KONTROLLI I LARTË I SHTETIT MANUAL PËR AUDITIMIN FINANCIAR

KLSH 1925 KONTROLLI I LARTË I SHTETIT MANUAL PËR AUDITIMIN FINANCIAR Tiranë, 2009

P Ë R M B A J T J A HYRJE PJESA E PARË - PLANIFIKIMI I AUDITIMIT Kapitulli i I-rë - Objektivat e planifikimit të auditimit Kapitulli i II-të - Procesi i planifikimit të auditimit Kapitulli i III-të - Përcaktimi i objektivave të auditimit Kapitulli i IV-rt - Përcaktimi i materialitetit Kapitulli i V-të - Vlerësimi i riskut të auditimit Kapitulli i VI-të - Metoda e auditimit Kapitulli i VII-të - Programet e auditimit PJESA E DYTË - USHTRIMI I AUDITIMIT NË TERREN Kapitulli i VIII-të - Procedurat analitike Kapitulli i IX-të - Marrja e garancive nga auditimi Kapitulli i X-të - Testimi i transaksioneve Kapitulli i XI-të - Vlerësimi i auditimit dhe auditimit të brendshëm, si dhe besimi në punën e të tjerëve PJESA E TRETË - DOKUMENTIMI DHE RAPORTIMI I AUDITIMIT Kapitulli i XII-të - Analiza e treguesve financiarë Kapitulli i XIII-të - Evidenca e auditimit Kapitulli i XIV-të - Dokumentimi i raportimit të auditimit PJESA E KATËRT - KONTROLLI I CILËSISË Kapitulli XV-të - Kontrolli i cilësise ose kontrollet nga drejtuesit Kapitulli XVI-të - Sigurimi i cilësisë së auditimit PJESA E PESTË - EVADIMI I RAPORTEVE TE AUDITIMIT Kapitulli i XVII-të - Procesi i evadimit te materialeve të auditimit Kapitulli i XVIII-të - Dosjet e auditimit dhe arkivimi. PJESA E GJASHTË - NDJEKJA E REZULTATEVE TË AUDITIMIT

HYRJE Ligji i Kontrollit të Lartë të Shtetit dhe Manuali i Auditimit Financiar Ligji nr. 8270, datë 23.12.1997 Për Kontrollin e Lartë të Shtetit (KLSH), i ndryshuar me Ligjin nr. 8599, datë 01.06.2000, është hartuar me asistencën e SIGMA-s dhe përbën një hap të rëndësishëm në prirjen e KLSH-së drejt standardeve ndërkombëtare të auditimit. Në këtë konteks, në nenin 2 të këtij ligji, në mënyrë specifike i kërkohet KLSH-së që në përputhje me legjislacionin dhe standardet ndërkombëtare të auditimit të përpunuar nga INTOSAI, të kontrollojë administrimin e pronës dhe zbatimin e buxhetit të shtetit në subjektet e përcaktuara me këtë ligj. Gjithashtu, në ligj përcaktohet që, kontrolli të mbulojë çështjet e rregullshmërisë, të administrimit financiar dhe vlerësues (vlerësimin e drejtimit dhe veprimtarisë financiare). Sipas ligjit të sipërcituar, KLSH ka si objektiv kryesor: Kontrollin e përdorimit efektiv dhe të dobishëm të fondeve publike, zhvillimin e mirëadministrimit financiar, si dhe kontrollin e zbatimit të ligjshmërisë në fushën ekonomike e financiare. Në zbatim të këtij ligji, nga Kryetari i KLSH-së janë nxjerrë një sërë urdhërash dhe vendimesh për rregullimin dhe kryerjen e veprimtarisë nga strukturat e ndryshme në KLSH. Kjo ndërmarrje, është në sinkron edhe me një nga Standardet e Përgjithshme të INTOSAI-t (të cilin KLSH e ka përfshire në Standartet e tij) ku i kërkohet Institucioneve Supreme të Auditimit të përgatisin manuale dhe udhezime, si dhe rregullore të tjera të shkruara lidhur me drejtimin e auditimit. Madje, politikat, standartet dhe praktikat e institucioneve të kontrollit, duhet t i komunikohen stafit të tij nëpërmjet qarkoreve që përmbajnë udhëzime dhe shfrytëzimit të një Manuali Auditimi bashkëkohor. Tashmë, nga KLSH janë miratuar dhe u janë shpërndarë audituesve për përdorim këto akte: Rregullorja e Brëndshme e Organizimit dhe Funksionimit të KLSH-së, në të cilën në mënyrë të detajuar janë parashikuar aspektet proceduriale që ndiqen gjatë ushtrimit dhe raportimit të rezultateve të auditimit, në përputhje dhe në zbatim të të drejtave e detyrimeve kushtetuese dhe Ligjit Organik të KLSH-së. Më konkretisht, janë parashikuar çështjet e planifikimit të auditimit, të organizimit dhe zbatimit të procesit auditues, të evadimit të materialeve e të raporteve të auditimit, të afateve kohorë për përgatitjen dhe dërgimin e materieleve përfundimtarë të auditimit, të ndjekjes dhe të zbatimit të masave rekomanduese, deri tek arkivimi i dosjes së auditimit. Kërkesat e Rregullores së Brendshme janë të detyrueshme për të gjithë stafin. Standardet e Kontrollit të KLSH-së, të cilat janë zhvilluar mbështetur në Standardet e Auditimit të INTOSAI-t. Në të, kanë gjetur pasqyrim edhe mjaft elementë të rezultuar nga praktika audituese e KLSH-së. Dokumente dhe formularë standardë të auditimit, të cilat u shërbejnë audituesve në ushtrimin e veprimtarisë audituese, zhvilluar mbi bazën e akumulimit shumëvjeçarë të dokumentacionit dhe formularëve të aplikuar nga punonjësit e KLSH-së në kryerjen e veprimtarisë kontrolluese. Kodi Etik i KLSH-së. Në përgatitjen e Manualit të Auditimit Financiar synimi ka qenë që, të mos dublikohet ndonjë nga materialet e mesipërm, por t i plotësojmë ata. Ky Manual i 2

është përmbajtur dhe është në të njëjtën linjë me Ligjin Organik të KLSH-së dhe është mbështetur kryesisht në projektmanualin e përgatitur nga ekspertët e NAO të Britanisë së Madhe, dhe në çdo pjesë të tij i ofron audituesve se si t i zbatojnë standardet në praktikë. Qëllimi i tij është: Njohja e audituesve të KLSH-së me këtë Manual; dhe Përdorimi i tij nga çdo punonjës i sferës së kontrollit për qëllime auditimi; si në auditimet e ligjshmerise dhe të rregullaritetit, të sistemeve financiare dhe në punën për zbatimin e Buxhetit të Shtetit. Një tjetër qëllim është që,manuali të sigurojë udhëzime që përfshijnë modele pune, kryesisht në drejtim të rishikimit analitik dhe modelimit statistikor. Ndërsa, objekti ka të bëjë me: Formulimin e rregullave dhe procedurave që duhen ndjekur për planifikimin, ushtrimin dhe raportimin e auditimit financiar, si dhe aktivitetet që lidhen me procesin e auditimit. Në linja të përgjithshme, Struktura e Manualit ndjek të gjitha fazat e procesit të auditimit, përkatësisht: Planifikimi i auditimit; Ushtrimi i auditimit, puna audituese në subjekt; Raportimi i auditimit; Kontrolli i cilesisë; Evadimi i auditimit. Manuali do t u shërbejë audituesve për të përcaktuar rëndësinë e çdo faze të auditimit dhe për të vendosur ekuilibrat ndërmjet tyre. Gjithashtu, ai u jep mundësinë audituesve, që sipas gjykimit, të zhvendosen nga testimi i detajuar i transaksioneve, drejt procedurave analitike ose të besueshmërisë, gjë që do të rezultojë me një kontroll më efektiv në kosto dhe përdorim më të mirë të burimeve të pamjaftueshme të KLSH-së. Gjithashtu, Manuali do të përdoret dhe shërbejë edhe për procedurat e kontrollit të cilësisë, duke siguruar përputhjen me Standardet e Auditimit të INTOSAI-t. 3

PJESA E PARË - PLANIFIKIMI I AUDITIMIT Kapitulli i I-rë Objektivat e Planifikimit të Auditimit. Manuali i Auditimit Financiar përfshin hapat e domosdoshëm për zhvillimin e një metode efektive dhe eficiente kontrolli, siç kërkohet nga paragrafi 132 i Standardeve të Auditimit të INTOSAI-t, ku theksohet që: Një kontrollor duhet të planifikojë kontrollin në mënyrë që të sigurojë një kontroll të cilësisë së lartë dhe që të kryhet në mënyrë ekonomike, eficiente, efektive dhe në kohën e duhur. Planifikimi i auditimit, bëhet në nivele të ndryshme dhe me përfitim nëpëmjet vendosjes së objektivave të qarta për detyrat individuale të auditimit, duke dhënë një pamje të qartë të prioriteteve dhe ndihmon koordinimin e politikave të auditimit në punën aktuale me punën kontrolluese të kryer. I.1 Objektivat e planifikimit të auditimit janë: Përcaktimi i rrugës me të cilën do të arrihen detyrimet ligjore dhe përparësitë e auditimit; Identifikimi i objektivave dhe rezultateve të pritshme të auditimeve të kryer; Identifikimi dhe analizimi i evidencës për arritjen e objektivave të nevojshme; Identifikimi i burimeve që nevojiten per ushtrimin e auditimit dhe kosto e tij; Mbikëqyrja e veprimtarisë së audituesve e të departamenteve të auditimit. Në përgjithësi, KLSH përballet me një situatë, në të cilën auditimet që mund të kryejë i kapërcejnë burimet që ka në dispozicion. Këto, kufizime janë si në numrin dhe në llojin e auditimeve që kërkohet të ndërmerren. Ndaj, në procesin e kërkimit të një niveli të lartë të cilësisë, detyra e shtruar nga KLSH është të përdorë maksimalisht burimet në dispozicion, për të kryer auditime në subjekte të prioritetit më të lartë të mundshëm. Në hartimin e programit vjetor të auditimit, është e dobishme të veprohet në kontekstin e një perspektive afatgjatë. Për këtë, për një periudhë të caktuar kohore, hartohet një listë e auditimeve që mendohet të realizohen. Kjo listë provizore rishqyrtohet periodikisht, ndryshohet dhe zgjerohet, madje çdo vit. Një gjë e tillë bën të mundur përzgjedhjen e auditimeve që do të kryhen brënda një viti kalendarik. Lidhur me programet e auditimit të një viti (apo programe te tjera), ato nuk mund të jenë statike. Me ndryshimin e rrethanave, bashkë me to ndryshojnë dhe prioritetet ndërmjet subjekteve potencialë të auditimit. Për probleme dhe çështje të reja që evidentohen, shpesh të një natyre urgjente, KLSH angazhohet të ndryshojë e të rregullojë programin e auditimit. Kështu, kohë pas kohe, disa auditime të planifikuara mund të zëvendësohen me të tjerë auditime fakultative dhe më gjerë, në përgjigje të ndryshimit të rrethanave. Në planifikimin e auditimit, KLSH ka marrë dhe merr në konsideratë punën e kryer ose të planifikuar për t u kryer nga strukturat e auditimit të brendshem apo kontrollorë të tjerë, për t u siguruar që puna audituese e tyre të mos dublohet. Planifikimi i detyrës së auditimit është hapi i parë dhe një fazë thelbësore në procesin e auditimit. Kjo fazë, përfshin mbledhjen dhe analizën e fakteve dhe të të dhënave të mjaftueshme, për të arritur konkluzione të besueshme dhe të vlefshme, rreth subjetit të auditimit. Burimet e vlefshme për këtë proces janë pothuajse gjithmonë të limituara. Zhvillimi i planit është një mjet për bashkërendimin e punës së bërë me burimet e vlefshme, kur është e mundur, përfshirë dhe ekspertizën e jashtme. 4

Kapitulli i II-të - Procesi i Planifikimit të Auditimit, përfshin: II.1 Njohja e subjektit të auditimit. Qëllimi është të kemi një njohje të mjaftueshme për subjektin që kontrollohet për të informuar përcaktimin tonë mbi materialitetin, riskun dhe metodën e auditimit. Për këtë, duhen marrë në konsideratë: Veprimet dhe organizimi; Kërkesat e raportimit financiar; Rregullariteti dhe kuadri ligjor; Qeveria dhe interesi publik; Proceset e llogaritjeve; Përfshirja e kompjuterit; Kontrolli i ambjentit; Shqyrtimi analitik. Programi duhet të përgatitet nga kontrollorë të kualifikuar dhe me eksperiencë, po të jetë e nevojshme të merret dhe mendimi i ekspertëve të fushës. Programi i auditimit paraqet metodën e detajuar të auditimit për sektorin e llogarisë ose sistemet financiare të identifikuara, bazuar në materialitetin dhe riskun e identifikuar. Kur hartojmë programet e auditimit, audituesi duhet të sigurohet që testimet e auditimit si ato të transaksioneve, ju adresohen gjithë objektivave të lidhura me auditimin. Vendosja e nje niveli zyrtar materialiteti haptazi është shumë e përshtatshme kur auditojmë deklaratat financiare. Sidoqoftë edhe kur auditojmë sisteme dhe zona specifike financiare, audituesit duhet të paraqesin një ide të qartë të kritereve që ata do të përdorin kur gjykojnë nëse këto funksionojnë me efektivitet apo jo. Gjatë planifikimit të auditimit, audituesi duhet të tregojë kujdes: a) Të identifikojë aspektet e rëndësishme të ambientit në të cilin vepron subjekti i auditimit; b) Të ketë kuptim të mirë të përgjegjshmërisë; c) Të marrë parasysh formën, përmbajtjen dhe përdoruesit e opinioneve, konkluzioneve ose raporteve të auditimit; d) Të specifikojë objektivat e auditimit dhe testet e nevojshme; e) Të përcaktojë sistemet dhe kontrollet kryesore të menaxhimit dhe të kryejë një vlerësim paraprak; f) Të përcaktojë materialitetin e çështjeve që do të verifikohen; g) Të rishikojë kontrollin e brendshëm të subjekteve të auditimit, programin e tij të punës dhe të vlerësojë shkallën e besimit te audituesit e tjerë; h) Të përcaktojë metodën më efektive dhe eficiente të auditimit; i) Të kryejë mbikëqyrjen lidhur me masat e marra mbi zbulimet dhe rekomandimet e auditimit të mëparshëm. Gjithashtu, audituesi duhet të realizojë: j) Mbledhjen e informacionit rreth subjektit të auditimit dhe organizimit të tij, për të vlerësuar riskun dhe përcaktuar materialitetin; k) Caktimin e fushës së auditimit; k) Vënien e theksit te detyrat e veçanta të planit të auditimit; m) Parashikimin e kohës dhe burimeve të tjera të caktuara për çdo detyrë, së bashku me personin e caktuar dhe përgjegjësinë e tij; dhe n) Informimin e subjektit të auditimit rreth fushës, objektivave dhe kriteret e vlerësimit të auditimit. 5

Planifikimi i detyrës së auditimit, duhet të rishikohet nga një pjesëtar i stafit me përvojë në fushën e auditimit, që është i pavarur nga grupi i auditimit. Në këtë kontekst, planifikimi mund të modifikohet dhe më pas të aprovohet nga Drejtori që ka autoritetin e mbikëqyrjes së grupit të auditimit dhe të konfirmohet nga drejtuesit e KLSH-së. Planet e auditimit, rishikimet dhe miratimet duhet të dokumentohen në dosjen e auditimit. Më poshtë paraqesim elementët që mund të përfshihen në planifikimin e detyrës së auditimit, dhe konkretisht: a) Kuadri ligjor i auditimit; b) Një përshkrim i shkurtër i veprimtarisë, programit ose entit publik që do të auditohet (përfshirë një përmbledhje të rezultateteve të auditimeve të mëparshme dhe ndikimet e tyre); c) Faktorët që ndikojnë në auditim dhe vlerësimi i riskut, d) Objektivat e auditimit; e) Fusha dhe metoda e auditimit: - evidenca që duhet të mbahet për të plotësuar objektivat e auditimit, kur dhe si? - Sistemet që do të vlerësohen dhe testohen; - Metodologjia që do të përdoret; - Zgjedhjet e të dhënave që do të bëhen gjatë auditimit; - Probleme specifike të parashikuara. f) Burimet e kërkuara, ku përfshihen stafi auditues, auditues të jashtëm dhe ekspertët, afatet dhe kostoja e auditimit; g) Nëse është e mundshme, një llogaritje e kuotave të ngarkuara për auditimin; h) Personat përgjegjës të subjektit të auditimit që do të bashkëpunojnë me grupin e auditimit; i) Periudha kur projektraporti do të jetë i vlefshëm për vlerësim të brendshëm; j) Forma, përmbajtja dhe përdoruesit e rezultatit përfundimtar. Objektivat janë ato të cilat kontrolli kërkon të realizojë. Ato identifikojnë zbulimet dhe elementët e raportit që audituesit do të përpilojnë. Fusha e auditimit lidhet direkt me objektivat e tij. Ajo përcakton parametrat e tij, periudhën që kontrollohet, dokumentet dhe regjistrat që do të kontrollohen, vendin dhe veprimtarinë e subjektit që auditohet. Metodologjia përmban punën që do të bëhet për mbledhjen dhe analizën e të dhënave. Procedurat e auditimit janë hapat e veçantë dhe testet që ndërmarrin audituesit bazuar në objektivat e auditimit. Metodologjia përfshin, si llojet ashtu dhe shtrirjen e procedurave të auditimit, në arritjen e objektivave të tij. Ndërsa, elementët bazë të planifikimit të detyrës së auditimit kanë pothuajse të njëjtën vlerë, përmbajtja ndryshon dukshëm, nisur nga lloji i auditimit (auditim financiar ose performance), objektivi i auditimit dhe subjekti i auditimit. Ndryshime të mëdha mund të ketë dhe në të njëjtin lloj auditimi. P.sh., në një auditim, për të çertifikuar treguesit financiarë të një subjekti që ka sisteme të mbajtjes së kontabilitetit, metodologjia duhet t i kushtojë vëmendje testimit të sistemeve dhe shqyrtimit të auditimit të brendshëm. Nëse sistemet e kontabilitetit janë të kompjuterizuara, duhet të planifikohet që në grupin e auditimit të marrin pjesë specialistë të teknologjisë së informacionit (IT). Nga ana tjetër, nëse audituesi dyshon për sistemet dhe kompetencën e auditimit të brendshëm, plani i auditimit duhet të parashikojë një punë më intensive të sondazheve dhe testimit të një numri shumë më të madh të transaksioneve. Planifikimi realizohet nëpërmjet programeve afatmesëm, vjetorë dhe mujorë, të cilat hartohen nga departamentet dhe drejtoritë përkatëse, sipas fushës që 6

mbulojnë, pasi i nënshtrohen gjykimit dhe diskutimit të punonjësve e të hallkave drejtuese. Procedurat për hartimin e planit vjetor të auditimit, i ndarë në 3-mujorë, fillojnë dhe përfundojnë brenda muajit dhjetor të çdo viti. Në të, përcaktohen objekti i auditimit, subjektet dhe afatet e zbatimit të tyre. Plani vjetor përbën detyrim institucional dhe drejtuesit e departamenteve të auditimit mbajnë përgjegjësi për zbatimin e tij. Të drejtën për ndryshime për përmbajtjen dhe kohën e parashikuar në programin e auditimit, si dhe për zëvendësimin e një auditimi me një tjetër, kundrejt kërkesave të paraqitura me shkrim të drejtorëve të departamenteve, e ka Kryetari i KLSH-së, në mungesë personi i autorizuar prej tij. II.2 Njohja e veprimtarisë së subjektit, përbëhet nga: II.2.1 Masat përgatitore për grumbullimin e informacionit; II.2.2 Grumbullimi i informacionit dhe mënyra e pasqyrimit të tyre; II.2.3 Përdorimi i informacionit të grumbulluar. II.2.1 Masat përgatitore për grumbullimin e informacionit, përfshijnë: Hartimin e një plani për mbledhjen e informacionit mbi veprimet e kryera nga subjekti i auditimit, i cili përfshin përshkrimin e informacionit të nevojshëm, me qëllim që të kuptohet subjekti i auditimit. Për këtë, audituesi duhet të marrë parasysh identifikimin dhe analizimin e faktorëve të mëposhtëm: II.2.1.a Faktorë të jashtëm II.2.1.b Faktorë të brendshëm Faktorët e jashtëm, mund të përfshijnë faktorë politikë,ligjorë, ekonomikë dhe social. Krahas këtyre, audituesit mund të përcaktojnë faktorë të tjerë të jashtëm që mund të ndikojnë në subjektin e auditimit. Kuadri ligjor është ndër faktorët e jashtëm më të rëndësishëm, ndaj të kuptuarit e subjektit, njohja sa më e mirë e tij ndikon në njohjen e veprimtarisë së subjektit, madje dhe në procesin e auditimit. Për faktorët e brëndshëm, identifikimi dhe analiza e tyre mund të ndikojë në procesin e auditimit. Këta faktorë përfshijnë planin e zhvillimit dhe planet vjetorë të subjektit të audituar, informacionin që lidhet me organizimin, drejtimin, llogarinë, veprimet ekonomiko financiare, sistemin e auditimit të brëndshëm, sistemin e informacionit, si dhe elementë të tjerë të cilët audituesit gjykojnë për t i shqyrtuar. Për sa i përket burimeve të sigurimit të informacionit, audituesi vendos pa kufizim mbi llojet e informacionit. Ndër to rendisim: Dosjet e auditimit, duke filluar nga auditimi i fundit,dosje të cilat përmbajnë të gjitha materialet dhe dokumentacionin e hartuar gjatë auditimeve dhe masat e marra për përmirësimn e gjendjes; Legjislacionin përkatës të azhornuar, përfshirë rregulloret e brëndshme, rregullat proceduriale etj.; Raporte të subjektit për veprimtarinë e tij; Identifikimin, se si subjekti kryen veprimtarinë, duke përfshirë organizimin, funksionet e drejtimit, sistemet financiare dhe të auditimit, objektivat, burimet e fondeve etj.; Auditime të auditimit të brendshëm, nëse ka; Botime të ndryshme në masmedia etj. Informacioni në lidhje me subjektin e auditimit duhet të pasurohet në fillim të çdo viti me informacionin e vitit të sapombyllur. II.2.2 Grumbullimi i informacionit dhe mënyra e pasqyrimit të tyre. 7

Informacioni i grumbulluar, fillimisht i nënshtrohet shqyrtimit nga audituesit, më pas paraqitet i strukturuar ku pasqyrohen çështjet, të cilat do të përbëjnë edhe drejtimet kryesore të auditimit. Mënyra e hartimit dhe paraqitjes së programit të auditimit, trajtohet në kapitujt e mëposhtëm. II.2.3 Përdorimi i informacionit të grumbulluar. Disponimi nga audituesit të informacionit të grumbulluar shërben si bazë, jo vetëm për hartimin e programit të auditimit, por edhe për të njohur veprimtarinë e kryer nga subjektet, rezultatet e kësaj veprimtarie përfshirë anët pozitive në arritjen e objektivave të parashikuara, njëkohësisht edhe mangësitë e evidentuara. Gjithashtu, nga analizimi i këtij informacioni audituesit përcaktojnë rëndësinë e çështjeve dhe nënçështjeve ku duhet të fokusohen gjatë auditimit, vlerësojne riskun e auditimit, si dhe përcaktojnë procedurat përkatëse të auditimit. Kapitulli i III-të - Përcaktimi i Objektivave të Auditimit Objektivi kryesor i auditimit financiar, është ekzaminimi i situacioneve financiare në drejtim të korrektësisë, qartësisë dhe plotësisë së informacioneve dhe të veprimeve të pasqyruara, duke dhënë mbi atë bazë opinion të pavarur dhe të përgjegjshëm. Objektivat e auditimit, janë rezultatet që priten të arrihen pas shqyrtimit të situacioneve financiare. Objektivat e planifikimit të auditimit janë: Arritja e objektivave ligjorë të KLSH-së dhe prioritetet e tjera të auditimit; Identifikimi i qëllimit, objektivat dhe rezultatet e parashikuara të auditimit; Sigurimi dhe analizimi i evidencave të auditimit; Identifikimi i burimeve të kerkuara përfshirë koston financiare dhe kohën e programuar. Programet individuale të auditimit, pas miratimit nga Kryetari i KLSH-së i dërgohen zyrtarisht subjektit që kontrollohet rreth 2 janë përpara fillimit të auditimit. Lista e verifikimeve për subjektin që duhet të përfshihet në një plan kontrolli, paraqitet në Aneksin 2A. Objektivi për përgatitjen e një plani auditimi është zhvillimi i një metode kontrolli, e cila do të sigurojë mbledhjen e evidencave të duhura e të mjaftueshme për të mbeshtetur konkluzionin e auditimit. Megjithëse, çdo hap në procesin e planifikimit është dokumentuar, duhet të kemi parasysh që ato janë të gjitha të lidhura reciprokisht dhe të planifikuara për të kontribuar në objektivat e përgjithshme të planifikimit. Në çdo stad të procesit të planifikimit (ose punës në subjekt) mund të jetë e domosdoshme të kontrollohen sugjerimet e bëra në stadin e mëparshëm. Për shembull, a konfirmojne rezultatet e auditimit sugjerimet që ne kemi bërë rreth riskut në stadin e planifikimit? Nëse jo, audituesit mund t i duhet të rishqyrtojë vlerësimin e riskut. Hapësira e mbulimit të auditimit financiar përfaqëson fushat e kontrolluara nga audituesi me qëllim arritjen e objektivave të auditimit. Për të shprehur opinionin e tij mbi një ose disa situacione financiare audituesi duhet të sigurojë dokumentacion të mjaftueshëm, përkatës dhe të besueshëm. Për këtë qëllim, audituesi duhet të bëjë një sërë testesh per t u siguruar që: Forma dhe përmbajtja e situacioneve financiare plotëson parimet e përgjithshme të kontabilitetit dhe legjislacionit në fuqi në këtë fushë; Shumat (shifrat) janë të rregjistruara saktë; Fondet e parashikuara janë përdorur sipas destinacionit të përcaktuar në 8

ligjin dhe aktet nënligjore për buxhetin apo dispozita të tjera ligjore; po kështu pagesat jane kryer sipas legjislacionit në fuqi. Ndër objektivat e auditimit financiar, veçohen: Ligjshmeria dhe rregullshmeria, veprimet (transaksionet) janë kryer sipas akteve ligjore dhe nënligjore në fuqi dhe brenda kufijve buxhetorë të parashikuar. Plotësia, veprimet (transaksionet) janë rregjistruar si duhet në librat e llogarisë, në përputhje me legjislacionin në fuqi. Vërtetësia e veprimeve, veprimet e rregjistruar në situacionet financiare janë kryer me efektivitet, lidhen me subjektin e audituar dhe i referohen periudhës objekt kontrolli. Vlerësimi, të gjitha transaksionet janë vlerësuar dhe rregjistruar me korektësi dhe sipas dispozitave ligjore në fuqi. Pranimi dhe raportimi, transaksionet janë klasifikuar dhe përshkruar sipas strukturës së raportimit të përcaktuar nga autoriteti rregullues kompetent i fushës. Këto çështje, përfshihen në deklarimin e drejtuesve të subjektit të auditimit dhe përbëjnë për audituesin bazën për përcaktimin e objektivave të auditimit dhe hapësirën e mbulimit. Duke firmosur situacionet financiare, drejtuesit marrin mbi vete pergjegjësinë e informacionit të rregjistruar. Në procesin e auditimit, audituesit auditojnë nëse informacioni në situacionet financiare i korenspondon deklarimeve të drejtuesve dhe të stafit ekzekutiv apo jo. Edhe për këto deklarime, kontrollorët duhet të verifikojnë: Plotësinë; të gjitha transaksionet dhe situacionet që lidhen me një periudhë të caktuar janë rregjistruar. Paraqitja; transaksionet e ruajtura në dokumentet e llogarisë i përkasin subjektit të auditimit dhe janë mbajtur si duhet. Vlerësimi; të gjitha transaksionet janë vlerësuar në mënyrë korrekte dhe janë deklaruar sipas dispozitave ligjore. Rregullshmëria; çdo transaksion është në përshtatje me legjislacionin në fuqi në momentin e kryerjes së tij. Paraqitja dhe sqarimi i informacionit; transaksionet janë pranuar, klasifikuar dhe përshkruar sipas strukturës së raportimit të miratuar nga autoriteti rregullues kompetent në këtë fushë. Deklarimet e drejtuesve për bilancet e llogarive duhet të kenë: Plotësinë; të gjithë elementet e aseteve dhe të detyrimeve që i përkasin një periudhe të caktuar kohore, janë të regjistruar në librat e llogarive dhe janë hedhur me korrektësi në bilanc. Ekzistencën; kur elementet e aseteve dhe të detyrimeve janë reale dhe të pasqyruara në mënyrë korrekte në situacionet financiare. Vlerësimin; elementët e aseteve dhe të detyrimeve janë vlerësuar sipas normave të llogaritjes dhe rregulloreve në fuqi. Pronësinë; të drejtat dhe/ose detyrimet e subjektit në një moment të caktuar janë sqaruar korrektësisht në bilanc. Paraqitjen dhe sqarimin e informacionit; kur një element është përshkruar, sqaruar dhe klasifikuar sipas strukturës së përgjithshme të raportimit financiar të vendosur nga autoriteti rregullues kompetent në këtë fushë. Në tabelën e mëposhtme paraqiten raportet e varësisë midis objektivave të auditimit dhe deklarimeve financiare të drejtuesve, si vijon: 9

Situacionet Financiare Deklarimet financiare të drejtuesve mbi përbërësit e situacioneve financiare Objektivat e auditimit Teknika për sigurimin e të dhënave të auditimit Bilancet Ekzistenca Korrigjimi Konfirmimi i ekzistencës së bilancit të llogarive Ekzaminimi i totalit të Plotësimi; llogarive debitore dhe Plotësia Ndarja për një periudhë kohore të kreditore. Ekzaminimi i dokumenteve justifikuese mbi shpenzimet e kryera pakufizuar në intervalin Pronësia Vlerësimi Paraqitja (përshkrimi i informacionit) Të drejtat dhe detyrimet Përpikmëria matematikore Klasifikimi dhe sqarimi korespondues Pyetja e drejtuesit nëse janë mbledhur interesat dhe janë paguar detyrimet Verifikimi i kalimit të saktë të bilanceve në bilancet e mëparshme sintetike Verifikimi i strukturës së veprimeve në klasifikimin buxhetor të miratuar dhe plani i përgjithshem i llogarive Duhet cilësuar se, pasi të jenë vendosur objektivat, të jetë specifikuar materialiteti dhe të jetë vleresuar risku, atëhere percaktohet lloji dhe sasia e të dhënave të auditimit që duhen mbledhur. Në qoftë se, audituesi siguron të dhëna të mjaftueshme kontrolli mbi objektivat e përcaktuar sipas deklarimeve të drejtuesit dhe stafit, ai garantohet në mënyrë të mjaftueshme që situacionet financiare janë paraqitur me korrektësi. Më pas, procedurat që duhen për të kryer një auditim, përcaktohen nga audituesi, duke patur parasysh kërkesat e standardeve të auditimit, kërkesat e organizmave profesionale dhe kërkesat e dispozitave ligjore në fuqi. Kapitulli i IV-rt Përcaktimi i Materialitetit. Paragrafi i 9 i Standardeve të INTOSAI-t thekson se: Në terma të përgjithshëm një çështje e rëndësishme mund të gjykohet si materiale, nëse njohuritë për të do të ndihmonin përdoruesin e deklarimeve financiare ose të raportit të auditimit të ushtruar Në konteksin e një kontrolli financiar, objektivi i audituesit është të vlerësojë nivelin e përgjithshëm të gabimit, pohimeve të gabuara ose parregullsive, dhe nëse kjo gjykohet të jetë materiale, tërheq vëmëndjen që të tregohet kujdes nga përdoruesit e këtyre deklarimeve financiare. IV.1 Koncepti i materialitetit 10

Materialiteti është një koncept që përkufizon rëndësinë ose domethënien e një veprimi ekonomik në kompleksitetin e veprimeve të kryera nga subjekti i kontrolluar, veprim i cili për shkak të mosregjistrimit ose regjistrimit të gabuar në llogaritë e subjektit, apo për shkak të shkeljes së dispozitave ligjore në fuqi, do të ndikonte duke ndryshuar të dhënat e llogarive dhe gjëndjen financiare të subjektit. Materialiteti shpreh nivelin maksimal të tolerimit të gabimeve të konstatuara në fund të procesit të verifikimit të veprimeve të kryera përzgjedhur per t u audituar. Në kryerjen e një auditimi financiar, objektivi i audituesit është që të sigurohet që deklarimet financiare janë korrekte dhe të kompletuara për qëllimet e atyre që i përdorin. Për këtë, audituesi kërkon të sigurohet që deklarimet financiare nuk përmbajnë ndonjë pohim të gabuar material. Gabimet apo parregullsitë në deklarimet financiare mund të konsiderohen materiale (p.sh. të rëndësishme), kur përdoruesit e këtyre deklarimeve mund të ndikohen prej tyre. Materialiteti mund të përkufizohet në tre mënyra, dhe konkretisht: IV.1.1 Materialiteti sipas vlerës, shprehet në njësi monetare; IV.1.2 Materialiteti sipas natyrës, bëhet domethënës nga natyra e tij; IV.1.3 Materialiteti sipas konteksit, ndonëse i parëndësishëm si vlerë dhe në natyrë, shkakton shmangie nga përcaktimet e kontabilitetit. IV.1.1 Materialiteti sipas vlerës; për këtë audituesi duhet të përcaktojë nivelin më të lartë të gabimeve që i konsideron të pranueshme, duke i shqyrtuar veç e veç ose bashkë me gabime të tjera. Ky nivel, nuk ndikon në mënyrë domethënëse në gjëndjen financiare, ndaj nuk ndikon as në vendimet e përdoruesit në situata të tilla. Shembull 1: Materialiteti përcaktohet në të ardhurat ose shpenzimet. Në rastin e auditimit të një programi qeveritar me nje buxhet që arrin 200 milionë lekë, materialiteti përcaktohet si nivel lekësh që duhet të tregojë nivelin e gabimeve në pasqyrat e llogarisë, dhe që nuk ndikon mbi vendimet e përdoruesve të gjëndjeve financiare. Shembull 2: Në buxhetin e miratuar të të ardhurave dhe shpenzimeve të një subjekti shtetëror, është përcaktuar objektivi për rezultatin financiar në fund të vitit, 5 milionë lekë fitim. Gjatë vitit konstatohet që stafi ekzekutiv i subjektit mund të manipulojë të dhenat për arritjen e këtij objektivi. Në këtë rast, përfitimi përfaqëson bazën për përcaktimin e materialitetit. IV.1.2 Materialiteti sipas natyrës; audituesi për të përcaktuar nëse një element është material nga natyra duhet të marrë në konsideratë: - Krahasimin e transaksioneve të kryera nga subjekti i audituar; janë kryer apo jo sipas rregullave; - Volumin e qarkullimit të subjektit, asetet e përgjithshme të tij, të ardhurat bruto, shpenzimet, fitimi vjetor, faktorë të tjerë që lidhen me të. Shembull: Qeveria në mënyrë periodike i kërkon Bankës së Shqipërisë llogaritë e saj, në mënyrë që të kontrollojë nivelin ekzakt të rezervave të parasë. Çdo gabim në nivelin e raportuar të rezervave të parasë do të përfaqësojë një gabim material. IV.1.3 Materialiteti sipas konteksit; një element mund të jetë material nga konteksi për shkak të efekteve të tij në disa zëra të llogarisë, si: - Kthimi i fitimit në humbje ose anasjelltas; - Ndryshimi i tendencave të zërave të ndryshëm të llogarisë; - Rritja artificiale e humbjeve mbi kufijtë e përcaktuar. Shembull: Subjekti A nga 5 milionë lekë fitim të planifikuar në fund të vitit, me rezultatin financiar paraqiti po shumën 5 milionë lekë. Nga auditimi rezultoi se, ky rezultat 11

kishte ardhur si rrjedhojë e llogaritjes së të ardhurave të mbledhura, përfshirë 2 milionë lekë pas vitit financiar raportues. Me bërjen e llogaritjeve ekzakte, duke mënjanuar efektin e shumës së mësipërme, fitimi i subjektit bie nën nivelin e planifikuar. Efekti i një gabimi të tillë duke modifikuar të ardhurat, konsiderohet material nga konteksti. IV.2 Përcaktimi i pragut të materialitetit - Materialiteti si një nivel i gabimeve të pranuara, shpreh nivelin maksimal të gabimeve të pranuara, me qëllim që të vendoset nëse llogaritë janë të sakta apo jo. Ky nivel maksimal, është njohur si niveli i materialitetit ose si pragu i materialitetit. Materialiteti është një koncept i arsyetimit profesional që varet shumë nga përdorimi i gjëndjes financiare, shkalla e interesit publik, si dhe kërkesat e parashikuara nga dispozitat ligjore në fuqi. Niveli i materialitetit për kontrollin e deklarimeve financiare, mund të vendoset ose direkt duke fiksuar një shumë monetare, ose indirekt duke përdorur një përqindje për të llogaritur një shumë të tillë. Sipas praktikave ndërkombëtare, niveli i materialitetit për shpenzimet llogaritet 0,5-2%, ndersa per fitimin 5-10% etj. Veç këtyre, tregues bazë mund të jenë të ardhurat totale, në raste të tjera pasuritë totale ose huate totale, dhe në secilin rast mund të caktohet një përqindje e ndryshme. Gjykata Evropiane e Auditimit (ECA) për auditimin e fondeve të BE-së, nivelin e materialitetit përgjithësisht e vendos 1%. Shëmbull: Subjekti B për vitin financiar X, shpenzimet totale i ka përcaktuar 100 milionë lekë; nëse niveli i materialitetit është vendosur 1% do të thotë që niveli maksimal i tolerueshëm i gabimeve të pranuara është 1 milionë lekë (100 x 1%). Nëse niveli i gabimeve të konstatuara nga audituesi tejkalon 1 milionë lekë, kjo do të thotë që llogaritë nuk janë paraqitur me saktësi. Pra, nëse llogaritja e gabimit të përgjithshëm tejkalon nivelin e materialitetit, audituesi duhet që të rivlerësojë të gjithë evidencën e tij, duke përfshirë kufijtë e mundshëm të gabimit në procedurat e vlerësimit. Në përgjithësi, nëse: Niveli i materialitetit është më i ulët se niveli i gabimeve, llogaritë s pranohen; Niveli i materialitetit është më i lartë se niveli i gabimeve, llogaritë pranohen; Niveli i materialitetit është shumë afer nivelit të gabimeve të gjetura, duhet të rritet sasia e dokumentacionit që duhet audituar. Nëse ekzistojnë situata të veçanta, materialiteti mund të vendoset në nivel të ndryshëm nga i lartpërmenduri, gjë që justifikohet me situatën e paraqitur. Pasi vendoset pragu i materialitetit, ai duhet të mbahet nën shqyrtim. Një ndryshim i ndjeshmërisë politike, ose i vlerës së përgjithshme të deklaratave financiare ndryshon shumë nga ajo çka supozohet kur përcaktohet materialiteti, ç ka mund të bëjë të domosdoshme rishikimin e pragut të materialitetit. IV.3 Përdorimi i pragut të materialitetit Në fazën e planifikimit, pragu i materialitetit ndihmon për të përcaktuar nivelin e nevojshëm të testimit, për të siguruar një evidencë të mjaftueshme auditimi. Kur puna e auditimit në terren ka përfunduar, atëherë ajo përdoret për të vlerësuar rëndësinë e gabimeve dhe parregullsive të gjetura nga kontrolli dhe ndihmon për të përcaktuar nëse audituesi shpreh ose jo rezerva rreth deklaratave financiare. 12

Ndërsa, gjykimet e audituesit përfshihen, si në vendosjen e materialitetit në fazën e planifikimit, ashtu dhe në vlerësimin e rezultateve te auditimit, këto të dyja janë themelore për zhvillimin e auditimit. Vendosja e një niveli zyrtar materialiteti është shumë e përshtatshme kur auditojmë deklaratat financiare. Sidoqoftë, edhe kur auditojmë sisteme dhe zona specifike financiare, audituesit duhet të paraqesin një ide të qartë të kritereve që ata do të përdorin kur gjykojnë nëse këto funksionojnë me efektivitet apo jo. Një shembull se si llogaritet pragu i materialitetit jepet praktikisht më poshtë: IV.3.a Llogaritja e materialitetit për një auditim financiar Për të llogaritur materialitetin sipas vlerës, audituesi duhet të përcaktojë bazen e materialitetit që është më e përshtatshme për subjektin e auditimit, të zbatojë përqindjen e duhur, duke patur parasysh ndjeshmërinë e deklaratave financiare dhe më pas të llogarisë nivelin e materialitetit. Përqindjet që do të aplikohen nga audituesit për llogaritjen e materialitetit janë kufijtë e mëposhtëm: Baza e Materialitetit Shpenzimet bruto/xhiro Asetet bruto Përfitimi apo Teprica NDJESHMËRIA NË RËNIE--------------------------- --- Përqindjet që përdoren: 0,5% 1,0% 2% 5% 10 % Kufiri që përdoret Kufiri që përdoret Kufiri që përdoret Ndjeshmëria Përqindja e zbatuar për bazën e materialitetit rritet, kur ndjeshmëria e llogarive që kontrollohen ulet, ndërsa ndjeshmëria e një llogarie rritet me shtimin e vëmendjes politike ose mediatike që ajo tërheq dhe se sa përdoret ajo nga menaxherët ose politikanët për marrjen e vendimeve financiare ose për biznesin. Shumica e llogarive klasifikohen si të pandjeshme, veç nëse ka arsye specifike që sugjerojnë ndryshe. Për llogaritë e pandjeshme përdoret përqindja më e lartë e dhënë brenda kufijve, për pasojë kontrolli do të ndërmarrë një shkallë tolerance më të lartë. Baza e Materialitetit Kjo normalisht është shifra dominuese në deklaratat financiare të subjektit të audituar, që reflekton më shumë aktivitetin financiar të tij. Për shumicën e subjekteve të sektorit publik ky do të ishte shpenzimi bruto, megjithëse edhe asetet bruto mund të jenë bazë e përshtatshme. Rrallëherë teprica ose fitimi konsiderohet si bazë e përshtatshme për sektorin publik. Llogaritja e Materialitetit Audituesit, pasi e kanë vendosur ndjeshmërinë e një llogarie, duhet të llogaritin materialitetin, duke u mbështetur mbi të gjitha bazat e nevojshme që lidhen me të, në mënyrë që të sigurojnë një kufi materialiteti. Duhet zgjedhur niveli i materialitetit brenda këtij kufiri, madje të jetë i përshtatshëm, si për llogarinë e shpenzimeve ashtu dhe për bilancin. Në rastet, kur ekziston një diferencë e madhe në vlerë ndërmjet shpenzimeve bruto të subjektit dhe bilancit të tij, një materialitet i vetëm mundet të mos jetë i përshtatshëm. Në këto raste, është e pranueshme që niveli i materialitetit për të dhënat e shpenzimeve të llogaritet veç nga ai i bilancit financiar. Shembull: - Shpenzimet Bruto 1 000 000 Lekë - Asetet Bruto 75 000 Lekë 13

Llogaritja e materialitetit sipas vlerës: - Bazat e disponueshme të materialitetit janë shpenzimet bruto dhe asetet bruto, si dhe llogaritë që janë vlerësuar si të pandjeshme. Më konkretisht: a) Kufiri i materialitetit është: - 1% e shpenzimeve bruto = 10 000 Lekë - 2% e aseteve bruto = 1 500 Lekë b) Duke parë kufirin e llogaritur, materialiteti prej 10 000 Lekë duket i lartë ne krahasim me bilancin, duke përbërë 13% të vlerës së bilancit (haptazi nuk do ta toleronim një gabim le të themi prej 10% në bilanc). Nga ana tjetër vendosja e materialitetit në nivelin 1 500 lekë do të sillte si pasojë një kontroll të tepruar (në shkallë më të lartë se sa duhet) të llogarive së shpenzimeve. Në këtë rast, audituesi mund të përshtatë një materialitet të përbashkët le të themi 5 000 Lekë për të gjithë llogarinë. Ky shembull tregon se, llogaritja e materialitetit nuk është vetëm një çështje e zbatimit të formulës. Pasi përcaktohet kufiri, audituesi duhet të perdorë gjykimin e tij, për të vendosur nëse shifra brënda kufirit është e përshtatshme për të gjitha pjesët e deklaratave financiare që kontrollohen. Kapitulli i V-të Vlerësimi i Riskut të Auditimit Meqenëse është praktikisht e pamundur të riregjistrosh të gjitha transaksionet që përmban kontabiliteti i nje subjekti, audituesi duhet të pranojë disa nivele të riskut. Si një çështje e rëndësishme e politikës së tij, është detyrë e KLSHsë të vendosë në çfarë niveli duhet të jetë risku i auditimit. Audituesi duhet të mbledhë informacionin rreth entit të kontrolluar dhe organizimit të tij për të vlerësuar riskun dhe përcaktuar materialitetin. (Fragment nga paragrafi 134 i Standardeve të Fushës të INTOSAI-t) Ky proces kryhet në fazat e para të procesit të planifikimit të auditimit, pasi të jenë mbledhur të gjithë informacionet përkatëse që lidhen me veprimtarinë e subjektit dhe sistemin e kontrollit të brëndshëm të tij. Vleresimi i riskut, do të thotë të identifikohen faktorët të cilët çojnë në rritjen e riskut të deklaratës së gabuar ose parregullsisë dhe të auditimeve që zbusin këto risqe. Për këtë, merren në konsideratë; Risqet e subjektit; Risqet e zonës së llogarisë; Zbutja e kontrolleve. V.1 Risku i Auditimit (RA), përfaqëson riskun që audituesi përcakton mbi bazën e gjykimit, kur situacionet financiare përmbajnë informacion materialisht të gabuar. Niveli i sigurisë përfaqëson sigurinë e krijuar nga zbatimi i procedurave të auditimit, në sensin që gabimet e gjetura në situacionet financiare, të mos jenë më të larta se niveli i materialitetit. Një auditues duhet të jetë i sigurtë që rezultatet dhe përfundimet e nxjerra prej tij në fund të auditimit janë të sakta. Duhet të pranohet nje nivel i pranueshëm i Riskut të Auditimit, që ekziston kur kryhet auditimi, nivel deri në të cilin audituesi dëshiron të pranojë gabimet në situacionet financiare në fund të auditimit. Meqënëse, është e pamundur praktikisht të auditosh të gjitha transaksionet që përmban kontabiliteti i një subjekti, audituesi duhet të pranojë disa nivele të riskut. Është detyrë e KLSH-së të vendosë çfarë niveli duhet të jetë risku. 14

Ndonëse, shumë Institucione të auditimit pranojnë dhe zbatojnë një siguri të vetme auditimi në 95%, dhe në kushte të tilla, niveli më i larte i riskut të auditimit shkon nën 5%, edhe KLSH e pranon këtë nivel. Pra, KLSH ka përcaktuar Riskun e Auditimit (RA) deri 5%. Nëse, audituesi kërkon nje risk të ulët kontrolli, kjo do të thotë që ai do të jetë i sigurtë që situacionet financiare nuk përmbajnë gabime materiale. Duke supozuar që risku eshte zero (pra s ka risk), siguria e auditimit do të jetë 100% (situacionet financiare janë 100% të sakta). Në këtë rast do të kemi: Risk kontrolli + Nivel sigurie = 100% Risku i auditimit përbëhet nga tre përbërës kryesorë dhe përkatësisht: V.1.1 Risku i Brendshëm (RB); V.1.2 Risku i Kontrollit të Brëndshëm (RKB); dhe V.1.3 Risku i Zbulimit (RZ). V.1.1 Risku i Brendshëm, përfaqëson një formë sasiore të lidhjes së Riskut të Auditimit (RA), Riskut të Brendshëm (RB), Riskut të Kontrollit të Brendshëm (RKB) dhe Riskut të Zbulimit (RZ), përkatësisht: RA = RB x RKB x RZ Risku i Brendshëm ose risku i biznesit, përfaqëson predispozitën në bilancin e llogarive ose të një kategorie transaksionesh, për informacion të gabuar, që mundet të jetë material, duke treguar se nuk janë kryer kontrollet e brëndshme përkatëse. Në përgjithësi, në përpunimin e planit të auditimit, audituesi vlerëson riskun e brëndshëm, i cili është masa me të cilën audituesi vlerëson mundësinë e gabimeve në bilancet financiare, ku si pasojë e dobësive ekziston risku që subjekti ose më mirë drejtuesi i tij të japë situacione të gabuara, që veçmas ose së bashku mund të çojnë në bilance financiare false. Këto situacione të gabuara, mund të jenë me ose pa qëllim. V.1.1.a Faktorët kryesore që duhen marrë parasysh kur vlerësohet risku i brëndshëm. Audituesi duhet të ketë parasysh faktorët e mëposhtëm: Natyra e aktivitetit të subjektit; Rezultatet e auditimeve të mëparshme; Transaksionet jo të zakonshme dhe ato komplekse, rregjistrimi i tyre; Gjëndja e aseteve, sidomos ato të predispozuara për falimentim; Sistemi i përpunimit të të dhënave; Drejtimi i subjektit, ndryshimet në drejtim dhe reputacioni; Sondazhet e kryer; etj. V.1.1.b Vlerësimi i Riskut të Brendshëm. Risku i Brendshëm paraqitet në dy nivele: Risku Normal, është i pranishëm atje ku transaksionet kryhen sistematikisht dhe ku mjedisi i menaxhimit dhe kontrollit është i mirë dhe ku natyra e vetë transaksioneve nuk çon në një risk në rritje të gabimit. Risku i Lartë, është i pranishëm në çdo zonë llogarie ose sistemi financiar, ku karakteristikat e mësipërme nuk zbatohen. Në rast të një risku të lartë, përdorim gjithë garancinë që na nevojitet nga testimet e pavarura dhe ato të auditimeve. 15

Për të vleresuar Riskun e Brendshëm audituesit duhet të bëjnë një analizë të strukturës me të cilën vepron subjekti i auditimit dhe karakteristikat e operacioneve, duke intervistuar stafin ekzistues të subjektit, për të parë nivelin e njohurive të tyre dhe përftuar nga raportimet për gjëndjen. Faktorët e sipërcituar, mund të ndikojne tek disa apo tek të gjitha tipet e llogarive, ndërsa faktorë të tjerë, si transaksionet jo të zakonshme dhe komplekse mund të ndikojnë vetëm në disa tipe specifike llogarish. Për çdo subjekt apo tip llogarie, vendimi për të vlerësuar Riskun e Brendshëm përkatës varet përgjithësisht nga formimii dhe arsyetimi profesional i audituesit. Shumë auditues, përcaktojnë një Risk të Brendshëm 50% dhe në situatat më të mira edhe 100%. Risku i Brendshëm mund të shprehet ose me terma sasiore si numër aksionesh, ose me terma josasiore p.sh. i lartë, i mesëm dhe i ulët. Risku i Brendshëm mund të ndryshojë nga të shprehurit me terma josasiore, në të shprehurit me terma sasiore, duke përdorur tabelën si vijon: Risku i Brendshëm I Lartë I Mesëm I Ulët 60% 50% 40% V.1.2 Risku i Kontrollit të Brendshëm Përfaqëson riskun që një shifër e gabuar mund të shfaqet në të dhënat e një llogarie të subjektit ose në një kategori transaksionesh, i cili mund të jetë i vetëm apo së bashku me informacione të tjera të gabuara në të dhëna të tjera të llogarive ose në një kategori tjetër transaksionesh, dhe nuk mund të parandalohet, zbulohet dhe korigjohet në kohën e duhur nga dega e llogarisë dhe kontrolli i brendshëm i subjektit. Pra, risku i auditimit te brendshëm është risku që gabimet në situacionet financiare mund të mos zbulohen ose të korrigjohen nga sistemi i kontrollit të brendshëm. Duhet patur parasysh se, kur kontrollet e brendshme janë funksionale dhe korrekte, auditorët mund të mbështetet tek ato. Në të kundërt, nëse kontrollet e brendshme janë të pakta në numër dhe me cilësi të dobët, audituesit nuk duhet të mbështeten tek ato. Mungesa e efektivitetit të kontrollit të brendshëm çon në rritjen e riskut të kontrollit dhe bën që audituesit të mos mbështeten në këtë sistem. V.1.2.a Vlerësimi i riskut të kontrollit të brendshëm Audituesi përcakton riskun e kontrollit të brendshëm me anë të vlerësimit të sistemit të kontrollit të brendshëm të subjektit të auditimit, duke përcaktuar eficiencën e veprimtarisë së audituesve të brendshëm. Ky vlerësim bëhet në fazën e planifikimit mbi bazen e informacioneve të mbledhura dhe konfirmohet më pas gjatë ushtrimit të auditimit. Për këtë, audituesit e jashtëm duhet të kenë njohuri të thella për strukturën dhe funksionimin e kontrollit të brendshëm; dhe nëse dëshiron të mbështetet në këtë sistem, duhet ta testojë dhe kontrollojë vetë rezultatet dhe eficiencën e këtij kontrolli. Normalisht, audituesi i jashtem duhet ta testojë sistemin e kontrollit të brendshëm, duhet të vlerësojë funksionimin e tij gjate vitit dhe një ndër metodat më të përdorshme është ajo e pyetsorit. Nëse audituesi i jashtëm e konsideron të panevojshem dhe vendos të mos mbështetet në sistemin e kontrollit të brendshëm, atëhere risku i kontrollit duhet të vlerësohet i një niveli të lartë. Për ndryshimet nga terma sasiore në terma josasiore, do të perdoret tabela e mëposhtme: I Lartë I Mesëm I Ulët 16

Risku i Brendshëm 80% 50% 20% V.1.3 Risku i Zbulimit Ky risk përfaqëson riskun që një procedurë e përdorur nga audituesi mund të mos zbulojë një informacion të gabuar që ekziston në të dhënat e një llogarie ose kategorie transaksionesh, që mund të jetë i vetëm apo së bashku me informacione të tjera të gabuara në të dhëna të tjera të llogarive ose në një kategori tjetër transaksionesh. Pra, përkufizohet si risku që, një auditor mund të mos zbulojë ato gabime materiale që kanë mbetur të pazbuluara nga sistemi i kontrollit të brendshëm. Risku i Zbulimit përcaktohet pas përcaktimit të dy përbërësve të Riskut te Auditimit, si: - Risku i Brendshëm dhe Risku i Kontrollit të Brendshem. Në përcaktimin e Riskut të Zbulimit, audituesi duhet të shqyrtojë mundesinë që po kryhet një gabim, siç është moszbatimi i një procedure kontrolli ose mosinterpretimi e një prej evidencave të siguruara. Aspekte të tilla të riskut mund të pakësohen me anë të një planifikimi të saktë, një vëzhgimi të kujdesshëm, apo edhe me anë të vëzhgimit të standardeve të kontrollit të cilësisë. Niveli i planifikuar i Riskut te Zbulimit mund të rishikohet (kur është e nevojshme) pasi të sigurohen evidencat e auditimit. Modeli i Riskut te Auditimit shprehet me ekuacionin: Risku i Auditimit = Risku i Brendshëm x Risku i Kontrollit të Brendshëm x Risku i Zbulimit ose RA = RB x RKB x RZ V.1.3.a Përllogaritja e Riskut të Auditimit Supozojmë se një auditor e ka planifikuar Riskun e Auditimit për të dhënat e një llogarie të ardhurash në një nivel prej 0.05; Riskun e Brendshëm në nivelin 0.8 dhe Riskun e Kontrollit të Brendshëm 0.6. Në këtë rast, niveli i Riskut të Zbulimit duhet te llogaritet si vijon: RZ = RA = 0.05 = 0.104 ose 10.4% RB X RKB 0.8 x 0.6 Pra, niveli i zbulimit për llogarinë e të ardhurave është 10.4%. Audituesi duhet të autorizohet që të pakesojë nivelin e Riskut të Zbulimit, nëse siguron dokumentacion kontrolli të mjaftueshëm shtesë. Shembull: Mbi bazën e një vlerësimi fillestar të Riskut të Brendshëm, audituesi gjykon për një vlerë prej 20%, në pajtim me udhëzuesin e nxjerrë nga insatirtucioni i kontrollit. Gjithashtu, polítika e institucionit është të pranojë një maksimum të Riskut të Auditimit prej 1%, dhe një vlerë prej 40% të Riskut të Kontrollit të Brendshëm. Mbi këtë bazë audituesi llogarit sigurinë ose nivelin e besimit, si më poshtë: RA = 1% = 0.01 RB = 20% = 0.2 RKB = 40% = 0.4 RZ = 0.01 : (0.2 x 0.4) = 0.125 ose 12.5% (Risku i zbulimit) Meqënëse siguria është e kundërta e Riskut të Zbulimit, kjo siguri e kërkuar nga testimi është: 1.0 0.125 = 0.875 = 87.5% Audituesit duhet të përdorin arsyetimin e tyre në subjektin e kontrolluar dhe operacionet e tij për të identifikuar riskun specifik, duke patur parasysh faktorët që lidhen me të dyja, si me nivelin e subjektit dhe të zonave specifike të llogarisë dhe 17

objektivat e auditimit. Ndaj, duhen bërë dallime ndërmjet: Risqeve të Subjektit dhe Risqeve të Zonës së Llogarisë. Risku i Subjektit - Faktorët që duhen marrë në konsideratë janë: Mjedisi i kontrollit në përgjithësi;sidomos angazhimi i drejtuesit në kontrollin e brendshëm financiar; Presionet e jashtme mbi subjektin. Aty ku subjekti është nën një presion të jashtëm nga qeveria ose klientët për të arritur rezultate të veçanta, risku në përgjithësi do të jetë më i lartë se në ato subjekte ku interesi i jashtëm është i vogël. Eksperienca dhe kompetenca e stafit. Risku është normalisht i ulët aty ky stafi është me eksperience dhe i trajnuar siç duhet. Qarkullimi i shpeshtë i stafit, mungesa e angazhimit për trajnim dhe mbikëqyrja e dobët do te rrisë riskun. Besueshmeria e sistemeve financiare. Transaksionet e kryera sistematikisht nga sisteme të provuara dhe të testuara normalisht do të jenë me risk te ulët. Sistemet e reja ose ato që kërkojnë një nivel të konsiderueshëm të ndërhyrjes së punës me dorë ose të sistemeve që janë shtuar ose zgjeruar, tentojnë në një farë mënyre ta rrisin riskun. Qëndrueshmeria e organizimit. Organizimet e qëndrueshme, ndryshimet e mëdha në drejtim të shtimit ose heqjes së funksioneve dhe shkaqe të tjera tentojnë të rrisin riskun. Gjykimi për nivelin e riskut të entit duhet të dokumentohet zyrtarisht që në fazën e planifikimit. Gjithashtu, duhet të regjistrohet natyra e risqeve dhe arsyet pse e vleresojmë riskun ne këtë apo atë nivel. Më pas, duhet të regjistrohen hapat që drejtuesit kanë marrë në adresë të riskut, duke patur ndër mend që dhe risku i konsiderueshëm duhet të jetë gjithashtu një risk i menaxhimit të biznesit. Në formular, duhet te dokumentohet edhe risku që ka mbetur për audituesin. Formulari për regjistrimin e vlerësimit të audituesit për Riskun e Subjektit paraqitet: Emri i Departamentit të audituar: Viti i llogarisë: Risqe specifike për deklarata të gabuara materiale Reagimi i Drejtuesit Risku i Mbetur Zona(t) e ndikuar(a) Referenca Risqet e Zonës së Llogarisë. Për këtë, duhet të ndërmarret një shqyrtim më i hollësishëm për çdo zonë llogarie, për të identifikuar risqet specifike për ato transaksione rrjedhëse ose bilancesh që e përmbajnë brënda atë. Faktorët të cilët mund të jenë treguesit e riskut të lartë në nivelin e zonës së llogarive janë: Transaksionet e trajtuara sipas rregulloreve komplekse. Sa më komplekse të jenë rregulloret, aq më i madh është risku i gabimit. Pagesat e bëra në bazë të pretendimeve të deklarimeve. Transaksionet gjatë një biznesi jo normal. Transaksione të tilla sipas përcaktimit janë të pakta në numër, por mundet të kenë vlera të medha dhe si pasojë kanë shpesh një efekt material. Ato rrisin riskun sepse kryhen mbi një bazë përjashtimi, herë pas here nga një staf i pa mësuar me natyren e tyre. Rregullimet ne fund të vitit;ku përfshinin karakteristika ose transaksione gjatë ecurisë së një biznesi jo normal dhe si pasoje do të rrisnin riskun në përgjithësi. 18