MENAXHIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE: RASTI I SHQIPËRISË

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË MENAXHIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE: RASTI I SHQIPËRISË Disertacion për gradën Doktor i Shkencave Historike Disertant: M.A. Ols Lafe Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Lorenc Bejko TIRANË, 2017

2 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË MENAXHIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE: RASTI I SHQIPËRISË Disertacion për gradën Doktor i Shkencave Historike Disertant: M.A. Ols Lafe Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Lorenc Bejko Mbrohet më datë / / 1. Kryetar 2. anëtar oponent 3. anëtar oponent 4. anëtar 5. anëtar 2

3 PASQYRA E LËNDËS Hyrje... 5 Qëllimi dhe objektivat e temës... 6 KREU I KONCEPTI I TRASHËGIMISË KULTURORE Influenca të rëndësishme në formulimin e identitetit Shqiptar Trashëgimia kulturore dhe administrimi ligjor Evoluimi i konceptit të trashëgimisë Lidhja e trashëgimisë dhe turizmit Komunikimi i mesazheve të duhura në destinacionet e trashëgimisë KREU II ANALIZË E GJENDJES AKTUALE TË TRASHËGIMISË KULTURORE NË SHQIPËRI Zhvillimi i turizmit - disa konstatime Administrimi i trashëgimisë kulturore (përfshirë burimet e buxhetit) Përse duhet të ndryshojë dhe si mund të ndryshojë legjislacioni aktual i trashëgimisë kulturore - disa propozime Reforma e sistemit të trashëgimisë kulturore debati dhe qëndrimet e ekspertëve Planifikimi i territorit, mjedisi dhe trashëgimia natyrore Trashëgimia natyrore dhe mbrojtja mjedisore Edukimi, rritja e ndërgjegjes dhe mekanizmat e konsultimit KREU III METODOLOGJIA E PËRDORUR Intervistat e organizuara me personelin e qendrave historike dhe parqeve arkeologjike KREU IV PLANI I MENAXHIMIT PËR SITE TË TRASHËGIMISË NJË DISKUTIM MBI MODELIN Plani i menaxhimit për site të trashëgimisë kulturore Objektivat e një plani menaxhimi Rehabilitimi i trashëgimisë sonë të përbashkët: Procesi i Ljubljanës Principet kryesore dhe konceptet: rehabilitimi i integruar i trashëgimisë Qasja ndër-sektoriale Pjesëmarrja e palëve të ndryshme të interesit Metodologjia e Procesit të Ljubljanës - LPN, VPT, SF, PB Fazat e procesit të hartimit të planit të menaxhimit Struktura e planit të menaxhimit për sitet e trashëgimisë

4 KONKLUZIONE BIBLIOGRAFI SHKURTIMET E PËRDORURA LISTA E FIGURAVE LISTA E TABELAVE ANEKS I ANEKS II ANEKS III ANEKS IV ANEKS V ANEKS VI

5 Hyrje Sitet e Trashëgimisë Botërore kanë në përbërjen e tyre shumë prej destinacioneve më tërheqëse të botës dhe disa prej monumenteve më të mëdha të së kaluarës. Për zhvilluesit e turizmit ato funksionojnë si magnete, ndërsa për shtetin që i zotëron shërbejnë si modele që vijojnë të influencojnë zhvillimin. Ato sigurisht janë thesare në kuptimin e plotë të fjalës. Për to nevojitet një menaxhim i kujdesshëm që i mbron për brezat që do të vijnë dhe që njëkohësisht i hap ato për publikun me qëllim edukimi dhe kënaqësie. Për të gjetur balancën e plotë mes këtyre dy çështjeve, menaxherëve të siteve u dalin përpara me dhjetëra vështirësi të cilët ato janë të mandatuar që ti tejkalojnë. Sot ka shumë ndërveprim në mes të vendeve të ndryshme në të gjithë botën që megjithatë nxit rëndësinë e diversitetit midis tyre dhe përforcon veçoritë e tyre. Prezantimi zyrtar i karakteristikave të dallueshme të një vendi ka si qëllim forcimin e ndjenjës së përkatësisë me atë subjekt të veçantë që e dallon nga të tjerët, ndërkohë që është një pjesë e të gjithë botës. Mund të përmenden disa karakteristika të veçanta të perceptuara që mund të përdoren siç janë, një atdhe historik, simbole nga e kaluara apo edhe mjedisi natyror. Prezantimi i trashëgimisë së veçantë të një vendi lidhet me çështje të përforcimit të një identiteti të perceptuar, proceseve ekonomike dhe politike dhe nënvizon çështjet e fuqisë së shtetit në nivelin kombëtar dhe ndërkombëtar. Sitet e Trashëgimisë Kulturore Botërore që rregjistrohen në Listën e Trashëgimisë Botërore (Lista) janë site të vlerave universale të shquara në përputhje me Konventën për Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Kulturore dhe Natyrore (Konventa). Kjo konventë është një marrëveshje ndërkombëtare e miratuar në konferencën e përgjithshme të UNESCO në vitin 1972, ku shtetet anëtare që e kanë ratifikuar (ato quhen shtete palë nga Konventa) 1 mund të propozojnë site të ndryshme në këtë Listë. Sitet që përfshihen ofrojnë një mënyrë të eksplorimit të procesit dhe zbatimit të vendimeve që merren për projektimin e karakteristikave të veçanta të një shteti në arenën nderkombëtare dhe kombëtare, duke zgjeruar rëndësinë që këto destinacione mund të kenë kur ato prezantohen në arenën ndrkombëtare por duke ruajtur njëkohësisht edhe karakterin e tyre kombëtar. Duke filluar nga vitit 1978, sapo qenë hartuar dhe miratuar përkufizimet e sakta, UNESCO përfshiu 114 site në Listë. 2 1 Deri në 17 nëntor të vitit 2016, Komiteti i Trashëgimisë Botërore numëronte 1052 site në Listë, nga të cilat 814 kulturore, 203 natyrore dhe 35 mikse të shpërndara në 165 shtete palë të konventës, 2 UNESCO Megjithëse nuk ka të dhëna konkrete, mendohet se përfshirja e një siti të caktuar në Listë, sjell një rritje të menjëhershme të numrit të vizitorëve. 5

6 Qëllimi dhe objektivat e temës Qëllimi i këtij studimi është të eksplorojë ndër të tjera edhe mënyrën se si trashëgimia kulturore shqiptare shihet, trajtohet dhe administrohet nga disa institucione zyrtare të Ministrisë së Kulturës (MK) që ka detyrën e mbrojtjes dhe restaurimit të pasurive kulturore e cila ka Institutin e Monumenteve të Kulturës (IMK) që ka për detyrë restaurimin e monumenteve të kulturës por edhe Agjencinë e Shërbimit Arkeologjik (ASHA), institucion i ngarkuar me ligj për kryerjen e arkeologjisë parandaluese dhe të shpëtimit. Për qëllimet e këtij studimi, do të përmenden kryesisht pasuritë/sitet Shqiptare që janë të përfshira në listën e Konventës së UNESCO-s. 3 Shqipëria aderoi në Konventën për mbrojtjen e pasurisë botërore kulturore dhe natyrore në 8 Prill 1989, me Dekretin nr Komiteti i Trashëgimisë Botërore merr në shqyrtim propozimet e Shteteve Palë të Konventës (Shtetet) përpara se të rregjistrohet një i tillë. 5 Komiteti i Trashëgimisë Botërore ka në përbërjen e tij përfaqësues nga 21 shtete, anëtarët e tij zgjidhen nga Asambleja e Përgjithshme e Shteteve dhe këto anëtarë të zgjedhur mund të jenë pjesë e Komitetit të Trashëgimisë Botërore për 6 vjet. Komiteti i Trashëgimisë Botërore asistohet nga Këshilli Ndërkombëtar i Monumenteve dhe Siteve (ICOMOS) për çështje të trashëgimisë dhe nga Unioni Ndërkombëtar për Mbrojtjen e Natyrës (IUCN) për trashëgiminë natyrore. 6 UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) është nje agjenci e specializuar e Kombeve të Bashkuara e cila u krijua më 16 nëntor Objektivi kryesor i saj është të ndërtojë paqen në mendjet e njerëzve nëpërmjet Arsimit, Shkencave shoqerore dhe natyrore, Kulturës dhe Komunikimit. Misioni i UNESCO-s është të kontribuojë në ndërtimin e një kulture të paqes, në zhdukjen e varfërisë, në zhvillimin e qëndrueshëm dhe në dialogun ndërkulturor nëpërmjet fushave të saj të kompetencës (arsim, shkencë, kulturë dhe komunikim). Ky është një studim që merr në shqyrtim çështjen e menaxhimit dhe prezantimit të trashëgimisë kulturore, duke u përqëndruar në rolin dhe punën e institucioneve shtetërore që merren me trashëgiminë kulturore por dhe se si ato i marrin vendimet. 3 Përkufizimet e sakta të trashëgimisë kulturore dhe natyrore sikurse përcaktohen në Konventën e Trashëgimisë Botërore janë të prezantuara në tabelën I. 4 Shih fig.1, f Cleere 2011, f.520. Lista e siteve që rregjistrohen në UNESCO tashmë ka kaluar 1000 dhe vijon të rritet. 6 Khirfan 2014, f.3. Në vitin 1976 ICOMOS përgatiti një dokument që quajtur Procedurat Operacionale për zbatimin e Konventës së Trashëgimisë Botërore (Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention). Deri në vitin 2015 ky dokument i është nënshtruar më shumë se 16 rishikimeve. 6

7 Kërkimi përqëndrohet në profilin gjithëpërfshirës të qëllimeve të menaxhimit dhe prezantimit të trashëgimisë kulturore nga këto institucione të shtetit shqiptar. Mbështetur në kërkime empirike në një vend të pasur me trashëgimi kulturore por edhe me bukuri natyrore, kërkohet të hidhet dritë mbi mënyrat se si Sitet e Trashëgimisë Botërore perceptohen dhe trajtohen brenda shtetit shqiptar nga këto institucione. Studimi përshkruan rregjistrimin e tyre në Listë, praktikat për prezantimin por edhe mbrojtjen e siteve specifike, duke kërkuar të identifikojë politikat (nësa ka), nëpërmjet rregjistrimeve në Listë dhe brenda shtetit shqiptar (si administrohen në terren këtë site). Këto forma kërkimi i japin rrjedhimisht kërkuesit mundësinë për të parë se si trashëgimia, një nocion që mund të lidhet me të kaluarën, trajtohet nga një shtet modern. Procesi i menaxhimit dhe prezantimit zyrtar të trashëgimisë kulturore, kontribuon në kuptimin nga ana jonë të rëndësisë së forcimit dhe promovimit të imazheve të së kaluarës në nivelet ndërkombëtare, me përpjekjet për rregjistimin në Listë si dhe me promovimin e tyre në nivelin kombëtar, te popullsia shqiptare por dhe ajo shqipfolëse. 7 Kjo temë gjithashtu trajton principet dhe praktikat e drejtimit të politikave për prezantimin dhe menaxhimin e siteve të trashëgimisë nga pikëpamja zyrtare dhe të aktiviteteve të komunikimit që zbatohen. Identifikon dhe prezanton një përshkrim kritik të institucioneve shtetërore kur ato prezantojnë vlerat e trashëgimisë. Qëllimi është të eksplorohen dhe të shqyrtohen në mënyrë të hollësishme vlerat që mund të kenë qenë të lidhura me trashëgiminë kulturore dhe që mund të na lejojnë të bashkojmë të dhënat tona me ndërtimin dhe menaxhimin e identitetit kombëtar sikurse ai përshkruhet nëpërmjet trashëgimisë nga institucionet shtetërore. Prezantimi i pasurive kulturore është një metodë multidisiplinore që kombinon mbrojtjen e tyre dhe prezantimin. Paramentrat ekonomikë, politikë dhe socialë mund të kontribuojnë në prezantimin e tyre, dhe ky studim ka për qëllim ti identifikojë dhe përshkruajë në rastin specifik të Siteve të Trashëgimisë Botërore që janë përfshirë në Listë prej Shqipërisë. Raporti i Komisionit Botëror për Kulturën dhe Zhvillimin i UNESCO-s ka theksuar fuqimisht nevojën për kërkime ndërdisiplinore. Nevoja për kërkime ndërdisiplinore rritet sepse ka një ndërvarësi mes variableve të analizuar normalisht veçmas njëri-tjetrit 8. Prezantimi i siteve të trashëgimisë ka qenë i lidhur me vlera të cilat kushtëzohen nga interpretimet që reflektojnë të tashmen. 9 Pyetjet që ngrihen dhe që meritojnë më shumë vëmendje dhe kërkim për Sitet e Trashëgimisë Botërore të Shqipërisë, lidhen me identifikimin e koncepteve që shihen ngushtësisht me prezantimin e trashëgimisë. 7 Lafe 2011, f UNESCO 1996, f Obrien 1990, f

8 Duke zbërthyer aktivitetet e komunikimit që lidhen me prezantimin dhe mbrojtjen e Siteve të Trashëgimisë Botërore nga këto institucione shtetërore, ne përpiqemi të identifikojmë vlerat e tyre. Duke bërë këtë gjë, ne shqyrtojmë në mënyrë kritike ndërtimin dhe prezantimin e identitetit sikurse ai shihet në një shfaqje të tillë. Shtetet e reja por dhe shtetet e vjetra kërkojnë të kenë të kaluar të lashtë, thotë Gillis gjatë analizimit të simbiozës mes kujtesës dhe identitetit. 10 Cili është rasti për Shqipërinë dhe sitet e vlerave të jashtëzakonshme? Është në qëllimin e studimit të eksplorojë një set konceptesh mbi arsyet se përse ka prezantim për këto site, si është ai dhe të synojë identifikimin e faktorëve që luajnë rol për prezantimin e trashëgimisë Shqiptare sikurse tregojnë shembujt e rregjistimeve në Listë të Shqipërisë. Justifikimi i kandidimit në Listën e UNESCO-s, është një procedurë e cila mund të jetë e lidhur me çështje të fuqisë dhe pozicionit në botë. Autoritetet e ngarkuara me ligj për mbrojtjen e Siteve të Trashëgimisë Botërore marrin mbështetje ndërkombëtare për mendimet e tyre 11. Kjo mund të sjellë përfitime politike për institucionet e tjera që janë të ngarkuara me ruajtjen dhe mbrojtjen duke rritur fuqinë e tyre në funksion të zbatimit të Konventës. Një lidhje dhe marrëdhënie e ngushtë ndërmjet trashëgimisë dhe turizmit është fuqizuar më shumë nëpërmjet bashkëpunimit të UNESCO dhe Organizatës Botërore të Turizmit në nivel botëror. 12 Menaxhimi i resurseve kulturore nga institucionet shtetërore duhet të balancojë konfliktet e shpeshta që lindin midis nevojës për konservim dhe turizëm. Udhëzimet e menaxhimit por edhe dokumentet e procedurave operacionale për Sitet e Trashëgimisë Botërore kanë nënvizuar faktin se një konflikt mund të krijohet në politikat e ndjekuara, kur menaxherët e siteve kufizojnë numrin e vizitorëve me qëllim mbrojtjen e territorit dhe agjencitë dhe përfaqësuesit e turizmit kërkojnë që sitet të jenë të hapur për vizitorët. Qëllimi i kësaj teme është edhe studimi i aktiviteteve komunikuese për prezantimin e Siteve të Trashëgimisë Botërore nga institucionet shtetërore me objektiv analizën e hollësishme të procesit që zhvillohet për ndërtimin e identitetit Shqiptar sikurse ai manifestohet nëpërmjet trashëgimisë. Njëfarë tensioni është i pranishëm mes institucioneve përsa i përket prezantimit të trashëgimisë veçanërisht atyre qëndrore dhe lokale, megjithatë krahasimi i aktiviteteve midis institucioneve nuk përbën thelbin 10 Gillis 1994, f Prott 1991, f Në 13 Dhjetor 1978 Organizata Botërore e Turizmit dhe UNESCO nënshkruan një marrëveshje që synonte promovimin e turizmit kulturor dhe mbrojtjen e siteve të trashëgimisë dhe monumentet (WTO, 1985:7) Principles of Protecting and Promoting Culture for Tourism Chapter 1, 1.3, Possibilities of Co-operation. 8

9 e kërkimit. Ky studim lidhet me mënyrën se si trashëgimia shihet nga shteti Shqiptar dhe si i transmetohet popullsisë shqiptare por edhe vizitorëve të huaj nga institucionet shtetërore. Objektiv tjetër është të hulumtohet si sitet pasuri botërore e njerëzimit përkufizohen nga institucionet shtetërore, duke marrë në konsideratë faktin që ato funksionojnë në të njëjtin mjedis, dhe përse trashëgimia prezantohet në këtë mënyrë, fakt që do ta lejojë kërkuesin të identifikojë ideologjinë që pozicionohet (nëse ka një të tillë) pas prezantimit të identitetit Shqiptar sikurse perceptohet nga institucionet shtetërore. 13 Kërkimi nuk merr në shqyrtim veprimet që ndiqen prej sektorit privat. MK është pronari/politikbërësi i vetëm legjitim i monumenteve të kulturës dhe përcaktuesi i vetëm i siteve të trashëgimisë së propozohen për tu përfshirë në Listën e UNESCO-s. Në shumë shtete sitet e trashëgimisë janë nën kontroll shtetëror, sikurse është rasti i Shqipërisë 14. Agjencitë publike janë gjithashtu në rolin e prezantuesve kryesore të trashëgimisë, megjithatë, fusha e kompetencave të shtetit varion dhe trashëgimia është e organizuar dhe promovuar në mënyra të ndryshme në shtete të ndryshme 15. Edhe kur sektori publik është përgjegjës për vendimet që merren për prezantimin e trashëgimisë, fuqia e qeverisë qëndrore mund të ndryshojë nga ajo e qarqeve apo njësive të tjera vendore, të cilat mund të kenë një rol më të rëndësishëm. Ky ka qenë rasti në studime që kanë ilustruar faktin që roli i qeverisë qëndrore nuk është shumë i fortë në vendimet e marra veçanërisht kur aktivitete të komunikimit të trashëgimisë kulturore janë të përfshira, ku rajonet ose sektori privat ndërmerr prezantimin e trashëgimisë 16. Studimi nuk ka për qëllim hulumtimin e organizatave dhe stukturave të tyre në tërësi por grumbullon të dhëna që lidhen me veprimet institucionale për prezantimin e trashëgimisë. Tema vështron si institucionet shtetërore menaxhojnë por edhe se si prezantojnë trashëgiminë kulturore. Kjo rrjedhimisht sjell fokusin drejt qëllimit të kërkimit, që synon të kuptojë ose identifikojë mënyrën se si trashëgimia perceptohet nga shteti Shqiptar. IMK dhe ASHA janë disa prej institucioneve publike të ngarkuara me zbatimin e strategjive të komunikimit për prezantimin e trashëgimisë në Shqipëri. Sistemi edukativ i Ministrisë së Arsimit dhe Sportit nuk është bërë pjesë e këtij studimi sepse përqëndrohet në kategoritë e nxënësve dhe studentëve dhe nuk do të ishte e mundur të nxirreshin konkluzione se si Sitet e Trashëgimisë Botërore i prezantohen popullsisë Shqiptare në tërësi. Ky studim rreket të prezantojë ligje, akte nënligjore dhe dokumente të tjerë që mund të përforcojnë dhe justifikojnë çështjet e përmendura në 13 Lafe 2011, 20, Ashworth, McCrone et al, 1995, f Hamel et al,

10 të dhënat e siguruara dhe nuk nuk ka për qëllim të prezantojë plotësisht të gjithë legjislacionin Shqiptar në fushën e trashëgimisë kulturore. Ndërkohë që disa studime mjaft të vlefshme mbi legjislacionin ekzistues për trashëgiminë kulturore por edhe problematikat që hasen shpesh në administrimin e prezantimin e saj gjenden në botimin e Departamentit të Administratës Publike dhe Departamentit të Historisë dhe Filologjisë të Universitetit të Tiranës të vitit si dhe në botimin e parë të departamentit të Arkeologjisë dhe Trashëgimisë Kulturore (konferenca e Dhjetorit 2014). Ministria e Kulturës ka ndryshuar shpesh emërtime përpara dhe pas viteve 90-të. Por prej vitit 2005, në këtë ministri përveç kulturës u bashkua turizmi, rinia dhe sportet. Në stukturën e kësaj ministrie në vitet ka patur një drejtori të përgjithshme të turizmit dhe trashëgimisë kulturore, brenda së cilës gjendej drejtoria e trashëgimisë kulturore. Kjo drejtori dhe institucionet në varësi të saj, Drejtoritë Rajonale të Kulturës Kombëtare, Instituti i Monumenteve të Kulturës, Agjencia e Shërbimit Arkeologjik, Parku Kombëtar Butrint dhe Zyrat e Administrimit dhe Koordinimit të Parqeve Arkeologjikë kanë qenë të ngarkuara me zbatimin konkret të politikave të Drejtorisë së Trashëgimisë Kulturore në zonat që ato kishin në administrim. 18 Kur flitet për turizmin kulturor dhe çështjet e lidhura me të, që mund të jenë përtej çështjeve menaxhuese të përditshme të institucioneve, atëherë mund të lindin konflikte midis institucioneve që ndajnë përgjegjësi për ruajtjen dhe planifikimin e trashëgimisë por edhe për prezantimin e saj te popullsia shqiptare si dhe organizimin social të identitetit në zhargonin zyrtar. Nuk është në fokusin e këtij studimi analiza e detajuar e stukturës organizative e ish MTKRS së dikurshme apo edhe MK-së së sotme, IMK dhe ASHA nga të cilat janë marrë të dhënat për këtë temë përfshirë edhe një pjesë e pyetësorëve të cilët janë bërë pjesë e studimit dhe interpretimit. Instituti i parë për mbrojtjen e monumenteve është krijuar me Vendimin nr. 67, dt të Këshillit të Ministrave, mbi bazën e sektorit të restaurimit të grupit të kulturës materiale pranë Universitetit të Tiranës, i cili përkujdesej për mirëmbajtjen e monumenteve të kulturës. Në vitin 2007, me Vendim nr. 403, dt , u vendos që Institutit të Monumenteve të Kulturës ti jepet emri Gani Strazimiri, një prej themeluesve dhe drejtuesve të parë të tij. 17 Trashëgimia kulturore dhe vendi i saj në shoqërinë e sotme Shqiptare. 18 Në vijim të studimit do të ketë shtjellim të mëtejshëm për efekt të studimit të ndryshimeve strukturore dhe ligjore të sistemit të administrimit të trashëgimisë në vend. Turizmi si sektor tashmë ka kaluar pas vitit 2013 në Ministrinë e Zhvillimit Urban dhe Turizmit dhe prej fillimvitit 2015 në Ministrinë e Ekonomisë. 10

11 Agjencia e Shërbimit Arkeologjik (ASHA) është krijuar me VKM nr.724, datë Për organizimin dhe funksionimin e Agjencisë së Shërbimit Arkeologjik. Veprimtaria e saj përqendrohet në disa drejtime: Ushtrimi i veprimtarisë në fushën e mbrojtjes së vlerave kulturore që preken nga punimet ndërtuese të çdo natyre, nga planet për rregullimin e territorit, si dhe gjetjet arkeologjike rastësore. Mbikëqyrja e proceseve arkeologjike të shpëtimit në rastet kur këto kryen nga subjekte private të licencuara nga Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë (KKA). Bashkëpunimi me njësitë e qeverisjes vendore dhe Institucionet shtetërore të specializuara për mirëadministrimin dhe mbrojtjen e vlerave arkeologjike të trashëgimisë kulturore. Sitet e vlerave të jashtëzakonshme kanë rëndësi kombëtare dhe ndërkombëtare. Në këtë këndvështrim, ne paraqesim një mënyrë tjetër se si trashëgimia shihet nga shteti Shqiptar në përputhje me procesin e propozimeve për rregjistrim në Listë dhe prezantimin publik të siteve përkatëse te qytetarët Shqiptarë. Vizitat në site të trashëgimisë kulturore dhe historike janë një aspekt i rëndësishëm i turizmit vendas dhe mendohet që kanë lidhje me një perceptim të dallueshëm të trashëgimisë në një nivel më të lartë se vizitorët e huaj. Por le ti rikthehemi marrëdhënieve tona me UNESCO-n të cilat janë afatgjata dhe të frytshme. Që prej anëtarësimit tonë më 16 tetor 1958 fryma e bashkëpunimit, pavarësisht nga forma e mëparshme e regjimit, ka qenë konstante, në të katër fushat e kompetencës së Organizatës, përkatësisht arsim, shkencë, kulturë e komunikim. Megjithatë, marrëdhëniet e bashkëpunimit politik me Organizatën shënojnë një rigjallërim të mirëfilltë pas viteve 90-të. Qeveria Shqiptare kërkoi të rivendosë bashkëpunimin në një stad të ri, veçanërisht për sa i përket përftimit të ekspertizës per identifikimin dhe mbrojtjen e trashëgimisë së pasur kulturore të vendit. Në këtë kuadër Tirana zyrtare i paraqet zyrtarisht UNESCO-s dosjet e kandidaturave të Butrintit, Gjirokastrës, Beratit e Varreve të Selcës. Ka një hapësirë të madhe nga koha e krijimit të Konventës (1972) dhe ratifikimit të saj në vitin 1989 nga Shqipëria, sikurse shihet edhe nga dekreti për aderimin e Shqipërisë në konventën e UNESCO-s. Shqipëria ishte ende nën një rregjim të udhëhequr nga parimet komuniste, dhe ratifikimi në vitin 1989, vetëm sa i hapi rrugë zyrtarisht mundësisë së shtetit shqiptar të dërgonte pranë UNESCO-s propozimet e para për kandidaturat e saj. Në vitin 1992 UNESCO shpall Butrintin si Trashëgimi Botërore të Njerëzimit në Rrezik dhe ky mund të konsiderohet suksesi i parë i rëndësishëm, për sa i përket rivlerësimit të trashëgimisë sonë kombëtare në dritën e zhvillimit të qëndrueshëm dhe nxitjes së turizmit kulturor. Trazirat e vitit 1997 e vonuan edhe më tej përfshirjen e Gjirokastrës 11

12 (2005) në listë, e cila nga ana tjetër ndihmoi përfshirjen në Listë të Beratit (2008) si trashëgimi në seri me Gjirokastrën. Fig. 1. Dekreti i konventës së UNESCO (aderim 1989). Amfiteatri i Durrësit dhe Varret Ilire të Selcës së Poshtme që ndodhen prej vitit 1996 në listën paraprake të propozuar prej shtetit shqiptar, u plotësuan edhe me përfshirjen në 5 Shtator të vitit 2011 të sitit miks me emërtimin: Trashëgimia Natyrore dhe Kulturore e Rajonit të Ohrit, si dhe në Prill 2014 të qytetit antik të Apollonisë po në të njëjtën listë paraprake. Mund të thuhet se i gjithë ky proces i vlerësimit dhe promovimit të vazhdueshëm të vlerave bëhet sepse Shqipëria është një vend me diversitet kulturor të jashtëzakonshëm dhe ruajtja e veçanërisht menaxhimi i trashëgimisë sonë kulturore materiale dhe shpirterore jane priorite në vazhdimësi. Duhet theksuar se kultura jo vetëm bën pjesë në proçesin e zhvillimit të një kombi, por është edhe një sektor ekonomik i rëndësishëm. Qeveritë shqiptare kanë bërë përpjekje të vazhdueshme për forcimin e vlerave unikale të trashëgimisë kulturore materiale dhe shpirtërore të vendit tonë, veçanërisht në 12

13 kuadër të zbatimit të strategjive për zhvillimin e turizmit kulturor dhe në të mirë të zhvillimit të qëndrueshëm e dialogut ndërkulturor. Si rrjedhojë bashkëpunimi më i rëndësishëm i Shqipërisë me UNESCO-n është aktualisht në fushën e kulturës, dhe më konkretisht në mbrojtjen e trashëgimisë kulturore materiale (kulturore dhe natyrore) dhe shpirtërore, si dhe në rritjen e kapaciteteve kombëtare për zhvillimin e turizmit kulturor. UNESCO ka mbështetur të gjitha nismat e Qeverisë shqiptare për ruajtjen dhe restaurimin e siteve historike të trashëgimisë, përmes ekspertizës së vyer të organizatës dhe veçanërisht ICOMOS-it, (Këshilli Ndërkombëtar për Monumentet dhe Sitet). 19 KREU I KONCEPTI I TRASHËGIMISË KULTURORE 1.1. Influenca të rëndësishme në formulimin e identitetit Shqiptar 19 Biörnstad 1989, f

14 Ky kapitull paraqet një përshkrim të shkurtër të identitetit kombëtar Shqiptar dhe disktuton elementët thelbësorë që kanë kontribuar në themelimin e shtetit modern Shqiptar dhe kanë influencuar në përcaktimin e identitetit Shqiptar deri në ditët e sotme. Çështje kombëtare dhe ndërkombëtare janë identifikuar me të dhe vendosur në kontekstin e tyre. Duke prezantuar kontekstin nga i cili ka lindur identiteti Shqiptar, ky kapitull parashtron informacione historike që lidhen me krijimin e shtetit Shqiptar dhe të identitetit tonë. Këto informacione krijojnë shtratin e përshtatshëm për të bërë krahasime me fuqinë simbolike të Siteve të Trashëgimisë Botërore dhe kuptimit që u jepet atyre prej institucioneve shtetërore. Ministrisë së Kulturës, Agjencisë Kombëtare të Turizmit e Institutit të Monumenteve të Kulturës. Një nga civilizimet më të hershme të Ballkanit ishin edhe Ilirët. Nga fundi i mijëvjeçarit të dytë dhe fillimi i mijëvjeçarit të parë para krishtit, fiset e Ilirëve të Jugut kishin themeluar disa vendbanime në majat e kodrave dhe kishin fortifikuar disa prej tyre 20 si Gajtani (Shkodër), Tren (Korçë) dhe Kalivo (Sarandë). 21 Në ditët e sotme paraardhësit e Shqiptarëve janë ilirët, kjo është një tezë e konfirmuar arkeologjikisht dhe mbështetur fuqimisht nga studiuesit shqiptarë dhe të huaj. Gjuha shqipe është folur prej shumë shekujsh, shumë përpara krijimit të shtetit shqiptar, ndërsa ilirishtja është edhe më e hershme. 22 Nëpërmjet ushtrimit të kontrollit shtetëror pas luftës së dytë botërore, linguistët dhe filologët shqiptarë e lidhën gjuhën shqipe me gjuhën e zhdukur të ilirëve. 23 Nuk janë të paktë autorët që e konsiderojnë Ilirinë si pika e ndarjes mes të njohurës dhe të panjohurës. 24 Pararoja e lëvizjes për autonomi (Lidhja e Prizrenit, 1878) dhe asaj për pavarësi kombëtare në vitin 1912, ishin intelektualët që kontribuan duke sjellë jo vetëm idetë perëndimore pranë popullit shqiptar të etur për çlirim e zhvillim, por edhe metodat e punës për atë që dë të ishte shteti i ardhshëm shqiptar. Fakti që shumica e intelektualëve shqiptarë nuk ishin rezidentë në territoret shqiptare i lejoi ata të merrnin pjesë në aktivitete jo detyrimisht brenda kufijve të perandorisë Osmane. E kaluara e shqiptarëve, luftërat e Gjergj Kastrioti Skënderbeut e prijësave të tjerë u ringjallën duke formuluar dhe rizgjuar identitetin kombëtar shqiptar Prendi 1970, f Shiko Islami et al. 1985, f.24; Korkuti 1971; 1976 dhe 1982b; Islami dhe Ceka 1965; Prendi 1993, f Wilkes 1992, f Galaty-Watkinson 2006, f Wallace 1998, f FESH, f

15 Mund të përmendim shumë shoqëri atdhetare e kulturore por edhe politike të cilat me aktivitetin e tyre evokonin të kaluarën historike të shqiptarëve. Shoqëria Bashkimi (1899), një shoqëri gjuhësore e letrare e themeluar në Shkodër, synoi të hartonte alfabetin e parë të shqipes me shkronja latine, duke botuar shumë libra për të përhapur dijet e njohuritë. 26 Shoqëria Besa-Besën (1907) në SHBA, punoi për bashkimin e Shqiptarëve në luftën për liri e pavarësi. Këtë e organizata të tjera më të mëdha e më të vogla u mbështetën përherë në të kaluarën historike e lashtësinë e autoktonisë në trojet shqiptare. Gjuha shqipe nga ana tjetër ka luajtur një rol parësor sikurse është përmendur edhe më lart në lidhjen e fortë mes trojeve shqiptare, veçanërisht gjuha e shkruar, që u bë një mjet që adresonte idetë dhe ndjenjat e komunitetit shqipfolës. Vetë gjuha shqipe ka kaluar nëpër një process dhe ka evoluar përgjatë dy periudhave të mëdha, ajo parakombëtare (shek. XVI deri në fillimin e shek. XIX) dhe periudha kombëtare që nis me gjysmën e parë të shek.xix dhe vjen deri në ditët tona. 27 Si një gjuhë e familjes indoeuropiane, ajo formon një degë më vete dhe nuk rrjedh prej asnjërës nga gjuhët e sotme të saj. Origjina e gjuhës shqipe është një problem i vështirë për t u trajtuar përfundimisht, pasi të dhënat për gjuhët e lashta të Ballkanit prej të cilave mund ta ketë burimin shqiptja janë tepër të varfra. 28 Dy janë tezat kryesore për prejardhjen e saj, teza ilire dhe teza trake. Më e argumentuar nga ana historike dhe gjuhësore është teza sipas të cilëve Shqiptarët janë pasardhës të Ilirëve dhe shqiptja pasardhëse e ilirishtes. Madje, një argument i fortë në mbështjetje të kësaj teze është edhe fakti se të dhënat arkeologjike dhe të dhënat e tjera të kulturës materiale e shpirtërore dëshmojnë se ka vijimësi kulturore nga Ilirët te Shqiptarët. 29 Në këtë pikë duhet të nënvizojmë faktin që intelektualët që përpunuan ide nacionaliste nuk kishin interesa direkte në nacionalizëm. Ata i promovuan idetë e kombit por nuk qenë kërkues fuqie sipas Smith 30. Ajo çka diskutohej mes intelektualëve ishte kriza e identitetit në të cilën ato u përfshinë për shkak të lidhjeve të shoqërisë me konceptet abstrakte të fesë në njërën anë dhe të racionalitetit të ligjit në të cilin duhej të mbështetej shteti sipas parimeve perëndimore në anën tjetër 31. Ajo që u diskutua për intelektualët ishte kriza e identitetit në të cilën ato u përfshinë për shkak të lidhjeve të shoqërisë me konceptet abstrakte të fesë në njërën anë dhe të racionalitetit të ligjit nën të cilin duhet të mbështet një shtet, sipas parimeve perëndimore Ibid., f Ibid., f Ibid., Ibid., Smith 1991, f Ibid., f Ibid., f

16 Në trevat shqiptare, ndjenja e të kaluarës historike, ajo e luftës kundër osmanëve, u forcua dhe evokua me kalimin e kohës, aq sa për Skënderbeun u botuan me dhjetëra libra në gjuhë të ndryshme. Shqiptarët vijonin të vendosnin për të porsalindurit e tyre emra figurash historike. Lidhjet me të kaluarën e ndritur vijuan të përdoren si elementë që përcaktonin identitetin Shqiptar që nuk është vetëm një fenomen shqiptar. 33 Në pjesën tjetër të këtij seksioni, do të prezantohet shkurtimisht ndryshimi midis kombeve etnikë dhe territorialë, dhe si ato krahasohen me Shqipërinë. Ky shtjellim do të mundësojë vendosjen e Shqipërisë midis lindjes dhe perëndimit në përputhje me kushtet socio-ekonomike. Territoret e bashkuara nën ligje administrative u krijuan në Perëndim gjatë shekujve XV-XVIII pas kr., dhe i dhanë hov përdorimit të ekspertizës teknike për rritjen e burimeve ekonomike për territorin nën kontroll shtetëror nëpërmjet shtetit burokratik që funksiononte nën racionalitetin e ligjit. Këto territore ishin të bashkuara nën kontrollin e një elite lokale dhe një fati ekonomik të përbashkët 34. Kjo gjendje ishte në kundërshtim me bujqit dhe vijoi të përjetësojë situatën e krijuar ku shteti zëvendësoi kishën dhe synoi krijimin e qytetarëve të barabartë nga njerëz të klasave dhe rajoneve të ndryshme. Ky stil perëndimor shteti vuri theksin në sovranitetin e entitetit territorial që kufizohej dhe delimitohej sikurse është komuniteti imagjinar i Anderson 35. Këto territore ishin që bashkuara nën ligje dhe institucione ligjore duke ofruar një praktikë të zakonshme për të gjithë anëtarët pa përjashtim. Në këtë mënyrë, shtetësia (identiteti ligjor) u lind prej ligjeve dhe institucioneve të përbashkëta 36. Solidariteti dhe pjesëmarrja politike u ofruan njerëzve të drejta pjesëmarrje dhe detyrime duke i diferencuar ata nga të tjerët, pra të huajt, një sens përfshirje dhe përjashtimi që është i rëndësishëm në përkufizimin e komunitetit të qytetarëve 37. Ky model perëndimor nuk mund të lindte në lindje, dhe veçanërisht në perandorinë Osmane ku homogjenizimi kulturor ishte i paimagjinueshëm dhe ku ekzistonte pamundësia e sistemit osman për lejimin e përzjerjes mes popullsive. Smith argumenton 38 se fati për këto popullsi të lindjes vinte nga farkëtimi i (njerëzve influencialë ose intelektualë) ndjenjave nëpërmjet lidhjeve farefisnore, fesë, traditave dhe zakoneve që u përdorën më tej për mobilizimin kombëtar dhe politik. 33 Hobsbawn Smith, 1986, f Anderson 1991, f Smith, 1986, f Ibid., f Ibid., f

17 Sipas konceptit perëndimor të kombit, theksi vihet në territorin ku njerëzit kanë jetuar për disa breza në vijimësi (edhe nëse nuk është toka e origjinës përfundimtare), me institucione rregullatore të përbashkëta (ato mund të jenë shumë të centralizuara ose të dizenjuara të mbrojnë rajonet dhe të kenë ligje që rregullojnë jetën e komuniteteve), dhe mbajtjen e barazisë mes njerëzve. Formimi i identitetit në një këndvështrim të tillë kërkon një kulturë publike të gjerë që të prezantohet dhe të përhapet nëpërmjet agjensive të popullarizimit social, ose thënë ndryshe të sistemit publik të edukimit dhe mas-medias. 39 Në Shqipëri, sikurse në vende të tjera të Europës Lindore, lindi një model i ri jo perëndimor, i karakterizuar nga theksi mbi prejardhjen ndërkohë që gjuha dhe traditat formojnë elementët etnikë të kombit. Megjithëse modeli territorial dhe ai etnik i kombit konsiderohen si rivalë, ka elementë të përbashkët, sikurse territori historik, kultura publike e gjerë, të drejta ligjore të përbashkëta, detyra për anëtarët e komunitetit që ekzistojnë në të dy modelet. Shqipëria është njohur ndërkombëtarisht si një vend ku banorët janë pasardhës së Ilirëve. Në këtë kuptim pranohet se si parardhës të Ilirëve, ne kemi trashëguar një pasuri arkeologjike të konsiderueshme. Udhëtarët europianë kanë kaluar në territoret e Shqipërisë së sotme për të parë nga afër monumentet dhe qendrat antike të njohura që nga antikiteti. Krijimi i identitetit shqiptar lidhet me rilindjen e rrënjëve perëndimore në civilizimin e lashtë Ilir, ku paraardhësit e dikurshëm të Shqiptarëve kishin dhënë kontributin e tyre në rajonin e Mesdheut. Si e tillë Shqipëria kërkoi të merrte ndihmë nga fuqitë e mëdha nëpërmjet evokimit të një të kaluare perëndimore. Nga ana tjetër, përpjekjet e para për të vërtetuar vijimësi dhe lidhje nga e kaluara janë debatuar apo analizuar nga studiuesit shqiptarë dhe të huaj. Disa pohuan që Shqiptarët e sotëm nuk kishin lidhje me Ilirët që dikur banonin në këto treva ndërkohë që të tjerë insistuan për të kundërtën. Jo të vogla ishin problemet të cilat u krijuan me përpjekjet e Greqisë me Megali Idea (ideja e madhe), proces gjatë të cilit ky shtet kërkonte të promovonte një trashëgimi duale të tijën, atë të Helenizmit dhe Bizantizmit 40. Kjo ide synonte të bashkonte territore që dikur perceptoheshin që i takonin perandorisë Bizantine 41. Prej shekullit të XV-të, kishte një interes të madh të qarqeve të koleksionistëve, historianëve dhe aristokratëve që filluan të interesohen për territoret e Shqipërisë së sotme në një përpjekje romantike për të takuar të kaluarën. 42 Janë për tu përmendur veçanërisht gërmimet arkeologjike të Luigi Maria Ugolini në Finiq dhe më pas Butrint dhe gërmimet e Leon Rey në Apolloni 43 qytete që sot janë shndërruar në simbole 39 Ibid., f Ibid., f.187; Smith 1999, f Obolensky 2000, f Martin 2006, f Rey

18 kombëtare dhe ndërkombëtare dhe japin të dhëna mbi periudhat e civilizimeve. 44 Në këtë mënyrë ne mund të përkujtojmë historinë tonë kombëtare. Ashtu sikurse gjatë shekullit të 20-të midis Greqisë dhe Maqedonisë filluan të dalin konflikte në pah 45, u kuptua qartë që gërmimet shtetërore të mbështetura fuqishëm nga qeveria greke në Vergina, dikur e njohur si Aegae, e cila mendohet të ketë qenë kryeqyteti i mbretërisë Maqedonase ishin të orientuara për të zbuluar dhe prezantuar një kulturë Helene. Gërmimet e zhvilluara nga Manolis Andronicos, mendohet se kanë zbuluar një varr i cili mund ti përkasë FILIPIT II, babait të Aleksandrit të Madh. 46 Në rastin e Verginës, disa studiues kanë kundërshtuar pretendimet e Andronicos 47, i cila na lejon të argumentojmë relativitetin që ekziston për përcaktimin e trashëgimisë dhe rrjedhimisht për identitetin që manifestohet nëpërmjet trashëgimisë, e cila nga ana tjetër merr një kuptim të veçantë për shkak të rëndësisë që i është dhënë të kaluarës në përkufizimin e identitetit Shqiptar. Ky shembull u përmend për të bërë një krahasim me realitetin shqiptar të përpara viteve 1990-të, kur arkeologjia totalisht nën kontrollin shtetëror, synonte krijimin e një identiteti shqiptar duke financuar gërmimet arkeologjike dhe kërkimet historike. 48 Ilirët, origjina dhe zhvillimi i tyre janë parë si një element thelbësor i identitetit kombëtar duke i trajtuar gjithnjë si popullsi të civilizuara dhe jo si barbarë. 49 Si në shumë vende mesdhetare, historia e Shqipërisë mund të përshkruhet nëpërmjet një numri të madh monumentesh, në mënyrë të veçantë ato arkeologjike. 50 Gjatë periudhës së diktaturës komuniste arkeologët shqiptarë, ashtu sikurse përshkruan Muzafer Korkuti, një nga arkeologët më të shquar shqiptarë dhe kryetar i Akademisë së Shkencave, u sponsorizuan fuqishëm nga shteti për kryerjen e gërmimeve në të gjithë territorin e vendit. 51 Kjo situatë është gati e njëjtë me sponsorizimin shtetëror të periudhës së para mbarimit të luftës së dytë botërore në Gjermani ku politika e ditës ishte vërtetimi i ngulimeve gjermanike në bazë të kulturës materiale. 52 Në dekadat e fundit të gjithë kemi arritur të kuptojmë që arkeologjia dhe arkeologët mund të jenë dhe shpesh kanë qenë formuar e edukuar për ti shërbyer shtetit. Në fakt, tani në përgjithësi ne kuptojmë efektet e thella që ideologjitë politike kanë patur në kuptimin tonë së të kaluarës dhe e kundërta. Gjithashtu, me këtë gjë shumë arkeologë do të ishin dakort, që një marrëdhënie midis politikës dhe arkeologjisë zhvillohet në 44 Martin 2006, f Pettifer 1992, f Silberman 1989, f Ibid., f Veseli 2006, f Islami 1998, f Galaty-Watkinson 2006, f Korkuti, M., dhe K.M. Petruso 1993, f Galaty-Watkinson 2006, f.9; Arnold 1990, f

19 çdo shtet, pavarësisht nga rrethana të ndryshme politike dhe ekonomike që mund të ekzistojnë. 53 Neve na duket gjithsesi, që marrëdhënia midis politikës dhe arkeologjisë është më e fuqishme, në situatat e një diktature totalitare, në rastet kur një diktator kërkon të krijojë dhe legjitimojë ideologji të reja të mbështetura nga shteti, shpesh, por jo gjithnjë, duke u kundërshtuar nga populli. Diktatorët për një kohë të gjatë e kanë kuptuar rëndësinë ideologjike të së kaluarës dhe janë përpjekur të përdorin arkeologjinë si një vegël politike. Si në shumë vende të tjera mesdhetare, historia e trazuar e Shqipërisë, zbulohet nga vendbanime arkeologjike të ruajtura mjaft mirë. Thjesht, asnjë nuk mund të mohojë konkluzionin që shqiptarët kanë qenë për shumë kohë të ekzistencës së tyre, subjekt i synuar për dominim prej romakëve, bizantinëve, venecianëve, normanëve, otomanëve, austriakëve, italianëve, nazistëve, grekëve dhe serbëve. Në vend që ta hidhte poshtë këtë histori, Hoxha e mbështeti, duke e përdorur për të argumentuar rëndësinë e një qeverie autoritare, të centralizuar, një politike të jashtme ksenofobike dhe një ushtrie të fortë. 54 Hoxha gjithashtu theksoi etnogjenezën autoktone të Shqiptarëve, duke i çuar gjurmët e tyre te Ilirët e lashtë. Me insistimin e tij, linguistët shqiptare dhe filologët e lidhën gjuhën shqiptare, si asnjë gjuhë tjetër në Evropë, me gjuhën e zhdukur të Ilirëve. Financime të mëdha ju dhanë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, veçanërisht për kërkime në fushën e arkeologjisë ilire. Rrjedhimisht u ndërtua një model, i mbështetur dhe përforcuar nga qeverisja e kohës, që bënte të qartë se paraardhësit e shqiptarëve të sotëm, kishin patur kohë më parë një kulturë unike, dhe ajo që është më e rëndësishme, kishin kontrolluar një territor të gjerë. Nën rregjimin komunist, arkeologët shqiptarë e gjetën veten e tyre në një pozicion të vështirë. U duhej të ndiqnin vijën e partisë, ose të rrezikonin dënime nga sistemi i kohës. Në të njëjtën kohë, arkeologet qenë ndër shqiptaret e paktë që kishin luksin e të udhëtuarit jashtë shtetit të tyre (për në shtete te tjera komuniste, por edhe në perëndim). Kriza politike e fundit të viteve 80-të dhe fillimit të viteve 90-të pa edhe fundin e garancive financiare dhe intelektuale të periudhes së pasluftës për arkeologët. Megjithatë, ndërkohë që një ekonomi e re politike u zhvillua në Shqipëri, politikanët (disa prej tyre arkeologë) kuptuan se ndikimi i rregjimit të Hoxhës në të kaluarën ishte në fakt i dobishëm. Meqënëse, kishte për qëllim të ndihmonte në ndërtimin e një 53 Galaty L. Michael 2011, f Augustinos 1989, f.24. Në të gjitha shtetet Ballkanike, sapo u konsoliduan pas krijimit të tyre, filloi krijimi i arkivave dhe institucioneve për ruajtjen dhe promovimin e të shkuarës. Rasti i Shqipërisë i bashkohet fqinjëve të saj në këtë këndvështrim. 19

20 identiteti kombëtar shqiptar, mund ti shërbente të njëjtit qëllim në një demokraci kapitaliste sikurse kishte bërë në një diktaturë komuniste. Gjithsesi, në një mjedis të rrezikshëm të Ballkanit post-komunist, ndërtimi i një identiteti kombëtar mund të rrëshkasë drejt një nacionalizmi dhe thirrjeve për zgjerim territorial. 55 Eksperienca shqiptare e arkeologjisë nën diktaturën totalitare mund të shërbejë si një rast studimi për vështirësitë e krijimit të një sistemi arkeologjik kombëtar posttotalitar pa i zmadhuar mitologjitë arkeologjike që fillimisht janë përdorur për të mbështetur idelologji politike nacionaliste. 56 Ndodh gjithashtu në shtete post-totalitare, që tani janë demokraci, që periudha e diktaturës mund të shihet me njëfarë nostalgjie, madje edhe krenari. Sot, arkeologët shqiptare, varen në një shkallë të gjerë prej mbështetjes së huaj (amerikane, angleze, franceze, italiane etj.) për të organizuar projekte të një shkalle të gjerë. Kjo, sigurisht, ka krijuar për një pjesë të madhe të arkeologëve shqiptare një ndjenjë përhumbjeje: humbje e kontrollit mbi kërkimet dhe interpretimet e të kaluarës së tyre. Për disa arkeologë shqiptarë, në vitet e fundit ka patur njëfarë tërheqje, dhe një kthim drejt kërkimeve të centralizuara që ata kishin zhvilluar gjatë kohës përpara viteve 90-të. Përshembull, dhe për të ilustruar sadopak çfarë kemi përmendur më lart në këtë pjesë të punimit, ekspozita Albanien: Schatze aus dem Land der Skipetaren në vitin 1988 në Gjermani tregon për kujdesin e shtetit për të prezantuar një Shqipëri, pasardhëse të Ilirëve. Ajo ka qenë dhe mbetet realisht ekspozita më e organizuar shtetërore jashtë vendit, pavarësisht se ka patur edhe ekspozita të tjera pas viteve 90-të e në shekullin e 21-të në vende si Austria, Italia e Kosova. Por le të kthehemi te ajo që mund të përkufizohet si forcat e jashtme. Forcat e jashtme (të huajt) kanë shërbyer për fuqizimin e ideologjisë nacionaliste, luftës për pavarësi, përcaktimit të kufijve në Ballkan, shkëmbimeve të popullsive nëpërmjet traktateve ndërkombëtare. 57 Një element tjetër që bashkoi shoqërinë shqiptare në prezencë të një rreziku të jashtëm ishte pushtimi italian i vitit Megjithë prezencën e forcave ushtarake italiane dhe më pas gjermane, partia komuniste u zhvillua si pjesë e lëvizjes për rezistencë ndaj pushtuesve të huaj, dhe synonte të balanconte diferencat që ekzistonin në shoqëri, pabarazitë sociale dhe ekonomike. Por mbarimi i luftës dhe shpallja e pavarësisë solli dominimin e partisë komuniste dhe përkon pikërisht me kohën e shpalljes së doktrinës së Trumanit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ku përcaktohej se cilat ushtri do të çarmatoseshin pas luftës së 55 Kohl, P.L., Kozelsky, M., Ben-Yehuda, N. 2007, f Kamberi 1993, f Kitromilides 1989, f Nacionalizmi në Ballkan, pohon Kitromilides, ka qenë një nga forcat më të fuqishme, për të mos thënë ndoshta më shkatërrimtare që ka gdhendur historinë e kësaj zone në shekullin e 19-të dhe 20-të. 20

21 dytë botërore dhe cilat do të merrnin fuqi politike. Përpjekjet e para të Shteteve të Bashkuara për të fuqizuar rolin e forcave demokratike në vend dështuan dhe kjo solli tërheqjen e tyre nga Shqipëria, sikurse edhe të britanikëve. 58 Identiteti kulturor i Shqipërisë përcaktohet njëkohësisht nga të huajt si dhe banorët vendas si pjesë e trashëgimisë iliro-arbërore. Smith ka nënvizuar se identitete kombëtare 59 dhe aspiratat nacionaliste duhet të kërkohen në organizata ndërkombëtare. Kjo është një çështje shumë e lidhur me mënyrën se si Shqipëria ka qenë e lidhur me civilizimin e lashtë ilir në arenën ndërkombëtare, si një vend ku ky civilizim u zhvillua krahas atij grek dhe romak. Njihet nga historiografia shqiptare, si shtet, pikërisht formacioni i përqëndruar nën udhëheqjen e Gjergj Kastriot Skënderbeut, ku si bërthamë e parë për krijimin e tij shërbeu principata e Kastriotëve. 60 Seksioni vijues shqyrton në mënyrë kritike procesin e përshtatjes së shtetit me kombin sikurse u zhvillua brenda shoqërisë shqiptare ku ndryshimet sociale dhe politikat ndërkombëtare kanë sjellë konflikt. Nëpërmjet këtij procesi të shqyrtimit të historisë, synohet të tregohet se si traditat e hershme dhe të vona (megjithëse në shumë raste jo të përputhshme me njëra-tjetrën), janë bashkuar për të krijuar profilin e Shqipërisë Trashëgimia kulturore dhe administrimi ligjor Menaxhimi i trashëgimisë arkeologjike ka të bëjë me organizimin, legjislacionin, aktivitetet dhe strukturën e edukimit arkeologjik ku trashëgimia prezantohet. Që prej krijimit të atij që mund të konsiderohet dokument historik dhe që i përket periudhës së perandorisë otomane (viti 1889), me emërtimin Rregullorja e brendshme për rregullimin e muzeut mbretëror, kanë kaluar plot 126 vjet. Mund të thuhet lehtësisht se në këtë periudhë relativisht të gjatë kohore dhe që përfshin shekujt XIX-XXI, legjislacioni shqiptar për trashëgiminë kulturore ka evoluar dhe shtuar në raport me legjislacionin botëror të fushës. Për të vijuar sadopak me historikun e krijimit e zbatimit të legjislacionit shqiptar në fushën e trashëgimisë, mund të përmendim qarkoren e vitit 1922 të Ministrisë së Arsimit të kohës lidhur me ruajtjen dhe mbrojtjen e pasurive të luajtshme dhe të paluajtshme, e cila pasohet në 1929 me dekret-ligjin për monumentet kombëtare. Do të duhej të vinte çlirimi i Shqipërisë, dhe në vitet që pasuan pas ekspeditave të shumta përnjohëse dhe propozimeve përkatëse drejtuar organeve vendimmarrëse, 58 FESH f Smith 1991, f FESH, f

22 miratohet dekreti 568, dt Mbi mbrojtjen e monumenteve të kulturës dhe sendeve të rralla duke shënuar një tjetër hap shumë të rëndësishëm në fushën e mbrojtjes së monumenteve. Ky dekret do të shfuqizohej më pas nga Dekreti Nr. 4874, datë Për mbrojtjen e monumenteve kulturore e historike dhe pasurive natyrale të rralla, i cili në nenin 1 sanksiononte që Monumentet kulturale e historike, të luajtshme dhe të paluajtshme si dhe sendet ose pasuritë natyrale të rralla, që kanë vlerë për kulturën dhe historinë vihen nën mbrojtje të shtetit. Në vitin 1974 vjen vendimi i rradhës me nr. 229 i Këshillit të Ministrave Mbi gjurmimin dhe vënien në mbrojtje të ndërtimeve popullore vendim i cili i hapi rrugën një serie aktesh nënligjore për shpalljen në mbrojtje të shtetit të një serie monumentesh kulture në të githë territorin e Shqipërisë. Për tu shënuar, veçoj edhe një nga aktet më themelore të periudhës së para viteve 90- të, dokumentin e miratuar në me emërtesë Kritere për restaurimin e monumenteve të kulturore të arkitekturës dhe arteve. 61 Periudha e pas viteve 90-të, u karakterizua nga zhvillime të vrullshme, si në aspektin ligjor por edhe në terren, sepse një shumicë e madhe objektesh tashmë filluan të bien pre e zhvillimeve të pakontrolluara e dëmtimeve dhe forma të reja ligjore ishin të nevojshme për mbrojtjen e tyre. Si rrjedhim, Ligji Nr. 7867, dt Për mbrojtjen e pasurisë kulturore të luajtshme dhe të paluajtshme, u bë dokumenti themelor ligjor për gati 10 vjet në fushën e trashëgimisë. Ky ligj, e shtriu funksionimin e tij deri në vitin 2003 kur u miratua edhe ligji aktual nr. 9048, dt Për trashëgiminë kulturore (i ndryshuar në vitin 2006 dhe vitin 2008). 62 Është gjerësisht e pranuar mes studiuesve e profesionistëve të fushës së trashëgimisë që ligji aktual i trashëgimisë krahasuar me ligjet që kanë qenë në fuqi përpara tij, është një ligj gjithëpërfshirës. 63 Por, problematikat nuk kanë munguar dhe nevoja për përmirësim në disa drejtime ka ardhur duke u shtuar. Përmendim këtu nevojën për më shumë saktësi në mënyrën e përcaktimit të zonave arkeologjike dhe qendrave historike, strukturat e administrimit të trashëgimisë kulturore, por edhe masat për mbrojtjen më të mirë të vlerave kulturore. 64 Ka gjithnjë politikë në vendimmarrje, dhe si e tillë, nocioni i çfarë përbën trashëgiminë lidhet me politikën dhe ushtrimin e fuqisë 65. Rrjedhimisht kufizimet e imponuara nga politika duhet të merren në konsideratë kur prezantohet trashëgimia. 61 Riza 2007, f Aktualisht ky ligj është në proces rishikimi që prej vitit 2013, dhe në datë 15 nëntor 2016 qarkulloi edhe drafti i parë zyrtar nga Ministria e Kulturës i një projektligji të ri. 63 Xhaja 2011, f Ibid., f Heron 1992, f

23 Pra, kur flasim për Listën e UNESCO-s, ajo ekziston si një mundësi për shtetet që të prezantojnë trashëgiminë e tyre në botë. Një kandidim i suksesshëm i Listë, rrit vlerat për vendin që ka kryer kandidimin sepse trashëgimia konsiderohet si e një vlere universale dhe si pjesë e familjes së kulturave. Sigurisht, kërkohet gjithnjë që të gjithë përfaqësuesit e shteteve palë në Konvetën e Trashëgimisë Botërore të respektojnë trashëgiminë natyrore dhe kulturore të shteteve të tjera. Deklaratat e pranuara nga Komiteti i Trashëgimisë Botërore në Asambletë e Përgjithshme ku ka patur përmendje të një obligimi të tillë të shteteve në rast lufte dhe konflikti të armatosur, tregojnë që çështjet politike dhe ato të trashëgimisë botërore janë të lidhura ngushtësisht me njëra-tjetrën. Studimet në fushën e turizmit kulturor duhet ti referohen ndikimit të mjedisit politik në interpretimin që i bëhet trashëgimisë, që lidhen me çështjet e fuqisë së vendimmarrjes dhe elementëve përkatës që prezantohen nëpërmjet një ideologjia specifike. Përdorimi i trashëgimisë mund të përdoret edhe si një element negocimi në fushata politike. Trashëgimia arkeologjike është pjesë e përgjegjësisë së shtetit në shumë vende dhe ruajtja dhe mbrojtja e kujtesës i shërben qëllimeve politike dhe historike 66. Politikat kulturore përbëjnë një shtyllë të fuqishme të politikave të jashtme. Në një deklaratë të viteve 90, qeveria Kanadeze e listonte mbrojtjen e vlerave të saj kulturore si një nga tre elementët e politikës së saj të jashtme 67. Qeveritë e vendeve të ndryshme e kuptojnë rëndësinë e mbrojtjes dhe ruajtjes së trashëgimisë si pjesë të identitetit kulturor. Qeveria Shqiptare gjatë vitit 2013, i kushtoi një rëndësi të veçantë artit dhe kulturës së bashku me trashëgiminë kulturore, duke krijuar pas shumë vitesh një ministri të dedikuar për kulturën dhe duke shpalosur një program ambicioz prej 16 pikash i cili parashtron veprimet e aksionet konkrete edhe në lëmin e trashëgimisë kulturore për periudhën Në pikën 11 të këtij programi synohet rishikimi i kuadrit ligjor, një çështje të cilën në këtë temë i dedikohet një hapësirë më e detajuar në kreun II. 68 Programi i Trashëgimisë Kulturore Informacionet nga sistemi dhe raportimet në media nga ky sektor flasin jo aq për një sistem krejt të gabuar sesa për një abuzim të frikshëm të sistemit, për një neglizhencë 66 Kristiansen 1989, f.27; Miraj, L. & Zeqo, M UNESCO 1996, f Në këtë nënkapitull autori synon, pas një analize të gjendjes së legjislacionit ekzistues të fushës dhe nevojave që ka trashëgimia kulturore, të sugjerojë një projektligj, miratimi i të cilit mund të përmirësojë gjendjen faktike të trashëgimisë, mbrojtjen por edhe restaurimin e saj. 23

24 dhe zvarritje të menaxhimit në të gjitha instancat, devijime dhe shkelje të ligjit nga njerëz brenda sistemit, që e kanë keqpërdorur me dashje ose prej paaftësisë. Pikërisht për këto arsye, trashëgimia kulturore ka nevojë për një vizion afatgjatë zhvillimi në përputhje me detyrat dhe për korrektim në përputhje me vizionin e ri. Për këtë duhet kryer menjëherë diagnostikimi i detajuar dhe fizik i gjendjes së trashëgimisë kulturore në të gjithë territorin. Vetëm pas një analize të thelluar faktike, institucionale dhe ligjore mund të vazhdohet me plane zhvillimi afatgjata. Ky vizion do të shprehet në: 1) përgatitjen e një strategjie kombëtare, duke përfshirë të gjithë aktorët e fushës; 2) ristrukturimin e burimeve njerëzore sipas kompetencave të tyre konkurrenciale; 3) riorganizimin e zyrave rajonale dhe të rrjetit kombëtar të muzeve; 4) përditësimin e rregullt dhe rigoroz të listës, si dhe verifikimin e statusit të monumenteve të shpallura dhe atyre të propozuara për heqje nga lista; 5) përpilimin e një harte risku për të gjitha monumentet e veçanta, por edhe për qendrat historike dhe parqet arkeologjike; 6) përkufizimin më të saktë të kompetencave dhe të funksioneve të institucioneve të rrjetit; 7) rishikimin e hierarkisë së institucioneve qendrore dhe këshillave kombëtare që ekzistojnë brenda sistemit të trashëgimisë kulturore dhe riorganizimin e të gjitha procedurave të vendimmarrjes së tyre; 8) rishikimin në një dritë më të qartë ligjore të kushteve në të cilat janë dhënë në përdorim objektet e trashëgimisë kulturore; 9) ngritjen e një grupi të posaçëm pune për shqyrtimin e të gjitha rekomandimeve të Komitetit të Trashëgimisë Botërore dhe përgatitjen e një plani veprimi energjik, në përputhje me skadencat e dhëna nga UNESCO, e cila e ka futur Shqipërinë në një periudhë dyvjeçare prove për ruajtjen e statusit të mbrojtur nga UNESCO për Gjirokastrën dhe Beratin; 10) ndërtimin e një strategjie të re koordinimi dhe monitorimi të projekteve me donatorët në parqet arkeologjike dhe qendrat historike; në bashkëpunim me ta do të zhvillohen partneritetet PP për rijetësimin kulturor e social të tyre, duke garantuar transparencë, monitorim dhe mbrojtje e restaurim të qendrave të trashëgimisë kulturore; 11) përmirësimin e kuadrit ligjor për trashëgiminë kulturore; 12) verifikimin e denoncimeve të bëra në media lidhur me dëmtimet e trashëgimisë kulturore, në bashkëpunim me policinë e shtetit, si dhe ndjekjen me rreptësi të të gjitha ngjarjeve; hartimin e një marrëveshjeje për të specifikuar mekanizmat e represionit kundër krimit mbi trashëgiminë kulturore, për të trajnuar njësi speciale të policisë në mbrojtje të trashëgimisë kulturore; 13) organizimin e fushatave sensibilizuese, në bashkëpunim me shoqërinë civile dhe median, për mbrojtjen e monumenteve të kulturës nëpërmjet denoncimeve me telefon dhe me foto në linjë e në media; 14) frymën e tërësishme të MK, si në qendrat arkeologjike edhe në rrjetin e muzeve, ku modeli i parë do të fillojë me Muzeun Historik Kombëtar, i cili do të kthehet në një 24

25 qendër të gjallë aktivitetesh për nxënësit dhe të rinjtë duke forcuar rolin e vet edukativ me vlerat kombëtare, me njohjen e historisë, me shijet estetike dhe me qëndrimet qytetare; 15) rivlerësimin e trashëgimisë kulturore jomateriale, e harruar deri sot, që do të shërbejë jo vetëm si një rigjallërim i jetës kulturore dhe sociale në të gjithë territorin, por edhe si një bazë e bashkëpunimit kulturor ndërkufitar dhe ndërajonal, i cili do të jetë prioritar për MK; 16) ndërtimin e një plani për restaurimin dhe rijetësimin e disa monumenteve të rëndësishme të trashëgimisë së vonët historike, si piramida, Teatri i Kukullave dhe Teatri Kombëtar. Gjithmonë ka një prezencë simbolike të pejsazhit monumental që përfshin elementë të traditës, miteve, fesë, vazhdimësisë sikurse edhe aspekteve politike dhe nacionaliste dhe këto vlera lidhen me ndjenjat emocionale të njerëzve për vende të caktuara 69. Shembulli i Polonisë, i njohur gjerësisht mund të përdoret si model për të ilustruar që vende të caktuara bartin një simbolikë të veçantë për popullsinë e një zone. Polonia, menjëherë pas luftës së dytë botërore, rindërtoi godinat që kishin rëndësi kombëtare të shkatërruara nga betejat, që lidheshin edhe me çështje të identitetit kombëtar 70. Qendra historike e Varshavës u përfshi në listën e trashëgimisë botërore në vitin Shembuj të ngjashëm mund të gjenden në vende të tjera, sikurse ka qenë shembja e qendrave parakoloniale në Kajron mesjetare. Ky vendim nënkupton që trashëgimia nuk funksionoi si një burim identiteti, duke qenë se lidhja që u bë ishte me epokën koloniale 71. Vlera sociale e një burimi të trashëgimisë botërore lidhet ngushtësisht me aktivitetet tradicionale që lejojnë përfshirjen e tërësisë së burimeve kulturore dhe jo vetëm, në jetën e zonës ku ato ndodhen. Familjarizmi i banorëve me këto vlera dhe lidhja e tyre me trashëgiminë e një vendi të caktuar është e rëndësishme, në mënyrë që ato të kenë identitet kulturor dhe të ruajnë në vijimësi sensin e tyre të të qenit unik. Në ditët e sotme, sensi i origjinës dhe vendit demonstron identitetin e një popullsie dhe mund të nxisë vëmendjen për mirëmbajtjen e ruajtjen e saj 72. Objektet fetare përbëjnë një shembull të vendeve që janë të përfshira në jetën e përditshme të njerëzve. Si rrjedhim vlera sociale e një vendi të trashëgimisë mund të nxisë një sens të përkatësisë ndaj tij. Projektet e zhvilluara në qendra të trashëgimisë botërore, sikurse janë planifikimi urban, restaurimet apo planet e mirëmbajtjes, kanë për qëllim të përfshijnë elementët e trashëgimisë kulturore në mjedisin që ato ndodhen me synim marrjen e roleve funksionale. Parqet arkeologjike dhe qendrat historike ku ka një ndërveprim të madh 69 Feilden & Jokilehto Ashworth & Turbridge 1990, f UNESCO 1996, f Feilden & Jokilehto

26 mes mjedisit dhe monumenteve por edhe banorëve, janë vendet më të përshtatshme për aktivitete të cilat përfshijnë këto destinacione në jetën e banorëve. Trashëgimia kulturore materiale ka mjaft elementë që e bëjnë atë të përshtatshme për të nxitur ndërgjegjësimin e njerëzve për identitetin historik të përbashkët 73. Zonat e monumentet arkeologjikë përbëjnë një burim të dhënash i cili përdoret për të ofruar një lidhje materiale mes të kaluarës dhe të tashmes si dhe një kujtesë historike për një popullsi të caktuar. Kujtesa mund të ruhet në ato objekte të trashëgimisë material që janë të prekshme dhe të dukshme. Ndërtesat janë pjesë e rëndësishme e kësaj kujtese që i kalohet brezave të ardhshëm dhe që jep informacion për të kaluarën e njerëzimit. Një territor historik, kujtesa historike dhe mitet e traditat e përbashkëta, një kulturë e përbashkët, ekonomi dhe të drejta e detyrime të përbashkëta perceptohen dhe njihen si pjesë të identitetit kombëtar të një popullsie 74. Një komb nuk mund të ekzistojë i vetëm, por si pjesë e një sistemi që përmbledh në vetvete një tërësi kombesh, ku secili prej tyre perceptohet si unik. Nacionalizmi përcaktohet sipas Smith 75 si një lëvizje ideologjike për të arritur dhe mbajtur autonominë, unitetin dhe identitetin për një popullsi që shihet prej disa prej anëtarëve të saj si një komb i formuar ose potencial. Fjalët arritje dhe mbajtje nënkuptojnë rolin që ka nacionalizmi me kalimin e kohës dhe nuk i referohen vetëm lëvizjeve nacionaliste. Janë të shumtë studiuesit 76 që duke ju referuar nacionalizmit, ka nënvizuar se ai mund të përdoret edhe për çështje të interesit kolektiv siç është identiteti kombëtar. Marketimi i së shkuarës mund të ketë edhe arësye tregtare por edhe nocione të kombësisë dhe përkatësisë 77. Turizmi kulturor përdor simbole historike të një kombi për të tërhequr dhe zgjuar interesin e turistëve. Pra, konceptet e kombit dhe identitetit kombëtar mund të paraqiten te publiku, madje, vetë trashëgimia kulturore e një populli mund të forcohet nga turizmi. Studime të zhvilluara në shtete të ndryshme ku ka patur përfshirje në listën e trashëgimisë kulturore të siteve të tyre, tregojnë se identiteti kombëtar, i mbështetur në elementë politikë ose fetarë, zona natyrore apo objekte kulturore, forcohet nëpërmjet kandidimit në Listën e Trashëgimisë Kulturore Herrman 1989, f.35. Herrman gjithashtu nënvizon se një rol të rëndësishëm ruajtjen dhe përdorimin e trashëgimisë kulturore luan kërkimi shkencor, i cili synon pasurimin e të dhënave për identitetin kombëtar. 74 Sigurisht identiteti përkufizohet dhe përcaktohet në mënyrë të veçantë për çdo popullsi, sepse trashëgimia e lidhur me burimet natyrore apo kulturore mund të përdoret për të diferencuar një vend nga një vend tjetër. 75 Smith 1991, f Schlesinger 1987, f Evans-Pritchard D., 1993, f Carlisle, 1998; Shackley,

27 Përforcimi i simboleve të identitetit kombëtar mund të bëhet nëpërmjet prezantimit të tyre të publiku. Gjithmonë ka një përzierje mes turizmit, arkeologjisë dhe kombit sepse nacionalizimi identifikohet nëpërmjvet siteve dhe gjetjeve arkeologjike, i promovon ato nëpërmjet turimit që është burim të ardhurash për shtetin dhe subjektet private dhe shërben si një mjet për të përhapur dhe shpërndarë më tej dallimet e simboleve dhe të destinacioneve të vendit te të tjerët. 79 Industria turistike i përdor mitet si simbole kolektive dhe këto mite ndihmojnë në perceptimin e identitetit kombëtar nga imagjinata e vizitorëve 80. Ekziston mundësia që pjesë të mëdha që prezantimit të një shteti ose kombi të shpiken ose ndryshohen. Ndjenjat kombëtare e marrin rëndësinë e tyre nga një tërësi faktorësh sikurse janë gjuha dhe feja që mund të jenë pika lidhëse me identitetin 81. Sot është mjaft e përhapur praktika e përgatitjes së përshkrimeve të monumenteve të ndryshme nga studiues të fushës të cilët shpeshherë nuk i japin hapësirë shpjegimeve për lidhjen me fenë që mund të ketë një monument, sesa aspekteve të tij arkitektonike dhe vendosjes në një pejsazh të caktuar. Kjo shpesh mund të shpjerë edhe në përplasje mes përfaqësuesve politikë të shtetit dhe atyre fetarë lidhur me menaxhimin e këtyre destinacioneve. 82 Elementët politikë dhe kulturorë janë të rëndësishëm për prezantimin dhe mbrojtjen e identitetit. Monumentet janë pjesë e identitetit kombëtar dhe si të tillë ofrojnë garanci për vazhdimësinë e jetës në një territor të caktuar si dhe përkatësisë 83. Megjithatë, ka gjithmonë një përzgjedhje në mënyrën se si trashëgimia prezantohet dhe interpretohet që është e aplikueshme edhe në rastet e Qendrave të Trashëgimisë Botërore 84. Duke patur parasysh rastet e Qendrave Shqiptare të Trashëgimisë Botërore, synimi në këtë studim është se si përkufizohen ato nga ana e institucioneve shtetërore, dhe se si këto site vendosen në aktivitetet e institucioneve shtetërore. Roli i intelektualëve është i rëndësishëm në përzgjedhjen e elementëve që merren për tu promovuar nga një shtet, sepse roli i tyre është kritik edhe në njohjen e identitetit kombëtar. Ato mund të vendosin për ato elementë të cilët kanë ose bartin një sens të vazhdimësisë së përbashkët Terzić et al 2014, f Palmer, 1999, f UNESCO 1996, f Shqipëria gëzon një klimë shumë të mirë në këtë aspekt, por sigurisht më shumë punë duhet të bëhet përsa i përket informacionit të strukturuar dhe të paraqitur te publiku vendas apo i huaj. 83 Feilden & Jokilehto 2010, f Ibid., f Smith, 1996, f

28 Hall ka përmendur se janë proceset politike ato që dominojnë më shumë turizmin ndërkohë që shumë vëmendje i është kushtuar nevojave financiare në të gjithë globin 86. Kërkimet akademike që lidhen me influencën që kanë ndërhyrjet politike në interpretimin e trashëgimisë dhe turizëm kanë patur pak zhvillim i cili lidhet me mosinteresimin e qeverive për të pranuar që turizmi ka aspektin e vet politik 87. Është Hall ai të argumenton se lidhja e turizmit me politikën është e prekshme, veçanërisht në zona specifike të cilat kanë zhvilluar një infrastrukturë të përshtatshme dhe kanë atraksione. Sigurisht nuk është në synimin e këtij studimi të nxjerrë të dhëna për elementë specifikë socialë të konsumit të trashëgimisë, por nuk duhet të harrojmë se janë zyrtarët shqiptarë ato që vendosin se çfarë ka vlerë për tu prezantuar për publikun. Synim mbetet shqyrtimi i mënyrës se si institucionet shtetërore vlerësojnë trashëgiminë e cila përzgjidhet për tu prezantuar, në mënyrë të veçantë ajo që i përket qendrave të trashëgimisë botërore. Ndryshimet sociale dhe ekonomike kanë ekzistuar që prej krijimit të shtetit Shqiptar për shkak të interesave të ngushta të pronarëve të mëdhenj, apo vendasve dhe intelektualëve që kishin studiuar në Perëndim që nuk inkurajonin zëvendësimin e besimit te komuniteti me besimin të shteti. Standartizimi kulturor erdhi nëpërmjet sistemit të edukimit dhe atij ushtarak si proces i brendshëm i ndërtimit të shtetit. Ushtria ka kryer një rol homogjenizues social duke lëvizur njerëz nga një rajon i vendit në tjetrin duke tentuar të realizonte sensin e komunitetit imagjinar me një mëmëdhe të prekshëm që ka kufij dhe që shtrihet përtej fshtatit apo qytetit nga ku kishin origjinën ushtarët. Sistemi i edukimit u jepte individëve mundësinë të imagjinonin veten e tyre se i përkisnin një komuniteti më të gjerë kombëtar që ndan të njëjtat ide dhe të njëjtën kulturë. Përveç shkollimit dhe ushtrisë, bashkëekzistenca fetare u kultivua nga pavarësia e vendit në 1912, si një element që do të diferenconte shqiptarët veçanërisht nga osmanët, ku diferencimi në shoqëri bëhej mbi baza fetare. Theks i veçantë iu vendos ekzistencës së një gjuhe të përbashkët mes shqiptarëve duke qenë se gjuha ishte një instrument i komunikimit të ideve të komunitetit, për të dhënë mesazhe, ide dhe informacione duke inkurajuar njerëzit e një komuniteti të caktuar të identifikojnë njëri-tjetrin. Ndjenja kombëtare mund të prezantohet dhe kultivohet nga një mekanizëm politik, kulturor ose fetar, por ka nevojë për përforcim të vazhdueshëm. Në rastin e Shqipërisë, bashkëjetesës fetare dhe unifikimit gjuhësor ju dhanë hapësira të veçanta në fazat e para të konsolidimit të shtetit modern. Pas periudhës së luftës së dytë botërore, Shqipëria u përfshi nga një militarizëm i theksuar dhe motoja e ushtrisë ishte mbrojtja e atdheut, detyrë mbi detyrat. Sikurse 86 Hall 1994, f Hall & McArthur 1992, f

29 vihet re, theksi u vu në mbrojtjen e atdheut, i cili identifikohej me tokën e të parëve. Gjatë kësaj periudhe, qeveria e kohës synoi të fuqizonte rregjimin e vet duke kapitalizuar dhe nxjerrë në pah ato momente historike që kishin shërbyer më parë për hedhjen e themeleve të shtetit shqiptar. Çështja e gjuhës që mbështetej në ndryshimin midis gjuhës ideale dhe asaj që flitej realisht dhe dialektet e saj u ringrit sërish. Në Kuvendin e Parë të Studimeve Ilire (1972), më shumë se 500 pjesëmarrës të fushave të ndryshme si historia, arkeologjia, gjuhësia e etnologjia u bënë pjesë e diskutimeve për një temë mjat të veçantë, për ilirët dhe gjenezën e Shqipëtarëve. 88 Kuvendi i Dytë i Studimeve Ilire (1985) përpunoi më tej tematikën mbi ilirët dhe origjinën e tyre si dhe qytetërimin dhe trashëgiminë. Ky ishte një hap përpara në çështjen e etnogjenezës ilire ku objekt kryesor i referateve shkencore u bë periudha kohore e shekujve V-I para kr., dhe veçanërisht kërkimet në qendrat urbane të Ilirisë. 89 Krahas këtyre zhvillimeve, mori përparësi edhe teza gjuhësore. Në vitin 1972, u krye njësimi i normës letrare kombëtare në Kongresin e Drejtshkrimit. 90 Ky kongres nxorri përfundimet e e një diskutimi që kishte nisur prej vitit 1967 lidhur me drejtshkrimin. 91 Është një fakt i mirëpranuar se kongresi i drejtshkrimit pati efekt të fortë në forcimin e njësisë shpirtërore kombëtare. 92 Madje, pas viteve 90-të, përdorimi i standartit të kongresit të drejtshkrimit gjeti zbatim edhe në botimet e teksteve fetare, që deri atëherë ishin të ndaluara. Çështja e gjuhës mund të lidhet teorikisht me çështjen më të gjerë të përfshirjes së Shqipërisë në Europë, atje ku shteti do të ofronte gjithçka që kishte trashëguar nga ilirët e lashtë. Një gjuhë që kishte një origjinë të lashtë ishte ajo çfarë kërkohej. Theksi mbi sovranitetin dhe unitetin e një shteti nën shtetin modern Perëndimor del në pah nëpërmjet prezencës së qeverisë qendrore që ka agjentët e saj dhe të emëruarit/zgjedhurit që rekuktojnë fragmentarizimin rajonal dhe nuk çon drejt ultraautoritarizmit ekstrem. Studimi i Smith-it (1999), argumenton rolin e fatit kombëtar dhe misionit kombëtar që janë koncepte që ekzistojnë në besime fetare dhe argumentohet që ato janë pjesë të sekularizmit nacionalist. Nacionalizmi sekularist mund të mbështetet në një besim të caktuar gjatë misionit kombëtar 93. Atëherë, misioni kombëtar ka për qëllim të krijojë dhe ruajë një komb të veçantë, të bashkuar dhe autonom dhe fati i 88 FESH f Ibid., f Ibid., f Ibid., f Ibid.,f Smith 1999, f

30 këtij kombi është të bëjë të gjitha përpjekjet për të ruajtur një dallueshmëri dhe unikalitet për aq kohë sa anëtarët e kombit duan të mbajnë të gjallë ndjenjën komunitare 94. Në Europën Lindore nacionalizmi ka qenë pro-fetar (sepse një rëndësi e madhe i është dhënë elementëve kulturore dhe fesë). 95 Studimi i Smith (1999) argumenton në një nivel teorik se nacionalizmi sekularist mund të bazohet në misionin kombëtar në mite dhe legjenda të vjetra. Për më tepër, sensi i fatit dhe të ardhmes të një komuniteti, sipas Smith 96 nuk përcaktohet nga shteti por nga nacionalizmi sekularist që kërkon të kultivojë dhe mbrojë vlerat e tij. Një mënyrë për të parë një aktivitet të tillë nga shteti është të përpiqesh të argumentosh për një paracaktim sikurse thotë edhe Herzfeld 97, i cili nuk i merr në konsideratë ndryshimet në shoqëri, e trajton shoqërinë si homogjene dhe lë shumë pak hapësirë për nivele të shumëfishta interpretimi në lidhje me përcaktimin e identitetit. Që prej krijimit të shtetit të parë modern shqiptar, qeveria ka qenë aktori i vetëm për çështjet kombëtare dhe aktivitetet vendim-marrëse të shtetit. Sistemet burokratike të qeverisjes janë sjellë si modele të perëndimit që në qeverinë e parë të Ismail Qemalit. Ngritja dhe krijimi i një shteti qëndror të centralizuar mund të kontribuojë që idetë të përhapen nën një kulture edukuese të përbashkët. Ideja nacionaliste që u kultivua nga shteti 98, sikurse është përmendur në seksionet e mëparshme, kishte për qëllim të bashkonte forcat e ndara brenda kufijve të shtetit burokratik për arritjen e qëllimeve të jashtme të shtetit dhe krijoi bazat për centralizimin e pushtetit dhe zgjerimit të kontrollit mbi çështjet kombëtare. Burokracia është përcaktuar si organizatë në të cilën ka disa përgjegjësi që u janë shpërndarë zyrtarëve bazuar në shkallët e hierarkisë që mund të ushtrojnë presion në shkallët më të ulëta të hierarkisë për realizimin e detyrave nëpërmjet ekzistencës së procedurave specifike, dokumentave të shkruar sikurse janë ligjet, të cilat japin kornizën e kodit të sjelljes për një orzanizëm të tillë. Nëpërmjet legjitimimit të gardianëve të kombit, kërkohet të gjendet një lidhje mes të dyjave. Kjo në njërën anë fuqizon shtetin dhe funksionin e tij burokratik dhe në anën tjetër përcillen përfaqësimet e identitetit kombëtar Ibid., f Breuilly 1996, f Smith Herzfeld Kitromilides 1989, f.149. Origjinat e nacionalizmit militant Ballkanik shtrihen në periudhën e rilindjes kombëtare dhe përqëndrohen në fund të shek. 18-të dhe fillim të shek. 19-të. 99 Smith 1991, f

31 Herzfeld argumenton se praktikat e shteteve burokratike synojnë në përforcimin dhe fiksimin e një identiteti thelbësor ndërkohë që ato pretendojnë që identiteti është monolit dhe i fiksuar. Origjina historike dhe sensi i vazhdimësisë racore pretendohen nga ideologjia e shtetit që nuk merr në konsideratë kontekstin sipas të cilit një person mund të ketë një identitet në një situatë dhe një tjetër në një situatë tjetër 100. Në të kundërt, sipas idelologjisë nacionaliste, homogjeniteti pretendohet për të gjithë ato që i përkasin kombit. Shqipëria është në kryqëzim mes Lindjes dhe Perëndimit jo vetëm gjeografikisht por edhe në nivel konceptual. Perëndimi predikon varësinë ndaj racionalitetit dhe koncepti Lindor i kombit argumenton në favor të besnikërisë në lidhjet familjare, dhe sistemi burokratik shqiptar i funksionimit të shtetit mbështetet në elementë konstrastues. Do të ishte e gabuar nëse do të pretendohej që Shqipëria ka elementë vetëm nga perëndimi ose vetëm nga lindja. Mjedisi specifik i Shqipërisë me vlerat tradicionale të shoqërisë shqiptare dhe atyre të trashëguara nga një periudhë gati 500 vjeçare nën pushtimin Osman, nuk mund të lejonin demokracinë parlamentare të funksiononte në një nivel liberal, rrjedhimisht janë krijuar tensione ndërmjet formave demokratike dhe sjelljeve dhe praktikave tradicionale. Monarkia absolute, parlamentarizmi dhe rregjimet diktatoriale kanë qenë raste të njohura dhe provuara në botën perëndimore dhe ky ka qenë cikli i cili ka prekur edhe Shqipërinë, ku pavarësisht solidariteti i familjes shqiptare mbijeton si njësia bazë sociale. Rregjimet në Shqipëri që kanë injoruar realitetin thelbësor të jetës në Shqipëri ose që kanë tentuar ti shtypin ato kanë përfundur në njohjen e tyre dhe në përballje me to. Por si zhvillohet kultivimi i interesit të përbashkët? Duke përdorur elementë dhe simbole që janë të kuptueshme nga anëtarët, shteti synon të marrë besnikërinë e tyre. Duke qenë se Sitet e Trashëgimisë Botërore janë të prekshme dhe simbole materiale e jo abstrakte, mund të përpiqemi të kuptojmë fuqinë e këtyre siteve. Atyre u jepet kuptim nëpërmjet prezantimit, një kuptim i cili informohet nga e sotmja dhe që lidhet me vlerat politike, ekonomike, sociale dhe edukative sikurse shqyrtohet në kapitujt vijues. Nëse marrim shembuj nga territori shqiptar me fokus të veçantë parqet arkeologjike, Sebastiano Tusës përveç Butrintit dhe Apollonisë parqet e tjera arkeologjike nuk mund të quhen të tilla pasi aty mungojnë disa karakteristika të rëndësishme, shumë të nevojshme siç janë sasia e mjaftueshme e monumenteve të zbuluara deri tani dhe të dukshëm, aksesi i lehtë, infrastruktura turistike (kafé, restorante, dyqane dhe mundësi akomodimi afër) si dhe mbështetja nga aktorët kryesorë Herzfeld 1992, f Tusa 2010, f

32 Cilësia e shërbimeve brenda parqeve arkeologjike ka nevojë për përmirësim. Cilësia duhet monitoruar duke ushtruar kontrolle të shpeshta cilësie që mund të kryhen nga agjenci te tjera. Duhet që biletat të jenë elektronike në mënyrë që të shmangen abuzimet dhe të sigurohen statistika të shpejta dhe korrekte për frekuencën e vizitorëve 102. Një aspekt tjetër i rëndësishëm duhet patur parasysh gjatë menaxhimit të parkut arkeologjik, kudo që ai mund të ndodhet: furnizmi me energji elektrike. Bota po ecën me shpejtësi drejt shfrytëzimit të të ashtuquajturave energji alternative. Dihet tashmë se si teknologjia po ecën shumë shpejt dhe po sjell shumë inovacione në sisteme të ndryshme prodhimi të energjisë, përveç atyre tradicionale si nafta apo qymyri i drurit, etj. Sot kemi një inovacion real në prodhimin e energjive alternative Evoluimi i konceptit të trashëgimisë Një kërkim lidhur me prezantimin e trashëgimisë prej organizatave burokratike do të na lejojë të shqyrtojmë në mënyrë kritike fuqinë e simboleve që lidhen me identitetin dhe hamendësimet për ndërtimin e këtij identiteti. Ky studim merr në konsideratë rolin që luajnë proceset historike në mënyrën se si organizatat shtetërore prezantojnë kuptimin e Siteve të Trashëgimisë Botërore. Rasti i Siteve të Trashëgimisë Botërore na jep një mënyrë për të analizuar institucionet burokratike dhe proceset që përvijohen brenda tyre përsa i përket prezantimit të Siteve të Trashëgimisë Botërore dhe për të lidhur këto veprime me diskutimin zyrtar të nacionalitetit dhe çështjes së ndërtimit social të identitetit, ku të dhënat interpretohen duke marrë parasysh kontekstin social dhe ekonomik Shqiptar që prezantohet në këtë nënkapitull. Qendra e Trashëgimisë Botërore e UNESCO-s e përkufizon trashëgiminë si diçka që vjen nga e kaluara, me të cilën jetojmë sot dhe që ja kalojmë gjeneratave të tjera. 104 Në dekadat e fundit, koncepti i publikut për trashëgiminë ka tejkaluar monumentet e famshme, muzetë e mëdhenj apo edhe pejsazhet mahnitëse. Vendet e trashëgimisë që sot u prezantohen turistëve përfshijnë site arkeologjike, qendra historike apo fetare, vepra industriale apo ushtarake, fushëbeteja historike apo vende të dënimit e burgimit. Qendrat e braktisura historike rigjallërohen dhe përdoren për funksione të reja, por 102 Ibid., f.11. Prej këtij rekomandimi të Tusës, Parku i Butrintit ka përftuar nga sistemi i biletarisë elektronike, sikurse edhe janë në proces iniciativa të tjera për parqe arkeologjike dhe pajisjen e tyre me biletari elektronike. Muzeu Kombëtar tashmë është gjithashtu i pajisur me nje sistem elektronik të emetimit të biletave. 103 Ibid., f

33 edhe monumentet e memorialet shtojnë vlerat për vizitorët. Vendet e trashëgimisë natyrore gjithnjë e më tepër po bëhen të aksesueshme nga publiku, sikurse ndërtesat e shekullit të 20-të po kthehen kudo në atraksione. Ndërkohë turizmi nënkupton konsumimin e eksperiencave dhe produkteve. Për të lehtesuar këtë konsumim, lehtësia e vizitës në sitet e trashëgimisë kulturore dhe natyrore duhet të ndihmohet nëpërmjet zhvillimit të produkteve të turizmit sikurse janë transporti apo edhe programet interpretuese. Turizmi i mbështetur në vlerat e trashëgimisë së një rajoni ose destinacioni lidhet me karakterin unik të rajonit ose vendit. Është pikërisht identiteti i trashëgimisë ose tërheqja që ofron një vend që marketohet dhe prezantohet, e ndjekur nga produkte turizmi u mundësojnë vizitorëve të shijojnë sa më mirë vizitën e tyre. Vendet e trashëgimisë që kanë potencialin të lehtësojnë zhvillimin e produkteve turistike kanë një sërë aspektesh të përbashkëta. Ato janë interesante ose unike dhe tregojnë një ngjarje/histori të caktuar Njihen përtej trashëgimisë së komunitetit Ato përdoren për tu promovuar dhe prezantuar te publiku Kanë një reputacion të vendosur ose potencial të tipit duhen vizituar patjetër Janë të aksesueshme dhe mund të menaxhohen për të thithur vizita pa efekte negative Turistët mund të eksplorojnë vendin dhe të përfshihen në nivel personal gjatë vizitës Japin një eksperiencë turistike me cilësi dhe autenticitet. Por cili është perceptimi i monumenteve dhe cili është roli i nocioneve vlerë dhe rëndësi? Prej fundit të luftës së II botërore, mund të themi se kanë dalë në pah tre tema specifike: - Monumenti si pjesë e pejsazhit - Çështje lokale të menaxhimit të trashëgimisë - Identifikimi i trashëgimisë botërore. Historikisht monumentet jetonin dhe vdisnin në pejsazhin e tyre. Pa përjashtim jeta në monumente dhe rreth tyre vijon edhe sot kudo në botë, Shqipëria nuk bën aspak përjashtim. Njerëzit punojnë tokën, ndërtojnë qytete, fshatra dhe shtëpi, vizitojnë por edhe jetojnë në monumente. Kuptimi i pejsazhit duke përfshirë edhe arkitekturën vernakulare por edhe trashëgiminë industriale 105 do të thotë se banorët që jetojnë në këto kontekste duhet të kenë një rol pjesëmarrës në menaxhimin dhe përdorimin, sepse më pas ato do të vijojnë të jetojnë aty dhe të përballen me pasojat e konservimit. 105 E vlerësuar sot nga profesionistët dhe amatorët si aset me vlerë në trashëgimi. 33

34 Nocioni rëndësi është përdorur në dokumenta si Burra Charter 106 në Australi por më shumë në hapësirat Amerikane dhe Britanike të studimeve, kryesisht si një term i përdorur në arkeologji. Në fillim të viteve 90-të me shtimin e përdorimit të fjalës ndodhi edhe mbivendosja me nocionin vlerë. Tashmë kushdo e kishte kuptuar që jo çdo gjë prej së shkuarës mund ose duhet të shpëtohej. Prej këtij momenti në kohë, nocioni rëndësi është bërë sinonim i planeve të menaxhimit. Por nuk është e lehtë në rastin e Beratit, apo edhe Gjirokastrës si shembuj më të drejtpërdrejtë që të zhvillosh pa ndryshuar pejsazhin apo edhe elementë të rëndësishëm të vlerave autentike të vetë sitit. Si duhet të veprohet në këto raste? Përgjigjja vjen sigurisht nëpërmjet planeve të menaxhimit të cilat përgatiten për të qenë elastike por dhe me qëllime specifike e të matshme për të mirën e qendrës historike apo zonës arkeologjike. Përcaktimi dhe dhënia ndërkohë e statusit trashëgimi botërore e njerëzimit-unesco i shtoi debatet mbi vlerën. Dalja për herë të parë e termit outstanding universal value/vlerë e jashtëzakonshme universale (viti 1972), solli edhe prishjen e balancës e barazisë mes siteve e vlerave të tyre në rang botëror. Disa shtete patën më shumë site të përfshira në listë, në kurriz të shteteve të tjera që kishin më pak ose aspak, ndoshta sepse koncepti i vlerave universale nuk u perceptua si i tillë. Turizmi kulturor shihet prej si sektori më premtues në industrinë e madhe botërore të turizmit. Agjencia Ndërkombëtare Suedeze e Zhvillimit (SIDA), pohon se trashëgimia kulturore është furnizuesi më i madh me gjak i turizmit. 107 Ekspertët e fushës argumentojnë se trashëgimia kulturore është faktori i cili ka rigjallëruar produktin turistik. Por si gjithnjë, ka debat për balancën delikate mes konsumit turistik dhe konservimit të trashëgimisë, dhe ky debat është aktual sot dhe i shprehur gjerësisht në konferenca shkencore në mbarë botën. Një shembull mjaft i mirë ilustrues është sesi rregjistrimi në Listën e Trashëgimisë Botërore të disa siteve nga një rregjistrim dikur për qëllime konservimi dhe mbrojtjeje, sot është kthyer në një garë ku shtetet konkurrojnë të motivuar edhe ekonomikisht. Pra, duke patur parasysh se rregjistrimi në listë sjell pashmangshmërisht interes për vizitueshmëri, kjo rrit mundësitë e zhvillimit ekonomik të një siti dhe të një shteti. Çdo shoqëri e zhvilluar apo në zhvillim, mund të aplikojë vlerat kulturore me qëllim arritjen e ndërtimit të një turizmi të qëndrueshëm dhe me zgjidhje praktike. 106 ICOMOS SIDA

35 Vlera sociale e trashëgimisë Vlera ekonomike e trashëgimisë Qëndrueshmëria e trashëgimisë Vlera politike e trashëgimisë Vlera sociale e trashëgimisë Tabela I. Qëndrueshmëria e trashëgimisë kulturore Vlerat sociale të trashëgimisë (vlerësimi i të kaluarës dhe konsiderimi i saj si element qëndror në identitetin njerëzor). Vlerat ekonomike të trashëgimisë (identiteti njerëzor). Vlerat politike të trashëgimisë (diskutimi mbi aspektet e trashëgimisë që janë të ruajtura dhe si të zhvillohen më tej). Qëndrueshmëria e trashëgimisë-turizmi i qëndrueshëm (duhet synuar krijimi dhe promovimi i vlerave të qenësishme sociale që mund të jenë të qëndrueshme në çdo rrethanë e mjedis) Lidhja e trashëgimisë dhe turizmit Ky nënkapitull shqyrton lidhjen mes trashëgimisë dhe turizmit dhe argumentohet se vlerat që lidhen me trashëgiminë kulturore mund të influencojnë mënyrën se si ajo prezantohet. Konteksti socio-historik i siteve të trashëgimisë të kandiduara në Listë ka të bëjë me vendime që merren nga këshilla kombëtare për trashëgiminë specifike që prezantohet. Pra, prezantimi i trashëgimisë mund të mos zhvillohet me qëllim për të demonstruar kushtet në të cilat është zhvilluar por interpretimet që mund të jenë të kushtëzuara nga gjykimet e sotme. 108 Lidhja e trashëgimisë me vlerat ekonomike, edukative, politike dhe sociale është trajtuar lidhur me Sitet e Trashëgimisë Botërore dhe se si nocionet e trashëgimisë dhe nacionalizmit përzihen me njëri-tjetrin. Ky 108 Obrien 1990, f

36 studim përqëndrohet në qytetet e Butrintit, Gjirokastrës dhe Beratit, pjesë e trashëgimisë botërore të njerëzimit. Trashëgimia është një fushë e gjerë që përfshin shumë aspekte dhe kuptime që variojnë. Natyra, rrënojat arkeologjike, prehistoria, feja, ndërtesat, traditat, gjuha dhe folklori simbolizojnë të gjitha të kaluarën dhe janë me vlera të padiskutueshme për tu mbrojtur për brezat e ardhshëm. Kjo trashëgimi, e cila në vetvete është e shumëllojshme, mund të dallohet nëpërmjet ndarjeve si materiale dhe shpirtërore, fizike ose sociale. Trashëgimia mund të lidhet si koncept me atë që është trashëguar dhe të bartur deri në ditët e sotme. Ka një dallim midis trashëgimisë dhe historisë dhe mënyrës se si interpretimet e sotme mund të çojnë drejt gjykimeve mbi vlerat specifike të interpretimit të së kaluarës, atje ku historia bashkohet me ngjarjet. Në këtë mënyrë trashëgimia duhet të eksplorohet, sepse ka momente ku ajo dhe historia nuk mund të dallohen nga njëra-tjetra dhe ato përdoren ti japin formë një bashkësie kolektive me një të kaluar të perceptuar. Koncepti i turizmit kulturor gjithnjë evoluon. Në periudhën e mesit të shekullit 19-të, turizmi gjerësisht etiketohej si praktika e të udhëtuarit me qëllim studimin e artit dhe kulturës. Në shekullin e 20-të, tregtarët e praktikuan turizmin si një formë të njohjes së vendeve që vizitonin dhe sot e shohim të shprehur nëpërmjet miliona udhëtarëve të cilët me mjete të ndryshme transporti kryejnë vizita në destinacione të ndryshme duke u bërë pjesë e turizmit kulturor. Të gjitha shoqëritë njerëzore i shkatërrojnë vlerat e tyre. Por, sigurisht një pjesë e tyre ruhen për të ardhmen, sepse është në natyrën njerëzore të ruajmë dhe mbrojmë një pjesëz të asaj të përfaqëson të kaluarën tonë. 109 Ne ruajmë atë që përbën vlerë për shoqërinë e sotme. Menaxhimi i trashëgimisë gjithnjë e më shumë e vendos theksin në çështje të ekonomisë apo zhvillimit, ndjeshmërive fetare dhe pashmangshmërisht rolit të trashëgimisë në formimin e identitetit. Sipas Feilden & Jokilehto (2010, 13), Tendenca e sotme është që trashëgimia kulturore të kuptohet sa më shumë në tërësinë e saj, si diçka që përmban të gjitha shenjat që dokumentojnë aktivitetet dhe arritjet e qenieve njerëzore në rrjedhën e kohës. Kriteret e përcaktuara në Procedurat Operacionale për zbatimin e Konventës së Trashëgimisë Botërore sipas të cilës sitet e trashëgimisë kulturore mund të rregjistrohen në Listë 110, vijojnë në Tabelën II. Tabela II. 109 Hodder 2010, f WHC. 13/01 July 2013, Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention. 36

37 Kriteret për vlerësimin e vlerave të jashtëzakonshme universale. (i) represent a masterpiece of human creative genius; (i) përfaqëson një vepër madhore të krijimtarisë dhe gjenialitetit njerëzor (ii) exhibit an important interchange of (ii) përfaqëson një shkëmbim të human values, over a span of time or within rëndësishëm të vlerave njerëzore, në një a cultural area of the world, on periudhë kohe ose zone kulturore të botës, developments in architecture or technology, në zhvillime në arkitekturë ose teknologji, monumental arts, town-planning or arte monumentaëe, planifikimin urban ose landscape design; dizajnin e pejsazhit; (iii) bear a unique or at least exceptional testimony to a cultural tradition or to a civilization which is living or which has disappeared; (iv) be an outstanding example of a type of building, architectural or technological ensemble or landscape which illustrates (a) significant stage(s) in human history; (v) be an outstanding example of a traditional human settlement, land-use, or sea-use which is representative of a culture (or cultures), or human interaction with the environment especially when it has become vulnerable under the impact of irreversible change; (vi) be directly or tangibly associated with events or living traditions, with ideas, or with beliefs, with artistic and literary works of outstanding universal significance. (The Committee considers that this criterion should preferably be used in conjunction with other criteria) ; (vii) contain superlative natural phenomena or areas of exceptional natural beauty and aesthetic importance; (viii) be outstanding examples representing major stages of earth's history, including the record of life, significant on-going geological processes in the development of landforms, or significant geomorphic or physiographic features; (iii) bart një dëshmi unike ose të paktën të jashtëzakonshme të një tradite kulturore ose të një civilizimi që jeton ose që është zhdukur; (iv) të jetë një shembull i jashtëzakonshëm i një tipi ndërtese, ansambli arkitekturor ose teknologjik ose pejsazhi që ilustron hap (a) të rëndësishëm në historinë njerëzore; (v) të jetë një shembull i jashtëzakonshëm i një vendbanimi tradicional, përdorimit të tokës ose detit, që është përfaqësuese e një kulture (ose kulturave), ose ndërveprimit njerëzor me mjedisin veçanërisht kur është delikat nën ndikimin e ndryshimeve të pakthyeshme; (vi) të jetë direkt ose pjesërisht e lidhur me ngjarje apo tradita të gjalla, me ide ose besime, me punime artistike dhe punë letrare të rëndësisë së jashtëzakonshme universale. (Komiteti konsideron që ky kriter duhet të preferohet në përdorim sëbashku me kritere të tjera); (vii) përmban fenomene natyrore superlative ose zona me bukuri natyrore dhe rëndësi estetik të veçantë; (viii) të jenë shembuj të jashtëzakonshëm që prezantojnë hapa madhorë në historinë e tokës, përfshirë edhe të dhënat për jetesën, procese të rëndësishme aktive gjeologjike që lidhen me formimin e formave tokësore, ose tipare gjeomorfike dhe fiziografike; 37

38 (ix) be outstanding examples representing significant ongoing ecological and biological processes in the evolution and development of terrestrial, fresh water, coastal and marine ecosystems and communities of plants and animals; (x) contain the most important and significant natural habitats for in-situ conservation of biological diversity, including those containing threatened species of outstanding universal value from the point of view of science or conservation. (ix) të jenë shembuj të jashtëzakonshëm që përfaqësojnë procese vijuese ekologjike dhe bilogjike në procesin e evolucionit dhe zhvillimit të tokës, ujit të pijshëm, ekosistemet bregdetare dhe marine si dhe bashkësitë e bimëve dhe kafshëve; (x) të përmbajë habitatet më të rëndësishme dhe të vlefshme të konservimit in-situ të diversitetit biologjik, përfshirë edhe ato që përmbajnë specie të rrezikuara me vlera të jashtëzakonshme universale nga pikëpamja shkencore ose konservimit. Autenticiteti i siteve është një element i rëndësishëm në prezantimin e identitetit duke qenë se mbetjet e dukshme dhe të prekshme të së kaluarës transmetojnë një burim vendndodhje, një lidhje të menjëhershme me të kaluarën që është e testueshme. Autenticiteti që lidhet me burimet e Trashëgimisë Botërore është sipas Feilden & Jokilehto 111, kur materiali me të cilin është ndërtuar është original apo i mirëfilltë, dhe i vjetruar nga koha. Autenticiteti lidhet me rëndësinë e brendshme të objekteve. Trashëgimia mund të përcaktojë kush janë njerëzit, ajo prezanton rrënjët e tyre por edhe i diferencon ata nga ato njerëz që nuk perceptohen se janë pjesë e të njëjtit grup 112. Çështja se kush e transformon trashëgiminë është një seksion tjetër dhe do të diskutohet më tej. Autenticiteti i një siti mund të përforcojë lidhjet që bëhen me të kaluarën për të cilën njerëzit mendojnë se është e rëndësishme. Megjithatë nuk duhet harruar që materiali që rron më shumë me kalimin e kohës është ai prej të cilit janë ndërtuar kalatë dhe objektet e kultit, dhe jo materiali prej të cilit janë ndërtuar shtëpitë e njerëzve të thjeshtë. Sitet që plotësojnë kriterin (vi) për tu përfshirë në listën e trashëgimisë kulturore botërore (tabela II) duhet të plotësojnë edhe kritere të tjera me qëllim që të kandidohen. Një argument mund të ngrihet përsa i përket lidhjes me unikalitetin dhe të qenit të rrallë të një siti që prezantohet në Listë. Propozimet për kandidim bëhen fillimisht nga komitete kombëtare drejtuar trupës ndërkombëtare të Komitetit të Trashëgimisë Botërore. Pra, është në dorën e secilit shtet anëtar të konventës që të prezantojë site specifike në Listë. 111 Feilden & Jokilehto 2010, f Smith, 1991, f.68; Hall, C. Michael & McArthur, Simon, Heritage management f.8 38

39 Komiteti i Trashëgimisë Botërore që zbaton procedurat e kandidimit përzgjedh nga këto lista të trashëgimisë që secili komitet kombëtar ka vendosur që mund të meritojnë të kandidohen. Me fjalë të tjera, çdo komitet kombëtar mund të përzgjedhë, në situata të ndryshme, pasuritë kombëtare që dëshiron të kandidojë duke plotësuar kriteret sipas tabelës II. Tre nga gjashtë kriteret për pasuritë kulturore kanë të bëjnë me rëndësinë e një civilizimi të vetëm ose kulture dhe rrjedhimisht sugjerojnë një influencë të kufizuar të një civilizimi 113. Gjithashtu, duhet të merret në konsideratë që shumë vende që e kanë ratifikuar Konventën nuk kanë kandiduar ende ndonjë pasuri të tyre, një fakt që përjashton shumë site potenciale nga Lista. Interpretimet që lidhen me trashëgiminë mund të jenë subjektive pohojnë disa studiues, kjo është e vërtetë për disa lloj vlerash të trashëgimisë dhe jo domosdoshmërisht për trashëgiminë e kandiduar në Listë 114. Megjithatë Konventa ka qenë e sukseshme në përmirësimin e bashkëpunimit ndërkombëtar dhe mbrojtjen e trashëgimisë botërore të njerëzimit 115. Përzgjedhja dhe prezantimi i trashëgimisë kulturore mund të lidhet me vlerat e shoqërisë bashkëkohore. Këto vlera mund të jenë të qenësishme dhe të lidhura me kritere ekonomike, politike, edukative dhe kulturore që ndryshojnë me kalimin e kohës. Vlerat e trashëgimisë lidhen gjithashtu edhe me mjedisin gjeopolitik 116. Udhëzuesi për Menaxhimin e Trashëgimisë Kulturore Botërore, i shkruar nga Sir Bernard Feilden dhe Jukka Jokilehto për llogari të Qendrës Ndërkombëtare për Studimin e Mbrojtjes dhe Restaurimit të Pasurive Kulturore dhe Këshillit Ndërkombëtar të Monumenteve të Siteve (ICCROM), identifikon vlerat që mund të lidhen me sitet e trashëgimisë. Identifikimi i këtyre vlerave gjithsesi u bë rreth 20 vjet më vonë nga fillimi i Konventës së Trashëgimisë Botërore. 117 Vlerat kulturore lidhen me a) elementë të identitetit dhe përmbajnë shprehi të vazhdimësisë, fesë, legjendave si dhe, b) vlera që lidhen me të qenit e rrallë të pasurisë kulturore, përfaqësuese ose unike. Kategoria tjetër e gjerë që u identifikua si e rëndësishme për menaxhimin e Siteve të Trashëgimisë Botërore janë vlerat bashkëkohore socio-ekonomike. Këto vlera lidhen ngushtësisht me potencialin e gjenerimit të të ardhurave ekonomike, por mund të kuptohen si vlera që dalin si rezultat i përdorimit të duhur të siteve për shfaqje artistike. 113 Pocock, 1997, f Schouten, 1995, f Prott, 1991, f.20; Khirfan 2014, f Herrmann, 1989; Herbert, 1995; 117 Meskell

40 Vlerat edukative që promovojnë ndërgjegjësimin e popullsisë me kulturën dhe historinë dhe depërtimin e tyre në jetën e përditshme. Vlerat sociale që lidhen me jetën e përditshme si dhe vlerat politike të trashëgimisë që mund të lidhen me ngjarje specifike të historisë dhe që mund të influencojnë rëndësinë për shkak të prioriteteve politike bashkëkohore. Rrjedhimisht duket qartë që një numër i madh kuptimesh lidhen me Sitet e Trashëgimisë Botërore. Ekonomia është sigurisht një faktor i fuqishëm dhe përcaktues nëse trashëgimia jonë ruhet ose jo për të ardhmen. Komiteti i cili përgatiti Udhëzuesin për Menaxhimin e Trashëgimisë Kulturore Botërore (Feilden & Jokilehto 2010, 24), ka nënvizuar faktin se vlerat social-ekonomike mund të ndikojnë interpretimin e trashëgimisë. Këto vlera përcaktohen si produkte të ardhura nga përdorimi i siteve dhe përfshirja e tyre në jetën e komunitetit. Për çështje promocioni, një destinacion i trashëgimisë kulturore kthehet në një produkt në treg. 118 Sipas Zeppel & Hall 119, objektet materiale të së kaluarës, në formën e siteve, monumenteve dhe objekteve të luajtshme të vendosura në muze, përbëjnë burimet kryesore për turizmin kulturor. Merriman shkon më tej kur thekson se e pëlqejmë ose jo ne, muzetë vijojnë të përdoren për të ndërtuar mite të reja nacionale dhe etnike dhe të formëzojnë identitete të reja për të bashkuar popullsinë. 120 Turizmi kulturor është një term që sipas Organizatës Botërore të Turizmit përkufizohet si: lëvizjet e personave për motivime kryesisht kulturore, artin dhe udhëtimin në festivale apo ngjarje e aktivitete të tjera, vizita në monumente, udhëtimi për njohjen e natyrës, folklorit artit dhe pelegrinazhi. Europa Nostra, federata ndërkombëtare e shoqatave qëllimi i të cilave është mbrojtja e trashëgimisë kulturore Europiane, ka kryer një studim për llogari të Këshillit të Europës mbi sjelljen dhe reagimet përsa i përket konservimit në qytete dhe shtete në vitin Studimi solli të dhëna interesante mbi përfitimet ekonomike të turizmit të cilat klasifikoheshin si një arësye e rëndësishme për konservimin e siteve. Në Evropë, të ardhurat që gjenerohen nga turizmi kulturor janë shumë të rëndësishme, ku rreth 79% e të ardhurave janë të lidhura me sektorin e trashëgimisë kulturore Khirfan 2014, f.4. Vendet e rregjistruara në UNESCO tërheqin natyrshëm më shumë vizitorë, dhe mund të vuajnë nga pasojat dëmtuese të fluksit në rritje të vizitueshmërisë. 119 Zeppel & Hall 1992, f Merriman 2000, f.301. Në shtetet ish-komuniste ka filluar prej kohësh makiazhi i tyre, me prezantimin e versioneve të reja të historisë. Shqipëria ndoshta bën pjesë në grupin më të kujdesshëm përsa i përket ndryshimeve me karakter historik të muzeve dhe kjo mund të vijë për një sërë faktorësh, financiarë, politikë, profesionalë etj. 121 CHERPLAN 2013, f.7. 40

41 Është e qartë se trashëgimia është një forcë e madhe shtytëse me një shifër prej rreth 8 milionë të punësuarish direkt ose indirekt në këtë sektor në Evropë. 122 Trashëgimia është parë si një biznes i madh. Johnson shikon te trashëgimia një treg të madh ku përveç shtetit edhe privati ka interes shumë të madh. 123 Hewison e shikon industrinë e trashëgimisë si një mënyrë jo për të mbrojtur të kaluarën por si një mënyrë për të zëvendësuar realitetin 124. Argumentohet nga disa autorë që muzetë dhe monumentet antike nuk ndryshojnë me qëllim që të plotësojnë kërkesat e vizitorëve por ndryshojnë si rezultat i presionit politik dhe ekonomik të cilat synojnë rritjen e të ardhurave dhe prezantimin e të kalurës larg nga e tashmja 125. E kaluara nostalgjike prezantohet në një mënyrë të veçantë me qëllimin e vetëm, krijimin e ndjenjave pozitive te vizitorët. Media nga ana tjetër përdor në vijimësi mënyra nga më të ndryshmet për të tërhequr turistë, jo thjesht duke dhënë informacion për audiencën 126. Sugjerohet se kategorizimi i atraksioneve të ndryshme që mund të përfshijnë në vetvete shumë nënkategori të tjera, ndërmjet të cilave edhe sitet autentike, të cila përfshihen nën emërtimin industria e trashëgimisë, ndoshta nuk janë një industri. Industria e trashëgimisë i kushton shumë pak rëndësi faktit që sitet autentike mund të mos përfshihen në interpretime false të së kaluarës dhe që mund të ketë një dallim mes përfaqësimit dhe realitetit. Ka site autentike të cilat thjesht duhen trajtuar me realizëm dhe jo duke u ngritur artificialisht vlerat 127. Çështja që mund të ngrihet është se si trajtohet e kaluara nëpërmjet trashëgimisë historike ku autenticiteti lidhet ngushtësisht me trashëgiminë, që është konsideruar shpesh prej disa studiuesish se ndryshon në kohë 128. Mund të themi se komunitetet nuk duhet të mbeten të papërfshira në diskutimin e trashëgimisë, ato duhet të jenë të afta të krijojnë lidhje të forta me trashëgiminë që u prezantohet në mënyrë që edhe ta pranojnë atë. 129 Gjithsesi, nga nga çështjet që diskutohet në këtë temë është edhe fakti se individët apo vizitorët që preferojnë të shohin nga afër monumente apo objekte të së kaluarës mund të dëshirojnë të ballafaqohen me një mënyrë nostalgjike të prezantimit të së kaluarës. 122 CHERPLAN 2013, f Johnson 1995, f.185. Madje, përsa i përket përfshirjes shtetërore Johnson liston edhe ndërhyrjet që qeveritë bëjnë për të shtetëzuar shpeshherë pronat e trashëgimisë dhe përfshirjen e tyre në inventaret e mbrojtura. 124 Hewison 1989, f Walsh, 1992; Zeppel & Hall 1991, f Hall & McArthur, 1993, f Prentice 1993, f Lowenthal 1985, Hewison Nuryanti 1996, f

42 Shume studiues kanë argumentuar që individët nuk janë audienca pasive që pranojnë atë që u prezantohet 130. Arti dhe turizmi i trashëgimisë rrit ndjeshmërinë e njerëzve lidhur me vlerat e trashëgimisë duke kontribuar në mbështetjen financiare të ruajtjes dhe mbrojtjes së qendrave historike e arkeologjike. Turizmi duhet mirëpritur nga mbrojtësit e trashëgimisë, të cilët duhet të lejojnë më shumë vizita në vende të ndryshme me interes. 131 Trashëgimia dhe veçantësia kulturore e një zone të caktuar përcakton edhe bazën mbi të cilën mbështeten politikat e turizmit, duke u kthyer në një motiv të rëndësishëm për të vizituar një destinacion 132. Shpesh komentohet lidhur me përkufizimin e trashëgimisë si një produkt të përcaktuar nga tregu dhe të lidhur ngushtësisht me vlerat sociale dhe ekonomike 133. Trashëgimia bart në vetvete vlera tregtare por edhe lidhet fort me elementët e identitetit. Komercializimi i trashëgimisë nuk është veçse një përfitim që vjen si rrjedhojë e prezantimit të së kalurës. Trashëgimia historike lidhet gjithashtu me vlerat kulturore 134. Kur një destinacion rregjistrohet në Listën e Trashëgimisë Botërore, rrit menjëherë mundësitë e tij për të qenë më i vizitueshëm. Sitet e trashëgimisë kulturore përfaqësojnë një koleksion të madh dhe të larmishëm të kreativitetit njerëzor në të gjithë globin dhe në të gjithë kohëzgjatjen e historisë njerëzore. Me rritjen marramendëse të njohurive, rritjen e lëvizjes dhe mundësisë për të udhëtuar ka një kuriozitet të shtuar për vende të tjera dhe një kërkesë në rritje për të vizituar dhe personalisht për të jetuar/provuar eksperienca të një shoqërie tjetër. Si rezultat, pjesa më e madhe e qyteteve, fshatrave dhe zonave me interes po përjetojnë aktivitet turistik. Sektori i turizmit dhe ai kulturor janë rritur në nivel botëror si lider në rivitalizimin e ndërtesave të thjeshta dhe vendeve të hapura për aktivitete bashkëkohore, duke mundësuar mbështetje për vlerat kulturore tradicionale dhe moderne. Ndërtesat historike dhe vendet e hapura që lihen të braktisura janë gjithnjë në rrezik për tu rrënuar nga pikëpamja fizike, dhe përfaqësojnë një humbje të mundësisë për të rigjallëruar struktura që kontribuojnë në identitetin e komuniteteve dhe traditave të tyre sociale. 135 Hotelet, restorantet, zyrat, zonat e pazareve dhe pika urbane të 130 Prentice 1993, f.35; McCrone et al 1995, f.23; Schouten 1995, f Mason, R. & Avrami, E. 2000, f.13. Janë të shumta sfidat që i paraqiten sot trashëgimisë kulturore, turizmi është një prej tyre. 132 Zeppel & Hall, 1992, f.47; Stevens, 1995, f McCrone et al, 1995, f Feilden & Jokilehto, f Palumbo 2000, f.5-6. Ndotja, por edhe rritja e numrit të vizitorëve si dhe mungesa e konservimit mund të çojnë lehtësisht në degradimin e monumenteve arkeologjike, me pasoja të rënda dhe të pariparueshme. 42

43 rivitalizuara plotësojnë natyrshëm galeritë, muzetë dhe vendet ku zhvillohet aktivitete të tjera me qëllim ripërdorimin e tyre dhe të vendeve të trashëgimisë si vende tërheqëse për turistët dhe banorët vendas. Vendet e trashëgimisë kulturore përfshijnë: itineraret tematike të trashëgimisë dhe korridoret kulturore, në të cilat grupohen sëbashku vende me ngjashmëri historike apo fizike me qëllim marketimin turistik. Ato përfshijnë rrugët e pelegrinazhit për të cilat edhe Shqipëria ka çfarë të ofrojë, rrugët e pushtimit, rrugët tregtare në tokë e det, vendbanime të shpërndara në territor që lidhen me grupime kulturore të caktuara apo me një fazë historike të zhvillimit, por edhe elementë të tjerë materialë të çdo periudhe brenda territorit të vendit. Turizmi në këto vende mund të jetë në formën e udhëtimit linear (pra nga një sit në tjetrin), ose në formën e vizitës specifike në një sit të vetëm, pjesë e rrjetit të madh. Zhvillimi i itinerareve kulturore mund të rrisë tregun për produkte lokale apo rajonale. 136 Le të marrim në shqyrtim për një moment modelin që ofron Rruga e Mëndafshit. Me asetet kulturore të ndryshme dhe lokalitetet natyrore të pasura që shtrihen në më shumë se km rrugë antike, Rruga e Mëndafshit ka një potencial të lartë zhvillimi si koncept turistik. Organizata Botërore e Turizmit ka punuar me më shumë se 25 autoritete kombëtare të turizmit për të përdorur markën e Rrugës së Mëndafshit si një katalizator për futjen e turistëve në rajonet përkatëse dhe stimulimin e investimeve dhe zhvillimit ekonomik. Theksi që vihet në rëndësinë e menaxhimit të mirë të trashëgimisë, është një model që mund të aplikohej kudo, përfshirë territorin shqiptar dhe destinacione që janë pjesë e listës së UNESCO-s, si Butrinti, Gjirokastra dhe Berati. Lind me të drejtë pyetja: cila do të ishte mënyra më e mirë? Siç do të shohim në vijim, format dhe mënyrat janë të shumta, ato duhen përshtatur sipas realitetit të destinacionit dhe interesave të vizitorëve. Por turizmi është i lidhur ngushtësisht edhe me traditat. Spektri i gjerë i traditave në vende si Shqipëria, përbën një mundësi interesante për turistët. Turistët mund të eksplorojnë dhe marrin njohuri më të thelluara për karakteristikat sociale të një qendre hsitorike (Berati e Gjirokastra) por edhe një qyteti antik (Butrinti). Nga ana tjetër, vetë blerjet që realizojnë turistët janë një e ardhur e vyer për ekonominë lokale, e cila nga ana tjetër nxit vitalitetin kulturor dhe promovon drejtësinë ekonomike në komunitete në zhvillim. 137 Industritë lokale të turizmit kulturor mbajnë në këtë mënyrë autorësinë e trashëgimisë së tyre dhe traditave. Kjo krijon kushte për mbajtjen pranë komunitetit të forcave të reja dhe parandalon largimin e tyre drejt qyteteve më të mëdha për punë. 136 Hughes 1987, f Fushiya 2010, f

44 Kultura nuk është një koncept statik. Çdo kulturë evoluon me kohën, dhe nëse nuk evoluon, zhduket. Çdo shoqëri ka të drejtën të përqafojë përfitimet e progresit të ofruara nga modernizmi. Nëse komunitetet kontrollojnë sasinë absolute dhe nivelin e shkëmbimit të trashëgimisë dhe traditave të tyre, efektet negative mund të evitohen. Pasi pamë shkurtimisht lidhjen e turizmit me traditat, duhet të nënvizojmë edhe disa elementë që e lidhin turizmin ngushtësisht më kulturën bashkëkohore. Aktivitetet kulturore bashkëkohore janë kthyer në një movitim të rëndësishëm për udhëtimet, e veçanërisht për ato me karakter kulturor. Aktivitete si Festivali Folklorik i Gjirokastrës 138 apo Festivali Butrinti 2000, janë pikërisht llojet e aktiviteteve që krijojnë publicitet të madh dhe një kërkesë brenda e jashtë vendit nga turistët. 139 Festivalet por edhe aktivitete të tjera artistike krijojnë mundësi për të lidhur destinacionet me njëri-tjetrin. Aktivtete të tilla, duhet që domosdoshmërisht të përfshihen në vizitat e çdo destinacioni ose elementë të tjerë të eksperiencës turistike. Pikërisht, nga ky publiciet zhvillohet më së mirë edhe një fushë tjetër, ajo e prodhimit dhe shitjes së suvenireve për vizitorët, si një pjesë integrale e destinacionit ose komunikimit të sitit përsa i përket aspektit të tij natyror dhe kulturor. Suvenire të menduara e realizuara me mjeshtëri mund të ndihmojnë në prezantimin e aspekteve thelbësore të kulturës shqiptare, duke e bërë atë më të kuptueshme nga turistët. Një komunitet vendas, shpesh do të bëhet edhe më i interesuar për vlerën e trashëgimisë së tij si rezultat i interesit dhe entuziazmit të treguar nga vizitorët. Nuk ka aspak dyshime se trashëgimia është një komponent i turizmit bashkëkohor dhe që kështu do të vijojë të jetë edhe për shumë kohë. Thelbësore në këtë marrëdhënie është ruajtja, mbrojtja, konservimi dhe menaxhimi i një mase të madhe sitesh të trashëgimisë kulturore. Është shumë e rëndësishme që sektori i turizmit dhe klientela e tij marrin pjesë në konservimin e monumenteve sa herë që paraqitet mundësia. Do të ishte me vend të mendohej e përse jo edhe sugjerohej e besoj se tashmë duhet një pjesëmarrje më aktive e publikut dhe sektorit të turizmit privat në ruajtjen dhe mbrojtjen e trashëgimisë. Turistët duhet të inkurajohen për të qenë jo më vizitorë pasivë por aleatë të mirëinformuar dhe rrjedhimisht mbështetës të trashëgimisë kulturore. Pavarësisht së miliona turistë në të gjithë botën, përfshirë edhe ato që vizitojnë vendin tonë nuk do të mund të japin një kontribut direkt në mbrojtjen e 138 Në një faqe interneti të National Geographic, vihet re qartë interesi që vizitorët (apo kategoritë që identifikon National Geographic), tregojnë për aktivitete të tilla Brown 1993, f.134 nënvizon se festivalet krijohen dhe përdoren si atraksione në shumë destinacione turistike. Ato përfaqësojnë një mekanizëm marketingu të vlefshëm dhe veçanërisht ato që janë rrënjosur në kulturën vendase mund të përforcojnë edhe karakterin e veçantë të zonës ku zhvillohen. 44

45 trashëgimisë kulturore, fuqia e tyre si konsumatorë mund të influencojë anëtarë me influencë të sektorit të turizmit për të ndërmarrë veprime. Me kalimin e kohës po rritet gjithnjë e më shumë interesi për të vizituar destinacione të trashëgimisë apo natyrës dhe dinamika e këtij procesi njeh vetëm zhvillim. Sot, 1031 site te përfshira në UNESCO përfaqësojnë veçori unikale materiale, ekologjike, intelektuale e shpirtërore dhe janë trashëgimi e përbashkët e njerëzimit. Pikërisht njohja e tyre në arenën ndërkombëtare i ka bërë disa të jenë prej destinacioneve më të promovuara të turizmit botëror, duke krijuar në jo pak raste edhe probleme për menaxhimin e mirë të destinacionit. Shumë site të tjera në të gjithë botën promovohen si kombëtare apo me rëndësi lokale. Ato kontribuojnë në identitetin e shteteve ose komuniteteve ku ndodhen dhe përdoren shpesh për të identitete të dallueshme turistike në tregun e madh të turizmit. Sitet e rëndësishme kombëtare mund të presin me mijëra vizitorë vendas 140, veçanërisht për arësye rekreacioni, festivale apo simbolika të tjera. Kuptimi i rëndësisë së trashëgimisë po evoluon, nga zyrtarja ose teknikja të bashkëkohorja dhe popullorja. Tradicionalisht, edhe në Shqipëri, rëndësia e trashëgimisë është studiuar dhe dokumentuar në qarqet akademike e tekniko-shkencore. Gjithsesi, pjesëtarët e komunitetit kanë këndvështrimet e tare përkundrejt trashëgimisë, shpesh duke e veshur me kuptime bashkëkohore ose duke e parë me habi e interes. Pikërisht këto mesazhe dhe kuptime janë rezultate të natyrshme të këtij procesi. Si rrjedhojë vizitorët e destinacioneve të ndryshme tentojnë të konsiderojnë të gjithë vendin si një entitet të vetëm. Pra kjo qasje holistike, mundëson shumë përfitime për sektorin e turizmit që të promovojë çfarë ka si aset në mënyrë më komplekse. Qytete si Londra, Parisi apo New York kanë një ikonë prezantuese të tyre si Big Ben, Kulla Eiffel apo Statuja e Lirisë. Ky është dhe duhet të jetë akoma më shumë rasti i qyteteve shqiptare pasuri botërore e njerëzimit, si Butrinti, Gjirokastra dhe Berati. 141 Mundësitë për publikun e gjerë që të ketë akses në trashëgimi janë rritur në mënyrë eksponenciale. Festivalet si ai Folklorik i Gjirokastrës, apo aktivitetete të tjera kombëtare të mbështetura nga institucionet e kulturës apo edhe ato ndërkombëtare si nata e muzeve të hapur dhe ditët e trashëgimisë kulturore evropiane, gjenerojnë audienca të mëdha dhe gati në të gjitha rastet hyrja është e lirë (pa pagesë). Aksesi në trashëgimi dhe informacionin që lidhet me të sot e shohim të transformuar pozitivisht, sepse teknologjia me kosto të ulët, websitet, rrjetet sociale po gjenerojnë informacion 140 Rastet e Shkodrës, Lezhës, Apollonisë, Butrintit apo Gjirokastrës e ilustrojnë më së mirë këtë fenomen pozitiv. 141 Lehtësisht mund të vihet re se nuk ka një imazh që të kthehej në ikonën e secilit prej siteve të përmendura. Kjo nënkupton se është urgjente krijimi i një imazhi por jo fabrikimi i tij dhe përhapja sa më e madhe e tij nëpërmjet promovimit të destinacionit me qëllim vendosjen e themeleve të shëndosha për komunikim sa më të lehtë me vizitorët. 45

46 të përditësuar për ato që e kërkojnë këtë gjë. Promovimi i trashëgimisë është i përhapur gjerësisht dhe stimulon jo vetëm individët por edhe grupet e organizuara. Në Shqipëri por edhe në vende të tjera të botës ka shumë mënyra sesi vizitorët njohin kulturën e trashëgiminë e zonës që po vizitojnë. Ndërsa njerëzit udhëtojnë në mënyra të ndryshme dhe për qëllime të ndryshme, shumica e tyre përballen me trashëgiminë kulturore në një moment të vizitës së tyre. Kjo e rrit maksimalisht nevojën që menaxherët e siteve që përballen me këta vizitorë por edhe guidat turistike të kenë dhe ofrojnë material cilësor informues që ti përfshijnë edhe më shumë vizitorët në eksperiencën që mund tu ofrojë siti kulturor. Spektri i vizitorëve dhe mënyrave sesi ato mund të organizohen është shumë i larmishëm dhe lista në vijim na njeh me pjesën më të madhe të tyre. 1. Udhëtimi i parapërgatitur (pre-packaged travel) 2. Udhëtimi në grup 3. Udhëtimi individual 4. Vizitat te miqtë dhe të afërmit 5. Shtëpitë/bed & breakfast 6. Udhëtimi i interesit të veçantë 7. Udhëtimi si vullnetar 8. Festivalet dhe ngjarjet e veçanta 9. Udhëtimi për biznes 10. Udhëtimi për aktivitete sportive 11. Udhëtimi rekreativ Një nga hapat e parë që merren në drejtim të përkujdesjes së siteve të trashëgimisë botërore, është edhe zhvillimi dhe zbatimi i planeve të menaxhimit. Përgjithësisht dy janë çështjet themelore që trajtohen në planin e konservimit dhe aksesit. Thelbi i çdo plani menaxhimi është të përcaktojë qartësisht se çfarë tip aktivitetesh do të lejohen në një sit të caktuar. Ekipi që ngarkohet me këtë detyrë fillimisht përcakton natyrën e sitit dhe kupton karakteristikat e tij fizike dhe rëndësinë kulturore. Duke patur këtë informacion më pas mund të vijohet me planifikimin e vizitave dhe të zhvillimit të tipeve të turizmit që janë në përputhje me destinacionin Komunikimi i mesazheve të duhura në destinacionet e trashëgimisë Është logjike të pohosh se kushdo që zotëron njohuritë për të cilat një vizitor ka nevojë, është në një pozicion mjat të favorshëm përsa i përket mënyrës së përdorimit të produktit turistik të lidhur me destinacionin. Idealisht, dhe kjo mund të provohet më pas në praktikë, menaxheri i sitit (psh. Gjirokastrës), duhet të kontrollojë direkt 46

47 kalimin e informacionit të vizitorët, duke përdorur njohuritë për të vendosur pritshmëritë e institucionit por edhe duke tërhequr vizitorët që dëshirohen. Normalisht më pas ato duhet të përshtasin fushatat e tyre të promovimit me tregjet specifike që synojnë. Nëse Butrinti do të dëshironte të promovonte më shumë florën dhe faunën e pasur, atëherë ky mesazh duhet të nxirret në tregun turistik. Kjo nënkupton se promovimi masiv i duhet lënë sektorit specifik të turizmit. Sikurse u përmend edhe më herët, zhvillimi teknologjik i ka vendosur në pozitë të vështirë shumë menaxhues sitesh. Lufta mes informacionit zyrtar të sitit dhe informacioneve jo zyrtare që botohen nga vizitorët në faqe online si TripAdvisor, apo Facebook, YouTube apo Twitter duket se do të jetë e gjatë. Mesazhet zyrtare mund të konkurrojnë me me gamën e madhe të shkrimeve nga vizitorët vetëm nëpërmjet saktësisë, autoritetit si dhe rëndësisë që ato kanë si informacione. Mesazhet e përgatitura për sitet nga menaxherët e tyre ndryshojnë me kalimin e kohës. Trashëgimia kulturore dhe mënyra sesi ajo interpretohet nuk është 100% definitive, sikurse edhe studimi i historisë është gjithnjë proces i pandalshëm. Interpretimi i ngjarjeve dhe historisë është influencohet gati gjithnjë nga grupet e interesit si dhe niveli i njohurive aktuale. Procesi i përgatitjes së mesazheve për vizitorët duhet domosdoshmërisht të kalojë edhe nga përfshirja e publikut dhe konsultimi aktiv me të. 142 Në të kundërt në jo pak raste mund të konstatohet përplajsja e pashmangshme mes administratorëve të sitit dhe banorëve të zonës. Por si rritet vëmendja e publikut për destinacionet e trashëgimisë? Mesazhet për Shqipërinë në 20 vitet e fundit sot kanë evoluar, nga Albania, yours to discover dhe Albania, Europe s last secret, ato evoluan me Albania, the new Mediterranean Love dhe prej Prillit të vitit 2014 me sloganin Go Your Own Way. Populli shqiptar por edhe banorët e zonave më të vogla brenda territorit të vendit e shohin trashëgiminë si një pjesë thelbësore të identitetit dhe rritjes së cilësisë së jetës së tyre. Sigurisht ka gjithnjë pritshmëri që puna promovuese e fushatave publicitare të institucioneve qeveritare të shtojë përfitimet socio-ekonomike të turizmit sa më shumë që të jetë e mundur në komunitet. 142 Rasti më i fundit i një modeli shumë të mirë të konsultimit me publikun është edhe hartimi i Planit të Menaxhimit të Apollonisë gjatë fundit të vitit 2014, ku autori i këtij kërkimi ishte edhe një prej ekspertëve vendas që ndihmuan në përgatitjen e tij. Një vëmendje e veçantë do ti kushtohet Planit të Menaxhimit të Apollonisë në përmbyllje të kërkimit me qëllim ofrimin e modelit bashkëkohor për menaxhimin e një siti në listën tentative të UNESCO-s si dhe identifikimin e elementëve të menaxhimit që mund ti vlejnë Butrintit, Gjirokastrës dhe Beratit gjatë procesit të përgatitjes së planeve së tyre të menaxhimit (Butrinti ka hyrë në një proces të vështirë ku ende nuk shihen levizje konkrete për rishikimin e planit ekzistues, ndërsa Gjirokastra nuk ka një plan të tillë, individual apo sëbashku me Beratin i cili nga ana e tij është pajisur së fundmi me një plan individual por të pa çertifikuar nga instancat politikbërëse dhe si i tillë mbetet i pazbatuar në tërësinë e tij). 47

48 Disa nga pamjet që janë përdorur këtu për ilustrime synojnë të shprehin domosdoshmërinë e krijimit jo vetëm të një brand-i (marke) të turizmit kulturor shqiptar por edhe për ti dhënë sadopak idenë menaxherëve të siteve por edhe politikëbërësve se duke stimuluar mendimin kreativ mund të mbështeten iniciativa të paimagjinueshme pozitive për prezantimin edhe më të mirë të vendit, por edhe aseteve të tij unikale si Butrinti, Gjirokastra dhe Berati (shih përkatësisht fig.2, fig.3 dhe fig.4). Fig.2. Butrint Fig.3. Berat Fig.4. Gjirokastër Lista e madhe e siteve të trashëgimisë botërore përbëhet sikurse njihet nga dy kategori të gjera objektesh, ato të krijuara nga njeriu dhe ato natyrore. Objektet e krijuara nga njeriu janë sitet kulturore, historike e arkeologjike, përfshirë edhe ato në gjendje rrënojë. Vetëm disa vende në botë kanë fonde të mjaftueshme për të edukuar, trajnuar e marrë stafe profesionale në punë, për të realizuar me përgjegjshmëri proceset e ndërlikuara të mirëmbajtjes, konservimit e prezantimit të këtyre destinacioneve. Një vështrim i kujdesshëm tregon se kudo përdoren fotografi të arrira për të promovuar këto destinacione me qëllim shtimin e vizitave. Logjikisht turizmi është për shumë vende aktiviteti i preferuar i qeverive (sepse sjell të ardhura në buxhet), por konservimi dhe mirëmbajtja e siteve është shpesh elementi i fundit në listën e gjatë të kërkesave që nuk mbështeten me fonde. Menaxhimi i siteve UNESCO përbën një pikë thelbësore në politikat kulturore të çdo vendi. Menaxherët praktikisht udhëhiqen nga principi i konservimit të sitit dhe vendosja në dispozicion të vizitorëve, por pa dëmtuar ekuilibrin natyral të destinacionit përkatës. 143 Për të realizuar këtë qëllim themelor menaxherët punojnë 143 Chang 1996, f.284; Turley 1998 sjell eksperiencën e menaxhimit të Murit të Hadrianit në Britani, ku menaxhimi i eksperiencës së vizitorëve është një nga kolonat themelore të planit të menaxhimit të sitit. 48

49 dhe duhet të bashkëpunojnë me profesionistë të shumtë që merren me planifikimin, zhvillimin e komunitetit dhe turizmin. 144 Është mjaft e rëndësishme të punohet në grup sepse kështu realizohet lidhja më e mirë mes siteve të UNESCO-s dhe vizitorëve. Përveç profesionistëve të sipërpërmendur, ka edhe arkitektë, ekonomistë, donatorë, por edhe akademikë e individë të tjerë që punën e tyre e zhvillojnë në heshtje e shpesh pa reklamë të madhe. Punonjësit e administratës shtetërore nga ana tjetër përmirësojnë rregulloret e administrimit, orientojnë politikat e penalizojnë kur është e nevojshme shkelësit e ligjit. Kjo tërësi individësh dhe institucionesh është fryma që udhëheq mekanizmin gjigand të turizmit dhe që mundëson vizitat e turistëve në këtë destinacione anekënd botës. Megjithatë sikurse vihet re ka gjithnjë përplasje mes konservuesve (që jo gjithnjë janë pjesë e menaxherëve të sitit) dhe presionit turistik, kjo sepse konservimi është një aktivitet i veçantë dhe që hap rrugën për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. Duke vendosur raportet dhe llojin e duhur të bashkëpunimit konservuesit në bashkëpunim me menaxherët dhe sektorin e turizmit mund të kontribuojnë në zhvillimin ekonomik dhe social të një destinacioni dhe më gjerë të një shteti që zhvillimin e tij e sheh edhe nëpërmjet përdorimit me kritere të aseteve kulturore. Pasi janë vendosur limitet e përdorimit të një siti (përshembull zonat ku lejohet të futen ose jo vizitorët), atëherë profesionistët e turizmit fillojnë punën për sjelljen e vizitorëve duke prodhuar të ardhura një pjesë e të cilave duhet të shkojë drejt konservimit të mëtejshëm, mbrojtjes dhe mirëmbajtjes. 145 Çështje të identitetit kombëtare janë më të lehta të komunikohen te publiku kur ato janë në ato momente të lidhura me jetën e përditshme të njerëzve. Vlera edukative të siteve të trashëgimisë kulturore është e rëndësishme sepse integron burimet e të shkuarës me jetën e sotme ndërkohë që promovon vlerat simbolike të këtyre siteve 146. Prezantimi i trashëgimisë duhet të kuptohet nga publiku përndryshe do të kuptohet vetëm nga një numër i kufizuar studiuesish që janë specialistë ose që kanë një interes të veçantë për arkitekturën, arkeologjinë ose historinë e artit. Informacioni mund të transmetohet në një formë edukative dhe miqësore në mënyrë që të perceptohet nga shumica e popullsisë. 144 Rasti i hartimit të Planit të Menaxhimit të Apollonisë i cili është aktualisht plani më i ri i hartuar në Shqipëri nëpërmjet një procesi të pjesëmarrjes së zgjeruar të aktorëve institucionalë dhe komunitetit është një nga shembujt më të mirë që mund të përmenden për të ilustruar procesin. Në seksionin përkatës për mënyrën e hartimit të një plani menaxhimi është synuar që eksperienca dhe metodologjia e përdorur në hartimin e planit të Apollonisë të shërbejë si një model frymëzimi për hartime planesh menaxhimi me një frymë praktike dhe të njësuara maksimalisht me plane të ngjashme në territorin më të gjetë të Ballkanit dhe Evropës. 145 Chang 1996, f.286 argumenton se si veçanërisht qytetet nisur edhe nga fakti i perceptimit të turizmit si industri që sjell rritje ekonomike të shpejtë janë të gatshme të presin turistë. 146 Feilden & Jokilehto 2010, f.15, f

50 Shtetet e vendosin theksin e tyre në prezantimin e trashëgimisë te studentët në mënyrë që këta të fundit ta vlerësojnë. Teknikat aktive të mësimdhënies përfshijnë edhe forma ku nxënësit inkurajohen të mbajnë objekte në duar dhe të prodhojnë mbështetur në to objekte të tjera, duke mësua rrrjedhimisht për historinë, sikurse edhe duke vizituar vetë sitet nga ku këto objekte origjinojnë. Kjo është arësyeja përse praktikat në terren janë mëse të domosdoshme për të përcjellë mesazhe të sakta te audience. Interpretimi mund të përdoret në mënyrë që të përforcojë elementët e identitetit kombëtar në në mendjet e njerëzve dhe është specifikisht i drejtuar ndaj popullsisë studentore duke qenë se ato janë qytetarët e të ardhmes. Interpretimi ka për synim të krijojë ndërgjegjësim, duke e lidhur me njohuritë ekzistuese të vizitorëve, si dhe duke dhënë informacione nga e sotmja për të shkuarën. Qëllimi mbetet gjithnjë krijimi i pëlqimit dhe vlerësimit që çon drejt veprimeve të përgjegjshme ndaj mbrojtjes të vlerave të interpretuara. Duhet theksuar se studentët janë trashëgimtarë të pasurisë kombëtare. Ata janë pjesë e së ardhmes dhe gjithnjë më të hapur për të marrë informacion. Komunikimi i vlerave të trashëgimisë është një çelës prioritar në këtë strategji. 147 Fuqia e komunikimit modern, që kombinon informimin e publikut me rrjetet sociale do të lehtësojë punën në të ardhmen. Ai do të informojë vizitorët dhe ofruesit e shërbimit për potencialin edhe më të madh të përfshirjes së përbashkët në mbrojtjen, konservimin dhe përdorimin e resurseve kulturore. Sigurisht që komunikimi për vizitorët duhet të ketë e të marrë nuanca të ndryshme. Përshembull, programet interpretuese në një sit arkeologjik apo qendër historike duhet të zgjerohen për ti përfshirë ato në sfidat e konservimit të trashëgimisë. Organizata Botërore e Turizmit e përkufizon turimin e qëndrueshëm si turizmi që merr parasysh të gjitha efektet aktuale dhe të ardhshme ekonomike, mjedisore dhe sociale, duke iu përgjigjur nevojave të vizitorëve, industrisë si dhe komuniteteve pritëse. Një listim konçiz dhe shpjegues i tyre mund të përmblidhej si vijon: 1. Qëndrueshmëria ekonomike arrihet nëpërmjet ruajtjes së cilësisë së mjedisit lokal 2. Kënaqësia e vizitorëve arrihet duke iu përgjigjur e plotësuar nevojat e vizitorëve 3. Pasuria kulturore ka një orientim të fortë drejt mjedisit të ndërtuar dhe ndërveprimit të shoqërisë njerëzore me natyrën 4. Mirëqenia e një komuniteti është e lidhur me menaxhimin efikas të resurseve mjedisore 5. Cilësia e punësimit dhe çështjet sociale. 147 Schlesinger 1993, f.6. 50

51 Komunikimi i trashëgimisë mund të kontribuojë në promovimin e konsumit të qëndrueshëm. Avantazhet e të paturit të një linje të qartë të komunikimit të trashëgimisë janë të shumta por mund të përmblidheshin në disa çështje: 1. Operatorët e turizmit mund të zhvillojnë produkte unike dhe më të sofistikuara për të plotësuar kërkesat e klientëve, duke sjellë diferencim të produktit 2. Menaxherët e trashëgimisë dhe operatorët e turizmit mund të promovojnë mbështjetjen për konservimin e trashëgimisë, duke u siguruar se vlerat më të rëndësishme të sitit nuk dëmtohen nga aktivitetet turistike 3. Vizitorët dhe mikpritësit e tyre bëhen më të ndërgjegjshëm për çështjet mjedisore dhe dallimet mes kombeve e kulturës 4. Turistëve u sigurohet një eksperiencë unike nëpërmjet praktikave të turizmit të qëndrueshëm. Komunikimi i trashëgimisë mund të ketë një impakt të fortë në mënyrën se si komuniteti pritës e sheh vetveten në raport me vizitorët. Pikërisht ky komunikim mund të rritë edhe më shumë vlerësimin e komunitetit për resurset kulturore apo natyrore të zonës, të ndërgjegjësojë lidhur me kontributin e rëndësishëm ekonomik të turizmit si dhe të zhvillojë sensin e krenarisë për vendin apo zonën si dhe të forcojë edhe më shumë marrëdhënien mes vizitorëve dhe komunitetit. Ndërkohë që shumë tregje të reja janë hapur pas zhvillimeve të caktuara politike në botë, përfshirë edhe Evropën lindore e më specifikisht Shqipërinë gjatë më shumë se 20 viteve të fundit, jo të gjithë ato që udhëtojnë dhe kërkojnë të kenë informacion për vendet ku shkojnë janë turistë për herë të parë. Për pasojë, komunikimi i trashëgimisë duhet të ketë në vëmendje jo vetëm vizitorët që lëvizin për herë të parë por edhe ato që janë udhëtarë të sprovuar si dhe differencat kulturore dhe socio-ekonomike. 51

52 KREU II ANALIZË E GJENDJES AKTUALE TË TRASHËGIMISË KULTURORE NË SHQIPËRI 2.1. Zhvillimi i turizmit - disa konstatime Legjislacioni shqiptar përbëhet, ndërthur dhe integron politikat e fushave të ndryshme sektoriale. Principi i zhvillimit të qëndrueshëm është në themel të politikave të sektorëve të ndryshëm: zhvillimit ekonomik, planifikimit urban, mbrojtjes së trashëgimisë kulturore dhe natyrore si dhe të mjedisit e turizmit. 148 Iniciativat ligjore dhe projekte madhore që janë miratuar dhe zbatuar, apo planifikohen të ndërmerren në funksion të përmirësimit (aty ku gjykohet e nevojshme) të kuadrit ligjor ekzistues apo krijimit të hapësirave dhe mundësive të reja për zhvillim dhe integrim në 148 Pjesë e studimit Heritage Assesment Report-Albania Përgatitur si dokument orientues në Ministrinë e Kulturës dhe ku ndërthuren e përfshihen informacione mbi të gjitha elementët ligjorë e teknike që kanë impakt mbi mbarëvajtjen e trashëgimisë kulturore në Shqipëri. Hartimi i këtij dokumenti ka qenë një punë voluminoze e përballuar nga stafi i drejtorisë së trashëgimisë kulturore si dhe kontributeve thelbësore të Dr. Sonila Kora të cilën e falënderoj për bashkëpunimin e saj. 52

53 strukturat e BE, dëshmojnë zbatimin e konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm në procesin e politikëbërjes dhe vendimarrjes. Zgjerimi i përfshirjes institucionale duke tërhequr më tepër dhe bërë palë pushtetin vendor ne territorin e të cilit ndodhen pasuritë kulturore, rritja e ndërgjegjes dhe ndjeshmërisë komuniteteve lokale ndaj ndikimit dhe rëndësisë që ka trashëgimia për zhvillimin ekonomik dhe jetesës në një mjedis të qendrueshëm, përbëjnë një nga drejtimet kryesore të politikave të Ministrisë së Kulturës (së bashku me institucionet e saj), e cila ka qenë dhe është pjesë aktive e konsultimeve dhe e vendimarrjes. Një sistem i tillë mund të përmirësohet më tej në funksion të një koordinimi më të mirë të çështjeve që lidhen dhe ndikojnë trashëgiminë kulturore, një koordinim ky që mund të arrihet edhe nëpërmjet konsultimeve dhe bashkërendimit të politikëbërjes dhe realitetit praktik me grupe ekspertësh të fushës së trashëgimisë që vijën sa nga institucionet qendrore e vendore por edhe nga shoqëria civile dhe shoqatat që operojnë në këtë sektor. Shqipëria është një vend me histori të lashtë dhe një trashëgimi shumë të pasur kulturore. Pavarësisht sipërfaqes së saj të vogël, ajo ruan mbi 2000 monumente kulturore në pritje për t'u zbuluar nga turistë të huaj dhe vendas. Turizmi kulturor ka një ndikim të fortë në ekonomitë lokale. Destinacionet që promovojnë një turizëm kulturor me cilësi të lartë në Shqipëri, të tilla si Butrinti (UNESCO), Gjirokastra (UNESCO), Berati (UNESCO), Apollonia, Durrësi, Lezha, Shkodra, etj. u ofrojnë turistëve një mundësi të mirë për të vizituar një vend të panjohur. Me rritjen e numrit të turistëve vit pas viti, i ofrohen më shumë mundësi ruajtjes së trashëgimisë kulturore (për shembull rasti i Butrintit, ku arkeologjia plotëson natyrën, dhe rasti i Gjirokastrës, ku kalaja, qendra historike dhe shtëpitë karakteristike i ofrojnë turistëve që vijnë vlera të shumta kulturore e historike). Ligji nr. 93/2015 Për Turizmin, është ligji bazë i miratuar sëfundmi dhe që synon rregullimin e funksionimit të tregut turistik në Shqipëri. Dokumenti politik kombëtar për zhvillimin e turizmit në Shqipëri deri para pak vitesh ka qenë Strategjia Sektoriale e Turizmit , e miratuar me VKM nr.884, dt Kjo strategji ishte kryesisht një rishikim i Strategjisë së Zhvillimit të Turizmit , e cila u ndërthur me Strategjinë e Zhvillimit të Turizmit Natyror dhe Mjedisor dhe Planit të Veprimit, miratuar nga Këshilli i Ministrave në vitin 2006, hartuar me asistencën e UNDP, zyra e Shqipërisë. Dokumenti i Strategjisë Sektoriale të Turizmit, u përgatit në kuadër të procesit të ndërmarrë nga qeveria shqiptare, për koordinimin e strategjive të sektorëve të ndryshëm të ekonomisë. Gjithashtu, ky dokument bazohet edhe në parimet e dala nga deklaratat e Forumeve të Turizmit Evropian të Maltës dhe Qipros mbi: a) Zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm 53

54 b) Rritjen dhe zhvillimin e qëndrueshëm të tregut të turizmit kulturor, si dhe ndërrmarrjen e hapave pozitiv, me plane afatgjata me qëllim shtimin e numrit të turistëve c) Nevoja për njohje dhe investim të hapësirave të turizmit kulturor Fakti që në Shqipëri në vitin 2006 u miratua, nën asistencën kryesore te UNDP një dokument strategjik i fokusuar tek turizmi kulturor dhe ai mjedisor, tregon qartë se potencialet turistike kulturore të Shqipërisë luajnë një rol shumë të rëndësishëm për tërheqjen e vizitorëve të huaj dhe rritjen e të ardhurave nga turizmi. Në strategjinë sektoriale të turizmit dhe në planin e veprimit, produkti turistik i interesit të veçantë, pjesë e së cilit ishte edhe turizmi kulturor, rezultonte si një nga 3 produktet kryesorë turistikë, bazuar në studimet, kërkimet dhe analizat mbi burimet turistike të vendit. Produkti qëndror i Shqipërisë rezultonte të ishte zbulimi i saj. Produkti ishte një prezantim dhe një prerje tërthore e përgjithshme e historisë, natyrës, arkeologjisë, kulturës së jetesës, kuzhinës dhe mikpritjes së Shqipërisë. Vizitorët, duke marrë pjesë në këtë zbulim, do të largoheshin me përshtypje të pashlyeshme të larmisë, kompleksitetit dhe të bukurisë së kulturës dhe natyrës. Nëpërmjet kësaj strategjie synohej që produkti turistik në Shqipëri të jetë i diversifikuar, duke shfrytëzuar të gjitha burimet turistike, në mënyrë që imazhi dhe atraktiviteti i Shqipërisë të rriten dhe të zgjatet periudha e sezonit turistik, e cila në Shqipëri arrin pikun gjatë stinës së verës, kryesisht me turistë që frekuentojnë zonat bregdetare nga veriu në jug të vendit. Një tjetër projekt strategjik me impakt të gjerë në turizmin kulturor ka qenë edhe projekti i Bankës Botërore Integrated Coastal Zone Management and Clean-Up Project. Një nga nën-komponentët e këtij projekti ka qenë edhe Programi i Zhvillimit dhe Mbrojtjes së Fshatrave të Bregdetit të Jugut të Shqipërisë, i cili synonte ruajtjen dhe mbrojtjen e mjedisit dhe kulturës së fshatrave të bregdetit dhe zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit në rajonin e bregdetit të jugut. Fshatrat tradicionale të rajonit formojnë një panoramë të veçantë të arkitekturës popullore, e cila dallohet veçanërisht për përdorimin e materialeve lokale. Me qëllim që të mbrohej dhe promovohej kjo trashëgimi e çmuar, u konceptua programi Çatitë dhe Fasadat (Roofs & Fasades) për të përmirësuar kushtet për ruajtjen e kësaj trashëgimie kulturore, duke siguruar që vlera e kësaj pasurie unike të njihet si një motor për zhvillimin ekonomik të komunitetit. Objektivi i programit R&F ishte shmangia e shkatërrimit dhe/ose braktisja e shtëpive. Ky projekt ishte gjithashtu në përputhje me "Strategjinë Sektoriale të Turizmit ", në të cilën përmenden vlerat autentike të Shqipërisë dhe ruajtja e burimeve kulturore. Vlen të përmendet se një impakt të madh në zhvillimin dhe promovimin e turizmit në Shqipëri kanë krijuar edhe investimet e ndryshme në fushën e trashëgimisë kulturore siç janë: rikonstruksioni i 2 rrugëve dhe kthimi i tyre në pedonale në Shkodër 54

55 sëbashku me rehabilitimin e dyqaneve dhe fasadat e objekteve tradicionale, rikonstruksioni i shtëpive tradicionale të Gjirokastrës (nën mbrojtjen e UNESCO) dhe shumë kështjella, muze, dhe monumente kulture në të gjithë vendin. Nuk duhen lënë pa përmendur edhe krijimi i rrjetit të rrugëve pedonale në Tiranë, Krujë, Korçë e së fundmi gjatë vitit 2014 edhe në Berat. Shqiperia ka patur një zhvillim turistik të kufizuar deri në fillim të viteve 90. Me ndryshimin e sistemit politik dhe fillimin e reformave ekonomike, filloi rritja e interesit nga te huajt, por njëkohësisht u ngjall edhe interesi i vendasve për të eksploruar më tej zonat turistike te vendit. Por, mungesa e theksuar e infrastrukturës hoteliere, rrugore dhe elementëve të tjerë të domosdoshëm për shërbime cilësore turistike e mbajti të ulët numrin e turistëve deri në vitet , e si rrjedhojë një numër shumë i vogël vizitoi edhe qendrat kulturore e muzetë. Kështu një shembull krahasimor mjaft i mirë është numri i vizitorëve të huaj që vizituan Shqipërinë, nga 1,098,765 që ishte në vitin 2007, arriti në 2,733,650 në vitin Ndërsa numri i vizitorëve të huaj dhe vendas që vizituan parqet arkeologjike dhe muzetë nga 159,489 që ishte në vitin 2008, arriti në 372,929 në vitin Në vitin 2012, për shkak të hapjes së një ekspozite me armët e Skënderbeut që qëndroi e hapur për rreth 6 javë në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë, numri total i vizitorëve shqiptarë dhe të huaj shënoi një shifër rekord prej në të gjithë Shqipërinë, ku vetëm në Muzeun Historik Kombëtar numri i shqiptarëve që vizituan ekspozitën ishte mbi 1 milionë (muaji nëntor mbi mijë syresh). 151 Gjithsesi mund të themi se deri tani nuk ka shenja të mbipërdorimit të monumenteve apo dëmtimit të tyre nga fluksi turistik, por fakti që plani i menaxhimit të Parkut Kombëtar të Butrintit po rishikohet (fatkeqësisht një proces i cili nuk ka avancuar me ritmin e duhur), tregon që trajtimi i kësaj çështje zë një vend të rëndësishëm. Mekanizmi i planeve të menaxhimit është shtrirë edhe në rastin e qendrave historike të Beratit dhe Gjirokastrës, si dhe në formën e rregulloreve të administrimit edhe për parqe arkeologjike e qendra të tjera historike. Më shumë punë duhet bërë për të përcaktuar saktësisht elementët menaxhues të fluksit turistik që ndihmojnë në ruajtjen e monumenteve nga dëmtimi që mund të shkaktohet nga numri i lartë i vizitorëve. Gjithashtu disa nga problemet më të mprehta që hasen në fushën e turizmit kulturor janë: Gjithashtu, edhe mungesa e sinjalistikës apo e markimit të shtigjeve në rastet kur kemi objekte të trashëgimisë kulturore në zona të largëta rurale. 149 Raport vjetor i Ministrisë së Kulturës. 150 Raport vjetor i Ministrisë së Kulturës. 151 Raport vjetor i Ministrisë së Kulturës. 55

56 Edhe hedhja e mbeturinave urbane ose inerte pa kriter pranë zonave turistike shpesh ndikon negativisht në imazhin e këtyre zonave dhe tërheqjen e turistëve. Një pjesë e rrugëve rurale ose qëndrore që të çojnë drejt objekteve të trashëgimisë kulturore janë ende të pariparuara ose janë në proces rikonstruksioni. 152 Aktualisht është në proces finalizimi strategjia e zhvillimit të turizmit në Shqipëri deri në vitin 2020, e cila e klasifikon turizmin kulturor dhe vendet arkeologjike si pika të forta që lidhen me vizitueshmërinë e Shqipërisë Administrimi i trashëgimisë kulturore (përfshirë burimet e buxhetit) Administrimi i trashëgimisë kulturore është kryesisht në përgjegjësi të institucioneve qendrore shtetërore dhe institucioneve në varësi të tyre. Ministria e Kulturës është institucioni kryesor përgjegjës për administrimin e pasurive kulturore të cilat financohen në pjesën më të madhe nga buxheti i shtetit. 154 Instituti i Monumenteve të Kulturës "Gani Strazimiri" (IMK) i krijuar në vitin 1965, është institucion qendror, në varësi të ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore. IMK-ja ka për objekt të veprimtarisë së tij mbrojtjen, konservimin, restaurimin, rijetëzimin dhe propagandimin e trashëgimisë kulturore materiale në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë, në përputhje me ligjin nr.9048, datë "Për trashëgiminë kulturore", i ndryshuar. Pranë IMK funksion që prej vitit 2007 edhe Qendra Rajonale për restaurimin dhe konservimin e Monumenteve të Kulturës. Ndërkohë varësia e parqeve arkeologjike është më e diversifikuar. Në Butrint, Apolloni dhe Bylis funksionojnë Zyrat e Administrimit dhe Koordinimit ndërsa parqet Shkodër, Lezhë, Antigone-Melan-Adrianopol, Amantia, Orikum dhe Finiq kanë kaluar tashmë në kontrollin e drejtorive rajonale. 155 Është për tu veçuar një risi e cila u shënuar sëfundmi në mënyrën e organizimit financiar të parqeve arkeologjikë. Me vendim të Këshillit të Ministrave në dhjetor të vitit 2012 Parkut Kombëtar të Butrintit iu dha e drejta për të vetëadministruar në 152 Pigram 1993, f.157. Rekreacioni në zonat rurale favorizon asetet e trashëgimisë dhe për këtë arësye infrastruktura për ti arritur dhe përdorur ato duhet të jetë në analogji me infrastrukturën brenda zonave urbane. 153 Draft-Strategjia , f Cultural Heritage (World Bank Report) 2008, f Shih diskutimin mbi reformën në fushën e trashëgimisë kulturore f

57 masën 90% të ardhurat e përftuara nga shitja e biletave. 156 Por ky lehtësim i madh financiar, i arritur sajë një bashkëpunimi me AADF (Albanian American development Foundation), nuk duket se dha rezultatet e pritshme, të paktën jo në termat afatshkurtër. Sot Butrinti ka krijuar një surplus ekonomik, por nuk duket se ka fkelsibilitet në përdorimin e tij. 157 Agjensia e Shërbimit Arkeologjik (krijuar në vitin 2008), institucion në varësi të MTKRS-së është përgjegjës për gërmimet arkeologjike, si rrjedhojë e planifikimit urban dhe hapësinor në Republikën e Shqipërisë, përcaktimin e kritereve dhe respektimin e mbikëqyrjes së gërmimeve, riorganizimi, në aspektin muzeal, të trashëgimisë arkeologjike, si dhe për dministrimin e pasurimit të fondeve, për ruajtjen e objekteve arkeologjike, të luajtshme. Instituti Arkeologjik (QSA), është institucion shkencor i specializuar në varësi të MAS, përgjegjës për gërmimet shkencore arkeologjike. Ky institucion funksionon në përputhje me nenin 41 të Ligjit për Trashëgiminë Kulturore i cili specifikon se Kërkimet, sondazhet dhe gërmimet arkeologjike në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë janë monopol i shtetit shqiptar. Këshilli Kombëtar i Restaurimeve (KKR) është një organ kolegjial që ka në përbërje përfaqësues të institucioneve të specializuara dhe personalitete të fushës. Organizimi dhe funksionimi i këtij Këshilli përcaktohen në rregulloren e miratuar nga ministri. Këshilli Kombëtar i Restaurimeve miraton kriteret për licencimin e subjekteve e të personave fizikë apo juridikë. Licenca për projektim dhe restaurim në fushën e trashëgimisë kulturore miratohet nga ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore. Punimet e restaurimit, të cilat kryhen nga subjektet e licencuara për këtë qëllim, mbikëqyren dhe kolaudohen nga institucionet shtetërore, të specializuara dhe të ngarkuara me ligj për mbrojtjen, ruajtjen dhe studimin e objekteve të trashëgimisë kulturore. Zbatimi i punimeve të restaurimit të monumenteve të kulturës, mbikëqyrja dhe kolaudimi i tyre nuk i nënshtrohen ligjit nr. 8402, datë Për kontrollin dhe disiplinimin e punimeve të ndërtimit, i ndryshuar. Rregullat dhe kriteret e punimeve të restaurimit në objektet e trashëgimisë kulturore përcaktohen në Kartën Shqiptare të Restaurimeve, një dokument i vitit 2007 dhe që ka nevojë për një rishikim tërësor Shih VKM nr. 928, dt dhe Udhëzimin 3776, dt të Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve Karta Shqiptare e Restaurimit është një dokument i cili në kohën e miratimit të tij solli risi në shkencën shqiptare të restaurimit. Sot, ndryshimet dhe kërkesat e bëjnë të domosdoshme rishikimin e dokumentit edhe për shkak të përmirësimit të legjislacionit por edhe ratifikimeve të konventave të reja sikurse është Konventa për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore nënujore 57

58 Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë (KKA) është organi tjetër kolegjial vendimmarrës, që mblidhet periodikisht pranë ministrisë përgjegjës për trashëgiminë kulturore dhe kryesohet nga ministri. KKA miraton në parim, kriteret e kërkimit, dokumentimit dhe arkivimit të të dhënave e të materialeve arkeologjike, miraton strategjinë e integrimit të kërkimit arkeologjik, të nxitur nga zhvillimet dhe problemet themelore të kërkimit shkencor arkeologjik, bën përcaktimin e kritereve të ushtrimit të profesionit të arkeologut, miratimin e lejeve të subjekteve private dhe të individëve, që merren me gërmime arkeologjike dhe veprimtari arkeologjike, në përgjithësi si dhe miratimin e të gjitha projekteve të ndërhyrjes në zonat arkeologjike, në përputhje me nenin 30 të ligjit nr. 9048, datë Për trashëgiminë kulturore, i ndryshuar. KKA jep miratimin e ruajtjes, të integrimit dhe zhvendosjes përfundimtare të mbetjeve arkeologjike, pas kryerjes së procesit të gërmimit arkeologjik, në të gjithë territorin e vendit dhe miratimin e projekteve arkeologjike, me karakter kërkimorshkencor, në bashkëpunim me Institutin e Arkeologjisë dhe Qendrën e Studimeve Albanologjike. Këshilli përcakton edhe kriteret e ekspozimit dhe të paraqitjes së gjetjeve arkeologjike, si dhe miratimin e mënyrës së ruajtjes e të mirëmbajtjes, në funksion të turizmit kulturor. Komisioni Shtetëror i Muzeve (KSHM) është organ vendimarës ne fushën e muzeologjisë i cili harton dhe miraton kriteret për marrjen e licencës për zhvillimin e veprimtarisë nga muzetë privatë; shqyrton, miraton ose refuzon, brenda 60 ditëve, kërkesën e personit, fizik apo juridik, privat për licencimin e një muzeu privat, në mbështetje të kërkesave të parashikuara nga legjislacioni në fuqi, dhe të kritereve të miratuara nga KSHM-ja. Ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore, në mbështetje të vendimit të KSHMsë, licencon ose jo subjektin e interesuar; harton dhe miraton formularin përkatës dhe specifikimet për zyrtarizimin e muzeve; si autoriteti përgjegjës, merr masat e duhura, në rastin e mbylljes së një muzeu publik, për zhvendosjen e fondit muzeor të muzeut, si dhe përcakton institucionet, që do ta administroj në këtë fond. KSHM përgatit, administron dhe publikon edhe regjistrin e muzeve të njohura zyrtarisht. MK dhe institucionet e saj të varësisë janë përgjegjëse për administrimin, ruajtjen dhe mbrojtjen e qendrave historike, zonave arkeologjike për të cilat në zbatim të Ligjit për Trashëgiminë Kulturore janë hartuar dhe miratuar me vendim të këshillit të Ministrave rregulloret përkatëse për administrimin e tyre, përmendim në këtë rast rregulloret për administrimin e qendrave historike të Shkodrës, Korçës, Tiranës, Krujë, Sarandë, Durrës, Elbasan, Lezhë, Berat, Gjirokastër. Shteti vazhdon të mbetet investitori kryesor nëpërmjet buxhetit kombëtar të miratuar mbi bazën e Paris 2001, e cila ka sjellë domosdoshmërinë e parashikimeve të tjera për trajtimin e objekteve nënujë si dhe atyre që zhvendosen nga nënuji. 58

59 parashikimeve të projekt-buxhetit afatmesëm në financimin dhe zbatimin e projekteve për restuarimin, konservimin ruajtjen dhe mirëmbajtje e trashëgimisë kulturore Përse duhet të ndryshojë dhe si mund të ndryshojë legjislacioni aktual i trashëgimisë kulturore - disa propozime Projektligji Për trashëgiminë kulturore, që propozohet në aneksin XXX ka për qëllim përmirësimin e mëtejshëm të rregullave që veprojnë në fushën e trashëgimisë kulturore. Ndryshimet e propozuara kanë ardhur si rezultat i përvojës së punës gjatë zbatimit të Ligjit nr. 9048, datë Për trashëgiminë kulturore ndryshuar me ligjin nr. 9592, datë , Për disa shtesa dhe ndryshime në Ligjin nr. 9048, datë , Për trashëgiminë kulturore, si dhe ligjin nr. 9882, datë Për disa shtesa dhe ndryshime në Ligjin nr. 9048, datë , Për trashëgiminë kulturore, i cili ka nxjerrë në pah problematika, të cilat duheshin rimarrë në vëmendje pasi nuk gjenin zgjidhje në ligjin dhe dispozitat e tjera ligjore në fuqi. Ky projektligj plotëson boshllëkun ligjor të deritanishëm të ligjit ekzitues dhe parashikon plotësimin e tij në të ardhmen e afërt edhe me akte nënligjore që do të dalin në zbatim, pas miratimit të tij. 1. Çfarë parashikon projektligji? 1. Integrimin e Direktivës së BE për lëvizjen e lirë të mallrave kulturorë, 2. Forcimin e legjislacionit në fushën e trashëgimisë shpirtërore në vijim të rekomandimeve të ekspertëve të UNESCO-s, 3. Përmirësimin e veprimeve që ndiqen në fushën e arkeologjisë së shpëtimit, 4. Krijimin për herë të parë të një kreu të veçantë për ruajtjen dhe mbrojtjen e monumenteve të kulturës, 5. Parashikimin e shpronësimit për qëllime publike në funksion të mbrojtjes së monumenteve të kulturës, 6. Parashikimin për herë të parë të taksës së arkeologjisë, sipas edhe modelit Francez të arkeologjisë së shpëtimit, 7. Mbrojtja në ligj e trashëgimisë kulturor nënujore, e cila nuk ka qenë objekt i trajtimit në ligjin e mëparshëm. 8. Forcimin e penaliteteve/shtimin sasior të gjobave administrative, duke arritur gjobën maksimale prej 50 milionë lekë në rast të dëmtimit të monumenteve apo të gërmimeve të paautorizuara në zona arkeologjike. 2. Statusi i projektligjit të propozuar në rendin ligjor 59

60 Projektligji që propozohet për miratim do të ketë vendin e tij në rendin juridik shqiptar, i cili përcaktohet nga neni 116/1 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë. Baza ligjore për propozimin e këtij projektligji, sipas hierarkisë ligjore është përmbledhur në : nenin 81 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, i cili përcakton se: Të drejtën për të propozuar ligje e ka Këshilli i Ministrave, çdo deputet, si dhe 20 mijë zgjedhës. nenin 26 të ligjit nr. 9000, datë Për organizimin dhe funksionimin e Këshillit të Ministrave, i cili përcakton se: Projektaktet, që u përkasin institucioneve të tjera qëndrore, në varësi të Kryeministrit ose të ministrit përkatës, paraqiten për shqyrtim në Këshillin e Ministrave, me propozimin e Kryeministrit ose të ministrave përkatës. Pikën 3 të rregullores së Këshillit të Ministrave, miratuar me vendimin nr. 584, datë , i ndryshuar, sipas të cilës të drejtën për të propozuar projektakte për shqyrtim në Këshillin e Ministrave e kanë Kryeministri dhe çdo ministër. Projektligji është në përputhje të plotë me Kushtetutën e R.SH., Ligjin 9806 dt Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në Konventën Europiane Për mbrojtjen e trashëgimisë arkeologjike (të rishikuar), Ligjin dt Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në konventën për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore nënujore (Paris 2001), Ligjin 9613 dt Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në konventën e UNESCO-s Për mbrojtjen dhe zhvillimin e e larmisë së shprehjes së kulturave, Ligjin 9490 dt Për ratifikimin e konventës për ruajtjen e trashëgimisë kulturore jomateriale, Paris 2003, Ligjin 8523 dt Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në konventën për mjetet e ndalimit dhe parandalimit të importit, eksportit dhe transferimit të paligjshëm të pronësisë së së pasurisë kulturore. 3. Relacioni i Projektaktit Objektivat e propozimit: Projektligji Për trashëgiminë kulturore krijon një kuadër ligjor të domosdoshëm për fushën e trashëgimisë kulturore materiale dhe shqirtërore, për të cilën, më parë ka ekzistuar një vakum ligjor për rregullimin e plotë të veprimtarive. Synimi i projektligjit është të ofrojë një kuadër ligjor bashkëkohor, të qartë dhe të përditësuar, të aftë të rregullojë mënyrën e mbrojtjes, promovimit dhe përdorimit të monumenteve të kulturës, zonave arkeologjike dhe qendrave historike si dhe mbështetjen e shtetit për çdo aktivitet që parashikohet në ligj. 60

61 Nëpërmjet këtij projektligji, qeveria do të mbështesë individët dhe institucionet në vlerësimin dhe mbrojtjen e trashëgimisë kulturore por edhe zhvillimin e harmonizuar të qendrave historike dhe zonave arkeologjike në funksion të turizmit kulturor. 4. Përmbledhje shpjeguese e përmbajtjes së projektaktit: Projektligji është i organizuar në XI krerë: KREU I: Dispozita të përgjithshme, parashikon objektin e ligjit, si dhe qëllimin dhe synimet që kërkon të arrijë ky projektligj. Në këtë kre jepen edhe përkufizimet e nevojshme për kuptimin sa më të saktë të këtij projektligji. Kështu për të qenë më të saktë dhe që ligji të ketë jetëgjatësi dhe të jetë i zbatueshëm në praktikë të gjithë togfjalëshat dhe emertesat e institucioneve të veçanta janë zëvendësuar me togëfjalëshin institucione të specializuara shtetërore, term ky i shpjeguar qartë në pikën 10 të nenit 3 të ligjit. Janë hequr si institucione të specializuara Drejtoritë Rajonale të Kulturës Kombëtare, ndërkohë që janë shtuar Muzetë Kombëtarë, Qendra Kombëtare e Inventarizimit të Pasurive Kulturore si dhe Qendra e Studimeve Albanologjike. Drejtoritë Rajonale të Kulturës Kombëtare do të vijojnë të kryejnë punën e tyre sipas ligjit, si pjesë e Institutit të Monumenteve të Kulturës me qëllim forcimin e tyre profesional dhe administrativ dhe në objekt të veprimtarisë së tyre do të kenë jo vetëm menaxhimin, mbrojtjen dhe restaurimin e monumenteve të kulturës por edhe hartimin e projekteve. Në funksion të veprimtarisë së IMK dhe Drejtorive Rajonale do të jenë edhe parqet arkeologjike të Republikës së Shqipërisë të cilat mendohet që pas miratimit të këtij ligji të jenë pjesë e strukturës së IMK. Gjithashtu, riorganizimi i Drejtorive Rajonale të Kulturës Kombëtare, do të plotësojë strukturat menaxhuese e disa muzeve, më parë ne administrim të Akademisë së Shkencave, si Korçë, Durrës dhe të disa Parqeve Arkeologjikë të cilët do të kenë organigramë brenda strukturave të këtyre drejtorive. Status i ri që synohet t iu jepet DRKK-ve synon gjithashtu përcaktimin e kritereve të qarta profesionale për emërimin e drejtuesve dhe specialistëve në to, ngritjen e nivelit të pagave nëpërmjet lehtësimit të strukturave duke i përshtatur ato e bërë sa më funksionale e më të manovrueshme në administrim të territorit që do të mbulojnë. KREU II: Trashëgimia kulturore shpirtërore tashmë pajiset me një kre të veçantë në funksion të mbrojtjes dhe popullarizimit të mëtejshëm të saj. Rekomandimet e ekspertit të fushës të financuar nga projekti ONE UN janë integruar me politikat e MTKRS për këtë fushë. 61

62 Shtetet duhet të marrin masat e nevojshme për të siguruar ruajtjen e trashëgimisë kulturore jomateriale të pranishme në territorin e tyre. Ata duhet që të identifikojnë dhe përcaktojnë elementët e ndryshëm të trashëgimisë kulturore jomateriale të pranishme në ato territore me pjesëmarrjen e bashkësive, të grupeve dhe të organizatave joqeveritare. Në përputhje me gjendjen e trashëgimisë shpirtërore, secili shtet duhet që të hartojë një ose më shumë inventarë të trashëgimisë kulturore jomateriale të pranishme në territorin e tij. Kërkohet gjithashtu hartimi i një politikë të përgjithëshme, që të synojë vënien në pah të funksionit të trashëgimisë kulturore jomateriale në shoqëri dhe të integrojë ruajtjen e kësaj trashëgimie në programe planifikimi; të krijoi institucione kompetentë për ruajtjen e trashëgimisë kulturore jomateriale; të nxisë studime shkencore, teknike dhe artistike si dhe metodologji kërkimore për një ruajtje të efektshme në veçanti të trashëgimisë kulturore jomateriale në rrezik etj. Konventa e Parisit 2003 në mënyrë të veçantë synon edhe edukimin, sensibilizimin dhe rritjen e kapaciteteve në këtë fushë. Për këtë, duhet të sigurohet njohja dhe respektimi i trashëgimisë shpirtërore në shoqëri, përmes programeve edukative, sensibilizues dhe përhapëse të informacionit për publikun, sidomos për të rinjtë; programeve të posaçme për edukim dhe formim, brenda bashkësive dhe grupeve të interesuar; veprimtarive për forcimin e kapaciteteve në fushën e ruajtjes së trashëgimisë kulturore jomateriale dhe në veçanti për administrimin dhe kërkimin shkencor etj. Në funksion të detyrimeve të konventës propozohet krijimi i Institutit Kombëtar të Trashëgimisë Shpirtërore (sot Qendra Kombëtare e Veprimtarive Folklorike), si një institucion që do të menaxhojë trashëgiminë kulturore shpirtërore në vend. KREU III: Përcakton kriteret e vlerësimit të trashëgimisë së luajtshme kulturore, rregjistrimin e saj si dhe administrimin. Vlerat unikale apo të zakonshme janë qartësisht të ndara në këtë kre, duke synuar qartësimin e procedurave që ndiqen për ruajtjen e mëpasshme të objekteve, shumëfishimin apo riprodhimin e tyre. KREU IV: Një kre i veçantë i ligjit i kushtohet lëvizjes së pasurive kulturore.në hartimin e përmbajtjes së neneve është synuar përshtatja me detyrimet kryesore që burojnë nga Direktiva 93/7EC. Detyrimet që kanë të bëjnë me eksportin, lejet përkatëse të objekteve me vlera por edhe të procedurave që ndiqen reflektohen për here të pare në ligj si dhe janë në përputhje me kohën e parashikuar në përgjigjet e pyetësorit të vendit kandidat. KREU V: Në fushën e trashëgimisë kulturore të paluajtshme është hequr kategoria e objektit në vrojtim, dhe është riformuluar ajo e objektit në mbrojtje paraprake, duke zgjatur periudhën e mbrojtjes deri në 1 vit. Në të njëjtën kohë është propozuar kategoria e objekteve të trashëgimisë në rrezik, si një element nxitës për ndividët por 62

63 edhe institucionet shtetërore për të mbrojtur dhe siguruar kushtet e nevojshme për vlerësim dhe sigurinë e monumenteve në raste katastrofash natyrore, etj. Gjithashtu në zonat arkeologjike A, është propozuar lejimi i rikonstruksionit të ndërtesave publike dhe për interes të lartë social, kur ndërhyrja kryhet në të njëjtën sipërfaqe të ndërtesës, pas miratimit nga Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë. Kjo është kryer për efekt të mbarëvajtjes së jetës publike sikurse është rasti i shkollave, spitaleve, ambulancave dhe objekteve të tjera shtetërore. Një nen i rëndësishëm është edhe ai për njoftimin e pronarit ose përdoruesit të një monumenti kulture për shprehjen e interesit shtetëror për shpalljen e tij monument kulture. Nisur nga fakti se në shumë raste gjatë viteve konstatohet se përcaktimi si monument i një objekti kundërshtohet nga pronarët e ligjshëm mbi argumentime të mosnjoftimit, autoritetet shtetërore do të kenë një mjet efikas në dispozicion për të argumentuar veprimet e tyre ligjore. Është vendosur një zonë e mbrojtur e monumenteve të kulturës 50m nga kufijtë e objektit, e cila do të jetë e përhershme përsa kohë nuk është kryer studimi i zonës specifike mbrojtëse të monumentit. Kjo masë do të jetë një arritje përsa i përket mbrojtjes së territorit të monumenteve që jo në pak raste rrethohen nga ndërtime të cilat nuk marrin në konsideratë largësinë nga objekti. Dispozite kalimtare per mbrojtjen: 1-2 vjet hartohen studimet për çdo monument kulture. Gjithashtu është parashikuar që të penalizohen të gjithë ato që gërmojnë pa miratim të Këshillit Kombëtar të Arkeologjisë në të gjitha zonat arkeologjike B, një risi e cila nuk ka qenë e parashikuar në ligjin e mëparshëm. Një element tjetër po shumë i rëndësishëm është edhe shpronësimi i monumenteve të kulturës kur për arësye të ndryshme pronarët nuk arrijnë ti mirëmbajnë ato duke cënuar integritetin e tyre apo të zonës përreth. Brenda 5 viteve kur pronari i një objekti nuk njihet, shteti merr pronësinë e tij sipas legjislacionit në fuqi. Pikërisht këtu janë shtuar elementë të shpronësimit të objektit në rastet kur shterrohen të gjitha mundësitë e bashkëpunimit me banorët privatë, me qëllim mbrojtjen e mëtejshme të monumenteve. Një nen i ri që shtohet është rijetëzimi i monumenteve të kulturës, i cili tashmë përdor terminologjinë europiane për ndërhyrjet e lejuara në monumentet e kulturës. KREU VI: Ruajtja dhe mbrojtja e monumenteve të kulturës është një kre specifik i cili synon të rregullojë dhe përcaktojë format e lejuara dhe të ndaluara të ndërhyrjeve në monumentet e kulturës, punimet e mirëmbajtjes dhe reastaurimit, përcallimin e shpenzimeve si dhe mundësinë e kreditimit të banorëve për restaurimin e banesave të tyre. 63

64 KREU VII: Gërmimet dhe kërkimet arkeologjike është një kre i rëndësishëm i cili përcakton se Agjencia e Shërbimit Arkeologjik është autoriteti kompetent për të kryer veprimatri në fushën e arkeologjisë së shpëtimit. Ky kre përcakton gjithashtu se objektet arkeologjike të gjetura gjatë gërmimeve arkeogjike apo rastësisht në tokë apo nënujë janë pronë e shtetit shqiptar. Tendenca në rritje për gërmime të kundraligjshme dhe më pas tentativat për të rregjistruar objekte në Qendrën Kombëtare të Inventarizimit të Pasurive Kulturore si të trashëguara dhe pa treguar origjinën e vërtetë të tyre ka krijuar një situatë të vështirë për institucionet shtetërore që ngarkohen me ligj për studimin e arkeologjisë por edhe ato të ruatjes së rendit dhe sigurisë kombëtare. Duke qenë se prej vitit 2008 Agjencia e Shërbimit Arkeologjik në veprimtarinë e saj është njohur edhe me eksperienca institucionesh të ngjashme në vende të tjera të BE, sikurse është rasti i INRAP (France), propozohet që për të përballuar rritjen e kostove të gërmimeve të shpëtimit si rrjedhojë e rritjes së volumit të punës për ASHA (numri i lartë i hidrocentraleve, guroreve, fabrikave dhe qendrave të banimit e autostradave), kërkon edhe vendosjen e një takse të arkeologjisë. Taksa e arkeologjisë e cila do të përcaktohet me një vendim të këshillit të ministrave do të aplikohet për të gjitha ndërtimet që janë të barabarta me 300m 2 ose më shumë, në të gjithë territorin e Shqipërisë. Kjo taksë i shërben më pas ASHA për të investuar në teknologji dhe trajnime për një shërbim më cilësor sikurse edhe buxhetit të shtetit. KREU VIII: Burimet e financimit për institucionet e specializuara dhe përcaktimi i saktë i tyre është risi e projektligjit të ri, duke synuar një rregullim të mëtejshëm të punës në këto institucione dhe efiçencë maksimale në përdorimin e të ardhurave. Në këtë kuadër, propozohet që për shkak të karakterit të veçantë që institucionet e specializuara kanë (Agjencia e Shërbimit Arkeologjik, Qendra Kombëtare e Inventarizimit të Pasurive Kulturore, Instituti i Monumenteve të Kulturës, Muzeu Historik Kombëtar dhe Muzeu Kombëtar i Artit Mesjetar Korçë), të kenë mundësinë të përdorin 90% të të ardhurave të tyre parësore dhe dytësore, ndërkohë që buxheti i shtetit do të përfitojë 10%. Kjo formë sugjerohet për shkak të rëndësisë që institucionet e trashëgimisë kulturore kanë sot, dhe në zbatim të konventave të sipërcituara që rekomandojnë krijimin dhe funksionimin e institucioneve të afta profesionalisht por edhe financiarisht sipas fushave. KREU IX: Trashëgimia kulturore nënujore, e cila ka filluar të mbrohet ligjërisht prej fundit të vitit 2008, pas miratimit të Konventës së Parisit 2001, gjen vendin esaj nëpërmjet parashikimit të elementëve të mbrojtjes si dhe të kushteve dhe kritereve të 64

65 kërkimeve nënujore nëpërmjet një vendimi të veçantë të Këshillit të Ministrave në përputhje me aneksin e konventës. KREU X: Kreu i kundërvajtjeve administrative parashikon për herë të parë gjoba që shkojnë në masën 50 milionë lekë për rastet e dëmtimeve të nëntokës dhe monumenteve të kulturës. Rritja e nivelit të gjobave, sugjerohet si një element frenues i aktivitetit të subjekteve fizikë dhe juridikë që dëmtojnë direkt ose indirekt objekte të trashëgimisë kulturore. Me këtë rritje synohet ndërgjegjësimi i mëtejshëm i komunitetit për vlerat e trashëgimisë kulturore. Për të përforcuar mbrojtjen juridike është bërë edhe përcaktimi i saktë i vlerave kulturore në përkufizimin e ligjit, duke garantuar që parashikimi që Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë të jetë i zbatueshëm në të gjitha rastet kur veprimi përbën shkelje. KREU XI: Dispozita të fundit dhe kalimtare, parashikojnë 1. Përshkrimi i masave zbatuese: a. Legjislacioni dytësor (aktet nënligjore) që do të miratohen për zbatimin e projektaktit: Vendim i Këshillit të Ministrave për vlerësimin e trashëgimisë kulturore shpirtërore të iso-polifonisë dhe kryeveprave të tjera të trashëgimisë gojore dhe shpirtërore. Vendim i Këshillit të Ministrave për përcaktimin e kritereve të shpërblimeve të vlerave artistike dhe kontributin e angazhimit në fushën e trashëgimisë shpirtërore, Vendim i Këshillit të Ministrave për krijimin e Këshillit Kombëtar të Restaurimeve, Vendim i Këshillit të Ministrave për kategoritë e objekteve me vlera kulturore, Vendim i Këshillit të Ministrave për përcaktimin e tarifave për gërmimet e shpëtimit, Vendim i Këshillit të Ministrave për caktimin e taksës së arkeologjisë, Udhëzime të Ministrit të Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve. 2. Implikime Financiare Ky ligj parashikon implikime financiare, të përmendura në kreun VIII përsa i përket të ardhurave parësore dhe dytësore. Nëse miratohet ky projektligj do të sjellë përmirësim të ndjeshëm në mirëadministrimin e vlerave të trashëgimisë sonë kulturore kombëtare Propozimipër këtë projektligj vjen në një kohë që kur ky punim u finalizua dhe në rrethet e specialistëve po diskutohet projektligji i ri i trashëgimisë kulturore. 65

66 2.4. Reforma e sistemit të trashëgimisë kulturore debati dhe qëndrimet e ekspertëve Reforma në sistemin e trashëgimisë kulturore mund të cilësohet si arritje për vitin 2010, pra për bërjen sadopak publike të argumentave pro dhe kundër mundësive për një reformim të sistemit. Ndërsa viti 2011, krahas kalimit të kompetencave nga Ministria e Kulturës në Institutin e Monumenteve të Kulturës për drejtoritë rajonale të kulturës kombëtare, do të ishte edhe një vit me sfida të mëdha për shpalljen e konceptit të rijetëzimit të qendrave muzeale dhe monumenteve të kulturës. Kjo bën të mundur që t i jepet një dimension i rëndësishëm zhvillimit të turizmit të trashëgimisë kulturore. 160 Trashëgimia kulturore synohej të shndërrohej në një atraksion të veçantë për turistët, kjo është theksuar edhe nga qeveria shqiptare. Viti 2014 duket se solli shumë ndryshme, të cilat ndikuan jo pak për shpëtimin e trashëgimisë kulturore. Vendosja në një efiçencë më të mirë të sistemit të trashëgimisë kulturore, për një menaxhim më të mirë të tij përmes një reforme institucionale, e cila u pasqyruar dhe në strukturën buxhetore për vitin 2014 është tashmë realitet. Në total buxheti i trashëgimisë kulturore për 2014 është rritur me 8,8 %. Ky buxhet përkon me ambicien e stafit të ri në Ministrinë e Kulturës për të mirëmenaxhuar jo vetëm burimet financiare në dispozicion, por edhe ato njerëzore. Kjo mishërohet si në ristrukturimin institucional dhe buxhetor të sistemit të trashëgimisë kulturore. Një nga pikat që ka shumë vëmendje në punën që po bën MK, ishte riorganizimi i Drejtorive Rajonale të Kulturës Kombëtare (DRKK), të cilat janë të parat që merren me trashëgiminë kulturore në terren. Këto drejtori tashmë janë 6, dhe përfshijnë brenda tyre disa parqe arkeologjikë, duke lënë jashtë administrimit të tyre parqet e Butrintit, Apollonisë dhe Bylisit që kanë drejtim dhe strukturë që varet direkt nga Ministria e Kulturës. Por cilat mund të themi se ishin arësyet që shtynë ministrinë e dikurshme të kulturës për të ndërmarrë një reformë në fushën e administrimit të trashëgimisë kulturore? Cilat ishin argumentat dhe si u ballafaquan mendimet e ndryshme në publik? Cili ishte qëndrimi dhe roli i ekspertëve dhe disa prej mendimeve të tyre? Seksioni në vijim synon të sjellë sadopak dhe në mënyrë të përmbledhur këtë debat publik. Në vitin 2010 u propozua një reformë mbi sistemin e trashëgimisë kulturore, e cila sipas ministrisë synonte reformimin e sistemit të trashëgimisë kulturore, nëpërmjet riorganizimit të institucioneve të saj që merren me trashëgiminë materiale, sikurse ishin Instituti i Monumenteve të Kulturës, Agjencia e Shërbimit Arkeologjik, 160 Reforma për trashëgiminë kulturore, arritje për vitin

67 Drejtoritë Rajonale të Kulturës Kombëtare, Parqet Arkeologjike, Qendra Kombëtare e Inventarizimit të Pasurive Kulturore, si dhe disa muze arkeologjikë dhe kombëtare. Në këtë reformë të propozuar thuhej se raporti administratë-fuqi punëtore destinohej të ndryshonte dhe të sillte një përmirësim në mirëmbajtjen e monumenteve dhe territorit përreth tyre. Sistemi ynë i trashëgimisë kulturore, duke filluar nga viti 2003, ka përvijuar një profil të vetin, i cili përputhet në vija të përgjithshme me zhvillimin dhe tendencën e zhvillimit të vendeve të krahasueshme me ne, ato europiane dhe të Mesdheut, por ndjek edhe tendenca që përvijohen nga eksperienca e organizatave ndërkombëtare si UNESCO apo e konventave të ndryshme. Instituti i Monumenteve të Kulturës është institucioni më i rëndësishëm i sistemit të trashëgimisë kulturore dhe nëse ka institucion qendror tek i cili mund të shihet produkti cilësor i profesionalizimit, është pikërisht IMK-ja. Në artikullin: Reforma e trashëgimisë na kthen në vitet 1960, prof. Lorenc Bejko na jep në mënyrë më të detajuar pikat e pranueshme të kësaj reforme. Sipas tij arsyeja e parë për shkak të së cilës është kundër lidhet me konceptin për trashëgiminë që është në thelb të ndryshim e që sjell reformimi. Gjithmonë e më tepër duhet ta shohim trashëgiminë me syrin e një pasurie kulturore që duhet integruar në jetën e shoqërisë shqiptare thekson ai, ndërsa në fakt thelbi i reformimit niset nga një koncept që e sheh trashëgiminë si një gjë statike. Arsyeja e dytë citon autori, është fakti që ruajtja dhe mbrojtja e trashëgimisë, të para sipas prezantimit të disa profesorëve është një koncept që i shkon për shtat një shteti të një kohe tjetër, kur çdo gjë është e centralizuar dhe urdhrat, projektet apo politikat i hartonte një institucion qendror në Tiranë, ndërsa institucionet periferike nëpër rrethe ishin vetëm institucione zbatuese. E ardhmja i takon forcimit dhe sqarimit të qartë të kapaciteteve të institucioneve me bazë territoriale. Atje menaxhohet sistemi, monumentet e kulturës e po atje është e ardhmja e zgjidhjes së kontrollit të shumë monumenteve që nuk mund t i kontrollojmë dot nga Tirana. Suksesi dhe dështimi i ruajtjes, menaxhimit dhe i promovimit të monumenteve të kulturës duhet të jenë institucionet me bazë territoriale. Sot përplasemi nga Instituti i Monumenteve në Ministrinë e Kulturës dhe në drejtoritë rajonale sepse varësia, kompetencat, përgjegjësia nuk janë përcaktuar saktë. E ardhmja duhet t i përkasë përcaktimit të qartë të kompetencave territoriale. Qëndrimet kundër reformës së vitit 2010: (disa mendime publike, citime nga mediat e shkruara dhe vizive): 67

68 Lorenc Bejko: Kjo reformë e shumëpërfolur bie në kundërshtim edhe me ligjin e trashëgimisë, sepse përveç konceptit të gabuar që ka reforma, ashtu si edhe centralizimit që na çon në vitet 1960, implementimi i saj rrezikon monumentet dhe së fundmi ajo formalisht ka plot inkoherenca logjike. Po ashtu profesori shprehet se ruajtja, menaxhimi por edhe shndërrimi i monumenteve në burime të përfitimit ekonomik për komunitetin ku janë, bëhet me vlerësim të përditshëm, me menaxhim të përditshëm dhe bëhet atje e jo këtu në Tiranë. Këtu mund të bëhen politikat apo standardet e ruajtës dhe menaxhimit, por jo, jo të bëhet nga këtu menaxhimi. Ndaj thotë që rezultati final të cilit i druhet është pikërisht rreziku i dëmit. Marin Haxhimihali: Kjo reformë nuk duhet të zbatohet, ligji i ndryshuar për Trashëgiminë thotë të ketë një drejtori rajonale dhe një brigadë që të punojë edhe në Apoloni, edhe në Orikum, edhe në Bylis. Kjo skemë është një piramidë që kokën e madhe e ka në Tiranë dhe ka disa degë nëpër 7-8 rajone të vendit. Është kthim mbrapa në kohën e bërthamave arkeologjike, me një drejtori qendrore në Tiranë. Skënder Muçaj: Reforma në zbatim do të ketë probleme, sepse në strukturat e reja janë 287 punonjës dhe nëse këta do të jenë në punë, vendi ynë do të bëhej një qendër e rëndësishme për turizmin, por e keqja është se ato nuk janë në punë, pasi strukturat e reja, por dhe në ato që ishin dhe ato që po krijohen janë sërish struktura parazitare. Nëse marrim një drejtori rajonale dhe aty kemi shoferin, financieren, pastrues etj, atëherë një financier me 6-7 veta çfarë pune do të bëjë këtu? Atëherë ai bëhet një njeri parazit dhe merret me thashetheme, rri me strukturat e partisë që janë në pushtetin dhe shkatërron punën e krahut tjetër, dhe aktualisht kjo ndodh. 161 Persona që kishin më tepër një qëndrim sugjerues: Ilir Parangoni: Emergjenca për një reformë institucionale duke vendosur kontrollin mbi territorin dhe rrjedhimisht mbi trashëgiminë kulturore dhe arkeologjike, është e domosdoshme. Ben Andoni: Ligji aktual i Trashëgimisë jo vetëm ka nevojë të përmirësohet rrënjësisht, por duhet edhe të bëhet më efikas, është i përgjithshëm dhe i pamjaftueshëm për mbrojtje. 162 Pro reformës (periudha e pas shtatorit 2013): 161 Skënder Muçaj: Reforma në trashëgiminë kulturore, shans për struktura parazitare. 162 Për trashëgiminë kulturore, puna fillon që nga ligji i vet. 68

69 Mirela Kumbaro: reforma në trashëgiminë kulturore do të përfshijë disa dimensione si aspekti ekonomik, teknik, ligjor dhe administrativ. 163 Zef Çuni thotë se kjo do te sjellë reduktim te stafeve të fryra me militantë dhe afrim të specialistëve të fushës, për të dhënë përvojën e tyre më të mirë. Ligji për trashëgiminë kulturore është goditur nga Këshilli i Ministrave në mënyrë të paligjshme. Ka nevojë për ndryshim në ligj dhe ne po punojmë për këtë. Drejtoritë Rajonale të Monumenteve duhet të jenë aty ku janë objekte dhe parqe që kanë nevojë për ruajtje, sepse ka zona ku nuk ka askënd që të kujdeset për to. Duhet mbulim më i mirë i territorit 164. Kështu është shprehur ministrja Kumbaro në prezantimin e dëgjesës së parë për deputetët anëtarë të Komisionit Parlamentar për Edukimin dhe Mjetet e Informimit Publik, Kumbaro, vuri theksin te prioritetet dhe objektivat që kjo ministri do të promovojë për mbrojtjen dhe zhvillimin e trashëgimisë kulturore Planifikimi i territorit, mjedisi dhe trashëgimia natyrore 165 Sektori i planifikimit të territorit në Republikën e Shqipërisë rregullohet nga ligji nr , dt Për Planifikimin e Territorit dhe aktet nënligjore në zbatim të tij. Ky system është ndërtuar mbështetur në parimet e Qeverisjes së Mirë. Një nga parimet më të rëndësishme të këtij ligji ëshë parimi i planifikimit të detyrueshëm, sipas të cilit për të gjitha territoret (sipas juridiksionit të nivelit qeverisës) duhet të hartohen instrumenta të planifikimit (politika, plane dhe rregullore planifikimi). Në këtë kuptim edhe sektorët e trashëgimnisë kulturore dhe mjedisore janë ligjërisht të detyruar të hartojnë instrumentët sektorial të planifikimit për sektorët në kompetencë të tyre. Këto plane mund të jenë specifikë dhe të ndryshëm si p.sh.: plane konservimi apo plane rehabilitimi. Gjithashtu, kjo vlerësohet si një masë e rëndësishme, përveç të tjerash, edhe për ruajtje të trashëgimnisë kulturore apo natyrore, nëpërmjet instrumentave të sektorëve apo juridiksioneve territoriale (bashkive komunave) të tjera Komisioni për Edukimin dhe Mjetet e Informimit Publik zhvillon seancë dëgjimore me Ministren e Kulturës, znj. Mirela Kumbaro. 164 Kumbaro: Do rishikohet ligji për trashëgiminë. 165 Pjesë e studimit të vitit 2010 mbi sistemin e trashëgimisë dhe crosscutting me sektorët e tjerë. 166 Me reformën e re territoriale komunat nuk veprojnë më në territor, dhe janë përshirë si zona administrimi brenda strukturave më të mëdha të bashkive, 61 në total. 69

70 Neni 21 i këtij ligji, Planet, përcakton ndër të tjera se vlerësimet strategjike mjedisore janë pjesë e pandashme e planeve të territorit: Planet, në përputhje me territorin objekt të planifikimit, përmbajnë elementet e mëposhtme: ç) studimin e vlerësimit strategjik mjedisor. Gjithashtu, neni 48 Vlerësimi strategjik mjedisor detyron të gjithë instrumentët e planifikimit të shoqërohen me një vlerësim strategjik mjedisor. Ky është një nen që detyron në mënyrë ekskluzive se çdo instrument planifikimi i nënshtrohet detyrimit të kryerjes së vlerësimit strategjik mjedisor, në bazë të kërkesave të legjislacionit mjedisor dhe standardeve europiane e ndërkombëtare. Ai përcakton, gjithashtu, fazën e procesit të planifikimit dhe procedurave të bashkërendimit dhe këshillimit me palët e interesuara. 167 Në detyrim të ligjit Për Planifikimin e Territorit (neni 10) sikurse të gjithë departamentet e politikave kombëtare në Ministritë e linjës, edhe ato që trajtojnë çështjet e mbrojtjes së trashëgimnisë kulturore dhe natyrore duhet të hartojnë instrumentet sektoriale të planifikimit të territorit (për sektorët specifik në juridiksionin e tyre). Këto instrumenta, sipas llojit, ndër të tjera duhet të përcaktojnë: kufinjtë e shtrirjes së zonës dhe elementët përbërës së tyre dhe rregulla teknik për ruajtjen dhe mirëmbajtjen e tyre. Pas hartimit të draft-instrumentave procesi ligjor (sipas ligjit Për Planifikimin e Territorit ) botimin e tyre në Rregjistrin Elektronik të Territorit, në të cilin për një periudhë 60 ditore të gjithë Autoritetet e Planifikimit duhet të shprehen me shkrim mbi instrumentet sektorialë sipas këndvështrimit sektorial të tyre 168. Kjo procedurë e domosdoshme, në përputhje me parimin e integrimit dhe koordinimit të instrumentave të planifikimit, synon njohjen e të gjithë Autoriteteve të planifikimit të territorit të të gjitha niveleve qeverisëse me inisiativa planifikuese dhe veprime konservimi dhe të vlersojnë këto për përmirësim nga këndvështrimi i sektorëve të tyre apo nga niveli i tyre qeverisës (niveli lokal). Në të njëjtën mënyrë, edhe instrumentet vendore të planifikimit të territorit bëhen plotësisht të njohura për të gjithë autoritetet e planifikimit sipas nivelit qeverisës. Nga sa më sipër, vërehet dhe vlerësohet se ekziston, në planin ligjor, një lidhje e mirë dhe e qëndrueshme midis sektorit të planifikimit territorial dhe urban dhe sektorit të mbrojtjes së monumenteve të kulturës dhe natyrore. Sistemi i planifikimit (në nivel kombëtar, rajonal dhe lokal) i jep një rëndësi të veçantë trashëgimisë kulturore dhe mjedisore. Sigurisht, duhet theksuar se niveli dhe cilësia e zbatimit të këtyre dispozitave ligjore jo gjithmon prodhon zgjidhjet më të mira, kjo sidomos në nivel lokal. Kapacitetet e nivelit lokal të qeverisjes, por jo vetëm, mbeten në nivele të ulta të njohjes të sisteme ligjore. Ndërkohë, që është për t u vlerësuar ndjeshmëra dhe 167 Ligji nr.10119, dt Për Planifikimin e Territorit, neni Ligji nr.10119, dt Për Planifikimin e Territorit, neni 36 dhe

71 vëmendja e autoriteteve të planifikimit por edhe të mbrojtjes së monumenteve të kulturës, për t i konsideruar këto si oportunitet zhvillimi dhe progresi. Sidoqoftë identifikohen raste kur presioni politik apo ekonomik vepron në kundështi me parimin e zhvillimit të qëndrueshëm dhe interesat e trashëgimisë mjedisore nënvlerësohen. Një parim tjetër i rëndësishëm është parimi i propocionalitetit, sipas të cilit dhe jo në kundështi me parimin e subsidiaritetit, instrumentët e planifikimit të territorit duhet të jenë fleksibël. Mbi këtë parim ngrihet neni 6 Çështjet e rëndësisë kombëtare në planifikimin e territorit 169, sipas të cilit për disa çështje që vlerësohen të një rëndësie kombëtare proceset e planifikimit dhe procedurat e vendimmarrjes për zhvillim ndërrmerren nga niveli më i lartë i qeverisjes, Këshilli Kombëtar i Territorit. Ky Autoritet drejtohet nga Kryeministri dhe përbëhet nga shumica e Ministrave që trajtojnë cështjet sektoriale të territorit. Neni 6 thekson se çështjet e rëndësisë kombëtare në planifikimin e territorit përfshijnë, ndër të tjera, edhe karakteristika të veçanta kulturore, historike, ekonomike, sociale ose mjedisore të një apo disa strukturave, instalimeve, rrjeteve ose zonave, që synojnë drejtpërdrejt realizimin e interesave kombëtarë në pjesë të territorit, si përshembull zonat/ndërtimet me vlera të trashëgimisë natyrore e kulturore, monumentet kulturore, qëndrat historike, zonat e parqet arkeologjike, pyjet e zonat e mbrojtura natyrore, monumentet natyrore, përfshirë karakteristika unike gjeografike, zonat me rrezik natyror, ekosistemet e rrezikuara dhe biodiversiteti 170. Kjo siguron që çështje të trashëgimnisë kulturore dhe mjedisore të trajtohen me një vëmendje të veçantë nga ekspertë të një niveli të lartë sektorialë apo të planifikimit territorial dhe për to vendimi të merret në nivelet më të larta të polikanëve të votuar. Gjithashtu, sigurohet një proces bashkërendimi me autoritete të tjera të planifikimit sektorial. Monumentet e kulturës nuk trajtohen të ndara apo të fragmentarizuara. Neni 32 i për Trashëgiminë Kulturore vendos: Për monumentet e kulturës përcaktohet një sipërfaqe toke ose trualli përreth, si zonë mbrojtëse, në përputhje me vlerat e tyre arkitektonike, me përshtatshmërinë e tyre urbanistiko-estetike, me rrethinën dhe me rrethanat ekologjike. Pra objektet e trashëgimisë së bashku me territorin që i rrethon identifikohen në hartat e instrumentave të planifikimit dhe trajtohen nga vendimarrja për zhvillim të zonave kufitare të tyre, me kujdesin e duhur. Gjithashtu, zonat e mbrojtura natyrore miratohen sëbashku me zonën buferike të tyre. 171 Sikurse u nënvizua më sipër, sfera legjislative paraqitet e plotë dhe e integruar midis planifikimit territorial dhe urban dhe trashëgimisë kulturore dhe mjedisore. Ndërsa, 169 Ligji nr.10119, dt Për Planifikimin e Territorit, neni Ligji nr.10119, dt Për Planifikimin e Territorit, neni Ligji nr. 8906, date Për Zonat e Mbrojtura, neni 4 pika 2. 71

72 zbatimi i këtyre parimeve dhe detyrimeve ligjore nuk vlerësohet në të njëjtin nivel. Ky fakt kërkon marrjen e veprimeve konkrete për integrimin e planifikimit hapsinor me projektet e mbrojtjes së trashëgimisë. Sistemi ligjor i sektorit të ndërtimit përfshin ligjin nr. 8402, dt Për kontrollin dhe disiplinimin e punimeve të ndërtimit, i ndryshuar, ligji nr. 9290, dt Për produktet e ndërtimit, i ndryshuar, dhe një set aktesh nënigjore në zbatim dhe zbërthim të tyre. Ndërsa, sikurse është theksuar më sipër, sektori i mbrojtjes së monumenteve të kulturës rregullohet nga Ligji nr.9048, date Për Trashëgiminë Kulturore, i ndryshuar. Ky ligj trajton me hollësi mënyrat e përdorimit/zhvillimit të tokës dhe objektet në të, përsa i përket zonave të përcaktuara si të trashëgimnisë kulturore. Si një shembull specifik për të kuptuar detajimin që ligji jep për aktivitetet që kanë efekt në vlerat kulturore është neni 33 i cili përcakton se: Gërmimi, restaurimi, përdorimi dhe çdo veprim tjetër në monumentet e kulturës, si dhe çdo ndryshim në truallin e vënë në mbrojtje rreth tyre, bëhet vetëm me autorizimin e Këshillit Kombëtar të Restaurimeve, Institutit Arkeologjik, për gërmimet shkencore, si edhe të Agjensisë së Shërbimit Arkeologjik, në rastet e gërmimeve të shpëtimit. Edhe në rastet e ndërtimeve te mëdha në territore në pronësi shtetërore ose private, si rrugë, autostrada, aeroporte, porte, vepra industriale, qendra të reja banimi, investitorët janë të detyruar që, gjatë procesit të projektimit dhe zbatimit të projektit, të marrin miratimin me shkrim të Këshillit Kombëtar të Restaurimeve dhe të Këshillit Kombëtar të Arkeologjisë. Specialistët kryejnë kontrollin e zonës dhe përgatisin dokumentacionin përkatës. Kur zona përmban vlera të rëndësishme arkeologjike, etnografike ose gjurmë të arkitekturës së lashtë ose tradicionale, projekti duhet të ndryshojë. Propozimi për ndryshime bëhet nga institucionet që kanë kryer kontrollin. 172 Gjithashtu kur punimet kanë filluar dhe zbulohen rastësisht gjurmë ose objekte me vlera arkeologjiko-etnologjike, punimet ndërpriten menjëherë. Drejtuesit dhe investitorët e punimeve njoftojnë, brenda tri ditëve, organet e qeverisjes vendore, Institutin e Arkeologjisë dhe Institutin e Monumenteve të Kulturës, të cilët bëjnë kontrollin përkatës, relatojnë për vlerat e gjetura dhe bëjnë propozimet përkatëse për vazhdimësinë ose jo të punimeve. Nëse gjetjet janë me vlera të rëndësishme, punimet e filluara mund të pësojnë ndryshime ose të ndërpriten përfundimisht. 173 Neni 76 Procedura e veçantë i ligjit nr.10119, dt Për Planifikimin e Territorit përcakton një procedurë më speciale për kontrollin e zhvillimit (leje dhënien për zhvillim) në disa punime që shfaqin rrezikshmëri të lartë, ndër të tjera për 172 Ligji nr.9048, date Për Trashëgiminë Kulturore, neni Ligji nr.9048, date Për Trashëgiminë Kulturore, neni

73 trashëgiminë kulturore dhe zonat e mbrojtura natyrore. Sipas këtij neni autoriteti vendor, i cili bën kontrollin e zhvillimit duhet ti dërgojë për miratim ministrit përgjegjës (në këtë rast ministrave që trajtojnë çështjet e ruajtjes së trashëgimnisë kulturore dhe mjedisore). 174 Kjo procedurë e vecantë siguron mundësinë që cështje të cilat i kalojnë kompetencës së Njësive të Qeverisjes Vendore, megjithëse shtrihen në territorin në juridiksionin e tyre, të trajtohen nga ekspertë të specializuar të fushës, ndër të tjera, edhe të mbojtjes së trashëgimisë kulturore. Sipas ligjit nr.10119, dt Për Planifikimin e Territorit çdo punim për zhvillim/ndërtim të tokës apo objekteve në të në Republikën e Shqipërisë kërkon të pajiset me leje zhvillimi/ndërtimi. 175 Shqyrtimi i një kërkese për leje zhvillimi/ndërtimi është një akt administrativ që nxirret nga Kryetari i njësisë vendore dhe mbështetet në një proces (kontrolli i zhvillimit), sipas të cillit ekspertët analizojnë nëse kërkesa është apo jo në përputhje me instrumentët e planifikimit në fuqi. 176 Në këtë kuptim, nëse hapësira për të cilën kërkohet zhvillim/ndërtim bën pjesë në territore apo zona të trashëgimnisë kulturore, atëherë zhvillimi nuk lejohet apo lejohet me kushtëzimet e përcaktuara nga Institucionet që trajtojnë cështje të trashëgimisë kulturore, të pozuara më sipër. Procesi i kontrollit të zhvillimit përfshin jo vetëm ekspertët (drejtorinë e planifikimit urban) por edhe ekspertë të fushëve të tjera, përfshirë edhe ekpertët e mbrojtjes së monumenteve të kulturës. Pas një analize ndërsektoriale, ekspertët hartojnë një raport vlerësimi që shoqëron kërkesën për zhvillim dhe është Kryetari i njësisë vendore që vendos, mbështetur në këtë raport për miratimin, miratimin me kushte ose jo të kësaj kërkese. Ndërsa lejet e infrastrukturës, të cilat jepen për punime të infrastrukturës publike kombëtare, i miraton Ministri përgjegjës për infrastrukturën kombëtare 177. Procesi i kontrollit të zhvillimit, në këtë rast, është i ngjashëm me atë të paraqitur më lart. Ekspertët e departamenteve të ndryshme, që trajtojnë kërkesën specifike, pasi konsultohen nëpërmjet Regjistrit të Territorit me autoritetet e tjera (përfshirë dhe në mënyrë të veçantë me autoritetet e mbrojtjes së trashëgimisë kulturore), hartojnë një raport që shoqëron kërkesën. Është Ministri që vendos, sipas një procedure administrative, në mbështetje të këtij raporti për kërkesën. Ligji nr. 8906, datë Për Zonat e Mbrojtura ka për objekt shpalljen, ruajtjen, administrimin, menaxhimin dhe përdorimin e qëndrueshëm të zonave të mbrojtura dhe të burimeve natyrore e biologjike të tyre; lehtësimin e kushteve për zhvillimin e turizmit mjedisor; për informimin dhe edukimin e publikut dhe për 174 Ligji nr.10119, dt Për Planifikimin e Territorit, neni Ligji nr.10119, dt Për Planifikimin e Territorit, neni 71, pika Ligji nr.10119, dt Për Planifikimin e Territorit, neni 3, pika Ligji nr.10119, dt Për Planifikimin e Territorit, neni 78, pika 1 dhe 2. 73

74 përfitime ekonomike, të drejtpërdrejta dhe të tërthorta, nga popullsia vendore, nga sektori publik dhe privat. 178 Pjesë të rëndësishme ose të kërcënuara te territorit shpallen zona te mbrojtura, sipas këtyre kategorive: rezerve strikte natyrore/rezervat shkencor/ (kategoria I); park kombëtar (kategoria II); monument natyror (kategoria III); rezervat natyror i menaxhuar/zone e menaxhimit te habitateve dhe llojeve (kategoria IV); d) peizazh i mbrojtur (kategoria V); zonë e mbrojtur e burimeve të menaxhuara/zonë e mbrojtur me përdorim të shumëfishtë (kategoria VI). 179 Sipas kategorisë zonat e mbrojtura gëzojnë mbrojtje nga zhvillimi dhe ndërtimi që fillon nga moslejimi i plotë deri në zhvillime të kontrolluara nëpërmjet kushtëzimeve, treguesve dhe normave të qarta. 180 Për të gjitha objektet, zbatuesi i punimeve duhet të njoftojë në seksionin e urbanistikës dhe inspektoratin ndërtimor e urbanistik 181, në nivel bashkie/komune/qarku dhe Kombëtar, kur kërkohet nga kjo e fundit, për zonat me rëndësi kombëtare, përpara fillimit të punimeve. 182 Kjo nënkupton një hallkë tjetër për tu siguruar mbrojtja e duhur e monumeteve të kulturës nga presioni i politikës dhe ekonomisë. Ligjet e ndërtimit sigurojnë rregulla në shërbim të trashëgimisë edhe gjatë zbatimit të projekteve të zhvillimit. Kur gjatë zbatimit të kontratës hasen/gjenden punime apo materiale me vlerë për trashëgiminë kulturore, punimet ndërpriten menjëherë dhe njoftohet investitori. 183 Ky i fundit lajmëron autoritetet kompetente. Për çdo objekt që ndërtohet, sipërmarrësi dhe mbikëqyrësi i punimeve administrojnë në kantier dokumentacionin teknik, përveç të tjerash edhe dokumentacionin përkatës kur objekti ndërtohet në zonat turistike, arkeologjike apo të trashëgimisë kulturore. 184 Sikurse është parashtruar më sipër sistemi ligjor i sektorit të ndërtimit krijon kushtet potenciale të mbrojtjes së monumenteve të kulturës dhe tokës në lidhje me to, nga ndërtime të lejuara apo jo. Sistemet paraqiten të integruara dhe ekzistojnë mundësitë 178 Ligji nr. 8906, datë Për Zonat e Mbrojtura, neni Ligji nr. 8906, datë Për Zonat e Mbrojtura, neni Ligji nr. 8906, datë Për Zonat e Mbrojtura, neni 5, 6, 7 dhe Inspektoriati Ndërtimor Urbanistik Vendor (INUV) dhe Inspektoriati Kombëtar i Mbrojtjes së Territorit (IKMT) është një institucion atashuar të dyja niveleve qeverisëse (kombëtar dhe lokal), në mënyrë të ndarë, i cili ka detyrë të kontrollojë zhvillimet në territor për të parandaluar dhe mos lejuar zhvillime të papajisura me leje zhvillimi/ndërtimi apo në shkelje të tyre. 182 Ligji 8402, datë Për kontrollin dhe disiplinimin e punimeve të ndërtimit, Kreu III Projektimi, mbikëqyrja, zbatimi dhe kolaudimi i punimeve të ndërtimit, neni 9 paragrafi parë. 183 VKM nr. 2, datë Për zbatimin e punimeve të ndertimit, Kreu I Sipërmarrësi i punimeve të ndërtimit, pika VKM nr. 3, datë Për mbikëqyrjen dhe kolaudimin e punimeve të ndërtimit, i ndryshuar, Kreu I Mbikëqyrja e punimeve të ndërtimit, pika 4/j. 74

75 teorike për një koordinim horizontal dhe vertikal të vendimmarrjes për zhvillim dhe ndërtim me mbrojtjen e monumenteve të kulturës. Por duhet theksuar se vënia në zbatim e këtyre procedurave dhe praktikave të vendimarrjes nuk paraqitet gjithmon në nivelin e kërkuar nga sistemet ligjore. Shpesh monumentet e kulturës gjenden nën kërcënimin e presionit politik dhe ekonomik të zhvillimit territorial, urban dhe ndërtimor. Në këtë kuptim, mendohet dhe propozohet të ndërmerren veprime, nga të gjitha institucionet e niveleve të ndryshme qeverisëse dhe palët e interesuar. Futja e zhvillimit/ndërtimit në shinat e sistemeve ligjore do të krijonte mundësi konkrete që vetë sistemet ti mbronin monumentet e kulturës. Nga ana tjetër duhet të rritet ndjeshmëria dhe ndërgjegjësimi i qytetarëve dhe palëve të interesuara, sidomos në nivelin lokal, për të kuptuar se mbrojtja dhe mirëmbajtja e objekteve dhe asambleve të trashëgimisë kulturore e mjedisore janë një vlerë e shtuar për qytetin dhe ekonomitë e tyre familjare Trashëgimia natyrore dhe mbrojtja mjedisore Baza ligjore për mbrojtjen e mjedisit, buron nga Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, ku në nenin 59 të së cilës përcaktohet se shteti synon një mjedis të shëndetshëm dhe ekologjikisht të përshtatshëm për brezat e sotëm dhe të ardhshëm dhe shfrytëzimin racional të burimeve natyrore mbi bazën e parimit të zhvillimit të qëndrueshëm. Synimet strategjike të Republikës së Shqipërisë në fushën e mjedisit janë të përcaktuara në Strategjinë Ndërsektoriale të Mjedisit (SNM), të miratuar me VKM nr. 847, datë Për zbatimin e detajuar të Strategjisë Ndërsektoriale të Mjedisit është përgatitur një Plan Veprimi i detajuar, ku janë përfshirë masat dhe detyrat që duhen ndërmarrë në funksion të administrimin mjedisor. Mbrojtja e Natyrës është një prej nënfushave prioritare që lidhen me acquis communautaire në fushën e mjedisit. Siç përcaktohet nga MSA (neni 70/3 si dhe neni 108), përafrimi i legjislacionit shqiptar me acquis në fushën e mjedisit, lidhet drejtpërdrejt me standardet mjedisore dhe detyrën jetësore për të luftuar degradimin e mjedisit me qëllim promovimin e qëndrueshmërisë mjedisore. Ky objektiv, është shkrirë në dokumentet strategjike sektoriale si: Strategjia Ndërsektoriale e Mjedisit, Strategjia dhe Plani i Veprimit të Biodiversitetit dhe Plani Kombëtar i Veprimit në Mjedis. Strategjia dhe Plani i Veprimit për Biodiversitetin miratuar me VKM Nr. 532, date Për miratimin e studimit Strategjia dhe Plani i Veprimit për Biodiversitetin përbën dokumentin kryesor lidhur me biodiversitetin për periudhën

76 Një dokument tjetër kombëtar është plani i veprimit për mjedisin global për zbatimin e tre konventave të Kombeve të Bashkuara, të ashtuquajtura të Rio-s (Ndryshimeve Klimatike, Biodiversitetit dhe Luftës Kundër Shkretëtirëzimit të Tokës). Ligji nr 10431, date , Për mbrojtjen e mjedisit, është ligji kuadër ku mbështeten të gjitha aktet ligjore të veçanta që i kushtohen mbrojtjes së përbërësve të mjedisit apo që rregullojnë kryerjen e proceseve të rëndësishme mjedisore. Ai është përafruar plotësisht me Direktivën 2004/35/KE të Parlamentit Europian dhe Këshillit, datë 21 Prill 2004 Mbi përgjegjësinë mjedisore, parandalimin dhe riparimin e dëmeve mbi ambientin e ndryshuar. 185 Mbrojtja e habitateve realizohet përmes dispozitave të ligjit të zonave të mbrojtura (Ligji nr.9868, datë Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 8906, datë Për zonat e mbrojtura, ku është perafruar pjesërisht Direktiva e Këshillit 92/43 EEC të 21 Majit 1992 Për ruajtjen e habitateve natyrore dhe të faunës dhe florës së egër. 186 Në të është shpallur rrjeti përfaqësues i zonave të mbrojtura, i cili do të shërbejë për të identifikuar dhe krijuar në të ardhmen rrjetin ekologjik NATURA Trashëgimia kulturore është pazgjithshmërisht e lidhur ngushtë me mjedisin, politikat dhe aktet ligjore në mbrojtje te tij. Në procesin e vendimarrjes për shpallje apo ndryshimin e kufijve të zonave të mbrojtura ministria përgjegjëse për trashëgiminë kulturore është vazhdimisht e përfshirë në dhënien e mendimeve dhe sugjerimeve. Një shembull shumë i mirë që mund të shërbejë si udhëzues në praktikën e vendimarrjes së përbashkët edhe për qendra e zona të tjera që mbërthejnë trashëgiminë kulturore dhe natyrore përfaqësohet nga Bordi i Butrintit, një organ që ndër të tjerë miraton edhe marrëveshjen vjetore të Parkut të Butrintit Edukimi, rritja e ndërgjegjes dhe mekanizmat e konsultimit Edukimi i segmenteve të ndryshme të popullsisë në lidhje me trashëgiminë kulturore, rëndësinë kombëtare që mbart dhe domethënien e saj ka filluar të fitojë gjithnjë e më shumë një vend dhe vëmendje të veçantë duke përfshirë sa angazhimin e institucioneve qendrore aq edhe atë të institucioneve vendore përgjegjëse për edukimin, kulturën dhe kulturën e informacionit. 185 Numri CELEX: 32004L0035, Fletorja Zyrtare e Bashkimit Europian, Seria L, nr. 143, datë , faqe Fletorja zyrtare L 206, 22/07/1992, Faqe

77 Edukimi i brezave të rinj mbi vlerat dhe rëndësinë e trashëgimisë është edhe në vëmendje dhe përgjegjësi të një tjetër institucioni qendror Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës. Ligji për arsimin parauniversitar (69/2012) thekson si një ndër qëllimet s tij të njohë, të respektojë, të mbrojë identitetin kombëtar e të zhvillojë trashëgiminë dhe diversitetin tonë kulturor. Trashëgimia jonë kulturore ka hyrë lëndë e veçantë në programet mësimore të sistemit parauniversitar (klasa 10). Kjo vëmendje shtrihet edhe ndaj pakicave kombëtare që banojnë në Shqipëri si dhe ndaj fëmijëve shqipatarë që banojnë jashtë vendit (nenet 10 dhe 11 i Ligjit për arsimin parauniversitar). Propozimet për shpallje të monumenteve të kulturës mund të bëhen nga institucione shtetërore të specialializuara, insitucione vendore, shoqata, persona fizikë dhe juridikë. Legjislacioni në fuqi njeh edhe dy hallka të tjera Objekt në mbrojtje paraprake që është pasuria kulturore materiale, në pritje për t'u shpallur monument kulture nga organi përgjegjës dhe Objekt nën vrojtim që është pasuria kulturore e pashpallur monument kulture, në shqyrtim për t'u përfshirë në mbrojtje nga shteti. Objekti në vrojtim shpallet nga IMK për një afat kohor prej 6 muajsh. Pas përfundimit të kësaj periudhe, IMK, në përputhje me dispozitat e këtij ligji, i propozon Ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore, shpalljen ose jo të këtyre objekteve Monument kulture të kategorisë I apo II. Propozimi për shpallje monument kulture i dërgohet për kompetencë IMK (por jo vetëm, në varësi të rasteve që paraqitin për shqyrtim, kërkohet edhe mendimi shkencor dhe relacioni përkatës i Institutit të Arkeologjisë QSA), i cili pas shqyrtimit në vend të gjendjes dhe vlerave që mbart objekti i propozuar i dërgon Ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore relacionin e argumentuar në mbështetje apo jo të propozimit për shpallje. Objektet në grup emërtohen sipas rastit: park arkeologjik, qytet-muze, zone muze, qendër historike, zonë arkeologjike dhe ansambël-muze. Në rastet kur propozohet një objekt i vetëm shpallja e tij monument kulture i kategorisë I apo II bëhet me Urdhër të Ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore. Ndërsa në rastet kur propozohen një grup objektesh, shpallja bëhet me Vendim të Këshillit të Ministrave. Heqja e plotë ose e pjesshme e mbrojtjes nga shteti e një objekti ose grupi objektesh të trashëgimisë kulturore është e drejtë ekskluzive e organit që e ka shpallur atë. Aktualisht mungon (me përjashtim të disa rasteve të rralla) praktika e konsultimeve në publik mbi zhvillimet e mundshme që mund të prekin trashëgiminë kulturore, apo në lidhje me propozimet për ndërhyrje restauruese, konservuese dhe rehabilituese të pasurive të trashëguara. E vetmja tavolinë publike ku mund të diskutohen propozime dhe probleme që ndikojnë trashëgiminë kulturore është prezantimi publik i planeve të zhvillimit urban nga autoritetet vendore, ku në disa raste vetë trashëgimia kulturore përfaqësohet me drejtorët përgjegjës të institucioneve qendrore dhe rajonale. 77

78 Konsultimi i gjerë në publik (në lidhje me trashëgiminë kulturore) në kuptimin e përfshirjes së grupeve të ndryshme sociale është në hapat fillestare. Në këtë rast përmenden shembujt e praktikave të konsultimit të ndjekura nga bashkitë e Tiranës dhe Shkodrës dhe diskutimet në lidhje me planet rregullatore të qyteteve të tyre apo angazhimet e Bashkisë Berat e Korçë për situata të ngjashme. KREU III METODOLOGJIA E PËRDORUR Pyetjet që janë ngritur në këtë kërkim janë përpunuar duke patur parasysh sesi trajtohet e kaluara nga institucionet përkatëse të ngarkuara me ligj në Shqipëri. Çështjet e identifikuara prezantohen me qëllim që të kuptohet mjedisi dhe natyra ku këto zhvillime ndodhin. Kërkuesi ka përdorur një metodologji cilësore 187 dhe jo sasiore përsa i përket hartimit të pyetësoreve dhe marrjes së përgjigjeve nga të anketuarit. 188 Plotësimi i pyetësorëve nga ana e të anketuarve është kryer elektronikisht dhe në distancë, duke mos patur kontakt të drejtpërdrejtë në komunikim. 189 Intervistat me përfaqësues (drejtues) dhe specialistë të qendrave pasuri botërore e njerëzimit ishte edhe mënyra kryesore e kërkimit. Nëpërmjet kësaj metode u arrit të hidhet sadopak dritë mbi mënyrën e funksionimit dhe prezantimit të siteve të 187 King 1994, f Qëllimi primar i përdorimit të një metodologjie cilësore është analizimi i studimit të rastit nga këndvështrimi i të intervistuarit, dhe për të kuptuar përse ai ose ajo ka arritur në një përgjigje të caktuar. 188 Hartley 1994, f Metodat e kërkimit të mbështetura mbi studimet e rastit janë në vetvete strategji kërkimore dhe kjo qasje është gjykuar të jetë më e përshtatshmja për këtë studim. Këto pyetësorë janë produkt i bashkëpunimit afatgjatë të Zyrës së UNESCO në Venezia dhe MTKRS, dhe janë përdorur me modifikime si dhe interpretime përfundimtare të autorit. 189 King 1994, f

79 trashëgimisë kulturore (UNESCO) në Shqipëri, specifikisht Butrintit, Beratit dhe Gjirokastrës Intervistat e organizuara me personelin e qendrave historike dhe parqeve arkeologjike Pyetësorët u konceptuan me 14 pyetje, dhe u shpërndanë në 4 institucione 190, përkatësisht në Parkun Kombëtar të Butrintit, Drejtorinë Rajonale të Kulturës Kombëtare Gjirokastër, Drejtorinë Rajonale të Kulturës Kombëtare Berat dhe Agjencinë e Shërbimit Arkeologjik. Në kohën që pyetësorët u zhvilluan, Instituti i Monumenteve të Kulturës nuk mori pjesë në këtë proces. U gjykua rrjedhimisht që bërja më vonë e pyetësorit do të nxirrte jashtë kontekstit pyetësorët e institucioneve të tjera dhe si rrjedhojë IMK nuk u përfshi. Modeli i pyetësorit që u përzgjodh ishte fryt i një pune të imtësishme disa vjeçare me qëllim nxjerrjen në pah të shumë elementëve që janë pjesë e principeve bazë të menaxhimit dhe prezantimit të një siti. 191 Pyetesori i hartuar për të intervistuar punonjësit e disa institucioneve të sistemit të trashëgimisë kulturore përbëhet nga 14 pyetje të cilave i janë përgjiur 100% personat e përzgjedhur në fillim të procesit, saktësisht 16 të tillë. 192 Pyetja 1: Në cilin sit të trashëgimisë botërore punoni ju ka përgjigje sipas tabelës. 190 Prej vitit 2014 numërohen gjashtë (6) drejtori rajonale të kulturës kombëtare dhe tre (3) zyra të administrimit dhe koordinimit të parqeve arkeologjikë. 191 Shih pyetësorin e plotë, aneksi Cassell & Symon 1994, f.7. 79

80 Gjithashtu është interesante të shihet pyetja 1 e lidhur ngushtësisht me përgjigjet e pyetjes 7, sipas tabelës në vijim. Pyetja 2: Cili është detyra/profesioni juaj në sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju punoni?, ka këtë shpërndarje përgjigjesh si vijon. 80

81 Në kolonën të tjera, profesionet dhe pozicionet që janë përfshirë vullnetarisht nga të anketuarit janë: piktor restaurator, specialist inxhinier-restaurator, specialist inxhinier, përgjegjës sektori, skicograf. Pyetja 3: Ç dini ju për Konventën e UNESCO-s (1972) mbi Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Kulturore dhe Natyrore, ka 1 (një) rast që një prej të anketuarve nuk e ka plotësuar këtë përgjigje, duke e lënë bosh, ndërsa të 15 të anketuarit e tjerë kanë ofruar informacion që varion nga më i shkurtëri po kam dijeni deri te më i detajuari duke informuar mbi çfarë është konventa dhe çfarë parashikimesh ka për trashëgiminë kulturore. Pyetja 4: A ka një Plan Menaxhimi të miratuar për Sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju punoni?, ka 6 përgjigje pozitive, 5 persona janë përgjigjur nuk ka lidhje (pra plani i menaxhimit me institucionin e tyre), 3 persona nuk e dinë dhe 2 persona janë përgjigjur negativisht. 81

82 Pyetja 5: Ju lutem përshkruani përmbajtjen dhe mekanizmat mbrojtës të ngritur mbi bazën e Planit të Manaxhimit për Sitin e Trashëgimisë Kulturore ku ju punoni. Kësaj pyetje i janë përgjigjur pozitivisht duke ofruar disa mendime 10 të anketuar ndërsa 6 prej tyre kanë preferuar që mos të përgjigjen. Specifikisht nga 6 pyetjet pa përgjigje qartësisht 4 prej tyre i përkasin institucionit të nivelit qendror ASHA dhe 2 të tjera të anketuarve nga sitet arkeologjike apo historike. Të gjitha përgjigjet e tjera ndahen mes tre siteve historike dhe arkeologjike, Butrint, Berat dhe Gjirokastër. Pyetja 6: Nëse u përgjigjët me Po pyetjes 4, a keni marrë pjesë në procesin përgatitor të Planit të Menaxhimit për sitin tuaj? Nga të anketuarit vetëm një grup shumë i vogël rezulton që të ketë qenë pjesë e procesit përgatitor të planit të menaxhimit për një sit specifik. Kjo mund të jetë për disa arësye: a) sepse plani i menaxhimit ka qenë në fuqi përpara punësimit të tyre në institucion, b) sepse nuk ka plan menaxhimi, ose c) sepse nuk janë përfshirë në hartimin e planit të menaxhimit. 82

83 Është interesante të nënvizohen 3 përgjigjet pozitive, ku të treja rezultojnë se i përkasin personelit të anketuar që punon në Butrint. Pyetja 7: Keni marrë pjesë në ndonjë trajnim për stafet e siteve të Trashëgimisë Botërore? Cila ishte tematika e trajnimit (ju lutem përshkruani)?, ka marrë 10 përgjigje negative dhe 6 pozitive (shih tabelën). Mospjesëmarrja në trajnime është 75% e të anketuarve (10 persona), dhe vetëm 25% prej tyre (6 persona) informojnë që kanë patur trajnime për stafet e siteve të trashëgimisë botërore. Katër (4) persona informojnë se janë trajnuar në disa kurse (2-3) ndërsa dy (2) persona në një kurs secili. Gjirokastra në momentin e anketimit nuk ka patur asnjë person të trajnuar; Butrinti ka patur 3 persona të trajnuar; Agjencia e Shërbimit Arkeologjik 2 persona të trajnuar dhe Berati 1 person të trajnuar. Pyetja 8: Dini se cilët janë aktorët në planet e menaxhimit dhe cili është roli i tyre? Nëse Po, ju lutem, listoni aktorët kryesorë dhe rolet e tyre. Nga kjo statistikë del një konkluzion shumë i mirë përsa i perket dijenisë se kush janë aktorët e planit te menaxhimit dhe roli i tyre. Megjithëse në disa prej përgjigjeve mund të vihet re se plani i menaxhimit mungon ose nuk është i qartë për personin e anketuar, intuita profesionale dhe praktika në punë kanë mundësuar që listimi të jetë shumë afër realitetit dhe në disa raste edhe i detajuar me lista institucionesh e aktorësh vendore e qendrore. Pyetja 9: Ju lutem përshkruani marrëdhënien ndërmjet agjencisë/institucionit tuaj me komunitetin lokal pranë Sitit të Trashëgimisë Botërore ku ju punoni. 83

84 Duke qenë një pyetje direkte dhe e hapur, të gjithë të anketuarit i janë përgjigjur, disa prej tyre edhe duke detajuar mënyrën e bashkëpunimit e të tjerë duke u përgjigjur më shkurt. Marrëdhëniet janë ilustruar e grupuar nëpërmjet 5 grup-përgjigjeve që detajohen sëbashku me numrin e të anketuarve që u janë përgjigjur në tabelën vijuese. Pyetja 10: Ju lutem përshkruani marrëdhënien ndërmjet agjencisë/institucionit tuaj mesektorin lokal jo qeveritar pranë Sitit të Trashëgimisë Botërore ku ju punoni. Ngjashmërisht me pyetjen 9 më sipër, kësaj pyetje të gjithë të anketuarit nga çdo institucion i përfshirë në anketim i ka kthyer përgjigje. Pyetja 11: Jeni përfshirë deri tani në përgatitjen e programeve apo veprimtarive që lidhen me menaxhimin e sitit ku punoni? Nëse po, ju lutem përshkruani. 84

85 Nga përgjigjet negative të pyetjes 11, dallohet që të gjithë të anketuarit e Gjirokastrës nuk jane të përfshirë në përgatitjen e programeve apo veprimtarive që lidhen me menaxhimin e sitit. Në rastin e Beratit përgjigjet pozitive janë dhënë prej të gjithë të anketuarve. Kjo pyetje lidhet organikisht edhe me pyetjen 1 dhe për këtë arësye është sugjeruar një tabelë e përbashkët për të ofruar më shumë informacion, e ndarë në 6 kategori kryesore sipas tabelës. Pyetja 12: Ju lutem shpjegoni si menaxhohet siti si destinacion turistik; si menaxhohen problemet në rritje që lidhen me zhvillimin, si shtimi i numrit të turistëve, rritja e trafikut etj. te cilat kanë efektet e tyre mbi sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju punoni. Nga pikepamja e informacionit të ofruar, punonjësit e Parkut Kombëtar Butrint janë më shterrues, e cila është rrjedhojë e përfshirjes së tyre në hartimin e planit e më pas në zbatimin e tij, çka e rrit ndjeshëm shkallen e kuptimit por edhe perceptimit real të problematikave. Më pas nga pikëpamja cilësore e përgjigjeve renditet Berati dhe Agjencia e Shërbimit Arkeologjik dhe në fund me përgjigje të thata dhe lakonike renditen të anketuarit e Gjirokastrës të cilët sikurse kemi përmendur edhe në analizën e pyetjes 6 nuk rezultojnë të kenë marrë pjesë në procesin përgatitor të hartimit të një plani menaxhimi. 85

86 Pyetja 13: Ju lutem shpjegoni çfarë dini ju për parapërgatitjen ndaj rreziqeve te mundshme në sitet e Trashëgimisë Botërore në përgjithësi. Kjo pyetje jo pa qëllim është lënë e parafundit në sensin e rëndësisë së saj dhe që ngërthen një tërësi elementësh që kanë të bëjnë me njohuritë jo vetëm teorike por edhe praktike të anketuesve. Fakti që një grup që perfaqeson 31.25% të totalit nuk është pergjigjur si dhe një person tjetër ështe shprehur nuk e di, tregon që 37.5% e të anketuarve nuk kanë informacion të mjaftueshëm për këtë çështje. Përgjigjet pozitive të të anketuarve të tjerë (62.5%) janë një shembull i mirë i përhapjes dhe ekzistencës së informacionit në sitet kryesore UNESCO në Shqipëri por edhe në institucione të nivelit kombëtar. Pyetja 14: Cilat janë sipas jush burimet më të mundshme të riskut në sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju punoni? Renditini sipas frekuencës së ndodhjes; Shënoni me (1) riskun potencial që ndodh më shpesh. 86

87 permbytjet termetet zjarri kushtet e renda numri ne rritje i turisteve menaxhimi i pamjaftueshem stafi i patrajnuar numer i pamjaftueshem i stafit marredhenie e dobet me aktoret vendimmarres te tjera rreshqitjet e 9 tokes mungese fondesh gjuetia dhe pershkimi I paligjshem gjuetia dhe pershkimi I 3 paligjshem 3 Sikurse vihet re nga tabela e shpërndarjes së përgjigjeve burimi më i mundëshëm i riskut në një sit të trashëgimisë botërore konsiderohet zjarri (4 vlerësime me numrin 1), paralelisht me numrin e pamjaftueshëm të stafit (4 vlerësime me numrin 1). Në vijim mund të përmendim stafin e patrajnuar por edhe menaxhimin e pamjaftueshëm si risqet që janë vlerësuar si më të larta nga të anketuarit. Numri në rritje i turistëve apo tërmetet nuk përbëjnë për shumicën e të anketuarve në risk potencial. Ky kërkim dhe pyetësori përkatës mbetet një sprovë sesi brenda shtetit shqiptar ministri e institucione të ndryshme kontribuojnë në forma të ndryshme për trashëgiminë kulturore, por edhe nxjerr në pah sa nevojë ka për më shumë formim profesional apo ndërhyrje të tjera të cilat do të mund të rregullonin progresin e vendimmarrjes në favor të siteve të caktuara në terren. 87

88 KREU IV PLANI I MENAXHIMIT PËR SITE TË TRASHËGIMISË NJË DISKUTIM MBI MODELIN Udhëzuesi që propozohet në vijim është një dokument orientues e praktik që synon informimin e subjekteve shtetërore por edhe atyre private që bashkëpunojme me shtetin për përgatitjen e planeve të menaxhimit për site të ndryshme kryesisht ato arkeologjike e historike. Është e kuptueshme që është një detyrë e madhe dhe ndoshta joshterruese për hartimin e një metodologjie të përbashkët për të gjitha lokalitete e trashëgimisë në Shqipëri, duke marrë në konsideratë të gjitha dallimet në natyrë, karakteristika, kushtet e siteve, si dhe dallimet në kontekstin lokal, nacional, socio-politik, ligjor, kulturor dhe ekonomik, në të cilën gjenden sitet. Ky udhëzues është hartuar për të shërbyer si një mjet për përcaktimin e metodologjisë së përbashkët, principeve kryesore, koncepteve, metodave, mjeteve dhe hapave që do të përdoren nga secili ekip i ekspertëve lokalë në të ardhmen në destinacione kryesore të trashëgimisë kulturore dhe në rradhë të parë qendrave UNESCO. 193 Prandaj përdorues primar të këtij udhëzuesi janë ekipet e ekspertëve lokalë dhe 193 Ky material u ndërtua thelbësisht për të shërbyer si një orientues dhe model asnjëanës nga ana e një konsorciumi të drejtuar nga Regional Cooperation Council-RCC të fokusuar në trashëgiminë kulturore të Ballkanit Perëndimor në kuadër të Sustaining the Rehabilitation of Cutlural Heritage in the Western Balkans, e që autori e përdori personalisht në terren si udhëzues praktik për hartimin e planit të menaxhimit të Apollonisë si një nga ekspertët e përzgjedhur për këtë qëllim. Si i tillë ai është produkt i një iniciative të përbashkët në rajonin tonë dhe me shumë vlera për tu analizuar e përdorur sipas rastit nga entet shtetërore por edhe organizatat private. Përdorimi i udhëzuesit me riformulime apo shtesa e ndryshime përfaqëson mendimet e autorit dhe synon nxitjen e njohjes së tij nga publiku i fokusuar te vlerat e trashëgimisë duke respektuar tërësisht produktin fillestar dhe qëllimin e tij. Nëpërmjet këtij angazhimi gjej rastin të falënderoj Co-Plan dhe CHWB për angazhimin e tyre pëgjatë gjithë procesit. 88

89 bashkëpunëtorët e tyre, të cilët mund ta shfrytëzojnë këtë metodologji si bazë për të plotësuar nevojat specifike të secilit sit dhe kontekstit lokal të tyre. Përderisa çdo plan është i panevojshëm përderisa nuk implementohet, çështja thelbësore për ne, është të mësojmë nga njerëzit, institucionet dhe organizatat të cilët kujdesen dhe punojnë në sitet të caktuara, si dhe organizimi i trajnimeve dhe workshopeve të cilët do të rrisin kapacitetet menaxheriale të aktorëve përgjegjës për menaxhimin e tërë sitit në të ardhmen. Pra, mbetet e rëndësishme të hartojmë një plan së bashku me palët e interesit, duke marrë në konsideratë dallimet në mendimet e tyre, këndvështrimet dhe vizionet për të ardhmen e secilit sit. Detyra jonë si arkeologë në këtë drejtim, është që të ndihmojmë palët e interesit që të kuptojnë më mirë dhe të përfshihen në procesin e hartimit të planeve të menaxhimit, në mënyrë që të dalim me plane menaxhimi më të mira dhe më fizibile, të hartuar në përputhje me standardet profesionale dhe nevojat, kapacitetet dhe kërkesat lokale. Prandaj, objektivi tjetër i këtij udhëzuesi janë të gjithë palët e interesit të përfshirë në procesin e hartimit të planit të menaxhimit. Ky udhëzues synon të ofrojë njohuritë bazë dhe informatat për planet e menaxhimit në përgjithësi, principet dhe mjetet, si dhe rreth metodologjisë për hartimin e planeve të menaxhimit Plani i menaxhimit për site të trashëgimisë kulturore Plani i menaxhimit të një lokaliteti të trashëgimisë është një instrument qendror i pranuar ndërkombëtarisht për një planifikim, konservim, hulumtim, prezantim dhe shfrytëzim unik të trashëgimisë kulturore të palëvizshme. Karakteristikat kryesore të këtij dokumenti konsistojnë në aplikimin e qasjes pjesëmarrëse, përfshirja e të gjithë palëve të interesit, një kuptim i gjerë i vlerave të trashëgimisë, dhe trajtim i barabartë në ruajtjen dhe shfrytëzimin e trashëgimisë. Qasjet bashkëkohore në hartimin e planeve të menaxhimit të trashëgimisë trajtojnë komunitetin e trashëgimisë jo si një trupë dhe shfrytëzues pasiv në planifikim, por si një pjesë aktive dhe pjesëmarrëse në menaxhim të trashëgimisë. Për rreth një dekadë pas vendimit të UNESCO-s për përfshirjen e planeve të menaxhimit si dokument i nevojshëm për dosjen nominuese për Listën e Trashëgimisë Botërore, planet e menaxhimit janë njohur globalisht si dokumente strategjike për sitet e trashëgimisë. 194 Në disa shtete të rajonit të Ballkanit, sikurse është rasti specifik në Malin e Zi, ky dokument është i nevojshëm bazuar në Ligjin për Mbrojtjen e Trashëgimisë Pressoyre 1996, f Ligji Malazez i trashëgimisë kulturore është i avancuar në këtë drejtim. Nga projekligji aktual i ligjit shqiptar të trashëgimisë kulturore ka gjithashtu pritshmëri të larta në 89

90 Nëpërmjet qasjes holistike në vlerësim, ruajtje dhe promovim të aseteve të trashëgimisë kulturore dhe natyrore, plani i menaxhimit ka për qëllim sigurimin e një zhvillimi të qëndrueshëm si një vend që i ofron përvoja unike të gjithë vizitorëve, dhe kontribuon në mënyrë aktive në zhvillimin e komuniteteve lokale 196. Gjatë dekadës së fundit trashëgimia natyrore dhe kulturore është kuptuar si një burim për zhvillim lokal ekologjik, ekonomik, shoqëror dhe kulturor, përderisa marrëdhënia ndërmjet trashëgimisë dhe komunitetit lokal është kyçe. 197 Procesi i hartimit të planit të menaxhimit përmban gjashtë faza: 1) faza përgatitore, 2) analizat e gjendjes aktuale, 3) zhvillimi i kornizës strategjike, 4) zhvillimi i planit të veprimit, 5) zbatimi, 6) monitorimi dhe vlerësimi. Të gjitha këto faza mundësojnë një studim të hollësishëm dhe planifikim të gjitha aspekteve të menaxhimit të ardhshëm e të përshtatshëm të sitit të trashëgimisë kulturore, sikurse: aspekti ligjor dhe rregulloret, hulumtimet arkeologjike dhe arkitektonike, konservimi dhe restaurimi, struktura e pronësisë, sistemi i udhëheqjen, zhvillimi i turizmit, plani i interpretimit, promovimi, branding e marketingu 198, si dhe edukimi. Plani i menaxhimit identifikon praktikat dhe direktivat e qëndrueshme për zhvillimin e sitit të trashëgimisë dhe hapësirës së saj rrethuese. Ai përcakton principet, qëllimet, masat dhe udhëzimet për menaxhimin e sitit të caktuar për periudhën 5 vjeçare, duke u bazuar në praktikat e mira ndërkombëtare, tanimë të testuar si modele në vende të tjera, si dhe në specifikat dhe kërkesat lokale. Plani i menaxhimit merr në konsideratë dhe integron të gjitha dokumentet ekzistuese strategjike dhe planifikuese, duke filluar nga planifikimi urban, gjurmimet arkeologjike dhe plani i konservimit, e deri tek strategjitë lokale dhe kombëtare për edukim, kulturë, shkencë, zhvillim rajonal dhe turizëm. Pasi hartohet, në të njëjtën kohë shërben si dokument gjithëpërfshirës për përcaktimin e planeve operacionale specifike në termin afatshkurtër, për sektorët e ndryshëm dhe aspektet e ndryshme të menaxhimit të sitit të trashëgimisë. 199 komunitetin e studiuesve për këtë aspekt, pra përfshirjen e domosdoshmërisë së planit të menaxhimit në dokumentat ligjorë. 196 Ringbeck 2008, f Nurse 2006, f Silverman 2011, f Mbetet çështje e hapur deri në momentin e përfundimit të këtij punimi çështja e hartimit dhe zbatimit të planeve të menaxhimit të qendrave të trashëgimisë botërore në Shqipëri si Butrinti, Gjirokastra e Berati por edhe të destinacioneve të tjera të trashëgimisë ku mungesa e planit të menaxhimit ka kosto të larta afatgjata. 90

91 4.2. Objektivat e një plani menaxhimi Plani i menaxhimit paraqet një plan strategjik të orientuar nga palët e interesit që do të duhej të përcaktonte bazat për një zhvillim të qëndrueshëm të sitit të trashëgimisë kulturore, nëpërmjet hulumtimit, ruajtjes, komunikimit dhe shfrytëzimit të vlerave të tij. 200 Objektivat e planit të menaxhimit janë: 1. Krijimi i një kornize vizionare dhe strategjike (strategjitë, metodat, mjetet, aksionet dhe projektet, burimet dhe koha) për të mirëmbajtur dhe rritur vlerat e trashëgimisë për pesë vite, në kuadër të kornizës së principeve dhe konventave ndërkombëtare si dhe kontekstit lokal; 2. Inkurajimi i zhvillimit të qëndrueshëm, të informuar dhe përgjegjës, duke krijuar balancë ndërmjet ruajtjes dhe shfrytëzimit të trashëgimisë (duke përfshirë konservimin, qasjen, zhvillimin urban, zhvillimin e turizmit etj); 3. Zhvillimi i sinergjisë dhe bashkëpunimit ndër-sektorial të bazuar në dialog, bashkëpunim dhe ndarje të qartë të roleve dhe përgjegjësive të të gjithë palëve të interesit; 4. Sigurimi i ruajtjes së integruar të trashëgimisë natyrore dhe kulturore nëpërmjet udhëheqjes dhe monitorimit konstant të zhvillimit lokal urban; 5. Inkurajimi i efektivitetit, zhvillimit ekonomik dhe rritja e të ardhurave në lidhje me sitin e trashëgimisë; 6. Përforcimi i të mësuarit gjatë gjithë jetës nëpërmjet komunikimit dhe bashkëpunimit të palëve të ndryshme të interesit; 7. Sigurimi i zbatimit efikas të ligjeve, rregulloreve dhe dokumenteve të vlefshme të planifikimit dhe sigurimi i rehabilitimit të sitit të trashëgimisë. Këto objektiva e balancojnë zhvillimin social dhe ekonomik, trashëgiminë kulturore dhe natyrore, ekspertët dhe komunitetin lokal, dhe konservimin dhe shfrytëzimin e trashëgimisë Rehabilitimi i trashëgimisë sonë të përbashkët: Procesi i Ljubljanës 200 Pikërisht kjo qasje e konsorciumit, por edhe praktikisht realizimi i një plani menaxhimi të mbështetur në këtë princip për parkun arkeologjik të Apollonisë shërbyen si shtysë e mëtejshme për prezanitmin e këtij modeli me komentet përkatëse si një material praktik për orientim për stafet e siteve të trashëgimisë kulturore në vend. 91

92 Një nga burimet bazë të frymëzimit për këtë punim ka qenë angazhimi shumëvjeçar në Procesin e Ljubljanës. 201 Procesi i Ljubljanës II: Rehabilitimi i Trashëgimisë sonë të Përbashkët është një program i përbashkët i Këshillit të Europës dhe Komisionit Europian. Procesi i Ljubljanës II promovon procesin e përgjithshëm të sigurimit të stabilitetit dhe zhvillimit demokratike, paqësor dhe të lirë të shoqërive civile në Europën Juglindore, duke i inkurajuar të gjithë qytetarët, pavarësisht religjionit, gjuhës, gjinisë apo etnisë, t i gëzojnë dhe të kujdesen për trashëgiminë kulturore të ndryshueshme dhe të pasur. Projekti do të ndihmojë në kapitalizmin e kapacitetit masiv të ambientit historik për të kontribuar në zhvillim ekonomik, rritje të punësimit, prosperitet, dhe barazi në jetë, në atë mënyrë që burimet kulturore të barten në gjeneratat e ardhshme me tërë vlerat e tyre. Procesi i Ljubljanës II përfshin këto shtete të rajonit të Europës Juglindore: Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Bulgaria, Kroacia, Mali i Zi, Rumania, Serbia, FYROM Maqedonia, Kosova*, ndërsa Greqia, Moldavia, Sllovenia dhe Turqia, si anëtarë të Task Forcës për Kulturë dhe Shoqëri të Këshillit Rajonal të Bashkëpunimit (RCC), janë vëzhgues të këtij procesi. Procesi i Ljubljanës synon Ministritë e Kulturës, institucionet e specializuara kombëtare, rajonale dhe lokale, komunat, shoqërinë civile dhe OJQ-të të angazhuara në trashëgimi, por gjithashtu edhe sektorët tjerë sikurse edukimi, ekonomia, planifikimi urban, turizmi, burimet natyrore etj. Dialogu, përfshirja dhe planifikimi i përbashkët nga të gjithë këta palë të interesit në procesin e rehabilitimit të trashëgimisë, është çelës i shfrytëzimit të qëndrueshëm në term afatgjatë dhe rehabilitim të siteve të trashëgimisë. Objektivi i përgjithshëm i Procesit të Ljubljanës II është që të kontribuojë në ndërtimin e kapaciteteve institucionale në Europën Juglindore në mënyrë që të konsolidohet stabilitetit dhe zhvillimi demokratike, paqësor dhe i lirë i shoqërive civile, si dhe rivitalizimi i komuniteteve. Mjetet dhe metodologjia cilësore e menaxhimit të rehabilitimit të trashëgimisë, që është hartuar në kuadër të Procesit të Ljubljanës, promovon dy ide bazë të zhvillimit ekonomik dhe shoqëror nëpërmjet rehabilitimit të trashëgimisë: 201 Autori ka qenë pjesë e sturkturës së drejtorisë së trashëgimisë kulturore në periudhën kohore në pozicione të ndryshme dhe ka patur mundësinë që të ndjekë disa procese të rëndësishme ku vendi ynë ka marrë pjesë, përfshirë procesin e Ljubljanës për trashëgiminë kulturore. Rrjedhimisht qasja praktike dhe informacioni i përftuar është paraqitur në punim nga këndvështrimi praktik me synim ofrimin e disa alternativave të testuara më parë si modele praktike për tu ndjekur në vijimësi. 92

93 Ideja se objektet e trashëgimisë janë asete, pjesë të zgjidhjes së sfidave të zhvillimit ekonomik, më tepër se sa pengesa, dhe se trashëgimia kulturore kontribuon në mënyrë të drejtpërdrejtë në zhvillim të qëndrueshëm. Rrjedhimisht, projektet e rehabilitimit sjellin biznese të reja dhe risin të ardhurat në atë zonë. Ideja se monumentet dhe sitet e restauruara ofrojnë aktivitete dhe mundësi të reja për vendasit, që do të gëzojnë një jetesë më të mirë dhe cilësore në një mjedis më të këndshëm. Në kuadër të Procesit të Ljubljanës II janë zhvilluar një mori mjetesh dhe metodologji për rehabilitimin dhe menaxhimin e trashëgimisë, në mënyrë që të integrohen praktikat ndër-sektoriale dhe qasja e rehabilitimit në strukturat kombëtare dhe rajonale si dhe inkurajimi i zhvillimit të strategjive për rehabilitim. Duke ofruar një metodologji rajonale të unifikuar, Procesi i Ljubljanës themelon mekanizmat e bashkëpunimit permanent regjionale dhe mekanizmat e qëndrueshme për financim, në këtë mënyrë duke krijuar sinergji ndërmjet investimeve dhe partneriteteve kombëtare dhe ndërkombëtare, publike dhe private. Në seksionet e mëposhtme shpjegohen principet dhe konceptet kryesore të metodologjisë së Procesit të Ljubljanës, si dhe mjetet kryesore të menaxhimit të Procesit të Ljubljanës, sikurse Lista Prioritare e Ndërhyrjeve, Vlerësimi Paraprak Teknik, Studimi i Fizibilitetit dhe Planet e Biznesit, me qëllim që kjo qasje të mund të përdoret si model i unifikuar mundësisht nga isntitucionet shtetërore në momentin e fillimit të procesit të hartimit të planeve të menaxhimit në vendin tonë Principet kryesore dhe konceptet: rehabilitimi i integruar i trashëgimisë Koncepti i rehabilitimit si koncept qendror i Procesit të Ljubljanës, bashkërendon dy çështje madhore që paraqesin thelbin gjatë vendimmarrjes rreth lokaliteteve të trashëgimisë: perspektivën e konservimit zonat arkeologjike dhe historike duhet të konservohen në bazë të standardeve më të larta, dhe perspektivën e zhvillimit lokalitetet e trashëgimisë janë të promovuar në atë mënyrë që të maksimizojnë kontributin e tyre në ekonominë lokale, pa e zvogëluar vlerën e tyre. Rehabilitimi paraqet një adaptim të kujdesshëm të një ndërtesë apo lokaliteti historik me një shfrytëzim bashkëkohor të përshtatshëm, përderisa ruhen vlerat e tij të trashëgimisë. Ka domethënie më të gjerë se konservimi apo restaurimi, sepse përfshin rigjenerimin e mjedisit rrethues, rivitalizimin e komunitetit lokal dhe kapacitetin për të kontribuar në zhvillimin ekonomik, stimulimin e turizmit, krijimin e vendeve të punës dhe përmirësimin e cilësisë së jetës. 93

94 Rrjedhimisht koncepti i rehabilitimit ndihmon që të gjithë aktorët e mëdhenj të sektorit publik, sikurse ministritë e kulturës, planifikimit, zhvillimit të turizmit dhe atij ekonomik, komunat dhe agjencitë tjera financuese, të kuptojnë së përfitimi i plotë nga regjenerimi i trashëgimisë mund të arrihet vetëm në qoftë se merret në konsideratë domethënia dhe brishtësia e secilit lokalitet, dhe në disa raste, nëse arrihet adaptimi i modeleve konvencionale të zhvillimit në atë mënyrë që sigurohet njëkohësisht e ardhmja e vetë qëndrueshme e lokaliteteve të trashëgimisë dhe komuniteteve. Në këtë mënyrë Procesi i Ljubljanës insiston në konceptin e rehabilitimit të integruar, që nënkupton përmirësimin e ambienteve historike nëpërmjet përfshirjes së trashëgimisë kulturore në zhvillimin e politikave dhe planeve, duke kontribuar në zhvillim të qëndrueshëm ekonomik dhe social. Kjo do të duhej të siguronte që ambienti historik është vlerësuar dhe konsideruar gjatë planifikimit dhe hartimit të strategjive zhvillimore Qasja ndër-sektoriale Në shumicën e shteteve të Europës Juglindore menaxhimi i trashëgimisë është izoluar nga planifikimi më i gjerë i qyteteve dhe vendbanimeve, duke qenë sektor ekskluzivisht nën përgjegjësi të ministrive të kulturës, në vend të ministrive të planifikimit, turizmit dhe të mjedisit. Rrjedhimisht, asetet e trashëgimisë nuk janë menaxhuar në mënyrë gjithëpërfshirëse, duke e konsideruar edhe kontekstin e tyre. Kjo e metë ndikon në dy mënyra: politikbërësit e ekonomisë dhe planifikuesit shpesh dështojnë në vlerësimin e kontributit pozitiv që mund të shtohen në favor të trashëgimisë, në zhvillim ekonomik dhe rritjen e cilësisë së jetës. Në mënyrë që të arrihet rehabilitimi i integruar i zonave historike, të gjitha fazat dhe mjetet metodologjike të Procesit të Ljubljanës janë ndër-sektoriale dhe përfshijnë një gamë të madhe të palëve të interesit nga sektori publik, social, politik dhe profesional, duke e përpunuar dhe shtjelluar rehabilitimin e trashëgimisë përmes një procesi konsensual. Përpunimi i projekteve dhe zbatimi i tyre varet në themelimin e partneriteteve të reja ndërmjet institucioneve të ndryshme, ndërmjet autoriteteve qendrore dhe lokale, dhe ndërmjet sektorit publik dhe privat, të cilët do të inkurajonin shkëmbimin e ideve dhe qasjeve kreative. Në këtë mënyrë, qasja e integruar ndër-sektoriale nënkupton ndarjen e përgjegjësisë ndërmjet autoriteteve qendrore e lokale dhe ekspertëve, si dhe ndërmjet të gjithë pjesëmarrjes së shoqërisë civile. 94

95 4.6. Pjesëmarrja e palëve të ndryshme të interesit Procesi i Ljubljanës II ndjek principet e praktikave të mira në konservim dhe zhvillim të qëndrueshëm të zonave historike në referim të konventave Europiane për politika të trashëgimisë: Konventa e Granadës (1985) dhe Konventa e Valletta-s (1992), por gjithashtu duke shtuar edhe qasjen pjesëmarrëse. Pjesëmarrja e palëve të ndryshme të interesit në përzgjedhje, planifikim dhe menaxhim të trashëgimisë bazohet në idenë e zhvillimit të Konventës Faro (2005), se njohuria dhe shfrytëzimi i trashëgimisë formon të drejtën e qytetarëve për pjesëmarrje në jetën kulturore, roli dhe vlerat e trashëgimisë në kontribuimin në zhvillim ekonomik dhe kualiteti jetësor do të duhej të nënkuptohej në një aspekt më të gjerë dhe të integrohej në planifikimin e strategjive të sektorit publik dhe privat. Qasja pjesëmarrëse është një qasje që konsideron dhe integron mendimet dhe këndvështrimet e palëve të ndryshme të interesit në procesin e planifikimit, vendimmarrjes dhe zbatimit efikas të planeve të menaxhimit. Kjo qasje sjell idenë e planit të menaxhimit si një produkt i bashkëpunimit të aktorëve nga sektorët e ndryshëm dhe komuniteteve, si dhe siguron që ky plan ka një kredibilitet dhe pronësi më të gjerë. Për më tepër, gjithëpërfshirja siguron që të gjithë palët e interesit të mësojnë nga njëri tjetri, të krijojnë partneritet dhe të rrisin kapacitetet e tyre menaxhuese gjatë hartimit të planit të menaxhimit Metodologjia e Procesit të Ljubljanës - LPN, VPT, SF, PB 202 Metodologjia e rehabilitimit të integruar e zhvilluar në kuadër të Procesit të Ljubljanës II paraqet një qasje sistematike, që përfshin: 1. Vendosja e prioriteteve për lokalitetet e trashëgimisë kulturore (Lista Prioritare e Ndërhyrjeve) 2. Vlerësimin e trashëgimisë kulturore (Vlerësimi Paraprak Teknik) 3. Identifikimin e mundësive fizibile dhe praktike për shfrytëzimin e lokaliteteve të trashëgimisë kulturore (Studimi i Fizibilitetit) 4. Planfikimi, sigurimi dhe menaxhimi i fondeve për zbatimin e projekteve të rehabilitimit (Plani i Biznesit) Lista Prioritare e Ndërhyrjeve (LPN) paraqet listën e ndërtesave dhe lokaliteteve me një rëndësi të jashtëzakonshme në secilin shtet të Europës Juglindore, me një vëmendje të veçantë ndaj aseteve të trashëgimisë kombëtare dhe/ose rajonale që konsiderohen në nevojë urgjente për konservim dhe/ose restaurim. 202 Kjo metodologji është përdorur shumë në Shqipëri dhe vijon të përdoret nga strukturat e Ministrisë së Kulturës, duke u kthyer në një ushtrim mjaft praktik për stafet e siteve por dhe institucionet qëndrore për monitorimin më të mirë të vlerave kulturore. Shembujt shtrihen nga sitet e mëdha e komplekse deri tek monumentet e veçanta në zona të largëta. 95

96 Kjo listë ndërlidhet ngushtë me raportin e vlerësimit të trashëgimisë dhe identifikon tipologji të ndryshme të monumenteve dhe siteve, duke përfshirë edhe shembuj nga trashëgimia fetare e të gjitha besimeve. Kjo listë merr parasysh ansamblet dhe monumentet e veçanta të gjitha kohërave, njëkohësisht duke e vërteuar faktin se trashëgimia arkitektonike dhe ajo arkeologjike paraqesin një vazhdimësi historike të vlerave lokale, regjionale dhe atyre kombëtare, si dhe me një rëndësi ndërkombëtare. Vlerësimi Paraprak Teknik (VPT) për secilin monument dhe lokalitet që gjendet në LPN, paraqet një dokument i cili përshkruan prapavijën e projektit, gjendjen e tij teknike dhe nevojat për rehabilitim të tij, duke përfshirë edhe llogaritjet në vija të trasha për ndëryhyrjet e propozuara, duke filluar nga konservimi e deri te rehabilitimi i tërësishëm. Ky dokument i hartuar gjatë procesit IRPP/SAAH, është dizajnuar në atë mënyrë që të siguroj një qasje konsistente nëpër shtete dhe për projekte të ndryshme, duke prezantuar udhëzimet metodologjike për aktivitetet teknike. Kjo analizë është një mjet thelbësor operacional në procesin e tërheqjes së donatorëve potencialë. Studim i Fizibilitetit (SF) shtjellon dhe prezanton zbatueshmërinë e projektit të rehabilitimit të propozuar. Paraqet një vazhdimësi dhe një trajtim më të hollësishëm të tematikave të cekura në LPN dhe VPT. Në këtë dokument paraqiten tri kategori kryesore të informacioneve: rëndësia historike dhe artistike e monumentit apo e sitit, me një theks të veçantë në zhvillimin e këtyre vlerave; shkalla e rrezikut për dëmtim; dhe zbatueshmëria e projektit të propozuar, duke përfshirë edhe menaxhimin dhe vetëqëndrueshmërinë e tij. 203 Plani i Biznesit (PB) thekson mundësitë për investitorët dhe kushtet e përmirësimit për një rehabilitim të suksesshëm, duke na drejtuar drejt projekteve të konsolidimit. Ndërsa studimi i fizibilitetit ka të bëjë me zbatueshmërinë e rehabilitimit, plani i biznesit merret me vetëqëndrueshmërinë dhe rritjen e biznesit. Qëllimi kryesor është që të sigurojë një plan të qartë, real dhe praktik për menaxhimin e ardhshëm të monumentit ose sitit, dhe të demonstrojë që qëllimet mund të arrihen nëpërmjet një planifikimi të qartë të burimeve. Plani i biznesit siguron bazat për negociata me partnerë potencial financues, me palët tjera të interesit, si dhe siguron udhëzime për aksionet e ardhme të nevojshme. Ai paraqet një dokument që do të duhej t i bindte investitorët potencialë se projekti ia vlen dhe është i vetëqëndrueshëm, dhe që investimi do të jetë i sigurt dhe i dobishëm. 203 Një shembull shumë i mirë i hartimit të studimeve të fizibilitetit nëpërmjet përdorimit të këtij modeli është parku arkeologjik i Apollonisë. Mund të thuhet se kryerja e investimeve të mëtejshme në Apolloni ka ardhur edhe si rrjedhojë e planeve të mëparshme e studimeve sipas kësaj metodologjie. 96

97 4.8. Fazat e procesit të hartimit të planit të menaxhimit Procesi i hartimit të planit të menaxhimit për site zhvillohet në gjashtë faza: faza përgatitore, analiza e gjendjes ekzistuese, krijimi i kornizës strategjike, krijimi i planit të veprimit, zbatimi i aktiviteteve me monitorim dhe vlerësim të rregullt. Faza përgatitore përfshin: sigurimi i përkrahjes politike; përcaktimi i strukturës organizative për ekipin që e harton planin; përcaktimi, kontakti dhe përfshirja e palëve të interesit dhe përcaktimi i planit të komunikimit me palët e interesit duke përfshirë edhe komunitetet. Faza e dytë përfshin hulumtime në terren dhe zyrë, mbledhje dhe analizë të dokumenteve ekzistuese dhe të dhënave në lidhje me sitin, si dhe mbledhja e mendimeve të palëve të ndryshme të interesit. Duke u bazuar në këto të dhëna, identifikohen faktorët e brendshëm dhe të jashtëm, pozitivë dhe negativë që ndikojnë në sitin e trashëgimisë. Përparësitë, dobësitë, mundësitë dhe kërcënimet saktësohen nëpërmjet analizës SWOT. Kjo shërben si bazë për kategorizim dhe sistematizim të problemeve kryesore dhe rreziqeve që i kanosen sitit, si dhe të potencialeve kryesore të sitit. Pas përcaktimit të gjendjes aktuale, faza e tretë paraqet përcaktimin e një kornize strategjike i cili vendos bazat për kushtet e dëshiruara dhe shfrytëzimin e sitit për një periudhë pesë vjeçare. Vizioni i sitit dhe qëllimet specifike vendosen, gjë që definon të ardhmen e dëshiruar të sitit dhe çështjet specifike dhe rezultatet që duhet të implementohen. Më tej në këtë fazë, përshrkuhen nevojat kryesore për ndryshim për secilin aspekt të menaxhimit të sitit të trashëgimisë. Pas përcaktimit të qëllimeve dhe konizës strategjike, hapi i ardhshëm është hartimi i planit të veprimit për periudhën pesë vjeçare, i cili përcakton në hollësi mënyrat, projektet, aktivitetet dhe hapat që duhen ndërmarrë për të përmbushur secilin qëllim, në mënyrë që të arrihet në gjendjen e dëshiruar për sitin e trashëgimisë. Në mënyrë që të sigurohet zbatimit i planit të veprimit, secili qëllim ndërlidhet me burimet njerëzore dhe materiale që janë në dispozicion. Më tej, përcaktohen kohëzjgatja, afatet e caktuara dhe aktorët përgjegjës për secilin aktivitetet të përcaktuar në projekt në kuadër të planit të veprimit. Faza e pestë përfshin hartimin dhe përcaktimin e mekanizmave monitoruese dhe mbikëqyrëse të zbatimit të planit të menaxhimit, si dhe përcaktimin e indikatorëve për monitorim dhe vlerësim të ardhshëm. Faza e gjashtë finalë përmban vlerësimin e brendshëm dhe të jashtëm, në bazë të kritereve të përcaktuara dhe indikatorëve të suksesit. Kjo fazë finale shërben si e dhënë kryesore për krijimin e planit të menaxhimit për pesë vitet e ardhshme. 97

98 4.9. Struktura e planit të menaxhimit për sitet e trashëgimisë Struktura e planit të menaxhimit të propozuar më poshtë përbëhet prej dhjetë kapitujve të cilët përcjellin logjikën e hartimit të një dokumenti nga vlerësimi i gjendjes ekzistuese, nëpërmjet krijimit të vizionit, përcaktimit të qëllimeve dhe aktiviteteve, e deri në propozimet për zbatim dhe plani i vlerësimit. Sigurisht që rast pas rasti këto kapituj mund të shtohen apo pakësohen sipas specifikave të një siti. Është në qëllimin e këtij punimi që nëpërmjet shembullit vijues të krijojë kushtet për një diskutim të mëtejshëm mbi efikasitetin e planeve dhe nevojën për standartizimit të tyre në të ardhmen. 1. PRAPAVIJA DHE QËLLIMI I PLANIT 2. PROCESI SI ËSHTË HARTUAR PLANI DHE KUSH ËSHTË PËRFSHIRË Identifikimi i palëve të interesit Përfshirja e palëve të interesit në proces 3. PËRSHKRIMI I SITIT Përshkrimi historik Përshkrimi Përcaktimi i kufijve dhe hapësirës rrethuese 4. VLERAT DHE RËNDËSIA Vlerat Deklarata e rëndësisë 5. VLERËSIMI I GJENDJES / GJËRAT ELEMENTARE Korniza institucionale dhe ligjore Menaxhimi i sitit Planifikimi dhe strategjitë që ndikojnë në lokalitet o Planifikimi aktivitetet zhvillimore lokale, regjionale dhe kombëtare o Insturmentet tjera planifikuese dhe dokumentet strategjike relevante për sitin Shfytëzimi i sitit në të kaluarën dhe sot Gjendja e sitit Konservimi i sitit Siguria Prezantimi dhe interpretimi i sitit Edukimi Hulumtimi Vlerësimi i menaxhimit dhe qasja e vizitorëve 98

99 Vlerësimi i përfshirjes së komunitetit dhe marrëdhëniet Vlerësimi i ofertës turistike Vlerësimi i komunikimit dhe marketingut Potenciali dhe përfitime ekonomike dhe sociale Vlerësimi i faktorëve, efekteve dhe rreziqeve që ndikojnë në trashëgimi 6. Analiza SWOT 7. VIZIONI, PRINCIPET, OBJEKTIVAT DHE AKSIONET PËR SHFRYTËZIMIN E ARDHSHËM TË SITIT Deklarata e vizionit dhe principet udhëzuese o Deklarata e vizionit o Principet udhëzuese Objektivat për shfrytëzim, ruajtje dhe komunikim të sitit Zonat specifike për ndërhyrje dhe veprim o Struktura organizative, menaxheriale dhe udhëheqëse o Konservimi o Masat dhe standardet për ruajtjen fizike të vlerave të sitit o Planet e kërkimeve o Koleksionet dhe ruajtja e menaxhimit të të dhënave o Ruajtja ligjore brenda zonave të mbrojtura Shfrytëzimi i sitit o Prezantimi dhe interpretimi i sitit o Edukimi o Hulumtimi o Zhvillimi i turizmit dhe vizitorët o Përfshirja e komunitetit o Marketingu dhe komunikimi o Zhvillimi i turizmit o Siguria 8. ZBATIMI DHE MONITORIMI Dokumentacioni për zbatim dhe monitorim Sistemi i planeve të aprovuara Monitorimi dhe vlerësimi Burimet Rishikimi i planit të menaxhimit 9. PLANI I VEPRIMIT (duke përfshirë kohëzgjatjen, prioritetet, burimet dhe indikatorët) 10. ANEKSET DHE HARTAT Në kapitullin e parë të dokumentit, sugjerohet të paraqitet konteksti i krijimit të dokumentit, një përshkrim i përgjithshëm rreth Procesit të Ljubljanës, përshkrimi i koncepteve dhe prinicpeve kryesore sikurse janë planifikimi dhe rehabilitimi i integruar. Këto segmente janë shpjeguar në pjesën vijuese të këtij udhëzuesi praktik, 99

100 dhe mund të përdoren me modifikime të vogla duke marrë në konsideratë veçoritë lokale në të gjithë territorin e vendit tonë. Kapitulli i dytë synon të përshkruajë procesin e hartimit të dokumentit dhe të shpjegojë kush, pse dhe në cilat mënyra janë përfshirë në projekt. Në këtë kapitull duhet të përfshihet një tabelë më të dhënat e të gjithë pjesëmarrësve në proces (emri, pozita, profesioni dhe organizata) dhe të përshkuhet mënyra se si secili prej tyre ka kontribuar në zhvillimin e planit, duke konsideruar edhe kontributin paraprak në hartimin e dokumenteve të mëparshme, sikurse LPN, VPT, SF dhe PB. Për një funksionim më efikas të planit të menaxhimit, rekomandohet inicimi i një grupi punues të përbërë prej tri deri në pesë anëtarë/përfaqësues të palëve kryesore të interesit, të cilët do të ndihmojnë në koordinimin e zhvillimit të planit dhe do të koordinojnë përfshirjen e të gjithë palëve të interesit, dhe të cilët do të luajnë një rol të rëndësishëm në fazën e zbatimit. Kapitulli i tretë paraqet Kartën Identifikuese të sitit të trashëgimisë, duke filluar nga historia e sitit, nëpërmjet përshkrimit të gjendjes fizike, e deri të sistemi i mbrojtjes ligjore, duke përfshirë edhe zonat mbrojtëse. Vlerat dhe domethënia e sitit, që paraqesin kapitullin e katërt, gjithashtu janë definuar në dokumente teknike VPT dhe SF, dhe janë identifikuar për të krijuar një vizion për sitin, renditjen në rend prioritar të burimeve, dhe për informimin e vendimmarrjes rreth konservimit dhe shfrytëzimit. Sidoqoftë në hartimin e planit të menaxhimit është me rëndësi, që edhe një herë të paraqiten dhe të përfshihen pikëpamjet e ndryshme të palëve të interesit në lidhje me vlerat dhe rëndësinë e sitit. Vlerat nënkuptojnë dobinë, përfitimet dhe funksionin që ka trashëgimia në shoqëri. Vlerat dhe domethënia e trashëgimisë janë pjesë kulturore dhe varen nga koha, hapësira dhe konteksti. Prandaj, trashëgimia mund të ketë kuptime të ndryshme për palë të ndryshëm të interesit dhe vlerat mund të ndryshojnë gjatë kohës. Kapitulli i pestë, vlerësimi i gjendjes, në pjesët kryesore të tij duhet zhvilluar si në dokumentet teknike sikurse VPT, SF dhe PB. Ky kapitull duhet të përfshijë aspektet sikurse ligjore dhe kornizat institucionale; Menaxhimi aktual i sitit; Strategjitë dhe planifikimi që ndikojnë në lokalitet sikurse planifikimi lokal, rajonal dhe kombëtar dhe aktivitetet zhvilluese, dhe instrumentet tjera planifikuese dhe dokumentet strategjike relevante për sitin; Shfrytëzimi i tanishëm dhe në të kaluarën; Gjendja e sitit; Konservimi; Siguria; Prezantimi dhe interpretimi; Edukimi; Hulumtimi; Vlerësimi i menaxhimit dhe qasja e vizitorëve; Vlerësimi i përfshirjes së komunitetit dhe marrëdhënjet; Vlerësimi i komunikimit dhe marketingut; Potenciali dhe përfitime ekonomike dhe sociale; Vlerësimi i faktorëve, efekteve dhe rreziqeve që ndikojnë në trashëgimisë. Për qëllime të planit të menaxhimit, këto elementë bazë duhet të prezantohen dhe diskutohen me palët e interesit, dhe më pas të modifikohen dhe të shpjegohen në 100

101 hollësi, nëse është e nevojshme. Me rëndësi të vecantë është të kontrollohen cështjet e përfshirjes së komunitetit lokal, rezultatet në lidhje me zhvillimin e turizmit si dhe potencialet ekonomike dhe sociale të sitit. Kapitulli i gjashtë, SWOT, analiza e përparësive, dobësive, mundësive dhe kërcënimeve të rehabilitimit të sitit, gjithashtu kanë qenë pjesë integrale e shumicës së VPT dhe SF. Njëjtë sikurse me vlerat dhe gjendjen e sitit, aspektet kryesore të analizës SWOT duhet të prezantohen para palëve të interesit dhe të diskutohen, në mënyrë që përgjigjet e tyre të mund të integrohen në analizën finale SWOT, e cila do të jetë pjesë e planit të menaxhimit. Suksesi i planit të menaxhimit qëndron në vizionin e përcaktuar qartë për rehabilitimin dhe shfrytëzimin e sitit, bazuar në potencialet, mundësitë, nevojat specifike dhe kërkesat e palëve të ndryshme të interesit. Prandaj, kapitulli i shtatë është kyç për të përcaktuar të ardhmen e sitit të trashëgimisë. Ky kapitull përmban përkufizimin e deklaratës së vizionit dhe principet udhëheqëse për menaxhim të sitit; objektivat për shfrytëzim, ruajtje dhe komunikim të sitit, si dhe qëllimet specifike për secilin aspekt të menaxhimit, ruajtjes dhe shfrytëzimit të sitit. Në varësi të kompleksitetit dhe natyrës së sitit, ky kapitull mund të përmbajë, por nuk është i kufizuar, këto aspekte: Organizative; struktura menaxhuese dhe udhëheqëse; Ruajtja dhe konservimi i sitit duke përfshirë masat dhe standardet për ruajtje fizike dhe vlerat të tij, planet e gjurmimeve, menaxhimi i koleksioneve dhe i të dhënave, ruajtja ligjore së bashku me zonat e mbrojtjes; dhe aspektet e shfytëzimit të sitit përfshirë këtu prezantimin dhe interpretimin; Edukimi; Hulumtimi; Zhvillimi i turizmit dhe vizitorëve; Përfshirja e komunitetit; Marketingu, komunikimi dhe siguria. Kapitulli i tetë përcakton mekanizmat e zbatimit dhe monitorimit, sikurse dokumentacioni i nevojshëm për zbatim dhe monitorim; Sistemi i aprovimit të planeve që përcakton se si dhe nga kush planet duhet të aprovohen dhe të vihen në fuqi; Indikatorët e monitorimit dhe vlerësimit dhe mënyrat e verifikimit; Burimet e nevojshme për zbatim dhe si dhe në cfarë baze plani i menaxhimit do të rishikohet. Kapitulli i nëntë paraqet planin e veprimit për një periudhë pesë vjeçare, i cili përcakton në mënyrë të hollësishme mënyrat, projektet, aktivitetet dhe hapat që duhet të ndërmerren për secilin qëllim, në mënyrë që të kalohet nga gjendja aktuale në atë të dëshirueshme. Në mënyrë që të sigurohet zbatimi i planit të veprimit, secili qëllim është i lidhur me burimet njerëzore dhe materialet në dispozicion. Më tej, kohëzgjatja, afatet dhe aktorët përgjegjës duhen identifikuar për secilin aktivitet në kuadër të planit të veprimit. Kapitulli i fundit, duhet të përmbajë anekset e të gjitha dokumenteve të shfrytëzuara gjatë procesit të përgatitjes së planit, përfshirë VPT, SF dhe PB, dokumentet teknike, 101

102 materialet e workshopeve me palët e interesit, pyetësorët, fotografitë e sitit përkatës të trashëgimisë etj. KONKLUZIONE Tashmë është një fakt i njohur se në çdo proces zhvillimi të një populli të caktuar, nuk mund të evitohet ndërtimi i vetëbesimit dhe mbrojtja e identitetit kulturor si kushte te padiskutueshme dhe thelbësore për hapjen e mendjeve ndaj dialogut, qytetarisë dhe përgjegjësisë. Duke marrë në konsideratë rolin e madh të trashëgimisë kulturore në zhvillimin njerëzor dhe diversitetin kulturor si dhe evoluimin e kohëve të fundit të orientimeve politike përsa i përket orientimeve të zhvillimit, është e qartë se objektivi kryesor i çdo shteti, veçanërisht në rajonin tonë dhe atë Mesdhetar është përqendruar në promovimin e trashëgimisë kulturore por edhe në gjetjen e fuqizimin e mekanizmave për të mundësuar edukimin dhe aksesin në njohuri të qytetarëve. Në vendin tonë, menaxhimi i trashëgimisë kulturore është kthyer në një fushë veprimi, sepse është e rëndësishme jo vetëm si një faktor i esencial në forcimin e identitetit të vendit dhe atë kombëtar por edhe si një mjet për të fuqizuar industrinë turistike e cila vijon të rritet me hapa të shpejtë. Trashëgimia kulturore perceptohet si një pasuri publike. Mbështetja financiare e strukturave shtetërore në objektet e trashëgimisë kulturore po vjen duke u rritur dhe kjo po e zgjeron akoma më shumë diskutimin në këtë lëm. Kjo po sjell edhe rritjen e ndërgjegjësimit dhe fuqizimin e kurrikulave në nivele të ndryshme të edukimit përsa i përket trashëgimisë kulturore dhe vlerave të saj. Veçanërisht rëndësia e trashëgimisë kulturore si një faktor ndërlidhës në shoqërinë shqiptare duhet të merret në konsideratë. Tashmë nënpunësit civilë, publiku dhe aktorët lokalë janë të lidhur 102

103 pashmangshmërisht me njëri-tjetrin kur flitet e veprohet në fushën e trashëgimisë kulturore. Në nivel lokal, aktorët duhet të konsultohen në planifikimin dhe zhvillimin e projekteve të trashëgimisë (marrja e mendimeve edhe për përgatitjet e dosjeve të kandidimit në UNESCO). Kjo përfshin edhe aktorët fetarë si pjesë e një shoqërie të shëndetshme dhe ku përgjegjësitë janë të identifikuara. Trashëgimia kulturore gjithnjë e më shumë po perceptohet si një mjet që ndihmon në zhvillimin lokal. Si faktor i zhvillimit njerëzor, trashëgimia kulturore shërben si një motor që gjeneron mundësi të reja për aktivitete kreative, menaxhimin e siteve arkeologjike e historike, turizmit etj, por edhe për sinergji në rritje mes këtyre faktorëve. Duke qenë se trashëgimia sikurse u përmend më lart është dhe kuptohet si një e mirë publike, menaxhimi i saj dhe përdorimi nga njerëzit kërkon korniza të qarta ligjore, administrative, një zhvillim profesional të rreptë dhe të harmonizuar me vendet e rajonit në mënyrë që edhe bashkëpunimi ndërkulturor të marrë hov të mëtejshëm. Forcimi i legjislacionit është prioritar dhe objektiv i çdo qeverie por duhet të jetë në fokus të çdo profesionisti, arkeolog apo restaurator, por edhe administratori të siteve të trashëgimisë kulturore. Hartimi i një ligji të ri të trashëgimisë sëbashku me një paketë aktesh nënligjore të cilat do të mund të përmirësonin më tej administrimin dhe promovimin por edhe kërkimin shkencor në fushën e trashëgimisë kulturore të vendit është dhe mbetet prioritet absolut. Përafrimi i legjislacionit shqiptar me atë të vendeve të Bashkimit Evropian është zgjidhja e shumë problemeve të kosntatuara deri sot dhe pjesë e këtij punimi ka qenë edhe synimi i dhënies së propozimeve konkrete për përmirësimin e sistemit ligjor në vend. Rritja e kapaciteteve profesionale të stafeve që punojnë në sistemin e trashëgimisë kulturore me qëllim përmirësimin e menaxhimit të vlerave të trashëgimisë mbetet prioritare dhe kombinimi me rekrutimin e atyre që diplomohen nga universitete me programe të orientuara në fushën specifike mbetet sfidë edhe për të ardhmen. Zhvillimi i turizmit kulturor duket se është trend-i i shekullit të 21 dhe si i tillë vlen të eksplorohet më tej me qëllim që jo vetëm qendrat të cilat janë pjesë e trashëgimisë botërore UNESCO, si Butrinti, Berati dhe Gjirokastra por edhe qendra të tjera me potenciale të larta me vizitueshmëri përherë në rritje të konsolidohen më tej dhe të kthehen në pika referenciale të turizmit e trashëgimisë në vend. Rasti i Apollonisë, Shkodrës, Durrësit e Krujës mund ti shtohen tashmë lehtësisht Bylisi, Antigonea, Finiqi e shumë parqe arkeologjike, qendra historike dhe monumente të veçanta kulture kudo në territorin e vendit. 103

104 Turizmi kulturor nuk është vetëm i lidhur me identifikimin, menaxhimin dhe mbrojtjen e trashëgimisë kulturore, por edhe me rritjen ekonomike, duke sjellë më shumë të ardhura dhe më shumë akses në kulturë. Turizmi kulturor mund të shihet si një përzierje e edukimit, mbrojtjes dhe përfitimit ekonomik. Kur zhvillohet brenda kornizave ligjore dhe me rregulla të përcaktuara qartë atëherë ndihmon drejtpërdrejt në mbrojtjen dhe promovimin e vlerave të trashëgimisë kulturore të vendit dhe përmirësimin e jetës së qytetarëve. Meqënëse pasuritë kulturore dhe natyrore kanë një vlerë universale dhe formojnë trashëgiminë e njerëzimit, janë në interesin e publikut t i mbrojnë dhe të vendosin për mënyrat e përdorimit të tyre. Sëfundmi, Ministria e Kulturës, e cila nga një Ministri që mbulonte turizmin, kulturën, rinisë dhe sportet, u profilizua në një ministri që ka vetëm portofolin e kulturës, duke synuar zhdërvjelltësimin e veprimtarisë së saj dhe rritjen e efikasitetit të punës. Nga 9 drejtori rajonale të kulturës kombëtare tashmë janë vetëm 6, ndërsa zyrat e administrimit dhe koordinimit të parqeve arkeologjike janë të përfshira si sektorë brenda tyre me përjashtime të vogla. 204 Teorikisht kjo sjell një rritje të efikasitetit për shkak të uljes së numrit të drejtorëve apo edhe financierëve, por është ende herët për të folur për sukses apo dështim të skemës. Si çdo skemë e re, ka nevojë për kohë që të provohet dhe të nxirren konkluzione të sakta të cilat do të mund të ndihmonin në vijimësi përmirësimin e sistemit të administrimit të trashëgimisë kulturore në Shqipëri. Ndërkohë si për ti komplikuar sadopak situatat e pakëndshme që janë shënuar përgjatë vitit 2014 me rënien e çatisë së Kishës së Shën Spiridhonit në Vuno dhe djegjen e Kishës së Ungjillizimit në Kozarë, ende po diskutohet projektligji i trashëgimisë kulturore, dhe drafti i tij nuk është paraqitur për miratim në Kuvendin e Shqipërisë. Përfundimi e miratimi i ligjit dhe parashikimi prej tij i shumë çështjeve të cilat prej vitit 2003 nuk kanë gjetur zgjidhje apo përgjigje është një moment mjaft i rëndësishëm për të gjithë sistemin e trashëgimisë kulturore në vend. Çështjet që u shtruan në fillim të temës por edhe analiza e tyre gjatë parashtrimit të fakteve e mendimeve, përsa i përket menaxhimit të trashëgimisë kulturore në Shqipëri, sigurisht që e kanë gjetur përgjigjen e tyre: çdo ndryshim i cili synon përmirësimin e sistemit të menaxhimit është gjithnjë i mirëpritur nga komuniteti i profesionistëve dhe shoqëria shqiptare. Koha do të tregojë nëse modeli që është zgjedhur e po forcohet dita-ditës dhe që po funksionon tashmë në të gjithë territorin e vendit, është dhe mund të quhet model Evropian. 204 Mënyra e re e administrimit parasheh që DRKK kanë në varësi të tyre sipas rastit qendra historike, parqe arkeologjike apo edhe zona arkeologjike të cilat mbikëqyren nëpërmjet sektorëve specifikë. 104

105 BIBLIOGRAFI Anderson, Benedict. Imagined Communities, (2nd ed), London: Verso, Arne;Roemer- Und Pelizaeus-Museum Eggebrecht Albanien: Schatze aus dem Land der Skipetaren. Arnold, Bettina. The past as propaganda: Totalitarian archaeology in Nazi Germany, Antiquity (64), Ashworth, Gregory & Tunbridge, John. The Tourist-Historic City, Retrospect and Prospect of Managing the Heritage City, London: Belhaven, Ashworth, Gregory. Heritage, Tourism and Europe: a European Future for a European Past? Heritage, Tourism and Society, (ed) D. Herbert, London: Mansell, Augustinos, Gerasimos. Culture and Authenticity in a Small State: Historiography and National Development in Greece, East European Quarterly, XXIII (1), Australia ICOMOS The illustrated Burra charter. Sydney: ICOMOS. Biörnstad, Margareta. The ICOMOS International Committee on Archaeological Heritage Management (ICAHM) Archaeological heritage management in the modern world, (ed) H. Cleere, London: Umyin, Hyman, Breuilly, John. Approaches to Nationalism in Mapping the Nation, (ed) G. Balakrishnan, London: Verso

106 Brown, Graham. Marketing a Sense of Place, Heritage Management in New Zealand and Australia: Visitor Management, Interpretation and Marketing, Auckland, NZ: Oxford University Press, Carlisle, Sheena. Lalibela (Ethiopia), Visitor Management Case Studies for World Heritage Sites, (ed) M. Shackley, Oxford: Butterworth-Heinemann Cassell, Catherine & Symon, Gilliam. Qualitative Research in Work Contexts in Qualitative Methods Organizational Research: A Practical Guide, London: Sage Chang, T. C., Milne, Simon, Fallon, Dale & Pohlmann, Corinne. Urban Heritage Tourism, The Global Local Nexus, Annals of Tourism Research, 23(2), CHERPLAN Sustainable Tourism As Driving Force For Cultural Heritage Sites Development. Planning, Managing and Monitoring Cultural Heritage Sites in South East Europe, (eds) Ruoss, E., Alfarè, L. Cleere, Henry The impact of of World Heritage Listing, Heritage Driver of Development, ICOMOS, Paris, Cultural Heritage and Local Economic Development Field Research and Findings for Albania and Bosnia-Herzegovina Europe and Central Asia Region, The World Bank. Evans-Pritchard, Deirdre. Ancient Art in Modern Context, Annals of Tourism Research, 20(1), Feilden, M. Bernard. & Jokilehto, Jukka. Udhëzues për menaxhimin e trashëgimisë kulturore botërore, ICCROM, Tiranë: Gent Grafik, Fjalori Encikopedik Shqiptar, Tiranë. Fushiya, Tomomi. Archaeological Site Management and Local Involvement: A Case Study from Abu Rawash, Egypt, Conservation and Management of Archaeological Sites, Vol.12, N.4, November Galaty, L. Michael, Watkinson, Charles. The practice of archaeology under dictatorship, Archaeology under Dictatorship, Kluwer Academic/Plenum Publishers,

107 Galaty, L. Michael. Blood of Our Ancestors: Cultural Heritage Management in the Balkans, Contested Cultural Heritage, Religion, Nationalism, Erasure and Exclusion in a Global world, (ed) Silverman, H., Springer, Gillis, R. John. Memory and Identity: The History of a Relationship, Commemorations, The Politics of National Identity, Princeton, New Jersey: Princeton University Press, Hall, C. Michael & McArthur, Simon. Whose heritage, whose interpretation, and whose quality tourism?: Perspectives on the politics and sustainability of heritage tourism, Joining Hands for Quality Tourism, Interpretation, Preservation and the Travel Industry, Proceedings of the Heritage Interpretation International Third Global Congress, (ed) R.S. Tabata, J. Yamashiro & G. Cherem, Honolulu: University of Hawaii, Hall, C. Michael & McArthur, Simon. Heritage Management: An Introductory Framework Heritage Management in New Zealand and Australia: Visitor Management, Interpretation and Marketing, Auckland, NZ: Oxford University Press Hall, C. Michael & McArthur, Simon. The Marketing of Heritage, Heritage Management in New Zealand and Australia: Visitor Management, Interpretation and Marketing, Auckland, NZ: Oxford University Press Hall, C. Michael. Tourism and Politics, Policy, Power and Place, West Sussex: Wiley Hamel, Pierre, Pelletier, Michel & Poitras, Claire. Urban Heritage in Puebla and Montreal: Assessment of Strategies and Interpretative Elements, Canadian Journal of Urban Research, 5(l), Hartley, F. Jean. Case Studies in Organizational Research, in Qualitative Methods, Organizational Research: A Practical Guide, (ed) C. Cassell & G. Symon, London: Sage Herbert, T. David. Heritage Places, Leisure and Tourism in Heritage, Tourism and Society, (ed) D. T. Herbert, London: Mansell Heron, Peter. Tourism as institutionalised leisure and interpretation in Joining Hands for Quality Tourism, Interpretation, Preservation and the Travel Industry, Proceedings of the Heritage Interpretation International Third Global Congress, (ed) R. S. Tabata, J.Yamashiro, & G. Cherem, Honolulu: University of Hawaii

108 Herzfeld, Michael. The Social Production of Indifference: Exploring the Symbolic Roots of Western Bureaucracy, Oxford: Berg Herrmann, Joakim. World Archaeology-the world's cultural heritage, Archaeological heritage management in the modern world, (ed) H. Cleere, London Hewison, Robert. The Heritage Industry: Britain in a Climate of Decline, London: Methuen Hewison, Robert. Heritage: an Interpretation in Heritage Interpretation Vol I. The Natural and Built Environment, (ed) D. L. Uzzell, London: Belhaven Hobsbawm, Eric. Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780: Programi, Miti, Realiteti, Toena dhe Fondacioni Soros Hodder, Ian. Cultural Heritage Rights: From Ownership and descent to Justice and Well-being, Anthropological Quarterly, Vol. 83, Hughes, L. Howard. Culture as a tourist resource - a theoretical consideration, Tourism Management, 8(3), September, Islami, Selim. Probleme të historisë Ilire, Iliria 28 (1-2), Islami, Selim and Ceka, Hasan. Të Dhëna të Reja mbi Lashtësinë Ilire në Territorin e Shqipërisë, Konferenca e Parë e Studimeve Albanologjike, Islami, Selim, Skënder Anamali., Muzafer Korkuti dhe Frano Prendi. Les Illyriens: Aperçu Historique, Tiranë Johnson, Peter & Thomas, Barry. Heritage as Business, Heritage, Tourism and Society, (ed) D. T. Herbert, London: Mansell Kamberi, Zana. Archaeological research and Researchers in Albania. Institute of Archaeology Bulletin, 30, London Khirfan, Luna. World Heritage, Urban Design and Tourism: Three cities in the Middle East, Ashgate King, Nigel. The Qualitative Research Interview, Qualitative Methods in Organizational Research: A Practical Guide, (ed) C. Cassell, & G. Symon, Ch: 2, 14-36, London: Sage

109 Kitromilides, M. Paschalis. Imagined Communities and the Origins of the National Question in the Balkans, European History Quarterly, 19(2), Kohl, L. Philip, Kozelsky, Mara, Ben-Yehuda, Nachman. Selective Remebrances: Archaeology in the Construction, Commemoration, and Consecration of National Pasts, The University of Chicago Press Korkuti, Muzafer. Vendbanimi Prehistorik i Trenit, Iliria 1, Korkuti, Muzafer. A Propos des Agglomérations Fortifiées Illyriennes de la Première Période du Fer dans le Territoire de l'albanie,, Jadranska Obala u Protohistoriji: Kulturni i Etnički Problemi (Simpozij Održan u Dubrovniku od 19. do ), Zagreb, Korkuti, Muzafer. Die Siedlungen der Späten Bronze und der Frühen Eisenzeit in Südwest-Albanien, Südosteuropa Zwischen 1600 und 1000 v.chr. Berlin, Korkuti, Muzafer dhe K.M. Petruso Archaeology in Albania, AJA 97, Kristiansen, Kristian. Perspectives on the archaeological heritage: history and future, Archaeological heritage management in the modern world, (ed) H. Cleere, London: Umyin, Hyman Lafe, Ols. Roli i institucioneve shtetërore në promovimin, mbrojtjen dhe menaxhimin e trashëgimisë kulturore, Konferenca Kombëtare Trashëgimia kulturore dhe vendi i saj në shoqërinë e sotme shqiptare, Departamenti i Historisë, Departamenti i Administratës Publike, Lowenthal, David. Heritage and its Interpreters in Proceedings of the First World Congress on Heritage Presentation and Interpretation, Alberta: Heritage Interpretation International, Martin, Sally. Archaeology at the crossroads: The future of Albania s Past, New Directions in Albanian Archaeology, Mason, Randall & Avrami, Erica. Heritage values and challenges of conservation planning, Management Planning for Archaeological Sites. An international workshop organized by the Getty Censervation Institute and Loyola Marymount University May 2000, Corinth, Greece. McCrone, David., Morris, A. & R. Kiely SCOTLAND - the Brand. The Making of Scottish Heritage, Edinburgh: Edinburgh University Press. 109

110 Merriman, Nick. The crisis of representation in archaeological museums in Cultural Resource Management, Contemporary Society: Perspectives on Managing and Presenting the Past, (ed) F. P. McManamon & A. Hatton, London: Routledge Meskell, Lynn. UNESCO s World Heritage Convention at 40: Challenging the Economic and Political Order of International Heritage Conservation, Current Anthropology, Vol.54, No.4, Miraj, Lida & Zeqo, Moikom. Conceptual changes in Albanian Archaeology, Antiquity 67 (1993). Nurse Keith. Culture as the Fourth Pillar of Sustainable Development, prepared for Commonwealth Secretariat Marlborough House Pall Mall, London, Nuryanti, Wiendu. Heritage and Postmodern Tourism, Annals of Tourism Research, 23(2), Obolensky, Dimitri. Epilogue in the Byzantine Commonwealth Eastwern Europe , London: Phoenix Press O'Brien, Christine. Understanding heritage sites, tourists, specialists, managers and politicians: then providing interpretation, Historic Environment, 7(3/4), Palmer, Catherine. Tourism and the symbols of identity, Tourism Management, 20(3), Palumbo, Gaetano. Heritage values and challenges of conservation planning, Management Planning for Archaeological Sites. An international workshop organized by the Getty Censervation Institute and Loyola Marymount University May 2000, Corinth, Greece. Pettifer, James. The New Macedonian Question, International Affairs, 68 (3), Pigram, J. John. Planning for tourism in rural areas: bridging the policy implementation gap, Tourism Research, Critiques and Challenges, (ed) G. D. Pearce, & W. R. Butler, New York: Routledge Pocock, Douglas. Some reflections on World Heritage, Area 29(3), Prendi, Frano The Prehistory of Albania, CAH, vol. III, 1, Prendi, Frano, La Chaonie Préhistorique et ses Raports avec les Régions de l Illyrie du Sud, L'Illyrie Méridionale et l'epire dans l'antiquité, 2. Actes du IIe Colloque International de Clermont-Ferrand, octobre 1990, Paris,

111 Prentice, Richard. Tourism and heritage attractions, London: Routledge Pressoyre, Léon. The World Heritage Convention, twenty years later. UNESCO Publishing Prott, L. V. The Genesis and Philosophy of the World Heritage Convention, Managing World Heritage Sites in Britain, (ed) P. Burman, J. Fawvicett, Sir B. Feilden & Lord Kennet, York: University of York-ICOMOS UK Rey, Leon. Fouilles de la Mission Française à Apollonie d Illyrie ( ), Exploration de la Nécropole, Albania IV, Ringbeck Birgitta. Management Plans for World Heritage Sites, A practical guide, German Commission for UNESCO, Bonn Riza, Emin. Monumentet e kulturës dhe problematika e sotme e vlerësimit të tyre, Monumentet, Schlesinger, Philip. On National Identity: some conceptions and misconceptions criticised, Social Science Information, 26(2), Schlesinger, Philip. Wishful Thinking: Cultural Politics, Media, and Collective Identities in Europe, Journal of Communication, 43(2), Schouten, F. J. Frans. Heritage as Historical Reality, Heritage, Tourism and Society, (ed) D. T. Herbert, London: Mansell Silberman, Neil Asher. Between Past and Present: Archaeology, Ideology and Nationalism in the Modem Middle East, New York: Holt Silverman, Helaine. Contested Cultural Heritage: A Selective Historiography, Contested Cultural Heritage, Religion, Nationalism, Erasure and Exclusion in a Global world, (ed) Silverman, H., Springer, Smith, D. Anthony. The Ethnic Origins of Nations, Oxford: Basil Blackwell Smith, D. Anthony. National Identity, London: Penguin Books Smith, D. Anthony. Ethnic election and national destiny: some religious origins of nationalist ideals, Nations and Nationalism 5(3), Stevens, Terry. Heritage as Design: a Practitioner's Perspective, Heritage, Tourism and Society, (ed) D. T. Herbert, London: Mansell

112 Swedish International Development Agency. The city, local tradition and global destiny. Stockholm, Sweden, SIDA, Culture and Media Division, Shackley, Myra. Visitor Management Case Studies for World Heritage Sites, Oxford: Butterworth-Heinemann Terzić, Alexandra, Jovičić, A., Simeunović-Bajić, N. Community Role in Heritage Management and Sustainable Turism Development: Case Study of the Danube Regionin Serbia. Transzlvanian Review of Administrative Sciences, Special Issue/2014. Trashëgimia kulturore dhe vendi i saj në shoqërinë e sotme Shqiptare, Konferencë Kombëtare, Tiranë Turley, Sophie. Hadrian's Wall (UK) Managing the visitor experience at the Roman frontier, Visitor Management Case Studies for World Heritage Sites, (ed) M. Shackley, Oxford: Buttenvorth-Heinemann Tusa, Sebastiano. Menaxhimi Fiskal dhe Struktura Drejtuese e Sistemit të Parqeve Arkeologjike në Shqipëri, Tiranë UNESCO. Convention Concerning the Protection of World Cultural and Natural Heritage, Conventions and Recommendations of UNESCO concerning the protection of the cultural heritage, Geneva: United Nations UNESCO. Our Creative Diversity: Report of the World Commission on Culture and Development, (2nd ed), Paris UNESCO. Managing Tourism at World Heritage Sites: a Practical Manual for World Heritage Sites Managers, World Heritage Manuals 1, France Veseli, Sabina. Archaeology, nationalism and the construction of national identity in Albania, New Directions in Albanian Archaeology, Walsh, Kevin. The Representation of the Past: Museums and heritage in the postmodern world, London: Routledge Wallace, Jennifer. A (hi)story of Illyria, Greece & Rome, 2nd Ser., Vol.45 (Oct.1998). WHC. 13/01 July 2013, Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention. 112

113 Wilkes, John. The Illyrians, Blackwell Publishers, USA World Tourism Organisation. The state's role in protecting and promoting culture as a factor of tourism development and the proper use and exploitation of the national cultural heritage of sites and monuments for tourism, Madrid: World Tourism Organisation Xhaja, Risena. Legjislacioni shqiptar i trashëgimisë kulturiore dhe rishikimi i tij; risitë dhe problematikat. Konferenca Kombëtare Trashëgimia kulturore dhe vendi i saj në shoqërinë e sotme shqiptare, Departamenti i Historisë, Departamenti i Administratës Publike, Zeppel, Heather & Hall, C. Michael. Selling Art and History: Cultural Heritage and Tourism, The Journal of Tourism Studies, 2(1), May, Zeppel, Heather & Hall, C. Michael. Review: Arts and Heritage Tourism, Special Interest Tourism, (ed) B. Weiler & C. M. Hall, London: Belhaven Burime elektronike: Draft-Strategjia e Zhvillimit të Turizmit në Shqipëri Lorenc Bejko: Reforma e re centralizuese, i shton problemet Reforma për trashëgiminë kulturore, arritje për vitin Skënder Muçaj: Reforma në trashëgiminë kulturore, shans për struktura parazitare Albanian American Development Foundation SHKURTIMET E PËRDORURA Ministria e Kulturës (MK) Instituti i Monumenteve të Kulturës (IMK) Fjalor Enciklopedik Shqiptar (FESH) Agjencia e Shërbimit Arkeologjik (ASHA) 113

114 Konventa për Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Kulturore dhe Natyrore (Konventa) Organizata e Kombeve të Bashkuara për Edukimin dhe Shkencën (UNESCO) Lista e Trashëgimisë Botërore (Lista) Shtetet Palë të Konventës (Shtetet) Këshilli Ndërkombëtar i Monumenteve dhe Siteve (ICOMOS) World Tourism Organisation (WTO) Qendra e Studimeve Albanologjike (QSA) Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK) LISTA E FIGURAVE Fig. 1. Dekreti i konventës së UNESCO-s (aderim 1989) Fig. 2. Butrint Fig. 3. Berat Fig. 4. Gjirokastër 114

115 LISTA E TABELAVE Tab. I. Qëndrueshmëria e trashëgimisë kulturore Tab. II. Kriteret për vlerësimin e vlerave të jashtëzakonshme universale. 115

116 ANEKS I PËRKUFIZIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE DHE NATYRORE SIKURSE PËRMENDED NË KONVENTËN E TRASHËGIMISË BOTËRORE 205 Neni 1. Për qëllimin e kësaj Konvente, këto më poshtë do të konsiderohen si trashëgimi kulturore monumente: vepra arkitekturore, vepra të pikturës dhe skulpturës monumentale, elemente ose struktura të një natyre arkeologjike, mbishkrime, banesa në shpella dhe kombinime tiparesh, të cilat janë me një vlerë të jashtëzakonshme universale nga pikëpamja historike, artit dhe shkencës; grupe ndërtesash: grupe ndërtesash të ndara ose të lidhura, të cilat për shkak të arkitekturës së tyre, homogjinitetit të tyre, ose vendit të tyre në peisazh, janë me vlerë të jashtëzakonshme universale nga pikëpamja historike, e artit dhe shkencës; site: Veprat e njeriut ose veprat e gërshetuara të natyrës dhe njeriut, dhe zonat që përfshijnë site arkeologjike të cilat janë me vlerë të jashtëzakonshme universale nga pikëpamja historike, estetike, etnlogjike ose antropologjike; Neni Termi sit është përdorur në këtë studim si një shkurtim i kategorive të mësipërme trashëgimisë kulturore me vlera universale. 116

117 Për qëllimet e kësaj konvente, këto më poshtë do të konsiderohen si trashëgimi natyrore Tipare natyrore që përbëhen nga formacione fizike dhe biologjike ose grupe të këtyre formacioneve, të cilat janë me vlerë të jashtëzakonshme universale nga pikëpamja estetike ose shkencore; Formacione gjeologjike dhe fiziografike dhe zona të përcaktuara saktë të cilat përbëjnë vendbanimet e specieve të kërcënuara kafshësh dhe bimësh me vlerë të jashtëzakonshme universale nga pikëpamja e shkencës ose konservimit; Site natyrale ose zona natyrale të përcaktuara saktë me vlerë të jashtëzakonshme universale nga pikëpamja e shkencës, konservimit ose bukurisë natyrore. 117

118 ANEKS II SITET E TRASHËGIMISË KULTURORE BOTËRORE QË SHQIPËRIA KA TË RREGJISTRUARA NË LISTËN E TRASHËGIMISË BOTËRORE Butrint (1994) Gjirokastra dhe Berati (2005, 2008) 118

119 ANEKS III SITET NË LISTËN TENTATIVE TË TRASHËGIMISË KULTURORE BOTËRORE QË SHQIPËRIA KA PROPOZUAR Selca e Poshtme (1994) Amfiteatri i Durrësit (1994) Ohri (2011) Qyteti Antik i Apollonisë (2014) 119

120 ANEKS IV PYETËSOR Për stafin e Siteve të Trashëgimisë Botërore (TB) dhe të institucioneve qendrore përgjegjëse për TB në Shqipëri. 1. Në cilin sit të Trashëgimisë Botërore punoni ju? Berat Butrint Gjirokastër Në të gjitha së bashku (Nivel kombëtar) 2. Cili është detyra/profesioni juaj në sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju punoni? Drejtor/ Menaxher i sitit Specialist/arkeolog Specialist/arkitekt Restaurator apo historian arti Ciceron Staf administrativ Roje/ mirëmbajtje Të tjera (ju lutem përshkruani): 3. Ç dini ju për Konventën e UNESCO-s (1972) mbi Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Kulturore dhe Natyrore 4. A ka një Plan Menaxhimi të miratuar për Sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju punoni? Po Jo Nuk e di

121 Nuk ka lidhje. Unë punoj në nivel kombëtar ose në të tre sitet së bashku 5. Ju lutem përshkruani përmbajtjen dhe mekanizmat mbrojtës të ngritur mbi bazën e Planit të Manaxhimit për Sitin e Trashëgimisë Kulturore ku ju punoni. 6. Në se u përgjigjët me Po pyetjes 4, a keni marrë pjesë në procesin përgatitor të Planit të Menaxhimit për sitin tuaj? Po Jo 7. Keni marrë pjesë në ndonjë trajnim për stafet e siteve të Trashëgimisë Botërore? Cila ishte tematika e trajnimit (ju lutem përshkruani)? Po Jo 8. Dini se cilët janë aktorët në planet e menaxhimit dhe cili është roli i tyre? Nëse Po, ju lutem, listoni aktorët kryesorë dhe rolet e tyre. Po Jo 9. Ju lutem përshkruani marrëdhënien ndërmjet agjencisë/institucionit tuaj me komunitetin lokal pranë Sitit të Trashëgimisë Botërore ku ju punoni. 10. Ju lutem përshkruani marrëdhënien ndërmjet agjencisë/institucionit tuaj me sektorin lokal jo qeveritar pranë Sitit të Trashëgimisë Botërore ku ju punoni. 11. Jeni përfshirë deri tani në përgatitjen e programeve apo veprimtarive që lidhen me menaxhimin e sitit ku punoni? Nëse po, ju lutem përshkruani. 12. Ju lutem shpjegoni si menaxhohet siti si destinacion turistik; si menaxhohen problemet në rritje që lidhen me zhvillimin, si shtimi i numrit të turistëve, rritja e trafikut etj. te cilat kanë efektet e tyre mbi sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju punoni. 121

122 13. Ju lutem shpjegoni çfarë dini ju për parapërgatitjen ndaj rreziqeve te mundshme në sitet e Trashëgimisë Botërore në përgjithësi. 14. Cilat janë sipas jush burimet më të mundshme të riskut në sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju punoni? Renditini sipas frekuencës së ndodhjes; Shënoni me (1) riskun potencial që ndodh më shpesh. Përmbytjet dhe ngritja e nivelit të ujrave Tërmetet Zjarri Kushtet e rënda të mbetjeve arkeologjike dhe arkitekturore Numri në rritje i turistëve Menaxhimi i pamjaftueshëm i sitit Staf i patrajnuar Numër i pamjaftueshëm i stafit Marrëdhënie të dobëta me aktorët vendimarrës Të tjera (ju lutem përshkruani): 122

123 ANEKS V ORGANIZATA ARSIMORE, SHKENCORE DHE KULTURORE E KOMBEVE TË BASHKUARA KONVENTË LIDHUR ME MBROJTJEN E TRASHËGIMISË KULTURORE DHE NATYRORE BOTËRORE E miratuar nga Konferenca e Përgjithshme në sesionin e saj të shtatëmbëdhjetë Paris, 16 nëntor 1972 Teksti Shqip 123