbimi i terapise së artit iniciohet nga ana e vetë stafit të kujdesit social me mbështetjen e Shoqatës Kristiane por duhet pranuar që stafi i kujdesit social duhet të bëjë më shumë përpjekje për inicimin e zhvillimit të kurseve të terapise së artit në bashkëpunim me OJF partnere, pasi zhvillimi i terapisë së artit është shumë i rëndësishëm në proçesin e trajtimit të individualizuar për të dënuarit me probleme të shëndetit mendor. Sektori i edukimit duhet të inkurajojë dhe të përfshijë të dënuarit në zhvillimin, zbatimin e programeve të rehabilitimit social, rritjen e aftësive sociale të të dënuarve dhe përgatitjen e tyre për jetën e lirë. Sipas të dhënave referohen se të dënuarit marrin pjesë në këshillimin në grup në mënyrë të vazhdueshme. V. Prevalenca e problemeve të shëndetit mendor në Institucionin e Veçante Shëndetësor të Burgjeve. A. Përshkrimi i situatës mbi gjendjen e shëndetit mendor në Institucionet e Ekzekutimit të Vendimeve Penale dhe institucionet e posaçme mjekësore. Sistemi penitenciar shqiptar përfshin rreth 331 individë me probleme të shëndetit mendor, nga të cilët, 99 nën masën e trajtimit të detyrueshëm në një institucion të specializuar dhe 49 nën masën e sigurisë së trajtimit të përkohshëm në një institucion të specializuar. Ndonjëherë kjo është sëmundje e lindur, ndonjëherë vetë stili i jetës u ka shkaktuar probleme mendore dhe në raste të tjera, këto probleme 86

97 mendore janë shkaktuar nga kushte jetese tepër të pashëndetshme apo nga varësia ndaj substancave. Duke iu referuar të dhënave statistikore rezulton se rreth 10 për qind e popullatës së burgjeve, në një mënyrë a në tjetrën ka një çrregullim mendor 107. Personat me çrregullime mendore shkaktojnë probleme, jo vetëm për veten e tyre, por edhe për të tjerët. Shpeshherë, të kesh persona me çrregullime mendore në grup, është një barrë më vete. IVSHB si një institucion mjekësor i posaçëm, shërben për trajtimin e personave me çrregullime të shëndetit mendor, që kanë kryer një vepër penale, për të cilët gjykata kompetente ka vendosur mjekimin e detyruar në një institucion mjekësor të të paraburgosurve apo të të dënuarve që shfaqin çrregullime të shëndetit mendor gjatë vuajtjes së dënimit, si dhe për trajtimin e personave, për të cilët gjykata ka vendosur shtrimin e përkohshëm në një institucion mjekësor të posaçëm, sipas nenit 239 të Kodit të Proçedurës Penale. Trajtimi dhe përkujdesja për shëndetin mendor, sipas rregullores së DPB, ofrohet në mënyrë jodiskriminuese dhe sipas standarteve shëndetësore që zbatohen edhe për kategoritë e tjera të personave me çrregullime të shëndetit mendor. Ministria e Shëndetësisë, nëpërmjet shërbimeve të shëndetit mendor, ofron, sipas nevojave, të gjithë asistencën e nevojshme për diagnostikimin, kurimin dhe rehabilitimin e personave me çrregullime të shëndetit mendor. Në sesionin e dytë të intervistës të dënuarit janë pyetur dhe janë testuar për të evidentuar çrregullimet e zakonshme në fushat kyçe si :gjendja e ankthit, depresioni, çrregullimi bipolar, psikoza dhe skizofrenia dhe çrregullime me personalitetin. Për të testuar gjendjen e të dënuarve është përdorur metoda e CUDOS 108. Në bazë të kësaj metode synohet të matet shkalla e rezultatit klinik të depresionit. Kjo metodë përfshin 18 çështje, ku drejtohen pyetje mbi kriteret përfshirëse të çrregullimeve të depresionit madhor, çrregullimet madhore dhe cilësia e jetës. Kriteri i simptomave te shumëfishta DSM-IV (psh. probleme me përqëndrimin, marrja e vendimeve; Zimmerman M, Chelminski I, McGlinchey JB, Posternak MA. A clinically useful depression outcome scale. Compr Psychiatry. 2008;49: Allen Frances, Avram H. Mack, Ruth Ross, and Michael B. First (2000) The DSM-IV Classification and Psychopharmacology. 87

98 pagjumësi ose teprim me orarin e gjumit) është nën-ndarë sipas komponentit përkatës dhe një çështje CUDOS është krijuar për çdo komponent. Korrespondenti është lidhur me shkallën e njësisë së simptomës ku shkalla tregon gjatë dy javëve të fundit, a keni përjetuar ndonjë nga situatat e mëposhtme (0=aspak e vërtetë/ 0 ditë; 1=rrallëherë e vërtetë/ 1-2 ditë; 2=ndonjëherë e vërtetë/ 3-4 ditë; 3=shpesh e vërtetë/5-6 ditë; 4= gjithmonë e vërtetë/çdo ditë). Sipas një mesatareje, një shkallë është plotësuar në më pak se 2 minuta.kjo metodë është zgjedhur pasi CUDOS është lehtësisht e vërtetueshme duke u testuar dhe ritestuar, ka një konsistencë të brendshme dhe mund të përdoret për të vlerësuar simptomat e depresionit. Pikët totale të simptomës variojnë nga Sipas këtij trajtimi pikët janë ndarë në pesë fasha në 0-10 (normal), (depresioni në minimum), (depresion mesatar), ( depresion i moderuar), dhe (depresion i rëndë). Aktualisht, nga stafi i edukimit në IEVPenale përdoret metoda e Beck Depression Inventories (BDI) 111 për të matur nivelin e depresionit për të dënuarit të cilët shfaqin probleme të shëndetit mendor 112. Sipas rezultateve të dala nga BDI, stafi i kujdesit social referon rastet për trajtim të individualizuar. Kjo lloj metode u është prezantuar stafeve në konsultim me Shoqatën e Psikologëve Shqiptarë dhe Institutin Europian të Tiranës, me qëllim përmirësimin e cilësise së ofrimit të shërbimit për kategorinë të dënuar me probleme të shëndetit mendor. Referuar studimeve në këtë fushë 113, pacientëve të cilët kanë plotësuar CUDOS iu është dashur më pak se tre minuta për të plotësuar testin dhe përmbajtja iu është dukur më pak e mërzitshme (98.0%, n = 49). Sipas të njëjtit studim në revistën vjetore të psikiatrisë, me qëllim krahasimin e CUDOS dhe BDI, rezulton se shumë pacientë do të preferonin metodën e CUDOS për të monitoruar rezultatet e trajtimit (40.0% vs. 14.0%,). Trajtimi miqësor, realist dhe vlefshmëria e pyetësorëve të vetadministruar, mund të përmirësojë efektivitetin e trajtimit klinik. Ndërtimi i 110 Schaffer David (1996). "A Participant's Observations: Preparing DSM-IV"(PDF). Can J Psychiatry 41: Beck AT, Steer RA, Ball R, Ranieri W. Comparison of Beck Depression Inventories -IA and -II in psychiatric outpatients. J Pers Assess. 1996;67: Ann Clin Psychiatry Jul-Sep;20(3): doi: / , Depressed patients' acceptability of the use of self-administered scales to measure outcome in clinical practice. 88

99 CUDOS me pyetje konçize dhe të shkurtra çon drejt administrimit të rregullt të praktikës klinike. Si fillim, për të vlerësuar nivelin e stresit dhe depresionit, të dënuarve iu është prezantuar testi i cili kërkon të përcaktojë nivelin e depresionit të tyre përmes pyetjeve të drejtëpërdrejta si më poshtë vijon: 1. Ndjehem i trishtuar, i mërzitur apo i pakënaqur 2. Nuk mund të përqëndrohem 3. Asgjë nuk më jep më kënaqësi si më parë 4. Ndjej lodhje dhe s kam energji 5. Kam mendime negative 6. Ndryshime me gjumin: a Vështirësi për të fjetur b Fle me orar te zgjatur 7. Ndryshime në oreks: a. Humbje të oreksit b. Shtimi i oreksit 8. Ndjehem i tensionuar, i shqetësuar dhe nuk rri dot ulur në të njëjtin vend. 9. Ndjehem i frikësuar 10. Kam atak ankthi dhe paniku 11. Shqetësohem nga vdekja dhe frika e humbjes së kontrollit 12. Jam nervoz në situata me të tjerët 13. Shoh ëndrra të këqija ose parafytyrime 14. Nxehem për cdo gjë 15. Shmangem nga ambjentet të cilat më bëjnë të ndihem keq 16. Ndjehem i shurdhuar dhe i mpirë 17. Nuk mund të heq disa mendime që kam në mendje 18. Përsëris veprime dhe gjëra rutinë B. Rezultatet e pyetësorit Mungesa e lirisë është një nga shkaktarët kryesorë që ndikojnë në perceptimin e pakënaqësisë, trishtimin dhe mërzitjen gjatë qëndrimit në ambjentet e privimit të lirisë. Përveç izolimit nga ambjenti i jashtëm, janë dhe disa faktorë të tjerë me ndikim të drejtpërdrejtë në gjendjen shpirtërore të të dënuarve. Siç dhe shihet nga grafiku, rreth 80% e të dënuarve të intervistuar ndihen shpesh të trishtuar dhe të pakënaqur. Impakti psikologjik i burgimit është një nga shkaktarët kryesorë të një gjëndjeje të rënduar psikologjike të të dënuarve. Nëse kjo pyetje do t i drejtohej çdo të burgosuri, me siguri shumica prej tyre do të përgjigjeshin se ndihen shpesh të trishtuar brenda ambjenteve të burgut. 89

100 Ndjehem i trishtuar, i merzitur apo i pakënaqur Figure 14. Gjatë dy javëve të fundit: ndjehen të trishtuar apo të pakënaqur C. Incidenca dhe niveli i depresionit për 45 të dënuar, të intervistuar. Normal Shqetësim Nivel i Nivel i i lehtë Depresion moderuar lartë në kufi depresioni depresioni (Mbahet (i në nevojshëm vëzhgim) trajtimi psikologjik) Niveli i depresionit për 45 të dënuar të intervistuar Figure 15. Niveli i depresionit për 45 të dënuar, të intervistuar Duke analizuar të dhënat e përftuara nga plotësimi i testit CUDOS, lidhur me përcaktimin e nivelit të depresionit, konstatohet se 47% e të dënuarve janë normalë, ndërsa 53% e të dënuarve kanë shfaqur forma të ndryshme depresioni {depresion i lehte 7 (15%), depresion ne kufi 8 ( 17 %), nivel i moderuar depresioni 6 (12%) dhe nivel i lartë depresioni 4 ( 9 %)}. Testi Cudos është plotësuar vecanërisht nga grupi i të dënuarve të cilët trajtohen me program individual trajtimi për probleme të shëndetit mendor. Nga rezultatet figuron 90

101 se 12 të dënuarit e intervistuar kanë shfaqur depresion në nivel të moderuar dhe nivel të lartë. Për këtë kategori është i nevojshëm trajtimi psikologjik. Niveli i depresionit për 13 të dënuar me mjekim të detyruar, të intervistuar 7 5 Nivel i moderuar Nivel i lartë depresioni depresioni (i nevojshëm trajtimi psikologjik) Figure 16. Rezultatet e testit CUDOS, për 12 të dënuarit me masë mjekim i detyruar. Bazuar në rregullat europiane të burgjeve, të dënuarit me probleme të shëndetit mendor duhet të trajtohen sipas standarteve specifike për të garantuar trajtim njerëzor dhe me dinjitet. Të dënuarit me probleme të shëndetit mendor trajtohen nga ana e stafit mjekësor dhe atij të kujdesit social. Në kuadër të këtij trajtimi, nga ana e stafit të kujdesit social hartohet programi individual i trajtimit për të dënuarit me probleme të shëndetit mendor. Programi përmban të dhënat identifikuese, të dhënat psikologjike dhe sociale: vepra penale, qëndrimi ndaj veprës penale, struktura familjare, cilësia e marrëdhënieve në kohë të ndryshme, (në familjen e origjinës dhe në familjen e re nëse ka), statusi social (familja, shoqëria), mardheniet me punën, mardheniet me të burgosurit e tjerë dhe me personelin. Sa i përket anamnezës psikiatrike plotësohen informacione në lidhje me paraqitjen dhe sjelljen: veshja dhe kujdesi për veten, pozicioni dhe qëndrimi, karakteristikat fizike, shprehja e fytyrës, kontakti me sy. Një element i rëndësishëm është dhe vlerësimi i të folurit: ritmi, lartësia e tingullit, volumi, qartësia, anomalitë e të folurit etj. Gjithashtu psikologu i çdo institucioni mbledh informacion lidhur me format e shfaqjes së emocioneve, humorit, proçesit të të menduarit, përmbajtjen, të menduarit e gabuar, shqetësimet, mendimet vetëvrasëse, perceptimet: iluzionet, halucinacionet. Po ashtu vlerësohet vetëdija, orientimi, përqëndrimi, kujtesa, njohuritë, abstragimi, 91

102 gjykimi dhe kritika. Gjithashtu një vend i rëndësishëm në planin individual të trajtimit i takon dhe vlerësimit të përgjithshëm të gjendjes psikologjike, evidentimit të problematikave dhe më pas përcaktimit të planit të trajtimit. Evidentimi i ecurisë së trajtimit në periudha 3-mujore dhe vendosja e objektivave, në vazhdim të programit, për periudhën pasardhëse. Studiuesit kanë debatuar nëse prevalenca e lartë e sëmundjeve mendore është e importuar në burgje apo vetë mjedisi i burgut është në vetvete një shkaktar i sëmundjeve mendore. Nga njëra anë studiuesit duhet t i zhvillojnë kërkimet e tyre mbi evidentimin e gjendjes së shëndetit mendor që në momentin e arrestimit kur i paraburgosuri vetëdeklaron gjendjen shëndetësore përmes të formuarit mjekësor. Kjo proçedure ndiqet po ashtu në momentin e pranimit në IEVPenale ku komisioni i pritjes, i cili ka në përbërje një mjek të institucionit bën një vlerësim të gjendjes mjekësore të të paraburgosurit. Në komisionin e pritjes është gjithashtu dhe një specialist nga sektori i edukimit, por që kjo nuk do të thotë domosdoshmërisht se një i paraburgosur mund të evidentohet me problematika të shëndetit mendor. Evidentimi i tyre nëse kanë pasur ose jo probleme me shëndetin mendor mbetet vetëm një pjesë e vetëdeklarimit të tyre. Gjithësesi psikologu i institucionit është ai i cili bën një vlerësim psikologjik të të paraburgosurit por që nuk përcakton nëse patologjitë e çrregullimeve mendore janë të mbartura apo të fituara brënda burgut. Kjo, pasi kalimi nga seksioni i observimit drejt vendosjes në seksionet e paraburgimit kërkon kohën e përcaktuar në rregullore dhe vetë impakti i izolimit mund të ketë filluar të shfaqë shenjat e para të stresit, akthit dhe depresionit tek të paraburgosurit. Për të marrë të dhëna mbi prevalencën e sëmundjeve të shëndetit mendor, të dënuarit janë pyetur nëse mendojnë se ambienti i burgut ka rënduar gjendjen e tyre mendore. Duke analizuar të dhënat e grumbullura rezulton se 75% e të dënuarve mendojne se ambjenti i burgut ka ndikuar në gjendjen e tyre mendore. Numri prej 8 të dënuarish të cilët mendojnë se ambjenti ku ndodhen nuk ka ndikuar në gjendjen e tyre, interpretohet nga fakti se të dënuarit e intervistuar mund të kenë një diagnozë të përcaktuar mbi problemet e shëndetit mendor (ose masë mjekim të 92

103 detyruar ) dhe kanë qenë në dijeninë e problematikave shëndetësore mendore dhe përpara hyrjes në IVSHB. Nga ana tjetër është një numër të intervistuarish të cilët janë të shtruar në IVSHB me çrregullimet psikotike si skizofrenia; çrregullime të humorit me natyrë psikotike; çrregullime deluzionale dhe të shkëputur nga realiteti. Duke qenë se kampioni ishte rastësor, këta të dënuar janë pyetur si të dënuarit e tjerë me masë shtrim të përkohshëm. Në vijimësi të testit CUDOS, të dënuarve iu janë drejtuar një grup pyetjesh mbi evidentimin e simptomave të shfaqura gjatë jetës së tyre jashtë burgut. GJITHMONE SHPESH NDONJEHERE RRALLE ASPAK Keni patur nevoje per gjume me pak se zakonisht Jeni ndjere pa shkak i gezuar, ngazellyer Jeni ndjere i irrituar ose i nevrikosur pa shkak Me shume energji se zakonisht 3839 Figure 17. Grup pyetje mbi simptoma në jetën para kufizimit të lirisë. Të pyetur nëse gjatë jetës jashtë burgut ka pasur momente kur kanë pasur më shumë energji se zakonisht, rezulton se 27 prej tyre kanë pasur më shumë energji se zakonisht. Shtatë prej tyre janë përgjigjur se ritmi i jetës së tyre ka qenë i njëjtë. Stresi dhe depresioni nisin shpesh me simptoma emocionale si rritje ankthi, irritim, humbje besimi tek të tjerët dhe tek vetja, vetëizolim, vetmi, dëshpërim, ëndrra të këqija, frikë, të folurit duke bërtitur, depresion dhe zbrazëti etj por që në rast mostrajtimi rezultojnë në kthimin e tyre në problemet mendore si: harresa, marrje mendsh, shikimi i turbullt, përqëndrimi i pakët, mërzitje, qëndrime negative, habitje, mjegullim, turbullim, të folurit keq për veten, topitja, plogështia etj. Zakonisht ulja e nivelit të energjisë dhe lodhja pa shkak janë një nga shenjat që sinjalizon depresion. Të pyetur nëse janë ndjerë të irrituar ose të nevrikosur pa shkak, 38 prej të dënuarve janë përgjigjur asnjëherë, ndërsa 7 prej tyre rrallë, ndonjëherë ose gjithmonë. Të pyetur nëse gjatë jetës së tyre jashtë burgut kanë 93

104 pasur momente kur kanë përjetuar ndonjë nga simptomat e referuara brenda ambjenteve të burgut, rezulton se zakonisht 20 prej tyre kanë patur nevojë për gjumë më pak se zakonisht. Të pyetur nëse janë ndjerë të irrituar dhe të nevrikosur pa shkak, rezulton se 85% e tyre nuk janë ndjerë pa shkak të nevrikosur dhe të irrituar. Sjellja agresive ka shkaqe të shumëfishta, disa të brendshme dhe disa të jashtme. Ndërmjet ndikimeve të jashtme, ndikimi i prindërve dhe i shokëve moshatarë është shumë i rëndësishëm. Ndërmjet atyre të brendshme, është mjaft evident fakti që tregon se kriminelët kronikë (me një përvojë të gjerë, me shumë akte agresioni) shfaqin, pikë së pari, një mangësi të madhe në aftësi konjitive dhe sociale që janë, të nevojshme për të zhvilluar një sjellje prosociale efektive (domethënë, të prirur për nga e mira e përbashkët). 24. te ka ndikuar ne jeten para burgut 25. ka ndikuar ne marredheniet me familjaret dhe shoqerine 26. ka ndikuar ne perdorimin e alkoolit 27. ka ndikuar ne perdorimin e droges ASPAK RRALLE NDONJEHERE SHPESH GJITHMONE Figure 18. Ndikimi i simptomave në jetën para kufizimit të lirisë. Të pyetur nëse ambjenti i burgut ka rënduar gjendjen e tyre mendore, rezulton se 53% e tyre mendojnë se gjendja e tyre mendore e rënduar është e lidhur me faktorin e kufizimit të lirisë. 22% mendojnë se vetëm ndonjëherë gjendja e tyre mendore rëndohet nga ambjenti i burgut. Pjesa tjetër duhet të jenë të intervistuar me masë mjekim i detyruar të cilët janë në dijeni të problemeve të tyre mendore përpara vendosjes në ambjentet e burgut. 94

105 A mendoni se ambjenti i burgut ka renduar gjendjen tuaj mendore? ASPAK RRALLE NDONJEHE RE SHPESH GJITHMONE Figure 19. Ndikimi i ambjentit të burgut në gjëndjen mendore të të dënuarve. Depresionin, nga pikëllimi i zakonshëm, e dallon ndjenja e fajit dhe vetëakuzimit, prandaj njerëzit të cilët më shpesh e fajësojnë veten për ngjarjet e jetës janë më të prirur për depresion, pasi truri reagon ndryshe. Në një prej shkrimeve të tij të famshme, Frojdi114 pretendoi se depresioni karakterizohet nga ndjenja e fajit ndaj të tjerëve ose vetëfajësimi për gjendje të caktuara dhe se kjo është pika që e ndryshon më shumë depresionin nga gjendja e zakonshme e trishtimit 115. Po ashtu, një studim i Universitetit të Mançesterit, në Britaninë e Madhe116, u përqëndrua në skanimin e trurit të personave që kishin vuajtur më parë ose vuanin nga depresioni. Në mënyrë të habitshme, u verifikua se skanimi i njerëzve në depresion nga ata që nuk kishin përjetuar asnjëherë probleme të tilla, tregonte se ndryshimi më i madh ndodhte pikërisht në sferat e trurit të lidhura me ndjenjën e fajit dhe me pranimin shoqëror nga të tjerët. A vuani nga ndjenja e fajit? Figure 20. Përjetimi i ndjenjës së fajit nga të dënuarit. 114 Sigmund Freud, On Metapsychology (PFL 11)p Fischer, K. W., Shaver, P. R., & Carnochan, P. (1990). How emotions develop and how they organise development. Cognition and Emotion, 4(2), doi: /

106 Siç dhe mund të analizohet nga të dhënat statistikore, 60 % e të dënuarve të intervistuar vuajnë nga ndjenja e fajit. Ndërkohë që 25% nuk vuajnë nga ndjenja e fajit. Në përgjithësi të dënuarit me vepër penale vrasje dhe plagosje me dashje kanë sjellje të dukshme kriminale, nuk e pranojnë ndjenjën e fajit dhe pendesës mbi veprën e kryer. Nga ana tjetër të dënuarit të cilët kryejnë dënim për vepra penale të tjera si dhuna në familje, përdorim dhe shitje substancash narkotike etj, karakterizohen nga pranimi i ndjenjës së fajit ndaj të tjerëve ose vetëfajësimi për gjendje të caktuara. d. Përfundime: Depresioni është shumë i zakonshëm tek të dënuarit pasi ata janë të veçuar nga shoqëria si pjesë e izolimit të jetës në burgje. Mbipopullimi, mungesa e kushteve higjenike, cilësia e ushqimit, problemet shëndetësore, dhuna verbale dhe fizike nga të dënuarit e tjerë, mungesa e aktiviteteve, mungesa e jetës private, ndjenja e fajit dhe e turpit, përjetimi i stigmës i të dënuarit, mungesa e familjarëve, problemet me ecurinë gjyqësore, etj janë disa nga faktorët të cilët ndikojnë në krijimin dhe përkeqësimin e problemeve mendore në mjediset e burgut. Nga të dhënat konstatohet se 53% e të dënuarve kanë shfaqur forma të ndryshme depresioni {depresion i lehtë 7 (15%), depresion në kufi 8 ( 17 %), nivel i moderuar depresioni 6 (12%) dhe nivel i lartë depresioni 4 ( 9 %)} ndërsa për 47% të të dënuarve është në nivel normal. Për të marrë të dhëna mbi prevalencën e sëmundjeve të shëndetit mendor, të dënuarit janë pyetur nëse mendojnë se ambienti i burgut ka rënduar gjendjen e tyre mendore. Duke analizuar të dhënat e grumbulluara rezulton se 75% e të dënuarve mendojnë se ambjenti i burgut ka ndikuar në gjendjen e tyre mendore. Duke përdorur testin CUDOS, por dhe pyetje plotësuese, të dënuarve iu janë drejtuar një grup pyetjesh mbi evidentimin e grup-simptomave të shfaqura gjatë jetës së tyre jashtë burgut ku rezulton se 27 prej tyre kanë pasur më shumë energji se zakonisht. Shtatë prej tyre janë pergjigjur se ritmi i jetës së tyre ka qenë i njëjtë.të pyetur nëse janë ndjerë të irrituar ose të nevrikosur pa shkak, 38 prej të dënuarve janë përgjigjur asnjëherë ndërsa 7 prej tyre rrallë, ndonjëherë ose gjithmonë. Të pyetur nëse gjatë jetës së tyre jashtë burgut kanë pasur momente kur kanë përjetuar ndonjë nga simptomat e referuara brenda ambjenteve të burgut, rezulton se zakonisht 20 prej tyre kanë patur nevojë për gjumë më pak se zakonisht. Të pyetur nëse janë 96

107 ndjerë të irrituar dhe të nevrikosur pa shkak rezulton se 85% e tyre nuk janë ndjerë pa shkak të nevrikosur dhe të irrituar. Të pyetur nëse ambjenti i burgut ka rënduar gjendjen e tyre mendore, rezulton se 53% e tyre mendojnë se gjendja e tyre mendore e rënduar është e lidhur me faktorin e kufizimit të lirisë. 22% mendojne se vetëm ndonjëherë gjendja e tyre mendore rëndohet nga ambjenti i burgut. Siç dhe mund të analizohet nga të dhënat statistikore, 60 % e të dënuarve të intervistuar vuajnë nga ndjenja e fajit. Ndërkohë që 25% nuk vuajnë nga ndjenja e fajit. Si përfundim mund të themi se niveli i incidencës së të dënuarve me probleme të shëndetit mendor është në nivelin 53%. Prevalenca e problemeve mendore në ambjentin e burgut rezulton të jetë shumë e lartë. 75% e të dënuarve mendojne se ambjenti i burgut ka ndikuar në gjendjen e tyre mendore. Të pyetur nëse ambjenti i burgut ka rënduar gjendjen e tyre mendore, rezulton se 53% e tyre mendojnë se gjendja e tyre mendore e rënduar është e lidhur me faktorin e kufizimit të lirisë. VI. Evidentimi i problematikave dhe parandalimi i rasteve të vetëvrasjeve brenda ambjenteve të burgut. Ky sesion është konceptuar me intervistë te strukturuar me pyetje të hapura. Pyetjet u janë drejtuar të dënuarve të cilët kanë tentuar të kryejnë vetëvrasje në ambjentet e ISHB por dhe në IEVPenale të tjera.qëllimi kryesor është evidentimi i problematikave dhe parandalimi i rasteve të vetëvrasjeve brenda ambjenteve të burgut. Vetëvrasja është komplikacioni i kërcënimit më të madh të jetës. Çrregullimi depresiv kryesor është diagnoza psikiatrike zakonisht e shoqëruar me vetëvrasje absolute të përfunduar. Rreziku i jetës midis pacientëve të patrajtuar është pothuajse 20%. Rreth 2/3 e njerëzve që përfundojnë vetëvrasjen janë të shqetësuar në kohën e vdekjes së tyre. Vetëvrasja konsiderohet si një shkak kryesor i vdekjes në mjediset e burgut, duke u renditur e treta në mesin e të gjitha vdekjeve që ndodhin në burgje (Byroja e Statistikave të Drejtësisë - SHBA, ) 117. Megjithatë, që nga viti 1960 janë

108 ndërmarrë një sërë reformash të rëndësishme që kanë synuar parandalimin e vetëvrasjeve në sistemet korrektuese në të gjithë botën (Lester dhe Danto, 1993) 118. Vetëvrasja e një të burgosuri është ngjarje tragjike dhe shqetësuese për personelin e burgut dhe të burgosurit. Është e rëndësishme për drejtuesit e burgjeve të njohin dhe të zbatojnë standardet dhe procedurat më efektive për të parandaluar vetëvrasjet dhe menaxhuar tentativa të mundshme vetëvrasjesh nga të burgosurit. I gjithë stafi i sistemit të burgjeve ka përgjegjësi për parandalimin e vetëvrasjeve të të burgosurve. Sfida për administratorët korrektues është që të sigurojnë për stafin trajnime dhe burime në mënyrë që të ndihmojnë të dënuarit që ndjehen të pashpresë e në rrezik, që të mos përballen me tragjedinë, vdekjen. Qëllimi kryesor është evidentimi i problematikave dhe parandalimi i rasteve të vetëvrasjeve brenda ambjenteve të burgut. Intervista e cila përmban pyetje rreth mendimeve dhe qëllimeve për vetëvrasje është hartuar me pyetje gjysëm-të strukturuara. Pyetjet e hapura janë përdorur për t u analizuar si në formën e intervistës klinike ashtu dhe në aspektin sociologjik, me qëllim vlerësimin e rrethanave dhe parandalimin e rasteve të kryerjes së vetëvrasjes brenda mjedisit të burgut. Pyetje rreth mendimeve dhe qëllimeve për vetëvrasje Intervistë me pyetje gjysëm-të strukturuara Hyrje Pyetje kryesore: Kjo pyetje është drejtuar për të vlerësuar perceptimin e të dënuarit dhe mendimin e tij se si ai e kalon një ditë të zakonshme. Pyetjes se : 1. Si j u duket dita sot, si po kalon këtu? Të dënuarit i janë përgjigjur: Pjesëmarrësi 1: Ditë e trishtuar Pjesëmarrësi 2: Shumë e bukur 118 Lester, D., and Danto, B.L. (1993). Suicide Behind Bars: Prediction and Prevention. Philadelphia, PA: Charles Press. 98

109 Pjesëmarrësi 3: Ditë e bukur me re Pjesëmarrësi 4: Shumë shi Pjesëmarrësi 5: Ditë e bukur, kaloj keq, nuk e shtyj dot Pjesëmarrësi 6: Çka, si në burg Pjesëmarrësi 7: E bukur me satelitë në qiell Kjo pyetje së pari është hartuar për të vlerësuar rrjedhshmërinë e të folurit të të dënuarit, rrjedhjen logjike të mendimit si dhe për të kuptuar dhe vlerësuar situatën se si është një ditë e zakonshme në burg për një të dënuar i cili ka kryer së paku një tentativë suicidale. Nga përgjigjiet vlerësohet gjendja dëshpëruese e pjesëmarrësit nr. 1, ku edhe pse ditën e plotësimit të intervistës ishte një ditë me diell, i dënuari shprehet se ndihet i trishtuar. Veçohet dhe përgjigjia e pjesëmarrësit nr. 5, i cili ka rrjedhshmëri në mendim, orientohet në kohë dhe hapësirë dhe shprehet se është një ditë e bukur me diell por ndihet shumë keq dhe nuk e shtyn dot ditën në burg. Pjesëmarrësi nr. 7, gjykuar dhe nga përgjigjiet në vijim të intervistës, i referohet në mënyrë të vazhdueshme prezencës së satelitëve. Shumë të dënuar gjatë plotësimit të intervistave, i referohen haluçinacioneve dhe ideve paranojake. 2. Përshkruani një ditë të zakonshme në burg. Pjesëmarrësi 1: E kaloj ditën duke fjetur gjumë Pjesëmarrësi 2: Eci nëpër dhomë, ha bukë, shkoj në dush, mezi pres edukatoren të flas, Pjesëmarrësi 3: Dal në ajrim dhe mendoj për fëmijët. Pjesëmarrësi 4: Dal në ajrosje, bisedoj me shokët. Pjesëmarrësi 5: Ha, pi, rri, dal me shokët Pjesëmarrësi 6: Nuk dal Pjesëmarrësi 7: S di Kjo pyetje është drejtuar për të vlerësuar nivelin e përfshirjes së të dënuarve me tentativë suicidale, në aktivitete dhe angazhime të tjera gjatë jetës në ambjentet e burgut. Nga përgjigjiet mund të vlerësohet se dëshira e tyre për t u përshirë në aktivitete të ofruara nga stafi i kujdesit social është shumë e ulët. Mungesa e dëshirës për t u përshirë në aktivitete, bashkëbisedime, këshillime në grup, ajrosje, terapi arti apo aktivitete të tjera, është shenjë e dukshme e gjendjes të lartë dëshpëruese të këtyre individëve për t u përfshirë dhe ndërvepruar. 99

110 3. Si i ke marrëdhëniet me të dënuarit e tjerë? Marrëdhënia me të dënuarit e tjerë përcakton nivelin e ndërveprimit dhe socializimit me bashkëvuajtësit. Mungesa e ndërveprimit social është një nga shkaktarët kryesorë të vetëvrasjeve. Pjesëmarrësi 1: Kam patur probleme, më ngacmojnë, më ofendojnë Pjesëmarrësi 2: Nuk kam shokë, nuk më dëgjojnë Pjesëmarrësi 3: Mirë Pjesëmarrësi 4: Të mira Pjesëmarrësi 5: Përpiqem të jem i shoqërueshëm Pjesëmarrësi 6: Mirë Pjesëmarrësi 7: Mirë, dhe ato shohin satelitë Blaauw, Winkel, dhe Kerkhoff (2001) 119 kanë shpjeguar lidhjen midis diskriminimit dhe vetëvrasjes në burgje. Ata kanë gjetur se 34 % e viktimave të vetëvrasjes kanë drejtuar ankesa se janë keqtrajtuar nga të dënuarit e tjerë. Ngacmimet seksuale gjithashtu kanë një ndikim në rritjen e riskut për kryerjen e një tentative suicidale (Salive, 1989) 120. Në referencë të këtij studimi, pjesëmarrësi nr. 1, ka raportuar për probleme me të dënuarit e tjerë si dhe është raportuar mungesë socializimi nga ana e pjesëmarrësit nr. 2. Pjesëmarrësit e tjerë raportojnë për marrëdhënie të mira me të dënuarit. 4. A keni kontakte me familjarët? Zakonisht, të dënuarit, pas marrjes së vendimit penal jo vetëm humbin lirinë e tyre por humbin dhe kontaktet me familjarët. Familjarët, duke i fajësuar për veprën penale të kryer, ndërpresin marrëdhëniet familjare me të dënuarit si formë mohimi dhe qëndrimi papajtueshmërie ndaj veprës penale të kryer. Në rastin e të dënuarve me probleme të shëndetit mendor dhe specifikisht atyre të cilët kanë kryer tentativë suicidale, mungesa e kontakteve me familjarët është një variabël i cili duhet analizuar në lidhje me ndikimin që mund të ketë në veprimet suicidale. 119 Blaauw, E., Winkel, F. W., & Kerkhof A.J.F.M. (2001). Bullying and suicidal behaviors in jails. Criminal Justice and Behavior, 28, Salive, M.E., Smith, G.S., & Breuer,T.F.() Suicide mortality in the Maryland state prison system, Journal of the American Medical Association,

111 Pjesëmarrësi 1: Vijnë rregullisht Pjesëmarrësi 2: Nuk vijnë Pjesëmarrësi 3: Mirë, dhe pse janë larg, vijnë Pjesëmarrësi 4: Vjen vëllai Pjesëmarrësi 5: Mamaja ndonjëherë Pjesëmarrësi 6: Po, të rregullt Pjesëmarrësi 7: Po a. Përshkrimi i tentativave suicidale: Shumica e të dënuarve përpara se të tentojnë të vetëvriten, përjetojnë një gjendje të rëndë psiko-emocionale. Ata janë të rrethuar nga mungesa e shpresës dhe mendime negative për jetën. Këshillimi mund t i ndihmojë këta individë që të shmangin vetëvrasjet dhe që të fillojnë të kenë një qasje më pozitive e të shëndetshme për problemet e së përditshmes. Stafi i burgjeve duhet të ketë eksperiencën e nevojshme për të dalluar dhe vlerësuar simptomat depresive që shfaqin këta individë përpara kryerjes së një tentative vetëvrasjeje, të tilla si: shprehja e paaftësisë (mungesa e shpresës, pafuqisë); trishtim ekstrem, qarje e vazhdueshme; tërheqje, heshtje; ndryshime të oreksit dhe / ose rënie në peshë; ndryshimet në gjumë: pagjumësi ose gjumë i tepërt; mungesë kuptimi/shprese për të ardhmen; ndryshime në humor; tension, axhitim, agresion; letargji, lëvizje të ngadalësuara; humbje e vetëbesimit;vetë-fajësim; humbja e interesit për mardhëniet me njerëzit, pamjes dhe aktiviteteve dhe vështirësi në përqëndrim. Të dënuarve iu është kërkuar të përshkruajnë me hollësi tentativën e tyre suicidale me qëllim vlerësimin e kushteve, rrethanave dhe dinamikës së kryerjes së një akti suicidal për të mundësuar nxjerrjen e rekomandimeve përkatëse për strukturat dhe punonjësit e burgjeve në drejtim të parandalimit të veprimit suicidal si në IVSHB dhe në IEVPenale të tjera. 1. Të kthehemi pas në kohë kur ju keni kryer tentativën për vetëvrasje në burg. Kur ka ndodhur kjo? Pjesëmarrësi 1:Në Peqin, kur më mbyllën në izolim 101

112 Pjesëmarrësi 2:Para dy muajsh më vajti mendja të mbys veten me litar pasi më dukej vetja kot. Pjesëmarrësi 3:Ka qenë ditë me diell, pasdite mesa kujtoj. Pjesëmarrësi 4:Kur nuk më dhanë ilaçet kur i doja unë. Pjesëmarrësi 5:Para 7 muajsh. Pjesëmarrësi 6:Në 2005 për çështje mendore Pjesëmarrësi 7:Donin të më nxirrnin trurin dhe nuk doja ta bënin ata Kjo është përdorur si një pyetje hyrëse për të vlerësuar dhe analizuar rrethanat si ka nisur dhe përcaktuar vendin ku ka ndodhur tentativa suicidale. Të intervistuarit, subjekte të këtij studimi, janë të gjithë të shtruar për trajtim në IVSHB dhe zakonisht tentativat suicidale janë zhvilluar në IEVpenale të tjera dhe duke vlerësuar gjendjen mendore shumë të rënduar të tyre, vendoset masa e shtrimit të përkohshëm për të trajtuar këtë kategori dhe parandaluar rastet e tjera të tentativave. Siç edhe mund të vlerësohet nga përgjigjiet e shtatë prej të intervistuarve të cilët kanë kryer një tentativë suicidale, ata i referohen faktit se tentativa suicidale ka ndodhur në IEVPenale të tjera. Duke marrë në konsideratë gjendjen e rënduar psikologjike të tyre, disa prej tyre orientohen në kohë por disa të tjerë e kanë të vështirë të kujtojnë ekzaktësisht momentin e kryerjes së tentativës suicidale. 2. Cfarë po ndodhte atë kohë në jetën tuaj? Cilat ishin mendimet dhe ndjenjat e përjetuara? Pjesëmarrësi 1:Më bënë depresiv, më ngacmonin, u ankova por nuk më dhanë zgjidhje. Pjesëmarrësi 2:Kisha mendime negative, pse më futën në burg, nuk do t i gëzoj dot fëmijët. Pjesëmarrësi 3:Shpirtrat më thonin se duhet ta bëja dhe të ndihesha i qetë. Pjesëmarrësi 4:S bëja dot burg. Pjesëmarrësi 5:Doja të vrisja veten dhe tentova të kapja korent. M u ngushtua truri. Pjesëmarrësi 6:M u kthyen shqetësimet që kisha më herët. 102

113 Pjesëmarrësi 7:Donin të më nxirrnin trurin Kjo pyetje është drejtuar për të evidentuar ndonjë problematikë të mundshme e cila mund të ketë ndikuar në vendimin e tyre, problematika të cilat mund t i adresohen stafit të burgjeve me qëllim parandalimin e rasteve të mundshme të tentativave suicidale. Pjesëmarrësi nr. 1, gjatë intervistës shprehet se kishte problematikë të vazhdueshme me bashkëvuajtësit në IEVPenale Peqin dhe për këtë cështje sipas tij, është ankuar dhe nuk ka marrë zgjidhje. Në fakt çështja e mospërshtatjes së të dënuarve në ambjentet e burgut është një çështje e cila sjell shumë problematika për administratorët e burgjeve. Të gjendur në kushtet e mbipopullimit dhe mungesës së infrastrukturës, nuk është e mundur të adresohen dhe zgjidhen të gjitha rastet e ankesave të të dënuarve për ndryshimin e dhomës, seksioneve dhe institucionin. Një nga arsyet kryesore që të dënuarit kryejnë një tentativë suicidale është vetë mjedisi i burgut. Referuar këtij studimi, katër nga shtatë të intervistuarit i referohen gjendjes së rënduar psikologjike në mjediset e burgut si një nga faktorët që ka ndikuar në kryerjen e tentativës suicidale. Kjo për shkak se perveç anës pozitive të rehabilitimit, jetesa në IEVPenale ka dhe anën tjetër, atë të ndikimit negativ në jetën e një të dënuari. Perceptimet janë të tilla pasi i dënuari nuk ka kontroll të dukshëm mbi të ardhmen, shfaq frikë nga proçesi ligjor, izolimi nga familja, miqtë dhe komuniteti; turp për situatën në të cilën ndodhet/burgimi; aspekte çnjerëzore të burgimit; frikë nga personeli; punonjës të pandjeshëm ndaj përvojës së dënimit dhe mjedisi autoritar. 3. Cfarë bëre për të lënduar veten? Pjesëmarrësi 1:Vara veten me çarçaf Pjesëmarrësi 2:Lidha pjesën e qafës me kabllon e dushit Pjesëmarrësi 3:Godita murin dhe kapa korentin Pjesëmarrësi 4:Doja të lidhesha me çarçaf Pjesëmarrësi 5:Lidha tek zgara e dritares një çarçaf Pjesëmarrësi 6:Lidha një litar me rroba, i bija kokës në mure 103

114 Pjesëmarrësi 7:Piva ilaç rrobash Gjatë momentit të pranimit në institucion, të dënuarve dhe të paraburgosurve iu ndalohen të gjitha sendet që rrezikojnë jetën dhe shëndetin e të burgosurve dhe të personelit, si dhe sigurinë e institucionit. Por pavarësisht nga masat e marra gjatë kontrolleve të sendeve të lejuara të cilat futen nga familjarët, duhet marrë parasysh se rreziku i vertetë janë vetë ambjentet e IEVpenale. Të intervistuarit janë pyetur për mjetin të cilin kanë përdorur për të lënduar veten dhe nga rezultatet vihet re se janë përdorur: çarçaf, kabllo e bolierit të dushit, goditje muri me kokë dhe kontakti me korentin, lidhje çarçafi tek zgara e dritares, gëlltitje ilaç rrobash etj. Siç dhe mund të vlerësohet, të intervistuarit kanë tentuar të përdorin mjete të ardhura nga jashtë por kanë përdorur dhe mjetet rrethanore të gjendura brënda qelive ose në mjediset e përbashkëta. Shumë prej të dënuarve kanë kërkuar të vetëdëmtohen duke lidhur veten me mjete rrethanore, por që mund të rezultojë si veprim fatal në rast se veprimi nuk evidentohet nga punonjësit e policisë ose të dënuarit e tjerë Cfarë ndodhi më pas? Pjesëmarrësi 1:U ndjeva keq, erdhën më ndihmuan Pjesëmarrësi 2:Më çuan në spital, bëra serum dhe prapë mendoj të vras veten Pjesëmarrësi 3:Më kapën policët në kohë Pjesëmarrësi 4:Më panë policët dhe s më lanë Pjesëmarrësi 5:Asgjë, u qetësova Pjesëmarrësi 6:Ndërhynë të tjerët Pjesëmarrësi 7:Më kapën policët Pyetja ç ndodhi më pas, është një pyetje sa retorike aq dhe përshkruese. Të dënuarit janë shpëtuar si nga ndërhyrja në kohë e punonjësit të policisë ashtu dhe nga reagimi i bashkëvuajtësve të tyre. Zakonisht, referuar eksperiencës së punës në rastet e tjera referuar tentativave suicidale, të dënuarit janë shumë vigjilentë dhe ruajnë momentet kur të dënuarit e tjerë janë të angazhuar në aktivitete të përbashkëta, ajrim ose takim me familjarët, ditët e fundjavës ku stafi i burgjeve është më i reduktuar në numër. Të dënuarit 121 Rekomandim: Vlerësimi i mundësisë për të krijuar kushte sigurie për mbrojtjen nga kontakti me rrymën elektrike nga ana e të dënuarve. 104

115 shfrytëzojnë çdo lloj mundësie për t i dhënë fund jetës së tyre. Punonjësit e burgjeve duke njohur simptomat e çrregullimeve psikologjike, duhet të mbajnë nën vëzhgim të vazhdueshëm të dënuarit të cilët nuk kanë shfaqur simptoma të dukshme. 5. A beson në Zot? A kishte ndonjë rol besimi fetar në vendimin tuaj? Pjesëmarrësi 1:Po Pjesëmarrësi 2:Njeriu bën pakt me Zotin, nuk më ka ndihmuar Zoti Pjesëmarrësi 3:Po besoj në Zot, vendimin ma lanë shpirtrat Pjesëmarrësi 4:Po besoj, jo ndoshta Pjesëmarrësi 5:Po shumë, jo Zoti nuk thotë vrite veten Pjesëmarrësi 6:Jo, nuk besoj në Zot, sepse pse më futi në burg kur ka Zot? Pjesëmarrësi 7:Po Një nga të drejtat e të dënuarve në ambjentet e burgut është dhe e drejta e ushtrimit të riteve fetare. Kjo e drejtë iu garantohet të dënuarve në bazë të marrëveshjes së bashkëpunimit të nënshkruar nga ana e Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve dhe Komuniteteve të ndryshme fetare në Shqipëri. Shërbimet fetare luajnë një rol të rëndësishëm në sigurimin e qetësisë shpirtërore dhe lehtësimin e problemeve psikike dhe psikologjike qe shkakton izolimi. Sipas nenit 42 të ligjit "Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve", i ndryshuar, të dënuarit kanë të drejtë të ushtrojnë ritet fetare, të marrin kontakt me përfaqësues të komuniteteve fetare. Administrata e institucionit është e ngarkuar me ligj të krijojë mjediset e ushtrimit të riteve fetare. Besimi fetar, shërben si mburojë për çdo lloj mendimi negativ, duke e dënuar vetëvrasjen. Megjithatë, njerëzit që besojnë në jetën pas vdekjes mund të kryejnë vetëvrasje pasi mund të besojnë se mund të bashkohen me familjarët e tyre në parajsë (Maltsberger, 1992) 122. Pyetje plotësuese: Cfarë mendimi kishit në momentin e parë kur tentuat të vetëdëmtoheshit? Pjesëmarrësi 1:Pse të më ofendojnë, unë i dëgjoja të gjitha në fund të korridorit? 122 Maltsberger JT. The suicide of Marigold Perry, Berman, AL. Editor. Suicide and Life-Threatening Behavior, 22: ,

116 Pjesëmarrësi 2:Më erdhi keq për fëmijët, mendova se nuk më donin fëmijët dhe gruaja. Pjesëmarrësi 3:Doja të isha shpirt tjetër me shpirtrat e mi me të cilët unë bisedoj. Pjesëmarrësi 4:Doja të lirohesha nga këta njerëz të mallkuar Pjesëmarrësi 5:U mërzita për babain, më ka vdekur, doja të bashkohesha me të Pjesëmarrësi 6:Në fillim të tërhiqja vëmendje se unë jam sëmurë Pjesëmarrësi 7:Kam fuqi mbinatyrore, nuk vdes Sa kohë më përpara e kishit planifikuar të vetëvriteshit? Sa herë në ditë mendonit për këtë gjë? Pjesëmarrësi 1:E mendoja gjithmonë Pjesëmarrësi 2:Jo nuk kisha Pjesëmarrësi 3:Jo, më erdhi në moment Pjesëmarrësi 4:Atë ditë Pjesëmarrësi 5:Gjithmonë e kam menduar Pjesëmarrësi 6:Në çast Pjesëmarrësi 7:Në moment, kalova në depresion Pesë të dënuar janë penduar për veprimin e kryer ndërsa dy të tjerë nuk janë penduar. Të dënuarit të cilët nuk janë penduar mund të kenë më shumë gjasa për të rikryer tentativë suicidale. Këta të dënuar duhet të mbahen nën mbikqyrje të vazhdueshme për parandalimin e vetëvrasjes së tyre. Për ketë arsye i rekomandohet IVSHB të bëjë një shqyrtim fillestar të të gjithë të burgosurve me rrezik potencial për vetëvrasje, të ndjekë kriteret për trajtimin dhe strehimin e të burgosurve me rrezik potencial për vetëvrasje. Të pyetur se përse vendosët të tentonit të vrisnit veten në atë ditë specifike (jo në ditën përpara ose një javë më vonë), të dënuarit janë përgjigjur: Pjesëmarrësi 1:Atë ditë më tha fuqia se duhet ta bëja Pjesëmarrësi 2:Më mori malli për babain atë ditë Pjesëmarrësi 3:Ishte moment Pjesëmarrësi 4:Atë ditë doja të vdisja Pjesëmarrësi 5:Atë ditë qëlloi, nuk e programova ditën 106

117 Pjesëmarrësi 6:Atë ditë u mërzita Orari të cilin përzgjedhin të dënuarit për të kryer tentativë suicidale, është një aspekt i cili është analizuar gjatë kësaj interviste. Zakonisht të dënuarit shfrytëzojne fundjavën ose oraret pasdite ku numri i personelit të burgjeve është më i reduktuar. Gjatë këtyre orëve është në gadishmëri vetëm pjesa e stafit policor pasi stafi i kujdesit social punon sipas orarit zyrtar. Të pyetur se në cilën orë të ditës vendosën të tentonin të vrisnin veten dhe nëse ishte kjo pjesë e planit, të dënuarit janë përgjigjur: Pjesëmarrësi 1:Ishte paradite Pjesëmarrësi 2:Ishte pasdite Pjesëmarrësi 3:Ora 21 Pjesëmarrësi 4:Paradite Pjesëmarrësi 5:Paradite Pjesëmarrësi 6:Ishte ora Pjesëmarrësi 7: Ishte ora 12. Ishte pjesë e planit të mbyllja jetën në mesditë Një rekomandim në këtë drejtim do të ishte që stafi i kujdesit social t i referojë stafit policor të gjitha rastet e mundshme të cilët ose kanë kryer tentativë të mëparshme suicidale ose janë në gjendje shumë të rënduar mendore. Gjithashtu dhe trajnimin e vazhdueshëm të stafit policor me qëllim identifikimin dhe parandalimin e rasteve të tentativave suicidale. Të pyetur nëse janë ndjerë të rrezikuar nga ndonjë person përpara tentativës për vetëvrasje, të dënuarit janë përgjigjur: Pjesëmarrësi 1:Jo, s jam ndjerë i rrezikuar Pjesëmarrësi 2:Jo, të thashë që kam fuqi, nuk vdes Pjesëmarrësi 3:Jo, më thanë shpirtrat me të cilët unë flas, ato kam familje Pjesëmarrësi 4:Jo, asnjëherë Pjesëmarrësi 5:Asnjëherë Pjesëmarrësi 6:Këtu njerëzit janë të mallkuar mbi tokë Pjesëmarrësi 7:Po, më kanë kërcënuar të tjerët fizikisht dhe verbalisht 107

118 Vetëm një i dënuar është shprehur se është ndjerë i rrezikuar brenda mjedisit të burgut. A jeni munduar të flisni me pjesëtarë të stafit mbi mendimet ose planet tuaja? Nëse jo: Përse jo? Pjesëmarrësi 1:Jo sepse ata s më kuptojnë, ata nuk i shohin shpirtrat me të cilët unë flas Pjesëmarrësi 2:Ditën tjetër fola, s mbaj mend shumë Pjesëmarrësi 3:Me stafin në burg po, me familjarët jo Pjesëmarrësi 4:Jo, s kisha si t ua thoja atyre Pjesëmarrësi 5:Dhe ato e dinë për fuqinë time Pjesëmarrësi 6:Po, kam folur Pjesëmarrësi 7:Nuk kam folur sepse nuk e dija nëse do më kuptonin apo jo Stafi i edukimit dhe stafi policor duhet të njohë shumë mirë hapat bazë në këshillim për rastet e tentativave vetëvrasëse. Më konkretisht stafi i edukimit duhet të angazhojë të dënuarit, të tregojë empati. Qetësia, kujdesi, besimi, sjellja e stafit të kujdesit social, ofron një model për të dënuarin që ka tentuar të vetëvritet. Ky qëndrim do të inkurajojë të dënuarin dhe do ta ndihmojë të qetësohet dhe të fillojë të mendojë në mënyrë racionale. Duhet të nxitet i dënuari për të folur për atë që po ndodh nga këndvështrimi i tij/saj i parë. A do të kishte ndonjë pjesëtar nga stafi, me të cilin do të kishit folur? Pjesëmarrësi 1:Po, mendova të flas me policin roje, por thashë se s do më kuptonte, dëgjonte. Pjesëmarrësi 2:Po, psikologu Pjesëmarrësi 3:Po Pjesëmarrësi 4:Jo, nuk doja Pjesëmarrësi 5:Po Pjesëmarrësi 6:Po Pjesëmarrësi 7:Po Stafi i kujdesit social duhet të bëjë pyetje të drejtpërdrejta rreth tentativës për vetëvrasje. Nëse individi nuk ka folur tashmë për këtë, stafi duhet të pyesë direkt për qëllimin ose tentativën vetëvrasëse. Ky veprim duket se tregon se ju jeni duke planifikuar për të vrarë veten. A është e vërtetë kjo? Si po planifikoni ta bëni atë? 108

119 (Më specifikisht, kur, si?). Qëllimi i drejtimit të këtyre pyetjeve bën të mundur që individi të kuptojë ngjarjet dhe ndjenjat e të kaluarës dhe të kohëve të fundit që mund të kenë çuar në këtë pikë. Pasi të jenë identifikuar problemet, stafi duhet të hartojë një plan mbi zgjidhjen e problemeve, vetëm pasi të jenë identifikuar ndjenjat, situata dhe vlerësimi psikologjik i të dënuarit. A ishte ndonjë person në burg, përfshi dhe të dënuarit, që mund të të kishte ndihmuar për të mos dëmtuar veten? Pjesëmarrësi 1:Shokët e dhomës Pjesëmarrësi 2:Jo, isha në dhomë vetëm Pjesëmarrësi 3:Jo, Pjesëmarrësi 4:Po, më thanë mos u vetëvrit Pjesëmarrësi 5:Ato s mundën, janë të pafuqishëm Pjesëmarrësi 6:Jo, isha vetëm Pjesëmarrësi 7:Po b. Tentativa të mëparshme Vetëm dy prej të dënuarve kanë tentuar të dëmtojnë veten jashtë mjediseve të burgut (në liri). A ka kryer ndonjë nga familjaret e tu tentativë vetëvrasjeje? Vetëm një nga të dënuarit është përgjigjur se në familjen e tij ka kryer tentativë suicidale dhe një nga familjarët e tij. Influenca e modelit familjar në riskun për të kryer një tentativë suicidale është një fenomen i njohur ( psh., Agerbo, Nodentoft, dhe Mortensen, 2002). Por përveç modelit familjar është dhe modeli i të dënuarve të tjerë që ndikon riskun e kryerjes së një tentative të mëparshme. Hales, Davison, Misch, dhe Taylor (2003) 123 kanë studiuar fenomenin e vetëvrasjes në moshën 15 deri 21 vjeç. Studiuesit dolën në përfundimin se të dënuarit e mitur mund të jenë më të predispozuar të tentojnë vetëvrasjen kur ata shohin të tjerët të kryejnë një tentativë suicidale. 123 Hales, H., Davison, S., Misch, P., Taylor, P.J. Young male prisoners in a Young Offenders' Institution: their contact with suicidal behaviour by others. J Adolesc. 2003;26:

120 Të pyetur se çfarë mund të kishte bërë stafi i burgut për të të mbrojtur ty nga dëmtimi i vetes (përveç, sigurisht, lirimit nga burgu), të dënuarit janë përgjigjur: Pjesëmarrësi 1:Unë kërkova ndihmë, kisha kërcënime, ofendime Pjesëmarrësi 2:Të rrinte me mua tërë ditën, të flisnim, të luanim Pjesëmarrësi 3:Doja të më bënin gjilpëra Pjesëmarrësi 4:Thjesht një bisedë do më qetësonte Pjesëmarrësi 5:Të më lirojë Pjesëmarrësi 6:Asgjë Pjesëmarrësi 7:Mund të më pyeste çfarë halli ke Punonjësi i parë në skenën e një tentative vetëvrasjeje duhet të përdorë teknika këshilluese bazë për veprimet vetëvrasëse për të qetësuar individin dhe për të filluar eksplorimin e alternativave të shëndetshme të të jetuarit. Roli i punonjësit/es është që të administrojë "ndihmën e parë emocionale". Individët me tentativa vetëvrasëse duhet të referohen apo të shoqërohen tek shërbimet profesionale që në rastin më të parë. Cfarë mësimi ke nxjerrë nga tentativa e vetëvrasjes në burg? Pjesëmarrësi 1:I kam bërë keq vetes Pjesëmarrësi 2:Do ta bëja prapë, është për të qeshur Pjesëmarrësi 3:S kam nxjerrë asnjë mësim Pjesëmarrësi 4:Kur jam i kthjellët mendoj se kam gabuar. Kur jam në ankth s e mendoj Pjesëmarrësi 5:Asgjë, ndjehem më i lirë Pjesëmarrësi 6:E dua jetën Të supozojmë se ju punoni këtu (mund të jesh polic, mjek dhe psikolog ose çdo lloj pune që të duash). Çfarë do të bënit ju për të mbrojtur të dënuarit nga tentativat për të vrarë veten? Pjesëmarrësi 1:Të flisja e të mos arrija në këtë pikë Pjesëmarrësi 2:Mjekët do i lija të bënin ç të donin Pjesëmarrësi 3:Do j u thoja mos u mërzit dhe mos e vrit veten Pjesëmarrësi 4:Ka shumë arsye për të jetuar Pjesëmarrësi 5:Të gjithë janë të mallkuar Pjesëmarrësi 6:Do t i lejoja të shikonin shpirtrat 110

121 Pjesëmarrësi 7:Do e pyesja pse do ta mbysë veten, do t i jepja cigare, do t ia hiqja litarin nga fyti dhe do i shpëtoja jetën Stafi i kujdesit social duhet të ndihmojë individin të zhvillojë një plan veprimi. Plani duhet të jetë specifik dhe duhet të jetë i arritshëm. I dënuari duhet të angazhohet për të realizuar planin. Plani mund të përfshijë të burgosur të tjerë, anëtarë të stafit, familjen, etj. Rendisim disa prej këshillave që të dënuarit iu japin të dënuarve të tjerë që kërkojnë të dëmtojnë/vrasin veten? Pjesëmarrësi 1:Të mos e vrasë veten Pjesëmarrësi 2:Nëse ka fuqi ta bëjë, nëse jo mos ta bëjë se do vdesë Pjesëmarrësi 3:Do ta ndaloja, s do e lejoja Pjesëmarrësi 4:Të mos e vrasë veten se do iki në shtëpi shumë shpejt Pjesëmarrësi 5:Ta bëjnë por për një arsye të fortë Pjesëmarrësi 6:Mos e vrit veten Pjesëmarrësi 7: Nuk kam këshillë Tre prej të dënuarve kanë sërisht mendime për t u vetëvrarë. Të pyetur se si ndihesh tani, të dënuarit janë shprehur se ndjehen të qetë, të kënaqur nga shërbimi, janë shumë mirë marrin mjekime etj. c. Përfundime dhe rekomandime: Drejtuesit e burgut dhe personeli domosdoshmërisht duhet të dallojnë ata të dënuar që janë në gjendje të vështirë, aq sa mund të mendojnë vetëvrasjen si një alternativë legjitime në mendjet e tyre, nga ata të burgosur që kërcënojnë për vetëvrasje ose bëjnë gjeste vetëvrasjeje (p.sh. prerjet sipërfaqësore në kyçet e duarve) që ndikojnë në sjelljen e tyre. Të burgosurit mund të bëjnë kërcënime me synim tërheqjen e vëmendjes dhe synimin për trajtim më të privilegjuar nga stafi, që të transferohet në një njësi mjekësore apo në një tjetër burg, për të shmangur një transferim, për të mbajtur një fasadë të sëmundjes së rëndë mendore ose për të fituar simpatinë e familjes. Pavarësisht nga motivimi, do të përbënte një gabim serioz nga zyrtarët e burgut që të injorojnë çfarëdolloj sjelljeje apo mendimi të shprehur nga të burgosurit/at në formën e kërcënimeve për vetëvrasje. Akoma më e rëndë është që të burgosurit/at që 111

122 kërcënojnë për sjellje të tilla, të dënohen apo izolohen. Është shumë e zakonshme për të burgosurit/at manipulimi i gjendjes së tyre psiko-mendore, ç ka mund të bëjë që këto kërcënime apo gjeste të përshkallëzojnë sjelljen e tyre në një përpjekje vetëvrasëse. Stafi i burgjeve duhet të jetë i trajnuar për të njohur dhe për t iu përgjigjur këtyre sjelljeve dhe gjesteve. Disa mjekë besojnë se nuk mund të dallosh sjelljet manipuluese nga ato të vërteta në rastin e vetëvrasjeve 124. Në këtë pikëpamje, mundësia për të realizuar një vetëvrasje edhe pa ndarë me të tjerët shenja apo sjellje dalluese, është shumë e madhe. Për këtë arsye është e rëndësishme që të gjithë të burgosurit të cilët shprehin synime apo sjellje vetëvrasëse, të trajtohen sipas protokolleve të institucionit për parandalimin e vetëvrasjeve. Megjithatë, klinicistë të tjerë mjeko-ligjorë përpiqen të bëjnë dallime dhe të rekomandojnë ndërhyrje të ndryshme në përputhje me rrethanat 125. Për ata të burgosur që vlerësohen me rrezik të lartë sjelljeje vetëvrasëse duhet të ketë mbikqyrje të shpeshtë, mbështetje sociale dhe referim tek burimet psiko-sociale. Ndërsa për ata të dënuar që besohet se janë duke manipuluar për sjellje të tillë, ndërhyrja duhet të jetë një kombinim i mbikqyrjes dhe teknikave për menaxhimin sjellor me qëllim modifikimin e tyre. Trajnime mbi këtë çështje për të gjithë personelin e burgjeve për të njohur më mirë fenomenin dhe llojet e vetëvrasjeve janë të domosdoshme. Një vend të rëndësishëm në këto trajnime duhet të zënë dhe mënyrat për përgjigjie të menjëhershme ndaj çdo rasti tentative për vetëvrasje si dhe njohjes së standarteve ndërkombëtare për parandalimin dhe trajtimin e këtij fenomeni në burgje. Çelësi për çdo program parandalimi të suksesshëm të vetëvrasjeve duket se është stafi i trajnuar i IEVP-ve, të cilët formojnë shtyllën kurrizore të çdo burgu. Shumë pak vetëvrasje janë parandaluar nga profesionistët e shëndetit mendor dhe mjekësor sepse zakonisht të dënuarit përpiqen të vetëvriten në qeli gjatë mbrëmjeve të vona dhe gjatë fundjavës, kur në IEVP ka më pak staf në dispozicion të të burgosurit (NIC, 1995). 124 Haycock, J. (1989). Manipulation and Suicide Attempts in Jails and Prisons. Psychiatric Quarterly, 60 (1), Po aty 112

123 Si përfundim, i gjithë stafi i sistemit korrektues ka përgjegjësi për parandalimin e vetëvrasjeve të të burgosurve. Vetëvrasja e një të burgosuri është një ngjarje tragjike. Në thelb, i burgosuri që tenton të vetëvritet vuan nga një mungesë e shpresës dhe e lehtësimit emocional dhe ku arsyet për të jetuar nuk ekzistojnë më për individin 126. Sfida për administratorët korrektues është që të sigurojnë për stafin trajnime dhe burime në mënyrë që të ndihmojnë të dënuarit që ndjehen të pashpresë e në rrezik që të mos përballen me tragjedinë, vdekjen. Rekomandime: Stafi i burgjeve duhet të ketë eksperiencën e nevojshme për të dalluar dhe vlerësuar simptomat depresive që shfaqin këto individë përpara kryerjes së një tentative vetëvrasjeje. Trajtimin me përparësi të rasteve të ankesave të referuara nga të dënuar me probleme të shëndetit mendor (të cilët trajtohen me PIT për parandalimin e vetëvrasjes) me qëllim parandalimin e rasteve të vetëvrasjes brenda ambjenteve të burgut. Vlerësimi i mundësisë për të krijuar kushte sigurie për mbrojtjen nga kontakti me rrymën elektrike nga ana e të dënuarve. Trajnimi i stafit me uniformë dhe atij social për të dalluar dhe vlerësuar simptomat depresive dhe mbajtjen nën trajtim dhe kujdes të rasteve të përsëritura të tentativave suicidale. Shtimi i shqyrtimeve periodike dhe kontrolleve në rastet e përsëritura me tentativë suicidale. 126 Bonner, R.L. (2000). Correctional Suicide Prevention in the Year 2000 and Beyond. Suicide and Life- Threatening Behavior, 30 (4),

124 VII. Lidhja midis depresionit dhe varësisë ndaj drogës dhe pijeve alkoolike Si pjesë e studimit, të dënuarit janë pyetur specifikisht mbi përdorimin e substancave narkotike përpara periudhes së burgosjes. Numri i të dënuarve ish-përdorues të substancave narkotike, në momentin e plotësimit të pyetësorit, në IVSHB, ishte dhjetë të dënuar. Të dënuarve iu drejtuan pyetje specifike mbi përdorimin e substancave si dhe u plotësua në mënyre të vecantë testi i CUDOS, mbi bazë të rezultateve të të cilit do të analizohet dhe lidhja midis depresionit dhe varësisë nga përdorimi i substancave. Lidhja midis përdorimit të substancave, alkoolit, depresionit dhe krimit është shumë komplekse dhe kërkon një analizë të hollësishme të bazuar mbi fakte dhe studime. Studimet e autorëve (Livingston, 2007 dhe Cherpitel 2005) kanë dokumentuar se mjediset ku ka përdorim të shtuar të alkoolit dhe të substancave narkotike, kanë shkallë të lartë kriminaliteti. Në nivel boteror, 30% e vdekjeve të shkaktuara nga aktivitetet kriminale i atribuohen alkoolit dhe përdorimit të substancave. Studimet kanë treguar se veprat penale të kryera nën ndikimin e alkoolit dhe substancave janë në nivele të larta (psh në USA, 35%, Afrika Jugore 44%, Angli dhe Uells, 45%; Kina,50%) 129. A. Përshkrimi i situatës Në vendet europiane problemet sociale dhe veprat penale të shkaktuara nga personat e varur nga alkooli janë më të shumta se ato të shkaktuara nga personat e varur nga droga. Alkooli dhe drogat ndikojnë në sjelljen e përdoruesit dhe ato mund të shkaktojnë sjellje të pakontrolluara dhe varësi. Nëse një person është i varur ndaj një 127 M. Livingston, T. Chikritzhs and R. Room, "Changing the density of alcohol outlets to reduce alcohol-related harm," Drug and Alcohol Review, vol. 26, pp , C. Cherpitel, Y. Ye and J. Bond, "Attributable risk of injury associated with alcohol use: cross national data from the emergency room collaborative alcohol analysis project," American Journal of Public Health, vol. 95, pp , M. Ezzati, "Comparative quantification of mortality and burden of disease attributable to selected risk factors," in Global burden of disease and risk factors, New York, Oxford University Press and World Bank,

125 substance, ai ose ajo do të përpiqet ta përjetojë sërish këtë stimul e kështu mund të ndodhë që të kryhet një krim dhe njerëzit të përfundojnë në burg. Në sistemin e burgjeve ekzekutohet dënimi për shumë të dënuar, të cilët përpara arrestimit kanë qenë abuzues aktivë të substancave narkotike. Këta persona, duke u gjendur në kushte të izolimit, në pamundësi për të marrë substancen narkotike, përjetojnë fillimisht efektet psikofizike të abstinencës deri në 1-3 javë. Gjithësesi këta pacientë konsiderohen ende toksikomanë, pasi edhe nëse ata kanë mundur që në kushtet e kufizimit të lirisë të shkëputen fizikisht nga substanca narkotike, psikologjikisht ata janë totalisht të varur prej tyre. Këta të burgosur përbëjnë edhe kontigjentin më të vështirë për t u përballur dhe trajtuar, pasi ata paraqesin çrregullime të mirëfillta psikopatologjike (çrregullime mendore ose psikologjike të cilat derivojne nga përdorimi i gjatë i substancave narkotike (shih të dhënat mbi çrregullimet ndaj substancave DSM-IV) si dhe çrregullime të ndryshme të personalitetit të tilla si çrregullimet antisociale, narcistike (borderline), paranojake etj, të cilat e bëjne mjaft të vështirë përshtatjen ndaj izolimit dhe nxitjen e problematikave të ndryshme në marrëdhënie me të burgosurit e tjerë si dhe personelin e shërbimit. B. Rezultatet Testi matës i vetëabuzimit me substancat narkotike, është një test përmes të cilit u drejtohen pyetje vetëm ish-përdoruesve të substancave narkotike. Gjatë kryerjes të këtij studimi në IVSHBurgje për periudhen Shtator-Tetor, ky test është plotësuar nga 10 të dënuar, të cilët trajtohen në IVSHB, për patologji të tjera ose të lidhur drejtpërdrejt me problemet shëndetësore nga abuzimi me substancat narkotike. Ky test përdoret aktualisht edhe nga stafi i kujdesit social për të përcaktuar llojin e ndërhyrjes dhe hartuar programin individual të trajtimit të tyre si ish-përdorues të substancave narkotike. Grupit të parë të pyetjeve, të dënuarit u janë përgjigjur: 115

126 A eshte e veshtire per ju te ndaloni perdorimin e droges? A perdorni droga te tjera, d.m.th, a perdorni droga te tjera perveç atyre te kerkuara per arsye mjekesore? A keni perdorur me shume se nje lloj droge ne te njejten kohe? A keni abuzuar me medikamente mjekesore? Keni perdorur droga te tjera veç atyre te perdorura per arsye mjekesore? Jo Po ifigure 21. Grup-pyetje mbi përdorimin e substancave narkotike. Nga përgjigjiet rezulton se të gjithë të dënuarit e pyetur kanë përdorur droga gjatë jetës së tyre. Të pyetur nëse kanë përdorur më shumë se një lloj droge, të gjithë të dënuarit e intervistuar janë përgjigjur se kanë provuar më shumë se një lloj droge. Të pyetur nëse është e vështirë të ndalojnë përdorimin e drogës, 8 prej tyre janë përgjigjur se e kanë të vështirë të ndalin përdorimin e saj. A keni qene ndonjehere i arrestuar si rrjedhoje e nje sjelljeje te pazakonte nen ndikimin e droges? 5 5 Keni krijuar ndonjehere konflikt nen ndikimin e droges? 0 10 A i ke humbur ndonjehere miqte si rezultat i perdorimit te droges? 5 5 A perpiqeni ta kufizoni perdorimin e droges per situata te veçanta? 1 9 A e perdorni drogen ne menyre te vazhdueshme? 0 10 Jo Po Figure 22. Grup pyetje mbi ndikimin e përdorimit të substancave në jetën e përditshme. Pavarësisht nga cilësitë e klinicistit, kujdesit dhe ndjeshmërisë së tij, pacienti me një çrregullim të tillë, pra toksikomani, nuk flet lehtësisht dhe nuk jep një raportim të mjaftueshëm në lidhje me problemin e tij. Dihet që ai ka një nevojë të 116

127 jashtëzakonshme për të vazhduar marrjen e substancës, dhe pse në dëm të shëndetit, sigurisë dhe funksionimit të tij social. Prandaj për të arritur këtë gjë, ai mohon, minimizion ose dhe gënjen në lidhje me sasinë e përdorimit dhe problemet që lidhen me të. Lidhja midis sjelljes kriminale dhe përdorimit të drogës është e provuar nga shumë studime. Të pyetur nëse kanë krijuar konflikt nën ndikimin e drogës, të gjithë të dënuarit janë përgjigjur pozitivisht. Kujdesi pas lirimit në formën e ndihmës nga shërbimet e lirimit me kusht është me shumë rëndësi. Gjithashtu, ka raste të varësisë nga llojet e ndryshme të ilaçeve, të cilat nuk duhen neglizhuar dhe u duhet ofruar trajtimi me programe të veçanta në institucione. A jeni përfshirë në programe trajtimi që janë të lidhura specifikisht me drogën? 8 2 Po Jo Figure 23. Përfshirja e të dënuarve në programet individuale të trajtimit. Trajtimi psiko-social është shumë i rëndësishëm për këtë kategori. Në të njëjtën kohë pjesëmarrja e tyre në programet e trajtimit duhet të inkurajohet nga ana e stafit të kujdesit social. Trajtimi duhet të përfshijë metodat për rritjen e motivimit për abstinencën ku përfshihen seancat e këshillimit, grupet e vetëndihmës, dhënie e informacionit në formë të shkruar ose edhe verbale në lidhje me efektet psikofiziologjike që përdorimi abuziv i substancave shkakton në organizmin e tyre si dhe pasojat afatgjata që derivojnë prej tyre.nëpërmjet diskutimeve në grup dhe këshillimit individual, ata mësohen të njohin rrezikun e relapsit, situatat që mund t i çojnë sërish drejt drogës dhe si t i shmangin ato. Në kushtet e privimit të lirisë, trajtimi i pacientëve me varësi ndaj substancave bëhet edhe më i vështirë për shkak të mungesës së kushteve adekuate të një trajtimi të plotë dhe funksional. Përdorimi abuziv i drogave përbën edhe shkakun kryesor të ndërshkimit ligjor ndaj këtyre 117

128 pacientëve, çka i bën ata mjaft të ndërgjegjshëm në domosdoshmërinë ndaj trajtimit psikoterapeutik. Lidhja e përdorimit të substancave dhe depresionit Normal Shqetësim i Nivel i Nivel i lehtë Depresio moderuar lartë n në kufi depresioni (i depresioni (Mbahet nevojshëm në trajtimi vëzhgim) psikologjik) Niveli i depresionit per 10 te denuarve me varesi nga substancat, te intervistuar Figure 24. Rezultatet e testit CUDOS, për 10 të dënuarit ish-përdorues të substancave. Duke analizuar të dhënat vërehet se nga totali prej dhjetë të dënuar të cilët kanë qënë ish-përdorues të substancave narkotike rezulton se 8 prej tyre kanë shfaqur simptoma në nivelin e lartë të depresionit (4 prej tyre) dhe nivel të moderuar depresioni (4 prej tyre). Në nivelin e depresionit në kufi dhe shqetësime të lehta kanë shfaqur vetëm 2 prej tyre Normal Shqetësim i lehtë Depresion në kufi (Mbahet në vëzhgim) Nivel i moderuar depresioni (i nevojshëm trajtimi psikologjik) Nivel i lartë depresioni Figure 25. Niveli i depresionit për të dënuarit ish përdorues të substancave. Lidhja e përdorimit të substancave narkotike dhe depresionit në këto raste është shumë evidente. Në këtë rast shtrohen dy pyetje: 118