AN EARLY OVERVIEW : THE BIOGRAPHY OF 'UTHMAN SHIHAB AL-DIN AL-FUNTIANI A MALAY INDONESIAN ARCHIPELAGO TRANSLATION SCHOLAR

Transcription

1 BIOGRAFI `UTHMAN SHIHAB AL-DIN AL-FUNTIANI TOKOH PENTERJEMAH NUSANTARA: SATU TINJAUAN AWAL *Nor Shakirah Azizan **Che Zarrina Sa`ari *Sarjana Usuluddin Jabatan Akidah Dan Pemikiran Islam, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya, Kuala Lumpur. **Profesor Madya Jabatan Akidah Dan Pemikiran Islam, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya, Kuala Lumpur. Emel: Abstrak Makalah ini merupakan kajian mengenai `Uthman Shihab al-din al- Funtiani seorang tokoh yang berjasa dalam mengembangkan ajaran Islam terutamanya dalam bidang penterjemahan. Namun latar belakang dan sumbangan beliau dalam bidang akademik tidak banyak dikaji. Oleh itu, dengan menggunakan metode pengumpulan data melalui metode perpustakaan dan analisis deskriptif dari data yang diperolehi, maka makalah ini akan memperkenalkan biografi `Uthman Shihab al-din al- Funtiani dan sumbangannya dalam mengembangkan ilmu Islam. Kajian mendapati `Uthman Shihab al-din al-funtiani merupakan tokoh ilmuan yang mengembangkan ajaran Islam di Nusantara. Beliau telah berjaya menterjemahkan hasil karya ulamak terdahulu seperti Ibn `Ata Allah dan Ibn Hajar `Asqalani bagi memberi pengetahuan kepada masyarakat serta juga mengarang kitabnya sendiri untuk kemanfaatan ummah. Justeru itu, biografi `Uthman Shihab al-din Funtiani dilihat penting untuk dikaji kerana maklumat tokoh ilmuan ini perlu diketahui dan ditonjolkan kepada masyarakat semasa. Kata kunci: `Uthman Shihab al-din al-funtiani, ilmuan Islam, Nusantara. AN EARLY OVERVIEW : THE BIOGRAPHY OF 'UTHMAN SHIHAB AL-DIN AL-FUNTIANI A MALAY INDONESIAN ARCHIPELAGO TRANSLATION SCHOLAR Abstract This paper studies `Uthman Shihab al-din al-funtiani, a scholar who contributed a lot in expanding Islamic knowledge especially in the field of 124

2 translation. However, his background and academic contributions has not been studied much. Therefore, by using the method of qualitative descriptive analysis and library research methods in collecting data, this article will introduce the biography of `Uthman Shihab al-din al-funtiani and his contributions in spreading Islamic knowledge. The study found that `Uthman Shihab al-din al-funtiani was a scholar who developed the Islamic knowledge in the Indonesian archipelago. It is also found that he has succeeded in translating masterpieces of the earlier scholars such as Ibn `Ata 'Allah and Ibn Hajar` Asqalani, at the same time providing knowledge to the community. He also composed his own book for the benefit of ummah. Therefore, `Uthman Shihab al-din Funtiani s biography is seen as important to be studied since the information of this scholar must be known and needed to be highlighted to the current society. Keywords: `Uthman Shihab al-din al-funtiani, Islamic Scholars, Archipelago. Pendahuluan Di dalam makalah ini, penulis menjelaskan biografi`uthman Shihab al-din al-funtiani. Biografi tokoh ini dijadikan fokus perbincangan makalah ini kerana latar belakang dan sumbangan beliau dalam bidang akademik tidak banyak dikaji. Secara umumnya, maklumat bertulis berkenaan tokoh ini tidak banyak ditemui. Untuk kesimpulannya, kajian biografi ini akan dibahagikan kepada beberapa bahagian iaitu aspek latar belakang, pendidikan, dan sumbangan `Uthman Shihab al-din al-funtiani. `Uthman Shihab al- Din al-funtiani menggunakan kitab Jawi sebagai medium perantaraan penyebaran maklumat Islam dan mengembangkan pemikiran atau ilmu yang ada dalam kitab Jawi tersebut kepada masyarakat. Beliau juga berperanan sebagai seseorang yang berkepentingan di dalam masyarakat, berilmu pengetahuan yang tinggi dan bertanggungjawab dalam semua bidang seperti bidang kemasyarakatan, politik, pentadbiran, dan sebagainya serta tidak hanya berfokuskan kepada bidang penyebaran dakwah atau keagamaan semata-mata untuk mendidik masyarakat ke arah jalan yang benar mengikut acuan Islam. 1 Latar Belakang `Uthman Shihab Al-Din Al-Funtiani 1 Farid Mat Zain, Islam Di Tanah Melayu Melayu Abad Ke-19 (Shah alam: Karisma Publication Sdn. Bhd., 2007),

3 Pontianak merupakan sebuah daerah yang terdapat di Kalimatan Barat, 2 Indonesia. `Uthman Shihab al-din al-funtiani dilahirkan di Pontianak, Kalimantan Barat, Indonesia. 3 Pontianak disebut juga sebagai al-funtiani bersempena nama tempat dan nama samaran bagi `Uthman Shihab al-din. `Uthman suka mengunakan istilah al- Funtiani dan al-banjari sebagai nama hujung beliau. 4 Seorang Sarjana yang bernama Martin Van Bruinessen mengatakan `Uthman Shihab al-din digelar juga sebagai al-sarawaki. 5 Namun begitu kenyataan dari Sarjana ini ditolak oleh Wan Mohd Shaghir. Wan Mohd Shaghir membuktikan bahawa `Uthman al-sarawaki itu adalah orang yang berbeza dengan `Uthman al- Funtiani. 6 Nama penuh `Uthman al-sarawaki ialah `Uthman bin Abdul Wahab manakala nama penuh `Uthman pula ialah `Uthman bin Shihab al-din. Mereka hidup sezaman dan sangat dikenali pada zaman tersebut. 7 Ini membuktikan bahawa Martin Wan Bruinessen 2`Uthman Shihab al-din, Fath al- Makkah al-musharrafah, (Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, 1999) muka depan kulit. `Uthman Shihab al-din, Irshad al-`ibad, (Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, 2004) muka depan kulit. `Uthman Shihab al-din, Risalah Tafsir Surah Yasin (Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, 2005), muka depan kulit. `Uthman Shihab al-din, Fath al-mutafakkirin (Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, 1999), muka depan kulit dan`uthman Shihab al- Din, Nur al-anwar (Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah,1999), Muka Depan. 3 Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari, Kuala Lumpur: Khazanah Fathaniyyah, Wan Mohd Shaghir Abullah, Nadwah Ulama Nusantara II Sumbangan Ulama dan Tokoh Agama Borneo, Ulama Pengerak Pembangunan Masyarakat (Makalah, Kerajaan Negeri Sarawak dan Fakulti Pengajian Islam Universiti Kebangsaan Malaysia Bangi Selangor, Holiday Inn, Kuching, Sarawak, Julai 2003),16. Lihat juga laman sesawang dicapai pada 31 Disember Martin Van Bruinessen, Tarekat Naqsyabandiyah di Indonesia, (Bandung: Mizan, 1992), 120. Lihat juga Wan Mohd Shaghir Abullah, Nadwah Ulama Nusantara II, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Wan Mohd Shaghir Abdullah, Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia, 17 April 2009,

4 terkeliru dengan maklumat yang didapati oleh beliau dan Wan Mohd Shaghir juga menegaskan bahawa beliau belum pernah melihat karya `Uthman Shihab al-din ditulis nama gelaran sebagai al-sarawaki. 8 Terdapat tiga orang ulamak yang hidup sezaman dan samasama dikenali serta mempunyai nama `Uthman dan pernah mengajar di Masjid al-haram Mekah iaitu `Uthman Shihab al-din al-funtiani, `Uthman `Abdul Wahab al-sarawaki, dan `Uthman Haji `Abdul Wahid al-sambasi. 9 Wan Mohd Shaghir memperolehi sebuah manakib tentang `Uthman al-sarawaki yang dihadiahkan oleh Haji Attaellah bin Zainuddin bin `Uthman al-sarawaki iaitu cucu kepada `Uthman al- Sarawaki. Manakib ini dikarang oleh anaknya iaitu Zainuddin di dalam kitab Nafahat ar-ridhwan. 10 Selain itu, biografi `Uthman al- Sarawaki juga diketahui melalui kaedah wawancara bersama anakanak murid `Uthman yang masih hidup sebelum tahun Martin juga membuat kenyataan bahawa ibu `Uthman al-sarawaki berasal daripada Sarawak manakala ayah `Uthman al-sarawaki berasal daripada Banjar. 12 Bapa `Uthman Shihab al-din pula digelar sebagai al-banjari kerana keturunan beliau merupakan dari Banjar. 13 Akan tetapi di dalam buku Syajarah al-arsyadiyah yang membicarakan tentang ulamak Banjar tidak menyatakan tentang `Uthman sebagai anak Shihab al-din. Maklumat yang menyatakan `Uthman iaitu anak Shihab al-din diperolehi oleh beberapa orang yang dipercayai oleh Wan Mohd Shaghir dan di halaman kulit pada kitab Taj `Arus yang tertulis `Uthman bin Haji Shihab al-din al-banjari. 14 Menurut Wan 8 Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Wan Mohd Shaghir Abullah, Nadwah Ulama Nusantara II, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Ibid., Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah,

5 Mohd Shaghir ayahnya berasal daripada Banjar kerana berdasarkan kajian beliau ada sumber yang jelas menyatakan keluarga ayahnya berasal dari Banjar. 15 Bagi Pandangan Wan Mohd Shaghir pula, emak kandung `Uthman bernama Maimunah yang berasal daripada Mempawah Hulu. Berdasarkan maklumat yang diperolehi oleh Wan Mohd Shaghir dari orang Pontianak dan Mempawah datuk `Uthman merupakan seorang pengarang kitab Sabil al-muhtadin 16 dan datuk beliau pernah berkahwin sebanyak 11 kali serta mempunyai anak seramai 30 orang 17 kerana nama Shihab al-din Banjari adalah bermaksud Shihab al-din bin Muhammad Arsyad al-banjari. 18 Di antara nama adik beradik `Uthman Shihab al-din ialah al- `Alim al-`allamah Qadi Haji Abu Na im, Sa`adah, dan al-`alim al- Allamah Qadi Haji Abu Su`ud. 19 `Uthman Shihab al-din juga mempunyai keturunan yang bernama Kaltsum yang berkerja sebagai syeikh haji iaitu mengurus keperluan jemaah berkaitan dengan hal haji dengan mengambil upah 20 sepertimana pekerjaan `Uthman. 21 `Uthman Shihab al-din mempunyai enam orang anak. Di antara nama anak `Uthman Shihab al-din ialah Haji Abdul Karim dan nama cucu beliau pula ialah Haji Ismail. 22 Tarikh 15 Wan Mohd Shaghir Abdullah, Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari, Abdul Fatah bin Wan Sidek, Hadith- Hadith Berkenaan Tasawwuf dalam Kitab-Kitab Jawi: Takhrij dan Analisis, (Tesis kedoktoran, Jabatan al-quran dan al-hadith, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya, 2010), 24. Lihat juga 16 Mei Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Abdul Fatah bin Wan Sidek, Hadith- Hadith Berkenaan Tasawwuf dalam Kitab-Kitab Jawi: Takhrij dan Analisis, 24. Lihat juga 16 Mei Kamus Dewan Edisi Keempat, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Wan Mohd Shaghir Abullah, Nadwah Ulama Nusantara II

6 kelahiran dan kematian `Uthman Shihab al-din tidak dapat dikesan oleh para pengkaji. Menurut riwayat yang didapati oleh Wan Mohd Shaghir, `Uthman Shihab al-din dikebumikan di tanah perkuburan Maala, Mekah. 23 Di antara nama ulamak lain yang hidup sezaman dengan `Uthman ialah Husein bin Sulaiman al-funtiani yang juga berasal daripada Pontianak. Bukti yang menyatakan ulamak ini hidup sezaman dengan `Uthman ialah karyanya yang paling awal ditulis pada 1316 Hijrah dan karya yang terakhir pula pada 1321 Hijrah 24 dibandingkan juga dengan karya `Uthman yang bermula pada tahun 1304 Hijrah dan berakhir pada 1324 Hijrah. Wan Mohd Shaghir juga menyatakan bahawa Husein bin Sulaiman al-funtiani adalah sahabat dan anak murid `Uthman Shihab al-din. Rakan-rakan sepengajian `Uthman Shihab al-din tidak dapat dikenal pasti kerana tarikh `Uthman belajar di Mekah tidak diketahui. Wan Mohd Shaghir hanya mendapati surat yang menunjukkan tarikh beliau berada di Mekah iaitu pada bulan Zulhijjah 1296 Hijrah. 25 Anak murid `Uthman Shihab al-din sangat ramai. Di antara nama anak murid beliau yang dapat dikesan ialah Ismail bin Abdul Latif al-funtiani yang dikenali sebagai Ismail Jabal, al-marhum mufti Haji Abbas Samad, al-marhum Tuan Guru Haji Jamaluddin yang meninggal dunia pada 1976 Masihi, al-marhum Tuan Guru Haji Abdur Rani bin Mahmud merupakan seorang bekas Ketua Majlis Ulamak Propinsi Kalimantan Barat dan Ismail Mundu. 26 Pendidikan `Uthman Shihab Al-Din Al-Funtiani `Uthman Shihab al-din menerima pendidikan semasa kecil di dalam rumahnya sendiri oleh keluarganya dan meneruskan pendidikannya dengan beberapa orang ulamak yang hebat di Pontianak. 27 `Uthman mengunakan bahasa Arab sebagai bahasa 23 Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Wan Mohd Shaghir Abdullah, Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia, Ibid., Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Ibid.,

7 pengantarnya. Beliau sangat fasih dalam bertutur mengunakan bahasa Arab akibat daripada suasana berkomunikasi di Kampung Arab berdekatan dengan Istana Sultan Pontianak yang sering menggunakan bahasa Arab dalam percakapan seharian berbanding bahasa yang lain. Terdapat ramai ulamak yang berketurunan Sayyid dan berbangsa Arab semasa di zaman kanak-kanak beliau di Pontianak. 28 Oleh kerana kepandaiannya dalam bahasa Arab dan kebijaksanaannya maka tidak mustahillah bagi `Uthman untuk melanjutkan pembelajarannya di Mekah. Di antara nama guru-guru beliau ialah Sayyid `Abd Allah bin Sayyid Muhammad Salih bin `Abd Rahman al-zawawi 29, `Abd Qadir bin `Abd al-rahman al- Fatani, `Abd al-hamid al-sharwani, dan Sayyid Ahmad bin Zayni Dahlan dan Sayyid Muhammad bin Sulayman Hasbullah al-makki. Selain itu, guru beliau ialah `Abd Qadir bin `Abd al-rahman al-fatani sepertimana yang telah dikatakan oleh`uthman di dalam kitab Taj al-`arus, bahawa yang mengesahkan kitab tersebut adalah gurunya. 30 `Uthman juga berguru dengan ulamak yang hebat iaitu `Abd al-hamid al-sharwani merupakan ulamak terkenal di Mekah dan menjalankan tugas sebagai pendakwah dan pernah menjadi mufti di Pontianak 31 serta penulisan yang terunggul dikarang oleh ulamak tersebut ialah Hashiyah Sharh al-tawfah Ibn Hajar. Nama anak guru `Uthman ini ialah Mahmud bin `Abd al-hamid al- Daghistani al-sharwani yang meninggal pada 20 Jamadil Akhir 1314 Hijrah dan dikebumikan di tanah perkuburan al-marhum Pangeran Bendahara Syarif Ahmad al-qadri Pontianak. 32 Seorang lagi ulamak yang alim dalam Mazhab Shafi`i iaitu Sayyid `Abdullah bin Sayyid Muhammad Salih bin `Abd al-rahman al- Zawawi pernah bertugas sebagai mufti Mazhab Shafi`i dan juga 28 Wan Mohd Shaghir Abdullah, Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia, Ibid., Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Ibid., Wan Mohd Shaghir Abdullah, Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia,

8 mufti bagi Pontianak 33 serta mufti Kerajaan Riau Lingga. 34 Anak ulamak ini yang bernama Sayyid Yusuf al-zawawi juga pernah menjawat jawatan mufti di Terengganu. 35 Menurut cerita mutawatir, `Uthman juga pernah berguru dengan Sayyid `Abdullah bin Sayyid Muhammad Salih bin `Abd Rahman al-zawawi ini sama ada di Mekah ataupontianak. 36 Hasil Karya Penulisan `Uthman Shihab Al-Din Al- Funtiani `Uthman merupakan ulamak yang banyak penulisannya berbanding dengan ulamak Pontianak yang lain. 37 Terdapat 11 judul karya beliau ditulis di dalam pelbagai bidang termasuklah tasawuf, sejarah Islam, tafsir dan sastera. Di antara karya-karya yang telah dihasilkan di dalam bidang ilmu tasawuf oleh `Uthman ialah Tanwir al-qulub Fi Isqat Tadbir al-`uyub. Kitab ini diterjemah dari kitab al-tanwir Fi Isqat Tadbir karya Ibn `Ata Allah. Tulisan kitab ini ialah tulisan Jawi dan ditulis di dalam bahasa Melayu klasik. Terdapat pelbagai tempat terbitan dan cetakan seperti Matba`ah `Isa al-babi al-halabi wa Shurakah di Mesir, Matba`ah Mustafa al-babi al-halabi juga di Mesir, Maktabah wa Matba`ah wa Muhammad al- Buhra wa Awlawah, Pulau Pinang, Maktabah Dar Ma`arif, Pulau Pinang, dan Khazanah Fataniah. Isi kandungan yang terdapat di dalam kitab tersebut ialah berkaitan dengan soal tadbir, maqamat, keyakinan terhadap Islam dan bab rezeki. 38 Kitab ini sempurna penulisannya pada 12 Sya`ban 1311 Hijrah. Cetakan yang paling terbaru mendapat pengesahan daripada `Abdullah bin Ibrahim 33 Wan Mohd Shaghir Abdullah, Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Ibid., Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari, Wan Mohd Shaghir Abdullah, Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia, Wan Mohd Shaghir Abullah, Nadwah Ulama Nusantara II

9 Kedah dan Muhammad Idris al-marbawi al-azhari 39. Kitab ini pernah diajarkan di pondok-pondok pengajian 40. Seterusnya, di dalam disiplin ilmu tasawuf juga beliau menulis sebuah karya yang bernama Taj al-`arus yang diterjemahkan daripada karangan Ibn `Ata Allah yang bernama Taj al-`arus al- Hawi li Tahdhib Nufus li al-sakandari yang mengambarkan tentang tasawuf dengan menggunakan bahasa Melayu lama yang selalu digunakan pada zaman beliau dan jarang digunakan pada masa kini. Kitab ini dicetak oleh Matba`ah Mustafa al-babi al-halabi pada 1358 Hijrah 41. Penulis berasa ragu-ragu kerana Wan Mohd Shaghir mengatakan kitab Taj al-`arus ini merupakan terjemahan daripada kitab al-tanwir Fi Isqat al-tadbir yang boleh dilihat pada halaman 4 42 di dalam Koleksi data Syeikh Utsman bin Syihabuddin al- Funtiani/al-Banjari dan penulisan beliau di surat khabar Utusan Malaysia bertarikh 17 April Namun begitu pada halaman di dalam Koleksi Data Syeikh Utsman bin Syihabuddin al- Funtiani/al-Banjari, Wan Mohd Shaghir telah pula menerangkan bahawa kitab ini diterjemah daripada kitab Taj al-`arus al-hawi li Tahdhib Nufus li al-sakandari. Tidak ada kenyataan daripada Wan Mohd Shaghir mengenai kesilapan ini yang berkemungkinan kerana Wan Mohd Shaghir tidak menyedarinya. Oleh yang demikian, penulis beranggapan bahawa Wan Mohd Shaghir tersilap menulis bagi perkara tersebut. Ini dapat dikukuhkan lagi apabila Wan Mohd Shaghir mengatakan penulisan ini berakhir pada 24 bulan Ramadhan 1304 Hijrah di halaman 4 dan 12 di dalam Koleksi Data Syeikh Utsman bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari dan Utusan Malaysia. 44 Hal ini menunjukkan bahawa buku yang 39 Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari, Wan Mohd Shaghir Abdullah, Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari, Wan Mohd Shaghir Abdullah, Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari, 4&12. lihat juga Wan Mohd 132

10 dimaksudkan adalah buku yang sama cuma terdapat kesilapan menulis mengenai perkara berkaitan kitab yang diterjemahkan. Fath al-mutafakkirin Supaya Bertempat Iman dan Yaqin merupakan kitab ilmu tasawuf yang dikaitkan dengan tafsir ayat al- Qur an yang selesai dikarang pada 16 Rejab 1324 Hijrah. Karya ini diambil daripada Hadith Jami` al-saghir al-suyuti hasil penulisan Sayyid Ahmad bin Zayni Dahlan yang dicetak juga oleh Matba`ah Mustafa al-babi al-halabi, Mesir pada 1349 Hijrah dan disahkan oleh Ahmad Sa`ad al-fulani bersama dengan `Abdullah Ibrahim al- Qadhi iaitu sempena gelaran bagi negeri Kedah dan Matba`ah al- Miriyyah al-ka inah pada 24 Ramadhan 1324 Hijrah diakui oleh `Uthman. 45 Kitab ini dimulai dengan kalimah Basmallah dan pujipujian kepada Allah dan selawat serta salam kepada Nabi s.a.w. Pada perenggan yang pertama selepas pendahuluan daripada pengarang terdapat nasihat untuk manusia berbuat ketaatan kepada Tuhan. 46 Kitab Fath al-makkah yang khusus membicarakan tentang sejarah Islam khususnya sejarah Nabi Muhammad s.a.w dan para sahabat dalam pembukaan kota Mekah juga ditulis oleh beliau. Kitab ini diterjemah daripada kitab Fath al-makkah al-musharraf yang ditulis oleh Abu Hasan al-bakri. Kitab ini dicetak oleh Matba`ah al-miriyyah al-ka inah, Mekah pada 1311 Hijrah. 47 Kalimah permulaan kitab ini adalah Basmallah dan dengan tolong Allah Ta`ala aku menterjemah ini kitab Tuhan yang Maha Murah pada memberi rezeki di dalam dunia lagi yang amat Mengasihani akan hambanya yang mu min di dalam akhirat. Alhamd lillah Rabb al-`alamin bermula segala puji itu Tuhan seru sekelian alam wa al-`aqibah al-muttaqin dan kebajikan akhirat itu bagi orang yang takut mereka itu akan Allah dan selawat dan salam Shaghir Abdullah, Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, 264, dan Wan Mohd Shaghir Abullah, Nadwah Ulama Nusantara II `Uthman Shihab al-din, Fath al-mutafakkirin, (Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, 1999), Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, 261, Wan Mohd Shaghir Abullah, Nadwah Ulama Nusantara II,

11 atas Nabi s.a.w 48. Pada pengakhiran kitab pula `Uthman ada mendoakan Sultan Abdul Hamid supaya dikekalkan kerajaannya kerana di antara salah satu kebaikan di bawah penguasaan Sultan ini ialah banyak mencetak kitab Melayu. `Uthman juga memberitahu bahawa ramai orang suka untuk menterjemahkan kitab ke dalam bahasa Melayu kerana satu kitab sepuluh ribu naskhah diterbitkan di bumi Mekah. 49 Kitab ini ditashihkan oleh Abdur Rahman Gudang bin Muhammad Ali dan Ismail al- Fathani. 50 Terdapat juga nama kitab Nur al-anwar yang mengandungi ilmu sirah tentang peperangan Nabi s.a.w selepas Hijrah dan peperangan Sayyidina `Ali ketika menjadi khalifah yang dicetak oleh Matba`ah al-miriyyah, Mekah yang telah selesai ditulis oleh beliau pada hari Rabu bersamaan 16 Rejab 1324 Hijrah. 51 Kitab ini dipetik daripada kitab Nur al-absar. 52 Kitab ini dimulai dengan kalimah Basmallah dan selawat ke atas Nabi s.a.w dan keluarga Baginda 53 dan ditulis di Ta if. 54 Di pengakhiran kitab ada menyatakan berlaku kesilapan pada beberapa perkataan ketika mengecop pada helaian yang kedua. 55 Selain itu, Fadilat Makkah Dan Adab Ziarah Madinah Dan Fadilat Negeri Taif juga menceritakan tentang persekitaran Mekah, Madinah dan Taif. Dicetak oleh Matba`ah al-miriyyah, Mekah pada 30 Rabiul Awwal 1319 Hijrah. 56 Kitab ini hanya ada pada simpanan 48`Uthman Shihab al-din, Fath al-makkah al-musharafah, (Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, 1999), Ibid., Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Wan Mohd Shaghir Abdullah, Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia, `Uthman Shihab al-din, Nur al-anwar, (Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, 1999), Ibid., Ibid., Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir,

12 Wan Mohd Shaghir dan tidak lagi dijual di pasaran serta jarang dijumpai. 57 Karya beliau yang lain ialah sebuah risalah yang mengandungi perbincangan mengenai tafsir Surah Yasin. Risalah ini dicetak oleh Matba`ah al-miriyyah al-ka inah, Mekah pada bulan Safar tahun 1330 Hijrah. Kitab ini dinukilkan daripada Tafsir Humami dan makna kitab ini diambil daripada Tafsir Jamal dan Jalalayn yang diterjemahkan oleh `Uthman. `Uthman memberitahu bahawa sekiranya terdapat kesalahan atau lebih dan kurang makna atau kalimah dibetulkan di dalam kitab ini dengan kerana Allah. 58 Permulaan kitab dimulakan dengan Basmallah dan aku memulai ini kitab Tafsir Humami dengan pertolongan Tuhan yang amat Murah lagi amat Mengasihani. 59 Kitab ini diakhiri dengan selawat ke atas pesuruh Allah dan puji-pujian kepada Allah. 60 Kemudian, sebuah risalah lagi iaitu Risalah Bergantung Maknanya Di Bawahnya Maulid al-barzanji yang dicetak oleh Matba`ah al-taraqqil Majidiyyah al-`uthmaniyyah. Cetakan pertama ini diperuntukkan oleh Muhammad Majid al-kurdi al- Makki di Mekah pada 1330 Hijrah dan dicetak juga oleh Matba`ah al-aminiyah kepunyaan Haji Muhammad Amin bin `Abdullah, di Baghdah Street no.12 dan 14 Singapura pada 1344 Hijrah bersamaan 1925 Masihi. 61 Risalah ini tidak diketahui bila diselesaikan penulisannya kerana halaman belakang risalah ini hilang dan risalah ini tidak sempurna isi kandungannya. Kitab karangan beliau seterusnya ialah yang ditulis dalam bentuk khutbah Arab ialah Ash al-khutbah dicetak oleh Matba`ah al-miriyyah, Mekah pada 1314 Masihi. 62 Kitab ini mengandungi pelbagai khutbah di dalam bahasa Arab. Kitab ini jarang dijumpai dan tiada lagi di pasaran serta hanya didapati dalam simpanan Wan 57 Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari, `Uthman Shihab al-din, Risalah Tafsir Surah Yasin, (Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, 2005), 1 59 Ibid., Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, Ibid., Ibid.,

13 Mohd Shaghir kitab yang tidak lengkap kerana halaman di bahagian akhir juga hilang. 63 Kitab yang membicarakan tentang ilmu Hadith iaitu Irshad al- `Ibad telah selesai pada 12 Syawal 1324 Hijrah. Karya ini diterjemah daripada kitab Munabbihat al-qulub li Ibn Hajar al- Qistalani yang dicetak oleh Matba`ah al-miriyyah, Mekah. 64 `Uthman bukan sahaja menterjemahkan kitab daripada karya Ibn `Ata Allah, tetapi karya daripada Ibn Hajar `Asqalani juga diterjemahnya. Seperti kitab-kitab yang lain kalimah yang dimulai ialah kalimah Basmallah dan puji-pujian kepada Allah serta kalimah Shahadah. 65 Manakala pengakhiran tulisan kitab ini ialah menguburkan kamu orang mati kamu beberapa banyak dan tiada memikir dan jika kamu akan diri kamu itu mati itu Allah A`lam. 66 Akhir sekali sebuah kitab yang tidak dapat dikenal pasti tajuknya diperolehi oleh Wan Mohd Shaghir dan diletakkannya pada halaman 6 sehingga halaman terakhir iaitu 16. Pada halaman 16 tercatat nama `Uthman sebagai pengarangnya. Kitab ini selesai ditulis pada hari Ahad 19 Sya`ban 1317 Hijrah di bumi Mekah. Isi kandungan kitab membicarakan tentang persoalan dan permasalahan ibadah haji dan umrah. 67 PENGENALAN FIZIKAL KITAB TANWIR AL- QULUB FI ISQAT TADBIR AL- `UYUB TERJEMAHAN `UTHMAN SHIHAB AL-DIN Kitab yang dikaji berjudul Tanwir al- Qulub Fi Isqat Tadbir al- `Uyub 68 ditulis oleh `Uthman Shihab al-din Funtiani merupakan terjemahan daripada kitab Tanwir Fi Isqat al-tadbir karangan Ibn 63 Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari, Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah, `Uthman Shihab al-din, Irshad al-`ibad, (Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, 2004), Ibid., Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari, `Uthman Shihab al-din, Tanwir al-qulub Fi Isqat Tadbir al- `Uyub, (Kaherah: Matba`ah `Isa al-babi alhalabi wa Shurakah, 1925). 136

14 `Ata Allah. Dalam menghuraikan pengenalan kitab Tanwir alqulub Fi Isqat Tadbir al- `Uyub, penulis telah membahagikannya kepada dua aspek iaitu aspek fizikal kitab yang mengandungi aspek nama kitab, nama pengarang, penyusunan kitab, versi yang dicetak, gaya bahasa, bentuk ayat, dan perkataan yang digunakan. Manakala dari aspek analisis pula, penulis membicarakan mengenai konsep isqat al-tadbir yang idea asalnya adalah daripada Ibn `Ata Allah di dalam kitab al-tanwir Fi Isqat al-tadbir dan dikemukakan oleh `Uthman yang terkandung di dalam kitab Tanwir al-qulub Fi Isqat Tadbir al-`uyub. Nama lengkap kitab ini ialah Tanwir al- Qulub Fi Isqat Tadbir al- `Uyub yang bermaksud menerangkan bagi segala hati pada mengugurkan tadbir yang jahat. Kitab ini ditemui di Perpustakaan Tun Sri Lanang Universiti Kebangsaan Malaysia. Kitab ini merupakan kitab yang ditulis di dalam tulisan Jawi dengan menggunakan Bahasa Melayu Kuno 69 yang membincangkan tentang ilmu Akidah dan Tasawuf. Kitab sederhana ketebalannya ini mempunyai jumlah halaman sebanyak 48 halaman atau 50 halaman termasuk kulit hadapan dan belakang. Bilangan baris setiap halaman adalah sebanyak 33 baris dan menggunakan ukuran A4 bagi setiap halaman. Kitab ini boleh dijadikan sebagai bahan rujukan kerana mencakupi topik perbincangan isqat al-tadbir yang berkaitan dengan ilmu Akidah dan Tasawuf. Walau bagaimanapun, kitab ini jarang didapati di kedai-kedai buku, tetapi boleh didapati di Perpustakaan Universiti Kebangsaan Malaysia, 70 Perpustakaan Istac Universiti Islam Antarabangsa Malaysia, 71 web dan di dalam Koleksi Data Sheikh `Utsman bin Syihabuddin al Funtiani/al Banjari yang berada di Perpustakaan Dar alhikmah Universiti Islam Antarabangsa Malaysia, 72 serta 69 Bahasa Melayu Kuno adalah bahasa Melayu yang dipraktikkan pada zaman yang telah lama berlalu. Noresah binti Baharom, Kamus Dewan Edisi Keempat, `Uthman Shihab al-din, Tanwir al-qulub Fi Isqat Tadbir al-`uyub, (Kaherah: Matba`ah `Isa al-babi alhalabi wa Shurakah, 1925). 71`Uthman Shihab al-din, Tanwir al-qulub Fi Isqat Tadbir al-`uyub, (Pulau Pinang: Maktabah wa Matba`ah Dar al-ma`arif, 1959). 72 `Uthman Shihab al-din, Tanwir al-qulub Fi Isqat Tadbir al-`uyub, (Mesir: Matba`ah Mustafa al-babi al-halabi wa Awladuh, 1934). 137

15 daripada Khazanah Fathaniyah yang terdapat di Taman Melewar, Greenwood, Gombak. 73 Kitab asal ini merupakan terbitan oleh Matba`ah `Isa al-babi al-halabi wa Shurakah di Mesir. Kitab ini dimulakan dengan pujian-pujian dan rasa kesyukuran ke hadrat Allah s.w.t. Kalimah Bismi Allah digunakan oleh pengarang bagi memulakan karangannya. Pada halaman pertama pengarang menyebut dan menerangkan beberapa nama-nama Allah seperti alwahid, al-malik, al-mutaqaddas. Kitab ini terdiri daripada 15 bab. Selain daripada versi kitab yang disebutkan, penulis juga menjumpai kitab al-tanwir Fi Isqat al-tadbir, versi Arab di Perpustakaan Nur Zahirah Universiti Teknologi Malaysia di Johor. 74 Kitab ini dikarang oleh Ibn `Ata Allah dan mempunyai halaman sebanyak 128 halaman. Penulis merujuk kitab ini bagi memahami hasil terjemahan `Uthman di dalam kitab Jawi tersebut. Di samping itu, maklumat perkataan asal daripada perkataan bahasa Arab dapat diketahui dengan merujuk perkataan di dalam kitab asalnya al-tanwir Fi Isqat al-tadbir kerana terdapat beberapa percanggahan perkataan dalam pelbagai terbitan kitab Jawi Tanwir al- Qulub Fi Isqat Tadbir al- `Uyub. Tambahan pula, dengan adanya kedua-dua versi Jawi dan Arab ini, maka penulis boleh membuat beberapa perbandingan tertentu di antara keduanya. Penutup Berasaskan kepada perbincangan di atas, dapatlah disimpulkan bahawa`uthman Shihab al-din juga merupakan seorang yang berpengaruh di kawasan Pontianak. Ini menunjukkan bahawa beliau juga berjaya menterjemahkan hasil karya ulamak terdahulu seperti Ibn `Ata Allah dan Ibn Hajar `Asqalani bagi memberi pengetahuan kepada masyarakat serta juga mengarang kitabnya sendiri untuk kemanfaatan ummah. Rujukan Abdul Fatah bin Wan Sidek. Hadith- Hadith Berkenaan Tasawwuf dalam Kitab-Kitab Jawi: Takhrij dan 73 `Uthman Shihab al-din, Tanwir al-qulub Fi Isqat Tadbir al-`uyub, (Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, 2004). 74 Ibn `Ata Allah, al-tanwir Fi Isqat al-tadbir, (Beirut: Dar al-kutub al- `Ilmiyyah, 1997). 138

16 Analisis. Tesis kedoktoran, Jabatan al-quran dan al- Hadith, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya, dicapai pada 31 Disember Mei Ibn `Ata Allah, al-tanwir Fi Isqat al-tadbir, Beirut: Dar al- Kutub al-`ilmiyyah, Martin Van Bruinessen. Tarekat Naqsyabandiyah di Indonesia, Bandung: Mizan, Wan Mohd Shaghir Abdullah. Syeikh Utsman Syihabuddin, Utusan Malaysia, 17 April Wan Mohd Shaghir Abullah. Nadwah Ulama Nusantara II Sumbangan Ulama dan Tokoh Agama Borneo, Ulama Pengerak Pembangunan Masyarakat Makalah, Kerajaan Negeri Sarawak dan Fakulti Pengajian Islam Universiti Kebangsaan Malaysia Bangi Selangor, Holiday Inn, Kuching, Sarawak, Julai Wan Mohd. Shaghir Abdullah. Koleksi Data Sheikh Utsman Bin Syihabuddin al-funtiani/al-banjari. Kuala Lumpur: Khazanah Fathaniyyah, Wan Mohd. Shaghir Abdullah. Koleksi Karya Ilmiah Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah Mengenai Fikrah Wawasan Tokoh Dunia Melayu dalam Majalah Dewan Budaya, Dakwah, al -Islam dan Kiblat. Kuala Lumpur: Khazanah Fathaniyah,

17 `Uthman Shihab al-din. Fath al- Makkah al-musharrafah. Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, `Uthman Shihab al-din. Fath al-mutafakkirin. Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, `Uthman Shihab al-din. Fath al-mutafakkirin. Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, `Uthman Shihab al-din. Irshad al-`ibad. Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, `Uthman Shihab al-din. Nur al-anwar. Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, `Uthman Shihab al-din. Risalah Tafsir Surah Yasin. Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, `Uthman Shihab al-din. Risalah Tafsir Surah Yasin. Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah, `Uthman Shihab al-din, Tanwir al-qulub Fi Isqat Tadbir al- `Uyub, Kaherah: Matba`ah `Isa al-babi alhalabi wa Shurakah, `Uthman Shihab al-din, Tanwir al-qulub Fi Isqat Tadbir al- `Uyub, Pulau Pinang: Maktabah wa Matba`ah Dar al- Ma`arif, `Uthman Shihab al-din, Tanwir al-qulub Fi Isqat Tadbir al- `Uyub, Mesir: Matba`ah Mustafa al-babi al-halabi wa Awladuh, `Uthman Shihab al-din, Tanwir al-qulub Fi Isqat Tadbir al- `Uyub, Kuala Lumpur: Khazanah Fataniyyah,