Raporti i Ndjeshëm Gjinor në Lidhje me Mungesën e Aftësive në Sektorët e Agro-përpunimit, TIK dhe Turizmit në Shqipëri

Transcription

1 Raporti i Ndjeshëm Gjinor në Lidhje me Mungesën e Aftësive në Sektorët e Agro-përpunimit, TIK dhe Turizmit në Shqipëri Raport nga: IPSED: Institute for the Promotion of Social & Economic Development (Dorëzuar në Shtator 2014) 1

2 Përmbledhja 1. Përmbledhje ekzekutive 3 2. Kuadri ligjor i sistemit të arsimit për zhvillimin e aftësive 5 3. Metodologjia e studimit 7 4. Sistemi i arsimit profesional 10 SEKTORET E SYNUAR: KERKESA DHE OFERTA PER AFTESI DHE KUALIFIKIME I. AGROPERPUNIMI: I. a Këndvështrim i sektorit I. b Analiza e kërkesës për aftësi I. c Oferta për aftësi I. d Analiza e mangësisë së aftësive I. e Rekomandime për ndërhyrje II. TEKNOLOGJIA E INFORMACIONIT DHE KOMUNIKIMIT: II. a II. b II. c II. d II. e III. TURIZMI: III.a III.b III.c III.d III.e Këndvështrim i sektorit Analiza e kërkesës për aftësi Oferta për aftësi Analiza e mangësisë së aftësive Rekomandime për ndërhyrje Këndvështrim i sektorit Analiza e kërkesës për aftësi Oferta për aftësi Analiza e mangësisë së aftësive Rekomandime për ndërhyrje Shtojcat: Referencat Lista e intervistave

3 1. Përmbledhje e përgjithshme Shqipëria ka bërë progres të dukshëm në drejtim të rritjes dhe zhvillimit ekonomik dhe aspiron anëtarësimin në BE. Pavarësisht përpjekjeve të qeverisë për të krijuar një mjedis miqësor për zhvillimin e biznesit, ekzistojnë ende kufizime që pengojnë rritjen ekonomike. Një nga fushat e identifikuara të ndërhyrjes që mund të minimizojë këto kufizime janë urat lidhëse midis kërkesës dhe ofertës për punë në sektorët ekonomikë me potencial për rritje, si agro-përpunimi, turizmi, TIK dhe shërbime të tjera. Periudha e tranzicionit drejt ekonomisë së tregut ka ndikuar në strukturën e sistemit arsimor në Shqipëri. Prioritet më i madh i është dhënë arsimit të përgjithshëm dhe universitar, ndërsa sistemi i arsimit profesional është neglizhuar në shkallë të madhe, duke kontribuar në punësim me të ardhura më të pakta, më pak disponueshmëri të aftësive të kërkuara në treg dhe mungesë më të madhe aftësish. Qeveria shqiptare e ardhur në detyrë në shtator 2013 ka përcaktuar si prioritet modernizimin e sistemit të arsimit dhe formimit profesional (AFP) për të trajnuar punëkërkuesit që të gjejnë punë. AFP-ja ofrohet në Shqipëri nga shkolla profesionale, publike ose private, nga qendra të formimit profesional, kompani apo agjenci të tjera. Për të shmangur konfuzionin e shërbimeve të ofruara nga Shkollat e Mesme Profesionale (SHMP) nga njëra anë dhe Qendrat e Formimit Profesional (QFP) nga ana tjetër, qeveria ka vendosur t ia transferojë përgjegjësitë për AFP-në Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe Rinisë (MMSR). Transferimi i përgjegjësive do të përfundojë maksimumi në fund të shtatorit Sot ka një numër të madh shkollash profesionale me numër të paktë të diplomuarish dhe një numër të madh të diplomuarish nga universitetet që nuk mund të gjejnë punë. Si rezultat, niveli i papunësisë i të rinjve është i lartë. Ky fenomen ndikon negativisht të rinjtë, në perspektivën tyre për punësim në të ardhmen, si dhe në potencialin për rritje të ekonomisë. Edhe pse Shqipëria ka bërë hapa të rëndësishëm në drejtim të përafrimit të sistemit të arsimit formimit profesional me standardet evropiane, ajo ndodhet ende shumë larg një sistemi efikas. Sistemi ekzistues i AFP-së vazhdon të jetë i pajisur keq, pa një profil, identitet dhe reputacion të qartë, siҫ duhet të jetë një qendër kompetencash në fushat e profesioneve respektive. Vazhdojnë të mungojnë programet profesionale postsekondare, ҫfarë kontribuon në një forcë punëtore më pak të kualifikuar dhe në mungesë fleksibiliteti për të gjetur profesione të reja. Ky studim bazohet në analizimin e nevojave të sektorit privat, karakteristikave të grupeve të synuara që janë identifikuar, analizën sasiore/cilësore të ofertës për aftësi dhe mungesës së aftësive në tre sektorë prioritarë në Shqipëri, duke identifikuar në detaje cilat janë profesionet më të nevojshme; si i mbushin kompanitë këto pozicione; mospërputhjen midis nevojave të tregut dhe aftësive të ofruara; cilësinë e kurrikulave dhe përvojën praktike që ofrohet; programet e praktikës (internship) dhe si mund të përfitojnë studentët prej tyre, etj. 3

4 Janë identifikuar një sërë fushash ku mund të ndërhyhet për të krijuar urë lidhëse midis kërkesës së tregut dhe ofertës për aftësi dhe kompetenca që, për qëllim të këtij studimi, janë grupuar në nevoja të tregut dhe oferta (nivel kompanie kundrejt ofruesve të aftësive). Institucionet ndërmjetëse, qoftë ato qeveritare, jo-qeveritare, etj., të cilët ofrojnë shërbime dhe veprojnë si facilitatorë, merren në konsideratë për zhvillimin e një bashkëpunimi të suksesshëm dhe mbylljes së hendekut. Duket qartë që sistemi ynë i arsimit në përgjithësi dhe AFP-ja në veçanti janë ende shumë larg zhvillimit të sektorit dhe se ka nevojë të menjëhershme për ndërhyrje: - Për sa i përket kërkesës së sektorit privat, fokusi duhet vënë në institucionalizimin e marrëdhënieve midis bizneseve private dhe ofruesve të aftësive, në mënyrë që të zhvillohen programe praktike pune; dhënien e mendimeve nga komuniteti i biznesit ofrues të aftësive, për të reflektuar nevojat e tregut në kurrikula; si dhe në nevojën për ndërgjegjësim të kompanive jo TIK në lidhje me aftësitë për TIK, me qëllim përmirësimin e menaxhimit të informacionit dhe teknologjisë brenda kompanisë, duke i bërë proceset e biznesit më efikase dhe duke rritur performancën e kompanisë, duke e bërë komunikimin brenda kompanisë më të shpejtë dhe menaxhimin e burimeve më efikas. - Në nivel organizatash ndërmjetëse dhe makro, fokusi duhet vënë në: modernizimin e kurrikulave për të plotësuar nevojat e tregut të punës; rritjen e fleksibilitetit përmes krijimit të bordeve kombëtare për kualifikime profesionale dhe ristrukturim të arsimit profesional dhe niveleve të trajnimit; zhvillimin e kompetencave të instruktorëve të AFP-së dhe hartimit të politikave dhe procedurave për liҫencimin; unifikimin e certifikimit publik dhe privat për drejtimet e miratuara të AFP-së; përmirësimin dhe pajisjen e ambienteve mësimore dhe zgjerimin e mënyrës së sigurimit të materialeve mësimore duke promovuar bashkëpunimin me bizneset vendore që t i përdorin këto ambiente në mënyrë efektive; krijimin dhe fuqizimin e aktorëve të ndryshëm, duke nxitur interesin e tyre dhe duke lehtësuar bashkëpunimin në mënyrë që të ketë sinergji midis bizneseve, ofruesve të aftësive dhe politikë-bërësve. 4

5 2. Metodologjia e studimit Analiza e bërë në kuadër të këtij studimi u fokusua në ndërveprimin midis sektorit privat dhe publik dhe ofruesve privatë të aftësive (shkollat, universitetet, qendrat e formimit, shoqatat, kompani të burimeve njerëzore, etj.), rrugët e përdorura për këtë ndërveprim dhe nivelin e kënaqësisë së kompanive në lidhje me kualifikimet e siguruara nga ofruesit e trajnimeve. Analiza identifikon shkaqet kryesore të bashkëpunimit ekzistues jo të kënaqshëm midis sektorit privat dhe ofruesve të trajnimeve. Studimi shqyrton mundësitë që të rinjtë (vajza e djem) kanë për arsim dhe trajnim. Metodologjia e propozuar ka përfshirë më specifikisht: Punë kërkimore në zyrë: shqyrtim i dokumenteve ekzistuese nga burime të ndryshme si GIZ, ETF, OKB, USAID, Banka Botërore, IFAD, NSDI, ILO, AIDA, literaturë akademike, strategjitë qeveritare, etj., për të identifikuar modelet e rikthimit në tregun e punës përmes trajnimit, trajnimit në punë, iniciativave, strategjive, dhe politikave ekzistuese për ndjeshmërinë gjinore, si dhe analizim të mangësive ekzistuese për të kuptuar më mirë dhe për të identifikuar problemet kryesore. Intervista të drejtpërdrejta me sipërmarrje private në sektorin e agro-përpunimit, turizmit dhe TIK. Për të kryer intervistat e drejtpërdrejta kemi përgatitur pyetësorë gjysmë të strukturuar në anglisht dhe shqip. Një element i rëndësishëm për suksesin e intervistave ishte identifikimi i personit kyç brenda sipërmarrjeve private, i cili luan një rol thelbësor në marrjen në punë dhe menaxhimin e punës së përditshme të punonjësve. Intervista të drejtpërdrejta me aktorë si: Ministri, organizata biznesesh, agjenci zhvillimi, organizata biznesesh sektoral, etj. Qëllimi i intervistave ishte grumbullimi i praktikave dhe njohurive nga aktorët vendas, praktikat e biznesit për zhvillimin e aftësive, nevojat dhe kufizimet e sektorëve të synuar. Për këtë u përgatit një pyetësor gjysmë i strukturuar në anglisht dhe në shqip. Gjatë intervistave iu kushtua vëmendje e veçantë verifikimit të disa prej gjetjeve të nxjerra nga intervistat me sipërmarrjet private. Intervista të drejtpërdrejta me ofruesit publik dhe privatë të arsimit dhe formimit profesional. Në këtë fazë u përzgjodhën ofruesit më përfaqësues të AFP-së (privatë, publik, ofrues jo formal trajnimesh, si për shembull disa OJQ) që ushtrojnë aktivitetin e tyre në zona të ndryshme të vendit (Tiranë, Durrës, Lushnje, Fier). Gjatë kësaj faze, vëmendje e veçantë iu kushtua identifikimit të mekanizmit të bashkëpunimit me sipërmarrjet private që ofrojnë mundësi për praktikë dhe/ose punësim për të rinjtë që ndjekin kurset e tyre. Për këtë u përgatit një pyetësor gjysmë i strukturuar në anglisht dhe në shqip. Verifikimi i gjetjeve: Gjetjet dhe rekomandimet u prezantuan në një seminar raportues me RisiAlbania dhe në dy seminare vlefshmërie në fushën e (1) Agro-përpunimit; dhe (2) Turizmit. Seminaret e vlefshmërisë mblodhën së bashku: sipërmarrjet private, organizata të bizneseve, autoritetet qendrore dhe vendore, OJQ, ekspertë, akademikë, etj. 5

6 Gjetjet e intervistave dhe të vlefshmërisë na ndihmuan të përcaktojmë mangësitë kryesore të aftësive ndërmjet sektorit privat dhe ofruesve të aftësive, si dhe për të nxjerrë disa rekomandime për të ardhmen. Si rezultat, u mbajtën 69 intervista në total, 15 intervista me kompani turistike, 15 intervista me kompani agro-përpunuese, 11 intervista me kompani TIK, 12 intervista me aktorë, dhe 16 intervista me ofrues aftësish. Intervistat u organizuan gjatë periudhës 15 maj 18 qershor 2014, me një kohëzgjatje mesatare prej min për intervistë. 6

7 3. Një vështrim i kuadrit ligjor për sistemin arsimor për zhvillimin e aftësive Arsimi profesional është një pjesë përbërëse e sistemit arsimor në Shqipëri. Gjatë dy dekadave të tranzicionit, agjencitë qeveritare dhe donatorë të ndryshëm kanë angazhuar burime dhe kanë bërë përpjekje të pafundme për zhvillime strategjike, institucionale dhe të kuadrit ligjor që mbulon këtë komponent të arsimit. Në shkurt 2014, u prezantua Strategjia e punësimit dhe aftësive , e cila përcakton objektivat, prioritetet e arsimit profesional, dhe parakushtet kryesore për zhvillimin e tij. Kjo strategji e ka marrë frymëzimin nga objektivi gjithëpërfshirës i Europa 2020, për të pasur rritje të qëndrueshme dhe përfshirëse në mënyrën e duhur që deri në vitin 2020 të kemi arritur një ekonomi konkuruese dhe një shoqëri përfshirëse të bazuar në Aftësi më të mira dhe punë më të mira për të gjithë gratë dhe burrat. Ministria e Arsimit dhe Sportit (MAS) është agjencia kryesore qeveritare përgjegjëse për zhvillimin dhe zbatimin e politikave dhe strategjive për arsimin, për menaxhimin e sistemit arsimor, duke përfshirë edhe menaxhimin e përgjithshëm të burimeve të sistemit arsimor publik dhe mbikëqyrjes së aktorëve privatë (jo publik) në fushën e arsimit. Janë katër agjenci publike nën mbikëqyrjen e MAS, që lidhen drejtpërsëdrejti me sektorin e AFP-së: (i) Instituti i Zhvillimit të Arsimit përgjegjës për strategjitë e zhvillimit të arsimit, hartimin e kurrikulave për arsimin para-universitar, hartimin e strategjive për kualifikimin dhe trajnimin e mësuesve dhe drejtorëve të shkollave para-universitare; (ii) Agjencia e Vlerësimit dhe Arritjeve me fokus hartimin e teksteve shkollore, monitorimin e procesit mësimor dhe kualifikimin e mësuesve për provimet kombëtare; (iii) Agjencia Publike për Akreditimin e Arsimit të Lartë, dhe (iv) Agjencia Kombëtare e Akreditimit të Arsimit të Lartë. Agjencia Kombëtare për Arsimin dhe Formimin Profesional (AKAFP) është institucioni kryesor i AFP-së, i themeluar në vitin 2006, përgjegjës për krijimin e një sistemi kombëtar AFP të unifikuar dhe të njohur në nivel ndërkombëtar. AKAFP u transferua si institucion nën varësinë e MMSR-së në vitin AKAFP përgatit programe për zhvillimin e AFP-së të miratuar zyrtarisht nga MAS dhe Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë (MMSR), përgatit listën kombëtare të specialiteteve (profesioneve), Kuadrin Shqiptar të Kualifikimeve (KSHK) dhe Kurrikulën Kuadër (KK), kryen akreditimin e ofruesve të AFP-së, përcakton standardet për trajnimin fillestar dhe të vazhduar të mësuesve dhe instruktorëve, dhe përcakton kriteret për vlerësimin e arsimit profesional dhe certifikimit. Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë (MMSR) është përgjegjëse për sistemin e Formimit Profesional (FP) përmes Shërbimit Kombëtar të Punësimit (SHKP). Ky funksion kryhet përmes një Departamenti specifik të formimit profesional, i përbërë nga dy sektorë: FP dhe Kurrikula. Ligji për Arsimin para-universitar në Shqipëri, 1995 dhe ligji për Arsimin dhe Formimin Profesional në Shqipëri, 2002 kanë përbërë për shumë vite kuadrin ligjor të AFP-së në Shqipëri, plotësuar nga shumë akte nënligjore (dekrete, urdhra ministror dhe udhëzime administrative, rregullore dhe udhëzime të brendshme). 7

8 Një ligj i ri, i hartuar në qershor 2011, solli ndryshime të rëndësishme të ligjit ekzistues të AFP-së. Ky ligj prezantoi një sërë konceptesh si të nxënit formal, informal dhe joformal, të nxënit gjatë gjithë jetës, institucionet e AFP-së, Qendrat e Formimit Profesional (QFP) dhe qendrat shumëfunksionale ofruese të AFP-së, roli i shoqërisë civile dhe partnerëve të tjerë në zbatimin e KSHK-së, forma e dyfishtë e AFP-së, akreditimi, licencimi, arsimi postsekondar, etj. Prezantimi i këtyre koncepteve të reja arsimore krijon mundësi për përparësi të reja që e sjellin AFP-në shqiptare më afër standardeve të BE-së dhe zhvillimeve arsimore. Ky ligj ka sjellë edhe disa ndryshime institucionale si roli dhe përgjegjësitë shtesë të AKAFP-së për KSHK-në e AFP-së, dhe si pasojë, emri i këtij institucioni ndryshoi dhe u bë Agjencia Kombëtare për Arsimin dhe Formimin Profesional dhe Kualifikimet. Në qershor 2014, u miratuan disa ndryshime të ligjit për Arsimin dhe Formimin Profesional në Shqipëri, Sipas tij, MAS dhe MMSR do të kenë një rol të përbashkët në mbikëqyrjen dhe rregullimin e Sistemit të AFP-së. Por, MMSR do të luajë rol proaktiv në lidhje me kurrikulën e AFP-së, politikat e punësimit, masat për një treg pune aktiv, etj. Aktualisht projektligji i ri është miratuar por duhet të plotësohet nga rregulloret dhe procedurat përkatëse. Është miratuar edhe një kuadër i plotë rregullator në mbështetje të punësimit të të rinjve (veçanërisht atyre që dalin nga shkollat e AFP-së), edhe pse nuk është zbatuar rregullisht as nga bizneset dhe as nga institucionet publike. Masa të tjera në fushën e punësimit dhe politikat për një treg pune aktiv: Vendimi i Këshillit të Ministrave Nr.873 ( ) Masat financiare, kriteret dhe procedurat për zbatimin e programeve të praktikës profesionale për punëkërkuesit e papunë të diplomuar në Shqipëri apo jashtë. Ky vendim kishte për qëllim të lehtësonte përfshirjen e të rinjve të papunë që kanë mbaruar arsimin e lartë në vend apo jashtë tij, brenda më pak se 24 muajsh, në programe për zhvillimin e praktikave. SHKP është agjencia zbatuese, ndërsa punëdhënësit privatë që do të merrnin në punë këta punëkërkues do të përfitonin 100% përfitimet mujore për papunësinë për çdo muaj trajnim të punëkërkuesve, me kusht që të caktonin një mentor. Nga ana tjetër, punëkërkuesit që marrin pjesë në këtë program marrin ndihmë financiare - 100% të pagesës bazë për papunësinë. Vendimi i Këshillit të Ministrave nr.47 ( ) për Programin për promovimin e punësimit përmes kualifikimeve në punë. Ky vendim kishte për qëllim kryerjen e trajnimeve në punë dhe formalizimin e praktikave (cirakëri). Punëdhënësi që organizon trajnim në punë për punonjësit e papunësuar (informal) mund të përfitojë: 70% të kostos së trajnimit nëse biznesi është në kategorinë e SMEve; 50% të kostos së trajnimit për bizneset e mëdha për deri në gjashtë muaj. Në shkëmbim, punëdhënësi është i detyruar të punësojë për gjashtë muaj të paktën 50% të të papunësuarve që trajnohen. Zyrat e SHKP-së kanë detyrimin të ofrojnë tre muaj trajnim (maksimumi) për njerëzit në nevojë. Vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 48 ( ) Shuma dhe kushtet për të përfituar nga programi i promovimit të punësimit për punëkërkuesit vulnerabël që janë të papunë. Ky vendim synon grupin e punëkërkuesve vulnerabël që janë të papunë. Kjo kategori përfshin: punëkërkuesit e papunë për një kohë të gjatë, përfituesit e ndihmës ekonomike, individët e moshës vjeç që sapo hyjnë në 8

9 tregun e punës, personat mbi 45 vjeç, komunitetin romë dhe personat me aftësi të kufizuara. Ky program mbulonte 100% kontributet shoqërore të punëdhënësit për një vit, si dhe 100% të pagës minimale për katër muaj në një kontratë pune një vjeçare. Qeveria shqiptare miraton çdo vit kuotën e caktuar të pranimit dhe tarifat përkatëse të regjistrimit në universitetet e sistemit publik. Kjo është oferta publike zyrtare nga arsimi i lartë për të gjitha profilet dhe kualifikimet e ofruara nga universitetet në mbarë vendin. Oferta nuk përfshin studentët e regjistruar në institucionet private të arsimit. 9

10 4. Sistemi i arsimit profesional Sistemi i arsimit profesional në Shqipëri ka ndryshuar përgjatë viteve me qëllim që t i përshtatet tendencave të tregut të punës dhe zhvillimeve ekonomike. Ky sistem pësoi ndryshime madhore pas ndryshimit të arsimit të detyruar nga 8 në 9 vjet dhe pas përshtatjeve përkatëse në profilet profesionale. Një ndryshim tjetër që duhet theksuar është konsolidimi i kuadrit ligjor për zhvillimin e KSHK-së dhe praktikave të tjera të lidhura me cilësinë e AP-së. AFP-ja konsiderohet të jetë një nga prioritet e qeverisë për të krijuar mundësi punësimi për të rinjtë që nuk ndjekin arsimin e përgjithshëm dhe që i përshtaten nevojave të tregut për profesione specifike. Për këtë qëllim, shpenzimet u parashikuan të arrijnë deri në 13% të buxhetit total të arsimit deri në vitin 2015, por megjithatë financimi i sistemit të AFP-së është ende në nivele të ulëta. Oferta për AP në Shqipëri ka ndryshuar me kalimin e viteve në përpjekje për t iu përshtatur zhvillimeve ekonomike dhe kërkesave të tregut të punës. Cilësia e AP-së në mbarë vendin ndryshon dukshëm. Përveç problemeve të zakonshme si zhvillimi i kurrikulave, trajnimi i mësuesve/instruktorëve, pajisja e shkollave/qendrave, infrastruktura, etj., shkollat ndryshojnë shumë njëra nga tjetra në varësi të statusit të tyre (kombëtare apo vendore), vendndodhjes (qytet i madh apo i vogël), mbështetjes nga donatorë ndërkombëtarë, etj. Cilësia e arsimit ndikohet gjithashtu nga skemat e papërshtatshme financiare, nga përfshirja e pakët aktive e aktorëve kryesorë si partnerët socialë, një orientim i pamjaftueshëm i sistemit të kualifikimeve dhe certifikimit kundrejt zhvillimeve të reja dhe standardeve të BE-së, etj. Të gjithë këto probleme e bëjnë AP-në jo aq tërheqës sa arsimi i përgjithshëm. Kjo reflektohet në normën e ultë të regjistrimeve në shkollat e mesme profesionale. Drejtimet e AP-së, niveli i arsimit dhe kohëzgjatja përcaktohen me ligj. Sipas ligjit të ri të AFP-së, Niveli i referohet kualifikimit që një student merr nga shkolla (bazë, pothuajse i kualifikuar ose i kualifikuar), Drejtimet i referohen kualifikimit profesional të marrë në bazë të KSHK-së, ndërsa Specializimet/ Profilet i referohen më tepër kualifikimeve të specializuara që studenti ndjek në nivelin e dytë dhe të tretë. Duke filluar nga viti akademik , AP-ja ofrohet nga shkolla publike dhe private në tre nivele, me një kohëzgjatje maksimale prej 4 vitesh. Janë edhe një numër i vogël shkollash të mesme të përgjithshme që ofrojnë arsim profesional. Sipas strukturës së re, nivelet e AP-së janë: Niveli 1 (2 vjet) arsim profesional bazë. Merret një certifikatë që lejon ndjekjen e arsimit të mëtejshëm në nivelin e dytë ose për të hyrë në tregun e punës; (ii) Niveli 2 (1 vit) persona më të kualifikuar në një sërë aftësish. Marrin një certifikatë që lejon vazhdimin e studimeve në nivelin e tretë ose hyrjen në tregun e punës; (iii) Niveli 3 (1 vit) i ofruar në sistemin vjet, 2+2 vjet, ose katër vjet rresht. Janë teknikë/menaxherë të kualifikuar në profesione 10

11 të caktuara që marrin Diplomë Maturie e cila lejon vazhdimin e studimeve në arsimin terciar ose hyrjen në tregun e punës. Pavarësisht strukturës të modernizuar të AFP-së së fundmi, vjet (MAS 2009), e cila lejon në teori dhe në parim fleksibilitet vertikal dhe horizontal me pikë daljeje dhe rihyrje, ofruesit e AFP-së po sillen si quasi -ofrues të arsimit të përgjithshëm me drejtime teknike apo profesionale, por vështirë se i pajisin nxënësit për të qenë gati dhe me aftësitë e duhura për t u punësuar. Problemet e sistemit të AFP-së rriten edhe nga niveli i ultë i regjistrimeve, struktura e vjetërsuar, fondet e kufizuara dhe njohuritë e vjetërsuara të mësuesve. (MASH, 2012, Përgatitja e Buxhetit fragment nga Strategjia e punësimit dhe aftësive ) Pothuajse 50% e të gjithë ofruesve publik të AFP-së janë vlerësuar me nivel të ulët performance. Ky grup karakterizohet nga një performancë e përgjithshme e pakënaqshme deri në një nivel më pak se i kënaqshëm dhe kërkon urgjentisht përmirësim madhor në shkallë të gjerë. Nga ana tjetër, situata duket më e mirë për 36.5% të ofruesve të AFP-së të vlerësuar me nivel të mesëm performance, çfarë tregon një potencial të madh për përmirësim në një sërë aspektesh: (1) Cilësia dhe përmbajtja e programeve të AFP-së dhe kurseve afat shkurtra, (2) Përzgjedhja dhe pranimi i nxënësve /personave në trajnim, (3) Mësuesit dhe zhvillimi i mëtejshëm i tyre, (4) Kushtet e ambienteve dhe pajisjet, (5) Organizimi, menaxhimi dhe efikasiteti. Në nivelin e poshtëm të matricës së performancës së ofruesve të AFP-së ndodhen 11.5% e të gjithë ofruesve të AFP-së, të cilët karakterizohen nga një nivel i përgjithshëm i pakënaqshëm i performancës së tyre dhe kërkojnë vëmendje urgjente dhe përmirësime madhore në të gjitha aspektet. Vetëm një ofrues AFP-je (2.0%) sapo ka arritur nivelin performancë e lartë. 1 Struktura e re e AP-së e prezantuar në vitin 2009 krijoi më shumë mundësi për specializim por edhe më shumë fleksibilitet. Struktura e re e AP-së zëvendësoi 26 specializime që ofroheshin në strukturën e vjetër të AP-së, me specializime që, duke filluar nga viti , pritej të siguronin rreth drejtime profesionale për Nivelet II dhe III të AP-së. Shumica e shkollave profesionale ofrojnë një variacion të kufizuar drejtimesh profesionale që ngushtohet edhe më tej sepse i referohen një sektori specifik të industrisë. Aktualisht, AKAFPK ka prezantuar 180 drejtime me shpjegimet përkatëse për të gjithë strukturën e AP-së në Shqipëri. 2 Ekzistojnë 10 qendra publike formimi në Qarkun Tiranë, Shkodër, Elbasan, Korçë, Durrës, Vlorë, Fier dhe Gjirokastër si pjesë e trajnimit të ofruar në Shqipëri. Numri total i personave të trajnuar dhe certifikuar në vitin 2010 ishte 8,485 (Tabela 1). 1Pyetësori bazë i GIZ-it për Ofruesit Publik të AFP-së në Shqipëri, prill Shënime nga intervista me Drejtoreshën e AKAFPK, znj. Sonila Limaj 11

12 Të dhënat e regjistrimeve tregojnë se norma mesatare e pjesëmarrjes është më e lartë për të rinjtë e moshës vjeç (56%), ndërsa 51% e kursantëve janë gra. Kursantët e diplomuar në arsimin e mesëm të përgjithshëm përbëjnë 38% të kursantëve në qendrat e formimit profesional dhe % e kursantëve me diplomë universitare është pothuajse e ngjashme: 37%. Një e dhënë shumë intriguese është se 48% e nxënësve janë të papunë. 12,133 nxënës të regjistruar në shkollat profesionale në vitin akademik , përbëjnë 8% të gjithë nxënësve të regjistruar në arsimin e mesëm. 4,799 prej tyre kanë ndjekur mësimin sipas strukturës së vjetër të AFP-së. Shumica e tyre zgjodhën degët biznes dhe ekonomiks, automekanikë, TIK, elektro-teknikë dhe mikpritje. Numri i nxënësve të regjistruar në vitin e parë u rrit me 30% për vitin akademik në krahasim me Kjo rritje ishte e dukshme në pothuajse të gjitha profilet e nivelit të parë (2 vjet struktura e re), por është më e dukshme për aftësitë në bujqësi (50%), elektro-teknikë (28%), automekanikë (63%), mikpritje (37%), etj. Pavarësisht rritjes së kërkesës për aftësim në bujqësi, ajo mbetet e ulët në krahasim me totalin. Për sa i përket TIK-ut, vihet re një rritje e dukshme e regjistrimeve në nivelin I (2+2 vjet). AP-ja përfshin edhe programin e arsimit post-sekondar i zhvilluar si një Program Studimi i Dyfishtë. Filloi zyrtarisht në tetor 2008 me vetëm 17 nxënës në fushën e Menaxhimit Bankar si drejtim kryesor (major). Ky program është zgjeruar dhe ofron studime në tre drejtime kryesore: (i) Menaxhim bankar; (ii) Katering/Menaxhim turizmi; dhe (iii) Menaxhim SME-sh/kompanish ndërtimi. Secili prej specializimeve zhvillohet në gjashtë semestra. Çdo semestër konsiston në 12 javë studimesh akademike + 12 javë trajnimi praktik në një kompani private. Nxënësit mund të marrin ose një certifikatë ose një diplomë (120 ECTS). - Shkolla profesionale Beqir Cela në Shkozet, Durrës në bashkëpunim me FastTip Durrës ofron tre programe AFP-je post-sekondare: 1. Multimedia 2. Auto diagnozë 3. Teknologji informacioni Disa programe AFP-je post-sekondare ofrohen nga universiteti privat Polis në fushën e Eficencës së Energjisë. Ky program ofrohet si studim me kohë të pjesshme për dy vjet me 120 kredite evropiane (ECTS). Universiteti i Durrësit ofron programet e mëposhtme në nivelin postsekondar: Asistent Dentist Asistent Ligjor Asistent Administrate Menaxhim Ndërtimi Specialist Rrjeti IT Teknologji Automobilistike Menaxhim Transporti Menaxhim Transporti Tokësor/Detar. Programet ofrohen sipas një kurrikule dy vjeçare dhe jepet një diplomë me 120 ETCS. Universiteti Bujqësor i Kamzës në Tiranë ofron një program dy vjeçar veterinarie në degën e vet në Lushnje. Programi jep një Diplomë Profesionale me 120 ETCS. 12

13 Kolegji Profesional i Brezit të Ri ofron dy programe AFP-je postsekondare në degët Estetistë i Avancuar dhe Parukier i Avancuar. 13

14 SEKTORET E SYNUAR: KERKESA DHE OFERTA PER AFTESI DHE KUALIFIKIME I AGRO-PERPUNIMI I. a Vështrim i përgjithshëm i sektorit Kjo pjesë krijon një ide të përgjithshme të drejtimit të Sektorit të Agro-përpunimit në Shqipëri dhe na ndihmon të kuptojmë origjinën e kërkesës për aftësi të veçanta. Kjo pjesë është një përmbledhje e gjetjeve të detajuara nga intervistat e bëra në terren dhe nga puna kërkimore mbi nën-sektorët e agro-përpunimit si: përpunimi i produkteve të qumështit, mishit, përpunimi i vajit, prodhimi i verës, përpunimi i frutave, mbledhja/ngrirja e frutave dhe perimeve. Agro-përpunimi përfshin kryesisht kompani të vogla, sepse është një industri e vogël por në rritje në ekonominë shqiptare. Kontributi i kësaj industrie në PPN-në shqiptare është rreth 1.4%. Numri total i punonjësve në këtë industri është pak më shumë se 11,000 por me një tendencë pozitive. Deri në vitin 2013, industria e agro-përpunimit dominohej nga përpunues të vegjël që punësonin 2-10 persona. Vetëm 10% e bizneseve në këtë sektor kanë më shumë se 50 punonjës. Nën-sektori më i ri është përpunimi i fruta-perimeve me 29 biznese. 10% e kompanive të përpunimit të mishit kontrollojnë mbi 80% të tregut. Kjo kategori ka qenë në fokus të studimit tonë sepse ato ofrojnë potencialin për shkëmbim me tregun e punës për aftësi blerëse ose me ofruesit e aftësive për ritrajnimin e punonjësve të rinj dhe ekzistues. Biznesi mbizotërues është prodhimi i miellit dhe i bukës, i cili kontribuon më shumë se 50% në industrinë agropërpunimit, i pasuar nga prodhimi i likereve dhe pijeve, dhe nga përpunimi i qumështit dhe mishit. Kjo industri ka një veçanti sepse nuk e shfrytëzon plotësisht kapacitetin e vet që varion nga 5.2% në bizneset e përpunimit të vajit deri në -44% në industrinë e përpunimit të brumit. Edhe bizneset e përpunimit të mishit e keqpërdorin ose nuk e përdorin plotësisht kapacitetin e tyre -13.8%, ndërsa përpunimi i qumështit me % 3. Vetëm kohët e fundit kësaj liste i janë shtuar sipërmarrjet e përpunimit të peshkut dhe bizneset moderne të përpunimit të qumështit dhe mishit. Kompanitë e prodhimit të verës dhe birrës duket se janë bizneset më moderne të lindura në 10 vitet e fundit, të cilët kanë investuar në modernizimin e kapitalit të tyre fizik, por ajo çfarë është edhe më interesante, kanë investuar edhe në sistemin e menaxhimit të sigurisë së ushqimit. Kjo tendencë ka krijuar një grup të mirë biznesesh të zhvilluara në këtë industri të re. Sistemet e cilësisë dhe sigurisë së ushqimit janë të reja në Shqipëri dhe vetëm në bizneset e mëdha agro-përpunuese. Numri i agro-përpunuesve të vetëdijshëm dhe të familjarizuar me kriteret ligjore të ushqimit është i kufizuar, duke mbajtur parasysh edhe faktin që kërkon fonde dhe staf për t i zbatuar me korrektësi. Projektet nga 3 Programi i Zhvillimit Rural nën Instrumentin e asistencës para- aderuese të Republikës së Shqipërisë MBUK,

15 donatorët kanë ofruar ndihmë të dukshme në lidhje me këto çështje, duke filluar nga formulimi i politikave deri në zhvillimin e një mjedisi të duhur për bizneset agropërpunuese, përmes këshillimit, informimit dhe investimit. Në krahasim me kampionin mesatar të bizneseve të përfshira në këtë studim, sektori i agro-përpunimit ofron më shumë variacion të shumë treguesve të tregut të aftësive, duke përfshirë (i) tendencën për aftësi/profesione të reja, (ii) strukturën e pronësisë pronar i vetëm; (iii) pozicionim më i mirë për të tërhequr fonde të BE-së; (iv) balancë gjinore më e mirë; dhe (v) punonjës më të rinj në të gjitha nivelet dhe nga të gjitha zonat, duke përfshirë edhe zonat rurale; (vi)interes nga qeveria për të imponuar ndryshime të politikave që prekin sektorin. Kjo e fundit mund të sigurojë një mjedis të stimuluar biznesi përmes subvencioneve dhe reduktimin e taksave. Diagramë e Sistemit të Tregut të Agro-përpunimit Aktorët Kordinimii Transparenca Qeveria Shërbimi I Ekstensionit Praktika Funksionet mbështetëse Universitetet Arsimi & Formimi Privat Sektori Privat Llogaridhënia Arsimi Publik Informimi dhe komunikimi Informacioni Përfaqësimi Kontrolli Zbatimi Novacioni Komunikimi Funksionet mbështetëse dhe rregullat që përmirësojnë eficencën e tregut Sektori jofitimprurës Oferta Kuadri rregullator për AFP Standartet (standartet e certifikimit, renditja) Funksioni Bazë Rregullat dhe Vendosja dhe zbatimi I rregullave normat informale të prezantuara nga secili sektor Rregullat Kuadri rregullator për Agro-përpunimit Kërkesa Rrjetet informale Organizatat anëtare Organet Përfaqësuese Tabela 1. Diagrama e Sistemit të Tregut për sektorin agro-përpunues Diagrama matricë për tregun e aftësive në sektorin e agro-përpunimit do të shpjegohet gjatë gjithë kapitujve të këtij studimi. I. b Analiza e kërkesës për aftësi Në kontekstin e këtij studimi i jemi drejtuar tre grupe aktorësh: kompanive agropërpunuese, organizatave ndërmjetëse (programe të ndryshme donatorësh në bujqësi dhe agro-përpunim, programe donatorësh në programe rurale me një komponent 15

16 trajnimi, shërbime shtesë publike dhe private, ofrues të inputeve dhe ofrues publik dhe privat të aftësive. Pas intervistave u organizua një seminar vlefshmërie me aktorët kryesorë të sektorit. Pjesëmarrësit konfirmuan gjetjet e intervistave dhe bënë komente shpjeguese. Gjatë seminarit u nxit diskutimi në grup për një artikulim më të mirë të kërkesës për aftësi në shumicën e nën-sektorëve të agro-përpunimit. Grupi përbëhej nga rreth 15 ekspertë, kompani private, universitete, organizata biznesesh, ofrues privatë të aftësive, konsulentë dhe staf i RISI Albania, etj. Kompanitë e intervistuara u pyetën, midis të tjerash, për metodat e përdorura ose të preferuara për trajnimin e punonjësve gjatë dy viteve të kaluara. Metodat mbizotëruese të përdorura për trajnimin e punonjësve ishin trajnimi në punë (80% e bizneseve të intervistuara), veçanërisht në rast punonjësish të rinj, pasuar nga mentorimi /praktikë (65%) dhe seminare/workshop-e (20%). Shifra e fundit vjen nga prodhuesit e likereve dhe pijeve nga përfaqësuesi i KASH. Për sa i përket stafit drejtues/menaxherë, shumica e të intervistuarve përmenden workshop-et/seminaret (70%) dhe trajnimin teknik (10%). Profesioni më i kërkuar ishte ai i teknologut për prodhim në nivele të ndryshme. Siç përmendet më lart, kjo aftësi konsiderohej si e munguar në bizneset agro-përpunuese. Kërkesa erdhi qartë nga përpunuesit e qumështit dhe, në një mënyrë, edhe përpunuesit e mishit shprehën preferencën e tyre për ta blerë këtë shërbim jashtë Shqipërisë. Kjo ka lidhje me teknologjinë e përdorur ose me besimin. Produktet e përfunduara të këtyre dy nën-sektorëve nuk e përballojnë konkurrencën vendase sepse përpunuesit e mëdhenj e ndajnë lehtësisht tregun midis tyre. Konkurrenca më e madhe vjen nga importet, veçanërisht për shkak të llojshmërisë së gjerë dhe produkteve të diversifikuara. Këta nën-sektorë duhet të arrijnë tendencën e risisë për të qenë në gjendje të synojnë këtë pjesë të tregut dhe për t u përgatitur për tregjet ndërkombëtare si një kusht për shfrytëzimin e plotë të kapacitetit të investimeve të tyre. Nevojiten aftësi personale (soft skills) për të mbështetur zhvillimin e teknologjisë dhe proceseve për të gjithë industrinë agro-përpunuese dhe për këta dy nën-sektorë në veçanti, sepse standardet e ofruara janë shumë pas tregjeve ndërkombëtare. Aktualisht, profesioni i teknologut të përgjithshëm mbështetet nga një kurrikul e mirëzhvilluar në nivelin e arsimit të mesëm dhe universitar (Diplomë universitare & Master). Personat e intervistuar, dhe veçanërisht ofruesit e aftësive dhe organizatat ndërmjetëse si KASH, ADAMA, ADAD dhe një biznesmen nga Lushnja shpjeguan më tej nevojën për teknologë. Industria e agro-përpunimit kërkon shumë më tepër se një teknolog të përgjithshëm. Mbikëqyrësit/kontrolluesit e cilësisë dhe standardeve mungojnë gjerësisht në këtë sektor, po ashtu edhe drejtuesit e prodhimit dhe/ose mbikëqyrësit e linjës së prodhimit. Pothuajse të gjithë bizneset e intervistuara pranuan se kanë punësuar teknolog përmes rrugëve informale (të njohur, rekomandime) duke treguar mungesë besimi dhe informacioni për ofrimin e kësaj aftësie në vend. Në fakt, këto janë funksione më tepër se profesione, por menaxherët e intervistuar të sipërmarrjeve agropërpunuese e theksuan këtë si mangësi. Ky fakt na çon në 16

17 përfundimin se nevojitet trajnim i vazhduar në punë, specializimin pas diplomimit apo zgjidhje të tjera që tregohen në kapitullin e rekomandimeve. Cilësia e produktit të përfunduar të industrisë së agro-përpunimit lidhet ngushtë me cilësinë e lëndës së parë, sepse përpunimi nuk mund ta përmirësojë së tepërmi cilësinë dhe sigurinë e produktit të përfunduar. Për këtë arsye, nevojiten agronomë të trajnuar për të përmirësuar strukturën e prodhimit, llojshmërinë e prodhimit dhe cilësinë e tij. Këto detyra janë përgjegjësi e departamenteve vendore të Shërbimit të Ekstensionit dhe politikave të Ministrisë së Bujqësisë, Administrimit të Ujërave dhe Peshkimit. Një tjetër aftësi e kërkuar nga përfaqësuesit e industrisë (përpunuesit e qumështit dhe specifikisht nga ADAMA) dhe nga ofruesit e aftësive është tekniku/operatori i laboratorit, edhe pse ne e përkthejmë këtë kërkesë në aftësi specifike për përdorimin e instrumenteve të nevojshme. Këto aftësi mund të përfitohen në nivele pas diplomimit (në formën e kurseve të shkurtra) të ofruara nga Universiteti Bujqësor ose nga ofrues privatë të aftësive (ADAMA). Një drejtim i veçantë që mungon në Zinxhirin e Vlerës Ushqimore u identifikua qartë nga organizatat ndërmjetëse dhe ofruesit e aftësive. Bizneset kërkuan profilin e agjentit vendor të zhvillimit. Ky drejtim mund të vendoset në fillim të zinxhirit të vlerës ushqimore ku fillon identifikimi i lëndës së parë, kontraktimi, para-porosia dhe grumbullimi, si dhe në fund të zinxhirit si pjesë e një rrjeti tregtarësh për një produkt ose grup produktesh specifike. Ky drejtim mund të luajë një rol edhe në identifikimin dhe ofrimin e inputeve të tjera në zinxhirin e vlerës. Organizata të ndryshme, por veçanërisht projekte të financuara nga donatorët, janë përpjekur të luajnë këtë rol, por ndërhyrja e tyre nuk ishte e qëndrueshme (shembulli i platformës web për inpute në lidhje me bujqësinë dhe çmimet e produkteve). Përvoja italiane tregon se ky është një profesion i konsoliduar, jo domosdoshmërisht me diplomë me një kurrikul specifike nga një sistem arsimor formal. Mund të jetë një program mësimor për të rritur, që ofron disa teknika studimi tregu dhe marketimi të një produkti. Për sa i përket aftësive të Marketingut, ka shumë ofrues për aftësi në këtë drejtim. Marketimi i produkteve të agro-përpunimit nuk kërkon aftësi specifike që nuk ofrohen nga një kurrikul e përgjithshme marketingu në shkollat profesionale apo universitetet publike dhe private. Kurrikula e marketingut në të dyja nivelet e arsimit formal është e krahasueshme me shkollat evropiane. Problemi qëndron te punësimi për herë të parë i të diplomuarve nga universitetet (bachelor) sepse u mungon intuita e marketimit e cila zhvillohet ose nga përvoja e gjatë ose përmes trajnimeve intensive (teknika të veçanta) që ofrohen ose në punë ose përmes ofrimit të praktikave të punës/trajnimeve të shkurtra. Ofrues të aftësive të tilla mund të jenë universitetet publike dhe private, shkollat e mesme që ofrojnë drejtim kryesor (major) për marketing si dhe drejtime nga qendrat e formimit (publike dhe private), nga akademia e biznesit e përfshirë në dy biznese të mëdha si Agna Group dhe MD dhe së fundi edhe nga kompani burimesh njerëzore të cilat mund të ofrojnë kurse të specializuara sipas kërkesave të klientëve (bizneseve). Siç përmendet më sipër, bizneset drejtuese të industrisë së agro-përpunimit duhet të përditësojnë linjat e tyre të prodhimit (teknologjinë dhe proceset), kështu që stafi mirëmbajtës si teknikët e linjës së prodhimit dhe inxhinierët duhet të përditësojnë edhe njohuritë e tyre. Ky shërbim zakonisht blihet si pjesë e linjës së prodhimit për një 17

18 periudhë të caktuar dhe ekspertiza i transferohet stafit të kompanisë. (Kjo u theksua nga EHW, Natural, Extramilk). Përveç aftësive kryesore që mungojnë në industrinë e agro-përpunimit identifikuar nga intervistat dhe gjetjet nga seminari i vlefshmërisë - disa menaxherë (përpunimi i qumështit, grumbullimi dhe dhomat frigoriferike ngrirëse) përmendën pozicionet ndihmëse që nuk plotësohen me punëtorë të aftë. Punëtorët në linjat e prodhimit, paketim, dhe procese të tjera ndihmëse nuk kanë as aftësitë minimale që duhet t i ketë çdo punonjës, si disiplina e punës, higjiena dhe standardet sanitare, etj. (ADAD në emër të një agro-përpunuesi dhe një kompanie grumbullimi/ngrirje në Peshkopi). Bizneset e agro-përpunimit nuk kanë preferencë gjinore në marrjen në punë të personave. Kjo ishte përgjigjja e përgjithshme nga të gjithë bizneset e intervistuara. I. c Oferta e aftësive për sektorin e agro-përpunimit Burimet për specialistë të agro-përpunimit: A. Universitetet publike B. Shkollat e mesme profesionale C. Programe trajnimi të iniciuara dhe mbështetur nga donatorë të ndryshëm institucional dhe privatë D. Shërbimi i ekstensionit (ende publik) Në Shqipëri ekziston një debat i vazhdueshëm për cilësinë e studentëve të diplomuar nga ofruesit publik të aftësive në krahasim me ofruesit privatë, për shkak të mungesës së liҫencimit dhe akreditimit sipas standardeve ndërkombëtare. Ky sektor është shumë i gjerë dhe përshin shumë nënsektorë si bulmeti, mishi, vaji, likeret, mielli, peshkimi, frutat dhe perimet. Agro-përpunimi ka të punësuar vetëm 11,282 4 persona në punë formale, por informaliteti është i lartë për shkak të sezonalitetit të prodhimeve dhe bizneseve të paregjistruara. Shumica e të rinjve që punojnë në agro-përpunim nuk kanë aftësi dhe punojnë në linjën e përpunimit. Atyre u ofrohet trajnim në punë gjatë ditëve të para nga stafi i brendshëm dhe perspektiva për një punë më të kualifikuar në ato kompani pothuajse mungon fare. Pozicionet menaxheriale dhe teknike në kompanitë jashtë Tiranës janë të pakta dhe ka një kërkesë të lartë për to. Universiteti publik Kurrikula për teknologë është ofruar në Fakultetin e Bioteknologjisë dhe Ushqimit duke filluar që nga mesi i viteve 60, dhe ofrohen këto drejtime kryesore (majors): 4 Burimi: INSTAT 18

19 a. Konservim dhe përpunim produktesh bujqësore b. Teknologji përpunimi për fruta dhe perime c. Teknologji përpunimi për rrushin (enologjia) d. Teknologji përpunimi për produktet e qumështit Diplomat e mësipërme i shërbenin më së miri nevojave të industrisë në atë kohë - më shumë se 50 sipërmarrje shtetërore të përpunimit ushqimor në mbarë Shqipërinë - për shkak të një planifikimi të centralizuar nevojash në atë sektor. Pas viteve 90, kurrikula e Fakultetit të Bioteknologjisë dhe Ushqimit u pasurua me: a. Teknologji ushqimore (e përgjithshme) b. Kontroll higjiene dhe sanitare për produktet e mishit c. Mikrobiologji dhe bioteknologji ushqimore Aktualisht, ky Fakultet ka për qëllim përgatitjen e specialistëve (inxhinierë agroushqimorë, bioteknologë dhe specialistë të tjerë të cilësisë dhe sigurisë së ushqimit) për të plotësuar çdo hap të zinxhirit të vlerës ushqimore. Duke krahasuar kurrikulat e këtyre dy periudhave kohore mund të arrijmë në përfundimin se të diplomuarit e periudhës së dytë kanë profil më të përgjithshëm se të diplomuarit para viteve 90, ndërsa shkalla dhe niveli teknik i industrisë së agropërpunimit në përgjithësi duket se kërkon më shumë teknologë të specializuar (siç përmendet shpesh nga të intervistuarit). Teknologët e diplomuar në vitin ishin 117 studentë me kohë të plotë; në vitin , 96 teknologë të diplomuar (studentë me kohë të plotë) dhe 22 me kohë të pjesshme; ndërsa për vitin ishin 70 teknologë të diplomuar nga sistemi me kohë të plotë dhe të pjesshme. Stafi akademik në Universitetin Bujqësor pohoi se këto janë kurrikula të mirëzhvilluara në të dyja nivelet arsimore, ndërkohë që të gjithë bizneset e intervistuara u përgjigjën se nuk e dinin (60%), nuk e besonin (100%) ose nuk prisnin që të gjenin teknologë të kualifikuar në treg. Çështja e besimit ishte vendimtare për punësimin e dikujt në bizneset e tyre, pa qenë domosdoshmërisht i diplomuar si teknolog (përveç Aquilla Liquori), ose e blinin shpesh këtë shërbim jashtë vendit si pjesë e paketës teknologjike (Natural, EHW). Tabela në vijim tregon ofertën për aftësi sipas Kuotës në Universitetet Publike të miratuara nga Qeveria e Shqipërisë për vitin akademik

20 Oferta për aftësi nga sistemi i universiteteve publike Kuota Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave të Natyrës Universiteti Bujqësor i Tiranës, Fakulteti i Ekonomisë dhe Agrobiznesit Universiteti Bujqësor i Tiranës, Fakulteti i Ekonomisë dhe Agrobiznesit (Lushnje) Universiteti Bujqësor i Tiranës, Fakulteti i Ekonomisë dhe Agrobiznesit Universiteti Bujqësor i Tiranës, Fakulteti i Bioteknologjisë dhe Ushqimit Universiteti A.Xhuvani Elbasan, Fakulteti i Shkencave të Natyrës Diplomë universitare - Teknologji kimike dhe ushqimore Master profesional në bioteknologji mjedisi Master shkencor në teknologji ushqimore dhe shkencë Diplomë universitare - Menaxhim agrobiznesi Diplomë universitare - Menaxhim agrobiznesi (Lushnje) Diplomë universitare Zootekni dhe biznes blegtoral Diplomë universitare - Akuakulturë dhe menaxhim peshkimi Master shkencor për Menaxhim agrobiznesi Master profesional për Menaxhim agrobiznesi(me kohë të pjesshme) Diplomë universitare Teknologji agroushqimore Diplomë universitare - Teknolog Laboratori (2 vjet) Tabela 2. Universitetet publike dhe degët përkatëse që ofrojnë aftësi për sektorin e agropërpunimit 5 5 Burimi: VKM nr. 565 date për kuotat e pranimit dhe tarifat e shkollimit në institucionet publike të arsimit të lartë të ciklit të parë. VKM nr. 744 datë për kuotat e pranimit dhe tarifat e shkollimit në programet Master Shkencor dhe Master i Arteve. 20

21 Sistemi i shkollave profesionale Sipas listës së Kualifikimeve/profesioneve të përgatitur dhe miratuar nga AKAFPK, teknologët diplomohen në dy shkolla profesionale kombëtare (Hoteleri-turizëm në Tiranë dhe Shkolla e Mesme Profesionale Kamez) dhe në tre shkolla profesionale vendore në Durrës (Shkolla teknologjike Hysen Çela), Korçë (Isuf Gjata) dhe në Bushat (Ndre Mjeda). Drejtimet e kurrikulave profesionale në shkollat profesionale publike: Teknologji ushqimore (Viti 1) Teknologji ushqimore Teknologji ushqimore (Viti 2) Teknologji e përpunimit të qumështit (Viti 3) Teknologjia e përpunimit të makaronave (Viti 3) Teknologjia e përpunimit të fruta-perimeve (Viti 3) Teknologjia e prodhimit të pijeve alkolike (Viti 3) Teknologjia e përpunimit të mishit dhe peshkut (Viti 3) Teknologjia ushqimore (Viti 4) Teknologjia agroushqimore Teknologjia ushqimore (Viti 1) Teknologjia ushqimore (Viti 2) Teknologjia e prodhimit të mishit (Viti 3) Teknologjia e produkteve bujqësore (Viti 3) Teknologjia e prodhimit të verës (Viti 3) Teknologjia agroushqimore (Viti 4) Tabela 3. Profilet e kurrikulës AFP në shkollat publike AFP. Burimi MMSR 21

22 Studentët e regjistruar në shkollat profesioanle Teknologjia ushqimore dhe Teknologjia agroushqimore (2013) Shkolla/vendndodhja Drejtimet (Profilet) Studentët regjistruar e Femra Totali Hoteleri-Turizëm, Tiranë Teknologji ushqimore Isuf Gjata, Korçë, Teknologji ushqimore 9 79 Ndre Mjeda, Bushat, Teknologji agro-ushqimore Shkolla kombëtare profesionale Kamez, Shkolla teknologjike Hysen Çela, Durrës, Teknologji ushqimore 2 22 Teknologji ushqimore TOTALI Tabela 4. Studentët e pranuar në Shkollat profesionale për teknologji ushqimore dhe teknologji agro-ushqimore në vitin Burimi: MMSR Tabelat më sipër nuk reflektojnë problemet në lidhje me mungesën e interesit në nënsektorët për shkak të numrit 0 të studentëve që ndjekin drejtime si përpunimi i qumështit, mishit dhe peshkut, fruta-perimeve në të gjitha shkollat e treguara në tabelë. Kjo ndodh për shkak të kurrikulave të reja të prezantuara pas ndryshimit të sistemit të AFP-së dhe për shkak të mungesës së kërkesës për këto aftësi. Shkollat profesionale përdorin sistemin dhe ofrojnë kompetenca në: Teknologji ushqimore Teknologji agro-ushqimore 22

23 Tab. 5 Kompetencat profesionale në teknologji ushqimore Niveli I 2 vjet Niveli II 1 vit Niveli III 1 vit - Organizon vendin e punës. - Përdor dhe mirëmban veglat dhe materialet e punës. Specializimet: *Kompetenca profesionale në Harton një plan biznesi në lidhje me aktivitetet e veta profesionale. - Respekton standardet profesionale. - Interpreton dokumentacionin teknik. TEKNOLOGJINE E PERPUNIMIT TE QUMESHTIT Kryen llogaritje ekonomike në lidhje me aktivitetet e veta profesionale. - Përgatit kafshët dhe shpendët për therje. * Kompetenca profesionale në Menaxhon burimet njerëzore, materiale dhe - Pastron kafshët e therura. - Bën përzgjedhje të ndryshme gjatë procesit teknologjik. TEKNOLOGJINE E PERPUNIMIT TE MAKARONAVE financiare gjatë aktiviteteve të veta profesionale. Interpreton, plotëson dhe përgatit dokumentacionin - Bën përgatitjet e thjeshta të lëndës së parë. * Kompetenca profesionale në në lidhje me aktivitetet e veta profesionale. - Mbush kontenierët e konservimit. - Bën trajtimet e thjeshta termale. TEKNOLOGJINE E PERPUNIMIT TE FRUTA PERIMEVE Zbaton kuadrin ligjor në lidhje me aktivitetet e veta profesionale. - Bën transportin para, gjatë dhe pas procesit teknologjik. * Kompetenca profesionale në Zbaton standardet teknike të kërkuara nga - Bën punën përgatitore të paketimit. TEKNOLOGJINE E PRODHIMIT TE profesioni. - Bën paketimin e thjeshtë. PIJEVE ALKOLIKE Respekton parimet etike gjatë kryerjes së - Largon mbetjet teknologjike. * Kompetenca profesionale në aktiviteteve profesionale. - Shtyp rrushin për prodhimin e verës dhe produktet e distilimit. TEKNOLOGJINE E PERPUNIMIT TE Kryen testet kimike të lëndës së parë dhe materialeve - Bluan maltën për prodhimin e verës. MISHIT DHE PESHKUT suplementare të nevojshme për prodhimin e - Mbush kontenierët e fermentimit për prodhimin e verës, produktet produkteve ushqimore. e distilimit dhe birrës. Kryen testet kimike të produkteve ushqimore. - Largon mbetjet. Përdor teknologjinë e informacionit dhe komunikimit - Heq pjesët e panevojshme të frutave dhe perimeve. në aktivitetin e vet profesional. - Përgatit shurupin për produktet me koncentrat sheqeri. Përdor dhe mirëmban instrumentet, pajisjet dhe - Përgatit zgjidhje të ndryshme për konservimin e perimeve. materialet e punës. - Ndryshon trafilaturën në format e presimit të makaronave. Kryen me korrektësi veprimet kryesore dhe ndihmën - Respekton rregullat e sigurisë teknike. e parë. - Respekton rregullat e higjienës dhe mbrojtjes së mjedisit. Zbaton rregullat e higjienës, sigurisë në punë dhe mbrojtjes së mjedisit. 23

24 Tab. 6 Kompetencat profesionale në teknologjinë agroushqimore Niveli I 2 vjet Niveli II 1 vit Niveli III 1 vit - Organizon vendin e punës. - Përdor dhe mirëmban veglat dhe materialet e punës. Specializime: * Kompetenca profesionale (Sipas informacionit të marrë nga Ministria e - Respekton standardet profesionale. në TEKNOLOGJINE E Mirëqenies Sociale dhe - Interpreton dokumentacionin teknik. - Përgatit kafshët dhe shpendët për therje. PRODUKTEVE BLEGTORALE DHE Rinisë Kurrikula kuadër është ende në proces) - Pastron kafshët e therura. PESHKUT DHE - Bën përzgjedhje të ndryshme gjatë procesit teknologjik. - Bën përgatitjet e thjeshta të lëndës së parë. TEKNOLOGJINE USHQIMORE - Mbush kontenierët e konservimit. * Kompetenca profesionale - Bën trajtimet e thjeshta termale. në TEKNOLOGJINE E - Bën transportin para, gjatë dhe pas procesit teknologjik. - Përgatit proceset përgatitore të paketimit. PRODHIMEVE BUJQESORE * Kompetenca profesionale - Bën paketimin e thjeshtë. në TEKNOLOGJINE E - Largon mbetjet teknologjike. PRODHIMIT TE VERES - Shtyp rrushin për prodhimin e verës. - Mbush kontenierët e fermentimit për prodhimin e verës. - Heq lëvoren e rrushit. - Heq pjesët e panevojshme të frutave dhe perimeve. - Përgatit shurupin për produktet me koncentrat sheqeri. - Përgatit zgjidhje të ndryshme për konservimin e perimeve. - Ndryshon trafilaturën në format e presimit të makaronave. - Bën përpunimin e miellit për prodhimin e vajit të ullirit, për produktet me bazë mielli, për prodhimin e verës, për përpunimin e mishit, të peshkut dhe qumështit për konsum, përpunimin e nënprodukteve të qumështit, përpunimin e ujit për konsum, domateve për koncentrate, prodhimin e uthullës nga vera, përpunimin e farave të lulediellit për vaj, për fruta dhe perime. - Respekton rregullat e sigurisë teknike. - Respekton rregullat e higjienës dhe mbrojtjes së mjedisit. 24