UNITING CHURCH IN AUSTRALIA: LOTU COKOVATATIKO E OSITERELIA KONIFEREDI NI VITI: VAVAKOSO LOTU RARABA...

Transcription

1 UNITING CHURCH IN AUSTRALIA: LOTU COKOVATATIKO E OSITERELIA KONIFEREDI NI VITI: VAVAKOSO LOTU RARABA... Okotova 01, 2017: Penitiko 16 [Pentecost 16] Bonding-gathering and knowing each other-base 1], me vakatorocaketaki ka vakavoui na noda bula vakayalo. Affirmation-sharing our spiritual journeys-base 2] kei na noda cakacakataka se vakadewataka na veika eda sa rawata [caring/sharing-base 3]. Sa vaka na qito na Baseball ka va na kena i cegucegu; e tolu na naki ni noda veitokani. Ni rawa kece eda sa raw. ata e dua na kai ka eda sa yacova nai naki ni qito se veitokani [Home Base]. 1. NODA VEIKILAI Me vakayacori e dua na porokaramu ka rawa ni vukea na noda veikilai vinaka. Eda soqoni, lululu, veitalanoa ka veiwasei talanoa. Tekivu na soqo ena gunu ti se qai vakayacori ni oti na vuli. Me dau qarauni na vakayagataki ni sevusevu me kua ni vakadaroya na mai lotu ena Siga Tabu kei na nomu cakacaka 2. NODA BULA VAKAYALO A.Lako Yani 17:1-7: I. Ai karua ni vola nei Mosese, mai na lima nai vola na Penitatuki [Pentateuch- penta-lima, teuchlawa] se vakaiperiu na Torah ka dredre me vakadeitaki na gauna e volai kina [1250 BC/BCE]..sa toso tikoga na vakadidike ni gauna e volai kina me vaka na 1446 ka tauri mai na dua na vanua ni maroroi kakana ko Ramasese [Vakatekivu 47: 11; Lako Yani 1: 11 se I Tui 6:1] ena gauna nei Josefa. Sa vakadewa vinaka ni Exodus se departure na Lako Yani; oqo e dua nai vola bibi enai vola ni kawabula nei Isireli na nodra lako yani se lesu tale na Isireli mai na vanua ni veivakabobulataki mai Ijipita ki na vanua ni bula galala, na vanua yalataki, na vanua ni sucu kei na oni ko Kenani. E dredre me ciqomi me dua nai tukutuku ni veigauna [history] ka ni sega ni tiko enai tukutuku mai Ijipita sa dodonu ko ya ka ni sega ni vinakata ko Ijipita me vola nai tukutuku ni vakadrukai na Fero, ko koya sa vaka ga na kalou. E sega talega ni tukuni na yacana [personal name] na Fero. Vua e vola se ko ira e vola na Lako Yani sa rai ga mai na vakasama vaka cioloji [na veika sa vakayacora na Kalou] sa bibi oqo baleta ni vola oqo sa qai mai vakaraitaka na yacana na Kalou, me vaka eda na raica ena Lako Yani 3:1ff Oi au, oi au ga se Yahweh se I AM [sa tikina bibi oqo ka ni sega ni I Was, sa oti e nanona se I will be, ni mataka se sa bera mai, ia e daidai ga, ni kua, e Kalou nei Eparaama, Aisake, Jekope I am the God of Abraham, I am the God of Isaac, I am the God of Jacob se rawa nida kaya, I am the God of Ratu Cakobau, I am the God of Tuilovoni..sa Kalou, sa tiko, nodra Kalou noda qase, noda Kalou, ena nodra Kalou talega na sa bera mai]. Nai vola, na Lako Yani, sa dau vakayagataki me dusia na cecere ni veivakabulai levu ni Kalou; sa vakayagataki ena veitabatamata me yavu ka vakaraitaka nai Nuinui ni dodonu me galala na tamata. Me galala mai na veivakabobulataki, me galala mai na lewa se veivakasaurarataki ni tamata [vakabobula, vakapolitiki, vakavanua, vakailavo], nai cori kecega e veivesuki me qai kunea ka rekitaka na tamata na sereki ni bula. Sa kenai lutua na sereki se veigalalataki mai na bobula ki nai valavalaca ki na veisereki sa mai vakayacora na Kalou ena bula nei Jisu Karisito [Mesaia]. Sa vakayagataki na lako yani [exodus, departure] ena oti ni kena matalia na yagoi Jisu kei na nona vakanamata ki Jerusalemi me laki lauvako ki na kauveilatai ena vuku ni nodai valavala ca...na veivakabulai levu ni Kalou. [raica na Luke 9:31]. Ni gadreva na Kalou me vakayacora na nonai naki, sa dredre sara me dua e tarova rawa. II. E rawa ni wase vakava nai vola: 1. Nodra vagalalataki mai na veivakabobulataki mai Ijipita; 2. Nai lakolako me yaco ki Sainai; 3. Na soli ni vunau mai Sainai ka yavu ni veivakaro dodonu ni tiko veimaliwai vinaka vakamata tamata, se kawa bula kei na yavu vakalotu; 4. Nai tekivu ni kena vakarautaki ni vanua ni so-kalou [qai yaco sara e muri na kena tara na Vale ni Soro ena gauna nei Solomoni na Tui]; na buli ni veivakaro se lawa me vukea na nodra bula kei nai tavi vakabete ka sala vata kei nai vakarau ni nodra qaravi Kalou se so-kalou. III. Sa matata vakavinaka na Nona veituberi na Kalou e nai lakolako oqo ni veivagalalataki; ka buli ira me ra yavutaki ena dua nai Nuinui ni na yaco na gauna vinaka mai muri [hope for a bright future]. IV. Ko ira na dauvakadidike ni VT era vakayagataka na vei vosa eso 1

2 me vakaduiduitaki kina na veitalanoa era veicurumaki; e salavata na vosa e vakayagataki kei na veivakasama era vakavurea, na nodra vakasama me baleta na Kalou [cioloji]: J Vakayagataki ni vosa na Yahweh -Kalou, e yavu mai na vosa vakajamani Jahweh na rorogo ni Yahweh nai rorogo eda sa mai vakayagataka, ka ni vosa vakaiperiu na yaca ga na YHWH ka sega kina na a,e,i,o,u na vowels] sa dodonu vakaiperiu ka ni sega ni dodonu me cavuti walega na yaca ni Kalou ena vanua e no kina na YHWH era na cavuta ga na ADONAI se Lord sa vakadewa vakaviti me Turaga ka sega sara ni kena vakadewa vinaka ka ni lailai ga na noda vosa vakaviti vakaviti na Turaga e rawa ni chief se Lord. Na vanua e vakayagataki kina na yaca Jiova se Jiova na Kalou [Yahweh-Jahweh] sa vakatokai me Jehovistic Source ; na vanua e vakayagataki kina na Elohim, sa vakayagataki na E, na Elohim- Kalou [Elohistic Document]; D Deuteronomy Source-Nai Vakarua kei P na Priestly Source- Nai vurevure ni Kawa Vakabete. Sa vakatokai raraba me JEDP ka sa tu ga nai tukutuku eratou dui volā, ia ko koya se ko ira eso era biuta vata nai talanoa me dua ga nai talanoa ka dua kina nai vola. Oqo e so na kenai vakadinadina ni duidui nai vurevure ni talanoa: e rua nai talanoa ni veibuli: ena so na vanua e vakayagataki kina na vosa Kalou kei nai talanoa tarava sa vakayagataki na Jiova na Kalou sa dusia ga na duidui ni talanoa ka qai vakacokoti vata e muri [raica na Vakatekivu 1:1-2:4a cf 2:4b-25;]. Eso nai tukutuku era tukuni vakarua ena so na vosa vou, me ciqomi ko ya baleta ga ni sa kilai ni vica tiko nai vuruvure ni veitalanoa oqori ka sa mai cokotivata. Ni sa toso na kilai ni VT, sa qai vinaka meda kila na veika vakaoqo. Meda kila ni toso tikoga na vakadikevi ni VT, na JEDP mada ga era sa vakabekataka e levu na dau ni VT. Eda sa na vakadeitaka mada ga nai naki ni dauvolavola taumada ko ya me vakaraitaka ga nai naki ni Kalou me baleta nona tamata, ko ya me ia na veivakabulai! Eda vakadeitaka talega ni oqo na Vosa Bula, Vosa ni Kalou, na Yalo Tabu ga ena vukei keda meda kila me vakaibalebale ka yaga ena noda bula. A. Lako Yani 17: 1-7: I. Meda lesuva ga vakalekaleka nai lakolako oqo mai Koseni ki Sainai: 1. Sa biu ko Koseni [Goshen or Rameses] ena mataka lailai ni Vakaraubuka [14 ni Nissan-April-May], na koro ea solia ko Fero vei Josefa kei Jekope; ko ya ni oti na Kanavata ni Lakosivia ena bogi ni Lotulevu [12:51]. 2. Ni oti e 9 na siga era sa tiko mai Sukoci, kosovi Mikitoli, [na vale ni yadra ni mataivalu ni Ijipita Watch Tower] ni oti e 15 na siga, toso sara yani ki Ecami [13:20] ni oti e 16 na siga ni taubale. 3. Ni ra tao e kea, era sa vuki ka lesu tale [14:3], ka la ki siviti Mikitoli tale ka taubale vaka ki Pi-Eiroci [Pi-Hahiroth], na vanua e rawa ni laurai kina na yanuyanu ka tiko kina nai vakatakarakata ni kalou-vu ko Peali [Baal- Zephon, wilika na 14:1-3]. 4. Era yaco yani ki na bati ni Wasa Damudamu ni oti e 17 na siga. Era a vakacegu ena bati ni Wasa danudamu me 8-9 na siga ka kosovi sara na Wasa Damudamu ni oti e 25 na siga ena nodra biuti Koseni mai [14:1ff]. 5. Sa veituberi tiko na Kalou, ka sa nodra i dusidusi se kabasi ena nodrai lakolako taucoko, [me vaka na GPS ena gauna oqo]: sa kenai vakaraitaki na Duru O kei na Duru O buka waqa. Sa toro voleka mai na mataivalu nei Fero, era sa vakariri me sa kosovi na Wasa Damudamu [na Wasa Damudamu e okati kina na Gulf of Suez ka lako sara yani ena Gulf of Aqaba...e rabai levu toka]. Sa yaco ga ena cakacaka veivakurabuitaki ni Kalou, dina ga ni yaco tikoga na talaidredre kei na vakavunene. Evei na vanua era takoso kina? Kenai sau: E tolu na nanuma vei ira na dauvakadidike ni VT: matai, na Drano Wiwi [Bitter Lake], ea tiki ni Gulf of Suez ena gauna ko ya; karua, na Gulf of Suez, veibasai, ka voleka ki Sainai ena yasana kadua; nai katolu [Gulf of Tinan or Gulf of Aqaba, na yasana ki tai e no kina na yanuyanu ka tiko kina nai vakatakarakara kei Peali [Baal-Zephon],14:1-3; 6. Ni vaka ko ya na duidui, sa macala ni rua talega na nanuma me baleti Sainai, e dua ena vanua vakaijipita, na kenai karua na vanua vaka Saudi Arabia. Ko ira na noda mataivalu era dau gade ga ki Sainai e na maliwa ni vanua ko Ijipita kei Isireli. 7. Dina ga ni duidui na veivakasama era kaya na dau ni Vola Tabu, ena veivanua e tukuni enai VT me vaka ni sa gauna balavu sara; ia sa matata ga ni vakaoqo na sala era muria: Mai Koseni ki Sainai, eda wilika ni rauta e 44 na siga ni 2

3 taubaletaki. 8. Sai lutua ni lakolako se veika e yaco taucoko oqo na Kalou ga. Sa tuvai ira vakamatau na Isireli na Kalou ena nodrai lakolako ka ra sa tiko oqo mai Sini [Wilderness of Sin] na vanua dravuisiga, ka vakacegu mai Refitimi, nai otioti ni vakacegu ni bera na taubale vaka ki Sainai. II. O keda na wilika tiko nai VT ka kila nai lakolako oqo: Sa qai oti ga oqo e 44 na siga na biu mai ko Koseni [eda kila ni sa vo tale tiko e 39 na yabaki 11 na vula me qai yaco ki Kenani. Eda sa wilika tiko mai na nodra vakauyalodra, na talaidredre kei na nodra vosavosa na Isireli, ka ra sega ni kauwaitaka na loloma, vosota kei na dina ni Kalou vei ira me vaka e matataka tiko ko Mosese. Ni sa dau dredre nai lakolako, sa yaco mai: na lomaqa, na taqaya, sa lekaleka na rai, sa oti mai na veika e daunuitaki ka solia na bula. Sa tara na veika oqo na bula ni yago, na vakasama ka vakakina na bula vakayalo. Sa dau tubu mai na veivakasama se vakanananu me veisautaki nai lakolako. Ena nodrai lakolako na Isireli me yacova mai oqo, sa macala vakasigalevu ni sega na wai ni gunu, sa vakavuna na nodra karamaca. Na vosa e dau vakayagataki vakalevu ena veigauna sa oti vakauasivi ena lotu ko ya, na yalo se vakasama me kila na veika me caka [discernment of spirits]. A cava me caka? Sa tao na rai, sa sega ni kilai na veika me vakayacori? E rua na ka bibi e dau yaco: na reki, na vakavinavinaka ni saumi se yaco na ka e vinakati. Ni yaco mai na veivakalougatataki, sa reki na yalo se malaude ka ia na vakacaucautaka se vakavinavinakataka na Kalou, se ko koya e solia mai na veivakalougatataki[consolation]. Na kena veibasai ko ya ni sega ni yaco na ka e vinakati, se sa dredre me laurai na veika me yaco me vinaka kina na bula [desolation]. Sa matata sara ni sa yaco na leqa, sa baci kau tale mai nai le ni sa vakavuna ga ko Mosese na nodra sa mai via gunu na tamata kei na nodra manumanu. Era sa baci kaya tale ena nodra vosavosa, ni vinaka cake mera mate ga mai Ijipita ena liga i Jiova. Sa vinaka mada ga nira kaya ni ra mate ena ligai Jiova, ka sega ena ligai Fero...sa dua na toso lailai ni vakabauta ko ya! [16:3]. Sa voleka sara mera vakaviriki Mosese ena vatu. Oqori na vanua era sa mai yaco kina. Ni sa tara na bula na kolaiciba, se yaco ki na vanua ni leqa, sa tekivu me vaqarai na gaunisala ki na bula. Na gaunisala lesu ena rawa me ra vakayacora na veika oqo: A cava era sega ni veivosakitaka vakavinaka taumada ka mera vaqara ka kunea e dua nai wali vinaka ni leqa oqo? A cava era sega ni masu kina Vua na Kalou ka kerea Vua na wai? III. Era sa kila ni vinaka mera lesu talega vei Mosese ena dua tale na sala vinaka cake? Sai vakarau ga nei Mosese me masuta na Kalou me vakaraitaka vua na sala me muria me yaco kina na bula. Me vaka ga na nodrau veiwekani vinaka ko Mosese kei na Kalou sa vakaraitaka vei Mosese na ka me vakayacora me vakacegui kina na karamaca. IV. Ena dela ni vatu mai Orepi, sa vakasalataki Mosese ko Jiova me vakayagataka nai titiko ka wasea kina na Wasa Damudamu, ka me dusia na vatu ka na coka mai kina na wai me vakaotia na karamaca. Ena matadra na qase ka digitaki ira ko Mosese me vaka nai vakaroi Jiova, era sa vakadinadinataka na caka mana oqo. Mai na leqa [desolation] sa viri tale na sala ki na bula [consolation], o koya ko ya na yalo ni vaqara na veika me veivukei [discernment of spirits]. Era sa vakadinadinataka na Isireli ni ra na kunea ga na veivakalougatataki kei na bula vinaka ni soli vei ira na veika vakayago era gadreva, me vaka na wai. Sa uasivi cake 3

4 sara ni ra lesu Vua na Kalou me vaka sa vakaraitaka ka vakadinadinataka ko Mosese, sa vakadeitaka tikoga na bibi ni nodra vakabauta ka ravita na Kalou. IV. Baleta na nodra vosavosa, dauveileti, vakatitiqataka na Isireli sa kena veibasai ko ya, ni sa dina tu ga na Kalou kei na Nonai talai ko Mosese, sa vakatokai na vanua oqo me ko Masa, ka kenai balebale na nodra vakatovolea na Kalou na Isireli kei na Meripa sai vakananumi ni nodra dauvakavuveileti. Sa sega beka ni vakananumi vinaka me vakataka na Kanavata ni Lako Sivia, na veivakabulai levu kei na loloma ni Kalou ia, ko koya oqo sai vakananumi kai vakadinadina ga ni vakarau lolovira vakatamata ena nodra dauveileti kei na nodra dauvakatovolea na Kalou ko Jiova. Sa laurai ga kina nai tovo vakatamata ni tawa vakabauta sa dua na lesoni vinaka vei keda meda vulica. V. Enai talanoa oqo me vaka ga eda raica ena macawa rua sa oti na mana mai lomalagi [Joni 6:29ff], eke na Wai ni Bula ko Jisu [raica na Joni 4:13ff] kei na wai ni bula na wai tovure ki na bula tawamudu [Joni 7:37ff], sa dusia vei keda ena nodrai lakolako oqo na Isireli na vakasama cecere oqo. B. Same 78: 1-4, [wilika taucoko]: Sa vakayagataka vakalevu ko Jisu na Same ena nona vunau kei na nona vakavuvuli baleta ga ni sai vakarau ni bula ena vuvale kei na lotu mera lagata se cavuta na Same. E 150 na Same era soqoni ena dua na gauna balavu ka dau vakayagataki ena: vakacaucautaka na Kalou, ena vakavinavinaka vua na Kalou, ena tusanaki ni vakabauta, ena tukuni ni vakanuinui, ena nona rarawataka na tamata nonai valavalaca kei na nona Dina tu ga na Kalou me veivuke. Na uto ni Same sai koya na bibi ni vakararavi se vakabauta na Kalou na tamata. Sa vinaka talega nida raica kina na nona tukuna vakadodonu na tamata nona gagadre se cikecike vua na Kalou. Na Same sa yaga ena draki ni bula kecega eda kila ka sotava na tamata...meda vakayagataka me yaga ena noda bula ni vakabauta! II. E lima nai vola nei Mosese, e lima talega na veivakasama bibi e rawa me ra wasei kina na Same me salavata kei nai vola e lima: Vakatekivu-Genesis [1-41]; Lako Yani Exodus [42-72]; Vunau ni Soro-Leviticus [73-89]; Tiko mai na Lekutu-Numbers, [90-106]; Vakarua-Deuteronomy [ ]. Na Same 78 e tiko enai wasewase tolu [73-89] Vunau ni Soro [Leviticus, vakalatini, Nai vola ni Livai; Iperiu na Torath Kohanim, na Lawa ni Matabete] ka levu na Same oqo e vola ko Asafe kei na nona kawa ka sa baleta na vale ni soro, na sokalou kei na nona cecere ka tui ga ko Jiova, na Kalou. Baleta ni sa Tui na Kalou sa dodonu me rai vua se vakararavi vua na tamata ena noda vakabulai mai na veivakabobulataki se veivesuki ni meca kei na ca. Na vei Same oqo sa vakacaucautaka na Kalou ena vuku ni nona savasava, nona tabu, kei na dodonu, ka sa kilikili ga kei na tamata me sokalou se qaravi Koya. I. Same 78:1-4, [wilika kece 1-72]: Nai naki levu ni Same oqo mera vulica na Isireli na veika e yaco enai tukutuku ni nodra bula. Sa tekivu sara mai nai lakolako ni veivakabulai ni Kalou mai Ijipita me yacova sara na nona sa mai tui ko Tevita. Nai talanoa sa vakaraitaka na Nona dina na Kalou ena Nona vosa ni yalayala vei Eparaama kei na nodra vakadrecike, talaidredre, kei na nodrai vakarau ca na tamata. Sa dusia talega na Nona dina kei na Nona tudei na Kalou, ka sa kena veibasai na veivukiyaki, veisau ke nai valavalaca ni tamata. A cava beka era vulica rawa na Isireli ena nodrai tukuni makawa oqo me yaga ki na nodra bula? Nai talanoa oqo sa sega ni talanoataki ga vakadua, ia sa weroki wasoma, mera vulica kina na Isireli na veika ena yaga ena nodra bula. II. Eda vakadinadinataka ni sinai enai Vola Tabu, ka vakadinadinataki ena Same oqo na dina kei na bibi ni nodra vakabauta enai Vola Tabu [Biblical faith]. Na vakabauta oqo eda sa mai vakayagataka ka taurivaka na Lotu Vakarisito. Eda na raica lesu ni ra a vakayagataka na masu vata oqo ena Same ko ira nai Vakavuvuli [rapai] ka okati kina ko Jisu. Meda sa na mai duavata ena masu ni Same oqo meda seretaka na lagilagi kei na veivakurabuitaki ni veivakabulai kei na veika kece sa vakayacora tiko na Kalou. A cava beka e dodonu me vakayacora na tamata me vakamaluataka se mei vonotaka, se me vakavinavinaka na veika sa vakayacora na Kalou? Eda na dui sauma ga na taro oqori! III. Mai na 4

5 veivakurabuitaki ni Nona cakacaka ni veivakabulai na Kalou e no e loma nai vakananumi oqo: ko Masa [a veivakatovolei] kei Maripa [a veileti]. Era sa dau vakaroti vakawasoma na Isireli mera kila tiko na nodra Kalou cecere ka lagilagi, dauloloma, ka sa kena veibasai na yalani, vakadrecike, talaidredre, vakavuveileti, ka sai soqoni ni valavalaca ni tamata. VI. Eda sa sarava na Kalou oqo ena Nonai tovo, kei nai vakarau eso eda na sega ni duavata kina ena noda rai ni vakarau se nai tovo ni Kalou.???(Raica vinaka tale nai bale2 ni vei ka ko via kaya eke). Sa matata sara ni talaidredre na tamata, sa veitotogitaki se veivakavulici na Kalou ena veika e tara na bula [natural disasters] me vaka na: uneune, cagilaba, covulaca, ualuvu ka ra mate kina na veika bula ka okati kina na tamata. E yaco na mate, sucu tale, yaco na rusa, kadre, bula se tubu tale mai na veika sa mate. A yaco ena gauna ko ya, e yaco tale tikoga ena veigauna, sa yaco tiko ena gauna oqo, e Viti, kei na veiyasai vuravura. Nira talairawarawa na Isireli, sa vakamatatataka talega nai VT nira sa vakalougataki. Sa yaco ena gauna ko ya, e sa yaco tale tikoga ena gauna oqo. E nodai vakadewa:1. Ni dodonu ga baleta na veisau ni draki [climate change]; 2. Era kaya eso ni laki se sega [lucky or unlucky]; 3. E yaco baleta ni vakatau ga Vua na Kalou na vuravura; ka lewa ga na ka e dodonu me yaco. 4. Ena veika kece e tara na noda bula vakatamata yadua se matatamata sa rawa me vukea na toso cake ni bula, vinaka cake na bula veilomani, veikauwaitaki. Sa vakadeitaka ga na noda kaya e rua na vakasama oqo: sai vakarau ga ni vuravura ni sa tiko kina na Kalou, se na vuravura sa yali kina na Kalou, se sa sega ni bula kina na Kalou? Sa dui tu ga na noda nanuma...veitalanoataka mada na nomu nanuma ka raica vata kei na vuku ni vuravura kei na Vosa ni Kalou! C. Filipai 2:1-13: Nai vola vei ira na Filipai, a vola ko Paula ena nona tiko vakavesu mai Roma [Filipai 1:12-26] rauta na 61 AD/ACE. Ko Filipai, Kolosa kei Efeso eratoui vola nei Paula ka volai mai na vale ni veivesu; ka da siqema ni a tiko vakavesu tale ga mai Sisaria, Efeso kei Roma. Ko Filipai, mai na vanua ko Esia, nai matai ni koro levu, nai sotasota ni tamata ka katuba ki Urope, [Cakacaka 16:1ff]. E rawa ni vakatokai me ko Roma lailai ena vuku ni vakarau ni bula vakaroma: na vosa vakalatini, na Lawa vakaroma, na liutaki ni matanitu vakaroma, na soli ni vakacavacava vakaroma, na bula ena veisiga sa vakaroma sa matata sara ni koro vakoloni vakaroma. Na koro ka tauyavutaka ko Filipe mai Masitonia, na luvei Alikisada na Kalevu, ka yaco me nei Roma ena vala mai Pidina ena 168 BC/ACE. Sa yaco me dua na koro taleitaki vei ira na sotia luvaisulu mai Roma, me koro ni nodra vakacegu. Ena raivotu nei Paula [Cakacaka 16: 6-10], sa veitalai na Yalo Tabu ki na vanua vaka Masitonia ka kena koro levu oqo ko Filipai. Sa tarova na Yalo Tabu me rau tomana nai lakolako ki Esia. Sa bibi oqo ka ni dolavi Urope me vunautaki kina na Kosipeli, ka matai ni koro me tuvatuva kina ko Paula enai lakolako ki Urope; sa tadola tu e matana ena veivakauqeti ni Yalo Tabi. Enai lakolako oqo, sai tokani nei Paula ko Sailasa kei Timoci. E lewe tolu na duikaikai e ratou rogo e na koro ko Filipai: mai Esia, ko Litia, na marama dauvolitaki sulu lokaloka; na kai Kirisi, na yalewa curumi koya ko Paiconi [na kalouvu], ka vakayagataki koya na kenai taukei me rawai lavo kina; na turaga ni Roma, nai vakatawa ni vale ni veivesu. Ena Cakacaka 20, nai katolu ni lakolako ni kaulotu, a rairai laki vunau tale kina ko Paula ni bera ni lako yani ki Jerusalemi. Nai vola sa kenai naki: 1. Sa taumada na nona vakavinavinakataka ko Paula nodrai loloma [4:10]; 2. Sa tukuna nona vesu ka sa qai vakayaloqaqataki ira ni nona vesu tiko me kua sara vakayalolailaitaki ira, ia mera yalo qaqa ga na tukuni Jisu tiko [1:12-26]. Sa nakita me vakatalai Timoci vei ira [2:19-24]; 3. Sa vakatalai Epafirotaito lesu ki Filipai me laki veivuke, dina ga nira kaya na lotu mai Filipai me tikoga ka vukei Paula [2:25-30]; 4. Sa laki rogoca na yalo ni tiko veisei, ia sa vakayaloqaqataki ira mera bucina ka taura matua na yalo ni duavata [1:27;2:1-11; 4:2-3]; 5. Mera qarauna na nodra veisiwati na Lotu Jiu kei nai vakavuvuli era kauta mai, ia ko ira mera tudei ga vei Jisu [3:1-11]; 6. Mera qarauna nai vakavuvuli cala me baleta ni taucoko na bula ke ra vakadeitaka ga na vutuniyau vakayago se vakailavo...sa vunautaka ko Paula na taucoko ni bula ena vakabauti Jisu [3:12-26; 3:18-21];7. Mera vakadeitaka nodra bula mera yalodei, se yalodua ena qarava nodrai tavi ni muri Jisu ena veidraki ni bula kecega [1:27-30; 2:12-28; 3:17-21;4:4-6]; mera kunea na reki dina sa vure mai ena tu vata kei Jisu Karisito [4:4]. 5

6 I. Filipai 2:1-13: Na vakabauta vakaivola Tabu [Biblical faith] eda wilika mai na Same sa mai laurai ena rarama vou nida wilika nai vola nei Paula oqo. Me wasei mada na Filipai 2:1-13: na veitikina oqo: 1. Na veika sa vakavuna na veitawasei [1-4]: i]. me kakua ni caka e dua na ka ena veileti se na veidokadokai walega [selfish ambition and search for empty glory, t. 3] kei na mo dou kakua ni nanuma na nomudou ka ga koi kemudou yadua... [concentrating on self, t. 4]. Na mataqali vakarau ni bula oqo ena vakaleqa na veiwekani vakatamata ka vakakina na veiwekani vakalotu kei na noda veiwekani kei na Kalou. Eda sai valavalaca kecega ena mata ni Kalou, ka da sa vakabulai ena loloma soli wale se savu, eda sa yaco meda cecere se talei [worth] kina ena mata ni Kalou. Meda kua ni vakacacana nai tutu dokai oqo, ia me tu vei keda na yalomalumalumu kei na yalomalua. Meda vakaliuca ga na veika e yaga ki nai vavakoso lewe ni lotu ka sega ni veika baleti keda ga. Na noda vakaraitaka na bula veilomani ni veikauwaitaki kei ira na veimatatamata kecega, sa bibi sara ena keda maliwa vakaivakoso duikaikai me vakataka nai vavakoso mai Filipai. II. Nai wali ni veitawasei [1-4]: Sa dusi oti e cake nai wali ni leqa me vaka na bula veilomani, cakacakavata ena veilomani, ka me liu na qaravi ni veika baleta na vinaka ni vavakoso mai na veika ga meda dui torocake kina se vakacerecerei kina na noda dui bula yadua. Meda bula ga ena vukudra na tamata, se na nodai tokani. III. Ko Jisu Karisito sa Kalou, ka a Tamata dina talega [5-11]: i]. Sai vakaraitaki cecere ga sa vakayacora ko Jisu ni sa vakamalumalumutaki Koya ka yaco sara me bolea me dauveiqaravi [sa vakayagataka ko Paula na vosa bobula doulos [slave] ka lolovira sara mai na tamata dauveiqaravi, servant ]. 2]. Na 5-7 sa kainaki ni dua na sere makawa ka no kina na yavu ni Vakabauta vakarisito [Creed], ka qai muri sara na kena volai na Noda Vakabauta Apostle Creed. iii. Na liatamata ni Kalou, sa sega ni ka vakacalaka, ia sa tu oti enai tuvatuva ni Kalou [God s incarnation in Jesus Christ was intentional and not circumstancial...it is in God s plan]. Na vakamacalataki ni vakasama oqo e sega ni ka rawarawa: Na Nona a mai tamata ko Jisu, sa sega ni vakayalia kina na Nona Kalou, ia e nakita me vakatikitikitaka na Nonai tutu vakalou, ena vukuda ga na tamata, meda raica na tamata na roka ni Tamata Dina, ka rawa vei keda meda ucui Jisu. Ni mai tamata ko Jisu, sa vakaraitaka nai tovo ni Kalou, ia sa sega ga ni valavalaca ko Koya. Sa dusi keda ga ko Jisu Vua na Kalou [raica na Joni 1:1-14; Roma 1:1-5; II Koronica 8:9; I Timoci 3:16; Iperiu 2:14; I Joni 1:1-3, 2:5-11]. IV. Na Nona vakamalumalumutaki Koya se vakalailaitaki Koya [se vakalalai koya selfemptied...na vosa e vakayagataki], sa yaco me qai vakalevulevui ka vakalagilagi Koya na Kalou [5-11]: (E vica na vosa vakaviti ena FNV e yaga mo vakatauvatana kei nai vakadewa Vakaviti makawa, vakakina nai vakadewa vakavavalagi eso: GNB, CEB, NIV, NRSV, etc ka yaga mo veitalanoataka kei ira na nomu lewe ni veitokani ni Wili Vola Tabu me baleti Jisu ena Nona sa Kalou ka tamata talega: sa tikoga Vua nai tovo vakalou ena gauna kecega [6]; sa sega ni suguraki Koya yani me rau tautauvata kei na Kalou [6]; sa biuta vakatikitiki na veika kece sa taukena [7]; sa matanataka na bula ni dauveiqaravi [7]; a sa vaka nai tovo ni tamata [7]; sa rairai ena yago vakatamata [7]). Ni oti nomudou raica na veitikina e cake qai raica na vakasama bibi ena veitikina oqo: 1. Sa bula vata ko Jisu kei na Kalou mai nai 6

7 vakatekivu; 2. Ko Jisu erau sa tautauavata kei na Kalou baleta ni sa Kalou ko Koya; 3. Sa mai tamata ko Jisu me vakayacora kina nai naki ni Kalou baleti keda na tamata me rawa nida vakabulai; 4. Ko Jisu e sega ni rairai ga vakatamata, ia sa tamata dina; 5. Sa vosota na beci kei na vakamaduataki, me siro sobu mai ki nai tutu vakatamata, ena titobu ni Nona lomana na Tamana na Kalou kei na Nona lomani keda, sa lako mai ena vukuda ga na tamatai valavalaca. 6. Sa mate na Karisito ena vukuda, me kakua kina nida yacova na tamata na mate tawa mudu; 7. Sa vakalagilagi ka vakacerecerei Jisu na Kalou baleta ga na Nona talairawarawa; 8. Na Kalou ga sa vakaturi Jisu cake tale mai na mate, ka solia Vua na Nonai dabedabe ena Ligai Matau ni Kalou. Oqo na Nonai tikotiko tawa mudu ni sa Turaga ka Daunilewa [Judge]; 9. Sa kilikili ga ka dodonu meda vakacaucautaka na Kalou oqo, vakavinavinaka Vua, vakatusai keda nida sai valavala ca, veisautaka na noda bula ka lomani Koya me yacova sara nai otioti ni noda bula e vuravura! V. Sa vakayacora ko Jisu nai tavi oqo ena vukuda kece na tamata [12-13ff]. Ni da semata vata kece na 1-11 kei na sa macala vakasigalevu ni dodonu me cakacaka vakaukauwa na lotu me vakadeitaka na noda veilomani, ka veikauwaitaki. Me kau laivi na veitawasei, veileti kei na veiqati me vakaleqa na veitokani ena vakabauti Jisu. Meda dau qarauna meda kua ni bula ga vakai keda, me cinavi keda tikoga nai vakarau vakajisu ka uci Koya ena yalo loloma, yalomalumalumu, kei na yalomalua. Me taucoko tikoga na noda vakaraviti keda Vua na Kalou, na Tamada vakalomalagi. Meda vakabauta ni sega nida cakacaka taudua, na Karisito sa bula tikivi keda. Meda gadreva na veituberi ni Yalo Tabu [1:19], muria na Nona Vosa, ka solia na noda bula meda dau veiqaravi [sacrificial service]. Ni da gadreva me vakayacora na cakacaka ena vukui Karisito, sa na qai soli ga mai na kaukauwa kei na gagadre meda vinakata ka vakayacora tikoga na loma ni Kalou. D. Na Maciu 21:23-32 : Ko Maciu se Livai e dua na Daukumuna nai vakacavacava [eda raica ena Luke ni dua vei ira ko Sakeusa], sa kacivi koya ko Jisu me nona gone vuli [tisaipeli]. Baleta ni Jiu e vakabibitaka na veivakasama kei nai vakavuvuli mai nai VTM ka vakadutaitaka vata kei nai vakavuvuli se vunau nei Jisu. Ko Jisu sa mai vakayacori kina na parofisai e yalataki mai nai VTM ni sai koya ga na Mesaia [Vosa vaiperiu] se Karisito [vosa vakirisi] se Nai Lumuti ni Kalou. Sa matata kina ni volai nai vola vei ira na Jiu rauta na AD/ACE. 2. Na Vunau mai na Ulunivanua [5:1-7:28], na Masu ni Turaga [6:6-13] kei nai vakaro koula, O koya na ka vakayaduaga dou sa vinakata mera kitaka vei kemudou na tamata, dou kitaka vakatalega kina vei ira, se Vakayacora vei ira na tamata na ka o vinakataka me vakayacori vei iko [7:12]. Sa dau tukuni wasoma enai vakavuvuli nei Jisu ka sa yaco me tiki ni bula ena veigauna kei na veivanua e vuravura. Sa laurai na kena bibi ka biu kina me liu enai VTV vei iratou na Kosipeli e va na Kosipeli nei Maciu. 3. Na vosa, valavala dodonu se caka dodonu [righteousness] e cavuti vakavitu ena Maciu, vakadua vei Luke ka sega vei Marika sa vakabibitaka ko Maciu na bula ni talairawarawa enai vakavuvuli nei Jisu. Sa cavuti ena nona papitaiso [3:15]; mera ivalavala dodonu, talairawarawa vua na Kalou na tamata [5:6,10,20; 6:1, 33] kei na nona dusia vei ira nai liuliu vakajiu mera vakataki Joni na Dauveipapitaiso me ra sai liuliu valavala dodonu se talairawarawa [21:32]. 4. Sai naki bibi nei Maciu mera kila na Jiu ni ko Jisu sa mai vakataucokotaka [fulfil] na veika e yalataki mai nai VTM. Sai Jisu ga na Mesaia yalataki mera vakabauta ka vakadinata, sa vakadeitaka tale ni ko koya e kawa mai vei Tevita, na kawa ena coke mai kina na Mesaia nai Vakabula [1:1-24]. 5. Sa vakabibitaka ko Maciu na bibi ni nodra vakabauti Jisu ena nonai vakavuvuli, nona bula, nona mate kei na nona tucake tale mai na mate mera vakabauta ni na vukea na tubucake ni nodra bula. 6. Sa tinia ko Maciu nonai vola ni sa vakadeitaka ko Jisu na nona tikovata kei ira, solia vei ira na kaukauwa mai cake kei nai lesilesi mera qarava me tomani kina na veika sa mai vakayacora sa tiko vata kei ira ka tawa mudu [28:18b-20]. 7. Mai na tikina 1-17 sa tekivu ni tukuni na kawa a yavu mai kina ko Jisu, ko koya na Karisito [vosa vakirisi] se Mesaia [vosa vaiperiu]nai lumuti ni Kalou. E 14 nai taba tamata mai vei Eparaama ki vei Tevita, 14 nai tabatamata mai vei Tevita ki vei Jekonia [a mai tui ko tacina ko Jioakini] ena gauna ni kau vakabobula ki Papiloni; 14 nai tabatamata mai vei Jioakini ki nona sucu ko Jisu. Nida wilika na kawa nei Josefa kei Meri ena Luke 3: kei na Maciu 1:1-16 eda kila kina ni rau lako ruarua mai ena kawa nei Tevita. Ni ko wilika Vinaka na turaga kei na marama ena kawa oqori, era veicurumaki, na yacadra na turaga rogo, dokai, ko ira sa vakaloloma nodra bula, ko ira na marama ka okati kina ko Reapi na yalewa dautagane [prostitute]. Era sega ni Jiu botoboto, 7

8 e veicurumaki kina na kawa eso me vakataki Ruci na marama ni Moapi. [Ke dua na gauna galala, mo wilika vinaka ka ilova nomu kawa ena kawa oqori nei Jisu. Sa kawa ga vakatamata ka ologi kina na dina, savasava, dodonu kei nai valavalaca e sega ni ka vou oqori ena bula vakatamata! 8. Raica tale mada e vica na vakasama bibi ena Maciu: 1. Na Maciu 5:21-48 sa no kina e vica na vakasama bibi meda raica vakararaba ni bera nida raica na veitiki ni VT: a. Sa tu vei Jisu na kaukauwa me tukuni kina na veika eso e sa bera ni bau rogoci vakadua e liu. Sa sega ni vosa me vakataki ira na Vunivola se liuliu ni lotu, ia sa tu vua na lewa [authority] se kaukauwa [Marika 1:22; Maciu 7:28-29] b. Sa ka bibi na Lawa vei ira na Jiu, sa bibi talega vei Jisu, ia ko Jisu sa cavuta na Lawa, oti sa qai biuta kina e dua nai vakarauvou ka dusia kina na Lawa makawa. c. Sa kenai vakarau mera kaya nai liuliu ni Lotu se parofita, Sa kaya na Kalou ia ko Jisu, au sa kaya vei kemudou d. Sa rawa ga nida kaya ni ko Jisu e lialia se ko koya e dua e duidui mai vei ira nai liuliu ni lotu, se ko ko ya e dua e cala na ka e vakaraitaka se ko koya na Luve ni Kalou; e. Ko Jisu sa taura na vuku levu taudua ni tamata, ka vakadodonutaka. Sa matata ni donu vinaka ko Jisu: Sa dodonu ka dina na Nona vosa; Na Kalou ga sa dodonu me veilewai, sa kenai balebale ni sa Kalou talega ko Jisu; e. Sa dusia ga nida sai valavalaca na tamata, yalani ka malumalumu. Na matalia ni yagoi Jisu [Tranfiguration of Jesus] [Marika 9:2-13 kei na Luke 9:28-36] sa vakadeitaki Jisu. Sa kilikili kina me tarava mai na nona vaqara na sala ko Jisu me vakayacora kina nai naki ni Kalou ena vukuda na tamata. Sa dau vakatokai nai talanoa oqo na Nona Temaki ko Jisu. f. E na wase 16 sa bera ni tauyavutaki nai soqosoqo lotu [ekklesia-church] ena gauna oqo ka rairai a vakayagataka ko Jisu na vosa vakaiperiu na qualah [vavakoso i Isireli]. Sa na rawa ni tara na noda vakadewataka nai balebale ni veivosa ena wase 18; e dua nai vakarau e sa taurivaki enai soqosoqo lotu. Ia ena loma ni vakarau oqo, e koto e loma na ka e a kaya dina ko Jisu. Ena sega ni rawa ni kaya me kau enai soqosoqo lotu, ka ni sa bera ni tekivu. Eda kila talega ni ko Jisu e kauwaitaki ira na kai matanitu tani ka vakakina ko ira na kumuna nai vakacavacava. Sa bibi me kilai tiko ni rau veiwekani ena veitikini VT oqo: na Lotu e dua nai soqosoqo [institution] kei na soqosoqo lotu se veitokani ena vakabauta, se ena vakadewa nei Jone Oniti, nai vavakoso lewe ni soro, na Yagoi Karisito se ko ira na vakabauta [Body of Christ se Believers]. Eda na vakadewataka oqo ena rarama ni Kosipeli taucoko se na rarama ni nona veivosa tale eso nei Jisu. Ena laurai talega mai na rarama ni soqosoqo lotu [insitution] kei na Yagoi Karisito [Body of Christ]. Sa na vakaoqo nai balebale ni vosa oqo nei Jisu: Kevaka e dua e caka ca vei iko, kua ni wawa, se lokuyara, mo vakariri, vaqara na sala me tusanaki koya kina vei iko, ka vakavinakataka tale na veiwekani ena ni vata kei keda ko Koyakemudrau maliwa. Sa bibi meda kila ni leqa e yaco e tara tiko na nodrau bula e rua e rau tamata lotu [person to person relational approach]. Ena duidui nai kalawa ke dua e lotu, ka dua tale e tawa lotu se lotu vakatikina ga. ni nodra bula. 6. Sa tinia ko Maciu nonai vola ni sa vakadeitaka ko Jisu na nona tikovata kei ira, solia vei ira na kaukauwa mai cake kei nai lesilesi mera qarava me tomani kina na veika sa mai vakayacora sa tiko vata kei ira ka tawa mudu [28:18b-20]. Maciu 21: 23-32: Sa wase vakarua na veitikina oqo: I. Sa tarogi na vu ni kaukauwa nei Jisu, na taro sa kilai tu na kenai sau [23-27, raica talega na Marika 11:27-33; Luke 20:1-8]: i]. Ena vuravura ka bula kina ko Jisu, ka vakakina ena gauna oqo, sa dua nai vakarau ni bula meda kila ni sa vu ni kaukauwa ni tamata baleta ni sa tikovata kei keda ko Koya. Ko ira na taro tiko e ra kila vinaka na kaukauwa e tu vei ira baleta nira i liuliu ni lotu [bete kei nai liuliu-priests and leaders of the people], ka soli se buli e nai tutu ka ra kila vinaka na lotu kei na lewe ni vanua. Na kaukauwa sa rawa mai na rogo, dokai, vuli vinaka, nai tutu [Ratu se Adi, Prime Minister, peresitedi, talatala, vakatawa, liuliu ni vuvale, etc], vei ira ko kila se veiwekani kaya vakacakacaka, vakavanua, vakalotu, vakamatanitu. Ia na kaukauwa nei Jisu eda vakabauta ni sega ni vu mai tuba, ia sa Nona kaukauwa ga baleta ni tukuni Koya ga vakai Koya. Sa sega ni kena gauna oqo me tukuni Koya ni Luve ni Kalou, sa bera na kena gauna. Sa dodonu ga mera kila na tamata se lako mai vei cei na kaukauwa nei Jisu? ii]. Ko ira na bete levu kei nai liuliu ni lotu era vinakata mera kila na vu ni Nona kaukauwa. Ia, sa taro lesu ko Jisu mera sauma mai ko ya, se kauta mai vei ko Joni na Dauveipapitaisotaki na nona kaukauwa? Na taro lesu oqo sa vakavu vakasama kei na veivosaki vakai ira ga. Era sa kila vinaka ni ko Joni, na parofita, sa lako mai Vua na Kalou na nona kaukauwa. iii]. Nai naki dina ni nodra taro sai koya ga mera coriti Jisu, ke kaya ni mai Vua na Kalou na nona kaukauwa era na beitaki Koya ni via vakatauvatani Koya kei na Kalou. Sa rawa mera beitaki Jisu ka na coko kina ena Lawa ka sa kenai totogi na mate. iv]. Na dina era vinakataka nai liuliu ni lotu, na dina ga era kila tiko, oqo ga na ka era gadreva mera vakadeitaka ka me rogo mai na domoi Jisu. Era sega ni rawata na veivakadeitaki ko ya mai vei Jisu. Sa ka ni rarawa vei ira ni sega ni coko ko 8

9 Jisu ena nodrai vadi. Baleta nira sega ni tusanaka se ko cei ko Joni, sa sega talega ni vakaraitaka ko Jisu se ko cei ko Koya se na kaukauwa cava e vakayacora kina na veika e cakava se vakayagataka tiko? V. Sa sega sara ni buwawa na veika sa vakayacora ko Jisu, sa vakabulai ira na tauvanua [marginalised people] ka vakatalai ira ena Vale ni Soro mera la ki raici ira nai liuliu ni lotu, se mera cabora na nodra vakavinavinaka ka vakacauacautaka na Kalou. Era sa lako oqo vei ira nai liuliu e Isireli, na bete, na rapai, nai liuliu ni lotu. Oqo nai veta e cake ni veiqaravi vakalotu, nai tikotiko ni Kalou, ena vakabauta vakajiu, na Vale ni Soro. Oqo talega nai tikotiko ni bula ni veiliutaki vakamatanitu [the pinnacle and power base of both Government and religion of Israel]. Era sa kila ni kaukauwa ni Kalou sa tu vei Joni, era sa kila talega ni kaukauwa ni Kalou sa tu vei Jisu, ia era sa sega ga ni vakatusa de ra na qai rawai kina ka beitaki nira sa vakabauti Jisu. Era sa coriti sara enai sau ni nodra taro baleta ni ko ira ga e dodonu mera matataka na lotu e Isireli. Na lotu kei nai VT me vakadeitaka na veika me baleti Joni kei Jisu. Sa sega sara ni sau ni taro vinaka se dodonu, Keitou sa sega ni kila. Sa sega ni kila ko Isireli, se ko cei ko Joni, vakabibi se ko cei ko Jisu??? Era sa druka [fail] ena nodrai tavi ena vanua, matanitu kei na Lotu! Era sa druka ko ira nai liuliu [Guidance of Israel s religion]. Sa dua na lesoni bibi meda vulica, se vakaevei? Sa vakaevei li ko ira era matai ena vunautaka na Vosa ni Kalou ka namuma ga ni nodra ga na dokai kei na bula cecere ka laveti ira cake ga ka sega ni dokai kina na Kalou? Sa ka ni rarawa ni coko eke e vuqa nai liuliu ni noda veimatalotu. II. Na vosa vakatautauvata me baleti rau na veitacini [28-32]: i]. Nai matai ni gone se cauravou, sa talaidredre ni kerei koya ko tamana me la ki cakacaka ena were ni vaini, e muri ga sa veivutuni ka cakava na cakacaka. Na kenai balebale oqo: na gone [cauravou], ko Isireli, ko ira oqo, sa taumada na nodra muria na lomadra. Oqo ko ira na daukumuna nai vakacavacava, dautagane, se ko ira nai valavalaca, ia era sa veisau e muri ka vakayacora na lomai tamana se loma ni Kalou. Era sa kunea na veivakabulai nei Jisu, sa katakata na nodra bula vou, era sa lako yani ka tukuna nai tukutuku ni veivakabulai nei Jisu. ii]. Nai karua ni gone se cauravou, sa talai rawarawa taumada vei tamana me la ki cakacaka ena were ni vaini, e muri qai sega ni cakava na cakacaka. Na kenai balebale oqo: nai karua ni gone ko Isireli talega, ko ira sa tiko ena lotu, era lesi mai Vua na Kalou [Tamada] mera vakayacora na cakacaka ni veivakabulai. Sa ka ni rarawa ni ra vakaio ga, bolea mera vakayacora, ia era sa sega ni cakava, se na kena dau ga na vosa, sega na cakacaka. Era bula lasulasu ga [phony se fake], muria ga na kenai vakarau, ena kenai rairai ni ra sa qarava dina tiko na Kalou, ia na yalodra, nodra bula dina e loma, e yawa tani mai Vua na Kalou. Sa dusi ira na bete kei nai liuliu ni lotu ka ra mai tarogi Jisu. Me dau qarauni sara me salavata na gusuda kei na veika eda vakayacora, ka me kakua sara ni veibasai. III. Nai talanoa e rua oqo sa kauti rau vata mai ko Jisu: na taro me baleta na Nona kaukauwa se lako mai vei cei kei na nodrau bula na veitacini sa mai tinia ko Jisu me vakaraitaka vei ira na bete levu kei ira nai liuliu ni lotu [Bete,Farisi,Vunivola, etc], e rua na ka bibi oqo: dua, ko ira na daukumuna nai vakacavacava kei na dautagane, era sa raica na ka dina, era sa raica ka vakabauta na kaukauwa ni Kalou ena bula nei Jisu, era sa veisau, 9

10 era sa ciqoma na Kalou, era sa curu ki na Matanitu ni Vakalomalagi [Matanitu ni Kalou]; rua, ko ira na bete levu kei nai liuliu ni lotu, ia koi kemudou ni dou sa raica, dou sa sega ni veivutuni e muri, mo dou vakadinata. Sa ka ni rarawa ni sa sega ni nodra na Matanitu Vakalomalagi se Matanitu ni Kalou! IV. Sa taro vinaka ga meda veitalanoataka se evei na vanua eda tu kina, se o cei oi keda enai talanoa e rua oqo? 3. Na Sala ni Vuli Vola Tabu [Bible Study Methods], na sala ni vakadewataki ni vosa [exegesis]:a. Ni soli mai na lesoni se tikina mo wilika: wilika sara, oti qai wilika nai talanoa ni bera na lesoni, tarava nai talanoa ni oti na lesoni ko ya [context]. B. Tovolea mo kila toka nai naki ni kena volai nai vola ko ya; me vakataki Joni 20:30-31.C. Wilika tale na lesoni ka toqa na vosa kei na vakasama bibi e lauti iko? Qai raica sara na kenadui balebale? D. Ko raica rawa e dua na vakasama e buwawa ka sega ni macala vinaka, raica tale ka wilika na kena vakadewa vakavavalagi, kena e rawarawa? E. Raica tale na tikina enai Vola Tabu e rawa ni vakamacalataka na vakasama ko raica tiko, me vaka ena veivola tale eso enai Vola Tabu.Vakayagataka e so na taro ena vosa: A cava [what]? Gauna cava e volai kina se cavuti kina na vosa [when]? A cava na vuna [why]? Caka/yaco/rawa vaka evei [how]? F. Raica na a b c lalai enai Vola Tabu vakaidusidusi ka tukuna na vanua mo wilika tale me vakamatatataka na tikina ko wilika tiko; na references se foot/end notes. Indexes enai VT Vakavavalagi. G. Dikeva na vakayagataki ni gauna [tenses]: Au a lako! [past], au sa lako! [present] kei au na lako! [future ]? I. Raica rawa e so na vakasama vou? [Goleva na veitikina ena lesoni ni kua? Se dua ga na tikina] J. Mo nanuma tiko ni ko wilika tiko e dua nai vola ka volai ena 2000 vakacaca na yabaki sa oti, mo vakasamataka na i tuvatuva ni vanua [geography], nai tovo ni bula, [culture and traditions], na veika e yaco ena gauna ko ya [history], kei nai vakarau ni nodra volavola [literature].k.ia sa dei tu ni oqo na vosa ni Kalou, e vosa bula [Ipiriu 4:12]. Mo masulaka ka nuitaka na Kalou ena nomu vukei ni sereki ni vosa.l. Sa kena gauna oqo mo tovolea ke ko gadreva me toso cake tikoga na nomu kila na i Vola Tabu, mo tekivu vakavolia e so nai vola ka rawa me vukei iko. Eso nai Vola Tabu sa tu vata kei na kenai vakamacala [Commentary] se Dictionary of the Bible kei na nomu Dauwilika wasoma na Taro enai vola ni Sere vakaviti sa no kina na yavu ni noda vakabauta kei na cioloji ni lotu. M.Na kena i otioti mo qai taroga na taro: A cava e da vulica rawa mai nai talanoa oqo? Se A cava na kenai balebale vei au/kena yaga vei au ena noqu i tutu vakatamata, vakalotu vakarisito, etc, se cava na kenai balebale /yaga ki nai vavakoso? N.Kua ni rawai sara ena muria nai kalawa e soli yani enai vola baleta ni na tubu mai eso na vakasama e vakavotuya na Yalo Tabu, me golevi sara. VEIKAUWAITAKI: A cava meda cakava me sureti kina ko ira era sega ni lewe ni lotu? E dua e da nanuma meda sikovi koya? A cava tale e rawa ni vakayacori? Jovili kei Lisa 10