YUTRIB O5 9 ta JUGOSLIVENSKA KONFERENCIJA O TRIBOLOGIJI JUN Kragujevac, Srbija i Crna gora

Size: px

Start display at page:

Download "YUTRIB O5 9 ta JUGOSLIVENSKA KONFERENCIJA O TRIBOLOGIJI JUN Kragujevac, Srbija i Crna gora"

Elwin McDaniel
6 years ago
Views:

1 YUTRIB O5 9 ta JUGOSLIVENSKA KONFERENCIJA O TRIBOLOGIJI JUN Kragujevac, Srbija i Crna gora TRIBOLOŠKA ISPITIVANJA NAVARA I OSNOVNIH MATERIJALA KOVAČKIH ALATA PRI PODMAZIVANJU RAZLIČITIM VRSTAMA MAZIVA V. Lazić, M. Jovanović, B. Nedić, D. Adamović, N. Ratković Mašinski fakultet u Kragujevcu, Sestre Janjić 6, Kragujevac Rezime U ovom radu prikazuje se procedura neophodna za izbor tehnologije reparaturnog navarivanja kovačkih alata koji su u radu izloženi udarnom opterećenju i cikličnom zagrevanju do povišenih temperatura. Čelici za ove alate treba da izdrže velika udarna opterećenja, da zadrže dobre mehaničke osobine na povišenim temperaturama, da budu otporni na habanje i na termički zamor. Upotrebljavaju se legirani alatni čelici, koji spadaju u uslovno zavarljive, što otežava reparaturno navarivanje oštećenih alata. Otpornost na habanje osnovnog materijala, navara i zone uticaja toplote, tribološki smo ispitivali uz primenu dva različita sredstva za podmazivanje: jedno je čisto sintetičko ulje LM 76, a drugo je to isto ulje sa dodatkom 6% molibdendisulfida (MoS 2 ). Tribološka ispitivanja su pokazala da je otpornost na habanje navarenih slojeva znatno veća od otpornosti osnovnog materijala, ali je s obzirom na trenje nešto povoljniji osnovni materijal. Ključne reči: navarivanje, kovački alati, habanje, koeficijent trenja, maziva 1. Uvod Analiza uzroka oštećenja kovačkih alata detaljno je analizirana u radovima [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9], te ćemo ovde pomenuti samo neke faktore vezane za sam proces obrade metala na toplo, koji uslovljavaju naredna tribološka ispitivanja navara i osnovnog metala. Prema literaturi [6, 7, 8, 9] osnovni činioci koji utiču na tribološke pojave klasifikovani su kao: 1. Geometrijski činioci: odnose se na makro geometriju kontakta (geometrijski oblik površine kontakta - površinski, linijski ili tačkasti), mikro geometriju kontakta (definisanu preko hrapavosti, valovitosti, koeficijenta neregularnosti profila, linijskom i površinskom nosivošću), deformacije makro i mikro zona kontakta i površinu stvarnog kontakta; 2. Kinematski činioci: vezani su za vrstu i karakter kretanja, brzinu i vreme trajanja kontakta; 3. Dinamički činioci: odnose se na raspodelu i veličinu normalnih pritisaka (opterećenja) i njihovu promenu u toku vremena; 4. Fizičko-hemijski činioci: vezani su za vrstu materijala spregnutih parova, hemijski afinitet materijala kontaktnih parova i njihovu kristalnu strukturu, vrstu oksida nastalih u procesu kovanja i vrstu maziva; 5. Energetski činioci: zavise od temperature razvijene u mikro zoni kontakta, toplotnog bilansa u makro i mikro zonama kontakta i dr. Činioci 1 i 4 definišu osnovne osobine kontaktnih parova, a ostali definišu osnovne parametre procesa trenja. U daljem tekstu daje se nešto više podataka o gore navedenim faktorima. 1. Dosadašnjim istraživanjima o uticaju geometrijskih činilaca na koeficijent trenja dosta je postignuto, ali još uvek nedovoljno da se definišu odgovarajući matematički opisi, tj. ustanovi veza izmedju geometrije dela i parametara habanja. 801

2 Pre svakog tribološkog testa, izvedenog u ovom radu, merili smo karakteristične veličine hrapavosti kontaktnih površina i pratili njihov uticaj na koeficijent trenja. Usvojili smo početni linijski kontakt radnih površina koji je posle elasto-plastičnog i plastičnog kontakta prerastao u površinski, pri čemu je i jedinični kontaktni pritisak od početnog (ekstremnog) opao na nivo merljivog radnog pritiska. Sve navedene pojave objašnjavaju promenu koeficijenta trenja u toku kontakta. 2. Mnogobrojna istraživanja [4, 7, 8] ukazuju na to da sa porastom radne brzine (alata) koeficijent trenja uglavnom opada. Ipak treba uzeti u obzir i specifičnost pojedinih procesa plastičnog oblikovanja metala, odnosno uzeti u obzir i uticaj ostalih mnogobrojnih uticajnih parametara. Od kinematskih činilaca pri tribološkim testovima pratili smo uticaj brzine klizanja i vremena kontakta na koeficijent trenja, odnosno na širinu pojasa pohabanosti. Pri ovim testovima varirali smo brzinu klizanja i vreme kontakta u okviru raspoloživih mogućnosti uredjaja za ispitivanje. 3. Dosadašnja ispitivanja [4, 7, 8], pokazala su da je zavisnost koeficijenta trenja od opterećenja nelinearnog karaktera i da pri veoma velikim pritiscima taj koeficijent izrazito raste. Zato se dobijaju veliki koeficijenti trenja na početku kontakta dva tribo elementa jer je tada kontakt još uvek linijski. Varirali smo i merili normalnu silu kontakta prateći kako ona utiče na koeficijent trenja i širinu pojasa pohabanosti. 4. Izbor materijala kontaktnih parova je od velikog značaja što potvrdjuju brojna ispitivanja [4, 5, 6, 7, 8, 9]. U prvom redu istraživan je hemijski afinitet kontaktnih parova i njegov uticaj na trenje i habanje. Takodje i kristalna gradja bitno utiče na tribološke procese, jer npr. dva spregnuta metala heksagonalne rešetke imaju znatno manji koeficijent trenja i koeficijent adhezije nego pri kontaktu dva metala kubne rešetke. Najveći koeficijenti trenja nastaju u sprezi dva metala površinski centrirane kubne rešetke, a najmanji pri kontaktu metala površinski centrirane i metala heksagonalne rešetke. Kad je reč o trenju spregnutih parova treba uzeti u obzir i rastvorljivost metala kontaktnih parova u tečnom i čvrstom stanju. Metali koji su potpuno rastvorljivi u tečnom i čvrstom stanju karakterišu se velikim otporom trenja. Metali sa potpunom rastvorljivošću u tečnom stanju i ograničenom rastvorljivošću u čvrstom stanju imaju srednju vrednost otpora trenja. Metali koji se ne rastvaraju ni u tečnom ni u čvrstom stanju, karakterišu se malim otporima trenja. Stoga je poznavanje binarnih ravnotežnih faznih dijagrama bitno za izbor kontaktnih parova različitih metala i legura. Pored gore navedenog, i tvrdoća tarnih parova znatno utiče na habanje. Smatra se da metali veće tvrdoće po pravilu imaju bolje tribološke osobine. Budući da ovde razmatramo kovačke alate, moraju se uzeti u obzir i oksidi nastali za vreme zagrevanja metalnog uloška. Spoljni oksidni sloj uloška dolazi u kontakt sa alatom znatno niže temperature, naglo se hladi, skuplja i kruni i odvaja od uloška jer ne može da prati njegovu plastičnu deformaciju. Odvojeni, grubi, oksidni sloj (uglavnom Fe 2 O 3 ), podleže zatim drobljenju i može delovati povoljno kao podmazujuće sredstvo ili nepovoljno pojačavajući abrazivno habanje. Zbog toga kod kovačkih alata, pored drugih vidova habanja izrazito deluje i abrazivno habanje. Podmazivanje, odnosno vrsta sredstva za podmazivanje pri kovanju ima veliki uticaj na habanje. Adsorpcija i hemiosorpcija maziva menja mehanizam trenja i habanja i utiče na osobine spoljnih slojeva radnog predmeta i alata. 5. Sa energetske tačke gledišta trenje je proces u kome nastaje promena mehaničke energije u druge oblike energije shodno I principu termodinamike. Energetska teorija trenja ukazuje takodje na to, da se spoljašnje trenje ne može razmatrati odvojeno od unutrašnjeg trenja u kontaktnim slojevima, a kompleksnost procesa naročito dolazi do izražaja pri kovanju na toplo [6, 7, 9]. U našim eksperimentima, delom prikazanim u ovom radu, upotrebljavali smo različita sredstva za podmazivanje i pratili njihov uticaj na koeficijent trenja, širinu traga habanja i izgled oštećenih površina (makro i mikro). Uzimali smo ne samo maziva za realne procese prerade metala na toplo, već i druga koja će najviše da ukažu na razlike u osobinama dodatnih materijala za reparaturu kovačkih alata. 802

3 2. Eksperimentalna procedura 2.1 Priprema pina i diska U cilju odredjivanja triboloških karakteristika navarenih slojeva, navareni su uzorci od dva osnovna materijala (Č5742 i Č4751) [11], uz primenu dva dodatna materijala (UTOP 38 - φ 3.25 mm i UTOP 55 - φ 5.0 mm) [10]; naneta su dva i tri sloja prema tehnologiji datoj na slici 1 i tablici Raspodela tvrdoće i mikrostruktura diska i pinova Posle pripreme uzoraka-pinova, na istim je merena tvrdoća HV1 u pravcima I-I, II-II i III- III, (sl. 2a), počevši od površine navara na različitim rastojanjima. Karakteristični dijagramski prikazi promene tvrdoće nekih navarenih pinova (1, 3, 6 i 8) u naznačenim pravcima dati su na slici 2. Broj pina Materijal podloge Tablica 1. Tehnologija pripreme pinova [4] Materijal navara Broj slojeva Visina navara a, mm 1. Č4751 UTOP Č5742 UTOP Č4751 UTOP Č5742 UTOP Č5742 UTOP Č5742 UTOP Č4751 UTOP Č4751 UTOP Č Č Izgled diska i pinova a) b) "A" II I sloj d) II Detalj " A " I III navar a h b c) "A" III II I sloj II I III Navarivani pinovi su dalje obradjivani brušenjem na oblike prikladne za tribološka ispitivanja. Takodje, pripremljena su i dva pina od Č5742 i Č4751 (φ 10 50) termički poboljšana na HB. Spregnuti parovi za tribološke testove diskovi izradjeni su od Č3840, dimenzija φ i tvrdoće HV1. Slika 1: Način izrade pin-ova [4] Analizom dijagrama promene tvrdoće može se uočiti stabilnost mikrotvrdoće, posebno u zonama navara. Mikrostruktura karakterističnih zona dvoslojnog navara izvedenog sa elektrodama UTOP 38 i UTOP 55 data je na slici 3 i ne razlikuje se bitnije od navara ostvarenog troslojnim navarivanjem [7, 8]. 803

700 650 600 550 Č4751-UTOP 38-3 sloja-a= (4.0-4.6) mm Pravac I-I Pravac II-II Pravac III-III Tvrdoća, HV1 500 450 400 350 300 250 0 4 8 12 16 20 Rastojanje od površine navara, mm 750 650 a) Pin br.

UTOP 38 - Navar HV1= 580 Dendritna struktura pretežno usmerena upravno na površinu navara Tvrdoća, HV1 550 450 350 250 0 4 8 12 16 20 24 Rastojanje od površine navara, mm b) Pin br.

4 Č4751-UTOP 38-3 sloja-a= ( ) mm Pravac I-I Pravac II-II Pravac III-III Tvrdoća, HV Rastojanje od površine navara, mm a) Pin br. 1 Č4751-UTOP 38-2 sloja-a= ( ) mm Pravac I-I Pravac II-II Pravac III-III D.M. UTOP 38 - Navar HV1= 580 Dendritna struktura pretežno usmerena upravno na površinu navara Tvrdoća, HV Rastojanje od površine navara, mm b) Pin br. 3 Tvrdoća, HV Č5742-UTOP 55-3 sloja-a= ( ) mm Pravac I-I Pravac II-II Pravac III-III D.M. UTOP55 - Navar HV1= 700 Dendritna struktura usmerena upravno na površinu navara Slika 3: Mikrostruktura navara ostvarena različitim dodatnim materijalima Tvrdoća, HV Rastojanje od površine navara, mm c) Pin br. 6 Č4751-UTOP 55-3 sloja-a= ( ) mm Pravac I-I Pravac II-II Pravac III-III Rastojanje od površine navara, mm d) Pin br. 8 Slika 2: Raspodela tvrdoće navarenih pinova 3. Tribološka ispitivanja 3.1 Merna i računarska oprema Ispitivanje triboloških karakteristika pripremljenih pinova i ulja za podmazivanje izvedeno je u Laboratoriji za tribologiju na Mašinskom fakultetu u Kragujevcu. Korišćeno je čisto sintetičko ulje LM 76 [10-Katalog firme: Liqui Moly], kao i to ulje sa 6% molibdendisulfida [4, 7] i u tim uslovima odredjivana je sila trenja, koeficijent trenja i parametri habanja [1, 3, 4, 5]. Sintetičko ulje LM 76 namenjeno je za podmazivanje pri radu na povišenim temperaturama i visokim opterećenjima. Prema kataloškim podacima proizvođača poseduje odlična adheziona svojstva u širokom temperaturskom intervalu, a dodatkom sinergičnih aditiva postaje veoma otporno na habanje, oksidaciju i koroziju. Za eksperimente je korišćena sledeća merna i računarska oprema: tribometar TPD-93, uredjaj 804

za merenje hrapavosti Talysarf, univerzalni alatni mikroskop UIM-21, PC računar, četvorokanalni pisač "Rikadenki R-54", veštački termopar za merenje temperature i UPM60 - pojačivački sistem sa AD

4), je razvijen u Centru za revitalizaciju industrijskih sistema Mašinskog fakulteta u Kragujevcu i omogućava ostvarivanje kontakta u tački (disk po disku), po liniji (pin po disku) i po površini

5 za merenje hrapavosti Talysarf, univerzalni alatni mikroskop UIM-21, PC računar, četvorokanalni pisač "Rikadenki R-54", veštački termopar za merenje temperature i UPM60 - pojačivački sistem sa AD konverzijom. 3.2 Tribometar TPD-93 Tribometar TPD-93 (sl. 4), je razvijen u Centru za revitalizaciju industrijskih sistema Mašinskog fakulteta u Kragujevcu i omogućava ostvarivanje kontakta u tački (disk po disku), po liniji (pin po disku) i po površini (blok po 4. Tribološka ispitivanja navara i osnovnih materijala sa mazivom LM 76 Pre početka kontakta snimana je topografija površina diska i pina na kompjuterskom mernom sistemu Talysarf 6, zatim su disk i pin dovodjeni u kontakt sa različitim normalnim silama (F N = 100, 150, 200 i 250 N) i brzinama klizanja (v kl = 1.5, 2.0 i 2.5 m/s). Ova merenja izvedena u periodu uhodavanja ( 6 min), omogućila su da se odredi koeficijent trenja, a time i sila trenja. Zatim je usvojena normalna F n F t Pin Disk ω Slika 4: Tribometar TPD 93 sa pratećom mernom opremom disku). Varijante su da se kontakt može ostvarivati podmazivanjem ili bez podmazivanja. Podmazivanje se ostvaruje pomoću ulja koje zahvata donji deo diska (sl. 4 u sredini). Podmazivanje je granično. Linijski kontakt se ostvaruje dodirom čeone površine pina i obimne površine diska. Brzina klizanja može se varirati u granicama v kl = m/s, normalna sila se bira u opsegu F N = N, dok je pogonska snaga P = 1.5 kw. Talysarf 6 je merni sistem koji služi za merenje karakteristika mikrogeometrije kontaktnih površina. Uredjaj je kompjuterizovan i ima širok spektar mogućnosti, kao što su: merenje osnovnih i dopunskih parametara hrapavosti i valovitosti, statistička obrada rezultata merenja parametara hrapavosti, prikazivanje rezultata na ekranu, njihovo memorisanje, štampanje i crtanje, kao i prostorno skeniranje. Za kontrolu temperature ulja upotrebljen je termoelemenat tipa 2 AB AC 15 serije "Termocoah" firme "Philips". Elementi termopara su žice od NiCr (+) i Ni (-). Signal je zapisivan pomoću četvorokanalnog pisača tipa "Rikadenki R-54". Pored direktnog zapisa signala temperature, moguće je i njegovo uvodjenje u računar pomoću pojačavača UPM- 60; time se omogućuje monitorovanje procesa. sila i vreme kontakta od 30 min pri čemu je registrovana promena koeficijenta trenja (sl. 5, 6 i 7). Posle prekida kontakta merena je topografija površina diska i pina, odnosno pojas pohabanosti pina (sl. 8). Širina pojasa habanja merena je na univerzalnom mikroskopu UIM-21, sa uvećanjem od 50 [4]. Koeficijent trenja, µ Vreme kontakta, min PIN 1 Slika 5: Promena koeficijenta trenja u toku kontakta od 30 minuta (Č UTOP 38-3 l j ) Vreme kontakta, min PIN 7 Slika 6: Promena koeficijenta trenja u toku kontakta od 30 minuta (Č UTOP

0.12 0.08 0.04 PIN 9 0 5 10 15 20 25 30 Vreme kontakta, min Slika 7: Promena koeficijenta trenja u toku kontakta od 30 minuta (O.M.

neravnina, µm 5 3 1-1 -3 b sr = 0.51 mm -5 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 Merna dužina l, mm Slika 8: Izgled kratera habanja - PIN br.

pojasa pohabanosti različitih pinova. Rezultati ovih ispitivanja pokazuju da su navareni slojevi otporniji na habanje nego osnovni materijal.

predviđeni za realne radne uslove, npr. UTOP 55 [1, 2, 3, 4]. Posle triboloških proba izvršena je analiza kako makroskopskih tako i mikroskopskih oštećenja.

04 Navar-Utop 38 PIN1 PIN3 PIN5 PIN7 PIN9 PIN2 PIN4 PIN6 PIN8 PIN10 Broj pina Navar-Utop 55 Osnovni metal Slika 9: Srednje vrednosti koeficijenta trenja posle 30

Tribološka ispitivanja navara i osnovnih materijala sa mazivom (LM 76 + 6% MoS 2 ) Prema navodima proizvodjača [10-Katalog firme: Liqui Moly] ovo mazivo može

6 PIN Vreme kontakta, min Slika 7: Promena koeficijenta trenja u toku kontakta od 30 minuta (O.M. Č5742) Širina pojasa habanja, mm Navar-Utop 38 Navar-Utop 55 Broj pina Osnovni metal PIN1 PIN3 PIN5 PIN7 PIN9 PIN2 PIN4 PIN6 PIN8 PIN10 Visina neravnina, µm b sr = 0.51 mm Merna dužina l, mm Slika 8: Izgled kratera habanja - PIN br. 7 (posle kontakta od 30 minuta) Na slici 9 data je prosečna promena koeficijenta trenja posle izvedenih ispitivanja, a na slici 10 prikazana je srednja širina pojasa pohabanosti različitih pinova. Rezultati ovih ispitivanja pokazuju da su navareni slojevi otporniji na habanje nego osnovni materijal. Ovo dodatno ukazuje na to da je opravdano primeniti navarivanje oštećenih radnih površina alata i pribora, naravno ako se upotrebe odgovarajući dodatni materijali predviđeni za realne radne uslove, npr. UTOP 55 [1, 2, 3, 4]. Posle triboloških proba izvršena je analiza kako makroskopskih tako i mikroskopskih oštećenja. Na slici 11a,b,c prikazana su tipična oštećenja nekih pinova Navar-Utop 38 PIN1 PIN3 PIN5 PIN7 PIN9 PIN2 PIN4 PIN6 PIN8 PIN10 Broj pina Navar-Utop 55 Osnovni metal Slika 9: Srednje vrednosti koeficijenta trenja posle 30 minuta kontakta (mazivo LM Pin 6 Pin 9 Pin 10 Slika 10: Širina pojasa habanja posle 30 minuta kontakta (mazivo LM 76) a) DM-UTOP 38 b) DM-UTOP Tribološka ispitivanja navara i osnovnih materijala sa mazivom (LM % MoS 2 ) Prema navodima proizvodjača [10-Katalog firme: Liqui Moly] ovo mazivo može smanjiti habanje oko 50%, zadržavajući pri tome dobre mazive osobine u širokom temperaturskom intervalu. U tom pogledu ovo mazivo je bolje od grafitne masti jer može da se primenjuje za podmazivanje od -45ºC pa do preko 400ºC. Rezultati tih triboloških ispitivanja prikazani su na slikama 12 do µm 100 µm c) OM-Č5742 i Č4751 Slika 11: Izgled pohabanosti nekih pinova 806

7 Disk: Č3840; Pin: UTOP 38 Mazivo: na bazi molibdendisulfida PIN2 PIN4 PIN1 PIN3 PIN1 PIN2 PIN3 PIN Vreme kontakta, s Slika 12: Promena koeficijenta trenja za vreme kontakta od 30 minuta Disk: Č3840; Pin: UTOP 55 Mazivo: na bazi molibdendisulfida PIN6 PIN Vreme kontakta, s PIN7 PIN5 PIN5 PIN6 PIN7 PIN8 Slika 13: Promena koeficijenta trenja za vreme kontakta od 30 minuta Disk: Č3840; Pin: O.M. Mazivo: na bazi molibdendisulfida PIN Vreme kontakta, PIN9 s PIN9 PIN10 Slika 14: Promena koeficijenta trenja za vreme kontakta od 30 minuta Navar- UTOP 38 Broj pina Navar- UTOP 55 Osnovni metal PIN1 PIN3 PIN5 PIN7 PIN9 PIN2 PIN4 PIN6 PIN8 PIN10 Širina pojasa habanja, mm Navar- UTOP 38 Broj pina Navar- UTOP 55 Osnovni metal PIN1 PIN3 PIN5 PIN7 PIN9 PIN2 PIN4 PIN6 PIN8 PIN10 Slika 16: Širina pojasa habanja posle kontakta od 30 minuta (LM 76+6% MoS 2 ) Posle izvedenih triboloških ispitivanja sa novim mazivom, analizirali smo makroskopska i mikroskopska oštećenja pinova. Na slici 17a,b,c prikazana su navedena oštećenja karakterističnih pinova. Analizirane zone habanja pokazuju znatno manja oštećenja nego u slučaju podmazivanja čistim uljem LM 76 (sl. 11a,b,c), što je saglasno i sa izmerenim širinama pojasa traga habanja. Tribološka ispitivanja pokazala su da je otpornost na habanje nanetih prevlaka znatno veća od otpornosti na habanje osnovnih materijala, a da je iz energetskog aspekta (manji koeficijent trenja) nešto povoljniji osnovni materijal. Eksperimenti obavljeni radi odredjivanja sile trenja, koeficijenta trenja i traga habanja, sa pinovima različitih osobina (tvrdoća, mikrostruktura), ukazuju na to da sa povećanjem tvrdoće pina raste koeficijent trenja, a širina traga habanja opada. Pojas habanja je najmanji kod navara ostvarenih sa elektrodom UTOP 55, nešto veći kod navara izvedenih sa elektrodom UTOP 38, a najveći na osnovnom materijalu. Povećano trenje na kontaktu alatuložak pri kovanju dovodi do porasta energije potrebne za deformisanje. Ovim eksperimentima je takodje proveravan i kvalitet različitih maziva koja se uobičajeno upotrebljavaju pri kovanju na toplo. Tribološka ispitivanja sama za sebe ukazuju da vek trajanja navarenog alata može nadmašiti nov alat. Za krajnju ocenu neophodno je dugotrajno praćenje alata u proizvodnim uslovima. Slika 15: Promena koeficijenta trenja posle kontakta od 30 minuta (LM 76+6% MoS 2 ) 807

8 Pin 2 a) pin br. 2 mazivo sa 6% MoS 2 DM-UTOP 38 Pin 6 Pin 8 b) pinovi br. 6 i 8 - mazivo sa 6% MoS 2 DM-UTOP 55 Pin 9 Pin 10 c) pinovi br. 9 i 10 mazivo sa 6% MoS 2 - OM-Č5742 i Č4751 Slika 17: Izgled pohabanosti nekih pinova 808

9 7. Zaključak Analizom eksperimentalnih rezultata može se uočiti da se podmazivanjem sa uljem LM 76 sa 6% MoS 2, dobija nešto manji koeficijent trenja i znatno uži trag habanja. Zapaža se ravnomernija promena koeficijenta trenja, kako kod navara tako i kod osnovnog materijala. Posebno je dobijena kontinualna promena koeficijenta trenja kod osnovnih materijala - 8. Literatura [1] M., Jovanović, V., Lazić, D., Josifović, D., Adamović, B., Nedić, V., Nedić: Optimization of the Hard Facing Process of Forging Dies from the Aspect of Tribological Characteristics, AMTECH 99, Proceedings Vol.II, pp , Plovdiv, Bulgaria,1999. [2] M., Jovanović, D., Josifović, V., Lazić, D., Adamović, V., Nedić: Determination of Optimum Relaxation Temperature in Hard Facing of the Forging Dies for Working at Elevated Temperatures, JOM 9, Heslingor, Denmark, 1999., pp [3] V., Lazić, B., Nedić, B., Nedeljković: Provera otpornosti na habanje navarenih slojeva kovačkih alata, YUTRIB 99, Kragujevac, 1999., str [4] V., Lazić: Optimizacija procesa navarivanja sa aspekta triboloških karakteristika navara i zaostalih napona, Doktorska disertacija, Mašinski fakultet, Kragujevac, [5] V., Lazić, M., Jovanović, D., Adamović, N., Ratković: Izbor najpovoljnije tehnologije reparature kovačkih alata iz aspekta triboloških karakteristika, Zavarivanje 2003., Medjunarodna konferencija, Beograd, pinova 9 i 10, kod kojih je sa mazivom LM 76 nastajala mestimično skokovita promena tog koeficijenta. Povećana efikasnost novog maziva objašnjava se presudnim učinkom MoS 2. Naime, to je materija heksagonalne strukture i slojevitog rasporeda atoma S i Mo u prostornoj kristalnoj rešetki, tako da ti slojevi lako klizaju, ali se mazivi sloj teško probija. [6] J., Dzubinski, A., Klimpel: Napawanie i natryskiwanie cieplne, Wydawnictwa Naukowo - Techniczne, Warszava, [7] M., Gierzynska: Tarcie zužycie i smarowanie w obrobce plastycznej metali, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, [8] B., Ivković, A., Rac: Tribologija, Jugoslovensko društvo za tribologiju, Kragujevac, [9] A., Wernoski: Zmeczenie cieplne metali, Wydawnictwa Naukowo - Techniczne, Warszawa, [10] Katalozi i prospekti proizvodjača elektrodnog materijala i proizvodjača ulja: FEP- Plužine, Elvaco-Bijeljina, Železarna Jesenice - Fiprom, Bohler-Kapfenberg, Messer Griesheim- Frakfurt am Main, Esab- Göteborg, Lincoln Electric-SAD, Liqui Moly... [11] Standardi: JUS, UNI, DIN, IVECO, ASTM i dr. 809

UNIVERSITY OF MONTENEGRO INSTITUTE OF FOREIGN LANGUAGES

UNIVERSITY OF MONTENEGRO INSTITUTE OF FOREIGN LANGUAGES E) WHAT THE MONEY WOULD DO FOR US C) WE FEEL AT HOME INTERMEDIATE B) TO MOVE TO A BIGGER HOUSE G) MOST OF THE MONEY WILL BE SPENT H) NOTHING BUT