Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime

Education Sector United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Shqipëria Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Prill 2017

Shqipëria Analizë e politikës arsimore Çështje dhe rekomandime UNESCO Seksioni i Politikës Arsimore Prill 2017

Analiza e politikës arsimore në Shqipëri u hartua nga Organizata e Kombeve të Bashkuara për Arsimin, Shkencën dhe Kulturën (UNESCO) në bashkëpunim me Institutin e Zhvillimit të Arsimit (IZHA) në Shqipëri. Sektori i Politikës Arsimore (ED/PLS/EDP) Departamenti i Sistemeve të Politikave të të Nxënit Gjatë Gjithë Jetës Sektori i Arsimit UNESCO 7, Place de Fontenoy F-75352 Paris 07 SP Faqosja nga Anna Mortreux Printuar në Paris Idetë dhe opinionet e shprehura në dokument janë të autorëve. Ato nuk janë domosdoshmërisht të UNESCO-s dhe nuk përfshijnë organizatën. ED-2017/WS/23

Lista e shkurtimeve ACCE ANE/AKP CBR CPD/ZHPV DAC ECD EFA/APGJ EPNSL EPR/APA EU/BE GDP GPA GPI ICT/TIK IED/IZHA ILO ITE/FFM MDG MES/MAS MoES/MASH MSHIAP/MSHIAP NGO/OJQ NREN OECD PISA PUEDS/SZHAPU PUE/APU RED/DAR SIE/ISHA UIS UN/KB UNDP UNESCO UNICEF VET WB/BB Koalicioni Shqiptar për Arsimin e Fëmijëve Agency for National Exams/ Agjencia Kombëtare e Provimeve Country Background Report/Raporti mbi Informacionin Paraprak të Vendit Continuing Professional Development/Zhvillimi i Vazhduar Profesional Development Assistance Committee/ Komiteti i Mbështetjes për Zhvillim Early Childhood Development/ Zhvillimi në Fëmijërinë e Hershme Education for All/ Arsimi për të Gjithë European Policy Network on School Leadership/ Rrjeti Evropian i Politikave mbi Drejtimin e Shkollës Education Policy Review/Analiza e Politikës Arsimore European Union/Bashkimi Evropian Gross Domestic Product/Prodhimi Bruto në Vend Grade Point Average/Nota Mesatare Gender Parity Index/Indeksi i Barazisë Gjinore Information and Communication Technology/Teknologjia e Informacionit dhe e Komunikimit Institute of Educational Development/Instituti i Zhvillimit të Arsimit International Labour Organization/Organizata Ndërkombëtare e Punës Initial Teacher Education/Formimi Fillestar i Mësuesve Millennium Development Goals/ Qëllimet e Mijëvjeçarit për Zhvillim Ministry of Education and Sport/Ministria e Arsimit dhe e Sportit Ministry of Education and Science/ Ministria e Arsimit dhe e Shkencës Ministry of State for Innovation and Public Administration/Ministria e Shtetit për Inovacionin dhe Administratën Publike Non-Governmental Organisation/Organizata Jo Qeveritare National Research and Education Network/ Rrjeti Kombëtar i Kërkimit dhe i Arsimit Organisation for Economic Co-operation and Development/ Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik Programme for International Students Assessment/ Programi i Vlerësimit Ndërkombëtar për Nxënësit Pre-University Education Development Strategy/Strategjia për Zhvillimin e Arsimit Parauniversitar Pre University Education/ Arsimi Parauniversitar Regional Education Directorate/Drejtoria Arsimore Rajonale State Inspectorate of Education/Inspektoriati Shtetëror i Arsimit UNESCO Institute of Statistics/Instituti i Statistikave të UNESCO-s United Nations/Kombet e Bashkuara United Nations Development Programme/Programi i Zhvillimit i Kombeve të Bashkuara United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization/Organizata për Kulturë, Shkencë dhe Arsim e Kombeve të Bashkuara United Nations Children s Fund/ Fondi për Fëmijë i Kombeve të Bashkuara Vocational Education and Training/ Trajnimi dhe Arsimi Profesional World Bank/Banka Botërore 3

Falënderime Raporti i shkurtuar i analizës së politikës arsimore (APA) është rezultat i përpjekjeve të përbashkëta të Institutit të Zhvillimit të Arsimit, të Ministrisë së Arsimit dhe të Sportit të Shqipërisë, të specialistëve të UNESCO-s dhe i një numri ekspertësh ndërkombëtarë të pavarur. Nisur nga Francesc Pedro, Shefi i Seksionit të Politikës Arsimore (UNESCO HQ), APA u udhëhoq nga Keith Holmes, Tuuli Kurki dhe Francesc Masdeu, të cilët mbikqyrën dhe koordinuan punën e grupit të ekspertëve ndërkombëtarë. Meg Gardinier ishte konsulenti udhëheqës ndërkombëtar. UNESCO do të dëshironte t u shprehte vlerësimin më të madh anëtarëve të mëposhtëm të grupit të punës, të cilët ishin shumë të dobishëm në hartimin e raportit të APA-s: Ruth Baumann, Meg Gardinier, Kirsty Henderson, Keith Holmes, Igor Kitaev, Tuuli Kurki, Massimo Loi, Francesc Masdeu, Arsen Mkrtchyan dhe Morten Søby. Grupi i punës dëshiron të falënderojë të nderuarën ministren Lindita Nikolla, Ministre e Arsimit dhe e Sportit, shefin e kabinetit, delegacionin e përhershëm të Shqipërisë në UNESCO dhe sekretarin e përgjithshëm të Komisionit Kombëtar Shqiptar për UNESCO-n, si dhe Zyrën e UNESCO-s në Venecia për angazhimin e tyre në procesin e analizës dhe të përgatitjes së aktivitetit për prezantimin e dokumentit në Tiranë në 12 prill 2017. Grupi i punës sëapa-s përshëndet kontributin e Gerti Janaqit, drejtor i Institutit të Zhvillimit të Arsimit (IZHA) dhe stafit të tij, veçanërisht Astrit Dautit, Irida Sinës, Dorina Raptit, Ludmilla Stefanit dhe Erida Kolecit. Raporti kombëtar, i përgatitur nga IZHA, ishte një burim i vlefshëm. Së fundi, grupi i punës dëshiron të falënderojë të gjithë nxënësit, mësuesit, drejtuesit, prindërit dhe të gjitha palët e interesuara në Shqipëri, të cilët morën pjesë në intervista dhe në diskutime në Tiranë dhe në Korçë. Gjithashtu, falënderon edhe pjesëmarrësit e takimit teknik që u organizua më 1 mars 2017, në Tiranë. Seksioni i Politikave Arsimore UNESCO Paris Prill 2017 4 Analizë e politikës arsimore Çështje dhe rekomandime Shqipëria

Analizë e politikës arsimore Çështje dhe rekomandime Hyrje Analiza e politikës arsimore nisi në vitin 2015 në Republikën e Shqipërisë, duke pasur si qëllim të mbështesë vizionin e vendit për reformën arsimore dhe aspiratat e tij kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare. Marrëdhëniet e qëndrueshme të Shqipërisë me UNESCO-n, si një partner kyç ndërkombëtar për zhvillim, përbëjnë një rast ideal për bashkëpunim teknik për APA-n. Duke u mbështetur në ekspertizën e UNESCO-s, raporti i analizës së politikës arsimore (APA) jep një analizë të bazuar në fakte për harmonizimin e përpjekjeve të vazhdueshme për reformat kombëtare dhe në angazhimin e Shqipërisë për arritjen e synimeve për Zhvillimin e Qëndrueshëm (SZHQ/SDG), veçanërisht në fushën e arsimit. Duke synuar arsim të barabartë, gjithëpërfshirës dhe cilësor, si dhe duke përkrahur mundësitë për të mësuarin gjatë gjithë jetës për të gjithë, Shqipëria po hap rrugën për reforma afatgjata drejt integrimit në BE dhe do të rradhitet me SDG4-Education 2030. Fushat kyçe të politikës APA siguron një prespektivë të gjerë dhe analizë të thellë të tri fushave kyçe të politikës në këtë sektor: (1) reforma dhe zhvillimi i kurrikulave; (2) teknologjia e informacionit dhe e komunikimit (TIK) në arsim; (3) politikat për mësuesit dhe drejtimin e shkollave. Këto tri fusha u identifikuan nga qeveria shqiptare dhe UNESCO si fusha, në të cilat reformat strategjike do të jepnin impaktin maksimal drejt arritjes së qëllimeve të politikës që përfshijnë harmonizimin me standardet evropiane të kurrikulave me bazë kompetencat dhe me programin ndërkombëtar për arsimin. Në përputhje me APA të tjera, ky dokument kërkon të identifikojë çështje që lidhen me politikat, të bëjë një analizë të thellë dhe të japë rekomandime të bazuara në fakte në secilën fushë të kësaj politike. Këto rekomandime synojnë të jenë një kontribut për dialogun mbi politikat arsimore për të mbështetur vendin në arritjen e qëllimeve më të gjera duke përfshirë Strategjinë e Zhvillimit në Arsimin Parauniversitar 2014-2020 (SZHAPU) dhe më tej. Duke u bazuar në faktet dhe analizën e bërë në tri fushat kryesore të politikës, APA identifikon katër çështje që ndërthuren me njëra tjetrën, të cilat janë të një rëndësie strategjike për zhvillimin afatmesëm dhe afatgjatë të sistemit arsimor në Shqipëri. Këto çështje të përbashkëta, të cilat janë të vlefshme si në çdo fushë më vete ashtu edhe tek të tria së bashku (reforma kurrikulare, TIK në arsim dhe politikat për mësuesit dhe drejtuesit e shkollave), janë (A) komunikimi dhe transparenca; (B) paanshmëria dhe 5

përfshirja; (C) institucionet dhe infrastruktura; (D) monitorimi dhe vlerësimi. Përveç forcimit të reformës në këto tri çështje kyçe, trajtimi i çështjeve të përbashkëta do të krijojë harmonizim më të madh të qëllimeve politike të Shqipërisë për integrimin në BE dhe SDG4-Education 2030. Rekomandimet për politikën arsimore, të bëra nga APA, përbëjnë një bazë nëpërmjet sëcilës identifikohen fushat e mundshme për bashkëpunim në të ardhmen midis qeverisë shqiptare, palëve të interesuara në vend, rajon dhe botë si edhe partnerëve në rritje, duke përfshirë edhe UNESCO-n, që janë aktivë në fushën e arsimit. Shqipëria dhe SDG Shqipëria është e përqëndruar në zhvillimin dhe drejtimin e politikave dhe praktikave të saj arsimore në përputhje me programet ndërkombëtare, në veçanti European Union s Education Benchmarks for 2020 1 (Standardet Arsimore të Bashkimit Evropian për 2020-ën) dhe SDG4-Education 2030 2 (Synimet për Zhvillimin e Qëndrueshëm- Arsimi 2030). Ndërsa zhvillimi i pjesës më të madhe të standardeve të BE-së është në përputhje me zhvillimin e SDG-së, ekzistojnë disa tipare dalluese të programeve ndërkombëtare për zhvillimin e qëndrueshëm, të cilat meritojnë të merren në konsideratë nga hartuesit dhe planifikuesit e politikës arsimore. Programi 2030 për Zhvillimin e Qëndrueshëm përfshin një paketë prej 17 synimesh (SDGs), të cilat zbatohen në të gjitha ato vende ku nevojitet një mobilizim përpjekjesh për të përfunduar të gjitha reformat që kanë të bëjnë me varfërinë, luftën kundër pabarazisë dhe padrejtësisë, trajtimin e ndryshimeve klimaterike, duke siguruar që asnjë të mos mbetet mbrapa. Programi global për arsimin (SDG4-Education 2030) është njëri nga 17 synimet e SDGs. Programi 2030 u hartua nëpërmjet një procesi të gjerë konsultues, i drejtuar dhe i përvetvsuar nga Shtetetet Anëtare, Shqipëria është e përfshirë. Suksesi i SDG4-Education 2030 do të varet nga përpjekjet e përbashkëta. Tabela e mëposhtme prezanton 7 objektivat globale (4.1 deri tek 4.7) dhe tri mjetet e zbatimit (4a deri tek 4c) të SDG4- Education dhe tregon ndarjen e përgjegjësive midis Ministrisë së Arsimit dhe të Sportit (MAS) dhe Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe Rinisë (MMSR) në Shqipëri. 1 http://ec.europa.eu/education/policy/strategic-framework/index_en.htm 2 http://unesdoc.unesco.org/images/0024/002456/245656e.pdf 3 Informacioni për Ministritë përgjegjëse për secilin qëllim të SDG4-Education 2030 u nxor nga Plani Kombëtar i Veprimit të SDG dhe raporti paraprak për detyrat përmbledhëse, prezantuar nga Dirk Blink dhe Ilir Ciko më 9 Shkurt 2017. 6 Analizë e politikës arsimore Çështje dhe rekomandime Shqipëria

Tabela 1 Ministritë 3 Nr. SDG4-Education 2030 MAS 4.1 Deri në vitin 2030, të sigurohet që të gjithë vajzat dhe djemtë të përfundojnë arsimin fillor dhe 9-vjeçar falas, cilësor dhe të barabartë me rezultate të dobishme të të nxënit. MAS 4.2 Deri në vitin 2030, të sigurohet që të gjithë vajzat dhe djemtë të kenë të drejtën e kujdesit dhe zhvillimit cilësor në vitet e para të fëmijërisë dhe arsimit parashkollor në mënyrë që ata të jenë të përgatitur për arsimin fillor. MAS MMSR 4.3 Deri në vitin 2030, të sigurohet hyrje e barabartë dhe e përballueshme nga ana ekonomike për të gjitha gratë dhe burrat në shkolla cilësore teknike, profesionale dhe të larta duke përfshirë edhe universitetet. MMSR 4.4 Deri në vitin 2030, të rritet në mënyrë të qendrueshme numri i të rinjve dhe i të rriturve, të cilët kanë aftësitë e përshtatshme, duke përfshirë ato teknike dhe profesionale, për punësim, punë të përshtatshme dhe sipërmarrje. MAS 4.5 Deri në vitin 2030, të eliminohen pabarazitë gjinore në arsim dhe të sigurohet hyrje e barabartë në të gjitha nivelet e arsimit dhe trajnimit profesional për njerëzit në nevojë, përfshirë personat me aftësi të kufizuara dhe fëmijët që vinë nga familje në nevojë. MES 4.6 Deri në vitin 2030, të sigurohet që të gjithë të rinjtë dhe një numër i qëndrueshëm i të rriturve, burra dhe gra, të dinë të lexojnë dhe të numërojnë. MAS 4.7 Deri në vitin 2030, të sigurohet që të gjithë nxënësit të kenë dijet dhe aftësitë e duhura për të promovuar nëpërmjet arsimit, zhvillimin e qëndrueshëm duke përfshirë mes të tjerave zhvillimin e një stili jetese të qendrueshme, të drejtat e njeriut, barazinë gjinore, promovimin e një kulture paqeje dhe pa dhunë, qytetarinë globale, vlerësimin e diversitetit kulturor dhe kontributin e kulturës në zhvillimin e qëndrueshëm. MAS 4.a Të ndërtohen dhe të përmirësohen pajisjet në arsim, në përshtatje me moshën, gjininë, si edhe për nxënësit me aftësi të kufizuara duke krijuar një ambient të sigurt, pa dhunë, gjithëpërfshirës për të gjithë që të mësojnë në mënyrë efektive. MAS 4.b Deri në vitin 2020, të zgjerohet në mënyrë të dukshme dhe globale numri i bursave që janë në dispozicion për vendet në zhvillim, veçanërisht vendeve më pak të zhvilluara (shtetet në zhvillim dhe shtetet e Afrikës), për regjistrime në arsimin e lartë, duke përfshirë trajnimet profesionale dhe teknologjinë e informacionit dhe të komunikimit, programet teknike, inxhinierike dhe shkencore në vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim. MAS 4.c Deri në vitin 2030, të rritet në mënyrë të dukshme pajisja me mësues të kualifikuar, përfshirë edhe bashkëpunimin për trajnim mësuesish me vendet në zhvillim, veçanërisht vendet më pak të zhvilluara dhe shtetet e vogla në zhvillim Duke marrë parasysh angazhimin e Shqipërisë për t`u integruar në BE dhe SDG4- Education 2030, analiza e politikës arsimore (APA) ka si qëllim të mbështesë pasqyrimin se si vendi do të lidhë politikat dhe planet arsimore me SDG4-Education 2030 në një afat të gjatë. Për shkak të fokusit të saj në tri fusha kyçe të politikës, të cilat janë reforma kurrikulare, TIK në arsim dhe politikat për mësuesit dhe drejtuesit e shkollës, APA është më shumë e lidhur me ndjekjen e qëllimeve të SDG4: 4.1, 4.5 dhe 4.7 dhe mjetet e zbatimit të 4.a dhe 4.c. 7

Siç ka vënë në dukje edhe zëvendëskryeministri Z.Niko Peleshi në 2015: Programi i qëllimeve për zhvillimin e qëndrueshëm tashmë është pjesë e vizionit për zhvillimin e vendit tonë në 15 vitet e ardhshme. Unë jam i bindur se rruga jonë drejt integrimit në BE dhe arritja e qëllimeve për zhvillimin e qëndrueshëm është drejtimi i duhur për të siguruar mirëqenie për vendin tonë dhe kontribuar për një rajon më të zhvilluar dhe një botë më të mirë4.. Kuadri Arsimor për Veprim 2030 përshkruan se si të zbatohen në praktikë angazhimet e marra në forumin botëror të arsimit, i mbajtur në Incheon, në Republikën e Koresë, në maj 2015, në nivel vendi, rajoni dhe global, gjithashtu si të sigurohen udhëzime për zbatimin e SDG4-Education 2030, për të mundësuar arsim përfshirës dhe cilësor dhe promovuar shanse për të nxënit gjatë gjithë jetës për të gjithë. Qeveria e Shqipërisë, së bashku me palët e interesuara për arsimin, tani po përballen me sfidën e institucionalizimit të mëtejshëm të disa arritjeve dhe të reformave në sektorin e arsimit në Shqipëri. Në veçanti, sipas Strategjisë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI) (2014-2020) dhe Strategjisë për Zhvillim në Arsimin Parauniversitar (SZHAPU) 2014-2020, reformat arsimore, përfshirë modernizimin e kurrikulave, promovimin e parimeve evropiane, përfshirjen sociale, zgjerimin etik-ut në arsim, standardet për mësuesit dhe përmirësimin e arritjeve të nxënësit, janë në krye të listës së prioriteteve në Shqipëri. Raporti i analizës së politikës arsimore (APA) do të shërbejë si një mjet, i cili mund të mbështesë qeverinë shqiptare në realizimin e përparësive të këtyre politikave. Metodologjia e analizës APA u hartua në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit dhe të Sportit (MAS) të Shqipërisë dhe Institutin e Zhvillimit të Arsimit (IZHA) të Shqipërisë. Siç u kërkua edhe nga autoritetet kombëtare, analiza u bë nga perspektiva e një sektori të gjerë dhe si e tillë përfshin aspekte të planifikimit dhe të menaxhimit të sektorit arsimor në Shqipëri. U ra dakord që UNESCO të analizojë dhe të vlerësojë tri fushat kyçe të politikës arsimore në kontekstin e prioriteteve kombëtare të sektorit të arsimit dhe të sigurojë një sërë rekomandimesh të bazuara mbi fakte për të kontribuar në zhvillimin e arsimit në vend. Gjatë hartimit të APA-s, grupi i punës përdori një perspektivë krahasuese dhe ndërkombëtare për të identifikuar arritjet, pikat e forta dhe të dobëta dhe problematikat e sistemit arsimor në Shqipëri, ndërkohë që merr në konsideratë edhe pikëpamjet dhe përvojën e një grupi të gjerë aktorësh të interesuar në arsim. Grupi i punës së këtij dokumenti përdori një shumëllojshmëri të dhënash, sasiore dhe cilësore, të elementeve shumëpalëshe (konteksti i vendit, duke përfshirë demografinë, 4 http://www.al.undp.org/content/albania/en/home/presscenter/articles/2015/09/28/the-sustainabledevelopment-goals-launched-in-albania.html 8 Analizë e politikës arsimore Çështje dhe rekomandime Shqipëria

ekonominë dhe shoqërinë), si edhe të vetë sistemit arsimor. Materiali përfshin një analizë të dokumenteve të politikës, materiale të tjera kombëtare, si edhe të dhëna krahasuese të sistemit arsimor shqiptar me sistemet arsimore në Ballkanin Perëndimor e më tej. Analiza më tej u vërtetua nga intervistat dhe diskutimet me zyrtarë të ministrisë në sektorë të ndryshëm të MAS-it, si edhe nga palë të tjera të interesuara në arsim, në nivele qëndrore, shtetërore, rajonale dhe lokale, përfshi këtu drejtorë shkollash, mësues, mësues të ardhshëm, si edhe nxënës në ciklin fillor, të mesëm të ulët, të mesëm të lartë dhe universitet. Specifikisht, procesi i APA-s përfshin të dhëna nga burimet e mëposhtme: The Country Background Report (CBR) përgatitur nga grupi kombëtar i punës (caktuar nga autoritetet kombëtare) në vitin 2015, në përputhje me udhëzimet e UNESCO-s për analizat e politikës arsimore. CBR jep informacion faktik dhe përshkrues. UNESCO Benchmarking Factsheet jep informacion bazë se si funksionon sistemi arsimor në Shqipëri në krahasim me vendet e tjera. UNESCO Literature Review e përpiluar gjatë viteve 2015-2016 pasqyron punimet e kohëve të fundit mbi politikën arsimore në Shqipëri. Ky dokument ka si qëllim të japë informacion dhe të nxisë më tej diskutimin me palët kombëtare të interesuara në arsim gjatë misioneve të tyre. Series of missions një seri misionesh që përfshijnë (1) mision studimi; (2) dy misione për gjetjen e fakteve (shtator dhe tetor 2015); (3) misioni i nivelit të lartë për koordinimin teknik (dhjetor 2016); (4) takim teknik me palët kryesore të interesuara (1 mars 2017); (5) aktivitet mbi prezantimin dhe shpërndarjen e APA-s (12 prill 2017). Këto misione përfshijnë bashkëpunimin midis grupit kombëtar në IZHA dhe grupit të punës të UNESCO-s. Grupi i punës i UNESCO-s përbëhej nga stafi i zyrave qëndrore të UNESCO-s dhe ekspertë ndërkombëtarë në fushat e politikave arsimore. hh Ky raport jep një vështrim të përgjithshëm të arsimit në Shqipëri, duke përfshirë strukturën e sistemit arsimor, legjislacionin përkatës dhe informon për cilësinë dhe paanshmërinë në arsim. Tri fushat prioritare kombëtare në arsim janë (1) reforma dhe zhvillimi i kurrikulave; (2) TIK në arsim; (3) politikat për mësuesit dhe drejtuesit e shkollave. Në secilën fushë, çështjet kryesore të politikës janë trajtuar nën dritën e fakteve ekzistuese, si edhe janë hartuar një seri rekomandimesh për të vepruar. hh Seksioni tjetër i raportit paraqet çështje të përbashkëta të politikës dherekomandime. Raporti përfundon me një diskutim mbi mundësitë, sfidat dhe fushat e mundshme për bashkëpunim ndërkombëtar në kontekstin SDG4- Education 2030. hh Dy shtojcat japin mjete grafike për politikëbërësit dhe për palët e tjera të interesuara për të marrë në konsideratë prioritetet për zbatimin, monitorimin dhe vlerësimin e rekomandimeve të ndryshme dhe ndikimet që ato mund të kenë. Aneksi 1 pasqyron nivelin e përparësisë, shkallën e vështirësisë, koston, realizueshmërinë 9

dhe kohëzgjatjen. Të gjitha këto iu sigurojnë autoriteteve mjetet për të vendosur përparësi nga rekomandimet për të ndërtuar një plan zbatues. Arsimi në Shqipëri Që nga fundi i regjimit komunist në Shqipëri, sistemi arsimor u është nënshtruar shumë ndryshimeve të hartuara për të modernizuar kurrikulat, për të zhvilluar kapacitetet në sistem, për të zgjeruar hyrjen në arsimin e detyruar, si edhe për të përshtatur objektivat e politikës kombëtare me kuadrin evropian dhe atë ndërkombëtar. Struktura e sistemit arsimor Arsimi parashkollor në Shqipëri përfshin kopshtet dhe klasat përgatitore, për fëmijët 3-6 vjeç, por nuk është i detyrueshëm. Sipas statistikave kombëtare shkalla e regjistrimit në arsimin parashkollor për vitin shkollor 2014-1015 është 81 %. Fëmijët mbi moshën 6-vjeçare kanë të drejtën e arsimit bazë, i cili përbëhet nga cikli fillor dhe arsimi i mesëm i ulët. Struktura për momentin është 5+4 për arsimin bazë që përfshin 9 vjet të arsimit të detyruar, për nxënës deri në 16 vjeç. Të gjithë ata që nuk kanë përfunduar arsimin bazë dhe janë mbi moshën 16 vjeç, mund ta përfundojnë atë në shkollat me kohë të pjesshme. Me përfundimin e arsimit bazë të detyruar, nxënësit përballen me dy mundësi kryesore përsa i përket vazhdimit të studimeve në arsimin e mesëm të lartë, gjimnazet ose arsimin profesional dhe programet e trajnimit (VET). Që nga viti akademik 2009-2010, VET është ofruar në tri nivele të ndryshme shkollimi. Programet dy vjeçare, që përbëjnë nivelin e parë, kanë si qëllim pajisjen e nxënësve me aftësitë bazë të punëtorëve gjysmë të kualifikuar dhe mbyllen me dhënien e një çertifikate trajnimi bazë profesional. Programi një vjeçar në nivelin e mëtejshëm synon të trajnojë teknikë me një çertifikatë të trajnimit profesional. Programet VET të nivelit të tretë vazhdojnë edhe për një vit tjetër dhe hapin rrugën për studime të larta (Republika e Shqipërisë, 2014c, f.11). Sistemi i lartë arsimor në Shqipëri, i cili është tej fokusit të APA-s, është në përputhje me parimet e Deklaratës së Bolonjës dhe nënkupton një program baçelor 4-vjeçar, të ndjekur nga një deri në dy vjet studime për shkallën Master dhe tre vjet studimi për doktoraturë (Republika e Shqipërisë, 2014). Ka tri nivele të qeverisjes arsimore në Shqipëri. Niveli qëndror përfshin Parlamentin me komisionin e tij të arsimit dhe të kulturës, Këshilli i Ministrave dhe MAS (e cila ka institucionet e saj). Niveli rajonal/lokal i referohet qarqeve dhe bashkive dhe përfshin trupat administrativë, si Drejtoritë Arsimore Rajonale (DAR), bashkitë, Këshillat e Qarqeve dhe Departamentet e tyre për Arsimin dhe Shëndetësinë. Në fund, në nivel shkolle është qeverisja që përfshin drejtorët e shkollave së bashku me nëndrejtorët, bordet e shkollave, si edhe këshillin e mësuesve dhe të prindërve. 10 Analizë e politikës arsimore Çështje dhe rekomandime Shqipëria

Që nga rënia e regjimit komunist në Shqipëri, vendi është përpjekur të mbajë përqindje regjistrimi në arsimin bazë afër asaj universales. Në vitin 2014, sistemi arsimor parauniversitar, duke përfshirë edhe atë parashkollor, u ka shërbyer afërsisht 585,945 nxënësve. Kjo tregon një rënie në numrin e nxënësve në arsimin parauniversitar, nga 700,000 nxënës në 2007. Të dhënat e fundit për regjistrimet në sistemin arsimor parauniversitar (SAPU) jepen në tabelën 2. Tabela 2. Nxënës, institucione dhe mësues sipas niveleve të arsimit (publike dhe private) Total Arsimi parashkollor (AP) % në total Arsimi fillor (AF) % në total Arsimi i mesëm (AM) % në total Nxënës 585945 82494 14.08% 363408 62.02% 140043 23.90% Institute 3569 1857 48.88% 1493 39.30% 497 13.08% Mësues 37943 4495 11.85% 24777 65.30% 8671 22.85% Burimi: Strategjia e Zhvillimit të Arsimit Parauniversitar 2014-2020, 2015,f.16 Sipas përllogaritjeve të KB (UN), popullsia e re e grupmoshës 19 vjeç dhe poshtë do të ulet nga 32% (në 2010) në 24% të totalit të popullsisë në vitin 2025 (Grupi i Bankës Botërore, 2014,f.10). Në janar 2015, Ministria e Arsimit dhe e Sportit (MAS) nxori Strategjinë e Zhvillimit të Arsimit Parauniversitar 2014-2020, e hartuar për të përfituar nga mbështetja në planin kombëtar dhe për ta çuar reformën më tej, duke e lidhur atë më ngushtë me zhvillimin e gjithanshëm të vendit dhe drejt strategjive integruese në BE. Sipas këtij dokumenti (SZHAPU, 2014, f.11), objektivat strategjike të politikës që udhëheqin sistemin e APU janë si më poshtë: a. Rritja e kapaciteteve udhëheqëse, qeverisëse dhe të menaxhimit të burimeve. b. Të nxënit gjithëpërfshirës dhe cilësor. c. Sigurimi i një performance cilësore sipas standardeve të vendeve të BE-së. d. Zhvillimi dhe trajnimi bashkëkohor profesional për mësuesit dhe drejtuesit e shkollave. Fokusi i APA-s është në përputhje me objektivat strategjikë të politikave të SZHAPU-së. Ligjet e arsimit Politika arsimore në Shqipëri bazohet në parimet kryesore të rekomandimeve sociale dhe ekonomike panevropiane, duke përfshirë edhe ato të BE-së dhe KE-së, si edhe të shumë organizatave bilaterale dhe multilaterale. Për më tepër, pavarësisht se Shqipëria nuk është anëtare e OECD-së, Programi për Vlerësimin Ndërkombëtar të Nxënësve (PISA), në të cilin Shqipëria ka marrë pjesë që nga 2000, është bërë një pikë kyçe referuese për politikëbërësit e arsimit në Shqipëri. 11

Shqipëria ka firmosur një numër marrëveshjesh dhe rekomandimesh ndërkombëtare dhe evropiane, të cilat direkt ose jo, kanë ndikuar në sektorin arsimor të vendit, dhe të gjitha së bashku kanë krijuar një kuadër normash kombëtare për reformën arsimore në vend. Marrëveshjet dhe kontratat e rëndësishme përfshijnë Deklaratën e Bolonjës (firmosur në 2003); Statusin Kandidat në BE (i dhënë në 2014); Konventën e të Drejtave për Personat me Aftësi të Kufizuara (ratifikuar në 2013); të cilat japin një kornizë normative mbarëkombëtare për reformat arsimore në Shqipëri. Në vend, qeveria e Shqipërisë miratoi një numër instrumentesh ligjore kyç që në mënyrë direkte ose jo kanë ndikuar në sektorin arsimor. Disa nga ligjet më të fundit përfshijnë (në mënyrë kronologjike) 5 : Ligji nr. 78 (Mbi provimin e Maturës Shtetërore si një test i detyrueshëm që tregon përfundimin e shkollës së mesme dhe si një parakusht për të hyrë në arsimin e lartë), i miratuar në 2006; Ligji nr. 9741 (Për arsimin e lartë),i miratuar në 2007 dhe i ndryshuar më vonë; Ligji nr. 9970 (Mbi barazinë gjinore në Shoqëri), i miratuar në 2008; Ligji nr. 69/2012 (Mbi sistemin arsimor parauniversitar në Republikën e Shqipërisë), i miratuar në 2012; Ligji mbi Arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor në institucionet e arsimit të lartë në Republikën e Shqipërisë, i miratuar në 2015. Instrumenti ligjor gjithëpërfshirës midis atyre që u përmendën më lart mbetet ligji nr. 69/2012. Dekrete të tjera ligjore që meritojnë të përmenden janë ligjet nr. 7952, nr. 8872, nr. 9741 dhe nr. 9970. I pari paraqet një numër rregullash kyç që lidhen me fushat e vlerësimit të nxënësve dhe dekretet për regjistrimet, standardet dhe trajnimin e mësuesve; dhe si i tillë përshpejtoi ligjin e kohëve të fundit, nr. 69/2012. I dyti, ligji nr. 8872, shpjegon parimet përbërëse, organizuese dhe menaxhuese të VET. I treti, ligji nr. 9741, riformulon misionin, si edhe objektivat e arsimit të lartë. Në vitin 2014, ligji nr. 9741 shërbeu si bazë ligjore për anullimin e liçencave të disa institucioneve të arsimit të lartë të konsideruara si në kundërshtim me dispozitat respektive ligjore. Si përfundim, ligji nr. 9970 është një ligj që synon eleminimin e diskriminimit gjinor në arsim. Paanshmëria Shqipëria ka bërë përparim të dukshëm gjatë kësaj dekade në sektorin e arsimit, megjithatë ka akoma shumë punë për të bërë. Përsa i përket hyrjes në shkolla, është e rëndësishme të ruhen nivelet universale të regjistrimit në arsimin fillor dhe urgjentisht të rriten regjistrimet në arsimin parashkollor. Shqipëria është cilësuar e suksesshme në sigurimin e barazisë gjinore në arsimin fillor pasi Indeksi i Barazisë Gjinore (IBGJ) është 1.0. Elementet e barazisë janë qëndrore për zhvillimin dhe përmirësimin e vazhdueshëm të çdo sistemi arsimor. Në Shqipëri, me rëndësi strategjike përsa i 5 Hartuar duke u bazuar në Gardinier, 2016, p. 130 and Vadahi, 2015, pp. 336-7. 12 Analizë e politikës arsimore Çështje dhe rekomandime Shqipëria

përket barazisë, paanshmërisë ndaj shtresave në nevojë dhe mosdiskriminimit mbeten problemet që lidhen me të ardhurat dhe klasat e shoqërisë, ndarjen urbane - rurale, pabarazinë gjinore, diskriminimin ndaj minoriteteve (si romët dhe egjiptianët e Ballkanit) dhe fëmijët me aftësi të kufizuara. Ndërsa Shqipëria ka përparuar në secilën nga këto fusha, veçanërisht në trajtimin e problemeve me romët, ka akoma pengesa të rëndësishme për paanshmëri, barazi dhe përfshirje në arsim të romëve. Sipas Koalicionit Shqiptar për Arsimin e Fëmijëve, 2013, f. 24, më shumë se 50% e fëmijëve romë të grupmoshave 6-16 vjeç nuk janë regjistruar kurrë në shkollë dhe më shumë se 40% e rinisë rome të moshës 15-16 vjeç mund të konsiderohen si analfabetë. Ligji për arsimin gjithëpërfshirës, i miratuar në 2012, garanton të drejtën e fëmijëve me aftësi të kufizuara për arsim, si edhe mundësinë e të pasurit personel arsimor të trajnuar sipas nevojave që ata mund të kenë. Në të njëjtën kohë, ka fakte të dukshme që tregojnë kufizimet përsa i përket kapacitetit të shkollave të veçanta për pranimin e këtyre fëmijëve(adra Albania, 2015). Pajisjet e shkollave për fëmijë me aftësi të kufizuara janë shumë të kufizuara dhe pothuajse nuk ka fare në shkollat në zona rurale (De Soto et al., 2005, p. 58). Qeveria e Shqipërisë është angazhuar që të rrisë regjistrimet e fëmijëve me aftësi të kufizuara dhe të atyre që vinë nga familje të varfra me 2% në APU (Republika e Shqipërisë, 2013,f.89). Parashikohet që miratimi i ligjeve që kanë të bëjnë me gjithëpërfshirjen dhe pranimin në shkolla të fëmijëve me aftësi të kufizuara do të sjellë përmirësime të konsiderueshme në infrastrukturë dhe shërbim më të mirë për këta fëmijë (Komisioni Evropian, 2014,f.37). Cilësia Ndërsa shkollat në Shqipëri kanë bërë përparim shumë të madh vitet e fundit, Shqipëria mbetet një vend me rezultate të ulëta përsa i përket rezultateve të PISA-s. Në tabelën 3 më poshtë jepen pikët mesatare të Shqipërisë në lexim, matematikë dhe shkencë për PISA-n në vitet 2000, 2009, 2012 dhe 2015; në tabelën 4, pikët mesatare të Shqipërisë janë të krahasuara me standardet mesatare të OECD dhe me performuesin më të mirë të vitit 2015, Singaporin. Siç tregon edhe tabela, Shqipëria po përmirëson gradualisht performancën e saj arsimore në PISA dhe kjo tregon përmirësim në rezultatet e të nxënit. Një fakt interesant përsa i përket PISA-s që është trajtuar edhe në APA, është që vajzat në Shqipëri vazhdimisht kanë një performancë më të mirë se djemtë në të gjitha disiplinat. 13

Tabela 3. Performanca e Shqipërisë në PISA sipas disiplinave dhe viteve 6 Shqipëria 2000 2009 2012 2015 Prirja mesatare e tri viteve Të lexuarit 349 385 (+36*)2 394 (+9) 405 (+11*) +10* Matematika 381 377 (-4) 394 (+17*) 413 (+19*) +18* Shkenca 376 391 (+15*) 397 (+6) 427 (+30*) +18* Burimi: OECD PISA 2000, 2009, 2012, dhe 2015 Tabela 4. Performanca e Shqipërisë në PISA 2015, e krahasuar me pikët mesatare të të tjerëve Rezultatet PISA 2015 Pikët mesatare të Singaporit Pikët mesatare të OECD Pikët mesatare të Shqipërisë Të lexuarit 535 493 405 Matematika 564 490 413 Shkenca 556 501 427 Burimi: OECD, 2016 6 Shënim: ndryshimi në rezultate nga raundi i mëparshëm është në kllapa, me * që tregon se ndryshimi është statistikisht i rëndësishëm (WB, 2014; OECD, 2016). 14 Analizë e politikës arsimore Çështje dhe rekomandime Shqipëria

Fusha 1 e politikës: Reforma dhe zhvillimi i kurrikulave Gjatë procesit të APA-s (2015-2017), Shqipëria ishte në mes të reformës kurrikulare për sistemin arsimor parauniversitar (APU). Reforma kurrikulare u hartua për t`i bërë kurrikulat e arsimit bazë me bazë kompetencash, të krahasueshme me ato të shteteve anëtare të BE-së, si edhe të prezantonte një kurrikul moderne për TIK-un në shkollat e arsimit bazë dhe atij të mesëm. Motivimi për realizimin e reformës kurrikulare në Shqipëri ishte përmirësimi i rezultateve të nxënësve: arritjet akademike, mënyra më e mirë e të mësuarit dhe e të jetuarit; përfshirja e nxënësve me aftësi të ndryshme në të mësuar dhe përfshirja dhe mbajtja e nxënësve së paku deri në përfundim të arsimit bazë. Kjo do të aftësojë fëmijët dhe të rinjtë shqiptarë të jenë pjesëtarë të suksesshëm të shoqërisë në vend dhe më gjerë, në Evropë. Analiza për reformën dhe zhvillimin e kurrikulave nxjerr në pah çështjet e mëposhtme: Reforma kurrikulare duhet të jetë në rritje. Komunikimi i gjerë për reformat duhet të përfshijë një numër të madh aktorësh. Duhet të ketë mbështetje për zbatuesit lokalë, monitorim të vazhdueshëm, si edhe mekanizma vlerësimi të vazhdueshëm dhe feedback-u për të bërë rregullime atje ku duhet. Për më shumë, APA mbështet zhvillimin e mëtejshëm të politikave dhe praktikave dhe promovon përfshirjen e plotë të nxënësve në nevojë; zhvillimin profesional të mësuesve duke aftësuar ata të krijojnë ambiente për të nxënit gjithëpërfshirës dhe udhëzime fleksibël për të përfshirë gjithë nxënësit; përshtatjen sipas vendit të materialeve të kurrikulës dhe teksteve dhe përmirësimin e gjithanshëm në përputhje me zbatimin afatmesëm dhe afatgjatë. Katër çështjet specifike dhe rekomandimet të bazuara në fakte në fushën e reformës dhe zhvillimit të kurrikulave janë përmbledhur si më poshtë 7 : 7 Çështjet e politikave jepen me numrin e fushës të ndjekur nga numri i çështjes së politikës. Për shembull, për fushën e parë mbi zhvillimin e kurrikulave, çështja 1 e politikës jepet si 1.1. Rekomandimet jepen me numrin e fushës, të ndjekur nga numri i çështjes së politikës dhe numri i rekomandimit. 15

ÇËSHTJA 1.1 E POLITIKËS: Dokumentet kurrikulare duhet të reflektojnë qëllimin e reformës dhe duhet të jenë të përshtatshme për nxënësit dhe të përdorshme nga mësuesit. Fakte dhe diskutime Duke pasur parasysh mangësitë e identifikuara në CBR (Country Background Report) për Shqipërinë (IZHA 2015), tek kurrikulat e mëparshme, si edhe sfidat me të cilat po përballen shkollat, reforma kurrikulare duhet të mbështetet më shumë tek përvoja dhe konstruktivizmi. Reforma Kurrikulare i pajis nxënësit në Shqipëri me një gamë të gjerë kompetencash, të cilat përfshijnë komunikimin dhe aftësi të nivelit të lartë, si të menduarit kritik, nxjerrja dhe analiza e informacionit nga burime të ndryshme dhe zhvillimi i sa më shumë strategjive për të nxënit, duke përfshirë zgjidhjen e problemeve, analizën dhe prezantimin. Në intervistat e grupit të punës së UNESCO-s, të zhvilluara me stafin e IZHA-s, u shpreh shqetësimi për përmasat e ndryshimit pedagogjik që nevojitet për të përfshirë nxënësit drejt një qasjeje konstruktiviste dhe të nxënit bashkëpunues, si edhe përshtatja e mësuesve me një model vlerësimi të bazuar tek kompetencat. Mësuesit e Shqipërisë për momentin kanë kualifikime dhe përvoja të ndryshme për sa iu përket pedagogjive ndërvepruese, me në qendër nxënësin. Ka mësues të trajnuar para se Shqipëria të bëhej një vend demokratik, si dhe mësues të trajnuar kohët e fundit, të cilët mund të përshtaten më lehtë me një qasje konstruktiviste, por ata përdorin kurrikula të përgatitura para kësaj reforme, të cilat kanë në qendër mësuesin. Grupi i punës vuri re se dokumentet që përdorin mësuesit në arsimin e mesëm të ulët kanë shtrirje shumë të madhe dhe janë të mbingarkuara me detaje, të cilat duhet të bëhen të efektshme në mënyrë që mësuesit mund t`i përdorin për përgatitjen e tyre të përditshme dhe për mësimdhënie. Një përshkrim shumë i hollësishëm i kohës dhe i sekuencave është një pengesë potenciale për arritjen e objektivave mësimore, si për shembull për të aftësuar nxënësin në lëndën e matematikës. Mësimdhënia e diferencuar efektive në klasë, si edhe niveli i çdo nxënësi kërkojnë që mësuesit të kenë kohën, mundësinë dhe mbështetjen që të përdorin dhe të zhvillojnë gjykimin e tyre profesional për qëllime mësimore. REKOMANDIME PËR ÇËSHTJEN 1.1 TË POLITIKËS: Qartësoni dhe modernizoni/bëjini më efektive dokumentet kurrikulare 1.1.1 Rishikoni në vazhdimësi të gjitha dokumentet kurrikulare (kornizën kurrikulare, kurrikulën bërthamë, programet, dokumentet e vlerësimit) duke ruajtur koherencën e brendshme në mënyrë që të gjitha të shprehin qartë qëllimet, angazhimet dhe synimet e reformës kurrikulare dhe se si ajo do të funksionojë si për arsimin e detyruar ashtu dhe atë të mesëm të lartë. 16 Analizë e politikës arsimore Çështje dhe rekomandime Shqipëria

1.1.2 Pajisini mësuesit me udhëzues për dokumentet e nevojshme, me shembuj konkretë, dhe jo me receta të ngurta, se si duhet të jetë një performancë e suksesshme. Theksi duhet të vendoset tek komunikimi dhe aftësitë e të menduarit kritik dhe në mundësinë që mund të ketë më shumë se një qasje e suksesshme ndaj një pune ose detyre. ÇËSHTJA 1.2 E POLITIKËS: Procesi i zbatimit për një reformë kurrikulare është vendimtar për suksesin e reformës dhe përfshin (a) angazhimin dhe komunikimin me mësuesit, prindërit, punëdhënësit dhe institucionet e arsimit të lartë për reformën dhe qëllimet e saj; (b) përgatitjen e mësuesve për të përdorur kurrikulën e re; dhe (c) dispozitat për përfshirjen e burimeve mësimore si p.sh., tekstet për të mbështetur reformën. Fakte dhe diskutime Sipas zyrtarëve të MAS-it dhe IZHA-s, kurrikula e re kërkon ndryshim përsa u përket praktikave pedagogjike dhe atyre të vlerësimit nga mësuesit në Shqipëri. Ndryshimi në praktikë që duhet të bëjnë mësuesit, do të kërkojë përgatitje të ndryshme dhe më të gjerë për mësimin, si dhe një vëzhgim më nga afër se çfarë është në gjendje një nxënës të bëjë dhe kjo për arsye vlerësimi. Gjithashtu, kurrikula e re i kërkon mësuesit të vendosë nëse nxënësi ka demonstruar disa nga kompetencat dhe të përshtatë strategjitë e të mësuarit për të përmirësuar performancën e atij nxënësi, si edhe performancën e nxënësve të tjerë. Që kurrikula të jetë e suksesshme në arritjen e qëllimeve të saj, procesi i zbatimit duhet të fokusohet në arritjet e këtyre ndryshimeve në praktikat e mësuesit dhe jo vetëm në zbatimin burokratik të kurrikulës së re. Prindërit dhe punëdhënësit kanë nevojë të informohen mbi qëllimet, objektivat dhe synimet e reformës kurrikulare. Një udhëzues, për shembull,është hartuar tashmë për prindërit. Sipas UNICEF-it, mësuesit po e kuptojnë pamjen tërësore të reformës, por ata mund të përballen me sfida që kanë të bëjnë me zbatimin në klasë të pedagogjisë së re. Intervistat e grupit të punës së UNESCO-s me mësuesit dhe drejtuesit, të përfshirë në zbatimin e kurrikulës dhe që kanë marrë pjesë në trajnime zbulojnë se ata po përpiqen të kuptojnë sa më mirë se si të ndryshojnë praktikat në klasë. Sipas të intervistuarve, ka pak ose aspak mundësi për të vëzhguar kolegët në klasa, për të hartuar plane mësimore në bashkëpunim me kolegët ose për të reflektuar së bashku mbi përparimin e tyre profesional. Kur bëhen ndryshime të dukshme në mënyrat se si vlerësohet nxënësi dhe kur mësuesve iu kërkohet të ndërtojnë një praktikë vlerësimi dhe komenti të vazhdueshëm, është shumë mirë që mësuesve t`iu jepet udhëzim i strukturuar se si duhet të bëhet ky vlerësim. Mësuesit mund të përdorin vlerësim diagnostikues jo formal dhe detyra klase për të pasur informacion se sa mirë nxënësit po mësojnë dhe se në çfarë mënyre 17

mund të modifikojnë mësimdhënien për të përmirësuar të mësuarin e secilit nxënës. Kjo është të vlerësosh të nxënit. Mësuesve, gjithashtu, mund t`u nevojitet ndihmë për të mësuar se si të vlerësojnë të nxënit demonstrues (p.sh., prezantimet e nxënësit ose shembuj të tjerë të të nxënit që nuk bazohen tek teksti ose që nuk janë test) dhe se si të bëjnë komente ndihmëse për nxënësit pothuajse çdo ditë. Ky proces kompleks i vlerësimit të vazhduar (formues dhe përmbledhës) në nivel individi dhe klase është pjesë thelbësore e një mësimdhënieje të suksesshme në rrethanat e reja. Reforma arsimore përfshin zhvillimin e kompetencës digjitale. Një ndër sfidat e zbatimit të reformës në lidhje me tekstet dhe mjetet mësimore është mungesa e infrastukturës së duhur për këtë qëllim, veçanërisht në fushën e TIK-ut. Për këtë arsye, reforma kurrikulare në Shqipëri përfshin inciativa që kanë në qendër përdorimin e teknologjisë së informacionit dhe të komunikimit në arsim, e cila diskutohet më hollësisht në pjesën në vijim. Për të mbështetur zhvillimin e kompetencës digjitale të nxënësve, MAS dhe IZHA po punojnë t u siguruar shkollave mundësi për burime të tjera mësimore, veçanërisht burime digjitale. Procesi i të nxënit gjithëpërfshirës në shkolla është çelësi i suksesit. MAS raporton se ka struktura në shkollë, në të cilat mësuesit bashkëpunojnë me njëri- tjetrin për të diskutuar dhe hartuar planet e orëve mësimore. Gjithashtu, organizohen orë të hapura, si dhe vëzhgime e reflektime për to. Procesi i përzgjedhjes së teksteve të reja shkollore ka ndryshuar gjatë zbatimit të reformës. Sipas MAS-it, tekstet e reja janë hartuar sipas programeve të kurrikulës së re. Ato vlerësohen sipas standardeve të teksteve nga 4 vlerësues në një proces konkurrues. Librat fitues pilotohen një vit dhe certifikohen pas reflektimit të shtëpive botuese për komentet dhe sugjerimet e mësuesve. Ky proces ndihmon që tekstet e reja të jenë në koherencë me reformën kurrikulare në Shqipëri. REKOMANDIME PËR ÇËSHTJEN 1.2 TË POLITIKËS: Koordinoni dhe komunikoni plane zbatimi. 1.2.1 Vazhdoni të zbatoni një program të gjerë komunikimi publik për t`iu shpjeguar të gjithë mësuesve, drejtuesve, prindërve, punëdhënësve, institucioneve për trajnimet e mësuesve, institucioneve të arsimit të lartë dhe publikut,natyrën dhe arsyet e reformës kurrikulare në mënyrë që të lehtësoni procesin e zbatimit. 1.2.2 Nëpërmjet bashkëpunimit midis MAS-it dhe IZHA-s, krijoni një strukturë për dialogun e vazhdueshëm rreth reformës kurrikulare në dy nivele: me përfaqësues të Inspektoratit Shtetëror të Arsimit (ISHA) dhe të DAR-eve, drejtuesve dhe mësuesve (përfshirë edhe sindikatat) dhe administratorëve, për sa i përket zbatimit të vazhdueshëm dhe veprimtarive për zhvillimin profesional; me përfaqësuesit e arsimit dhe të prindërve, organizatat pedagogjike, arsimin e lartë dhe punëdhënësit për të vëzhguar përparimin dhe suksesin e reformës dhe suksesin e nxënësve gjatë kurrikulës së re. 18 Analizë e politikës arsimore Çështje dhe rekomandime Shqipëria

1.2.3 Përfshini, në një afat të shkurtër, një komponent shtesë për përgatitjen profesionale të mësuesve duke i përfshirë në planifikimin së bashku të një plani mësimor, vëzhgimin e mësimit të kolegëve të tyre, reflektimin për mësimdhënien,vëzhgimin mes kolegëve,dhe punën e zgjeruar mbi vlerësimin për të nxënë dhe vlerësimin e të nxënit. 1.2.4 Integroni komponentë për vlerësimin e nxënësve në programet e trajnimit të mësuesve duke marrë në konsideratë, gjithashtu standardet e performancës. Veçanërisht përfshini veprimtari mësimore profesionale, mësime mbi përdorimin e të dhënave për vlerësimin formal dhe jo formal për të nxënit dhe i të nxënit në planifikimin e mësimdhënies. 1.2.5 Nëpërmjet bashkëpunimit të MAS-it dhe IZHA-s, organizoni analiza të vazhdueshme nëse tekstet shkollore janë të përshtatshme për qëllimet e caktuara dhe jepuni informacion shtesë shkollave përsa u përket kërkesave teknologjike që lidhen me kurrikulën e re. Diskutoni me botuesit për mundësinë e rritjes së kontekstit shqiptar në tekstet shkollore, veçanërisht në tekstet e shkencës dhe të matematikës. 1.2.6 Nëpërmjet bashkëpunimit midis MAS-it, IZHA-s dhe mësuesve përgatisni një udhëzues për të ndihmuar mësuesit të identifikojnë faktorët që duhet të merren parasysh në përzgjedhjen e teksteve; për shembull të merren në konsideratë faktorë si përvoja e mëparshme e nxënësve, disponueshmëria e burimeve të tjera (duke përfshirë TIK-un) dhe niveli gjuhësor i nxënësve. 1.2.7 Nëpërmjet bashkëpunimit midis MAS-it dhe IZHA-s kërkoni mundësinë e krijimit të burimeve digjitale për mësuesit e të gjitha klasave dhe lëndëve duke pasur parasysh shembuj suksesesh në fusha të tjera. ÇËSHTJA 1.3 E POLITIKËS: Përfshirja është funksioni kyç i kurrikulës. Hartimi i saj ndihmon të sigurojë përvoja të përshtatshme tënxëni, në dispozicion të të gjithë nxënësve duke përfshirë ata që kanë sfida dhe aftësi të ndryshme (fizike, të sjelljes dhe të njohjes), ata nga minoritetet gjuhësore e etnike, si dhe ata të cilët nuk mund të kenë ndjekur shkollën më përpara. Fakte dhe diskutime Për arsye të ndryshimeve të vazhdueshme social- ekomonike, arsimi parauniversitar në Shqipëri, deri tani nuk ka mundur të garantojë shërbim arsimor cilësor të barabartë për të gjithë nxënësit. Ndryshimet objektive që ekzitojnë ndërmjet zonave urbane dhe rurale në lidhje me cilësinë e shkollave, të mësuesve dhe në lidhje me sigurimin e burimeve të ndryshme, p.sh., në transport, në TIK etj., janë shoqëruar me ndryshime edhe në cilësinë e arsimit dhe të burimeve të ofruara. Për të trajtuar këto çështje, strategjia e fundit e arsimit parauniversitar në Shqipëri (MAS, 2014) e ka shpallur cilësinë dhe barazinë, përparësi të arsimit shqiptar. Përfshirja lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me zbatimin e kurrikulës dhe është pjesë integrale e punës së përditshme të mësuesit dhe të shkollës. Mëgjithëse në Shqipëri i është kushtuar vëmendje e posaçme përfshirjes së fëmijëve me aftësi të kufizuara dhe atyre të margjinalizuar, ende ndihet nevoja për të bërë më shumë në drejtim të 19

sigurimit të një arsimi cilësor për të gjithë. Për këtë qëllim, MAS dhe IZHA kanë bashkëpunuar me partnerë ndërkombëtarë të tillë si: UNESCO, UNICEF, BB, Save the Children, Koalicioni Shqiptar për Arsimin etj. Gjendja për fëmijët e margjinalizuar mund të përmirësohet më tej për arsye të kuadrit të ri ligjor që e ka bërë të vetin konceptin e gjithpërfshirjes. Megjithatë, sfidat që duhet të trajtohen për t u garantuar të gjithë nxënësve një arsim cilësor e gjithëpërfshirës mbeten ende të pranishme. Nevoja për një përfshirje më të madhe pasqyron edhe ndarjet e thella shoqërore e ekonomike dhe urbane e rurale; p.sh., përfshirja dhe cilësia e të mësuarit të nxënësve romë është më shumë një problem urban, ndërkohë që pengesat që përballojnë fëmijët me aftësi të kufizuara lidhen me faktorë të tillë si: vjetërsia e godinave shkollore të cilave u mungojnë hyrjet e përshtatshme, prania e klasave kolektive dhe qëndrimet kundërshtuese të prindërve për frekuentimin e shkollës nga fëmijët. Këtu duhet të përmenden edhe vështirësitë që ekzistojnë në zonat rurale për transportin e fëmijëve me aftësi të kufizuar. Sipas UNICEF-it, frekuentimi i shkollës është një çështje e ndjeshme për të dy këto grupe të margjinalizuara, ndonëse jo gjithmonë arrihet të regjistrohet numri i saktë i fëmijëve që nuk e ndjekin shkollën. E vetmja e dhënë për grupin e UNESCO-s, autor i kësaj analize, në lidhje me fëmijët me aftësi të kufizuara, ishte numri i nxënësve të regjistruar faktikisht në shkollë. Megjithatë, të intervistuarit theksuan se ende ekzistojnë fëmijë, të cilët nuk janë të regjistruar në shkollë, madje as të regjistruar si fëmijë që kanë nevojë për arsimim. Përveç kësaj, shumë vajza rome e braktisin shkollën në vitin e pestë të shkollimit (mosha 10 vjeç) Një çështje, që iu vu në dukje grupit të punës nga BE-ja, është fakti se në Shqipëri, të dhënat kombëtare mbi largimet nga shkolla në moshë të hershme nuk janë të ndara sipas grupeve të ndryshme në nevojë. Vetidentifikimi është i vetmi mjet i sigurt për të përcaktuar përqindjen e minoriteteve dhe për të ndjekur pjesëmarrjen e tyre në shkolla. Programi për tekste shkollore falas për fëmijët romë është një mënyrë për të vetidentifikuar këto familje. Reforma kurrikulare në Shqipëri përfshin shumë pak informacion për mënyrat se si arsimi gjithëpërfshirës do të realizohet në klasë dhe në shkollë. REKOMANDIME PËR ÇËSHTJEN 1.3 TË POLITIKËS: Përmirësoni praktikat përfshirëse në shkolla dhe nëklasa 1.3.1 Për një periudhë afatshkurtër dhe afatmesme, zgjeroni trajnimin e mësuesve dhe zhvillimin profesional për të mbështetur zbatimin e kurrikulës së re, duke e përshtatur atë me përfshirjen gjatë mësimdhënies, si edhe me menaxhimin e klasave (strategjitë për menaxhimin e atyre që kanë probleme me sjelljen ose që kanë vështirësi të marrin pjesë në mësim). 1.3.2 Si pjesë e trajnimeve që po zhvillohen për kurrikulën e re, përfshihuni në një proces bashkëpunimi në nivel shkolle për të ndihmuar drejtuesit dhe mësuesit që të krijojnë një repertor aftësish vlerësimi të një niveli te lartë pedagogjik, të cilat nevojiten si për zbatimin e kurrikulës, ashtu dhe për praktikat efektive gjithëpërfshirëse. 20 Analizë e politikës arsimore Çështje dhe rekomandime Shqipëria

1.3.3 Ftoni ekspertë ndërkombëtarë nga vende me praktika të stabilizuara përfshirjeje për të ndihmuar në hartimin e një procesi bashkëpunimi për të ndihmuar mësuesit dhe politikëbërësit për të zhvilluar praktika të reja për të dhe identifikuar pengesat për një përfshirje efektive. ÇËSHTJA 1.4 E POLITIKËS: Zbatimi i kurrikulës dhe mbledhja e të dhënave mbi arritjet e nxënësit duhet të udhëhiqen nga një monitorim efektiv dhe procedura vlerësimi. Fakte dhe diskutime Hartimi i qëllimeve dhe i treguesve të qartë dhe të matshëm është një hap vendimtar për të siguruar suksesin e reformave arsimore në Shqipëri. Miratimi i mekanizmave efektivë për monitorimin dhe vlerësimin e rezultateve të reformave është gjithashtu çelës për të siguruar sukses. Monitorimi dhe vlerësimi i vazhdueshëm gjatë zbatimiti u jep autoriteteve arsimore informacion të dobishëm dhe mund të ndihmojë mësuesit dhe drejtuesit që të shohin progresin në shkollë. Me informacion të besueshëm, qeveritë mund të planifikojnë në mënyrë efektive investimet në trajnim dhe burime si edhe të bëjnë ndryshime për planet dhe për udhëzimet e zbatimit, në se këto janë të nevojshme. Përveç numrit të nxënësve që numërohen nga viti në vit, nuk ka tregues të qartë për arritjet e nxënësve që i referohen reformës kurikulare në SZHAPU(MAS, 2014a). I vetmi rezultat që i referohet të mësuarit aktual në seksionin Sigurimi i Cilësisë së Performancës sipas Standardeve është referenca në rezultatet e PISA-s 2015 (viti i parë i zbatimit të kurrikulës së re në të gjithë sistemin, në klasën I dhe klasën VI) dhe rezultatet e PISA-s në 2018. Në varësi të planifikimit të testit PISA-s në 2018, ai mund të testojë grupin e fundit të nxënësve që kanë punuar me kurrikulën e vjetër. Një sistem efektiv për menaxhimin e informacionit për nxënësit duhet të përfshijë arritjet e përvitshme, rezultatet e vlerësimit kombëtar, si edhe informacione të tjera që kanë të bëjnë me çdo nxënës. Një sistem efektiv duhet të jetë i aftë të mbledhë informacionin e duhur për çdo nxënës ndërsa ai/ajo lëviz në sistem ose ndoshta nga shkolla në shkollë, ose nga rajoni në rajon. Duhet të organizohen vëzhgime në nivele qëndrore duke u konsultuar me përfaqësues lokalë. Për të qenë të aftë në monitorimin efektiv të arritjeve të nxënësit në një vend ku nxënësit mund të lëvizin nga shkolla në shkollë ose mund të largohen nga shkolla, kërkohet një sistem kombëtar i fuqishëm për të menaxhuar informacionin e nxënësit, që nga regjistrimi deri tek arritjet. Ka vende të cilat kanë zbatuar sisteme të efektshme dhe mund të jenë të gatshme të këshillojnë dhe të shkëmbejnë ekspertizën e tyre. Kjo mund të ndihmojë për të shpejtuar punën në Shqipëri. Gjatë periudhës së ndërhyrjes duhet të merren masa që secila shkollë të përmirësojë të dhënat ditore që mbledh (kur nuk përdor teknologjinë), të cilat mund të përdoren si tregues të vazhdueshëm. 21