+,-.)/,0+,123.0P251!121+0+,1. ,autilus Mi3erals,iugi3i 5i%ite6. !"l6a7a 1 P7"9e:t. !"t$ela )*$"t. Se#te%ber ) _9_<=

Size: px
Start display at page:

Download "+,-.)/,0+,123.0P251!121+0+,1. ,autilus Mi3erals,iugi3i 5i%ite6. !"l6a7a 1 P7"9e:t. !"t$ela )*$"t. Se#te%ber ) _9_<="

Transcription

1 +,-.)/,0+,123.0P ,1,autilus Mi3erals,iugi3i 5iite6 "l6a7a 1 P7"9e:t "t$ela )*$"t Se#teber ) _9_<=

2

3 ENVIRONMENTAL IMPACT STATEMENT SOTPELA RIPOT CR 7008_09_v4 September 2008 Pty Ltd ABN Level 21, 12 Creek Street Brisbane QLD 4000 Australia T (+61) (7) F (+61) (7)

4 Project director David Gwyther Project manager Michael Wright Version: Details: Approved: CR 7008_09_v1 Initial draft to client July 2008 CR 7008_09_v2 Second draft to client August 2008 CR 7008_09_v3 Third draft to client September 2008 CR 7008_09_v4 Final for exhibition September 2008

5 CONTENTS SOTPELA RIPOT 1 1. Stat Blong Toktok (Introduction) Solwara 1 Projek na Husat laik Kirapim Wok (Solwara 1 Proponent) Aim na Tingting Blong Kirapim Wok (Objectives and Concepts of the development) Projek Bai Luk Olsem (Project Overview) Teknikol Vaebiliti (Technical Viability of the Project) Tok Histori na Kaen Samting (Project History and Characterisitics) Invesmen, Revenu, Wokpaenim na Laep Blong Projek (Investment, Revenue, Employment and Project Life) Pasim Tok Long Wok Mining (Mining Agreement) Envaironmen Impak Totok (Environmental Impact Statement) Kaen EIS Blong Projek (EIS Setting) Projek Developmen Taemteibol (Project Development Timetable) Ol Kaen Haphap Blong Projek (Project Setting) Long Solwara (Offshore) Ol Envaironmen Stadi Long Solwara (Offshore Environment studies) Ol Kaen Samting Ol Paenim (Main Baseline Findings) Ol Fasiliti Long Soa (Onshore Facilities) Envaironmen na Kastom Pasin (Environmental and Cultural Setting) Ol Tingting, Wei Blong Daonim Impak na Sampela Impak Gen (Issues, Mitigation and Residual Impacts) Ol Wok Tingting Long Solwara (Offshore Issues) Daomin Impak Natural (Mitigation Natural) Daonim Impak Long Laep Long Sifloa (Mitigation Seafloor Biodiversity Protection) Daonim Impak Lukautim Koral Rif na Ol Pis (Mitigation Protection of Coral Reefs and Fisheries) Ol Sampela Kaen Impak Stap (Residual Impact) Ol wok Tingting Long Soa (Onshore Issues) Soisol Seting na Ol impak (Social Settings and Impacts) Soisol Seting (Social Setting) Sampela Tingting (Issues) Daonim Impak (Mitigation and Residual Impacts) Grinhaus Gas na Climate Senis (Greenhouse Gas and Climate Change) Toktok Wantaim Ol Laen Pablik (Public Consultation) Ol Narapela Kaen Impak (Cumulative and Associated Impacts) 40 i

6 9. Manajmen na Monitarim (Management and Monitoring) Manajemen (Management) Monitarim (Monitoring) 41 Figures ES01 Lokeisin blong projek 2 ES02 Solwara 1 Projek eria 4 ES03 Plen blong ol wok long solwara 6 ES04 Mining eria long Solwara 1 7 ES05 Sifloa Mining Tul wantaim ol tit blong en 8 ES06 Paep blong karim na liftimapim 9 ES07 Sip blong mining 10 ES08 Rabaul Port wantaim ol kaen wok 12 ES09 Hap we ol mineral istap na ol hap simuk ikamap ol painim long 2006, 2007 na ES10 Sampela snail idai long Solwara 1 21 ES11 Sampela wei we impact blong mining long solwara iken kamap 27 ES12 Sedimen long Solwara 1 28 Tables Table ES01 Solwara 1 luk olsem wanem wantaim ol narapela projek long PNG (Comparison of the with other PNG mines at time of EIS approval) 13 Plates ES01 Ol snail dae pinis 19 ES02 Ol snail dae pinis 19 ES03 Niupela kamap blong chimney structure long Solwara 1 Wes zon: A. Niupela 58 cm chimney structure ikamap antap long 12 mun bihain long taem ol bin rausim top part blong dispela chimney B. Niupela 60 cm chimney structure ikamap over long 2 days antap long drill hole 20 ES04 Ples igat gas na hot wara ikamaut long em long Solwara 1 na South Su ibin pulap wantaim tripela zon we plant na animal ilaikim stret: Ples A clos tu long maus blong gas na hot wara: Alviniconcha sp. (snail igat garas), Ples B (namel zon): Ifremeria nautilei (Blekpela snails) na Ples C (autside zone): Eochionelasmus ohtai (Barnacles) 22 ii

7 SOTPELA RIPOT 1. Stat Blong Toktok (Introduction) 1.1 Solwara 1 Projek na Husat laik Kirapim Wok (Solwara 1 Proponent) Limited (Nautilus) i wok long go het long wanpela proposal long developim Solwara 1 Projek. Dispela developmen i kamaotim ol hae greid mineral olsem copper, gold, zinc na silver oli kolim Seafloor Massive Sulphide (SMS) deposit istap klostu long 1,600 m ananit long solwara blong Bismark Sea, long New Ireland Province, Papua New Guinea (PNG), stap olsem 50 km North long Rabaul taon (Figure ES01). Nautilus em pikinini kampani blong Nautilus Minerals Inc., em wanpela igat naem long Toronto Stock Exchange na London (AIM) stock Exchange. Tripela bikpela mining kampani igat sea long Nautilus. Neim blong ol em Anglo American (5.7), Teck Cominco (7.2), na Epion Holdings (22.4). Insait long PNG, Nautilus holim exploration laisens long Bismark Sea na Solomon Sea. Kampani igat 51 exploreisin laisens pinis, karamapim eria olsem 107,917 km na 37 exploreisin laisens aplikeisin karamapin 88,906 km. Long ol narapela kantri, Nautilus holim laisens na eksploreisin laisens long Tonga, Solomon Islands na igat aplikeisin tu wait istap long Fiji na New Zealand. I tru olsem ol eksploreisin laisens iluk olsem oli karamapim traepela ol eria long sifloa. Tasol taem mining ikamap bai karamapim lik lik eria tasol. Dispela eria now tok tok blong envaironmen (EIS) imakim long en iliklik tasol olsem km Aim na Tingting Blong Kirapim Wok (Objectives and Concepts of the development) Wok long kirapim dispela projek bai lukluk long kisim ol SMS deposits long seafloor long Solwara 1. Strongpela lukluk bai stap long kamautim copper na gold iusim ol wei we bai gutpela long soisol developmen, bai ilukautim envaironmen, na we strong blong teknologi iken kamapim gutpela wok. Dispela projek bai iusim risos blong PNG olsem polisi na lo blong kantri itok. Sifloa mining em ken gutpela long PNG. Em bai kamapim niupela risos long inkam na reviniu bikos em iusim risos insaet long Solwara we bipo dispela ibin stap nating na ino mekim kamap wanpela developmen. Dispela projek bai bringim benefit olsem mineral royalties na salem expot bai bringim inkam moni insaet long kantri. Tu bai igat sampela opotuniti blong ol man meri iken kisim liklik wok, long Phase 1 blong dispela projek. Dispela wok bai inonap long bigpela tumas. Tasol dispela wok blong mining long dip si bai kamapim wanpela niupela industry. Ol dispela benefit bai kirapim developmen long PNG long long pela taem bihaen. Wok mining long sifloa bai kirapim ol niupela aidia ikam long teknoloji na long wei blong manajim envairomen. Taem wok mining long sifloa ikamap bai no nap long rausim pulande pipia giraun long en o kaen samting olsem katem bus olsem em save kamap long wok mining antap long 1

8 &##$### &'"$### ("#$### $ =# )$'"#$### 8G.<1"&P'Q'Q?.31"50R1P"B)?C4S1G7042P"J@8,)"TAK"U421"*"8 "# $( I.;2F1C0":<423">C4/02G1 $"# ("2470=4<"#.0<"71CC074C0.<"51."<0#07 $) "# $)"# 947 $("# 947":<423"D.C. K.>":<423"50"L<4. N $("# )*+*,- "# $&"# )$'"#$### "$### $& "# "#$### I.;2F1C0":<423"HM><4C10502"N.15125"&&O* -./0123 $"# 5<8'5#45.,- $' "# $& "# "# # "# $ " $' EASTERN MANUS BASIN $'"# 6.# "#$&'( 61D"EC1<.2F"?C4/02G1 "# # $' "# $& "# $& "# Bismarck Sea $' "# "# +&",)*- "# )$*##$### " )$*##$### "# $' 75+5'#45.,- $& $' " # $&"# 7@B@?#$?:CD $ "# "# )$*'"$### =,8,'#45.,- )$*'"$### $&"# "# /6,0.#45.,- $&"# =4>4?#4@74A =,",0#45.,- $& $&"# 8.#4 "# "# 9.:.;< $ "# A4=;."B0C>4C7 "# & "#. $'"# :9-#>,E )#*+,-- J157"61D"IC07.02"?C4/02G1 "#$&'( -4=4>4 "# )$""$### "# & 4", >,E )$""$### $& H.57"61D"IC07.02"?C4/02G1 "# /01#&2#3&'1 45.,- J5<8#>,E $ "# & "# &"# A.<.51. D,-(0.,#>,E *,9#:'2&'; "# &?4#04 $) "# "# $ "# $) $+ )$&##$### $+"# I:A=4$C#B? # " "# $' Bismarck Sea "# $* "# "$### [.71P ::;.<;:..= K\[P +,Z6.;70<;5Z84<D.C."& Y0<1"6.#1P >..=?.<?@*.(?+A?BA Solomon Sea?4C7 K4C15:X $)"# Coral Sea $+ "#$### 61D"IC N.1 Gulf of Papua $+ $&"# N0V0C"E5W N0VV K.F.23?B?TB""6HJ""@TE6HB "# 61D EC1<.2F )$&##$### "# $( $,"# "#$&'()'*"# " # "# $ )$&'"$### "# $* F,GH05-&"#>,E &"# )$&'"$### "# -0#:1 )$("#$### $( "# "# $( )$("#$### 7&.&8,0#45.,$&"# BT8A9BNEB &##$###,/01#/2'3145&#2',1/6141 "#$&'('7&"859 &'"$### ("#$### Y03."64P" )"951214'C#"46'D&"859 *.(

9 giraun long ol bus nabaut. Kaen teknoloji bai ol iusim na karem ol ston igat mineral ikam antap long sip istap pinis long indastri blong oil na gas, long indastri blong telekomunikeison natu long indastri blong drejing. Taem mining ipinis ol dispela masin na ol kaen samting bai ol ken karem igo long ol narapela we igat niupela ples blong mining. Ol impak na wara samting ol putim bek igo long hap ples blong mining bai kamap long tambolo tru long sifloa we bai no nap long bakarapim ol koral rif na ol kaen pis. Ol laen blong Nautilus ilukim pulande paep simuk (chimney) iken kamap bek gen kuik tru bihaen long sampela wok. Na dispela isave pulim ol animal laep long kam bek long ol dispela hap kuik taem tru. Bikos Nautilus em nambawan kampani long wokim dispela kaen wok em laik wokim long gutpela pasin. Em olsem Nautilus iwok bung wantaim ol mansave na merisave scientist long paenim aut ol gutpela wei blong dispela kaen wok na noken bakarapim sindaon blong ol animal long solwara. 1.3 Projek Bai Luk Olsem (Project Overview) SMS deposit long Solwara 1 igat asosiasin wantaim hai greid polymetallic sulphide systems wankain olsem Volcanogenic Massive Sulphide (VMS) deposits isave kamap long giraun antap, we oli painim ol samting olsem copper, zinc, gold na silver. Tasol long laik tru blong en Nautilus ilaik kisim ol hai greid copper na gold long Solwara 1. Bai igat tupelo hap o step long dispela projek em mipela ikolim Phase 1 na Phase 2. Phase 1 bai igo pas long Phase 2. Tok tok blong ol dispela tupelo hap stap daon tambolo olsem: Phase 1: Nambawan Phase (nap olsem tripela ten mun) bai wokim wok blong mining long Solwara 1 na bai salem olgeta ston igat mineral long en olsem copper na gold igo long ol ovasiis kantri. Sifloa Mining Tul (SMT) bai wok long kamautim dispela ol ston. Bihaen bai pampim ol ston igo antap long sip oli kolim Mining Support Vessel (MSV). Ol wara ikam insaet long paep wantaim ol ston bai ol rausim igo bek insaet long wanpela paep igo bek long sifloa, tambolo tru. Dispela ol wara blong dip si ino inap stap antap long solwara. Dispela paep isave karim ol ston na wara ikam antap long sip oli kolim Riser na Lift System (RALS). Bihaen ol baj na tagbot ikisim ston igat mineral igo long Rabaul Port redi long salem igo long ol ovasiis long mekin ol konsentret. Phase 2: Namba tu Phase em wok blong brukim ol ston igo olsem paoda (mekim kopa konsentreit). Long dispela phase bai gat prosesing plent long PNG. Dispela wok bai kamap bihaen taem kampani provim olsem em ken kamaotim ol ston long dip si na kamapim komesol prodaksin. Ol man save enjinia ol laikim dispela save long helipim ol long plenim na desaenim sulphide konsentreta na ol arapela samting long helpim wok blong konsentreta. Ol toktok blong Phase 1 na Phase 2 bai gat wok envaironmen blong ol iet na em bai stap long ol EIS blong ol iet. Dispela EIS hia itoktok tasol long Phase 1 tasol. Solwara 1 eria istap long northwestern saet blong North Su. North Su em wanpela maunten pairap insaet long solwara (subsea volcano) em simuk stap nau long dispela taem. Long South Su bai nogat mining; em wanpela kontrol eria, we bai ol samting olsem ol animal igat laep bai stap long en. Igat ol chimney o paep simuk istap longwe olsem 2 km long southeastern saet blong North Su (Figure ES02). 3

10 +))/ */ *"/ *(/ "' "' $ "&' " ' + "#' "&$ "#' "# + "& )/$'(/ ) )/$'(/ ) "&# "&$ "&) "& "' "& & "' * "# "'" * "'& "'# "#' "#+ "#* ( +)'/ "& # "# "& # ' "## # "$( * )/$'"/ "$" "# "& "& "#) "$* "$+ )/$'"/ "#* ) "$ "& " "& 0(12.'.-3 "& ( "$) "& "&" ) "$ "$' " "$# "$& "$ "# ' "+ "$+ "*' "++ "+# "+' "* "+( "(# "(( " "( (+ ' ( "* ) $ "* )/$'/ )/$'/ "$ ) ( "## "+& ( " "+ "* "# )/$&)/ ) "* " "*( "$ ' 0(5,4-05 # "$* "& ) )/$&'/ 72 " "$ "#$ " ' "# "#"$ &'()*+,-.'*./ $ +))/ L->1E ;<=>?=;>>@ 8MLE &'NA-<>39<=N?:90-;-/"/ K391/A-21E A>>@B>?BC"0>;B#D0BED- " +)'/ "#' "&,-./01/234345/6-3/ "#& "&?:90-;-/" A:;>@/?<?:<>@/?< 8-./69:45/5;-<4/34=-1>/9:45/=:90-;- "# "# "#* )/$&&/ )/$&'/ "* # "* "&( + "+ "'+ "&) $ "+ "* "+# "++ B;:C1D>3:4E/FG?'*/HI8/J:41/$#/? )/$&&/ "+' "+& "# )/$&)/ "*& ) "# "&& "$$ * "+ "' * "*" (& "# "'( "' $ " "( () " $ "+ "&* "+ "'" + "(* "") "( "&+ "&# "# $(',4-05 * "* "$* "#' "$ " & "&$ "# ) "& */ $.5,615/-768*'.1/-$ (12.'.-3-&'()*: *"/ *(/ K35-/A:E/ 0(12.'.-3-&'()*:-*'6. "0>;

11 Piksa blong projek long Solwara na bai iluk olsem wanem istap long Figure ES03. Mineral risos long Solwara 1 igat ol gutpela ston paep simuk (chimneys) na ol stap karamapim hap we ol massive sulphide istap. Ol dispela deposit isindaun redi stap long sifloa na sampela hap blong en ikaramap long giraun malumalum. Pastaem mining istat bai oli mas rausim dispela giraun malumalum na putim long narapela hap kampani imakim pinis. Taem dispela ipinis orait mining bai istat. Masin blong mining bai katem ol ston long wankaen wei olsem emi save kamap long wok blong drejim o sampela mining antap long giraun. Ol hap hap nabaut long mining long Solwara 1 luk olsem: Eria we mining bai kamap (Mine Area) (Figure ES04). Wok paepaenim mineral risos ipaenim paenim pinis faepela gutpela hap we ol ston igat mineral istap long Solwara 1. Pastaem wok mining bai kamap oli mas rausim giraun malumalum pastaem; samting olsem 130,000 tan oli mas karem igo na putim long wanpela hap. Antap long en ol mas rausim tu 115,000 tan ol ston nating na putim long wankaen ples we oli putim ol giraun malumalum. Sifloa Mining Tul (Seafloor Mining Tool) (SMT) (Figure ES05). Bai ol mekim tupela SMT masin. Wanwan masin bai hevi olsem 250 tan sapos em stap long giraun antap, tasol insaet long wara bai hevi olsem 190 tan. Dispela masin bai sanap hae olsem 8 mita na longpela blong en olsem 17 mita na 13 mita waed. Dispela masin ken wok long 2,500 mita long dip si na iken stap long wara tempetsa 0 C go antap 35 C. Long wan wan taem wanpela masin tasol bai wok, narapela spea bai stap stendbai o ken kisim meitenens antap long MSV. SMT igat leg blong en na iken wokabout long sifloa na katem ol ston na daonim igo long bel blong en bihaen pampim igo antap long paep istap long sip. Masin hia bai katem ol ston long kaen sais iken nap long go antap long paep. Ol laen istap long sip bai iusim rimot kontrol long ronim SMT wantaim halivim ikam long tupelo ROV (Remotely Operated Vehicles). Paep Blong Karim na Liftimapim (Riser and Lift System) (RALS) (Figure ES06). Paep hia ipas long SMT em rot blong ol ston igat mineral na kol wara long taem oli pampim ol go antap long sip. Taem ol kisim pinis ol dispela ston long sip bai oli irausim kol wara igo bek long big solwara. Long go bek blong dispela wara, dispela wara iet bai ronim masin blong dispela pamp. Dispela oli kolim riser transfer pipe (RTP); em paep ikam long masin blong mining (SMT) igo long as tru blong RALS. Sip blong mining (Mining Support Vessel) (MSV) (Figure ES07). Em sip blong mining. Longpela blong en iolsem 153 mita. Em sip hia inogat anka long en; igat ol kaen masin iholim stap long wanpela ples tasol long wokim wok blong mining na ol narapela kaen wok. Insaet long kontrol rum blong en ol mansave iusim rimot kontrol long draevim SMT na ol ROV. MSV igat olkaen wei blong en long kisim ol ston, rausim ol wara igo bek long sifloa na putim ol ston igo long ol baj igo long Rabaul Port. Sampela ol dispela giraun malumalum bai narapela paep iet bai karim igo bek long sifloa blong big solwara. Romotely Operated Vehicles (ROVs). Tupela ROV bai oli iusim long halivim wok blong mining antap long sifloa long Solwara 1 na tu wok blong rausim giraun malumalum na putim long sampela hap. Antap long dispela, ol ROVs bai wokim wok blong envaironmen na ol narapela kaen wok. 5

12 30)#*$"&#200& 8(-&.#*$"& 7(-02#"$#+," 45&#*"(, "#$"&#'()#*$"& +,"-(&.#( )-"/.++0& 1(-02#"$#)(+.&0(#( "$#(-().$(#+(2,0& 1(-02#"$#+,"#0&(,#20.-($ 30)#*$"&#'($0)02 6"7#*$"&#200& 9(.)#*$"&#7(-02#6(-(#0&"#*.7#$"&#*0&#+"$6(-( 9(.)#*$"&#)(2 =(-(#*$"&#*0& +"$6(-(#0&"#*.7 3,"#0&(,#"$#20.-($ :.2"5,#").-.0,#;0'.7"$ <(+0#*$"&#7(,02#+,"#0+(.,#$"&#+"$6(-( )*+&"#.-+,)- /&'.-+ /&',)- "#$&'( 0)1+2'#"*3' C()#6.#200&#*(0#07(2() G"*#E"F# ;99< D0$.#E(2.F 8E+5#E-'F5*)&#-'85E35*5 "#$&'('B&"G)D D0&(#E"F# B#)*'C#"*3'"#'$"D'#"*3'-"#$&.9:

13 "#$&"'$('")'*"'$(+'"),-,./-'0#*#-1, CD<<00 CD<D00 CDD000 CDD.00 CDDB00 CDDC00 CDD=00 CDD/00 CDD100 CDD200 CDDD00 :#/6;"'$(316, <8=85: D/<.=00 CDD<00 "#$&'(#)#)*+$##,$($- D/<.=00 CD<200./00 D/<.C00 D/<.C00.//0.100 D/<.B00 D/<.B00.1/ ,26 D/<.000 D/<.000 9,-7#2 D/<0D00 D/<0D00 7#2 D/<0<00 9,-8,26 D/<0<00 0 ( B00 D/<0200 D/<0200 D/<..00 D/<..00 +#$6-'" 3"45'67#4)89:;<=>?@A4)'/1; CD<200 CD<<00 CD<D00 CDD000 CDD.00 CDDB00 CDDC00 CDD=00 CDD/00 CDD100 CDD200 CDD<00 CDDD00 1*21,&"'$(31$1$(#-1,"'$(+'"),-,."4*"4*1*,3"'$(5'6 +#$6-'" 8,26 7#2 9,-8,26 9,-7#2 :#/6;"'$(316,./00.//0.100 <8=85:.1/0 "#$&'(#)#)*+$##,$($ ,461"42G1$#-,"2514(1$1 +'"),-,.-'0#* E#*$F48 G1$1$(#-1,"'$(+'),-,. 8+>?

14 (#')*+,-*./'.$$#0., "#$&#'# )'*&'( "+,&$-,( ;99< 8+*3#"#D("+E1& C#5'.*50B.,1"#*0C.5-.,. 8./*+#B.,.,-45*3#,'#.$+*'.')*+,-1, 45*+*01$02#61)*+,-6.- (#12)*+,-&#".$ 0'+,,#3#"# 789: "#$&'(

15 5,-"($&'()$6,/"*$-/'( "(-,./$&'()$-'&0,1, 5,6$&'()$7&'/, +,*$&'()$"(-,./$&'()$-'&0,1, +,.#$&'()$#,* "#$&'()$*"("() 2,&$&'()$34*# :'#$&'()$#,0,$(,$'& 6'*#"4/,$-,*/"() ="&.$>,*.? "#$&'()$*(+",&'()$+'&.,1, CAAD +,.#$&'()$6,1"( 0,1,$(,$'&$-/'( 5,6$&'()$7&'/, 1'&."J"$M$J'N,I 4"L-*&L+$>*(,J"&+$4*L)*(* /012/ 345 /267/4 8362/ 02 +,.#$&'() 6,1"*$'&$-/'( +,.#$&'()$6,1"*$ 0,1,$")'$.6$&'() ")$-'&0,1, :'#$&'()$#,0,$(,$'& 6'*#"4/,$-,*/"() 5,-"($&'()$6,/"*$-/'( "(-,./$&'()$-'&0,1, 89$* 32$9:;4< =3/0>$16;4 43$02 9:;4< =3/0> 83/3$0<; 92=$0<36?;46047;1 :3061$ 89$* ",H$&'()$I"J*#$("$&*K-*#"H*# +,.#$&'() 6,1"($0,1, (,$'&$-/'( +,.#$&'() 6,1"*$0,1,$")'.6$&'()$") -'&0,1, ;9$* 2,&$&'()$34*# +,*$&'()$"(-,./$&'()$-'&0,1, +,.#$&'() 6,1"($0,1, (,$'&$-/'( 21AB ="),$>'?$ +,.#$&'() 6,1"*$0,1,$")'.6$&'()$") -'&0,1,

16 +),'()*' $##&#'&("#$&)* "-&'(./&* $## 4567+/68-9+1:;5/ "+,-./ "#$ "#$&'()*'

17 Shuttle barges. Ol baj pulap long ol kago ston igat mineral em bai oli ron e mol iet o bai tag bot ipulim ol igo long soa long Rabaul Port. Support Vessel. Ol kaen samting olsem kaikai blong manmeri long sip, fiul, oil, spea pat na ol narapela samting igo ikam long sip, bai ol liklik feri sip wokim dispela wok. Ol dispela tu bai karim ol wok manmeri igo ikam long sip blong mining.ol narapela samting blong helivim dispela wok bai stap long nambis long Rabaul Port long Simpson Haba (Figure ES08). Ol sampela infrastructure samting istap pinis na bai inogat pulande wok tumas long ol. Rabaul Port istap olsem 50 km na ino longwe tumas long Solwara 1. Simpson Haba istap long gutpela hap we inogat bikpela si long en na inogat pulande birua iken kamap. Na tu dispela port istap long giraun blong gavman na olsem emi no stap ananit long kastom lo, olsem long sampela hap we igat mining. Ol wok samting blong Phase 1 long nambis na long solwara bai luk olsem: Wok kamaotim ol ston igat mineral. Kisim ston igat ol mineral na rausim wara long ol. Putim ston long ol baj na kisim igo long Rabaul Port. Ore transfer. Ol ston ikam long baj bai ol igo long konveia belt na dispela bai karim ol igo long stokpael. Temporary stockpiling of ore. Ol ston igat mineral long ol bai hip long stokpael insait long niupela weahaus inap dispela pulap na redi long ol bikpela sip (bulk carriers) ikam kisim igo long ova siis. Ship loading. Long pulumapim sip. Wanpela louda bai wok wetstap long kisim ol ston ikam long weahaus igo long ol bikpela sip (bulk carriers). 1.4 Teknikol Vaebiliti (Technical Viability of the Project) Dispela projek emi nambawan long wol long kirapim wok mining long SMS deposit olsem bisnis. Tru em nupela kaen wok, tasol ol woksave istap long teknoloji ibin stap pinis long wok bisinis blong oil na gas, telekomunikeisin na drejing indastri. Pulande long ol dispela teknoloji olsem ROV na ol narapela samting ikam long oil na gas ikenkamap tu long mining. Nautilus ikamapim wok bung wantaim ol pulande teknologi kampani long halivim wok blong en. Ol dispela teknoloji kampani igat bikpela save long dispela kaen wok na Nautilus iwok long wok wantaim ol. Gutpela blong ol dispela teknoloji bai wok kirapim mining ikisim sapot ikam long ol hae greid ston igat mineral stap long Solwara 1. Indicated risos istap olsem 870,000 tan wantaim 6.8 copper na 4.8 gram long wanpela tan gold. Inferred risos em 1,300,000 tan wantaim 7.5 copper and 7.2 gram wanpela tan gold. 11

18 Mobile ship loader Open storage 3 Open storage 2 Source: Imagery from Google Earth. Note: Proposed Project infrastructure is schematic g lon ruck nd 2 ou e ar mov Bikpela Kago sip at hip n s g blon Ples _09_FES08_GIS_AI File Name: 7008_Nautilus_Solwara1 MXD: Date: Shed 2 Solwara 1 Projek Rabaul Kokopo ES08 Figa No: Shed 9 Ol kain wok long Port blong Rabaul New Britain LEGEND ) as pinis harf (p W i k a Kam CMB Rabaul Port wantaim ol kaen wok Skel 1:3,000 Pepa saiz: A4 Projection: WGS84 UTM Zone 56 S m N na tru1ck ng ship Ples bglomove around lon Ofis blong Port Manager Barge blong karim ol ston SIMPSON PLES BLONG SIP Mobael sip loda Mobael hopper Shed 1 treet Blanch S Grab and unload area 25,000 tan stockpile Open storage 1B Masin loader Mobael Stacker na feeder Mobael hopper Shed Open storage 1A Hap blong putim ologeta ston Security opis Bay Road 25,000 tan stockpile Stevedores' amenities

19 1.5 Tok Histori na Kaen Samting (Project History and Characterisitics) Nambawan taem Kampani isave olsem igat ol samting olsem copper, gold na ol narapela mineral em long 1995, tasol bikpela wok long exploreisin long Solwara 1 bin kamap long 2005 na 2006, taim Placer Dome Oceania Limited, ibin kamapim wok wantaim Nautilus na oli mekim wok drilim ol hol na kisim sampela ston na sekim mineral long en. Long dispela taem tu wok blong envaironmen ikamap long Solwara 1. Namel long 2006, Nautilus kisim bek ologeta exploreisin laisens Placer Dome Oceania Limited ibin holim na wokim moa wok long exploreisin na wok science. Wanpela scientific wok long sip wantaim Woods Hole Oceanographic Institute long August 2006 na sikis mun exploreisin na wok blong envaironmen long 2007 igivim kampani gutpela save long mineral risos na wok blong EIS. Ol resalt blong dispela geological wok paenim (investigations) blong sulphide deposits long Solwara 1 itok olsem igat ol copper na gold na greid blong ol ibikpela o antap tumas. Nautilus itokaut olsem bai em kirap wok blong mining na iredi nau long wokin ol wok blong enjiniaring desaen na tu ol wok blong EIS. Ol mineral istap long ol paep simuk (chimneys) oli kamap olsem long taem bipo bipo iet. Ol dispela mineral oli stap antap tasol na min olsem inogat overburden o pulande waste. Sampela hap blong dispela deposit I karamap wantaim sampela giraun. Taem blong mining dispela giraun bai oli rausim pastaim bihaen mining is kamap, samting olsem 115,000 ton. Inap nau, wanpela hol oli dilim ikamap olsem 20 mita na mipela ino save iet hau dip ol ston igat mineral igo daon. Long olgeta core holes kampani ibin drilim samting olsem 44 ipinis insait long ore body. Tingting istap olsem igat sampela moa mineral risos istap iet insaet long sifloa. Sapos kampani ipaenim pulande moa mineral, laef blong dispela mine bai gat pulande krismas na iken stap moa long tripela ten (30) mun. Em bai luk olsem mining bai stap longpela taem long dispela hap. Dispela kaen mining long dip si bai ino olsem yu ken katin bik bus o mekim ol traepela rot olsem long giraun antap. Mining bai ikamap long iusim wanpela masin tasol oli kolim SMT. Antap long Solwara bai wanpela sip blong mining bai istap em oli kolim sip blong mining (MSV) na ol baj na tagbot husat bai mekim seven pela trip igo ikam insaet long wan wan wik. Hap blong mining long sifloa lik lik tru olsem km 2 (lukluk long Figure ES04) ino olsem ol dispela antap long giraun. Mipela isoim ol eksampol wantaim ol mining long giraun long PNG. Lukim Table ES01. Table ES01 Solwara 1 luk olsem wanem wantaim ol narapela projek long PNG (Comparison of the with other PNG mines at time of EIS approval) Mine Ore at Time of Project Approval (Mt/a) Overburden (Mt/a) Ore and Overburden (Mt/a) Status Ok Tedi Operations Open cut Hidden Valley Constructing Open cut Lihir Operations Open cut Type 13

20 Table ES01 Solwara 1 luk olsem wanem wantaim ol narapela projek long PNG (Comparison of the with other PNG mines at time of EIS approval) (cont d) Mine Ore at Time of Project Approval (Mt/a) Overburden (Mt/a) Ore and Overburden (Mt/a) Status Porgera Operations Underground and open cut Misima Closed Open cut Ramu Constructing Open cut Solwara Seeking approval Seafloor open cut Kainantu Operations Underground Simberi Constructing Open cut Tolukuma Operations Underground Wau CIP Closed Open cut Type 1.6 Invesmen, Revenu, Wokpaenim na Laep Blong Projek (Investment, Revenue, Employment and Project Life) Long Februari 2007, Nautilus igat name (listed) long Alternative Invesment Market (AIM) blong bikpela London Stock Exchange. Emi ibin kamapim moni olsem $US100 milion long ekuiti maket na long Toronto Stock Exchange emi kamapim $US75 milion long ekuiti maket. Mining bai stat klostu long pinis blong yia Moni kamap long ol kaen takis, duties, mineral royalties igo long han blong Gavman bai samting olsem $US142 milion long laif blong Solwara 1. Ologeta samting blong Konstraksin bai kampani baim ikam long ovasis. Tasol namba blong wokman bai olsem 130, pulande long ol dispela bai manmeri blong PNG. Ologeta salari na weijes blong PNG manmeri bai samting olsem $US6 milion. I luk olsem long Phase 2 bai ol dispela benefit bai kamap bikpela moa. 1.7 Pasim Tok Long Wok Mining (Mining Agreement) Kampani bai bihaenim Mining Act 1992 wantaim ol polisi na reguleisin. Dispela lo I lukaotim wok mining long Papua New Guinea. Dispela lo igivim gaidens long kampani long wokim wok blong en. Dispela lo em tok olsem ologeta minerals long giraun na ananit long giraun em Gavman iet onim. Dispela lo ikaramapim wok blong exploreisin, developmen blong projek na olkain prosesing blong mineral. 1.8 Envaironmen Impak Totok (Environmental Impact Statement) Ananit long Envaironmen Act 2000 dispela projek istap olsem Level 3 aktiviti (Sub-Category 17). Dispela itok olsem bai mas gat Envaironmen Impak Toktok (EIS) na kampani mas sabmitim dispela igo long Depatmen blong Envairomen. Kampani bai iwokim dispela ananit Seksen 53 blong Envaironmen Act Dispela EIS iwok long askim Gavman long givim tok orait long kampani long statim Phase 1 blong Solwara 1. 14

21 1.9 Kaen EIS Blong Projek (EIS Setting) Sampela samting long dispela projek inarakaen long ol narapela projek long PNG na tu long ol arapela hap. Nambawan tok itok olsem; dispela projek iliklik projek. Em inogat nid long klearim ples blong mining, inogat bikpela konstraksin bai ikamap, inogat ol kaen masin blong wok olsem pulande ol trak na buldoja long karim ol pipia graun na inogat ol papa o mama graun long hap blong mining. Mak blong en (footprint) bai liklik. Mak blong en bai soim wanpela sip wantaim sampela baj na tagbout na long mining bai ikatim tasol ol dispela ston igat mineral na ino ol narapela ston. Hap bai masin iwok long en liklik eria samting olsem km 2 long sifloa. Nambatu tok olsem; dispela projek em nambawan taim long wol long wokim bisnis long kisim ol mineral long traepela Solwara long PNG. Long taem iet taem ol scientist long 1970s ipaenim ol dispela samting, oli save olsem bihaen taem bai man iet iusim save blong en long kisim ol dispela mineral. Pulande long ol save laen saentis oli tok askim olsem bai yumi mas go isi isi (precautionary approach to mining) long wok mining na lukautim ol samting igat laep long hap we mining bai kamap. Ol save laen blong Kampani oli save olsem ol mas andastenim dispela envaironmen na dispela tingting bai givim ol luksave long gutpela blong envaironmen na iken helpim ol long wokim gutpela wok. Nautilus isave olsem emi mas wokim pulande stadi long save gut tru long wei blong laef insaet long dip si. Long dispela na Nautilus kisim pulande laen save long dispela eria long wok wantaim ol long mekim ol stadi long paenimaut wei blong ol animol laef long dip si. Ol dispela stadi bai helpim kampani long wokim wei blong daonim impak blong bakarap sapos igat ol samting olsem. Nambawan: Mining inonap long pasim pawa ikamap long ol simuk blong hydrothermal vents, ol dispela bai istap tasol olsem. Long luk luk blong ol laen save wanem liklik bakarap ikamap long wok mining bai gutpela bek kuik taem. Nautilus tu igat sampela wei blong helipim laef long stap gut na ol dispela bai oli tokaut long en long EIS. Nambatu: Wanpela samting igutpela long dispela projek em long iusim wanpela samting tasol long wokim tupelo kaen wok; wok exploreisin na wok envaironmen. Em tupela samting sip na ROV; em ol dispela iken wokim tupela kaen wok long wanpela taem tasol. Emi mekim wok isi liklik. Na olsem igat pulande wok ikamap pinis long Solwara 1 na South Su. ROV emi bin gutpela samting long helpim wok lukluk long envaironmen. ROV ken help long kisim sampela kaen samting olsem snail igo long narapela hap we inogat mining long protektim ol. Ol save manmeri blong Nautilus oli paenim wei long protektim ol animal species. Bikos inogat papagraun long Solwara, toktok long mining long Solwara istap moa long wok international scientific komuniti olsem mipela itok pastaem (long Pase 1). Tasol tok tok wantaim ol provinsial gavman blong New Ireland na East New Britain na ol komuniti igohet iet olsem tasol. Nautilus ilaik bai ol dispela tupela gavman isave gut long dispela projek; olsem Solwara 1 inarakaen long ol narapela projek. 15

22 2. Projek Developmen Taemteibol (Project Development Timetable) Risos estimet blong Solwara 1, itok olsem laef blong projek hia bai tripela ten mun (30 mun). Samting olsem 5,900 tan ston long wan wan de bai masin blong mining ikisim na bringim ikam antap long mining sip. Tasol sapos kampani paenim moa risos bai laef blong projek bai longpela samting olsem faepela krismas (5 yia). Ologeta wok long Rabaul Port bai stat opereisin long nambatu hap blong Q2 2010, masin blong mining bai kamap klostu long pinis blong Q na wok blong mining long bringim antap ol ston long sip bai ikamap long Q Ol Kaen Haphap Blong Projek (Project Setting) 3.1 Long Solwara (Offshore) Ol wok long solwara ikaramapim eria blong sifloa we ol ston igat mineral istap na ol liklik maunten klostu long Solwara 1 na South Su (lukim Figure ES02). Longpela blong Solwara 1 iolsem tupelo kilomita na em istap antap long liklik maunten antap blong en olsem 200 mita. Long bipo taem na nau, hap em stap long en igat pulande guria nambaut save kamap. PNG istap long baundari we giraun isave seksek na guria isave kamap long pulande hap antap long giraun na tu ananit long solwara. Ol dispela kaen aktiviti isave kamapim ol mineral we ol hydrothermal simuk isave stap. Wok blong exploreisin em long paenim ol dispela mineral. Ol scientist iet pastaem tru ibin paenim ol simuk paep (hydrothermal vents), nau pulande istap insaet long Solwara. Ol dispela simuk stap tambolo long 1,090 na 1,460 mita insaet long Solwara. Tingting istap olsem em ol maunten pairap (volcano) insaet long bik Solwara. Iluk olsem ol dispela simuk ikam long hap mipela kolim North Su na das blong ikaramapim sampela hap blong South Su na Solwara 1. Taem blong wok lukluk na paenim ol ston igat mineral ikamap, ol save laen ipaenim faepela gutpela hap we ol ston igat mineral istap (lukim Figure ES04) long hap we bai mining iken kamap. Tingting istap olsem long Solwara 1 igat 40,000 paep blong ston; em ol gutpela ston igat mineral. Namel long ol dispela paep blong ston na sifloa igat giraun malumalum ikamap 6 mita tasol. 3.2 Ol Envaironmen Stadi Long Solwara (Offshore Environment studies) I tru olsem stadi blong envaironmen ilukluk strong long ol samting igat laip na sindaon blong ol, envaironmen stadi ilukluk tu long ol narapela samting olsem samting blong giraun, samting blong kemikol laip na tu samting igat laip. Ol dispela stadi tambolo em wok ikamap pinis: Macrofauna of hard seafloor areas (College of William and Mary, Duke University). Macrofauna and meifauna of sediments (Scripps Institution of Oceanography). Abyssal meifauna (Dr. John Moverley and ). Sediment geology (University of Toronto). Sediment geochemistry (elutriate and toxicity testing) (CSIRO and Charles Darwin University). Biomass, biodiversity and bioaccumulation (Hydrobiology). 16

23 Water quality (CSIRO and ). Natural hazards (Rabaul Volcanological Observatory). Oceanography (). Underwater acoustics modeling (Curtin University of Technology). Discharged water/sediment dispersion modeling (Asia-Pacific Applied Science Associates). 3.3 Ol Kaen Samting Ol Paenim (Main Baseline Findings) I tru ologeta wok ol save laen ibin mekim bipo iet insaet long sifloa ilukluk tasol long envaironmen blong ol aktiv paep simuk (active vents). Tasol sampela gutpela wok tu ikamap long ol arapela hap blong sifloa. Ol dispela wok ibin kisim tu ol animal long aktiv ples na long hap ol paep simuk idea pinis long Solwara 1 na South Su. Sampela bikpla samting oli lukim long Solwara 1 long yia 2006, 2007 na 2008 envaironmen stadi em long ol simuk kamap long ol paep simuk (vents) ananit long bikpela solwara. Ol save laen ilukim olsem sampela taem ol simuk paep I strong na sampela taem ino strong tumas na sapela taem ol dae olgeta. Ol dispela paep simuk iholim laep blong ol animal isave stap long ol kaen ples olsem tambolo long bik Solwara. Na tu long 2007 oli lukim sampela paep simuk long sampela hap we ino bin gat long 2006 (Figure ES09). Na antap long dispela, oli bin lukim tu ol pulande deemed (snails) (Plates ES01 na ES02) oli mas dae bipo taem paep simuk ipinis. Wok glasim tu i soim olsem laen paep simuk (venting) i bin kamap bek gen na oli sanap laen (Plate ES03) long hap bihain wok exploreisin ipinis (Figure ES10). Dispela ol wok glasim or ol lukluk em ol bikpela samting, soim olsem igat pulande ol dispela samting istap long hap blong Solwara 1. Ol Sifloa Komuniti (Seafloor Communities) Ol hap paep simuk istap long en (active chimney) i pulap wantem ol animal husat i save gat nid long ol liklik binatang we ol i save kisim strong blong ol long ol kemikol na ino long san. Displa ol kaen laep blong tube worms, bivalves na gastropods (wantem ol poro animal blong ol) ino inap stap ol iet, ol nidim hotpela ples we paep simuk isave stap (hydrothermal vents) na long displa EIS ikolim ol dispela animal laep nidim tru hap paep simuk (vents) istap long en. Long Solwara 1 na long South Su, igat ol kaen species animal laep olsem Alviniconcha sp (a species of gastropod snail), Ifremaria nautilei (also a gastropod snail), Eochionelasmus sp (a barnacle) tasol long South Su ol paenim tasol ol mussel Bathymodiolus manusensis. Dispela ol bin kamap long hap klostu long ol simuk paep (vents) na planti ol narapla species (kuka, shrimps limpets) ibin stap wantaim dispela ol bikpla lain (Plate ES04). Species oli kolim vestimentiferan worms, we isave makim gut tu long ol vents long narapla hap long wol ino bin gat mak blo em na tupla species tasol ol bin lukim long South Su. Antap long olgeta, ibin gat sampla bikpela samting ino wankain namel long ol animal long Solwara 1 na South Su. Ol animal laep istap long insaet long giraun malumalum long Solwara 1 na South Su ibin wankaen na ino pulande tumas olsem long ol narapela hap long wol ating bikos ol volkeno igat pulande das iwok long pundaon long ol dispela hap. 17

24 N$;7:$A66 N$;7:$M66 N$;7:$566 N$;7:$:66 N$;7:$666 N$;76$N66 N$;76$766 N$;76$966 MN7$766 MN7$N66 ' :66 MN7$966 MN7$766 B,&C :?;D666 =31E&F2(1)?$GHB7A$IJK$L1)&$;8$B 6 <,+-(") MN7$N66 4*5*6. -.(')&/$&$*"0$)"$.12$"3"$(,"'"42$ (')&/$&$*"0$)"$.12$"3"$(,"'"42$ (')&/$&$*"0$)"$.12$"3"$(,"'"42$5667 "#$&$'()()*$+"($(,"'"# MN7$966 MNN$666 MNN$666 MNN$:66 (") MNN$:66 O(C&$<"'&? 977:;78;,*78;5<;=< 977: MNN$566 P1+$<1?$ MNN$M66 MNN$M66 MNN$;66 &'?++-F-G&H"A MNN$;66 6+@$3'@)-E3#"+')-63@13#3 MNN$A66 MNN$A66 "#$&' MNN$566 MNN$966 MNN$866 MNN$766 MNN$N66 :966 :8;6 :866 :;;6 :;66 *78 MNN$N66 O(*"$<1?$."/$0-'&#1-23$+,+-*+)$ MNN$766 >+/-?"-&'-23#"+'-3)$+/-#+-&'-0+/-)32@A 3A+2+/-&'-/+3#32-'&#1-B77CD-B779-#+-B77: MNN$966 *+)$ MNN$866 N$;7:$A66 N$;7:$M66 N$;7:$566 N$;7:$:66 N$;7:$666 N$;76$N66 N$;76$766 N$;76$966

25 "#$&'()* "#$&'"#(&)#*''$ "#$&'()+ "#$&'"#(&)#*''$ ++,,-.,/ ,3.201,4.56.2'(7'

26 BHF68 BH"68 "HF68 " N51>64:/.6.@51/6A36.5>>6/56<:?6A5?56,75851?H K :/.6;<,8/3=6>?@1;?1@3 O@33/645,?6,857,8 B";86-,>?3/> M/?5264:/.6-@,446<:43 <526>?,;764:/.6@,-,86?3823@5?1@3 "#$&'()*&&0, :/.6;<,8/3=6>?@1;?1@364:/.6':4A5@56B6C3>6D:/E +,60,123456F#6;86;<,8/3=6>?@1;?1@36, /?5264:/.6BG681/69,<5,/64:/.6?538 :469,/6@51>,86?:2625@?69,4:/.6-,>23456;<,8/3=H -,60,123456I"6;86;<,8/3=6>?@1;?1@36,758526:J3@64:/.6G6-5=>65/?5264:/.6-@,446<:43H - ""#$"$&'$(&'")$*+$(,-.,/

27 "$&#*$(&' "$&#*$''' "$&#'$&' "#$&' 5/F.-7/$0>/17$1G/1$ "#"$ "#$&' ""$''' ""$''' ""$(&' ""$(&' :9;"&569#<&9=< M17-$+/F-3 ''#H+/I=17I0H5:7J/9/$* COK3 K/=-3 DDE6:ED668 $'AB/+A-,C/.*4'+-,$/A2/./ ""$&'' ' *&' )''$''' KL4MB "&56 )''$''' M1N/$+: F + &'()*+',-.'/+,/0'/,+1.2,&1+3'4',5 ""$&' ""$&' ""$&'' "$&#*$(&' "$&#*$''' "$&#'$&'

28 A B C PLES WE PLANT 2R ANIMAL ILAI6IM L2NG STAP - B PLES WE PLANT 2R ANIMAL ILAI6IM L2NG STAP - A 7008_0_ES_PES04_HB_Pidgin Plate ES0* Ples igat gas na hot wara ikamaut long em long Solwara 1 na South Su ibin pulap wantaim tripela zon we plant na animal ilaikim stret: Ples A clos tu long maus blong gas na hot wara: l#iniconc(a sp. Esnail igat garasf, Ples B Enamel zonf: *fremeria nau1ilei EBlekpela snailsf na Ples C Eautside zonef: 2oc(ionelasmus o(1ai EBarnaclesF PLES WE PLANT 2R ANIMAL ILAI6IM L2NG STAP - C Graun igat maus we gas na hot wara ikam out

29 Taem ol save manmeri istadim laep blong ol dispela animal na kopearim wantaim ol dispela long narapela hap long wol oli paenaut olsem ol dispela animal iwankaen tasol na oli stap long pulande hap blong wol (Ifremaria nautilei, Munidopsis lauensis) na oli kamap long olgeta regional back arc basins na ol narapla species (Alviniconcha sp 1 na 2, Arcovestia ivanovi) i stap long sampla basins tasol na i no olgeta hap. Na sampela species (Bathymodiolus manusensis) long dispela wok lukluk na paenim, ikamap long Manus Basin tasol. Long dispela taem nau bai igat sampla mo baseline stadi ikamap long painim aut genetic grup namel long species long Solwara 1, South Su na long ol narapla hap tu. Coastal, Shallow- na Mid-water Envaironmen (Coastal, Shallow- and Mid-water Environments) Long PNG pulande laen manmeri long nambis na long ol ailan iwari long envaironmen blong ol rif na pis bikos ol depen long ol dispela long kaikai. Natu long ol bikpela samting olsem ol whale, sak na torosel. Kampani isave long ol dispela tingting na ilukim envaironmen olsem bikpela samting na ino samting blong pilai, em olsem na bai lukaotim ol samting blong envaironmen we ol dispela igivim kaikai na helpim pasin tumbuna tu, olsem kastom blong singaotim ol sak. Kampani ikarem aut stadi pinis long paenim aut ol sindaon blong ol pis klostu antap long solwara na sapos wok blong mining iken impak long ol. Kampani isave olsem igat ol tuna pis save wakabaut long dispela hap. Sampela taem tu ol bikpela samting olsem ol whale, dolphin na torosel isave kam long hap tu. Sampela hap blong solwara stat long antap (surface) igo daon em ples we ol plankton, liklik kindam nabaut, ol liklik pis na tauka isave stap. Em ol dispela hap laen samting ol save wakabaot nabaut igo ikam long dispela hap wara. Ol laen wokman ilukim sampela tuna pis and ol tauka taem oli salem ROV igo daon. Sampela traepela tuna (yellow fin) isave ronim ol liklik tuna long kaikai na ol save go daon tambolo. Kampani bai rausim wara ikam long sifloa igo bek long sifloa. Taem paep ikisim dispela wara go daon bai lusim klostu tru long sifloa olsem 25 na 50 mita klostu long sifloa. Dispela wara oli no nap long troimoi antap tasol long surface. Sampela wok stadi oli wokim itok olsem bai das kala blong dispela wara ino nap long kam klostu long 1,300 mita. Dispela wara ikam long dip sin na ol rausim bek igo long dip si bai nonap afektim ol tuna pis, ol koral rif na kastom blong singaotim ol sak. Liklik impak emi ken kamap long ol dispela pis em long ol sip wok nabaut antap long solwara. Sampela impak ikamap long ol lait blong ol sip na nois blong ol sip. Long ol wok blong en long Solwara kampani bai bihaenim konvensin blong MARPOL. Nois blong ol thrusters (spesiel propel blong holim pas sip MSV) blong sip ananit long Solwara yu nap long harem long longwe tru 100 kilomita samting. Tasol dispela iwankaen olsem ol narapela sip iwok long kamap nau long dispela taem. Itru dispela nois yu ken harem longwe, tasol em no bikpela paerap nois, em liklik tasol. Sampela ol whale isave taem oli stap olsem 15 km na oli nonap long kam klostu long sip blong mining. Ol whale inap long save olsem igat sip istap na oli ken wakabaut abrusim sip blong mining. Dispela isave kamap long east na west coast long Australia wantaim ol humpback whale maski isave gat pulande sip iron long dispela hap we wok blong oil na gas istap. 23

30 MSV bai stap tasol long solwara na muv nabaut. Na ol baj bai igo ikam long slo spid na inap long bam wantaim ol whale, torosel na ol bikpela animal long solwara. Ol ripot laen save iridim itok olsem ples we projek stap long en ino olsem bikpela rot blong ol dispela animal namel long New Ireland na East New Britain. Dispela opereison blong kampani ino nap long afektim wokabaut blong ol animal blong solwara. Em bai wankaen tasol wantaim olsem ol narapela sip save wokabaut na ron long dispela hap. Ol pisin blong solwara bai inap long iusim sip na sindaon long en sapos oli laik malolo, na ol lait blong sip bai atraktim ol pis long kam klostu long en; na tu em no nap long paulim wakabaut blong ol torosel sapos oli laik karem kiau blong ol. Dispela iwankaen tasol wantaim ol wok exploreisin ikamap pinis long wok DP Hunter wokim (December 2005 igo inap long February 2006), wok Wave Mercury wokim (March 2007 igo inap long October 2007) na Nor Sky iwokim (June 2008 igo inap long September 2008). Ol kaen wok ibin kamap long ol dispela sip bai kamap tu long sip blong mining (MSV). Sip Wave Mercury iwankaen long saes na strong blong pawa wantaim MSV. Wanem kaen impak Wave Mercury ibin gat bai wankaen wantaim impak MSV bai mekim. Ripot blong successful shark calling festival at Kontu Village (approximately 80 km from Solwara 1) long mun Julai 30 igo long mun Augus 1, taem Nor Sky ibin stap long Solwara 1, isoim olsem dispela opereison wantaim sip iwok antap long solwara na masin ROV istap tambolo long sifloa ino bin afektim ol sak long rif na kastom blong singaotim ol sak. Gutpela Blong Wara na Ol Giraun Malumalum (Water and Sediment Quality) Kualiti blong wara long Solwara 1 iwankain tasol olsem wara blong bik Solwara; na wanem kaen ol metal i stap insaet long dispela wara iliklik tru ananit long mak blong masin i ken ridim. Tasol long sampela wara stap klostu long paep simuk (chimney) oli paenim olsem mak blong ol metal antap tumas iwinim mak ol ANZECC/ARMCANZ (2000) imakim. Sampela tes oli mekim long wara ikam antap long sifloa i soim olsem wara hia ino gutpela tumas long ol animol klostu antap long Solwara. Ol tes oli mekim em long paen aut wanem samting ikamap sapos oli tromoi nating wara hia antap tasol. I tru isoim olsem dispela wara hia bai iken wokim sampela bakarap. Tasol dispela ino nap long kamap bikos taem opereisin ikamap bai dispela wara igo bek tambolo tru long sifloa. Dispela wara bai igo bek long ples em kam long en. Oceanography Bismarck Sea isave gat tupela kaem tait; wanpela lou tait (trai wara) na wanpela hae tait (wara solap). Hae tait isave solap olsem 1 mita. Solap blong wara antap long Solwara 1 (surface layer) isave senis nabaut, sampela taem em ken dip igo daon olsem 185 mita. Antap long dispela, hap solwara (euphotic zone) we lait blong san istap long en, emi dip olsem 33 mita o ken go daon inap 80 mita. Insaet long 12 pela mun kampani ibin monitarim ron tait blong wara. Spit blong tait wara long Solwara 1 i stap namel long 10 na 20 cm/s, tasol taem emi spit true emi ken winim 50 cm/s, dispela em spit blong wara stat long surface igo daon 250 mita dip, na emi save kamap long diferen taem tasol insaet wanwan yia. Dispela wara stap long surface igo daon 400 mita isave ron northwest long ologeta taem. 24

31 Spit blong wara long sifloa iliklik na ino strongpela tumas. Em slo moa long ol spit blong wara istap klostu long surface. Spit blong en olsem 6 cm/s. Sampela taem emi ken spit go antap olsem 35 cm/s; tasol pulande taem em ken go isi isi tasol. Samting olsem 5 long olgeta spit blong wara long sifloa isave winim 35 cm/s. Ron blong dispela wara antap tasol long liklik maunten long Solwara 1 istat long southeast igo long northwest. 3.4 Ol Fasiliti Long Soa (Onshore Facilities) Rabaul Port em stap long North coast blong East New Britain. Kampani bai iusim Port blong Rabaul long putim stokpael blong ol ston igat mineral long en. Sapos ol dispela ikamap bikpela bai kampani kisim wanpela traepela sip ikam long kisim ol dispela ston igo ovasiis. Rabaul Port istap insaet long Simpson Haba, we em nogat raf si na save stap gutpela tasol ologeta taem. Rabaul taon iwok long kamap gutpela gen bihaen long ol mauten pairap Vulcan na Tavurvur ikamapim bikpela birua long Tasol nau Rabaul Port ikisim iet pulande ol kago ikam long ovasis long ailan rijin. Na Kokopo istap olsem ples blong Provinsol Gavman. Port blong Rabaul em wanpela bikpela port long kantri, em stap olsem namba foa long kantri, na long wan wan yia samting olsem 300,000 tan kago isave kam na go long dispela port. Piksa blong port istap long Figure ES08. Bikpela blong en em olsem 4.5 hectares. Igat tupela hap bris long en, wanpela ibikpela em Berth 2 na wanpela iliklik em Berth 1. PNG Port Corporation limited (PPCL) ilukautim 17 ol port long PNG natu lukautim ologeta wok insaet long ol dispela port; taem ol sip ikam insaet na ologeta ol liklik hap wok blong lukautim ol ron blong ol sip klostu long ol port. East New Britain Port sevis em holim laisens ikam long PPCL long wokim wok long Rabaul Port. Long ikam nau port long Rabaul ino gat envaironmen manajmen plen. Nautilus bai wok wantaim ol port opereisin long wokim wanpela na ologeta kontrakta kampani bai mas bihaenim dispela. 3.5 Envaironmen na Kastom Pasin (Environmental and Cultural Setting) Port blong Rabaul em stap longpela taem long dispela hap na em olsem wanpela indastri fasiliti na sapos em bin gat samting we em afectim sindaon blong ol manmeri bai oli mas lukluk long en pinis. Rabaul Haba em ibin olsem Naval base blong ol Japan long WW II. Igat puland bakarap balus na ol sip stap insaet long Solwara, we ol turis isave kam lukim. Igat olkaen samting blong solwara istap long dispela eria iwankaen olsem we igat gutpela rif long sampela arapela hap. Bihaen long 1994 volkeno ipairap, Tavurvur ibin troim pulande das ingo insaet long Rabaul Haba na dispela das ibin kilim ol koral, tasol nau sampela koral igro bek gen na bihaen long 1996 koral laip iwok long kam bek gen kuik taem. Kampani inogat pulande infomeisin long ol gutpela o nogut blong win (air quality). Tasol ripot ikam long Rabaul Volcanological Observatory itok olsem pulande das (ash) na smel nogut (SO 2 ) iwok long kamap iet klostu long Rabaul Taon. 25

32 4. Ol Tingting, Wei Blong Daonim Impak na Sampela Impak Gen (Issues, Mitigation and Residual Impacts) 4.1 Ol Wok Tingting Long Solwara (Offshore Issues) Impak long sifloa na impak long ol samting igat laep (biological communities) iken kamap long olkaen wok bai kamap long sifloa. Lukim Figure ES11. Wanpela long ol em wok masin blong mining (SMT) bai mekim, we em ken rausim ples ol samting igat laep isave stap. Bihaen taem bai ologeta eria ol imakim wok mining ikamap long en bai mining ipinisim olsem ol soim long Figure ES04. Kampani bai iwokim wok long traim daonim impak blong mining na halivim sindaon gut blong ol animal laep na olkain samting igat laep. Na tu wokabaut blong mining masin (SMT) bai sikirapim sifloa na mekim kamap das na wara deti taem emi katim ol ston. Wok blong mining na wok blong rausim giraun malumalum na karem igo long narapela hap bai kirapim ol deti wara long sifloa (Figure ES12). Na dispela wara ibin go pastaem long sip wantaim ol ston bai oli tromoi bek igo klostu tru long sifloa olsem 25 na 50 mita antap long sifloa. Bihaen oli rausim wara, ol baj bai karem ol ston igo long Rabaul Port. Taem oli kamap long hap ol ston ia bai igo long weahaus. Bai oli mas wetim wanpela ovasiis sip long kam kisim ol. Pulande nois bai kamap long ol special propela (thrusters) blong MSV long holim sip bai stap long wanpela ples tasol. Ol dispela propela iolsem engka blong MSV. Sampela impak tu bai kamap long sapos ol masin ilikim oil o sapos pamp bakarap o sampela ston ipundaon nating long aksiden. 4.2 Daomin Impak Natural (Mitigation Natural) Igat ol sampela samting iet long hap we mining bai kamap iken daonim ol birua blong mining. Wok mining inonap long aotim energy isave kam long ol paep simuk (natural venting). Dispela bai stap olsem tasol inap em iet idai long laik blong en. Ol pulande paep simuk (active chimneys) bai stap olsem tasol, na ol dispela ibin dai pinis bai ol ken kamap gen na provaidim ples we ol animal laep iken stap long en na mekim em olsem ples blong ol. Inogat man isave gut tumas long hau long bai ol laep iken kam bek long hap we mining ikamap long en. Tasol long lulkluk blong ol laen save oli ting olsem laep bai kam bek kuik long 1 to 3 yia. Na tu ol animal isave stap klostu long ol paep simuk oli laikim envaironmen blong hevi metal. Taem war na sampela giraun malumalum igo bek long bik solwara bai nogat pulande distebens bai kamap bikos ol dispela samting igo bek long ples we oli kam long pastaem. Ol wok ol mekim long skelim impak blong mining long kualiti blong wara na ol sedimen o hap giraun malumalum istap long kaen wok oli ken wokim taem ol klinim wara. Long wok skelim kualiti blong ol dispela wara na giraun malumalum oli bin putim bek igo long sifloa em bai ibihaenim tasol ol mak ANZECC/ARMCANZ (2000) ibin makim. 26

33 "#$&'"()*&+(",-)(&.)/-0&"()*&/("1-2- "#$&$.).)*&'-.&.3-$-4.$ #)5-()&'"()*&/5.$)&"()*&/("1-2- #)5-()&'"()*&/5.$)&"()*&/("1-2- #)5-()&'"()*&/5.$)&"()*&/(" $#3&.3-$-4&.)/-0&"()*&/(" ()&.*-0&("&$.)2-" 7.*-0&("3-)&0-0&"()*&'.*&/(" &*(&"()*&/0(2-*&)-&42(,//.)* :-2.$&("&/0()&.*-0&$.)2-" ;-/.)&'"()*&3-0.$&/0()&.)/-0&"()*&/("1-2- <-4&1&$&=-0&02# 6("1-2-&"()*&>"(-&'"()*&/- 70-$'"(&4"/&'"()*&/("1-2-8?-$"&/("1-2-&1-2- A"&=-.52(0$("&+)0/ ;0-"&"-,=.)*&'B&/-1-02& 6("1-2- ;-*$-0.,&>"#.5/&',($.)* 5."#05&-)5&$(5.>.5& 65.$)& 65.$)& ;-*$- C.34"-&6#"4=.5&*2-#) 6.4&'"()*&$.).)* C-2*&'"()*&3-2.$&("&/0() >"(1&'"()*&1-2-&.*(&.)/-.0&"()*&$-02.-"&$&=-. >"(1&'"()*&1-2-&.*(&.)/-.0&"()*&$-02.-"&$&"(1 "#$&"'(#$")*'(+,'+"#"$ D&&E-.$&("&3./.$&("&/0()&)-&5./0'.$ & 4"/&'"()*&("&-).$-"/ D&&6.$#3&'"()*&=-.52(0$("&+)0 &.1(3&"()*&3-$-4 D&&F-2-&'"()*&'.*&/("1-2-&.*(&'3 G&HII&$ G&JJII&$ G&HII&$ -4&'"()*&3-2.$&1-2-.*(&'3&"()*&'.*&/(" &'"()*&3-2.$&/0()&)-& ()&.*-0&("&$.)2-" F-2-&'"()*&'.*&/("1-2-&.*(&'3 "/&1&-)0-4&1-2- )-&$-)"&1-2-&.'#)* K.*-&?(L& M('&?(L& K."&?-$L -.. /001 / "#$&"'7('7'(#$")*'8&9,:'#(,(,: &9,:';9&7"<"'(+,'+"#"$?(0L&4.3/-&.)(&"()*&/3" =">*(&>;'?(,<"&;'=(>:(,(

34 ;"<$=$7"4$+,$<>'4:$&94:* "#$&' "#$&$'()()*$+"($(,"'"# -./ / *&&$7,+*8$&94:*.-/-01 2EE$--- 2EE$--- ' 0-- 2EE$0-- (& - 2EE$0-- )*'#+, G(J&$H"'&< ABBC I8+$H8<$ 2EE$1-- 2EE$1-- 2EE$2-- 2EE$2-- )+,="#"$?$H#+I6 0">'4,>&$G4*#",&$04>84*4 2EE$3-- 2EE$3-- 2EE$/-- 2EE$/-- 2EE$4-- 2EE$4-- )94:*$,+*8$)+,="#"$? 2EE$F-- -"&' 2EE$F-- "#$-"&' -)?@ G(*"$H8<$ E$/@0$3-E$/@0$2-E$/@0$1-E$/@0$0-E$/@0$--E/$@-$E-E$/@-$@--

35 Olkaen simuk na kala blong wara insaet long bik solwara na ol simuk blong wanpela maunten pairap (submarine volcano) stap long south su itok olsem hap ia long sifloa igat kaen kaen samting blong en iet na ino olsem wara stap long ples antap. Long sampela hap insaet long sifloa ihat long masin blong mining (SMT) long wok; sampela taem sampela hap ihot liklik olsem 35 C, masin hia inonap long wok sapos em hot tumas olsem. SMT iken save sapos wara ihot, na sapos em olsem bai ol iken muvim bek na inoken pilim hot tumas. Ol kaen wok hia isoim olsem ol ken daonim impak blong mining long sifloa. Ol dispela tingting na wok ibin kamap long wanpela bung wantaim ibin kamap long SanDiego long mun April Bikpela tingting em long lukaotim animal laep na hau bai ol kamap bek gen taem mining ipinis. 4.3 Daonim Impak Long Laep Long Sifloa (Mitigation Seafloor Biodiversity Protection) Ol dispela wok long daonim impak long sifloa envaironmen stap tambolo. Ol dispela tingting ikamap bikos kampani iwok wantaim ol save laen saintis husat ol laen iwokim wok blong impak asesmen. Pulande long ol dispela work em blong helipim biodiversity blong ol animal. Igat tripela wei long wokim dispela wok; protektim South Su olsem control eria, long sotpela taem larem sampela eria bai inogat mining long ol na karem ol dispela animal istap long ples blong mining igo long narapela hap long protektim ol. Kampani igat bikpela laik long protektim ol animal laep insaet long bik Solwara. Kontrol Ples we Nogat Mining Bai Kamap Long South Su (Unmined Control Area at South Su) Nogat mining bai kamap long Saut Su. Dispela ples em bai stap olsem kontrol eria, dispela ples em klostu 2 km long Solwara 1, bai stap olsem inap taim mining em pinis na wok ikirap long bringim bek laip long Solwara 1. Dispela ples em bai bringim bek animal laip kam insait mining eria long Solwara 1, taim mine i- pinis na tu bai yumi iusim olsem ples wok monitarim. Wok skelim blong ol samting igat laip (biology) long tupela eria long Saut Su na Solwara 1 itok olsem animal laip iwankaen tasol. Tasol South Su em gat bipela numba long sampela animal-laip. Na tu iluk olsem sampela animal laip iwok long kam long Not Su, dispel ples tu bai nogat mining ikamap long en. Dispela ples em gat bipela maunten paia stap insait long wara, na plenti smok save pasim wok blong ol manmeri scientist long mekim stadi long dispela hap, olsem ikamap long Solwara 1 na Saut Su. Hap Ples Blong ol Animal Long Liklik Hap Taem Tasol (Temporary Refuge Areas within Solwara 1) Mining bai kamap long sampela hap bihaen bai go long ol arapela hap. Sapos kampani ibihaenim dispela pasin bai animal laip iken go bek long ol hap we mining ikamap pastaem, larem ol animal ikamap gut pastaem. Kampani iken go long ol narapela hap blong wok mining. Wok blong mining long East Zone na Far East Zone bai ikamap bihaen long tru long ologeta wok mining long Solwara 1. Dispela em bai provaidim nuipela animal laip olsem papamama, em bai givim beibi 29

36 animal go insait long Solwara 1 na kamapim pulande animal laip long dispela eria we bai wara taet ikisim oli kam (Figure ES04). Ino nap bai oli kisim olgeta risos wan tu tasol. Sampela hap bai gat mining na bihaen ol narapela hap. SMT bai stat long wanpela hap long wes eria bihaen igo long central, wes na pinis long eastern zones. Taim long mining, ples nogat mine kamap, bai kamap olsem ples we ol liklik animal na bikpela animal laip go insait na kamapim ken laip. Eastern mineralized eria bai stap long taim olsem hap we animal laip istap gut longpela taim. Dispela tu bai helepim wok stadi ol scientist bai wokim long kisim gutpela save long ol animal laip. Inap taem ologeta animal laip ikamap gut olsem oli makim long EMMP bai kampani na Gavman iken sindaon na tok orait sapos mining iken kamap long eastern hap blong Solwara 1. Bihaen long dispela, Nautilus iken ting ting sapos em iken go long narapela hap long wokim wok blong mining long larem westen na sentrol hap blong Solwara 1 long kisim animal laip bek ikam. Karem ol Animal Long Sampela Hap (Transplant of Animals) Yumi mas save olsem sampela animal laip bai ken dai sapos oli stap long rot blong SMT. Tasol kampani igat plen long iusim ROV long karim sampela bikpela ston wantaim animal laip na go na putim ol long sampela hap we oli ken stap gut inap mining ipinis. Kampani bai lukluk long ol hap we igat ol dispela animal na bai monitarim laep blong ol. Artificial Substrate I luk olsem ol samting oli kolim bamboo koral (keratoisis) isave stap pas long ol ston bai hat long lukautim ol taem mining ikamap. Ol manmeri scientist is ting olsem bai kampani imas mekim ol hap simen (concrete plates), kisim ol dispela igo daon long sampela gutpela hap insaet long bik solwara. Bihaen ROV iken kisim ol dispela bamboo koral igo long hap we simen istap na putim klostu long ol bai oli ken grou na kamap strong. Bai kampani iken lukluk was long ol, na sapos oli kamap gut, min olsem dispela kaen wok yumi ken iusim tu long ol narapela hap. Tromoi ol Giraun Malumalum na Ol Pipia Ston (Disposal of Unconsolidated Sediment and Competent Waste Material) Mineral stap long Solwara 1 em karamap wantaim planti graun malumalum na wesan. Na tu igat sampela ol ston igat lik lik greid ino nap long mining; em ananit long cut-off-grade. Ol dispela pipia giraun oli mas rausim pastaem bihaen mining iken stat. Samting olsem 130,000 tan pastaem bihaen mining iken stat (Figure ES12). Ol rabis pipia ston (olsem 115,000 tan) ol tu bai oli putim ol long hap ples wantaim ol giraun malumalum. 4.4 Daonim Impak Lukautim Koral Rif na Ol Pis (Mitigation Protection of Coral Reefs and Fisheries) Dewatering Plume Long daonim ol impak taem kampani irausim wara ibin kam antap long MSV wantaim ol ston na sampela wesan igo bek long bik solwara em bai kamap olsem: 30

37 Ologeta wara bai go bek long bik solwara na bai oli lusim stap tambolo tru olsem 25 na 50 mita klostu long sifloa, ples we dispela wara ibin stap bipo iet, na tu we ol animal laip istap long hap isave pinis long en na ino nap long afektim ol. Ologeta pipia giraun bikpela blong ol antap long 8 "m bai oli holim pas insaet; em bai mekin ol narapela liklik wesan igo bek taim oli irausim wara; em liklik tasol olsem 5 blong ologeta wesan. Taem wara blong dip si ikam antap long MSV em mass stap tasol olsem 12 minit na mas igo bek kuik taem tru long ples ikam long en nogut san ikukim na mekim hot. Ting ting istap olsem insaet long 12 minit hat blong aosaet win bai ino winim 13.5 ºC. Na tu sapos oli iusim liklik paep long kisim wara go bek long sifloa wara bai kol kuik taem em ron gobek long sifloa. Surface Activities Nogut igat sampela bagarap long ron blong ol wok bout na ol narapela kaen sip, bai igat rul olsem nogat wanpela laen iken kam insaet long 500 mita klostu long MSV. Dispela em liklik eria we ol bout blong kisim tuna save huk long pis tuna. Ol rekod blong bipo tu soim olsem ol tuna wankaen tasol olsem long ol narapela hap. Wok blong mining hia bai ino bagarapim ol wok blong kisim tuna pis. Na ol narapela sip husat iron nabaut long dispela hap ol bai bihaenim tasol ol rul na lo ol sip isave bihaenim. Bikos Solwara 1 istap longwe long soa, nogat ol samting olsem ol kanu na banana bout isave kam tumas long dispela hap. Ol wok paenim aut long nois blong sip (MSV) na ol masin isoim olsem ol dispela nois isave dae kuik insaet long 2 km na ol animal olsem ol whale inap harem dispela sapos oli kam klostu olsem 1km na oli ken senisim wakabaut long ol. Ol dispela nois inonap kosim bagarap na bikos sip (MSV) istap nating na ino wakabaut ino nap wanpela animal iken bam long en. Na tu ol liklik sapot sip na ol baj tu bai ron isi isi long spid olsem (6-8 knots) na inonap long bamim whale or narapela animal long solwara. Hazard Management Ino nap long ol birua olsem sampela kaen masin ilus o oil spil iken kamap bikos kampani igat strongpela rul na wei blong pasim kaen bagarap iken kamap. Kampani igat strong meintenens na navigeisin rul olgeta wok manmeri mas bihaenim long daoni mol kaen birua. Na antap long dispela kampani igat ol sefti plen, EMMP na imejensi na respons plens blong helpim em long daonim kamap blong ol kaen birua. 4.5 Ol Sampela Kaen Impak Stap (Residual Impact) Ol dispela narapela impak bai kamap bihain long wok blong daoni ol kaen birua ikamap pinis em long ol dispela tambolo. Venting Long ol hap ples we SMT em pinis wok mining, simuk paep (venting) blong solwara bai kamap iet olsem bipo long ol ples blong ol na sampela taem long niupela ples. Sampela taem ol niupela simuk iken kamap kuik taem na ol dispela isave kamapim ol mineral. 31

38 Wok mining bai impak long ol simuk paep (vents) long hap ples igat mining long en na ino long ol narapela hap. Ol simuk paep blong solwara bai iken kamap gen long laik blong ol; imin olsem bai impak eria bai liklik tasol. Biodiversity and Endemism Bihain mining ipinis long wanpela eria, bai ol liklik animal laip bai ikam bek long dispela hap (formation of microbial mats). Bihaen long ol bai sampela moa animal husat save stap klostu long ol ples hot (vent dependent organisms) bai kam na stap tu long dispela hap. Bai ologeta kaen laip ikamap bek gen long dispela hap. Hau kwik tru bai ol laip ikam bek bai depen long ol wok kampani bai mekim long helipim wok kamap gut blong ol laip olsem: Gutpela wok blong rilokeitim ol samting olsem ol sneil na demdem na larem ol ikamap bikpela long ol hap nogat mining long en o long ol hap we mining ibin pinis longpela taem igo pinis, na karem na putim ol long hap wantaim ROV. Larem ol bikpela papamama animal laip wantaim ol kiau pikinini stap gut long hap nogat mining long en o hap we mining ipinis longpela taem igo pinis long east o far east blong Solwara 1. Bungim na putim ol kiau pikinini ikam long ol hap inogat mining olsem long Saut Su control eria. Sapos ol dispela kaen gutpela wok pasin ikamap long wok blong kampani, animal laip bai ken kamap bek long ol dispela hap kuik taem insaet long 1-3 yia bihaen long mining ipinis. Bihaen ol dispela hap bai wankaen gen olsem bipo na ino bin gat mining. Tru long ol sampela hap we giraun ihat tumas bai ol animal laip no ken kamap kuik bikos sindaon blong ol laip blong ol iet long isave hat long ol kaen ples. Bai ol animal ino gro kuik. Gutpela ting ting na disisin blong Nautilus long larem ol sampela eria bai olsem ples blong animal laip na nogat mining (refuge area) em bai helpim na mekim isi ol animal laip long kam na gro bek gen. Disposal of Unconsolidated Sediment and Competent Waste Rock Taem opereisin ikamap ol dispela pipia ston ihevi bai stap tambolo klostu long eria oli tromoi ol. Ol rabis giraun malumalum bai pundaon tambolo bihaen long ol dispela, na ol giraun malumalum ino hevi tumas bai ol stap antap long ol olsem deti na kala kala wara (plume). Ol dispela deti na kala kala wara oli stap antap bai bihaen oli pundaon bek isi isi long sifloa 1 km bihaen lusim hap tromoi ol. Mak bai ol mekim long sifloa bai liklik kamap tasol olsem 0.18 na 500 mm dip na bai oli karamapim eria liklik olsem 2.3 km 2. Wanem kaen wok iwok long distebim ol wara nabaut bai no nap long senisim ol kemikol laep blong ol samting stap tambolo long ol wok long Solwara 1. Wok blong mining inap long karapim sampela animal laep, tasol yumi mas save tu olsem inogat pulande ol dispela kaen animal istap long hap. Bai igat sampela impak ikamap long ol dispela animal isave stap long hap tambolo tru. 32

39 Suction and Loss of Organisms at the SMT Wara ol pampim ikam long SMT igo antap long sip bai gat sampela liklik animal laep olsem kiau plankton o liklik pis insaet long paep blong pamp. Em bai rausim wantaim ol ston na luk olsem sampela long ol dispela bai dae. Tasol pawa blong pamp pulim wara ino bikpela tumas na bai nonap long pulim pulande animal laep na ol liklik pis igo insaet long pamp. Plumes from Dewatering Discharge Ol wok tes oli wokim long klinim ol wara blong dip si sapos igat aksident na oli tromoi antap tasol iluk olsem bai winim mak o stendad blong ANZEEC/ARMCNZZ (2000) long givim 95 karamap (protection). Long rausim ol poisin blong wara oli mas klinim o daelutim 600 taems long bai wara hia iklin tru na nogat poisin blong en. Ol sampela moa tes na wok traem oli wokim long solwara, wok daelusin o klinim wara iken kamap gut bihaen long 85 mita long ples we oli tromoi. Ol plum o kala kala wara igo daon bek long sifloa bai nidim 5,000 daelusin, em stendad ANZECC/ARMCANZ (2000) ibin makim long givim 95 karamap. Longpela blong ol plum or hap kala kala wara ikaramapim longpela blong en ino nap long lusim 900 mita na karamapim liklik eria olsem 0.81 km 2. Na tu ol wara kala kala o deti wara istap long sifloa ino nap long kam antap lusim 1,300 mita stap tambolo na em no nap long afektim North Su na South Su na ol dispela ikamap tasol antap long Solwara 1 luk olsem igo long Northwest. Bihaen bai ol sedimen bai ol pundaon na stap sifloa 5 to 10 km long west na northwest long Solwara 1. Tiknes blong ol dispela sedimen bai olsem tasol 0.1 milimita. Ol animal laep long sifloa oli save long dispela envairomen, em we oli kisim kai kai blong ol na ol dispela plum o wara kala kala ino nap long givim wari long ol, em dispela em nomol. Surface Activities Bikos igat maritme navigational na communication lo na bai gat banis raonim wok blong mining dispela bai daonim impak blong mining opereison antap long dispela eria. Nois ikam long propela blong ol DP masin bai stron sapos ol samting olsem bikpela pis istap klostu long 2 km tasol dispela nois bai dae hariap tasol sapos ol istap longwe long 2 km insaet long bik solwara. Tru bai igat nois olsem ol narapela sip save mekim tasol ol dispela bai stap tambolo long 140 db sapos nois istap longwe olsem 1,100 mita. Olsem na ol dispela bikpela animal olsem torosel na whale bai oli ken harim nois stap longwe iet na traem aburusim nois na inonap long bam long sip. 4.6 Ol wok Tingting Long Soa (Onshore Issues) Ol samting birua iken kamap klostu long nambis na graun, em bai ken kamap klostu o long arere blong Rabual Port tasol. Ol kaen polusin sapos emi kamap long wok blong kampani long port eria iken kamap sapos sip i-aksiden na kapsaitim ston igat mineral long si, o ol samting olsem fuel oil i-lik o kaen kemikol ol tromoi nabaut long solwara. Bikpela risk i-stap long pollution na spillage klostu long eria we sip i-kisim fuel na long ol eria we oli putim o kisim kago long ol sip. 33

40 Ol dispela ston igat mineral igat solfa long ol na oli gat potensil blong kamapim acid rock drainage (ARD). Na i-mas gat lukaot gut long solwara klostu long wof long Rabaul. Dispela bai risalt long ARD, em gat liklik ph runoff. ARD bai mekim igo antap ability long heavy metals long kamaut long ston igat ol mineral na sampela taem em tu karim dissolved heavy metals, resut long bagarapim graun wara na ol animal ol stap insait long wara hap. Taem long port operesen, wok associated wantaim projek em bai bung long overall affect long amenity long ples arere insait long port eria long nois na particulate matter emissions. Wanem nois klostu long port eria sensitive receptor ol luksave olsem wanpela haus klostu olsem 60 m long port eria. Wei Blong Daonim Impak (Mitigation) Gutpela managemen stail long lukautim na stopim spills, or discharges blong ston igat mineral, long hydrocarbons or long wara nogut go long graun or marine envairomen. Wanpela refueling eria na spill response procedure ol bai kamapim. Pipia long sip ol bai lukautim wantaim rul blong MARPOL 73/78 convention na wantaim Protection of the Sea (Prevention of Pollution from Ships) Act 1983, em tok olsem nogat pipia kaikai or untreated sanitary pipia bai kamp insait long 12 nautical miles klostu long graun na rausim long treated sewerage insait long 3 nautical miles long graun. Long stopim ARD ston igat ol mineral bai ol draim igat olsem 8 moisture content pastaim ol kisim ikam insait long port. Ol stockpiles ol bai passim na karamapim long stopim win and wara long go insait. Klin wara runoff bai ol stiarim igo ausait long stockpiles na drainage blong ol stockpiles bai ol go stret insait long spesil banis blong kolektim ol wara spil na bai igat lukluk was (monitoring) long en. Ol wara nogut em bai ol klinim na strongpela giraun bai go bek long stockpile na wara bai discharge bihain wara ol treat igo long gutpela quality. Ol masin ol usim blong wok insait long port eria, dispela masin ol bai wokim gut tru olsem nois blong em bai liklik tru. Taim blong putin kago long sip na rausim kago bai stap long dai tasol long hours dispel bai daonim background nois long nait taim. Plen long lukautim das bai go insait long opereisen envaironmen lukaut plen na bai include ol stockpiles we ol karamapim, daonim dust, passim conveyors na suspension blong mineral ston handling long kaen kaen win condition. Ol Sampela Kaen Impak Stap (Residual Impacts) Dispela projek inogat ol bikpela na traepela kago na ol pipia na rabis waste bai oli no storim long ol weahaus long nambis. Olgeta kago ol kisim go kam em bai ol ston i-gat ol mineral o fuel blong masin na kaikai samting blong sip, em dispela ol luksave pinis long we blong stopim hevi em stap pinis. Mekim save rul ol lakautim na daonim dispela spills long ston igat mineral, fil o kemikals igo long mak em liklik tru. Hevi we em kamap long dispela kaen liklik spills em bai mekim liklik bagarap. Bai gat liklik nois tasol i-kamap long port eria taem wok konstraction i-kamap, na nois paerap bai stap wankain olsem ol nois long ol narapela wok ol mekim pinis long port eria. Ol masin ol kompani bai mekim wok em bai mekim sampela nois na ol haus lain klostu ol port eria bai harim, tasol dispela em wanpela nois tasol, planti nois stap pinis long port eria bipo yet. Na bai nogat baragap long ol haus lain stap klostu long port eria stret. 34

41 Ol das nambaut bai kamap long ol wok long port eria bai liklik moa long dispela isave kamap long maunten pairap long Rabaul. 5. Soisol Seting na Ol impak (Social Settings and Impacts) 5.1 Soisol Seting (Social Setting) Bikos dispela em mining projek blong solwara, na em iusim liklik hap giraun blong sampela wok blong en, soisol impak blong en bai depen long we: Bai ikisim ol wok manmeri blong en. Wanem ples ol kontractor na suppliers blong en bai kam. Wanem kaen ol benefit ikamap na hau bai oli tilim ol dispela. Bai kamapim wok blong en long solwara, e.g., long wanem hap solwara. Nambawan luksave blong kompani istap wantaim pipol blong Rabaul na Kavieng; na bihain long narapela hap insait long PNG. Stori blong tupela hap em stap tambolo. Liklik Toktok Long Papua New Guinea (Papua New Guinea In Brief) Pipol, Asples Laen na Kastom Blong Giraun (Population, Communities and Land Ownership) Tru namba blong ol pipol long kantri PNG liklik, tasol long sampela hap ol namba blong pipol em bikpela. Pulande llaem manmeri istap long rurol eria we ol planem kaikai blong ol iet (olsem mekim saksak, paenim pis, paenim abus na mekim gaden). Sampela imekim liklik kas cropping na sampela istap long modern siti laip insait long bikpela hap olsem Port Moresby, Lae, Madang, Wewak, Goroka, Mt Hagen na Rabaul. Haus lain structure long planti hap long PNG em bas long papa, dispela em luksave blong sidaun blong ol pipol wantaim narapela lain, ol pipol wantaim graun blong ol, na wantaim pipol na tumbuna pasin. Papua New Guinea em gat tausen samting komuniti, planti gat liklik olsem wanhandret manmeri tasol. Sampela komuniti stap paet iet na ol no sindaon gut long plenti yia pinis; sampela isidaun gut long pasin tumbuna. Bikpela pasin kastom blong PNG haus lain isanap antap long ol klen na klen boslaen na husat tru holim giraun na lukautim ol giraun. Eknomiks (Economics) Papua New Guinea igat tupela kaen ekonomi, wanpela em moden bisnis wantaim olkaen moden kampani na narapela em bikpelal informal ekonomi, we ol laen manmeri igroim kaikai blong ol iet. Ol dispela lain long moden sekto, ol wok long girapim long natural risos, long ol samting olsem ol mineral na gas industries: i.e. insait long mineral na oil o gas production. Planti wok insait long informal sekto, dispel sekto isapotim traepela laen husat igroim kaikai blong ol iet na isapotim samting olsem 85 blong populeison blong kantri. Rabaul Rabaul em bin nambawan taun long East New Britain Provins, bipo iet pastaim long maunten ipairap ibin bakarapim taun long 1994, na bikpela das ikaramapim taun. Long dispela taem ol 35

42 gavman sevis long Rabaul igo long Kokopo taun. Namba blong ol manmeri long taun tu em go daun, olsem planti manmeri lusim Rabaul na go long Kokopo taun. Tasol Rabaul em stap iet, na em kamap olsem taun we ol tourist na ol manmeri husat laik pilai wara sports olsem diving na snorkeling isave go lukluk. Rabaul em ino olsem bipo we gavman istap na planti bisnis i-ron insait long taun pastaem long 1994, bipo maunten ipairap. Wanpela ripot oli kolim PNG millennium Development Goals itok olsem long wei blong developmen olsem long helt na edukaeison East New Britain provins i wanpela provins we ol developmen i gutpela tasol na ol winim national average. Kavieng Kavieng em capital blong New Ireland Provins, na em bikpela taun na populeison blong en I bikpela liklik long Rabaul taun. Kavieng em stap olsem wanpela bisnis na tourist senta, em gat gutpela port wantaim gutpela ples balus long sapotim ol dispela sevis. PNG Millennium Development Goals ripot imakim New Ireland provins iwanpela strongpela provins long wok developmen olsem ol arapela provins long islands rijin. New Ireland mekim gutpela wok developmen na mak blong em moa long national average. Wok Blong Kisim Pis na Transpot Long Solwara (Fisheries and Marine Transport) Wok Bisnis Long Kisim Pis (Commercial Fisheries) Long wok bisnis blong kisim pis insait long PNG, tuna pis na kindam pis inambawan long dispela wok bisnis. Ol tuna pis istap insait long Bismarck Sea, Coral Sea na tu Pacific Ocean. Long yia 2005, klostu olsem 284,204 tan tuna olgeta ol kisim insait long PNG EEZ. No gat kindam indastri istap insait long projek eria. Tuna pis bisnis blong PNG igat pulande bout kisim pis insaet long EEZ blong PNG. Long yia 2003 ol kisim mos long 100,000 tan na 112,602 long Ol dispela sip blong narapela kantri tasol oli holim PNG lisens long kisim tuna igat samting olsem 155 sip long yia 2006 na moa long 168,028 tan tuna ol kisim long Wok long panim tuna pis insait long PNG EEZ isave senis nabaut. Ol sip blong PNG na liklik sip blong ol asples isave kisim pis tuna klostu long Solwara 1, na sampela long Bismarck Sea na arere long not wes sait blong PNG. Sip blong ol narapela ovasis bisnis lain stap ausait tru na longwe long bikpela solwara. Sabsistens Wok Paenim Pis (Subsistence Fisheries) Nogat asples lain panim pis insait long Solwara 1 eria, na liklik lain tasol panim pis insait long Simpson pasis long Rabaul. Ron Blong Ol Sip (Marine Traffic) Ol sip ron insait long Bismarck Sea, ol inkludim ol dispela ikarim nasenel na asples kago, na tu ol pasindia sip ron igo ikam namel long ol bikpela port long PNG. I tru olsem rot makim ron blong ol sip long solwara ino klia na stretpela tumas. Ol asples igat ol liklik banana bout nabaut isave ron igo ikam namel long New Ireland na East New Britain. 36

43 5.2 Sampela Tingting (Issues) Planti ol kaen pasin blong soisol na kastom bai ino kamap tumas long Solwara 1 Projek bikos em stap long solwara na ino long hap giraun. Na tu sapos igat sampela wok blong Solwara 1 Projek ikamap long ol hap giraun klostu long Rabaul em bai stap klostu tasol long Rabaul Port. Em olsem na dispela projek bai no afektim pulande lain blong asples. Dispela projek bai provaidim sampela liklik wok na sampela sevis long hap projek stap long en. Tasol igat narapela saet long en tu; em nap kamapim sampela senis we bai sampela pipol ino laikim, em ken girapim bel kaskas long wei oli skelim ol benefit blong projek igo long husat laen ikam long projek eria na ol laen asples klostu long projek eria. Wok mining long solwara tu inap senisim o disraptim ron blong ol sip save ksim pis na ron blong sip igo kam long projek eria. 5.3 Daonim Impak (Mitigation and Residual Impacts) Wei Blong Daonim Impak (Mitigation) Ekonomiks (Economics) Aim blong Nautilus em long wok hat na apim ol benefit ikam long projek. Dispela bai kamap long ol dispela wei: Tok save long ol wokman long ol wok blong kampani, na sikulim ol long gutpela pasin blong kampani tae mol i-kamap fest taem long kantri na oli ken save long ol lo na rul blong kampani. Ol wok manmeri blong kampani ino ken miks klostu tumas wantaim ol asples laen, na kampani bai gat fly-in/fly-out polisi. Givim gutpela skul long wok blong Kampani long ol asples laen bai ol i-ken gat opotuniti long kisim wok long kampani. Wok Blong Kisim Pis na Transpot Long Solwara (Fisheries and Marine Transport) Hau bai kampani manajim wokabaut blong ol bout blong wok kisim pis na ol narapela bout nambaot bai olsem: Kampani bai putim 500 mita radius exclusion zone raunim MSV, bai tambu nogat ol narapela sip iken kam insaet sapos inogat tok orait long kampani. Bai gat ol kaen samting long MSV long monitarim ol wokabaut blong ol narapela sip klostu long MSV na tokaut long ol narapela sip long hap ples we MSV istap. Bai gat program long toktok wantaim National Maritime Safety Authority na National Fisheries Authority long toksave long ol long ol wok blong kampani na plen blong ol wokabaut blong ol sip blong en. Bai kampani i-lukluk gen long ol nautical charts blong PNG (em bai wok wantaim National Maritme Safety Authority) long stretim ol na makim hap MSV na exclusion zone istap na rot wokabaut long ol narapela sip. 37

44 Ol Sampela Kaen Impak Stap (Residual Impacts) Ekonomiks (Economics) Projek ia inap long kamapim sampela benefit strim long apim living stendad blong ol pipol long PNG na espesoli ol laen pipol blong New Ireland na East New Britain. Ol sampela benefit strim istap olsem: Ol royalty ikam long projek. Olkaen takis. Prodaksin levi. GST value added takis. Komuniti Developmen Fund. Ol import duties. Komuniti Developmen Fund (Community Development Fund) Nautilus bai kirapim na manajim wanpela komuniti developmen Fund na bai putim K2.00 long wanpela tan long ol ston igat mineral insaet long dispela fund. Nautilus bai wok wantaim Provincial Gavman blong Niu Ailan na ol narapela provins long aliens rijin long wokim komuniti developmen long wok helt na edukeison. Tingting istap olsem insaet long laep blong projek bai kampani iputim samting olsem US$2.21 milion (K5.8 milion) long dispela fund. Industry Diversity and Skills Development Bai puland ol Papua New Guinea manmeri ikisim training long dispela projek. Taem dispela ikamap bai apim ol benefit blong wok blong ol insaet long kampani. In-migration and Community Conflicts I tru olsem dispela projek inap long atraktim ol laen manmeri blong ausaet long kam long Kavieng na long Rabaul. Dispela iken afektim sindaon gut blong ol asples laen. Polisi blong Nautilus long kisim ol wok manmeri bai ken stopim ol laen blong ausaet long kam insaet long ol dispela tupela ples. Nautilus bai wok wantaim ol local na district authorities long paenim ol gutpela wei blong ol sindaon blong ol asples. Wok Blong Kisim Pis na Transpot Long Solwara (Fisheries and Maritime Traffic) Bikos dispela exclusion zone (hap ples tambu) ikarapim tasol liklik hap raunim sip MSV, bai dispela ino nap long stopim wok blong kisim pis ikam long ol sip blong pis. Bai nogat wari long wok blong ol. Sabsistens na liklik kostal wei blong kisim pis bai stap klostu long soa na ol rif na ol dispela bai no kam tumas klostu long mining sip, MSV. Projek ia bai noken afektim ol dispela laen. 6. Grinhaus Gas na Climate Senis (Greenhouse Gas and Climate Change) Ol grinhaus gas (GHG) (simuk blong ol masin) long Phase 1 blong Solwara 1 Projek bai kamap taem ol masin olsem genereita blong pawa ikukim fiul na dispela ikamapim CO 2. Long Phase 1 ol dispela grinhaus gas bai kamap long wok blong MSV (sip husat iwokim wok blong mining). Long Phase 1 bai nogat pulande grinhaus gas bikos inogat prosesing bai kamap long PNG long dispela 38

45 taem. Grinhaus blong Solwara 1 bai liklik tasol olsem Mt CO 2 (olkaen samting olsem). Em liklik tasol. Long 2005 Papua New Guinea ibin gat samting olsem 4.35 Mt CO 2 (na olkaen samting olsem). Iluk olsem bai Solwara 1 Projek inap apim skel blong PNG long samting 1.43 tasol. 7. Toktok Wantaim Ol Laen Pablik (Public Consultation) Envaironmen lo (Enavironmen Act 2000) itok olsem bai kampani imas toktok wantaim ol gavman na komuniti sapos emi laik kirapim wanpela risos projek. Dispela min olsem kampani mas tok save long ologeta manmeri husat igat tingting long dispela projek na dispela tok mas tokaot na tok klia long projek. Kampani imas go long wan wan grup na givim tok klia. Tok tok igo pinis long ol komuniti long New Ireland na East New Britain. Na tu igat toktok pinis wantaim National Gavman na ol dipatmen blong en. Tok tok na tok save wantaim ol NGO na kaen kaen miting na woksop wanteam ol scientific komuniti ikamap pinis. Mipela is putim name blong ol dispela grup wantem husat mipela tok tok pinis, em ol hia: Gavman blong Papua New Guinea. Ol Provincial Gavman. Ol komuniti klostu long Solwara 1. Ol NGO. Ol laen blong praevat sekto indastri. Ol laen akademik na rises oganaisesin. Kampani ilaik tok tok wantaim ol komunity na tokaut long projek bikos: Em laik komuniti imas save gut long projek na givim sampela wei we komuniti iken tokaut tu laik or wari blong ol. Em ilaik ol gavman dipatmen na komuniti klostu long Solwara 1 isave gut long dispela projek. Emi mas harim na lukluk gut long ol askim na wari blong ol komuniti. Em mas kisim ol wari na wokim sampela wei long hau bai idaonim ol dispela wari. Em imas wokim ologet wok inap long helpim em iet long pinisim wok EIS na sabmitim long Gavman na dispela bai mas tokaut long laip blong projek long ologeta long oltaem ikam. Toktok wantaim komuniti na tokaut long projek ibihaenim ol kaen wei blong miting. Olidispela igivim sans long komuniti long tok bek, askim ol kuestin na tu tokaut long tingting blong ol. Long March 2007 ibin gat wanpela woksop ikamap long Port Moresby we ol scientist blong arapela kantri na tu ol NGO blong PNG na gavman manmeri ibin tok tok long envaironmen blong dip si. Dispela miting itokaut long pulande samting we em givim sans long kampani long plenim wok blong envaironmen. Bihaen long dispela, narapela woksop ikam long San Diego, USA, long 17 na 18 long mun April 2008 wantaim ol scientist na manmeri husat igat save long dip si ekoloji. Dispela woksop itok tok ol samting stadi or wok paenim ikam bihaen long mun March Em miting hia traem helpim kampani long paenim sampela wei long daonim impak blong en long envaironmen. Na tok save tu sapos igat sampela moa stadi em iken wokim. 39

46 Ol dispela advais ikam long ol scientist kampani tok orait pinis long ol na bai iusim long wokim aut plen blong en long daonim impak blong projek. Ologeta tok save na tokaut ikamap long ol dispela miting na bungwantaim istap long rekod na miting minit blong projek. Toktok wantaim ol komuniti na arapela laen bai stap iet olsem inap taem ologeta wok blong envaironmen ipinis, dispela bai inkludim: Kampani na Gavman bai mekim wanpela rodsou long mekim tokaut long EIS long ol laen husat istap klostu long projek. Bai gat program long tokaut long EIS pastaim projek istat na tu taem opereisin blong dispela projek istap iet, ol dispela program bai istap long Envaironmen Manajemen Plen blong kampani. 8. Ol Narapela Kaen Impak (Cumulative and Associated Impacts) Bikos em nambawan taem blong kisim ol dispela SMS deposit long dip si, bihaen taem bai igat ol narapela kampani tu bai laik wokim dispela kaen mining. Olsem na hatwok istap long Nautilus long soim gutpela wei blong wokim dispela kaen mining. Nautilus imas lukautim impak blong en long ples we em wokim mining. Na mas gat ol plen blong en iet long wokim ol dispela wok. Em mas luk luk long wei em ken lukautim ologeta samting igat laip long ol eria em wokim mining na paenim sampela hap we oli ken putim ol animal long stap gut na taem mining ipinis long bringim ol bek go long ol ples oli bin stap bipo. Dispela kaen wok imas stap maski sapos laip blong projek ipinis na tu bai igivim gutpela infomeisin long wok blong science. Hap eria long South Su igat wankaen laep na animal olsem Solwara 1 na em stap samting olsem 2 km longwe. Sampela laep istap long South Su iken go bek long Solwara 1 taem mining ipinis. Kampani bai monitarim dispela wok, maski sapos wok blong ming ipinis. 9. Manajmen na Monitarim (Management and Monitoring) 9.1 Manajemen (Management) Wantaim EIS, kampani imas wokim na tokaut long ol envaironmen manajemen plen (EMPs) blong en. Ol EMPs bai itokaut long hau Nautilus bai lukautim na manajim impak blong projek. Na tu bai tokaut moa long ol dispela infomeisin istap long EIS na ologeta wei long hau bai manajim envaironmen blong projek, na hau bai em bihenim ol kondisin blong ol laisens na reguleisin ananit long ol lo blong Papua New Guinea. Na tu Solwara 1 Projek bai iusim international EMS long wok blong lukautim envaironmen. Ol dispela kaen stendad istap long ISO 14001:2004, we ol iusim long Australia na New Zealand olsem AS/NZS ISO 14001:2004. Ol despeal stendad bai givim gaidens long Nautilus long wokim wok lukaut long envaironmen klostu long projek eria. EMPs blong Solwara 1 Projek bai iwok wantaim EMS long hau kampani bai manajim envaironmen blong dispela projek. 40

47 9.2 Monitarim (Monitoring) Hau kampani bai manajim impak blong dispela projek bai depen long hau kampani bai kirapim na opereitim dispela projek olsem em tok long EIS. Ol monitarim progrem mas tokaut long ol dispela samting na tingting blong kampani wantaim advais na halivim ikam long ol laen save scientist na ol laen husat isave long wok blong lukautim envairomen. Ol narapela tingting blong Nautilus long monitarim progrem bai stap long EMPs bihaen long taem gavman bai approvim EIS. 41

48 42

49

50 This material is printed on CPI Paper s (CyclusPrint matt/ Cyclus Offset), a 100 post-consumer recycled paper from Dalum Paper an EMAS accredited mill. EMAS is the European Union s regulated environmental management scheme.

Prais bilong salim K 3.30 (incl. VAT)

Prais bilong salim K 3.30 (incl. VAT) Prais bilong salim K 3.30 (incl. VAT) Yu ken kisim moa kopi bliong dispela toktok na moa infoesen long: National Agricultural Research Institute Tumerik National Agricultural Research Institute Wet Lowlands

More information

SunRice Group Speak Up Policy

SunRice Group Speak Up Policy Issue Date: November 2014 (Updated: April 2016) SunRice Group s Speak Up Process Rot SunRice Grup Isave Bihainim Lo Tok Aut Long ples bilong wok: Yu ken putim ripot igo long opis bilong Integrity Ofisa:

More information

Ricegrowers Anti-Bribery and Corruption Policy. Ricegrowers Ltd Anti-Bribery na Corruption Polisi. Issue Date: May 2013

Ricegrowers Anti-Bribery and Corruption Policy. Ricegrowers Ltd Anti-Bribery na Corruption Polisi. Issue Date: May 2013 Ricegrowers Anti-Bribery and Corruption Policy Ricegrowers Ltd Anti-Bribery na Corruption Polisi Issue Date: May 2013 Updated: April 2016 INTRODUCTION Wantaim ol niupela tingting na pasin bilong wok, Ricegrowers

More information

RE: TOK HEVI I KAM LONG OL KOMUNITI INSAIT LONG SADP PROJEK I GO LONG INSPECTION PANEL O KOMITI BILONG GLASIM

RE: TOK HEVI I KAM LONG OL KOMUNITI INSAIT LONG SADP PROJEK I GO LONG INSPECTION PANEL O KOMITI BILONG GLASIM 25 th November 2009 The Inspection Panel 1818 # Street, N.W Washington D.C 20433 United States Dear Members of the Panel, RE: TOK HEVI I KAM LONG OL KOMUNITI INSAIT LONG SADP PROJEK I GO LONG INSPECTION

More information

Neville Bartle i raitim dispela stadi long Nehemia

Neville Bartle i raitim dispela stadi long Nehemia Neville Bartle i raitim dispela stadi long Nehemia ' Long taim ol lain bilong Israel i gat sampela hevi, Nehemia i sfap wanpela GUTPELA LIDA TRU. Dispela em i stadi buk long wok bilong Nehmaia, em bai

More information

Intanesenel Benk bilong Rikonstraksen na Divelopmen Intanesenel Divelopmen Asosieisen OL BEKIM MENESMEN I WOKIM WANTAIM OL TINGTING BILONG TOK ORAIT

Intanesenel Benk bilong Rikonstraksen na Divelopmen Intanesenel Divelopmen Asosieisen OL BEKIM MENESMEN I WOKIM WANTAIM OL TINGTING BILONG TOK ORAIT Intanesenel Benk bilong Rikonstraksen na Divelopmen Intanesenel Divelopmen Asosieisen INSP/64458-PG OL BEKIM MENESMEN I WOKIM WANTAIM OL TINGTING BILONG TOK ORAIT BIHAINIM RIPOT LONG OL WOK PAINIMAUT PANEL

More information

Indigenous knowledge and the value of plants. Husat papa bilong save long ol plants? Appendix Two. Laspela hap long buk Tu

Indigenous knowledge and the value of plants. Husat papa bilong save long ol plants? Appendix Two. Laspela hap long buk Tu Laspela hap long buk Tu Husat papa bilong save long ol plants? Appendix Two Indigenous knowledge and the value of plants Long dispela laspela hap bilong buk, James em wokim sampela toktok o stori long

More information

Ol dia brata na susa bilong

Ol dia brata na susa bilong NAMBAWAN PRESIDENSI TOKTOK, NOVEMBA 2017 Ol dia brata na susa bilong mi, mi daunim mi yet na prei olsem bai Spirit bilong Bikpela bai stap wantaim yumi taim mi toktok tede. Bel bilong mi i pulap long bikpela

More information

Septemba - Disemba N o. 184 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church. Gutpela Pasin. Rot bilong kamapim.

Septemba - Disemba N o. 184 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church. Gutpela Pasin. Rot bilong kamapim. Septemba - Disemba 2016 N o. 184 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church Gutpela Pasin Rot bilong kamapim Gutpela Sindaun Editorial Dia Pren, Yu pilim olsem wanem taim yu karim wanpela hevipela

More information

Sister Claudia Apalenda Sister Theresia Boyek

Sister Claudia Apalenda Sister Theresia Boyek Silver Jubilee Sister Claudia Apalenda Sister Theresia Boyek Eucharistic Celebration Friday 22 September 2017 St Paul s Catholic Church Mt Hagen ENTRANCE PROCESSION: MOROWA Morowa gara padiki mine yesu,

More information

STORI KAM LONG PANGUNA DAILOG PROJEK

STORI KAM LONG PANGUNA DAILOG PROJEK STORI KAM LONG PANGUNA DAILOG PROJEK www.pacsia.com.au MIPELA MEKIM KAMAP PINIS PLANTI REKONSILIESEN: STORI KAM LONG PANGUNA DAILOG PROJEK CONTENTS 1 Toksave kam long Bisop Bernard Unabali 2 Aknoledgemen

More information

May - August No. 183 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church CHAMPIONS WITH CHRIST

May - August No. 183 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church CHAMPIONS WITH CHRIST May - August 2016 No. 183 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church CHAMPIONS CHRIST WITH Editorial Dia Pren, / Tok i go paslain Mi tingim yet wanpela de long laip bilong mi, em planti yia i go pinis.

More information

Jisas Krais. Blut bilong sipsip, Hauslotu Sel, Wok Pris. Sabat Kaikai. slotu Sel, Wok Pris. September - December No. 190

Jisas Krais. Blut bilong sipsip, Hauslotu Sel, Wok Pris. Sabat Kaikai. slotu Sel, Wok Pris. September - December No. 190 September - December 2018 No. 190 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church Jisas Krais Tewel o Samting Tru? Blut bilong sipsip, Hauslotu Sel, Wok Pris Sabat Kaikai slotu Sel, Wok Pris Editorial /

More information

Liklik Baibel Dikseneri

Liklik Baibel Dikseneri Liklik Baibel Dikseneri Pisin - English Tok Pisin English Mining Moa Bilong En, a? right (only if an affirmative answer is expected) Dispela i stap long pinis bilong hap tok taim yu ting man bai tok yes.

More information

Namba Tri Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Tri Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Tri Kwata 2014 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com ET Ekseketiv toktok

More information

PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba 4 Kwata 2010

PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba 4 Kwata 2010 PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba 4 Kwata 2010 Eneji bilong Wol. Luksave bilong Papua Niugini. EKSEKIUTIV TOKTOK Wanpela Projek, Wanpela Tim, Lukluk Long As Tingting Bilong Projek One Project,

More information

RIPOT SAMERI BEKGRAUN NA AS BILONG SEVEI. Ol de bilong sevei. Sotpela toktok long sevei eria

RIPOT SAMERI BEKGRAUN NA AS BILONG SEVEI. Ol de bilong sevei. Sotpela toktok long sevei eria RIPOT SAMERI BEKGRAUN NA AS BILONG SEVEI Niugini em i wanpela ailan we i gat planti kain kain tru ol enimal na pisin na diwai i stap long en. Planti bilong ol dispela enimal na ol pisin na diwai na plent

More information

MELANESIAN JOURNAL OF THEOLOGY

MELANESIAN JOURNAL OF THEOLOGY Vol 8, No 1 April 1992 MELANESIAN JOURNAL OF THEOLOGY EDITORIAL Revd Christopher Garland CURRICULUM DESIGN AT NEWTON COLLEGE Professor Michael Horsburgh DIVELOPMEN NA WOK BILONG SIOS Kurt Rieke PROPOSED

More information

Lapun tasol strong yet...

Lapun tasol strong yet... Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 1842 Wan Wik, Novemba 26 - Desemba 2 2009 K1 tasol long olgeta hap Lapun tasol strong yet... 10th Anviseri Saplimen insait! Gavman Mani Plen i no wok: Man long

More information

Namba Foa Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Foa Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Foa Kwata 2012 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com Ekseketiv Toktok Sapotim

More information

Madang solwara bisnis. senta bai go het: Kulit

Madang solwara bisnis. senta bai go het: Kulit YC YM Y K INSAIT Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 1836 Wan Wik, Oktoba 15-21, 2009 K1 tasol long olgeta hap Madang solwara bisnis Painim Bal Resis!! senta bai go het: Kulit Winim K100 na Bemobile

More information

Blong Wanem Na PAPUA NIUGINI MAS GAT GUTPELA STETISTIKS?

Blong Wanem Na PAPUA NIUGINI MAS GAT GUTPELA STETISTIKS? Blong Wanem Na PAPUA NIUGINI MAS GAT GUTPELA STETISTIKS? Wok bilong stetistisks long divelopmen bilong PNG Yusim gutpela stetistiks i ken kamapim gutpela polisi na gutpela divelopmen we ol pipel na kantri

More information

Chan wari long birua bilong ol risos projek

Chan wari long birua bilong ol risos projek Namba 1871 Wan Wik Jun 24-30, 2010 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Chan wari long birua bilong ol risos projek "WOK divelopmen em i no wok bilong groim ekonomi bilong kantri, na divelopmen

More information

Hevi bilong Telikom na PNG Power givim hevi long ol Hailans kastoma

Hevi bilong Telikom na PNG Power givim hevi long ol Hailans kastoma INSAIT: Moa stori long kalabus ronawe... P3 Lae salensim Mosbi long dijitel musik... P17 Catholic Reporter bilong Janueri 2010 i stap insait... Namba 1850 Wan Wik Janueri 28 - Februei 3, 2010 Niuspepa

More information

NG rausim ios wokman

NG rausim ios wokman Isu Namba 2230 Jun 15-21, 2017 28 pes Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT NG rausim ios wokman 32 pes saplimen i stap insait NCD/SENTRAL I REDI: Join Operesen bilong Polis, Ami na

More information

Sastiti 01155_878_Chastity.indd 1 7/13/12 10:52 AM

Sastiti 01155_878_Chastity.indd 1 7/13/12 10:52 AM Sastiti Papa bilong yu long Heven i lavim yu na em i laikim yu long hamamas tudei na oltaim. Em i givim kaunsel na komanmen i kam long ol profet bilong Em long halivim yu. Wanpela komanmen we i impotent

More information

Namba Foa Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Foa Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Foa Kwata 2013 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com ET Ekseketiv toktok

More information

Sekim o painim aut Rait bilong Komyuniti long save

Sekim o painim aut Rait bilong Komyuniti long save Sekim o painim aut Rait bilong Komyuniti long save Sotpela ripot bilong Ramu Nikel kes stadi, Madang, PNG June 2015 Centre for Social Responsibility in Mining Sustainable Minerals Institute The University

More information

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Kwata 2014 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com ET Ekseketiv toktok

More information

Namba Tu Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Tu Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Tu Kwata 2012 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. F www.pnglng.com Ekseketiv toktok Wok

More information

Ripot Namba PG

Ripot Namba PG Ripot Namba 64458-PG Investigesen Ripot INDIPENDEN STET BILONG PAPUA NIUGINI: Smolholda Agrikalsa Divelopmen Projek (IDA Credit No. 4374-PNG) September 19, 2011 Stori bilong Panel Inspeksen Panel i bin

More information

Compiled By: Anchor Baptist Church P.O. Box 34 Kandrian, WNBP Papua New Guinea. Digicel:

Compiled By: Anchor Baptist Church P.O. Box 34 Kandrian, WNBP Papua New Guinea.   Digicel: Anchor Hymnal December 204 Printing Anchor Baptist Church Of Kandrian, Papua New Guinea Use And Copy Freely Provided No Textual Changes Are Made Sorrow And Sighing Shall Flee Away Used With Permission

More information

Ol gavman bisnis i winim K20 bilien

Ol gavman bisnis i winim K20 bilien Namba 2160 Febueri 4-10, 2016 Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 28 pes TOKSAVE! Wantok Niuspepa i nau stap antap long opis bilong Dove travel 4-mail. Section 24, Lot 25, Angau Drive (CNR

More information

Olgeta plen long kantri mas lukluk moa long populesin - Dokta Mola

Olgeta plen long kantri mas lukluk moa long populesin - Dokta Mola Namba 1882 Wan Wik Septemba 9-15, 2010 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol This government will favour foreigners with money, but not its people.. Page 6 Liklik rais fama kisim helpim - P22 Olgeta

More information

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Kwata 2011 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com Ekseketiv Toktok Kapsaitim

More information

Polis Pawa! P10. Bai kostim K15.6 bilian. opim bek Panguna main... Digicel Yumi FM PNG Musik Awod kam bek...

Polis Pawa! P10. Bai kostim K15.6 bilian. opim bek Panguna main... Digicel Yumi FM PNG Musik Awod kam bek... Namba 2015 Epril 11-17, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT Bai kostim K15.6 bilian long opim bek Panguna main... P2 Digicel Yumi FM PNG Musik Awod kam bek... P4 Pablik long

More information

Insait: 2012 Krismas Saplimen. Wantok Riviu bilong dispela yia...

Insait: 2012 Krismas Saplimen. Wantok Riviu bilong dispela yia... Krismas Isu Namba 2000 Disemba 20, 2012 - Janueri 2, 2013 40pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Ol Wantok! Noken westim taim bilong yu long siti..go bek long ples na amamasim krismas bilong

More information

Spes i sot. Ailan sindaun long bikpela wari - Pes 2. Tisa lonsim intanet benking websait - Pes 4

Spes i sot. Ailan sindaun long bikpela wari - Pes 2. Tisa lonsim intanet benking websait - Pes 4 Namba 2002 Janueri 10-16, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol LONGPELA PIS BILONG KEAPARA: Rachell Ila na pikinini bilong em Tony Ila save maketim pis bilong tupela olgeta avinun long

More information

Paraka, O Neill aut long nupela COI. Independens saplimen insait Pes 6,7,8 na 23. Ol poto 14 na 15 SOIM RISPEK. K1 tasol.

Paraka, O Neill aut long nupela COI. Independens saplimen insait Pes 6,7,8 na 23. Ol poto 14 na 15 SOIM RISPEK. K1 tasol. Namba 2089 Septemba 18-24, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT: 39 Independens saplimen insait Pes 6,7,8 na 23 Ol poto 14 na 15 PIH Saveman Nius Niupela Helt nius olgeta wik

More information

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Kwata 2012 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. F www.pnglng.com Ekseketiv Toktok

More information

Namba Tu Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Tu Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Tu Kwata 2014 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com ET Ekseketiv toktok

More information

Papagraun bai gat sea long Ok Tedi na BCL

Papagraun bai gat sea long Ok Tedi na BCL Wantok Namba 2189 Ogas 25-31, 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Fiji brukim lo bilong tred - P6 Papagraun bai gat sea long Ok Tedi na BCL Lainim sefti bilong solwara Ol sumatin bilong

More information

Pes 16 na 17. Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Pes 16 na 17. Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT Lukaut long birua bilong rot - Pes 5 na 6 2-pela pes Niu Silan Waitangi de insait... Pes 16 na 17 Gavamani Sivarai Janueri 2010 Isu Insait... Namba 1850 Wan Wik Februei 4-10, 2010 Niuspepa Bilong

More information

PNG i ran olsem Afrika

PNG i ran olsem Afrika Ol Wina bilong Wantok Ridasip Seve 2014 NAMBA 7 DRO Namba 2069 Me 1-7, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Mipela i droim yet so putim was neks wik! PNG i ran olsem Afrika KLOSTU REDI:

More information

Glasim Judisal Kondak Bil

Glasim Judisal Kondak Bil P2 Wantok Mas 29 - Epril 4, 2012 nius Tok klia long SMS Data na Vois Top-Ap Telikom PNG i autim SMS Vois na Data top-ap bilong ol pripeit kastoma bilong en. SMS Vois top-ap Risasim Vois Akaun Bilong Yu

More information

Mande neks wik- O Neill o Somare?

Mande neks wik- O Neill o Somare? Namba 1955 Februeri 9-15, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Mande neks wik- O Neill o Somare? Aja Alex Potabe i raitim SUPRIM Kot refrens bilong tokaut sapos O Neill gavman o Somare

More information

Gavman bai bihainim stret 2016 Nesenel Baset

Gavman bai bihainim stret 2016 Nesenel Baset Namba 2158 Janueri 21-27, 2016 28 pes Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Gavman bai bihainim stret 2016 Nesenel Baset STRONGPELA disisen gavman i mekim long daunim hevi bilong mani sot

More information

Ista... INSAIT. King Jisas Krais... P4,5. P8,9 Lukim ol stori bilong Ista insait.. Tingim dai bilong. Lukim Ista Spesel insait. long pes...

Ista... INSAIT. King Jisas Krais... P4,5. P8,9 Lukim ol stori bilong Ista insait.. Tingim dai bilong. Lukim Ista Spesel insait. long pes... Namba 2013 Mas 28 - Epril 3, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT Kalabus ronawe wantaim bilak jisas P3 Lukim Ista Spesel insait long pes... P4,5 Ista... Tingim dai bilong King

More information

40 YIA NA I GO REFOMESEN ANIVESARI. Nius na toktok bilong 500 yia selebresen Lukim long pes 60 MAS NAMBA 30 ELCPNG SINOT LONG HELDSBACH Pes...

40 YIA NA I GO REFOMESEN ANIVESARI. Nius na toktok bilong 500 yia selebresen Lukim long pes 60 MAS NAMBA 30 ELCPNG SINOT LONG HELDSBACH Pes... NAMBA 30 ELCPNG SINOT LONG HELDSBACH Pes...4 EXTRA 130 YIA WOK SIOS INSAIT LONG PNG Pes...34 INTAVIU WANTAIM NUPELA BISOP NA JENEROL SEKRETERI Pes...56 MAS 2017 40 YIA NA I GO REFOMESEN ANIVESARI Nius

More information

Femili dai wantaim long balus birua

Femili dai wantaim long balus birua Insait: P3 P4 Bisnis na Lutheran Synod Politiks long yia nius... i go pinis... Musik long yia i go pinis... P16 Namba 1847 Wan Wik Janueri 7-13, 2010 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Femili

More information

Sios helt sevis bungim hevi

Sios helt sevis bungim hevi Wantok Namba 2190 Septemba 1-7, 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol September issue insait P9,10,19&20 Millenium Development Goals report - P13,14,15 &16 Maprik i senis aninit long

More information

Eneji bilong Wol. Luksave bilong Papua Niugini. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Kwata 2010

Eneji bilong Wol. Luksave bilong Papua Niugini. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Kwata 2010 Eneji bilong Wol. Luksave bilong Papua Niugini. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Kwata 2010 Eksekiutiv Toktok Wok Bung Wantaim Taim mipela i wokbung wantaim ol pipel bilong Papua Niugini

More information

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 2162 Febueri 18-24, 2016 Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 28 pes Gavman i no sot long mani Dairi Vele. PNG i ran long han bilong gutpela gavman. GAVMAN i no sot long mani long ranim

More information

Meri Krismas. Hepi Niu Yia Olgeta! Amamasim dispela bikpela de bilong yumi, stap wanbel na lukautim yu yet!!

Meri Krismas. Hepi Niu Yia Olgeta! Amamasim dispela bikpela de bilong yumi, stap wanbel na lukautim yu yet!! BAMPA ISU!! Namba 2103 Disemba 24 - Janueri 7, 2015 32pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Dispela wik Krismas Saplimen Riviu bilong yia 2014 Isu bilong Janueri 2015 i stap insait!! Meri Krismas

More information

Gutbai Oseah Philemon(OP)

Gutbai Oseah Philemon(OP) Wantok Janueri 5-11, 2017 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Gutbai Oseah Philemon(OP) Moa stori long pes 3... Ol Post Courier meri i sanap long sait bilong kofin bilong wan wok bilong

More information

PNG LNG Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Hap Bilong Yia 2015

PNG LNG Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Hap Bilong Yia 2015 PNG LNG Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Hap Bilong Yia 2015 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. Pemanen Fasilitis Kompaun Ekseketiv

More information

Gavman bai rausim 2010 Envaironmen Loa senis

Gavman bai rausim 2010 Envaironmen Loa senis Namba 1938 Oktoba 13-19, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Redi long pait long Yunaitet Nesens intanesenel oporesen... WANTOK WARIA: Long bikmoning long Trinde, 110 PNG Difens Fos paitman

More information

Gavman skelim K20m bilong Nesenel I.D. kad sistem

Gavman skelim K20m bilong Nesenel I.D. kad sistem Namba 1993 Novemba 1-7, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol REDI NAU: Ol soldia i wok long prektis long bungim Prins Charles na meri bilong em Duchess of Conwalv Camilla Parker long

More information

PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim:

PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim: PNG LNG Envaironmentel na Sosel Ripot Yia 2016 PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim: Ekseketiv toktok Long taim yumi skelim ol wok mak EMPNG i winim long

More information

antri bai sot long mani

antri bai sot long mani Namba 2159 Janueri 28 - Febueri 3, 2016 28 pes Wantok TOKSAVE! Word Publishing Kampani papa bilong Wantok niuspepa i stap nau Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol long nupela opis long Dove Travel

More information

ISTA. Wantok. Somare tok tenkyu. Lukim spesel saplimen bilong Gren Sif Sir Michael long ol pes insait. K1 tasol. Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

ISTA. Wantok. Somare tok tenkyu. Lukim spesel saplimen bilong Gren Sif Sir Michael long ol pes insait. K1 tasol. Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Wantok Isu Namba 2221 Epril 13-19, 2017 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Somare tok tenkyu Anna Solomon i raitim GREN Sif Sir Michael Somare i tok tenkyu long ol pipel bilong Papua Niugini

More information

PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim:

PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim: PNG LNG Envaironmentel na Sosel Ripot Yia 2017 PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim: Yutilitis Teknisen, Jonathan Bebego na Mekenikel Teknisen, Junias

More information

Bikpela hat wok. tru long boda... INSAIT P15. Fri Wes Papua. NCDC kisim nupela trak bilong karim pipia... bringim pret long ol pipel..

Bikpela hat wok. tru long boda... INSAIT P15. Fri Wes Papua. NCDC kisim nupela trak bilong karim pipia... bringim pret long ol pipel.. Namba 2011 Mas 14-20, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT Bikpela hat wok Fri Wes Papua P2 NCDC kisim nupela trak bilong karim pipia... P8 tru long boda... OL boda ples long

More information

O Neill makim. nupela minista

O Neill makim. nupela minista Namba 2063 Mas 20-26, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Ol Wina bilong Wantok Ridasip Seve 2014 1. Rachael Sorige (NCD) 2. Allan Rabu (NCD) 3. Cathy Kevin (NCD) 4. Robert David (NCD)

More information

O Neill promotim invesmen

O Neill promotim invesmen Wantok Namba 2202 Novemba 24-30, 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Have you Enrolled? Toksave bilong Ilektoral Komisen - P14 na 15 FIFA Wol Kap anda 20 meri soka eksen - P8 na 21

More information

Namba 1949 Desemba 29, Janueri 4, pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Namba 1949 Desemba 29, Janueri 4, pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Namba 1949 Desemba 29, 2011 - Janueri 4, 2012 36 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Lukluk bek long 2011 124 Ritim Sabina long pes 11 na 12... P2 Wantok Desemba 29 - Janueri 4, 2012 lukluk

More information

Strongim skul, strongim pipel - PM

Strongim skul, strongim pipel - PM Namba 1932 Ogas 31 - Septemba 7, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Strongim skul, strongim pipel - PM Gavman redim mani bilong fri edukesen Yuni sumatin bai kisim potnait gen TAIM palamen

More information

2011 PNG Sastenabiliti Ripot. Mekim senis

2011 PNG Sastenabiliti Ripot. Mekim senis 2011 PNG Sastenabiliti Ripot Bungim Tok Mekim senis STORI BILONG DISPELA RIPOT Dispela ripot i karamapim wok bilong Oil Search Limited (Oil Search) na ol wok eksploresen na prodaksen i go het long Papua

More information

Wokman pilim pen long takis

Wokman pilim pen long takis Namba 2032 Ogas 8-14, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Kol pis bilong Moimara tais... Dispela tripela pikinini Esther, Eliz wantaim brata bilong ol i karim wanpela kol-pis ol i hukim

More information

PNG hat long sekim rekot ilong Fainens Dipatmen

PNG hat long sekim rekot ilong Fainens Dipatmen Namba 2033 Ogas 15-21, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Insait: DWU i glasim loa bilong gavman long laik kilim trabel lain - P2 Wok Bung wantaim polis long provins - P4 Rausim dak

More information

Planti senis i daunim rait bilong ol yangpela sumatin. Sensasip. Awenes long. woksop... Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

Planti senis i daunim rait bilong ol yangpela sumatin. Sensasip. Awenes long. woksop... Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 2149 Novemba 19-25, 2015 Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 28 pes Sensasip Opis i holim sensasip awenes woksop - P3 Fri edukesen mekim tisa kisim hat taim - P6 Australia helpim Angau

More information

...Metal prais pundaun

...Metal prais pundaun Namba 2152 Desemba 10-16, 2015 Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 28 pes Ramu NiCo na OTML bungim hevi...metal prais pundaun James Kila na Aja Potabe i raitim BIKPELA pundaun bilong wol

More information

Vot pepa bai kam long mun Mas. Insait: Isten Hailans redi long 2017 Ileksen - P2. Kina bai lukautim mani bilong Nasfund - P3

Vot pepa bai kam long mun Mas. Insait: Isten Hailans redi long 2017 Ileksen - P2. Kina bai lukautim mani bilong Nasfund - P3 Wantok Isu Namba 2213 Februeri 16-22, 2017 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Insait: Isten Hailans redi long 2017 Ileksen - P2 Kina bai lukautim mani bilong Nasfund - P3 NASFUND OPIM MODEN

More information

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Pilai bai kamap long taim

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Pilai bai kamap long taim Namba 2111 Februeri 26 - Mas 4, 2015 28 pes Wantok K1 tasol Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! March Issue i stap insait! P9,10,19 na 20 INSAIT Palamen Nius Esia man salim buai... Yumi redi nau! Pilai

More information

op risain Polis i no Jas long wokim disisen -Pes 3 Bai stap long vatiken monastri na pre I go moa long pes 2... Jada 013

op risain Polis i no Jas long wokim disisen -Pes 3 Bai stap long vatiken monastri na pre I go moa long pes 2... Jada 013 Namba 2007 Februeri 14-20, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol op risain Polis i no Jas long wokim disisen -Pes 3 Jada 013 Bai stap long vatiken monastri na pre HETMAN bilong moa long

More information

PNG i no gat helt standet

PNG i no gat helt standet Wantok K1 tasol Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 2150 Novemba 26 - Desemba 2, 2015 28 pes INSAIT P9, 10,19,20 Laipstail Komyuniti projek kamap long Sentral Manus - P15 Wol nius poto - P16 PNG i

More information

Namba tri UN bos i raun long PNG

Namba tri UN bos i raun long PNG Namba 2065 Epril 3-9, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Moa Stori insait: Gutbai long wanpela win meri, Leit RoseTsiroats - P8 Catholic Reporter Epril Isu i stap insait Pes 9,10,19

More information

Narapela kain Pop INSAIT P15. Pablik sevis i slek... Selebretim yia bilong Snek long Basamuk... Moa stori long nupela Pop long pes 4 na 5...

Narapela kain Pop INSAIT P15. Pablik sevis i slek... Selebretim yia bilong Snek long Basamuk... Moa stori long nupela Pop long pes 4 na 5... Namba 2012 Mas 21-27, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT Moa long K600m Takis Kredit Skim mani lus long wok divelopmen P2 Pablik sevis i slek... Polis mekim wok painimaut...

More information

2015 baset salens. Stanley Nondol i raitim

2015 baset salens. Stanley Nondol i raitim Namba 2096 Novemba 6-12, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 2015 baset salens - yusim mani gut- no ken dinau moa NCSL Memba Sevings na Brens Sapot Menesa, Richard Leka i sanap wantaim

More information

Tupela memba i kros. 41 yias Independens raun wantaim stail - P14-15

Tupela memba i kros. 41 yias Independens raun wantaim stail - P14-15 Wantok Namba 2193 Septemba 22-28, 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 41 yias Independens raun wantaim stail - P14-15 Tupela memba i kros TUPELA biknem lida bilong nesenel kapital siti

More information

Dion em i Deputi Praim Minista

Dion em i Deputi Praim Minista Namba 1981 Ogas 9-15, 2012 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol TONI EM I WANPELA GAVMAN MINISTA Memba bilong Lae Open na Palamentri Pati Lida bilong Indijenes Pipols Pati, Loujaya Toni (raithan),

More information

OL ELEMENTERI SKUL PIKININI:

OL ELEMENTERI SKUL PIKININI: Namba 1881 Wan Wik Septemba 2-8, 2010 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol What is our social policy, if we have one Page 6 Laipstail: HMAS Tobruk kamap long PNG long wok bilong Pasifik Patnasip

More information

Madang taun bagarap - pes 7

Madang taun bagarap - pes 7 Namba 1992 Oktoba 25-31, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Palamen Nius - pes 2 PM salim toksore long leit Se Donatus Mola - pes 5 Madang taun bagarap - pes 7 Promotim fud sekuriti

More information

OTML papagraun egensim O Neill

OTML papagraun egensim O Neill Namba 2039 Septemba 26 - Oktoba 2, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Nau yu ken Teksim Wari, Tingting, Painim Pren o Pas bilong yu i kam long Digicel namba 7235 6149 na bai mipela

More information

Ol sios i egensim lo bilong kilim ol kalabus

Ol sios i egensim lo bilong kilim ol kalabus Namba 2109 Februeri 12-18, 2015 28 pes Wantok K1 tasol Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Wantok Niuspepa i tok sori tru long paulim taitel bilong Honorabel Spika bilong Palamen bilong Papua Niugini, na

More information

Guria kilim tupela long ARoB

Guria kilim tupela long ARoB Namba 2067 Epril 17-23, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Ol Wina bilong Wantok Ridasip Seve 2014 NAMBA 5 DRO 1. Benardine Tano (AROB) 2. Clement Daimas (Madang) 3. Maggie Appe (WHP)

More information

Makim odit komiti long sekim ripot bilong distrik mani - Temu

Makim odit komiti long sekim ripot bilong distrik mani - Temu Wantok Isu Namba 2219 Mas 30 - Epril 5, 2017 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Makim odit komiti long sekim ripot bilong distrik mani - Temu INSAIT bilong mun Mas i stap insait - P 9,

More information

El Nino dai ripot i no klia yet

El Nino dai ripot i no klia yet Namba 2138 Septemba 3-9, 2015 28 pes Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Neks Wik The Catholic Reporter El Nino dai ripot i no klia yet STRONGIM WOK BUNG NA WOK PREN: Gavana Jenerel na Gren

More information

Namba 1991 Oktoba 18-24, pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Namba 1991 Oktoba 18-24, pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Namba 1991 Oktoba 18-24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol REDI NAU: Ol Ami, Polis na CS bai mekim bikpela wok nau long klinim na redim Mosbi Siti taim Prins Charles na meri bilong

More information

OPOSISEN I GAT NAMBA:

OPOSISEN I GAT NAMBA: Namba 2099 Novemba 27 - Disemba 3, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT: Wantok Today bilong mun Disemba i stap insait! P6,7,20,21 Wol Visen na EU sapotim wok.. P10 OPOSISEN I

More information

Gavman putim ai long ol Supa Fan

Gavman putim ai long ol Supa Fan Namba 2046 Novemba 14-20, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol HAMAS: Misis Jane Parkop em namba wan meri long baim ol giaman muruk na pisin bilong ol pikinini bilong em taim Gavana

More information

Juffa laikim eksen long SABL ripot

Juffa laikim eksen long SABL ripot Namba 2143 Oktoba 8-14, 2015 Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 28 pes The Catholic Reporter insait - 9,10,19,20 Laipstail Buk na DVD i makim kalsa bilong Lihir - P14 Juffa laikim eksen

More information

Published on April 25, Significance of the centenary: history and commemoration of the

Published on April 25, Significance of the centenary: history and commemoration of the Significance of the centenary: history and commemoration of the Kokoda Campaign in Papua New Guinea By Gregory Bablis History and commemoration are distinguishable terms. For instance, while Papua New

More information

avman makim 20, 000 long gol medol

avman makim 20, 000 long gol medol Wantok Namba 2129 Julai 2-8, 2015 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Lukim pes 13 avman makim 20, 000 long gol medol - K10, 000 silva - K5000 brons Linda Pulsen i kisim plak long Praim

More information

Wokabaut bilong Prins Charles bai kostim K10 milian

Wokabaut bilong Prins Charles bai kostim K10 milian Namba 1989 Oktoba 4-10, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol GO PAS LONG WOK REDI: (L-R) Minista bilong Spots, Pasifik Gems na nau, Nesenel Ivens em Justin Tksatchenko i sanap wantaim

More information

oken mamas ani yet Lukim ol Wol nius poto... Pes LAIPSTAIL- Nupela drama pilai kempein bai helpim MDG... Pes I go moa long pes 3

oken mamas ani yet Lukim ol Wol nius poto... Pes LAIPSTAIL- Nupela drama pilai kempein bai helpim MDG... Pes I go moa long pes 3 Namba 1906 Wan Wik Mas 3-9, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol oken mamas ong DSIP ani yet INSAIT: Paul Zuvani i raitim INAP long nau nogat mak bilong soim K19 milion mani gavman i givim

More information

Kisim pepa long stop drag long komyuniti - p7. NHC wokman kisim 4-pela de profesenel in haus trening - p2

Kisim pepa long stop drag long komyuniti - p7. NHC wokman kisim 4-pela de profesenel in haus trening - p2 Namba 2026 Jun 27 - Julai 3, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol SARENDA: Ol yut long Not Mekeo i kam long fran bilong ol Polis, Yut lida, Pater, Pastor wantaim long Dairekta Jeneral

More information

Dinau baset bai go antap tru

Dinau baset bai go antap tru Namba 2042 Oktoba 17-23, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Nau yu ken Teksim Wari, Tingting, Painim Pren, Kanage stori o Pas bilong yu i kam long Digicel namba 7235 6149 na bai mipela

More information

pas! Paul Zuvani i raitim

pas! Paul Zuvani i raitim Wantok Isu Namba 2223 Epril 27 - Me 3, 2017 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Tingim dai long Wol Woa 2 Praim Minista bilong Papua Niugini, Peter O Neill i wokabaut i go long Wol Woa II

More information

ol nupela provins go pas

ol nupela provins go pas Namba 1974 Jun 21-27, 2012 36 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol YUMI VOT NAU: Taim bilong votim ol nupela lida bilong lukautim yumi long faivpela yia i kam, i kamap pinis. Yumi noken abrus.

More information