UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRES FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE PROGRAMI MASTER PROFESIONAL ADMINISTRIM PUBLIK ORGANIZATA DHE MARREDHENIE NDERKOMBETARE MIKROTEZE DIPLOME PUNOI EDVIN REXHEPI UDHEHOQI FATBARDHA KADIU PHD CANDIDATE
ABSTRAKTI NE SHQIP DHE ANGLISHT Ky punim është konceptuar në katër kapituj kryesorë me nëntemat përkatëse në bazë të kësaj strukture jam përpjekur që të bëj një paraqitje gjithpërfshirëse të nocioneve themelore te marrëdhënieve ndërkombëtare si dhe të kuptimeve kyçe ku përfshihen organizatat ndërkombëtare. Fillimisht kam paraqitur një historik të shkurtër të zhvillimit të marrëdhënieve ndërkombëtare në kohët moderne si dhe etapat më të rëndësishme të procesit të formësimit dhe ngritjes se marrëdhënieve ndërkombëtare në statusin e disiplinës akademike. Jam përpjekur që në kapitullin e dytë të jem sa më gjithë përfshirës dhe konçiz në trajtimin e teorive shumë të ndryshme nga njëra tjetra, si nga origjina e burimit të tyre ashtu dhe në pikpamjet që ato trajtojnë, por se tepër të rëndësishme në mënyrën e analizimit dhe funksionimit të marrëdhënieve ndërkombëtare dhe aktorëve qe marrin pjesë në to. Pjesa e tretë na jep paraqet konceptet kryesore teknike që përbëjnë marrëdhënieve ndërkombëtare si shkence teorike. Pjesa e katërt dhe e fundit na njeh me konceptet kryesore te organizatave ndërkombëtare, natyra e tyre dhe llojet e njohura nga ligjet dhe tradita ndërkombëtare. ABSTRAKTI NE ANGLISHT This paper is structured in four main chapters with its relevant sub topics. Under this structure, I have tried to make a comprehensive presentation of the basic elements of international relations and the key meanings where the international organizations are apart. First I have represented a short historic passage of the evolution of the international oraganization, during the modern period and the main steps of the forming and holding process of international relations in the status of academic discipline. I am tried that in the second chapter to be allinclusive and in the iterpretiation of the theories, very different from each-other considering the source of the origin and the points of view, but too important about the way of analysing and funcioning of international relations and of the actors that are included.the third chapter gives us the main technic concepts that holds international relations as a theoric science. The fourth chapter and the last one too, shows us with the main concepts of international relations, their nature and the typies known by laws and international tradition. 2
DEKLARATA STATUTORE 3
FUSHA DHE FJALËT KYÇE FUSHA: Marrëdhënie Ndërkombëtare FJALET KYÇE: Teoritë e Marrëdhënie Ndërkombëtare, Organizata ndërkombëtare MIRENJOHJE I jam shumë mirënjohësë dhe falenderoj sinqerisht prof. Fatbardha Kadiu e cila më ka ndihmuar në ketë punim. Kurdoherë ështe treguar e gatshme dhe e duruar për të ndarë me mua këtë eksperiencë. Njëkohësisht falenderoj stafin e universitetit UAMD të cilët më dhanë mundësinë që të studioja dhe të përfundoja studimet master pranë këtij universiteti. Gjithashtu falenderoj bashkëshorten time për ndihmën e paçmuar që më ka dhënë në çdo moment. Faleminderit! 4
TABELA E PERMBAJTJES SHKURTESA TË PËRDORURA... 7 HYRJA... 8 PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE... 9 KAPITULLI I FILLESAT E MARRËDHËNIEVE NDËRKOMBTARE 1.1 Historia e marrëdhënieve ndërkombëtare... 15 1.2 Studimi i marrëdhenieve ndërkombëtare... 17 KAPITULLI II TEORITË E MARRËDHËNIEVE NDËRKOMBTARE 2.1 Dy fushat epistemologjike të teorisë së marrëdhënieve ndërkombëtare... 17 2.2 Studimi i marrëdhenieve ndërkombëtare si teori... 18 2.3 Teoritë Pozitiviste... 19 2.3.1 Realizmi... 19 2.3.2 Neo-realizmi... 21 2.3.3 Liberalizmi... 22 2.3.4 Neo-liberalizmi... 23 2.3.5 Teoria e Regjimit... 25 2.4 Teoritë Post-Pozitiviste / Reflektiviste... 26 2.4.1 Teoria e Shoqërisë Ndërkombëtare ose Shkolla Angleze... 27 2.4.2 Konstruktivizmi... 29 2.4.3 Teoria Kritike dhe Marksizmi... 30 5
2.5 Teoritë Post-Strukturaliste... 31 2.5.1 Feminizmi... 31 2.5.2 Post-kolonializmi... 32 2.5.3 Post-Liberalizmi... 33 2.6 Teori të tjera... 34 2.6.1 Funksionalizmi... 34 2.6.2 Teoria e Gjelbër... 35 2.6.3 Teoria e Kartelit Shteteror... 36 KAPITULLI III KONCEPTE TË MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE 3.1 Koncepte dhe nocione themelore të Marrëdhëniet Ndërkombëtare... 37 KAPITULLI IV ORGANIZATA NDËRKOMBËTARE 4.1 Organizata Ndërkombëtare... 41 4.2 Organizata Ndërqeveritare... 42 BIBLOGRAFIA... 47 6
SHKURTESA TË PËRDORURA MN Disiplina Akademike e Marrëdhënieve Ndërkombëtare EPN LSE Ekonomia Politike Ndërkombëtare London Shcool of Economics (Shko AJSH jo Aktorë Shtetërorë ONQ Organizatat Ndër-Qeveritare ONJQ OJQ KM OKB USA BE KE OSBE Organizatat J oqeveritare Korporata Multinacionale Bashkimi Europian Këshilli i Europës Organizatat Ndërkombëtare J oqeveritare Organizata e Kombeve të Bashkuara Shtetet e Bashkuara të Amerikës Siguri Organizata dhe Bashkëpunim për në Europë OECD Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik OBT Organizata Botërore e Tregtisë OPEC FMN Organizata e Vëndeve Eksporuese të Naftës Fondi Monetar Ndërkombëtar 7
HYRJE Te nderuar anëtarë te komisionit Te nderuar lexues Mora shkas në trajtimin e kësaj teme meqënëse, tema e përzgjedhur është një ndër fushat e studimeve akademike më tërheqin më së shumti dhe ngaqe nga vetë natyra e re e studimeve akademike të marrëdhënieve ndërkombetare, fillimi i shekullit të XX-të, janë, për shkaqe të pavarura dhe të kuptueshme, jo shumë të njohura dhe të arritshme për lexuesin e gjërë tematikat e trajtuara nga studimet e marrëdhënieve ndërkombetare e sidomos teoritë e marrëdhënieve ndërkombetare që tentojne të na japin mjetet dhe teorite me gjithëpërfshirëse ne kuptimin dhe analizimin e saktë faktorëve, aktorëve dhe ndërveprimin e tyre ne arënën e marrëdhënieve ndërkombetare. Marrëdhëniet ndërkombetare janë fusha e studimit të marrëdhënieve ndermjet shteteve, duke perfshire rolet e shteteve, organizatat ndër-qeveritare (ONQ), organizatat ndërkombëtare joqeveritare (ONJQ), organizatat joqeveritare (OJQ) dhe korporatat multinacionale (KM). Është një fushë e përbashkët e studimeve akadamike ashtu si dhe e politikave publike në terren, dhe mund të jetë normative ose pozitive pasi të dyja synojnë të analizojnë ashtu si dhe të formulojnë politikën e jashtme të shteteve të vecanta. Marrëdhëniet ndërkombetare janë konsideruar shpeshhere si nje degë e shkencave politike, por megjithatë nje pjesë e rëndësishme e akademikëve e konsiderojnë si një fushë ndërdisiplinore të studimit. Aspekte të marrëdhënieve ndërkombëtare janë studiuar për mijëra vjet, që nga koha e Tukididit, por u bë një disiplinë shkencore e vecantë dhe e përcaktueshme vetëm në fillim të shekullit të 20-të. 8
PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE Historia e marrëdhënieve ndërkombëtare e bazuar në shtetet sovrane është gjurmuar shpeshhere në Paqen e Vestfalisë të 1648, një gur themeli në zhvillimin e sistemit shtetëror modern. Sistemi i veçantë Europian që supozon barazinë sovrane të shteteve, ishte eksportuar në Amerikë, Afrikë dhe Azi nëpërmjet kolonializmit dhe "standarteve qytetëruese" Europiane. Sistemi ndërkombëtar bashkëkohor mori formën e tij përfundimtare nëpërmjet procesit të dekolonizimit gjatë Luftës së Ftohtë. Çka është e njohur në mënyrë eksplicite si teoria e marrëdhënieve ndërkombëtare nuk është zhvilluar deri pas Luftës së Parë Botërore dhe është trajtuar në mënyrë të detajuar në vazhdim. Përdorimi i kapitalizimeve të "M" dhe "N" në Marrëdhëniet Ndërkombëtare synon të dallojë disiplinën akademike të Marrëdhënieve Ndërkombëtare nga fenomenet e marrëdhënieve ndërkombëtare. Fillimisht, marrëdhëniet ndërkombëtare, si një fushë e veçantë e studimit ishin pothuajse tërësisht Britaniko-centriste. MN u shfaqën si një disiplinë akademike formale vetëm në vitin 1918 me themelimin e karriges së parë (katedres universitare) në MN, Karrigia Woodrow Wilson në Aberystwyth, Universitetin e Uellsit. Teoritë e MN mund të ndahen përafërsisht në njërën nga dy fushat studimore ose epistemiologjike: "pozitiviste / racionaliste" dhe "post-pozitiviste / reflektiviste". Teoritë pozitiviste kanë për qëllim të replikojne metodat e shkencave natyrore duke analizuar ndikimin e forcave materiale dhe janë teori që fokusohen kryesisht në analizën në nivel shtetëror. Teoritë post-pozitiviste refuzojnë idenë se bota sociale mund të studiohet në mënyrë objektive dhe pa vlera, këtu përfshihen ato teori që na japin kuptime më të zgjeruara për sigurinë, duke variuar nga klasa, gjinia dhe deri tek siguria postkoloniale. Një dallim i rëndësishëm mes dy pozicioneve është se ndërsa teoritë pozitiviste, të tilla si neo-realizmi, ofrojnë shpjegime shkakësore (të tilla si, pse dhe sesi pushteti ushtrohet), teoritë post-pozitiviste përqëndrohen në pyetjet konstituive, për shembull se çfarë nënkuptohet me "pushtet"; çfarë e bën atë, se si perjetohet dhe se si pushteti riprodhohet. Studimi i marrëdhënieve ndërkombëtare si teori mund të gjurmohet në dy punime themelore, i pari "Kriza e viteve njëzet" i E.H. Carr, u botua në vitin 1939 dhe së dyti 9
punimi "Politika ndermjet kombeve" i Hans Morgenthau, botuar në vitin 1948. Teoria e marrëdhënieve ndërkombëtare është studimi i marrëdhënieve ndërkombëtare nga një perspektivë teorike, ajo tenton të siguroje një kornizë konceptuale mbi të cilat marrëdhëniet ndërkombëtare të mund të analizohen. Megjithatë, dy shkolla pozitiviste të mendimit janë më të përhapurat deri më sot: realizmi dhe liberalizmi, edhe pse gjithnjë e më shumë, konstruktivizmi është duke u bërë më tradicional. Gjatë klasifikimit të teorive të marrëdhënieve ndërkombëtare bëhet një dallim ndërmjet qasjeve shpjeguese dhe qasjeve konstituive. Teoritë shpjeguese janë ato të cilat e shohin botën si diçka e jashtme për të teorizuar në lidhje me të. Ndërsa një teori konstituive beson se teoritë realisht ndihmojnë në ndërtimin e botës. Realizmi bën disa supozime kryesore, së pari, supozon se shtetet kombe janë unitare dhe se janë aktorë gjeografikisht të percaktuar në një sistem ndërkombëtar anarkik, pa asnjë autoritet mbi të, që të jetë i aftë për të rregulluar ndërveprimet mes shteteve pasi nuk ekziston asnje autoritet që luajë rolin e një qeverie botërore. Së dyti, supozon se shtetet sovrane janë aktorët kryesorë në çështjet ndërkombëtare dhe jo organizatat e ndryshme si ONQ, OJQ-të apo KM. Kështu, shtetet si të rendit më të lartë, janë në konkurrencë me njëri-tjetrin. Për pasojë, një shtet vepron si një aktor autonom racional, në ndjekje të interesave të veta me qëllim primar për të mbajtur dhe për të garantuar sigurinë e vet dhe kështu sovranitetin e tij dhe mbijetesën. Në marrëdhëniet ndërkombëtare, idealizmi është një shkollë mendimi që i permbahet idesë se një shtet duhet që filozofine e saj të brendshme ta bëje synimin e politikës së saj të jashtme. Liberalizmi mendon se preferencat shtetërore, në vend të aftësive shtetërore, janë përcaktuesi kryesor i sjelljes shtetërore. Ndryshe nga realizmi, ku shteti është parë si një aktor unitar, liberalizmi lejon pluralizmin në veprimet shtetërore. Kështu, preferenca do të ndryshojnë nga shteti në shtet, në varësi nga faktorë të tillë si kultura, sistem ekonomik apo llojin e qeverisë. Liberalizmi gjithashtu thotë se bashkëveprimi midis shteteve nuk është i kufizuar për sigurinë/politikën ( politika e lartë ), por edhe ekonominë / kulturorën ( politika e ulët ) qoftë përmes firmave tregtare, organizatave apo individëve. 10
Teoria e regjimit rrjedh nga tradita liberale që argumenton se institucionet ndërkombëtare apo regjimet, ndikojë në sjelljen e shteteve (apo aktorë të tjerë ndërkombëtarë). Ajo supozon se bashkëpunimi është e mundur në sistemin anarkik të shteteve, pasi regjimet për definicion janë instanca të bashkëpunimit ndërkombëtar. Në teorinë e marrëdhënieve ndërkombëtare, post-pozitivizmi i referohet teorive të marrëdhënieve ndërkombëtare, të cilat kundërshtojnë epistemologjikisht pozitivizmin ose idenë se vëzhgimi empirik i shkencave natyrore mund të aplikohet në shkencat sociale. Teoritë post-pozitivist (ose reflektiviste) tentojnë të integrojnë në MN një shumëllojshmëri më të madhe të shqetësimeve mbi sigurinë. Mbështetësit thonë se nëse MN është studimi i punëve të jashtme dhe marrëdhënieve, ajo duhet të përfshijë aktorë joshtetërorë ashtu si dhe shtetin. Në vend që të studiojë vetëm politikën lartë të shtetit, MN duhet të studiojnë politikën botërore të botës së përditshme, e cila përfshin politikën lartë dhe të ulët. Shkolla Angleze fokusohet në normat dhe vlerat e përbashkëta të shteteve dhe se si ata rregullojnë marrëdhëniet ndërkombëtare, gjithashtu pohon se ekziston një shoqëri e shteteve në nivel ndërkombëtar, pavarësisht nga kushtet e anarkisë. Teoricienët janë përqendruar veçanërisht në ndërhyrjet humanitare, dhe janë të ndarë ndërmjet solidaristëve, të cilët tentojnë ta mbrojnë atë më shumë, dhe pluralistëve, të cilët vendosin vlerësim më të madhe tek rendi dhe sovraniteti. Parim kryesor i konstruktivizmit është besimi se "politika ndërkombëtare është formuar nga idetë e bindës, vlerat kolektive, kulturën dhe identitetet sociale". Konstruktivizmi argumenton se realiteti ndërkombëtar është ndërtuar shoqërisht nga strukturat konjitive i që i japin kuptim botës materiale. Michael Barnett e përshkruan teorinë konstruktiviste të marrëdhënieve ndërkombëtare si të shqetësuar me faktin se si idetë përcaktojnë strukturën ndërkombëtare, si kjo strukturë përcakton interesat dhe identitetin e shteteve dhe se si shtetet dhe aktorët joshtetërorë e riprodhojnë këtë strukturë. Teoritë marksiste dhe neo-marksiste të marrëdhënieve ndërkombëtare janë paradigma strukturaliste që refuzojnë pikpamjet realiste apo liberale mbi konfliktin shtetërore apo bashkëpunimin, në vend duke u fokusuar në aspektet ekonomike dhe materiale. Qasjet 11
marksiste argumentojnë pozicionin e materializmit historik dhe bëjnë supozimin se shqetësimet ekonomike kapërcejnë të tjerët, për të lejuar ngritjen e klasës si fokusin e studimit. Poststrukturalizmi ndryshon nga qasjet e tjera në politikën ndërkombëtare për shkak se ajo nuk e sheh veten si një shkollë, teori apo paradigmë e cila prodhon një llogari të vetme të lëndës. Teoritë Poststrukturaliste në MN u zhvilluan në vitet 1980 nga studimet postmoderniste në shkencat politike. Poststrukturalizmi shqyrton dekonstruksionin e koncepteve tradicionalisht jo problematike në MN, të tilla si 'fuqi' dhe 'agjenci' dhe shqyrton se si ndërtimi i këtyre koncepteve formëson marrëdhëniet ndërkombëtare. Një organizatë ndërkombëtare është një organizatë me anëtarësim ndërkombëtar, me qëllim dhe prani ndërkombëtar. Një organizatë ndërqeveritare, e quajtur ndonjëherë si organizatë ndërkombëtare qeveritare, ose shkurt si ONQ, është një organizatë e përbërë kryesisht nga shtete sovrane (të referuara si shtetet anëtare), apo të organizatave të tjera ndërqeveritare. Organizatat ndërqeveritare janë quajtur shpesh organizatat ndërkombëtare, edhe pse ky term mund të përfshijë edhe organizatë ndërkombëtare joqeveritare të tilla si organizatat jofitimprurëse ndërkombëtare apo korporatat multinacionale. 12
QËLLIMI Qëllimi i përzgjedhjes se kësaj teme pasi është një ndër fushat e studimeve akademike më pak të studiuara pranë shkollave tona dhe ngaqe nga vetë natyra e re e studimeve akademike të marrëdhënieve ndërkombetare, fillimi i shekullit të XX-të, janë, për shkaqe të pavarura dhe të kuptueshme, jo shumë të njohura dhe të arritshme për lexuesin e gjërë në vëndin tone tematikat e trajtuara nga studimet e marrëdhënieve ndërkombetare. HIPOTEZAT Si lindën marrëdhënievt ndërkombetare? Cilat janë teoritë kryesore të marrëdhënieve ndërkombetare? Çfarë kuptojmë me organizata ndërkombëtare dhe si ndahen ato? METODOLOGJIA Në proçesin e hartimit të këtij punimi kam zbatuar këtë rrugë: Për hartimin e këtij punimi është përdorur metoda analitike e të dhënëve teorike dhe aplikative të disiplinës akademike të marrëdhënieve ndërkombëtare. Vend të rëndësishëm zë trajtimi teorive të marrëdhënieve ndërkombëtare brënda fushes akademike të MN Interpretimi i koncepteve bazë të marrëdhënieve ndërkombëtare. Njohja me nocionet themelore te organizatave ndërkombëtare. 13
KAPITUJT Ky punim është strukturuar në katër kapituj dhe sejcili nga kapitujt ka nëntemat përkatëse si më poshtë: Kapitulli I Fillesat e marrëdhënieve ndërkombtare përfshin: 1. Historia e marrëdhënieve ndërkombëtare, 2. Studimi i marrëdhenieve ndërkombëtare Kapitulli II Teoritë e marrëdhënieve ndërkombtare përfshin: 1. Dy fushat epistemologjike të teorisë së marrëdhënieve ndërkombëtare, 2. Studimi i marrëdhenieve ndërkombëtare si teori, 3. Teoritë pozitiviste, 4. Teoritë post-pozitiviste / reflektiviste, 5. Teoritë post-strukturaliste, 6. Teori të tjera Kapitulli III Koncepte të marrëdhëniet ndërkombëtare përfshin: 1. Koncepte dhe nocione themelore të marrëdhëniet ndërkombëtare Kapitulli IV Organizata ndërkombëtare përfshin: 1. Organizata ndërkombëtare 2. Organizata ndërqeveritare. 14
KAPITULLI I FILLESAT E MARRËDHËNIEVE NDËRKOMBTARE 1.1 Historia e marrëdhënieve ndërkombëtare Historia e marrëdhënieve ndërkombëtare mund të gjurmohet mijëra vjet më parë, Barry Buzan dhe Richard Little, për shembull, e konsiderojnë ndërveprimin e qytet-shteteve te lashtë sumere, duke filluar në 3500 PES, si sistemi i parë ndërkombëtar me te drejta të plota. 1 Historia e marrëdhënieve ndërkombëtare e bazuar në shtetet sovrane është gjurmuar shpeshhere në Paqen e Vestfalisë të 1648, një gur themeli në zhvillimin e sistemit shtetëror modern. 2 Para kësaj, organizimi i autoritetit politik ne Europen mesjetare ishte i bazuar në mbi nje hierarki të vagullt fetare. Por ndoshta më shumë se Paqja e Vestfalisë, Traktati i Utrehtit i 1713 është menduar që pasqyron më mirë një normë të zhvilluar në periudhën në fjalë, atë që sovranët nuk kishin asnje të barabartë brenda një territori të percaktuar dhe nuk ekzistonte asnjë epror i jashtëm, si autoritet përfundimtar brënda kufijve sovrane të këtij territori. Epoka ndërmjet viteve 1500-1789 pa një rritje të shteteve të pavarura dhe sovrane si dhe një institucionalizim në rritje, të diplomacisë dhe ushtrisë. Revolucioni francez i shtoi kësaj ideje të re, frymen, që asnjë princ apo oligarki nuk duhet të percaktohën si sovrani, por vetëm qytetarët e një shteti, të përcaktuar si komb. Të tilla shtete në të cilët kombi është sovrani do të cilësohen si shtete-komb, në të kundërt të një monarkie apo një shteti fetar. Termi republikë u bë gjithnjë e më shumë sinonim i shtetit-komb. Një model alternativ i shtetit komb u zhvillua si reagim ndaj konceptit republikan francez nga gjermanët, të cilët në vend të dhënies së sovranitetit qytetarëve, mbajtën princat dhe fisnikërinë, por përcaktuan nocionin e shtetit komb në aspektin etniko-gjuhësor, duke vendosur parimin ideal, ndonëse rrallëhere të arritur, që të gjithë njerëzit që flasin një gjuhë duhet ti perkasin një shteti të vetëm. Kërkesa e njëjtë për sovranitetin është bërë për të dy format e shtetit komb. (Vlen të përmendet se sot në Europë, pak shtete janë ne përputhje me ndonjërin nga përcaktimet e shtetit komb: disa vazhdojnë të mbajnë sovranë mbretërore, dhe vështirë se janë etnikisht homogjenë.) 1 Barry Buzan, Richard Little. International Systems in World History: Remaking the Study of International Relations. published 2000 2 Kissinger, Henry. Diplomacy (1995), p 21 15
Sistemi i veçantë Europian që supozon barazinë sovrane të shteteve, ishte eksportuar në Amerikë, Afrikë dhe Azi nëpërmjet kolonializmit dhe "standarteve qytetëruese" Europiane. Sistemi ndërkombëtar bashkëkohor mori formën e tij përfundimtare nëpërmjet procesit të dekolonizimit gjatë Luftës së Ftohtë. Megjithatë, kjo është disi e mbi thjeshtuar. Ndërsa sistem i shtetit komb është konsideruar si "modern", shumë shtete nuk e kanë inkorporuar sistemin dhe janë quajtur "pre-moderne". Më tej, një numër i vogël i shteteve kanë lëvizur përtej ngulmimit në sovranitetin e plotë, dhe mund të konsiderohen si "post-modern". Aftësia e diskursit bashkëkohor të MN për të shpjeguar marrëdhëniet e këtyre llojeve të ndryshme të shteteve është e diskutueshme. "Nivelet e analizës" është një mënyrë për të shikuar në sistemin ndërkombëtar, i cili përfshin nivelin individual, shteti perkatës si një njësi, nivelin ndërkombëtar i çështjeve transnacionale dhe ndërqeveritare, si dhe nivelin global. Çka është e njohur në mënyrë eksplicite si teoria e marrëdhënieve ndërkombëtare nuk është zhvilluar deri pas Luftës së Parë Botërore dhe është trajtuar në mënyrë të detajuar në vazhdim. Teoria MN, megjithatë, ka një traditë të gjatë të marrjes nga punimet e disiplinave të tjera të shkencave shoqërore. Përdorimi i kapitalizimeve të "M" dhe "N" në Marrëdhëniet Ndërkombëtare synon të dallojë disiplinën akademike të Marrëdhënieve Ndërkombëtare nga fenomenet e marrëdhënieve ndërkombëtare. Shumë studjues përmendin veprat: Arti i Luftës i Sun Tzu-se (shek. 6 PES), Historia e Luftës së Peloponezit të Tukididit (shek.5 PES), Arthashastra i Chanakya (shek. 4 PES), si frymëzim për teorinë realiste, ndërsa Leviathani i Hobbes-it dhe Princi i Machiavelli-it siguruan përpunim të mëtejshëm të teorisë. Në mënyrë të ngjashme, liberalizmi frymezohet mbi vepren e Kantit dhe Rousseau, ku teoria e të fundit shpesh citohet si elaborimi i parë i teorisë së paqes demokratike. Edhe pse të drejtat e njeriut bashkëkohor janë shumë të ndryshme nga lloji i të drejtave të parashikuara nën ligjin natyror, Francisco de Vitoria, Hugo Grotius dhe John Locke ofruan qasjet e para të drejtave universale të të gjithe njerezimit për disa të drejta të caktuara mbi bazën vlerave të përbashkëta humane. Në shekullin e njëzetë, përveç teorive bashkëkohore të internacionalizëmit liberal, marksizmi ka krijuar nje bazë te re studimore për marrëdhëniet ndërkombëtare. 16
1.2 Studimi i marrëdhenieve ndërkombëtare Fillimisht, marrëdhëniet ndërkombëtare, si një fushë e veçantë e studimit ishin pothuajse tërësisht Britaniko-centriste. MN u shfaqën si një disiplinë akademike formale vetëm në vitin 1918 me themelimin e karriges së parë (katedres universitare) në MN, Karrigia Woodrow Wilson në Aberystwyth, Universitetin e Uellsit 3 (tani Aberystwyth University), nga një dhuratë e dhënë nga David Davies, duke u bërë pozita e parë akademike e dedikuar tërësisht për MN. Kjo u pasua shpejt nga themelimi i MN në universitetet Amerikane dhe në Gjenevë të Zvicrës. Në fillim të viteve 1920, në London School of Economics, Departamenti i Marrëdhënieve Ndërkombëtare u themelua me kerkese të Çmimit Nobel për Paqen, Philip Noel Baker, dhe ishte instituti i parë që ofronte një gamë të gjerë të diplomave në këtë fushë. Për më tepër, Departamenti i Historise Ndërkombëtare në LSE u zhvillua kryesisht për tu përqendruar në historinë e MN në periudhat e kohëve moderne, koloniale dhe të Luftës së Ftohtë. Universiteti i parë kushtuar tërësisht në studimin e MN ishte Graduate Institute of International Studies (tani Graduate Institute of International and Development Studies), e cila u themelua në vitin 1927 për të formuar diplomatët e parë të asocjuar me Lidhjen e Kombeve, e themeluar në Gjenevë disa vjet më parë. Graduate Institute of International Studies, ishte nder të paret që ofroi diplomë Doktorature në marrëdhëniet ndërkombëtare. 2.1 Dy fushat epistemiologjike ii të teorisë së marrëdhenieve ndërkombëtare Teoritë e MN mund të ndahen përafërsisht në njërën nga dy fushat studimore ose epistemiologjike: "pozitiviste / racionaliste" dhe "post-pozitiviste / reflektiviste". Teoritë pozitiviste kanë për qëllim të replikojne metodat e shkencave natyrore duke analizuar ndikimin e forcave materiale dhe janë teori që fokusohen kryesisht në analizën në nivel shtetëror. Ato zakonisht përqëndrohen në tiparet e marrëdhënieve ndërkombëtare, të tilla si ndërveprimet shtetërore, madhësinë e forcave ushtarake, balanca e forcës. Teoritë postpozitiviste refuzojnë idenë se bota sociale mund të studiohet në mënyrë objektive dhe pa vlera, këtu përfshihen ato teori që na japin kuptime më të zgjeruara për sigurinë, duke 3 http://www.aber.ac.uk/en/interpol/ Department of International Politics, Aberystwyth University 17
variuar nga klasa, gjinia dhe deri tek siguria postkoloniale. Teoritë post-pozitiviste kundërshtojnë idetë qendrore të neo-realizmit apo liberalizmit, të tilla si teoria e zgjedhjes racionale, për arsye se metodat shkencore nuk mund të aplikohen në botën shoqërore dhe se një "shkencë" e MN është e pamundur. Një dallim i rëndësishëm mes dy pozicioneve është se ndërsa teoritë pozitiviste, të tilla si neo-realizmi, ofrojnë shpjegime shkakësore (të tilla si, pse dhe sesi pushteti ushtrohet), teoritë post-pozitiviste përqëndrohen në pyetjet konstituive, për shembull se çfarë nënkuptohet me "pushtet"; çfarë e bën atë, se si perjetohet dhe se si pushteti riprodhohet. Kjo është diçka që ka qenë shpesh e injoruar nën MN tradicionale pasi teoritë pozitiviste bëjnë një dallim themelor ndërmjet fakteve dhe gjykimeve normative apo vlerave. Gjatë viteve 1980 dhe 1990, debati mes pozitivistëve dhe post-pozitivistëve u bë debati dominuese dhe ka qenë përshkruar si pjesë përbërëse e të tretit "Debati i Madh" (Lapid 1989). KAPITULLI II TEORITË E MARRËDHËNIEVE NDËRKOMBTARE 2.2 Studimi i marrëdhënieve ndërkombëtare si teori Studimi i marrëdhënieve ndërkombëtare si teori mund të gjurmohet në dy punime themelore, i pari "Kriza e viteve njëzet" i E.H. Carr, u botua në vitin 1939 dhe së dyti punimi "Politika ndermjet kombeve" i Hans Morgenthau, botuar në vitin 1948. 4 Teoria e marrëdhënieve ndërkombëtare është studimi i marrëdhënieve ndërkombëtare nga një perspektivë teorike, ajo tenton të siguroje një kornizë konceptuale mbi të cilat marrëdhëniet ndërkombëtare të mund të analizohen. 5 Shumë mënyra, shpesh kontradiktore të menduarit ekzistojnë në teorinë MN, duke përfshirë konstruktivizmin, institucionalizmin, marksizmin, neo-gramshizmin, dhe të tjera. Megjithatë, dy shkolla pozitiviste të mendimit janë më të përhapurat deri më sot: realizmi dhe liberalizmi, edhe pse gjithnjë e më shumë, konstruktivizmi është duke u bërë më tradicional. 6 Në fillim, studimet e para në MN në vitet midis dy luftërave u perqendruan në nevojën për të zëvendësuar sistemin e balancës së forcës me një sistem të sigurisë kolektive. Këta 4 Burchill, Scott and Linklater, Andrew "Introduction" Theories of International Relations, ed. Scott Burchill... [et al.], p.1. Palgrave, 2005. 5 http://www.irtheory.com/ 6 Reus-Smit, Christian. "Constructivism." Theories of International Relations, ed. Scott Burchill... [et al.], pp.209, 216. Palgrave, 2005. 18
mendimtarë u përshkruan më vonë si "idealistë". 7 Kritika kryesore ndaj kësaj shkolle të të menduarit buronte nga analiza realiste e ofruara nga E.H. Carr. Gjatë klasifikimit të teorive të marrëdhënieve ndërkombëtare bëhet një dallim ndërmjet qasjeve shpjeguese dhe qasjeve konstituive. Teoritë shpjeguese janë ato të cilat e shohin botën si diçka e jashtme për të teorizuar në lidhje me të. Ndërsa një teori konstituive beson se teoritë realisht ndihmojnë në ndërtimin e botës. 8 2.3 Teoritë pozitiviste Në teorinë e marrëdhënieve ndërkombëtare, pozitivizmi i referohet një shkollë të mendimit që beson se metodologjitë e shkencave natyrore mund të ndihmojnë në shpjegimin e botës sociale. 2.3.1 Realizmi Realizmi ose realizmi politik ka qenë teoria dominuese e marrëdhënieve ndërkombëtare që nga ngjizja e disiplinës. Teoria pretendon që mbështetet mbi një traditë të lashtë të mendimit që përfshin studjues si Tukididi, Machiavelli dhe Hobbes. Realizmi i hershëm mund të karakterizohet si një reagim kundër mendimit idealist liberal të periudhës ndërmjet dy luftrave botërore. Shpërthimi i Luftës së Dytë Botërore u pa nga realistët, si një dëshmi e të metave të mendimit idealist liberal. Ka disa rryma të mendimit modern realist, megjithatë parimet kryesore të teorisë janë identifikuar si statizmi, mbijetesa dhe vetë-ndihma ose ndryshe autarkia. 9 7 Burchill, Scott and Linklater, Andrew "Introduction" Theories of International Relations, ed. Scott Burchill... [et al.], p.6. Palgrave, 2005. 8 Smith,Owens, "Alternative approaches to international theory", "The Globalisation of World Politics", Baylis, Smith and Owens, OUP, 4th ed p176-177 9 Dunne, Tim and Schmidt, Britain, The Globalisation of World Politics, Baylis, Smith and Owens, OUP, 4th ed, 19
Statizmi: Realistët besojnë se shtetet-kombe janë aktorët kryesorë në politikën ndërkombëtare. 10 Si e tillë ajo është një teori e marrëdhënieve ndërkombëtare shtet-centrike. Kjo natyrë e realizmit bie në kontrast me teoritë liberale që njohin pozitën e veçantë për aktorët jo-shtetërorë dhe institucionet ndërkombëtare. Mbijetesa: Realistët besojnë se sistemi ndërkombëtar qeveriset nga anarkia, çka do të thotë se nuk ka asnjë autoritet qendror. 11 Prandaj, politika ndërkombëtare është një luftë për pushtet në mes të vetë të interesuarve, që janë shtetet. 12 Vetë-ndihma ose ndryshe autarkia: Realistët besojnë se një shtet nuk mund të mbështet mbi shtetet e tjera për kërkuar ndihme dhe per të garantuar mbijetesën e shtetit në fjalë. Realizmi bën disa supozime kryesore, së pari, supozon se shtetet kombe janë unitare dhe se janë aktorë gjeografikisht të percaktuar në një sistem ndërkombëtar anarkik, pa asnjë autoritet mbi të, që të jetë i aftë për të rregulluar ndërveprimet mes shteteve pasi nuk ekziston asnje autoritet që luajë rolin e një qeverie botërore. Së dyti, supozon se shtetet sovrane janë aktorët kryesorë në çështjet ndërkombëtare dhe jo organizatat e ndryshme si ONQ, OJQ-të apo KM. Kështu, shtetet si të rendit më të lartë, janë në konkurrencë me njëri-tjetrin. Për pasojë, një shtet vepron si një aktor autonom racional, në ndjekje të interesave të veta me qëllim primar për të mbajtur dhe për të garantuar sigurinë e vet dhe kështu sovranitetin e tij dhe mbijetesën. Realizmi thekson se në ndjekje të interesave të tyre, shtetet do të përpiqen të grumbullojnë burime, dhe se marrëdhëniet midis shteteve përcaktohen nga nivelet relative të fuqisë e tyre. Se niveli i fuqisë përcaktohet nga ana vet, nga aftësitë ushtarake, ekonomike dhe politike të shtetit. Disa realistë (realistët e natyrës njerëzore) besojnë se shtetet janë në thelb agresive dhe që zgjerimi territorial i tyre kufizohet vetëm nga fuqia e shteteve kundërshtare, ndërsa të tjerët (realistët ofensive/difensive ) besojnë se shtetet janë të obsesionuar me sigurinë dhe vazhdimsinë e ekzistencës së shtetit. 13 10 Snyder, Jack, 'One World, Rival Theories, Foreign Policy, 145 (November/December 2004), p.59 11 http://www.iep.utm.edu/polreal/ 12 Snyder, Jack, 'One World, Rival Theories, Foreign Policy, 145 (November/December 2004), p.55 13 Mearsheimer, John (2001). The Tragedy of Great Power Politics. New York: W.W. Norton & Company. pp. 25 26.ISBN 978-0-393-07624-0. 20
2.3.2 Neo-realizmi Neo-realizmi apo realizmi strukturor 14 është një zhvillim i realizmit të parashtruar nga Kenneth Waltz në vepren e tij Teoria e politikës ndërkombëtare. 15 Kjo është, megjithatë, vetëm një pjesë e neorealizmit. Joseph Grieco ka kombinuar mendimin neorealist me mendimin realist tradicional. Kjo fillesë e teorisë është quajtur nganjëherë si "realizmi modern". 16 Neorealizmi u zhvilluar kryesisht brënda traditës së shkencave politike Amerikane dhe kërkon të riformulojë traditën klasike realist të E.H. Carr, Hans Morgenthau dhe Reinhold Niebuhr në një shkenca sociale pozitiviste rigoroze. Neorealizmi i Waltz pretendon se efekti i strukturës duhet të merren parasysh në shpjegimin e sjelljes shtetërore. Waltz argumenton në favor të një qasjeje sistematike: struktura ndërkombëtare vepron si një pengesë për sjelljen e shtetit, në mënyrë që vetëm ata shtete rezultatet e të cilëve bien brenda një gamë të pritshme, të jenë të aftë për të mbijetuar. Ky sistem është i ngjashëm me një model mikroekonomik, në të cilin firmat vendosin çmimet dhe sasinë të bazuar mbi tregun. Struktura e dyfishtë është përcaktuar si: 1. Parimi ordinator i sistemit ndërkombëtar që është anarkia 2. Shpërndarja e aftësive nëpër njësi Neo-realizmi shmang përdorimin e koncepteve klasike të realizmit dhe shpesh esencialiste të tilla si "natyrës njerëzore", për të shpjeguar politikën ndërkombëtare. Në vend të kësaj, mendimtarët neorealistë zhvilluan një teori që privilegjon kufizimet strukturore përmbi strategjitë e agjentëve dhe motivimet e tyre. Neo-realizmi thotë se struktura ndërkombëtare është përcaktuar nga parimi i saj ordinator, që është anarkia dhe nga shpërndarja e aftësive të matura me numrin e fuqive të mëdha brenda sistemit ndërkombëtar. Parimi urdhërues anarkik i strukturës ndërkombëtare është i decentralizuar, duke mos pasur autoritet qendror formal dhe është i përbërë nga shtete sovrane zyrtarisht të barabarta. Këto shtete veprojnë në përputhje me 14 http://www.oup.com/uk/orc/bin/9780199298334/dunne_chap04.pdf 15 Kenneth Waltz Theory of International Politics (1979) 16 Lamy,Steven, Contemporary Approaches:Neo-realism and neo-liberalism in The Globalisation of World Politics, Baylis, Smith and Owens, OUP, 4th ed,p127 21
logjikën e vetë-ndihmës, shtetet kërkojnë interesin e tyre dhe nuk do të nënshtrojë interesin e tyre ndaj njëri-tjetrit. Waltz sfidon theksin e madh që realizmi tradicional vë tek fuqia tradicionale ushtarake, në vend që të karakterizojë fuqinë në drejtim të aftësive të kombinuara të shtetit. 17 2.3.3 Liberalizmi Parardhësi i teorisë liberale të marrëdhënieve ndërkombëtare ishte "idealizmi". Idealizmi (ose utopizmi) ishte një emërtim kritike nga ana e atyre që e panë veten si "realistë", për shembull E.H. Carr. 18 Në marrëdhëniet ndërkombëtare, idealizmi (i quajtur edhe Wilsonianism për shkak të lidhjes së tij me Woodrow Wilson i cili personifikuar atë) është një shkollë mendimi që i permbahet idesë se një shtet duhet që filozofine e saj të brendshme ta bëje synimin e politikës së saj të jashtme. Idealizmi i Wilson ishte prekursor për teorinë liberale të marrëdhënive ndërkombëtare e cila do të lindte në mesin e institucion ndërtuesve pas Luftës së Dytë Botërore. Liberalizmi mendon se preferencat shtetërore, në vend të aftësive shtetërore, janë përcaktuesi kryesor i sjelljes shtetërore. Ndryshe nga realizmi, ku shteti është parë si një aktor unitar, liberalizmi lejon pluralizmin në veprimet shtetërore. Kështu, preferenca do të ndryshojnë nga shteti në shtet, në varësi nga faktorë të tillë si kultura, sistem ekonomik apo llojin e qeverisë. Liberalizmi gjithashtu thotë se bashkëveprimi midis shteteve nuk është i kufizuar për sigurinë/politikën ( politika e lartë ), por edhe ekonominë / kulturorën ( politika e ulët ) qoftë përmes firmave tregtare, organizatave apo individëve. Kështu, në vend të një sistemi anarkik ndërkombëtar, ka shumë mundësi për bashkëpunim dhe nocione të gjera të pushtetit, të tilla si kryeqyteti kulturor. Një tjetër supozim është se fitimet absolute mund të arrihen nëpërmjet bashkëpunimit dhe ndërvarësisë, kështu mund të sigurohet paqja. Teori e paqes demokratike argumenton se demokracitë liberale nuk kanë (ose pothuajse kurrë) bërë luftë njëri-tjetrit dhe aq më pak kanë konflikte mes tyre. Kjo shihet si në kundërshtim, veçanërisht me teoritë realiste dhe ky pretendim empirike është tani 17 Lamy, Steven, "Contemporary mainstream approaches: neo-realism and neo-liberalism", The Globalisation of World Politics, Smith, Baylis and Owens, OUP, 4th ed, pp.127-128 18 Brian C. Schmidt, The political discourse of anarchy: a disciplinary history of international relations, 1998, p.219 22
një nga debatete mëdha në shkencat politike. Shpjegime të shumta janë propozuar për paqen demokratike. Ajo ka qenë gjithashtu argumentuar, si në librin Kurrë në luftë të studjuesit Spencer R. Weart, se demokracitë e drejtojnë diplomacinë në përgjithësi shumë ndryshe nga jodemokracitë. Neo-realistë nuk pajtohen me liberalët mbi teorinë, shpesh duke përmendur arsye strukturore për paqen, në kundërshtim me qeverisjen e shtetit. Sebastian Rosato, një kritik i teorisë së paqes demokratike, argumenton se USA me sjelljen e tyre ndaj demokracive me prirje të majtë në Amerikën Latine, gjatë së Ftohtë Lufta e sfiduan paqen demokratike. 19 Një argument tjetër thekson se ndërvarësia ekonomike e bën luftë në mes partnerëve tregtarë me pak te mundshme. 20 Në kontrast realistët pretendojnë se ndërvarësia ekonomike i rrit sesa ti zvogëlojë gjasat për konflikt. 2.3.4 Neo-liberalizmi Neoliberalizmi kërkon të rinovojë liberalizmin duke pranuar supozimin neorealist se shtetet janë aktorët kyç në marrëdhëniet ndërkombëtare, por ende i mbështeten idesë se aktorët jo shtetërorë (AJSH) dhe organizatat ndërqeveritare (ONQ) kanë rëndësi. Përkrahësit si Maria Chattha argumentojnë se shtetet do të bashkëpunojnë pavarësisht nga përfitimet relative, dhe janë të shqetësuar kështu me fitimet absolute. Kjo gjithashtu do të thotë se kombet janë, në thelb, të lirë të bëjnë zgjedhjet e tyre se si ata do të veprojnë në lidhje me drejtimin e politikave pa ndonjë organizata ndërkombëtare për ti bllokuar të drejtën e një kombi ndaj sovranitetit. Neo-liberalizmi gjithashtu përmban një teori ekonomike që është e bazuar në përdorimin e tregjeve të hapura dhe të lira me sa më pak ndërhyrje të qeverisë, për të parandaluar formimin e monopoleve dhe konglomerateve të tjera. Ndërvarësia në rritje gjatë dhe pas Luftës së Ftohtë përmes institucioneve ndërkombëtare çoi në definimin e neo-liberalizmit si institucionalizëm, kjo pjesë e re e teorisë po përballohet nga Robert Keohane dhe gjithashtu Joseph Nye. Robert O. Keohane dhe Joseph S. Nye, në përgjigje të neorealizmit, zhvilluan një teori kundërshtare të titulluar ndërvarësi komplekse. Robert Keohane dhe Joseph Nye 19 Rosato, Sebastian, The Flawed Logic of Democratic Peace Theory, American Political Science Review, Volume 97, Issue 04, November 2003, pp.585-602 20 Copeland, Dale, Economic Interdependence and War: A Theory of Trade Expectations, International Security, Vol. 20, No. 4 (Spring, 1996), pp.5-41 23
shpjeguan që, "... ndërvarësia komplekse ndonjëherë vjen më afër realitetit se sa vetë realizmi". 21 Duke shpjeguar këtë, Keohane dhe Nye mbulojnë tre supozimet e mendimit realist: 1. Shtetet janë njësi koherente dhe janë aktorët dominuese në MN; 2. Forca është një instrument i përdorshëm dhe efektiv i politikës; 3. Supozimi se ekziston një hierarki në politikën ndërkombëtare; 22 Zemra e argumentit të Keohane dhe Nye është, që në politikën ndërkombëtare janë të shumta në fakt, kanalet që lidhin shoqëritë, duke tejkaluar sistemin konvencional Vestfalian të shteteve. Kjo manifestohet në forma të ndryshme duke filluar nga lidhjet joformale qeveritare deri tek korporatat multinacionale dhe organizatat. Këtu ata përcaktojnë terminologjinë e tyre, marrëdhëniet ndërshtetërore janë ato kanale të supozuara nga realistët; marrëdhëniet ndërqeveritare ndodhin kur njëra pale shtendos supozimin realist se shtetet veprojnë si njësi koherente; termi transnacional vlen kur hiqet supozimi se shtetet janë njësitë e vetme të MN. Dhe është me anë të këtyre kanaleve që ndodhin shkëmbimet politike, dhe jo përmes kanalit të kufizuar ndërshtetëror siç pretendohet nga realistët. Së dyti, Keohane dhe Nye argumentojnë se nuk ka në fakt, një hierarki ndermjet çështjeve, që do të thotë se fuqia nuk mund të jetë mjeti suprem nepërmjet të cilit të permbushet agjenda e një shteti, por që ka një numër të ndryshëm agjendash me të cilat duhet të ballafaqohemi. Vija ndarëse midis politikës së brendshme dhe asaj të jashtme, bëhet e paqartë në këtë rast, pasi realisht nuk ka agjendë të qartë në marrëdhëniet ndërshtetërore. Së fundi, përdorimi i forcës ushtarake nuk mund të ushtrohet, kur mbizotëron ndërvarësia komplekse. Pra është zhvilluar ideja, që në mesin e atyre vendeve që ekziston një ndërvarësi komplekse, roli i fuqisë ushtarake në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve është mohuar. Megjithatë, Keohane dhe Nye percaktojnë se roli i ushtrisë është në fakt i rëndësishëm në rastin e "marrëdhënieve politike dhe ushtarake të një aleance përkundër një blloku rival." 21 Robert O. Keohane and Joseph S. Nye, Power and Interdependence: World Politics in Transition (Boston: Little, Brown and Company, 1977): p 23. 22 Ibid,p 23-24. 24
2.3.5 Teoria e Regjimit Teoria e regjimit rrjedh nga tradita liberale që argumenton se institucionet ndërkombëtare apo regjimet, ndikojë në sjelljen e shteteve (apo aktorë të tjerë ndërkombëtarë). Ajo supozon se bashkëpunimi është e mundur në sistemin anarkik të shteteve, pasi regjimet për definicion janë instanca të bashkëpunimit ndërkombëtar. Ndërsa realizmi parashikon se konflikti duhet të jetë normë në marrëdhëniet ndërkombëtare, teoricienët e regjimit thonë se ekziston një bashkëpunim pavarësisht anarkisë. Shpesh ata përmendin bashkëpunimin në tregti, të drejtat e njeriut dhe sigurinë kolektive ndërmjet çështjeve të tjera. Këto raste të bashkëpunimit janë regjime. Përkufizimi më së shpeshti i përmendur për regjimet vjen nga Stephen Krasner. Krasner përkufizon regjimet si "institucione që posedojnë norma, rregulla dhe procedura vendimmarrëse, të cilat lehtësojnë një konvergjencë të pritjeve". 23 Jo të gjitha qasjet në teorinë e regjimit, megjithatë janë liberale apo neoliberale, disa realistë si studjuesi Joseph Greico kanë zhvilluar teori hibride të cilat marrin një qëndrim realist megjithëse duke u bazuar në këtë teori krejtësisht liberale. Teoria e Regjimit në Ekonominë Politike Ndërkombëtare Siç u tha më lart nga Stephen D. Krasner, një regjim është përcaktuar si një grup "parimesh, normash, rregullash dhe procedurash vendim marrëse rreth të cilit konvergojnë pritjet e aktorëve në një çështje të dhënë." Ky përkufizim është qëllimisht i gjerë, dhe mbulon ndërveprim njerëzore që variojnë nga organizatat formale (p.sh. OPEC) deri tek grupet joformale (pra, bankat e mëdha gjatë krizës së borxhit). Vini re se një regjim nuk duhet të jetë i përbërë nga shtetet. Brenda EPN ka tri qasje kryesore perkundrejt teorisë së regjimit: dominanti, qasjet me derivacion liberal bazuar në interes, qasjet e kritikës realiste të bazuar në interes dhe në fund qasjet të bazuar në njohuri që 23 Krasner, Stephen D. 1982. Structural Causes and Regime Consequences: Regimes as Intervening Variables." International Organization 36/2 (Spring). Reprinted in Stephen D. Krasner, ed., International Regimes, Ithaca, NY: Cornell University Press, 1983. 25
vijnë nga shkolla të mendimit konjitivist. 24 Dy të parët janë qasje racionaliste, ndërsa i treti është qasje sociologjike. Edhe pse realizmi është ndoshta shkolla dominuese e mendimit në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare në përgjithësi, brenda teorisë së regjimit në mënyrë të veçantë kjo nuk vlen, për shkak se teoria e regjimit është për përkufizim një teori që shpjegon bashkëpunimin ndërkombëtar (dmth. ky është një koncept i tradicionalisht liberal) prandaj qasjet liberale triumfojnë brenda literaturës. 2.4 Teorite Post-pozitiviste / Reflektiviste Post-pozitivizmi në marrëdhëniet ndërkombëtare Në teorinë e marrëdhënieve ndërkombëtare, post-pozitivizmi i referohet teorive të marrëdhënieve ndërkombëtare, të cilat kundërshtojnë epistemologjikisht pozitivizmin ose idenë se vëzhgimi empirik i shkencave natyrore mund të aplikohet në shkencat sociale. Teoritë post-pozitivist (ose reflektiviste) tentojnë të integrojnë në MN një shumëllojshmëri më të madhe të shqetësimeve mbi sigurinë. Mbështetësit thonë se nëse MN është studimi i punëve të jashtme dhe marrëdhënieve, ajo duhet të përfshijë aktorë joshtetërorë ashtu si dhe shtetin. Në vend që të studiojë vetëm politikën lartë të shtetit, MN duhet të studiojnë politikën botërore të botës së përditshme, e cila përfshin politikën lartë dhe të ulët. Kështu, çështje të tilla si gjinia (shpesh në drejtim të feminizmit që në përgjithësi mbart si problem themelor varësinë e grave ndaj burrave) dhe etniciteti (të tilla akorë pashtetësi si Kashmirasit apo Palestinezët) mund të problematizohen dhe të bëhen çështje të sigurisë ndërkombëtare, duke spostuar (jo zëvendësuar) shqetësimet tradicionale të MN për diplomacinë dhe luftën e drejtpërdrejtë. Qasja post-pozitiviste mund të përshkruhet si mosbesim ndaj metanarrativës iii së MN, kjo do të përfshijë refuzimin e të gjitha historive gjithëpërfshirëse që pretendojnë për të shpjeguar sistemin ndërkombëtar. Ajo argumenton se as realizmi dhe as liberalizmi nuk mund të jenë shpjegime të plota. Një qasje postpozitiviste ndaj MN nuk pretendon të japë përgjigje universale, por perkundrazi kërkon që të bëjë pyetje. Një dallim i rëndësishëm është se, ndërsa teoritë pozitiviste të tilla si realizmi dhe liberalizmi nxjerrin në pah se si pushteti 24 Hasenclever, Andreas, Peter Mayer, and Volker Rittberger. 1997. Theories of International Regimes. New York: Cambridge University Press. 26
ëshë ushtruar, teoritë post-pozitiviste përqëndrohen në mënyrën se si pushteti është përjetuar. Shpesh, teoritë post-pozitiviste haptazi nxitin një qasje normative të MN, duke konsideruar etikën si themelore. Kjo është diçka që ka qenë shpesh injoruar nën MN tradicionale pasi teoritë pozitiviste bëjnë një dallim ndërmjet fakteve pozitive dhe gjykime normative, ndërsa post-poztivistët argumentojnë se diskursi është përbërës i realitetit, me fjalë të tjera, se është e pamundur që të jesh me të vërtetë i pavarur pasi pushteti pa njohuri nuk mund të ekzistojë. Teoritë post-pozitiviste nuk përpiqen që të jenë shkencorë apo një shkencë shoqërore. Në vend të kësaj, ata përpiqen për të analizuar në thellësi rastet, në mënyrë që të "kuptojnë" fenomenet politike ndërkombëtare duke bërë pyetje të rëndësishme për të përcaktuar në çfarë mënyre status-quo promovon disa marrëdhënie të fuqisë. 25 2.4.1 Teoria e Shoqërise Ndërkombëtare ose Shkolla Angleze Teoria e shoqërisë ndërkombëtare, gjithashtu e quajtur Shkolla Angleze, shoqëria ndërkombëtare, realizmi liberal, racionalizmi ose institucionalistët Britanikë, përkundër duke u quajtur Shkolla Angleze shumë prej akademikëve të kësaj shkollë nuk ishin as anglezë, e as nga Mbretëria e Bashkuar. Shkolla Angleze fokusohet në normat dhe vlerat e përbashkëta të shteteve dhe se si ata rregullojnë marrëdhëniet ndërkombëtare, gjithashtu pohon se ekziston një shoqëri e shteteve në nivel ndërkombëtar, pavarësisht nga kushtet e anarkisë. 26 Shembuj të normave të tilla përfshijnë diplomacinë, rendin dhe ligjin ndërkombëtar. Ndryshe nga neo-realizmit, nuk është domosdoshmërisht pozitiviste. Teoricienët janë përqendruar veçanërisht në ndërhyrjet humanitare, dhe janë të ndarë ndërmjet solidaristëve, të cilët tentojnë ta mbrojnë atë më shumë, dhe pluralistëve, të cilët vendosin vlerësim më të madhe tek rendi dhe sovraniteti. Nicholas Wheeler është një solidarist shquar, ndërsa Hedley Bull dhe Robert H. Jackson janë ndoshta më të njohur pluralistëve. Një pjesë e madhe e punës së Shkollës Angleze ka të bëjë me ekzaminimin e traditave të kaluarara të teorisë së marrëdhënieve ndërkombëtare, duke e ndarë atë, siç bëri në Wight Martin leksione e tij në LSE gjatë epokës 1950-së, në tri ndarje: 25 Pettman, Ralph (2001): World Politics: Rationalism and Beyond, Palgrave, London and New York. 26 Buzan, Barry (2004). From international to world society? English school theory and the social structure of globalisation. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-511-18590-8. 27
1. Realiste ose Hobsiane (sipas Thomas Hobbes) 2. Racionaliste ose Grotiane (sipas Hugo Grotius) 3. Revolucionare ose Kantiane (sipas Immanuel Kant). Në terma të përgjithshëm, Shkolla Angleze vetë ka mbështetur traditën racionaliste ose Grotian, duke kërkuar një rrugë të mesme ndërmjet politikës së fuqisë të realizmit dhe utopizmit të revolucionizmit. Shkollës Angleze refuzon qasjet behavoraliste në teorinë e marrëdhënive ndërkombëtare. Hedley Bull argumentoi se shtetet ndajnë një interes të përbashkët të caktuar (zakonisht frika e dhunës pakufizuar ), që të çojë në zhvillimin e një grup të caktuar të rregullave. 27 Ai ka përcaktuar kështu një shoqëri ndërkombëtare si ekzistuese, kur një grup shtetesh (ose, më në përgjithësi, një grup komunitetesh politike të pavarurua), të cilat jo vetëm formojnë një sistem, në kuptimin që sjellja e secilit është një faktor i domosdoshëm në llogaritjet e të tjerëve, por edhe kanë krijuar me dialog dhe konsenus rregulla dhe institucione të përbashkëta për zhvillimin e marrëdhënieve të tyre duke njohur interesin e tyre të përbashkët në ruajtjen e këtyre marrëveshjeve. 28 Këto rregulla janë të ruajtur nga një sërë institucionesh: lufta, fuqitë e mëdha, diplomacia, ekuilibri i forces dhe e drejtandërkombëtare, sidomos në njohjen e ndërsjellë të sovranitetit nga shtetet. Meqë këto rregulla nuk janë ligjërisht të detyrueshme dhe nuk ka institucione urdhëruese që të detyrojnë zbatimin e tyre, termi më përshtatshëm për ti emërtuar ato mund të ishte norma. Shtetet që respektojnë këto rregulla themelore formojnë një shoqëri ndërkombëtare. Brown dhe Ainley e përcaktojnë shoqërinë ndërkombëtare si një "marrëdhënie e drejtuar nga normat, anëtarët e të cilit pranojnë se ata kanë të paktën përgjegjësi të kufizuara ndaj njëri-tjetrit dhe të shoqërisë në tërësi". 29 Kështu, shtetet ndjekin interesat e tyre, por jo me çdo kusht. 30 2.4.2 Konstruktivizmi 27 Hedley Bull Anarchical Society (New York: Columbia University Press, 1977) 28 Bull, H. & Watson, A. The Expansion of International Society, Oxford: OUP. (1984). pp. 1. 29 Brown, Chris (2009). Understanding International Relations. Basingstoke: Palgrave. pp. 48 52. ISBN 978-0-230-21311-1. 30 Dunne, Tim (1995). "The Social Construction of International Society". European Journal of International Relations 1 (3). 28
Konstruktivizmi ose social konstruktivizmi 31 ka qenë përshkruar si një sfidë ndaj dominimit neoliberal dhe neorealist në teorinë e marrëdhënieve ndërkombëtare. 32 Michael Barnett e përshkruan teorinë konstruktiviste të marrëdhënieve ndërkombëtare si të shqetësuar me faktin se si idetë përcaktojnë strukturën ndërkombëtare, si kjo strukturë përcakton interesat dhe identitetin e shteteve dhe se si shtetet dhe aktorët joshtetërorë e riprodhojnë këtë strukturë. 33 Parim kryesor i konstruktivizmit është besimi se "politika ndërkombëtare është formuar nga idetë e bindës, vlerat kolektive, kulturën dhe identitetet sociale". Konstruktivizmi argumenton se realiteti ndërkombëtar është ndërtuar shoqërisht nga strukturat konjitive iv që i japin kuptim botës materiale. 34 Teoria doli nga debatet rreth metodës shkencore në teorinë e marrëdhënieve ndërkombëtare dhe në rolin e teorive në prodhimin e fuqisë ndërkombëtar. 35 Emanuel Adler thotë se konstruktivizmi zë një terren të mesëm, në mes të teorive racionaliste dhe atyre interpretative të marrëdhënieve ndërkombëtare. Dështimi i realizmit apo liberalizmit, që të parashikojë fundin e Luftës së Ftohtë, rriti ndjeshëm besueshmërinë e teorisë konstruktiviste. Teoria konstruktiviste kritikon supozimet statike të teorisë tradicionale të marrëdhënieve ndërkombëtare dhe thekson se marrëdhëniet ndërkombëtare janë një ndërtim shoqëror. Konstruktivizmi është një teori kritike e bazës ontologjik v të teorive racionaliste të marrëdhënieve ndërkombëtare. Ndërsa realizmi merret kryesisht me sigurinë dhe fuqinë materiale dhe liberalizmi merret kryesisht me ndërvarësinë ekonomike dhe të faktorëve të nivelit të brendshëm, konstruktivizmi shqetësohet më vetë rolin e ideve në formësimin e sistemit ndërkombëtar (në të vërtetë ka disa mbivendosje midis konstruktivizmi, realizmit dhe liberalizmit, por ato mbeten të ndara shkolla të mendimit). Me "ide" konstruktivistët i referohen qëllimeve, kërcënimeve, frikëve, identiteteve dhe elementëve të tjerë të realitetit të perceptuar që influencojnë shtetet dhe aktorët joshtetërorë brenda sistemit ndërkombëtar. Konstruktivistët besojnë se këta faktorë konceptual shpesh mund të kenë 31 http://www.oup.com/uk/orc/bin/9780199285433/jackson_chap06.pdf 32 Hopf, Ted, The Promise of Constructivism in International Relations Theory, International Security, Vol. 23, No. 1 (Summer, 1998), p.171 33 Michael Barnett, "Social Constructivism" in The Globalisation of World Politics, Baylis, Smith and Owens, 4th ed, OUP, p.162 34 Alder, Emmanuel, Seizing the middle ground, European Journal of International Relations, Vol.3, 1997, p.319 35 K.M. Ferike, International Relations Theories:Discipline and Diversity, Dunne, Kurki and Smith, OUP, p.167 29