ARKEOLOGI, SEJARAH & BUDAYA ARKEOLOGI, ARKEOLOGI, SEJARAH SEJARAH & & BUDAYA BUDAYA Prosiding Prosiding Seminar Seminar Antarabangsa Antarabangsa Ke-4 Ke-4 Arkeologi, Arkeologi, Sejarah Sejarah dan dan Budaya Budaya di di Alam Alam Melayu Melayu Editor: Zuliskandar Ramli Mohd Samsudin Muhlis Hadrawi Akin Duli Pusat Penyelidikan Langkawi, Kampus Tuanku Abdul Halim Mu adzam Syah, Langkawi 25-26 November 2015 Editor: Zuliskandar Ramli Mohd Samsudin Muhlis Hadrawi Akin Duli
ARKEOLOGI, SEJARAH DAN BUDAYA Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu Pusat Penyelidikan Langkawi, Kampus Tuanku Abdul Halim Mu adzam Syah, Langkawi 25-26 November 2015 Editor: Zuliskandar Ramli Mohd Samsudin Muhlis Hadrawi Akin Duli Kumpulan Kebudayaan, Kesenian & Warisan Alam Melayu (ATMA) & Muzium Warisan Akademik Universiti Kebangsaan Malaysia dengan kerjasama Kluster Sejarah, Warisan dan Sosio Budaya (MPN) & Ikatan Ahli Arkeologi Malaysia (IAAM) & Universitas Hasanuddin, Makassar Langkawi 2015
Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA) Universiti Kebangsaan Malaysia 43600 UKM, Bangi, Selangor Darul Ehsan Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA), UKM 2015 Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada terbitan ini boleh diterbitkan semula, disimpan untuk pengeluaran atau ditukarkan ke dalam sebarang bentuk atau dengan sebarang alat juga pun, sama ada dengan cara elektronik, gambar serta rakaman dan sebagainya tanpa kebenaran bertulis daripada Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA), UKM. Cetakan Pertama, 2015 Dicetak di Malaysia oleh: S&T PHOTOCOPY CENTER Jalan Reko, Sungai Tangkas 43000 Kajang, Selangor. ISBN 978-983-2457-79-4 Perpustakaan Negara Malaysia Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan Seminar Antarabangsa Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu (Ke-4: 2015: Bangi, Selangor) ARKEOLOGI, SEJARAH DAN BUDAYA : Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu, Bilik Senat & Bilik Majlis, Universiti Kebangsaan Malaysia, Langkawi 25-26 November 2015 / Editor: Zuliskandar Ramli, Mohd Samsudin, Mulis Hadrawi, Akin Duli ISBN 978-983-2457-79-4 1. Archeology and History--Malaysia--Congresses. 2. Civilization, Malay--Malaysia--Congresses 3. Zuliskandar Ramli I. Mohd Samsudin II. Muhlis Hadrawi, III. Akin Duli.
v Kandungan Kandungan Prakata v x 1 Ros Mahwati Ahmad Zakaria, Zuliskandar Ramli & Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman Jilid Al-Quran Patani Abad Ke-19 Masihi: Warisan Kearifan Tempatan Islam Patani 1 2 Akin Duli Sistem Penguburan Akhir Jaman Prasejarah Di Sulawesi Selatan 11 3 Asriani Abbas Pengaruh Klitika Bahasa Makassar Terhadap Pemakaian Bahasa Indonesia 4 H. Muhammad Bahar Akkase Teng Islam Dan Peradaban Di Jazirah Gorontalo Dalam Perspektif Sejarah 5 Inriati Lewa, M.Hum Sastra Lisan Sinrilik Kappalak Tallumbatua: Latar Belakang Penciptaannya 6 Muhlis Hadrawi Peradaban Maritim Sulawesi Selatan Dan Kaitannya Dengan Kehadiran Orang Melayu:Kajian Berdasarkan Sumber Lontara 23 31 41 53 7 Tadjuddin Maknun Makassar, Bukan Bugis-Makassar 65 8 Abbas The Maritime Leadership Patterns Of Makassar Kingdom In 16 th 17 th Century 9 Adnan Jusoh, Khairi Ariffin, Nasir Nayan, Yunus Sauman @ Sabin, Farhana Abdullah & Zuliskandar Ramli Arkeopelancongan Di Lembah Bujang: Satu Tinjauan Ke Atas Prospek Dan Cabaran 10 Kamsinah Darwis, M.Hum & Faura, SS, M.Hum The Study Of Systemic Functional Linguistic Toward The Inaugural Address Text Of President Joko Widodo 75 81 99 11 Lukman - Kesantunan Berbahasa Dan Revolusi Mental Dalam Dunia Pendidikan 107 12 Rosmawati Wujud Akulturasi Budaya Melayu Dan Budaya Lokal Pada Awal Islamisasi Di Luwu, Studi Kasus Pada kompleks Makam Lokko e Di Palopo 13 Nurhayati S., M.Hum. Sapaan Persona Dan Sapaan Kekerabatan Suku Mamuju: Kajian Norma Sosial Budaya 14 Sitti Wahidah Masnani, M.Hum - Barazanji Dalam Tradisi Mappacci Pada Perkawinan Masyarakat Bugis 1 15 Hanita Yusof, Fawazul Khair Ibrahim, Raja Nafida Raja Shahminan & Norazila Kamarulzaman Motif Dan Perletakan Ukiran Kayu Bagi Rumah-Rumah 115 123 129 135
vi Tradisional Melayu Di Muar 16 Daeng Haliza Daeng Jamal, Zuliskandar Ramli & Mastor Surat Pemerhatian Awal: Kesedaran Komuniti Tempatan Terhadap Pemuliharaan Dan Penyesuaigunaan Semula Bangunan Warisan Di Perak 17 Shariful Bin Kamaruddin Sejarah Pendidikan Zaman Penjajah Dalam Pertumbuhan Dan Perkembangan Peradaban Melayu Masa Kini 18 Hamdzun Haron & Narimah Abd. Mutalib Kraf Tradisional Melayu: Makna Simbolik Motif Alam Semulajadi 19 Norlelawaty Haron, Zuliskandar Ramli & Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman Evolusi Perkembangan Blok Batik Di Negeri Kelantan 20 Salina Abdul Manan, Hamdzun Haron, Zuliskandar Ramli, Noor Hafiza Ismail, Mohd Syafiq Ali & Azni Hanim Hamzah Pengikat Tengkolok Kesultanan Perak Darul Ridzuan 21 Ahmad Rizal Mohd Yusof, Mohd Firdaus Hamdan & Shamsul Amri Baharuddin Pemeliharaan Digital Bahasa Melayu Sebagai Bahasa Ilmu: Merealisasi Impian Menjadi Kenyataan 22 Anisah Bahyah Ahmad, Wan Kamal Mujani & Rosiah Othman Motif Dan Dekorasi Dalaman Masjid Tengkera, Melaka; Satu Tinjauan. 23 Bariyah Binti Hj. Basiran Masjid Zahir: Pentadbiran Dan Peranannya Di Era Kolonial 24 Emma Bazergan A Configuration Dynamic Language In Cell Ads (A Critical Discourse Analysis ) 25 Farhana Abdullah, Adnan Jusoh, Nasir Nayan & Zuliskandar Ramli Peranan Persekitaran Dalam Arkeopelancongan Di Lembah Bujang 26 Farhana Abdullah, Adnan Jusoh, Nasir Nayan & Zuliskandar Ramli Kajian Arkeologi Pelancongan Ke Atas Pelancong Tempatan Di Lembah Bujang 27 Fazlina Mohd Radzi, Shahariah Mohamed Roshdi, Nurkhazilah Idris, Shaliza Dasuki Kartunis Indie Facebook : Kritikan Politikal Dan Sosial Menggunakan Peribahasa Melayu Lama 28 Hashima Binti Sulaiman Latihan Perguruan Menengah Di Semenanjung Malaysia Selepas Merdeka Sehingga Tahun 1970 29 Ilinadia Binti Jamil Hajj Education Kiosk: A Supplementary Learning Aid For Hajj Course In Malaysia 30 Jamilah Omar, Maryam Syafiqha Mohd. Sayuti, Aminah Maimunah Rahmah Omar Penggunaan Permainan Tradisional Melayu: Dam Ular Dalam Pembinaan Interaksi Sosial, Komunikasi Interpersonal Dan Pemahaman Konsep Asas Pembelajaran Matematik Awal Kanak-Kanak 149 163 189 203 221 229 239 247 257 261 269 277 287 297 307
vii 31 Junaidi Bin Awang Besar, Mohd Faidz Bin Mohd Zain & Samsu Adabi Bin Mamat Analisis Pola Pengundian Parti Islam Semalaysia (Pas) Dalam Pilihan Raya Kecil Kawasan Dewan Undangan Negeri (Dun) Chempaka, Kelantan 32 Khalid Jusoh, Teo Kok Seong & Mohd Samsudin Kepimpinan Penghulu Negeri Johor Tahun 1957 2012 33 Makmur Haji Harun, Mohd Kasturi Nor Bin Abd Aziz, Muhammad Bukhari Lubis & Hazman Hasan Aplikasi Tulisan Jawi Dalam Manuskrip Di Alam Melayu: Satu Kajian Awal 34 Mohd Shazwan Bin Mokhtar, Mohd Samsudin Kill German Trade : Penilaian Terhadap Usaha British Membendung Perdagangan Musuh Di Tanah Melayu Sewaktu Perang Dunia Pertama 35 Muhamad Shafiq Mohd Ali, Zuliskandar Ramli & Bambang Budi Utomo Analisis Komposisi Bata Purba Di Candi Blandongan (Seg V) 36 Muhammad Aslah Akmal Bin Azmi & Mohd Samsudin Keberkesanan Pentadbiran British Mengekang Singapore Mutiny 1915: Suatu Analisis 37 Nararossa Peter Ballak & Mohd Samsudin Kegiatan Ekonomi Di Wilayah British Borneo Menjelang Abad Ke-19-38 Noor Hafiza Ismail, Hamdzun Haron, Zuliskandar Ramli, Salina Abdul Manan, Sharifah Nur Izzati Sayed Hasan, Azni Hanim Hamzah, Nani Hartina Ahmad & Norwani Md Nawawi Keindahan Rekabentuk Masjid Melayu 39 Nor Hashikin Binti Bardan, Sakinah Shahrul Ariffin & Yunus Sauman Sabin Analisis Fizikal Seramik Di Felda Inas Utara, Kulai, Johor Bahru 40 Nor Samihah Nordin, Aleeja Eban, Sherrlyn Kang & Yunus Sauman Sabin Prospek Dan Cabaran Pelancongan Warisan Pulau Langkawi: Satu Penelitian Awal 319 333 353 371 379 387 397 413 423 451 41 Nizamuddin Alias & Rabaah Abdullah Ligor Dan Alam Melayu : Satu Sorotan 465 42 Ridayani Simanjuntak & Mohd Bin Samsudin Penglibatan Adam Malik Atas Penubuhan Asean (1967-1977 43 Siti Aliaa Binti Hashim Norazian Binti Abdul Razak & Yunus Sauman Sabin Pembukaan Tanah Di Kalumpang Dari Tahun 1900 Hingga 1910 44 Yunus Sauman Sabin, Adnan Jusoh, Nor Samihah Nordin, Siti Aliaa Hashim, Norazian Abdul Razak, Norhashikin Bardan Dan Sakinah Shahrul Ariffin & Zuliskandar Ramli Taburan Pengebumian Keranda Kayu Balak Di Sabah 45 Zainab Binti Roslan Konseptualisasi Pelancongan Semiotik Dalam Pembangunan Pelancongan Warisan: Kajian Kes Di Jugra, Selangor 479 489 509 535 46 Al-Amril Bin Othman Politik Melayu Di Persimpangan?: Antara Demokrasi 543
viii Liberal Barat, Kelangsungan Etnik Dan Penghayatan Semula Islam 47 Mohd Izuan Bin Razali Reaksi Petani Melayu Di Negeri Johor Terhadap Sistem Ekonomi Kapitalisme Kolonial British 48 Noor Aisyah Binti Mokhtar, Kamarul Afizi Bin Kosman, Mokhtar Adnan Pemetaan Kasar Bandar Islam Melayu Melaka Menurut Catatan Sejarah Melayu Dan Negara Luar 49 Noor Aisyah Binti Mokhtar, Kamarul Afizi Bin Kosman, Mokhtar Adnan Gambaran Kasar Bandar Dan Kota Islam Melayu Melaka 551 573 599 50 Farid Mat Zain Kitab Hikayat Patani: Satu Analisis Sejarah 627 51 Mohamed Anwar Omar Din & Norazlinda Mohamed Rosdi - Gendang Pahang: Suatu Warisan 52 Zuliskandar Ramli, Mazlin Mokhtar, Adnan Jusoh, Yunus Sauman, Muhammad Termiji Hasni & Ahmad Helmi Mohd Mukhtar - Pelestarian Warisan Kebudayaan Dan Warisan Semula Jadi Di Lembah Kinta: Satu Kajian Awal 53 Bambang Sulistyo - Mitos Kekuasaan Dunia Melayu : Suatu Kajian Historiografi Tradisional. 54 Muhammad Terimizi Hasni - Pemerhatian Semula Tapak Candi Permatang Pasir Kuala Sungai Muda 55 Nurtaqwa Amin - The Implications Of Neuro-Linguistic Programming (NLP) On The Process Of Forming Positive Characters Of Using Language 56 Zuraidah Hassan, Ahmad Helmi Mohd Mukhtar & Zuliskandar Ramli - Tembikar Tanah: Proses Penghasilan Labu Sayong Secara Tradisional 57 Ahmad Helmi Bin Mohd Mukhtar, Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman, Zuliskandar Ramli - Nisan Kesultanan Perak: Analisis Saintifik Bahan 58 Naoko Sugiura & Mohd Samsudin - Perbandingan Dasar Warisan Di Malaysia Dan Jepun: Kajian Usaha Memelihara Khazanah Negara 59 Mohd Nasir Ismail, Noor Masliana Razlan, Zulkarnain Yusof & Mohd Faizal Ramli Penilaian Pemeliharaan Sumber Digital Warisan Seni Ukiran Kayu Tradisional Melayu Di Malaysia 60 Mohammad Anis Abdul Samad, Zuliskandar Ramli & Mohd Rohaizat Abdul Wahab Rehal Di Pantai Timur Semenanjung Malaysia:Tinjauan Awal Tentang Motif Dan Corak 61 Mohamed Razeef Bin Abdul Razak, Azahar Bin Harun, Mumtaz Binti Mokhtar & D zul Haimi Bin Md. Zain - Wang Kertas Malaysia Siri Ketiga: Legasi Wawasan Tun Dr. Mahathir Mohamad 635 647 681 693 703 713 727 741 751 765 775 62 Mohd Rohaizat Abdul Wahab, Nik Hassan Shuhaimi Nik Rahman, Zuliskandar 785
ix Ramli, Mohammad Anis Abdul Samad, Muhamad Syafiq Mohd Ali & Ahmad Helmi Mohd. Mokhtar - Simbol Maritim Kuno Pada Hiasan Perahu Tradisional Melayu Di Pantai Timur, Semenanjung Malaysia 63 Tammasse & Jumraini T. - Gangguan Berbahasa Disleksia: Suatu Perkenalan Awal 64 Ahmad Jaffri Ahmad Zaini & Mohd Samsudin Penentangan Pegawai-pegawai Melayu Terhadap Pemerintahan Jepun Semasa Perang Dunia Kedua 65 Muhammad Reduan Isahak, Fawazul Khair Ibrahim & Raja Nafida Raja Shahminan - Kajian Kadar Ketahanan Di Udara Wau Melalui Struktur Rangka 66 Muhammad Afiq Omar, Zuliskandar Ramli, Muhammad Termizi Hasni, Ahmad Helmi Muhd Mukhtar, Muhd Shafiq Mohd Ali, Adnan Jusoh, Yunus Sauman, Anis Samad & Mohd Rohaizat Abd Wahab Analisis Tampak Jumpaan Permukaan Tembikar Tanah Di Gua Tok Sik, Gunung Baling 67 Muhammad Nur Latif, M. Hum - Rekonstruksi Vokal dan Diftong Bahasa Sulawesi Selatan Purba (BSSP) 68 Sharifah Nur Izzati Sayed Hasan, Zuliskandar Ramli, Hamzun Haron & Noor Hafiza Ismail Manik Dalam Masyarakat Peribumi Sarawak 69 Noor Alina Syahida Binti Sorkawi & Yunus Sauman @ Sabin Sosioekonomi Masyarakat Melayu Mukim Sepang, 1957-1990. 70 Norazian Binti Abdul Razak, Siti Aliaa Binti Hashim & Yunus Sauman Sabin Kemudahan Dan Perkhidmatan Kesihatan Di Kulim, Kedah Pada Tahun 1945-1956 795 807 825 833 849 861 873 897
Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu 26 KAJIAN ARKEOLOGI PELANCONGAN KE ATAS PELANCONG TEMPATAN DI LEMBAH BUJANG FARHANA ABDULLAH 1, ADNAN JUSOH 1, NASIR NAYAN 1 & ZULISKANDAR RAMLI 2 1 Universiti Pendidikan Sultan Idris, Tanjung Malim 2 Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA), Universiti Kebangsaan Malaysia ABSTRAK Artikel ini akan membincangkan tentang kajian arkeologi pelancongan ke atas pelancong tempatan di Lembah Bujang. Aktiviti arkeologi di Lembah Bujang telah menarik minat pertumbuhan kedatangan pelancong ke Lembah Bujang. Berdasarkan data yang diperolehi didapati faktor tinggalan monument atau senibina sejarah turut memainkan peranan penting kedatangan pelancong ke Lembah Bujang. Kajian yang melibatkan 150 responden dalam kalangan pelancong tempatan menunjukkan bahawa arkeologi pelancongan di Lembah Bujang mempunyai potensi besar untuk diketengahkan dengan penambahbaikan dari semasa ke semasa dari beberapa aspek infrastruktur. Elemen penting yang ada di Lembah Bujang iaitu tapak sejarah yang mempunyai nilai arkeologi yang penting khasnya kepada pelancong haruslah dipelihara. Pada masa yang sama pelbagai aktiviti yang boleh dilakukan untuk membangunkan produk atau tarikan sampingan di Lembah Bujang bagi menambah nilai produk pelancongan negara. Kata kunci: arkeologi, pelancongan, Lembah Bujang, tapak sejarah, pelancongan negara PENGENALAN Sejarah Kedah Tua boleh dikatakan bermula di kawasan Lembah Bujang. Mengikut pendapat ahli sejarah (Braddell 1980) di antara abad ke-4 hingga ke- 14 Masihi di Tanah Melayu telah wujud pusat petempatan iaitu di Lembah Bujang. Petempatan ini kemudianya telah berkembang sebagai pusat perdagangan dan pusat penyebaran agama kebudayaan atau ajaran Hindu dan Buddha. Lembah Bujang yang meliputi 400 kilometer persegi telah menarik perhatian sejarawan dan arkeologi barat dan tempatan selama lebih 150 tahun yang melibatkan pelbagai aspek terutamanya arkeologi. Namun usaha berterusan dalam memantapkan arkeologi pelancongan di Lembah Bujang masih di tahap sederhana. Khazanah arkeologi dan keadaan persekitaran di Lembah Bujang dengan kepelbagaian flora dan fauna merupakan aset yang bernilai dalam mengetengahkan nilai pelancongan negara di Lembah Bujang ke peringkat yang lebih tinggi. Rajah 1 menunjukkan jumlah kedatangan pelancong ke Muzium Arkeologi Lembah Bujang dari tahun 2011 hingga 2014. Setiap tahun jumlah pelancong yang berkunjung ke Muzium Lembah Bujang mencatatkan jumlah yang tinggi walaupun berlaku naik turun jumlah pelancong bagi setiap tahun. Ini menunjukkan pelancongan berasaskan arkeologi dan sejarah
270 /Farhana Abdullah et al. merupakan satu tarikan yang penting bagi sektor pelancongan di negeri Kedah khususnya. Kedatangan pelancong ini pasti memberi kesan kepada pembangunan dan ekonomi penduduk setempat. 200000 180000 160000 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 Jumlah Pelancong di Muzium Lembah Bujang 2011-2014 120624 18956 153562 123098 174335 13302 13414 11361 2011 2012 2013 2014 Pelawat dalam negeri Pelawat luar negeri Pelajar Rajah 1.1: Jumlah kedatangan pelancong ke Muzium Arkeologi Lembah Bujang. Sumber : Jabatan Muzium Arkeologi Lembah Bujang, 2015. Data kajian arkeologi pelancongan ke atas pelancong tempatan di Lembah Bujang Metodologi Pemilihan metod kajian adalah berdasarkan kepada objektif kajian ini bagi memastikan setiap persoalan dalam kajian ini terjawab. Bagi kajian ini, tujuan utama adalah bagi mendapatkan maklumat tentang potensi arkeopelancongan dan kaedah yang sesuai bagi meningkatkan potensi pelancongan arkeologi di Lembah Bujang. Pandangan pelancong tempatan sangat penting bagi menjawab persoalan ini. Oleh itu, bagi kajian ini pendekatan secara kuantitatif digunakan. Reka Bentuk Kajian Reka bentuk kajian merujuk kepada satu bentuk struktur/prosedur penelitian yang sistematik yang melibatkan sumber data, jenis data, cara analisis, sampel/responden dan juga tempoh masa bertujuan memastikan kajian yang dilaksana memperoleh hasil yang dijangka dan menjawab segala permasalahan yang dibangkitkan (Gay 1996). Berdasarkan kepada objektif kajian ini, pendekatan yang sesuai digunakan ialah menggunakan kaedah survei di lapangan. Survei (Tinjauan) Kaedah tinjuan digunakan untuk mengambil data pada satu-satu masa tertentu sahaja dan kebiasaannya menggunakan set soal selidik (Mohamad Najib, 1999). Cohen & Orbuch (1990) pula menyatakan kaedah survey melibatkan penggunaan intrumen soal selidik yang di rangka secara deduktif di mana soalan-soalan yang dibina adalah berdasarkan kepada permasalahan kajian. Soalan-soalan ini akan ditanyakan kepada responden (sampel) bagi kajian tersebut. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu
Farhana Abdullah et al. / 271 Populasi Dan Pensampelan Responden yang digunakan dalam penyelidikan ini iaitu kategori pelancong dan dipilih secara rawak mudah. Rawak mudah merupakan proses mengambil sampel di mana setiap individu mempunyai peluang yang sama untuk dilipih (Mohd Majid Konting, 2005). Rasional pemilihan responden ini adalah adalah kerana kategori responden berkait secara langsung dengan potensi arkeopelancongan di kawasan Lembah Bujang. Pemilihan responden ini terdiri kepada lokasi tumpuan pelancong iaitu di kawasan sekitar Lembah Bujang. Jumlah responden yang terlibat dalam kajian ini berjumlah 150 responden. Instrumen Kajian Instrumen yang digunakan dalam kajian ini adalah dengan menggunakan borang soal selidik. Borang soal selidik ini akan memberikan data dan maklumat yang diperlukan dalam kajian ini. Pembentukan borang soal selidik ini berdasarkan kajian literatur dan telah melalui proses keesahan kandungan oleh pakar yang berkaitan. Ini bagi memastikan konsistensi item-item dan memperoleh aras kebolehpercayaan sebelum di berikan kepada responden. Soalan yang diajukan dalam borang soal selidik ini terdiri daripada soalan yang berbentuk tertutup (closed ended) dan terbuka (open ended). Soalan berbentuk tertutup merupakan soalan yang disertakan dengan pilihan jawapan dan boleh dijawab oleh responden sesuai dengan diri mereka. Bagi soalan berbentuk terbuka pula, responden mempunyai kebebasan untuk menjawab soalan tersebut berdasarkan perspektif masing-masing. Kaedah statistik deskiptif digunakan untuk menganalisis data yang berbentuk skala Likert. Skala likert ini telah dikategorikan semula bagi memudahkan proses analisis data. Profil Responden Pelancong Jadual 3.0 menunjukkan jumlah responden mengikut jantina,kumpulan umur, bangsa dan status perkahwinan. Jumlah responden keseluruhan ialah 150 orang dengan 78 (52%) responden lelaki dan 72 responden perempuan (48%). Responden berumur antara 20 hingga 24 tahun paling ramai dengan 32 responden (21.3%) dan diikuti oleh responden berumur 30 hingga 34 tahun dengan 28 responden (18.7%). Terdapat juga 4 responden pelancong yang melebihi 50 tahun. Bagi kategori bangsa pula, kaum Melayu paling tinggi dengan 101 responden (67.3%) diikuti oleh Cina dengan 32 responden (21.3%) dan India dengan 17 responden (11.3%). Responden yang telah berkahwin berjumlah seramai 76 orang (50.7 %) manakala responden bujang berjumlah 71 orang (47.3%) dan terdapat 3 responden yang telah berpisah (2.0%). Sosiodemografi Frekuensi (n=150) Peratus Jantina Lelaki 78 52.0 Perempuan 72 48.0 Umur 16-19 tahun 20 13.3 20-24 tahun 32 21.3 25-29 tahun 19 12.7 30-34 tahun 28 18.7 Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu
272 /Farhana Abdullah et al. 35-39 tahun 19 12.7 40-44 tahun 21 14.0 45-49 tahun 7 4.7 50-54 tahun 2 1.3 55-59 tahun 2 1.3 Bangsa Melayu 101 67.3 Cina 32 21.3 India 17 11.3 Status perkahwinan Bujang 76 50.7 Berkahwin 71 47.3 Berpisah 3 2.0 Jadual 2: Latar sosiodemografi responden, (bersambung ) Sosiodemografi Frekuensi (n=150) Tahap pendidikan Tiada pendidikan formal 2 1.3 Peratus Pendidikan sekolah menengah 40 26.7 Diploma/ijazah sarjana muda 80 53.3 Ijazah sarjana/ PhD 28 18.7 Pendapatan RM 900 atau kurang 34 25.2 RM 901-RM 1500 8 5.9 RM 1501-RM 2000 16 11.9 RM 2001- RM 3000 18 13.3 RM 3001- RM 4000 15 11.1 RM 4001 -RM 5000 17 12.6 RM 5001- Rm 6000 7 5.2 Lebih dari RM 6000 20 14.8 Jumlah 150 100 Jadual 2: Latar sosiodemografi responden (samb). Jadual 2 (samb.) merupakan tahap pendidikan dan pendapatan responden. Selari dengan pusat pelancongan warisan ini yang merupakan salah satu pusat penyelidikan dan pendidikan, responden yang terdiri daripada lepasan pusat-pusat pengajian tinggi mencatatkan jumlah yang tinggi iaitu pemegang diploma atau ijazah sarjana muda dengan 80 responden (53.3%) dan diikuti oleh responden lepasan sekolah menengah dengan 40 responden (26.7%). Bagi responden yang memiliki ijazah sarjana dan ijazah doktor falsafah pula berjumlah 28 responden (18.7%) manakalan hanya 2 responden sahaja tidak mempunyai pendidikan formal. Jadual 3 pula menunjukkan tempat asal pelancong yang datang melawat ke Lembah Bujang. Secara keseluruhan, jumlah pelancong paling tinggi merupakan pelancong tempatan iaitu yang berasal dari Kedah dengan jumlah 35 responden (23.3%). Beberapa negeri lain yang Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu
Farhana Abdullah et al. / 273 mencatatkan jumlah pelancong yang tinggi ialah Selangor dengan 17 responden (11.3%), Perak dengan 15 responden (10%), Pulau Pinang dengan 13 responden (8.7%) dan Kelantan dengan 12 responden (8%). Negeri-negeri ini secara geografinya mempunyai kedudukan yang dekat dengan negeri Kedah berbanding negeri-negeri lain. Secara keseluruhan, responden yang melawat ke Lembah Bujang terdiri daripada semua negeri yang terdapat di Malaysia termasuk Sabah dan Sarawak. Negeri Frekuensi Peratus Kedah 35 23.3 Selangor 17 11.3 Perak 15 10 Pulau Pinang 13 8.7 Kelantan 12 8 Terengganu 9 6 Kuala Lumpur 8 5.3 Melaka 7 4.7 Johor 6 4 Sarawak 5 3.3 Perlis 3 2 Pahang 2 1.3 Negeri Sembilan 1 0.7 Sabah 1 0.7 Tidak dinyatakan 16 10.7 Jumlah 150 100 Jadual 3: Tempat asal responden. Jadual 4 di bawah menunjukkan lokasi lawatan responden di Lembah Bujang yang terdiri daripada tiga tapak arkeopelancongan yang utama iaitu Muzium Arkeologi Lembah Bujang. Tapak Arkeologi Pengkalan Bujang dan Tapak Arkeologi Sungai Batu. Merujuk kepada Jadual 5.3, Muzium Arkeologi Lembah Bujang menjadi pilihan hampir keseluruhan responden dengan jumlah 135 responden (90 %), diikuti oleh Pengkalan Bujang 71 responden (47.3%) dan Sungai Batu dengan 67 responden (44.7%). Lokasi lawatan Frek, n=150 Peratus i)muzium Arkeologi Lembah Bujang 135 90 ii)tapak Arkeologi Pengkalan Bujang 71 47.3 iii) Tapak Arkeologi Sungai Batu 67 44.7 Jadual 4: Lokasi lawatan (arkeopelancongan). Kekerapan melawat Frek, n=150 Peratus Kali pertama 120 80.0 2-3 kali 21 14.0 4-5 kali 3 2.0 Lebih 5 kali 6 4.0 Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu
274 /Farhana Abdullah et al. Jumlah 150 100 Jadual 5: Kekerapan melawat Tapak Arkeologi Lembah Bujang. Jadual 5 menunjukkan kekerapan responden melawat Tapak Arkeologi Lembah Bujang di mana jumlah responden yang melawat Lembah Bujang buat pertama kali adalah paling tinggi iaitu 120 responden (80%). Responden yang melawat Tapak Arkeologi Lembah Bujang melebihi satu kali berjumlah 30 (20%) responden secara keseluruhan. Sejumlah 21 responden (14%) melawat buat kali ke 2-3 dan 3 responden (2%) melawat 4-5 kali ke Tapak Arkeologi Lembah Bujang. Bagi responden yang telah melawat Tapak Arkeologi Lembah Bujang melebihi 6 kali pula berjumlah 6 responden (4%). Secara majoriti, responden menyatakan akan kembali melawat Tapak Arkeologi Lembah Bujang dengan jumlah 147 responden (98%) dan hanya 3 responden sahaja (2%) menyatakan tidak akan kembali ke Tapak Arkeologi Lembah Bujang. Antara sebab yang dinyatakan oleh responden yang tidak akan kembali ke sini ialah masalah jarak yang jauh dari tempat tinggal responden (tinggal di luar Kedah), tidak berminat terhadap lawatan berusurkan sejarah serta responden berpendapat bahawa Tapak Arkeologi Lembah Bujang adalah tempat untuk menjalankan penyelidikan serta pendidikan dan bukan tempat untuk percutian pelancongan. Tarikan utama di Lembah Bujang Frek, n=150 Peratus Tinggalan moument/ senibina sejarah 79 52.7 Kisah sejarah 54 36.0 Keindahan semulajadi 17 11.3 Jumlah 150 100.0 Jadual 6: Tarikan utama di Lembah Bujang Jadual 6 menunjukkan tarikan utama yang terdapat di Lembah Bujang iaitu tinggalan monumen dan senibina sejarah, kisah sejarah dan keindahan semulajadi. Seramai 99 responden (52.7 %) memilih tinggalan monumen dan senibina sejarah sebagai tarikan utama. Seramai 54 responden (36%) menyatakan kisah sejarah sebagai tarikan utama. Bagi tarikan keindahan semulajadi pula terdapat 17 responden atau 11.3 peratus responden menyatakan ia sebagai tarikan utama. Lokasi pelancongan warisan dan sejarah Frek, n=150 Peratus 1)Muzium Arkeologi Lembah Bujang 148 98.7 2)Tapak Arkeologi Pengkalan Bujang 122 81.3 3)Menara Jam Sg.Petani. 120 80.0 4)Tapak Arkeologi Sungai Batu 118 78.7 5)Kota Kuala Kedah 118 78.7 6)Kota Kuala Muda 117 78.0 7)Tapak arkeologi Kg.Pendiat. 108 72.0 8)Masjid Al-Rahman (seni bina eklektik) 106 70.7 9)Makam Sultan Muzaffar Shah 103 68.7 10)Makam Tunku Haidar 103 68.7 11)Bangunan Balai Polis Sg.Petani (seni bina kolonial) 103 68.7 Jadual 7 : Kedudukan berasaskan populariti bagi kawasan pelancongan warisan dan sejarah. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu
Farhana Abdullah et al. / 275 Jadual 7 pula menunjukkan kedudukan tempat-tempat pelancongan berasaskan warisan dan sejarah di sekitar kawasan Lembah Bujang berdasarkan kepada jumlah responden yang pernah melawat tempat-tempat tersebut. Muzium Arkeologi Lembah Bujang mempunyai peratusan yang paling tinggi iaitu 98.7 peratus di mana hampir keseluruhan responden pernah melawat muzium ini. Lokasi kedua tertinggi ialah Tapak Arkeologi Pengkalan Bujang dengan 122 responden (81.3%) dan diikuti oleh Menara Jam Sungai Petani dengan 120 responden (80%). Bagi tempat-tempat lain pula walaupun tidak mencatatkan jumlah yang tinggi namun ia masih menjadi pilihan responden sebagai tempat lawatan di mana peratusan paling rendah ialah 68.7 peratus daripada keseluruhan responden. Jadual 8 pula menunjukkan potensi pelancongan bagi lokasi-lokasi yang berasaskan warisan dan sejarah di Lembah Bujang. Tiga lokasi yang memdapat jumlah paling tinggi ialah Muzium Arkeologi Lembah Bujang dengan 93.2 peratus, diikuti oleh Tapak Arkeologi Pengkalan Bujang (83.8 %) Tapak Arkeologi Sungai Batu (83.5%) dan Tapak Arkeologi Kg Pendiat (80.0%). Secara keseluruhan, ke semua lokasi yang berasaskan warisan dan sejarah mempunyai potensi sebagai kawasan pelancongan. Peratusan paling rendah iaitu bagi Masjid Ar-Rahman juga mencatatkan jumlah peratusan berpotensi yang melebihi separuh daripada keseluruhan responden (51.7%). Jumlah peratusan bagi responden yang menyatakan lokasilokasi ini sebagai tidak mempunyai potensi pelancongan adalah sangat rendah iaitu kurang daripada 10 peratus bagi setiap lokasi. Lokasi Pelancongan Warisan dan Sejarah Peratus Tidak berpotensi Sederhan a Berpotens i 1)Muzium Arkeologi Lembah Bujang 0 10 93.2 2)Tapak arkeologi Kg. Pengkalan Bujang 3.8 12.3 83.8 3)Tapak Arkeologi Sg. Batu 0.8 15.7 83.5 4)Tapak Arkeologi Kg.Pendiat. 4.2 15.8 80 5) Makam Tunku Haidar 5.3 16.7 78.1 6)Makam Sultan Muzaffar Shah 4.4 21.1 74.6 7) Bangunan Balai Polis Sg.Petani (seni bina 3.6 25.9 70.5 kolonial) 8)Kota Kuala Kedah 5.6 27.2 67.2 9)ta Kuala Muda 4.8 28 67.2 10)Menara Jam Sg.Petani. 2.4 37.3 60.3 11)Masjid Al-Rahman (seni bina eklektik) 2.6 45.7 51.7 Jadual 8: Potensi pelancongan bagi lokasi-lokasi yang berasaskan warisan dan sejarah di Lembah Bujang Kaedah tingkatkan pelancongan Peratus Meningkatkan promosi di peringkat domestik dan antarabangsa 82.7 Memperbanyakkan aktiviti menarik di sini 76.0 Menambahbaik infrastruktur 68.7 Menjalankan lebih banyak usahasama dengan pihak-pihak lain 62.7 Menyediakan pengangkutan awam dan capaian pengangkutan yang lebih baik 51.3 Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu
276 /Farhana Abdullah et al. Jadual 9: Cara meningkatkan potensi Lembah Bujang sebagai pusat arkeopelancongan. Merujuk kepada Jadual 9 terdapat beberapa cara untuk meningkatkan potensi Lembah Bujang sebagai pusat arkeopelancongan. Hasil analisis mendapati bahawa sejumlah 82.7 peratus responden menyatakan bahawa perlu meningkatkan promosi diperingkat domestik dan antarabangsa. Seterusnya 76.0 peratus responden memilih supaya perbanyakkan aktiviti menarik di Lembah Bujang, 68.7 peratus responden memilih penambaikan infratruktur, 62.7 peratus memilih supaya menjalankan lebih banyak usahasama dengan pihak-pihak lain dan 51.3 peratus responden menyatakan supaya menyediakan pengangkutan awam dan capaian pengangkutan yang lebih baik. KESIMPULAN Kewujudan warisan arkeologi di Lembah Bujang mampu merancakkan aktiviti arkeologi pelancongan di Lembah Bujang secara holistik. Lembah Bujang harus dilihat sebagai satu khazanah warisan arkeopelancongan negara yang perlu diutamakan oleh pihak-pihak berwajib. Arkeologi pelancongan di Lembah Bujang perlulah dirancang secara sistematik untuk mendapatkan hasil yang mempunyai nilai tambah keuntungan kepada negara dan masyarakat setempat khasnya dengan penglibatan mereka ke peringkat antarbangsa. Publisiti tentang Lembah Bujang perlu diperluaskan khususnya dalam meningkatkan nilai produk arkeologi pelancongan negara. Pembangunan fizikal haruslah berdasarkan pembangunan tamadun sejajar dengan nilai sejarah dan warisan yang terdapat di Lembah Bujang sejak sekian lama. RUJUKAN Cohen B.J & Orbuch.T.1990. Introduction to Sociology. Singapore : Mc Graw-Hill. Gay, L.R..1996. Educational research: Competencies for analysis and application. Ed.. ke-5. New Jersey: Merrill Prentice-Hall Jabatan Muzium Arkeologi Lembah Bujang, 2015. Roland Braddell. 1980. Most ancient Kedah: Lembah Bujang: Persatuan Sejarah Malaysia. Kuala Lumpur. Wan Shamsudin Mohd Yusof. 1992. Sejarah kedah Darul Aman Sepanjang Zaman. Lembaga Muzium Negeri Kedah Darul Aman. Kementerian Pelancongan Malaysia. 2015. (atas talian) http://corporate.tourism.gov.my/mediacentre.asp?page=news_desk&news_id=1156 [ 17 Ogos 2015] Kementerian Pelancongan Malaysia. 2015. (atas talian) http://corporate.tourism.gov.my/research.asp?page=facts_figures Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu