ARKEOLOGI, ARKEOLOGI, ARKEOLOGI, SEJARAH & BUDAYA. Prosiding. Prosiding. Editor: Zuliskandar Ramli Mohd Samsudin Muhlis Hadrawi Akin Duli

ARKEOLOGI, SEJARAH & BUDAYA ARKEOLOGI, ARKEOLOGI, SEJARAH SEJARAH & & BUDAYA BUDAYA Prosiding Prosiding Seminar Seminar Antarabangsa Antarabangsa Ke-4 Ke-4 Arkeologi, Arkeologi, Sejarah Sejarah dan dan Budaya Budaya di di Alam Alam Melayu Melayu Editor: Zuliskandar Ramli Mohd Samsudin Muhlis Hadrawi Akin Duli Pusat Penyelidikan Langkawi, Kampus Tuanku Abdul Halim Mu adzam Syah, Langkawi 25-26 November 2015 Editor: Zuliskandar Ramli Mohd Samsudin Muhlis Hadrawi Akin Duli

ARKEOLOGI, SEJARAH DAN BUDAYA Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu Pusat Penyelidikan Langkawi, Kampus Tuanku Abdul Halim Mu adzam Syah, Langkawi 25-26 November 2015 Editor: Zuliskandar Ramli Mohd Samsudin Muhlis Hadrawi Akin Duli Kumpulan Kebudayaan, Kesenian & Warisan Alam Melayu (ATMA) & Muzium Warisan Akademik Universiti Kebangsaan Malaysia dengan kerjasama Kluster Sejarah, Warisan dan Sosio Budaya (MPN) & Ikatan Ahli Arkeologi Malaysia (IAAM) & Universitas Hasanuddin, Makassar Langkawi 2015

Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA) Universiti Kebangsaan Malaysia 43600 UKM, Bangi, Selangor Darul Ehsan Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA), UKM 2015 Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada terbitan ini boleh diterbitkan semula, disimpan untuk pengeluaran atau ditukarkan ke dalam sebarang bentuk atau dengan sebarang alat juga pun, sama ada dengan cara elektronik, gambar serta rakaman dan sebagainya tanpa kebenaran bertulis daripada Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA), UKM. Cetakan Pertama, 2015 Dicetak di Malaysia oleh: S&T PHOTOCOPY CENTER Jalan Reko, Sungai Tangkas 43000 Kajang, Selangor. ISBN 978-983-2457-79-4 Perpustakaan Negara Malaysia Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan Seminar Antarabangsa Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu (Ke-4: 2015: Bangi, Selangor) ARKEOLOGI, SEJARAH DAN BUDAYA : Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu, Bilik Senat & Bilik Majlis, Universiti Kebangsaan Malaysia, Langkawi 25-26 November 2015 / Editor: Zuliskandar Ramli, Mohd Samsudin, Mulis Hadrawi, Akin Duli ISBN 978-983-2457-79-4 1. Archeology and History--Malaysia--Congresses. 2. Civilization, Malay--Malaysia--Congresses 3. Zuliskandar Ramli I. Mohd Samsudin II. Muhlis Hadrawi, III. Akin Duli.

v Kandungan Kandungan Prakata v x 1 Ros Mahwati Ahmad Zakaria, Zuliskandar Ramli & Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman Jilid Al-Quran Patani Abad Ke-19 Masihi: Warisan Kearifan Tempatan Islam Patani 1 2 Akin Duli Sistem Penguburan Akhir Jaman Prasejarah Di Sulawesi Selatan 11 3 Asriani Abbas Pengaruh Klitika Bahasa Makassar Terhadap Pemakaian Bahasa Indonesia 4 H. Muhammad Bahar Akkase Teng Islam Dan Peradaban Di Jazirah Gorontalo Dalam Perspektif Sejarah 5 Inriati Lewa, M.Hum Sastra Lisan Sinrilik Kappalak Tallumbatua: Latar Belakang Penciptaannya 6 Muhlis Hadrawi Peradaban Maritim Sulawesi Selatan Dan Kaitannya Dengan Kehadiran Orang Melayu:Kajian Berdasarkan Sumber Lontara 23 31 41 53 7 Tadjuddin Maknun Makassar, Bukan Bugis-Makassar 65 8 Abbas The Maritime Leadership Patterns Of Makassar Kingdom In 16 th 17 th Century 9 Adnan Jusoh, Khairi Ariffin, Nasir Nayan, Yunus Sauman @ Sabin, Farhana Abdullah & Zuliskandar Ramli Arkeopelancongan Di Lembah Bujang: Satu Tinjauan Ke Atas Prospek Dan Cabaran 10 Kamsinah Darwis, M.Hum & Faura, SS, M.Hum The Study Of Systemic Functional Linguistic Toward The Inaugural Address Text Of President Joko Widodo 75 81 99 11 Lukman - Kesantunan Berbahasa Dan Revolusi Mental Dalam Dunia Pendidikan 107 12 Rosmawati Wujud Akulturasi Budaya Melayu Dan Budaya Lokal Pada Awal Islamisasi Di Luwu, Studi Kasus Pada kompleks Makam Lokko e Di Palopo 13 Nurhayati S., M.Hum. Sapaan Persona Dan Sapaan Kekerabatan Suku Mamuju: Kajian Norma Sosial Budaya 14 Sitti Wahidah Masnani, M.Hum - Barazanji Dalam Tradisi Mappacci Pada Perkawinan Masyarakat Bugis 1 15 Hanita Yusof, Fawazul Khair Ibrahim, Raja Nafida Raja Shahminan & Norazila Kamarulzaman Motif Dan Perletakan Ukiran Kayu Bagi Rumah-Rumah 115 123 129 135

vi Tradisional Melayu Di Muar 16 Daeng Haliza Daeng Jamal, Zuliskandar Ramli & Mastor Surat Pemerhatian Awal: Kesedaran Komuniti Tempatan Terhadap Pemuliharaan Dan Penyesuaigunaan Semula Bangunan Warisan Di Perak 17 Shariful Bin Kamaruddin Sejarah Pendidikan Zaman Penjajah Dalam Pertumbuhan Dan Perkembangan Peradaban Melayu Masa Kini 18 Hamdzun Haron & Narimah Abd. Mutalib Kraf Tradisional Melayu: Makna Simbolik Motif Alam Semulajadi 19 Norlelawaty Haron, Zuliskandar Ramli & Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman Evolusi Perkembangan Blok Batik Di Negeri Kelantan 20 Salina Abdul Manan, Hamdzun Haron, Zuliskandar Ramli, Noor Hafiza Ismail, Mohd Syafiq Ali & Azni Hanim Hamzah Pengikat Tengkolok Kesultanan Perak Darul Ridzuan 21 Ahmad Rizal Mohd Yusof, Mohd Firdaus Hamdan & Shamsul Amri Baharuddin Pemeliharaan Digital Bahasa Melayu Sebagai Bahasa Ilmu: Merealisasi Impian Menjadi Kenyataan 22 Anisah Bahyah Ahmad, Wan Kamal Mujani & Rosiah Othman Motif Dan Dekorasi Dalaman Masjid Tengkera, Melaka; Satu Tinjauan. 23 Bariyah Binti Hj. Basiran Masjid Zahir: Pentadbiran Dan Peranannya Di Era Kolonial 24 Emma Bazergan A Configuration Dynamic Language In Cell Ads (A Critical Discourse Analysis ) 25 Farhana Abdullah, Adnan Jusoh, Nasir Nayan & Zuliskandar Ramli Peranan Persekitaran Dalam Arkeopelancongan Di Lembah Bujang 26 Farhana Abdullah, Adnan Jusoh, Nasir Nayan & Zuliskandar Ramli Kajian Arkeologi Pelancongan Ke Atas Pelancong Tempatan Di Lembah Bujang 27 Fazlina Mohd Radzi, Shahariah Mohamed Roshdi, Nurkhazilah Idris, Shaliza Dasuki Kartunis Indie Facebook : Kritikan Politikal Dan Sosial Menggunakan Peribahasa Melayu Lama 28 Hashima Binti Sulaiman Latihan Perguruan Menengah Di Semenanjung Malaysia Selepas Merdeka Sehingga Tahun 1970 29 Ilinadia Binti Jamil Hajj Education Kiosk: A Supplementary Learning Aid For Hajj Course In Malaysia 30 Jamilah Omar, Maryam Syafiqha Mohd. Sayuti, Aminah Maimunah Rahmah Omar Penggunaan Permainan Tradisional Melayu: Dam Ular Dalam Pembinaan Interaksi Sosial, Komunikasi Interpersonal Dan Pemahaman Konsep Asas Pembelajaran Matematik Awal Kanak-Kanak 149 163 189 203 221 229 239 247 257 261 269 277 287 297 307

vii 31 Junaidi Bin Awang Besar, Mohd Faidz Bin Mohd Zain & Samsu Adabi Bin Mamat Analisis Pola Pengundian Parti Islam Semalaysia (Pas) Dalam Pilihan Raya Kecil Kawasan Dewan Undangan Negeri (Dun) Chempaka, Kelantan 32 Khalid Jusoh, Teo Kok Seong & Mohd Samsudin Kepimpinan Penghulu Negeri Johor Tahun 1957 2012 33 Makmur Haji Harun, Mohd Kasturi Nor Bin Abd Aziz, Muhammad Bukhari Lubis & Hazman Hasan Aplikasi Tulisan Jawi Dalam Manuskrip Di Alam Melayu: Satu Kajian Awal 34 Mohd Shazwan Bin Mokhtar, Mohd Samsudin Kill German Trade : Penilaian Terhadap Usaha British Membendung Perdagangan Musuh Di Tanah Melayu Sewaktu Perang Dunia Pertama 35 Muhamad Shafiq Mohd Ali, Zuliskandar Ramli & Bambang Budi Utomo Analisis Komposisi Bata Purba Di Candi Blandongan (Seg V) 36 Muhammad Aslah Akmal Bin Azmi & Mohd Samsudin Keberkesanan Pentadbiran British Mengekang Singapore Mutiny 1915: Suatu Analisis 37 Nararossa Peter Ballak & Mohd Samsudin Kegiatan Ekonomi Di Wilayah British Borneo Menjelang Abad Ke-19-38 Noor Hafiza Ismail, Hamdzun Haron, Zuliskandar Ramli, Salina Abdul Manan, Sharifah Nur Izzati Sayed Hasan, Azni Hanim Hamzah, Nani Hartina Ahmad & Norwani Md Nawawi Keindahan Rekabentuk Masjid Melayu 39 Nor Hashikin Binti Bardan, Sakinah Shahrul Ariffin & Yunus Sauman Sabin Analisis Fizikal Seramik Di Felda Inas Utara, Kulai, Johor Bahru 40 Nor Samihah Nordin, Aleeja Eban, Sherrlyn Kang & Yunus Sauman Sabin Prospek Dan Cabaran Pelancongan Warisan Pulau Langkawi: Satu Penelitian Awal 319 333 353 371 379 387 397 413 423 451 41 Nizamuddin Alias & Rabaah Abdullah Ligor Dan Alam Melayu : Satu Sorotan 465 42 Ridayani Simanjuntak & Mohd Bin Samsudin Penglibatan Adam Malik Atas Penubuhan Asean (1967-1977 43 Siti Aliaa Binti Hashim Norazian Binti Abdul Razak & Yunus Sauman Sabin Pembukaan Tanah Di Kalumpang Dari Tahun 1900 Hingga 1910 44 Yunus Sauman Sabin, Adnan Jusoh, Nor Samihah Nordin, Siti Aliaa Hashim, Norazian Abdul Razak, Norhashikin Bardan Dan Sakinah Shahrul Ariffin & Zuliskandar Ramli Taburan Pengebumian Keranda Kayu Balak Di Sabah 45 Zainab Binti Roslan Konseptualisasi Pelancongan Semiotik Dalam Pembangunan Pelancongan Warisan: Kajian Kes Di Jugra, Selangor 479 489 509 535 46 Al-Amril Bin Othman Politik Melayu Di Persimpangan?: Antara Demokrasi 543

viii Liberal Barat, Kelangsungan Etnik Dan Penghayatan Semula Islam 47 Mohd Izuan Bin Razali Reaksi Petani Melayu Di Negeri Johor Terhadap Sistem Ekonomi Kapitalisme Kolonial British 48 Noor Aisyah Binti Mokhtar, Kamarul Afizi Bin Kosman, Mokhtar Adnan Pemetaan Kasar Bandar Islam Melayu Melaka Menurut Catatan Sejarah Melayu Dan Negara Luar 49 Noor Aisyah Binti Mokhtar, Kamarul Afizi Bin Kosman, Mokhtar Adnan Gambaran Kasar Bandar Dan Kota Islam Melayu Melaka 551 573 599 50 Farid Mat Zain Kitab Hikayat Patani: Satu Analisis Sejarah 627 51 Mohamed Anwar Omar Din & Norazlinda Mohamed Rosdi - Gendang Pahang: Suatu Warisan 52 Zuliskandar Ramli, Mazlin Mokhtar, Adnan Jusoh, Yunus Sauman, Muhammad Termiji Hasni & Ahmad Helmi Mohd Mukhtar - Pelestarian Warisan Kebudayaan Dan Warisan Semula Jadi Di Lembah Kinta: Satu Kajian Awal 53 Bambang Sulistyo - Mitos Kekuasaan Dunia Melayu : Suatu Kajian Historiografi Tradisional. 54 Muhammad Terimizi Hasni - Pemerhatian Semula Tapak Candi Permatang Pasir Kuala Sungai Muda 55 Nurtaqwa Amin - The Implications Of Neuro-Linguistic Programming (NLP) On The Process Of Forming Positive Characters Of Using Language 56 Zuraidah Hassan, Ahmad Helmi Mohd Mukhtar & Zuliskandar Ramli - Tembikar Tanah: Proses Penghasilan Labu Sayong Secara Tradisional 57 Ahmad Helmi Bin Mohd Mukhtar, Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman, Zuliskandar Ramli - Nisan Kesultanan Perak: Analisis Saintifik Bahan 58 Naoko Sugiura & Mohd Samsudin - Perbandingan Dasar Warisan Di Malaysia Dan Jepun: Kajian Usaha Memelihara Khazanah Negara 59 Mohd Nasir Ismail, Noor Masliana Razlan, Zulkarnain Yusof & Mohd Faizal Ramli Penilaian Pemeliharaan Sumber Digital Warisan Seni Ukiran Kayu Tradisional Melayu Di Malaysia 60 Mohammad Anis Abdul Samad, Zuliskandar Ramli & Mohd Rohaizat Abdul Wahab Rehal Di Pantai Timur Semenanjung Malaysia:Tinjauan Awal Tentang Motif Dan Corak 61 Mohamed Razeef Bin Abdul Razak, Azahar Bin Harun, Mumtaz Binti Mokhtar & D zul Haimi Bin Md. Zain - Wang Kertas Malaysia Siri Ketiga: Legasi Wawasan Tun Dr. Mahathir Mohamad 635 647 681 693 703 713 727 741 751 765 775 62 Mohd Rohaizat Abdul Wahab, Nik Hassan Shuhaimi Nik Rahman, Zuliskandar 785

ix Ramli, Mohammad Anis Abdul Samad, Muhamad Syafiq Mohd Ali & Ahmad Helmi Mohd. Mokhtar - Simbol Maritim Kuno Pada Hiasan Perahu Tradisional Melayu Di Pantai Timur, Semenanjung Malaysia 63 Tammasse & Jumraini T. - Gangguan Berbahasa Disleksia: Suatu Perkenalan Awal 64 Ahmad Jaffri Ahmad Zaini & Mohd Samsudin Penentangan Pegawai-pegawai Melayu Terhadap Pemerintahan Jepun Semasa Perang Dunia Kedua 65 Muhammad Reduan Isahak, Fawazul Khair Ibrahim & Raja Nafida Raja Shahminan - Kajian Kadar Ketahanan Di Udara Wau Melalui Struktur Rangka 66 Muhammad Afiq Omar, Zuliskandar Ramli, Muhammad Termizi Hasni, Ahmad Helmi Muhd Mukhtar, Muhd Shafiq Mohd Ali, Adnan Jusoh, Yunus Sauman, Anis Samad & Mohd Rohaizat Abd Wahab Analisis Tampak Jumpaan Permukaan Tembikar Tanah Di Gua Tok Sik, Gunung Baling 67 Muhammad Nur Latif, M. Hum - Rekonstruksi Vokal dan Diftong Bahasa Sulawesi Selatan Purba (BSSP) 68 Sharifah Nur Izzati Sayed Hasan, Zuliskandar Ramli, Hamzun Haron & Noor Hafiza Ismail Manik Dalam Masyarakat Peribumi Sarawak 69 Noor Alina Syahida Binti Sorkawi & Yunus Sauman @ Sabin Sosioekonomi Masyarakat Melayu Mukim Sepang, 1957-1990. 70 Norazian Binti Abdul Razak, Siti Aliaa Binti Hashim & Yunus Sauman Sabin Kemudahan Dan Perkhidmatan Kesihatan Di Kulim, Kedah Pada Tahun 1945-1956 795 807 825 833 849 861 873 897

Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu 44 TABURAN PENGEBUMIAN KERANDA KAYU BALAK DI SABAH YUNUS SAUMAN SABIN, 1 ADNAN JUSOH 1, NOR SAMIHAH NORDIN 2, SITI ALIAA HASHIM 1, NORAZIAN ABDUL RAZAK 1, NORHASHIKIN BARDAN 1, SAKINAH SHAHRUL ARIFFIN & ZULISKANDAR RAMLI 2 1 Jabatan Sejarah, FSK, Universiti Pendidikan Sultan Idris, Tanjong Malim, Perak 2 Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA), Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, Selangor ABSTRAK Kajian dan penulisan mengenai tradisi pengebumian keranda kayu balak di Sabah telah banyak dilakukan oleh para pengkaji. Namun kajian dan penulisan yang melihat secara menyeluruh mengenai tradisi ini masih belum ada. Kajian terdahulu hanya melihat tradisi tersebut mengikut tapak yang terpisah-pisah. Justeru kertas kerja ini akan memaparkan taburan tradisi pengebumian keranda kayu balak di Sabah supaya pembaca mendapat gambaran yang menyeluruh terutamanya dari aspek demografi, jumlah, pentarikhan dan ciriciri umumnya. Secara umumnya, tradisi ini hanya terdapat di sebahagian pantai timur Sabah sahaja iaitu di Lembah Kinabatangan, Lembah Segama, Lahad Datu dan Semporna. Ia terdiri daripada dua jenis pengebumian iaitu pengebumian di dalam gua dan pengebumian di kawasan terbuka. Sehingga ke hari ini lebih daripada 600 buah keranda kayu balak kuno telah ditemui dan ini tidak termasuk keranda yang dikebumikan di kawasan terbuka dan keranda yang digunakan secara berterusan pada hari ini. Kebanyakan keranda diletakkan di dalam gua batu kapur di sepanjang Sungai Kinabatangan dan Segama dan juga di beberapa ceruk peneduh di Lahad Datu dan Semporna. Peletakan secara terpisah-pisah ini dilakukan mengikut kumpulan masyarakat ataupun keluarga masing-masing selain ia juga menjadi tanda kepada pemilikan sesuatu tempat terutamanya lubang gua yang mempunyai hasil ekonomi seperti sarang burung layang-layang. Hasil kajian ini juga mendapati bahawa taburan keranda kayu balak yang paling banyak di Sabah adalah tertumpu di dua lembah iaitu Kinabatangan dan Segama. Kata kunci: Keranda Kayu Balak,Lembah Kinabatangan, Lembah Segama, Lahad Datu, Semporna PENGENALAN Tradisi pengebumian keranda kayu balak kuno di Sabah ini amat sinonim dengan kehadiran singkapan batu kapur. Ini kerana kebanyakan lokasi penemuannya berada di lubang-lubang gua batu kapur atau gua batu kukup yang kebiasaannya pula terletak berhampiran dengan sungai ataupun pesisiran pantai seperti di sepanjang Sungai Kinabatangan, Sungai Kuamut, Sungai Segama dan di kawasan berhampiran pantai antara Lahad Datu hingga ke Semporna. Jika dibandingkan antara kawasan pantai timur dan pedalaman dengan kawasan pantai barat Sabah,

510 / Yunus Sauman Sabin et al. kawasan pantai timur mempunyai lebih banyak singkapan batu kapur dan dengan itu taburan keranda kayu balak kuno di Sabah hanya terbatas di Residensi Sandakan, Lahad Datu dan Semporna sahaja. Secara khususnya ia terdapat di Kinabatangan, Segama, Madai-Baturong, Kunak dan Semporna. Dalam artikel ini, pengkaji akan memberi tumpuan kepada keseluruhan kawasan taburan keranda kayu balak di Sabah. Pentarikhan keranda kayu balak yang lebih tua di Kinabatangan juga memungkinkan bahawa tapak ini merupakan pusat kepada tradisi yang dimaksudkan. Secara umumnya, jumlah keranda kayu balak mengikut tapak adalah seperti pada Jadual 1 di bawah. Jumlah sebenar keranda di sesetengah tapak pengebumian mungkin berbeza daripada jumlah yang pengkaji nyatakan dalam jadual tersebut. Ini berpunca daripada beberapa keadaan seperti berikut; i) Terdapat keranda yang tertimbus dalam lapisan guano seperti di Gua Gomantong dan Agop Talaie 1. ii) Terdapat keranda yang tertindih oleh runtuhan stalagtik dan siling batu kapur yang besar sehingga merosakkan dan menutup keranda kayu balak seperti di Agop Samang Buat 2. iii) Keranda yang diletakkan secara bertindih-tindih menyebabkan kesukaran untuk mengira jumlah sebenar keranda seperti yang berlaku di Agop Sarupi, Kinabatangan dan Agop Batu Balos, Segama. Justeru itu, jumlah yang pengkaji nyatakan itu hanyalah merujuk kepada jumlah keranda yang dapat dilihat untuk tapak Agop Sarupi sementara jumlah keranda untuk tapak Agop Batu Balos hanyalah berdasarkan kepada jumlah yang diberikan oleh Tom dan Barbara Harrisson (1969-70) semata-mata. Pada pengamatan pengkaji sewaktu melawat tapak tersebut, jumlah keranda tidak melebihi 150 buah. Walau bagaimanapun oleh kerana penduduk setempat juga mengakui bahawa sememangnya terdapat banyak keranda yang telah pecah dan reput kerana terlalu lama dan bertindih-tindih maka pengkaji menerima kemungkinan jumlah yang diberikan oleh Harrisson. iv) Kemungkinan masih terdapat banyak lubang gua dan batu kukup yang masih belum ditemui tetapi mengandungi keranda kayu balak seperti di kompleks Batu Supu dan kompleks Tapadong. v) Terdapat tapak pengebumian yang tidak sempat ditinjau oleh pengkaji seperti Segarong. Oleh itu pengkaji hanya bergantung kepada maklumat yang diberikan oleh penyelidik terdahulu seperti Peter Bellwood yang tidak menyatakan jumlah keranda di tapak tersebut. Jadual 2.1: Jumlah keranda kayu balak mengikut tapak pengebumian gua di Sabah. Bil. Tapak Jumlah 1 Lembah Kinabatangan Gua Gomantong Batangan Batu Tulug Kompleks Batu Supu Miasias Sarupi Malog 7 8 129 68 18 111 1 Jumlah 342 Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

2 Lembah Segama Batu Balos Samang Buat Samang Buat 2 Kuala Danum Kuala Sg. Kalisun Mandag Awan Yunus Sauman Sabin et al. / 511 250 1 27 1 8 10 Jumlah 297 3 Kompleks Madai Baturong Madai Atas 1 Samang Alag 3 Samang Tas 1 Kabunatok 2 Hagop Bilo 4 4 Gua Sipit 3 5 Melanta Tutup 1 6 Segarong 1 Jumlah 16 JUMLAH KESELURUHAN 655 Daripada Jadual 1 di atas, jelas menunjukkan bahawa Lembah Kinabatangan mempunyai lebih banyak tinggalan keranda kayu balak kuno berbanding Lembah Segama. Jumlah sebanyak 297 buah keranda di Lembah Segama itu adalah dengan mengambil kira jumlah 250 buah keranda yang terdapat di Batu Balos yang secara relatifnya merupakan keranda baharu berbanding dengan keranda kayu balak di tapak lain di Kinabatangan dan Segama. Sekiranya jumlah tersebut tidak diambil kira maka keranda kayu balak kuno di Lembah Segama tidak melebihi 50 buah keranda. Jumlah 250 buah keranda di Batu Balos itu adalah anggaran pengkaji setelah melawat dan meninjau tapak pengebumian tersebut pada tahun 2008. Jumlah tersebut pengkaji anggap lebih tepat dan realistik walaupun sebelum ini Harrisson (1969/70) pernah mencadangkan bahawa jumlah keranda di tapak tersebut adalah melebihi 1000 buah. Ini adalah kerana berdasarkan kepada saiz gua dan cara penyusunan keranda kayu balak yang diletakkan di dalam gua tersebut, tidak memungkinkan bahawa ia mencapai 1000 buah keranda. Pada masa yang sama, tapak pengebumian Batu Balos juga masih digunakan sehingga ke hari ini. Semasa lawatan pengkaji ke tapak tersebut pada tahun 2008 juga terdapat satu kematian yang kerandanya diletakkan di tapak pengebumian Batu Balos. Justeru itu, sekiranya jumlah keranda di Batu Balos adalah melebihi anggara 250 buah keranda maka yang selebihnya itu merupakan keranda yang baharu. Ia adalah sama dengan keranda yang diletakkan di tapak pengebumian terbuka di Tongod, Pinangah, Masaum, Langga dan Inarad di Ulu Kinabatangan yang tidak dianggap sebagai keranda kayu balak kuno. Tapak pengebumian di Lembah Kinabatangan Secara umumnya di sepanjang Sungai Kinabatangan, keranda kayu balak kuno dapat dikesan di 7 tempat iaitu di Batangan, Materis, Batu Tulug, Kompleks Batu Supu, Miasias dan Agop Sarupi di Kuala Sungai Kuamut. Sementara di lembangan Sungai Kuamut pula iaitu cabang kepada Sungai Kinabatangan, keranda kayu balak dapat di kesan di Malog. Selain daripada itu, keranda kayu balak kuno juga dikesan di Gua Gomantong khususnya di Agop Kala Bugir. Pada tahun 2002, pengkaji sendiri (Yunus Sauman Sabin, 2002) membuat kemungkinan bahawa terdapat juga keranda kayu balak di Batu Timbang iaitu salah satu tapak gua di Ulu Kuamut berdasarkan kepada sumber lisan daripada penduduk kampung di Batu Putih dan Bukit Garam. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

512 / Yunus Sauman Sabin et al. Walau bagaimanapun, survei pengkaji ke tapak tersebut pada November 2010 mendapati bahawa tidak ada keranda di sana dan ia hanya digunakan sebagai tapak pemungutan sarang burung layang-layang dengan kadar hasil yang sederhana. Secara khususnya, keranda kayu balak yang ditemui di setiap kawasan ini adalah secara bertaburan mengikut lubang gua atau batu kukup. Ini terutamanya bagi tapak kompleks Batu Supu kerana kawasannya yang luas. Untuk memudahkan pemahaman, berikut adalah ringkasan kepada tapak-tapak lokasi penemuan keranda kayu balak kuno di Lembah Kinabatangan dan Kuamut. i) Gua Goamntong Walaupun Gua Gomantong tidak terletak di tebing Sungai Kinabatangan tetapi ia masih dalam kawasan Lembah Kinabatangan dan boleh dilihat dengan jelas dari puncak cenuram Agop Batu Tulug. Gua Gomantong mempunyai banyak lubang gua dan menjadi tempat pemungutan sarang burung yang utama di Sabah selain daripada Gua Madai tetapi keranda kayu balak kuno hanya dijumpai di Kala Bugir. Berdasarkan kepada laporan Lord Medway yang melawat tapak ini pada tahun 1958 mendapati bahawa terdapat 7 bilah keranda di tapak ini dan sebilah lagi telah dibuang atau terjatuh ke bawah cenuram (Medway, 1960). Bermakna sekurang-kurangnya terdapat empat pasang kesemuanya. Berdasarkan kepada penemuan sebatang tiang pangkin yang masih tertegak di tapak tersebut menunjukkan bahawa cara peletakan keranda ialah dengan cara berpangkin tetapi ia telah terganggu. Medway melaporkan seperti berikut; The remains of 7 coffins of a similar style are scattered about, and one more has been thrown down the cliff. They have evidently been deliberatly broken. Two remain fairly intact... Fragmented human bone, earthenware sherds, and food shell are scattered over the whole deposit. From one support still standing it appears that the coffins here were once deposited above ground. The coffins are of hardwood (Merbau) and in good condition, without saw cuts, only with adze marks. Two halves fitted as trough and lid without nails or pegs. The trough appears as a simple rectangular box, its fitting lid has adecorated flange fore and aft. Medway juga telah membuat ekskavasi ujian di tapak ini sedalam 30 inci dan menemui serpihan tembikar tanah, fragmen tulang manusia dan binatang. Tapak Kala Bugir ini sebenarnya terdiri daripada 3 buah gua yang berangkai dan masing-masing dikenali sebagai Kala Bugir Besar, Kala Bugir Kecil dan Kala Bugir atau dikenali juga sebagai Agop Lungun mengambil sempena kehadiran keranda di tapak tersebut yang dipanggil sebagai lungun oleh masyarakat Sungai. ii) Agop Batu Tulug Sebelum tapak ini dipanggil sebagi Agop Tulug, ia pernah juga dikenali sebagai Agop Suluk (Harrisson dan Harrisson, 1969/70). Nama tersebut digunakan kerana ia pernah dikuasai oleh orang Suluk sewaktu kegiatan memungut sarang burung layang-layang giat dilakukan. Namun pada hari ini, tapak tersebut tidak lagi dihuni oleh burung layang-layang kerana gangguan oleh manusia. Tapak ini juga pernah dikenali sebagai Gua Batu Putih bersempena warna cenuram batu kapur yang putih. Daripada nama Gua Batu Putih inilah maka wujudnya nama Kampung Batu Putih yang menjadi lokasi tapak gua ini. Kajian arkeologi oleh Yunus Sauman (2002) pada tahun 1998 di tapak ini telah menggunakan nama Agop Batu Tulug untuk menggantikan nama-nama sebelumnya. Nama tersebut dianggap lebih sesuai berdasarkan kepada maklumat daripada masyarakat setempat (Orang Sungai) yang menyatakan bahawa dalam kalangan Orang Sungai, ia lebih dikenali sebagai Agop Tulug. Istilah Tulug bermaksud tidur dalam bahasa mereka dan ini sangat sesuai dengan fungsi tapak tersebut sebagai tempat tidur kepada roh- Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

Yunus Sauman Sabin et al. / 513 roh nenek moyang mereka. Bermula dari tahun tersebut maka nama Agop Batu Tulug digunakan sehingga pada hari ini. Tapak ini berada pada kedudukan garis bujur 5 0 25 06.6 utara dan garis lintang 117 0 56 41.7 timur di Kampung Batu Putih. Ada empat lokasi peletakan keranda iaitu di Agop Sawat, Agop Lintanga 1, Agop Lintanga 2 dan Agop Lintanga 3 (Agop Dimunduk). Sebanyak 54 buah keranda ditemui di Agop Sawat dan masing-maisng 52 di Agop Lintanga 1, 8 di Agop Lintanga 2 dan 15 di Agop Lintanga 3. Berdasarkan kepada pemerhatian pengkaji, kebanyakan keranda pada asalnya diletakkan secara berpangkin tetapi pangkinnya telah runtuh dan sebahagian keranda ditemui bertaburan di atas lantai gua. Tapak ini merupakan contoh susunan hirarki sosial yang paling jelas dalam masyarakat Dusun Sungai kerana keranda antara Agop Sawat dengan Agop Lintanga mempunyai perbezaan yang jelas dari segi bentuk dan polahiasnya. Laporan dalan British North Borneo Herald pada tahun 1903 (BNBH, 1903) menyatakan keadaan dan penemuan di Agop Sawat seperti berikut; The discovery of the above caves is atributed to Mr. P. Breitag, the then manager of Batu Putih Estate in the beginning of this century. The first exploration was made in company with another well known planter in 1894, when in the top cave were found numerous bilian coffins, artistically carved with figures of buffaloes, crocodiles, lizards and snakes, containing skeletons of man, women and children, also valuable gongs, sumpitans, spears and articles of Chinese and other pottery, with brass ornaments of native and foreign workmanship... The carvings and scroll-work on some of the coffins, of which the finest is in a vault at the rear of the cave, are even superior to those now executed by native craftsmen. The edges of the tracery too, are almost as sharp and clear as upon the day they left the carver s hands. All the subjects are cut from solid heart of bilian and the heads are splendid examples of archaic handi-work. It is believed that the coffins ornamented with the protruding heads of buffaloes or cows contained male skeletons, while figures of snakes, lizards and crocodiles appear to have been used for the decoration of those of the women and children. Sementara di Agop Lintanga 1 pula dinyatakan seperti berikut; The lower cave is inferior to the upper one in as much as nauseous by the swarm of bats that infest the place. The coffins stored therein have nothing about them attractive and are especially crude, proving beyond doubt that the remains contained in them were those of common people. Kajian ekskavasi arkeologi telah dijalankan di tapak ini pada tahun 1998 oleh Yunus Sauman dan mendapati bahawa terdapat kesinambungan dalam penggunaan gua, tetapi ia terbatas sebagai tapak pengebumian sahaja. Ia bermula daripada pengebumian tempayan kemudian digantikan dengan pengebumian keranda kayu balak. Tinjauan dan kajian pengkaji terhadap tapak ini seawal 1998 dahulu sehingga kini mendapati bahawa keadaannya telah banyak berubah jika dibandingkan dengan laporan oleh BNBH pada tahun 1903 dan juga laporan akhbar Sabah Times pada tahun 1960. Dalam tahun 60an, sekurang-kurangnya masih terdapat beberapa jenis objek pengebumian yang disertakan bersama keranda (N.B.N. & Sabah Times, 1960) tetapi ia telah hilang pada penghujung 90an. Tapak ini menjadi sangat popular dalam kalangan masyarakat tempatan kerana beberapa sebab. Pertamanya ia mudah untuk dilawati kerana ia terletak di tepi jalan utama yang menghubungkan antara Sandakan dan Lahad Datu. Dengan itu ia mudah untuk dikunjungi. Keduanya, terdapat beberapa penulisan yang kemudiannya mempengaruhi tanggapan generasi Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

514 / Yunus Sauman Sabin et al. baru yang tidak membuat kajian bahawa keranda di tapak ini merupakan warisan orang Cina yang diketuai oleh Ong Sum Ping pada kurun ke-15 (Herman, 1998). Malah ada yang mengaitkannya dengan keranda yang terdapat di China seperti tinggalan masyarakat Yue-yue di Fujian dan Jiangxi yang turut mengebumikan golongan bangsawan mereka dengan cara yang sama pada era Srping dan Autum dan Warring States (770BC-221BC) (Borneo Travel News, 1993). Cara pengebumian seperti ini juga terdapat di Schizuan. Gambar 1: Singkapan batu kapur Gua Batu Tulug pada hari ini. iii) Kompleks Batu Supu Kompleks batu kapur ini berada pada kedudukan memanjang sejauh 3.85 km dan lebar sehingga 450 meter mengikut arah aliran sungai Kinabatangan. Bacaan koordinat di bahagain paling utara ialah 5 0 29 42.53 utara dan 117 0 55 36.91 timur sementara di bahagian selatan, bacaannya ialah 5 0 27 43.69 utara dan 117 0 55 20.74 timur. Terletak 16 kilometer ke tenggara pekan Kota Kinabatangan dan 400 kilometer dari bandar Kota Kinabalu, kawasan kompleks ini boleh dicapai melalui dua cara iaitu sama ada menyusuri Sungai Kinabatangan dari Kampung Batu Putih ataupun melalui jalan darat dengan cara berjalan kaki dari jalan besar yang menghubungkan bandar Sandakan dengan Lahad Datu sejauh 4 kilometer. Penjagaan kawasan ini diletakkan di bawah tanggungjawab Jabatan Hidupan Liar Sabah kerana beberapa lubang gua mempunyai potensi sarang burung layang-layang yang sangat berharga. Walau bagaimanapun, memandangkan kawasan ini juga mempunyai tinggalan sejarah iaitu sebagai tempat persemadian roh-roh nenek moyang Orang Sungai maka penduduk setempat di kawasan ini bebas untuk keluar masuk asalkan tidak mengusik sumber ekonomi tersebut. Justeru untuk memasuki kawasan ini, boleh hanya dengan mendapatkan kebenaran daripada ketua kampung, Kampung Batu Putih ataupun daripada ketua kampung Kampung Perpaduan Datu Ugih iaitu 2 buah kampung yang paling berhampiran dengan kompleks batu kapur tersebut. Secara umumnya kompleks Batu Supu ini terbahagi kepada 3 bahagian yang utama iaitu Supu Kecil dan Supu Besar, Sapa Tareng dan Talaie. Ketiga-tiga bahagian ini mempunyai beberapa lubang gua yang mempunyai nama tersendiri selain daripada nama yang pengkaji berikan kerana masih belum mempunyai nama. Dalam tesis ini, pengkaji hanya akan memaparkan tapak-tapak yang mempunyai potensi arkeologi sahaja sementara tapak yang hanya mempunyai potensi sarang burung tidak akan disentuh. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

Yunus Sauman Sabin et al. / 515 Supu Kecil 1 Tapak ini merupakan sebuah tapak batu kukup atau rock shelter yang kecil dan berada pada kedudukan yang tinggi dan curam serta tidak sesuai untuk tempat tinggal. Selain berada di tengah-tengah cenuram batu kapur yang tinggi dan laluannya juga yang curam, saiznya hanya sekadar boleh memuatkan beberapa buah keranda kecil sahaja. Keluasannya hanya sekadar 5 kaki lebar, 10 kaki panjang dan 4 kaki tinggi. Di tapak ini, hanya terdapat 6 bilah keranda yang datangnya daripada 3 pasang keranda yang lengkap. Walau bagaimanapn, hanya 3 bilah sahaja yang masih sempurna sementara 3 bilah lagi dalam keadaan rosak iaitu tidak mempunyai bahagian lidah dan pecah di bahagian badannya. Ketiga-tiga belahan yang masih elok itu berada di dalam sebuah lubang yang kecil dan sempit. Dua daripadanya terletak di atas lantai sementara sebilah lagi dalam keadaan menegak. Manakala 3 bilah yang rosak itu kesemuanya berada di bahagian mulut lubang gua dan terdedah kepada hujan dan panas. Supu Kecil 2 Gambar 2: Keadaan keranda kayu balak di Supu Kecil 1. Juga merupakan sebuah tapak batu kukup dengan lantainya yang tidak rata. Panjang ruang lindungannya menjangkau 17.5 meter, 6.2 meter lebar dan 15 meter tinggi. Terdapat 4 belahan keranda di tapak ini. Sepasang masih dalam keadaan insitu tetapi ditindih oleh bongkahan batu besar. Di dalamnya terdapat serpihan tulang dan gigi manusia. Sementara sepasang lagi telah terganggu. Lubang air mayat dikesan pada bahagian belahan bawah keranda dan ini menunjukkan bahawa amalan pengebumiannya adalah dengan cara primer. Belahan keranda yang satu lagi juga ditindih oleh runtuhan siling batu kapur. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

516 / Yunus Sauman Sabin et al. Supu Besar Gambar 3: Keadaan di Supu Kecil 2 dan kerandanya. Tapak ini juga dikenali dengan nama Agop Hujung kerana terletak paling hujung dalam kompleks Batu Supu. Ia merupakan sebuah gua yang dalam dan cerun menghala ke bawah. Lantainya merupakan runtuhan batu kapur dan berbonjol-bonjol. Kedalamannya menjangkau 30 meter sementara bahagian mulut gua mencapai ketinggian 2.33 meter dan 4.6 meter lebar. Hanya terdapat sebuah keranda di dalam gua ini dan ia mempunyai figura kepala seladang. Walau bagaimanapun tidak dikesan sebarang tinggalan tulang manusia kecuali beberapa serpihan seramik dari jenis tembikar batu. Berdasarkan kepada penemuan tiang dan batang pangkin yang berkeadaan separuh reput, menunjukkan bahawa teknik peletakan keranda yang digunakan ialah dengan cara berpangkin. Kesemua ciri-ciri tersebut menunjukkan bahawa si mati mempunyai keistimewaannya yang tersendiri. Gambar 2.4: Keadaan keranda di Supu Besar yang telah rosak bersama beberapa keping serpihan seramik. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

Yunus Sauman Sabin et al. / 517 Talaie 1 Merupakan tapak batu kukup dan yang paling besar dalam kompleks ini. Ruang lindungannya mencapai sehingga 17 meter tinggi, 7.4 meter dalam dan 42 meter panjang. Walau bagaimanapun keadaan lantai guanya telah terganggu dengan teruk dan ketika pengkaji melawatinya ia telah terhakis oleh hujan, binatang dan mungkin manusia. Orientasi gua ialah utara selatan dan memanjang dari timur ke barat. Bacaan altitudnya ialah 195 meter dari paras laut. Jumpaan utama di tapak ini ialah keranda, tiang dan batang pangkin serta objek seramik yang diduga sebagai sebahagian daripada objek iringan pengebumian. Keranda didapati bertaburan tanpa orientasi yang jelas kerana terganggu dan tidak kurang juga yang tertimbus sebahagiannya dan mungkin ada juga yang tertimbus sepenuhnya dan tidak dapat dikesan. Jumlah keseluruhan keranda di tapak ini ialah 44 bilah dan mungkin datang daripada lebih 30 pasang keranda. Daripada jumlah tersebut, 6 daripadanya mempunyai ukiran sementara selebihnya adalah tidak berukir dan tidak dapat dikesan. Hanya sebuah keranda sahaja yang mempunyai figura kepala seladang dan merupakan keranda yang terpanjang di tapak ini iaitu mencapai sehingga 565sm atau 18.54 kaki termasuk bahagian badan utama dan figura kepala seladangnya. Selain keranda, sebanyak 9 batang tiang pangkin telah dikesan. Empat batang daripadanya masih terpacak sementara yang selebihnya telah rebah tersungkur. Daripada 9 batang tiang tersebut, 3 daripadanya mempunyai keratan rentas berbentuk bulat, 5 berbentuk segiempat tepat dan 1 berbentuk segi empat sama. Tiga daripada batang tiang tersebut mempunyai figura wajah manusia sementara yang lain tidak dapat dikesan kerana tertimbus dan terhakis. Selain daripada 9 batang tiang tersebut, ditemui juga 3 tunggul tiang yang telah patah. Batang pangkin juga telah ditemui iaitu sebanyak 9 batang. Empat daripadanya berukir dan selebihnya tidak berukir. Gambar 5: Pengkaji bersama keranda yang berselerak di Agop Talaie 1. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

518 / Yunus Sauman Sabin et al. Talaie 2 Tapak ini terletak tidak jauh daripada Agop Talaie 1 iaitu kira-kira 50 meter ke bahagian atas bukit dan mengandungi hanya sebuah keranda sahaja. Ini kerana ruang teduhannya kecil. Meskipun begitu, kerandanya dipenuhi dengan ukiran polahias tetapi tidak sempurna kerana telah reput dek kelembapan hujan yang begitu lama. Talaie 3 Tapak ini juga merupakan tapak batu kukup dengan kepanjangan 16.3 meter, 5.1 meter dalam dan 4.67 meter tinggi. Walaupun ruang teduhannya boleh dianggap luas berbanding Supu Kecil 1 tetapi hanya sebuah keranda sahaja ditemui di tapak ini. Ini mungkin berpunca daripada keadaan lantainya yang tidak rata akibat daripada runtuhan siling batu kapur. Keadaan fizikal kerandanya juga tidak sempurna. Pada jarak 50 meter ke selatan dan 20 meter lebih tinggi dari tapak ini terdapat sebuah batu kukup kecil yang mengandungi sebuah keranda kanak-kanak yang tidak lengkap iaitu hanya bahagian belahan bawah sahaja. Lubang air mayat masih jelas kelihatan dan saiz bahagian badannya hanya 93sm panjang. Gambar 6: Agop Talaie 3 dan keranda kanak-kanak yang mempunyai lubang air mayat. Talaie 4 Tapak batu kukup ini mempunyai kepanjagan sehingga 16 meter dan bukannya 167 meter seperti yang dilaporkan oleh Stephen Chia dan Peter Molijol (2010). Tingginya mencapai hampir 10 meter sementara kedalamannya sehingga 5 meter. Walaupun keadaan lantainya rata dan baik tetapi ia sangat merbahaya kerana bahagian bawahnya yang tergantung setinggi 40 meter. Jumlah keranda di tapak ini ialah 8 buah dan hanya sebuah sahaja yang mempunyai tanda ukiran polahias di bahagian hujung sementara yang lain adalah tidak berukir dan terhakis. Terdapat kesan pangkin tetapi telah runtuh menyebabkan kerandannya juga bertaburan. Antara Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

Yunus Sauman Sabin et al. / 519 jumpaan penting yang lain ialah kehadiran serpihan tulang manusia yang masih banyak serta sisa-sisa tengkorak kepala di dalam keranda. Talaie 5 Bentuk tapak batu kukup ini agak unik iaitu berbentuk V dan kerandanya diletakkan secara dua kelompok. Dua kelompok tersebut pengkaji namakan sebagai kelompok A dan B. Lantai lindungan kelompok A berada 10 meter lebih tinggi berbanding kelompok B. Jumlah kerandanya masing-masing 3 di kelompk A dan 5 di kelompok B. Apa yang menarik pada penemuan di tapak ini ialah kehadiran beberapa jenis butiran manik yang diduga sebagai objek perhiasan dan menjadi objek iringan kepada simati. Selain daripada itu terdapat juga perhiasan wanita seperti gelang dan subang daripada logam tembaga. Kesemua perhiasan diri ini ditemui di kelompok A dan tiada di kelompok B. Kesemua keranda juga telah terganggu melainkan sebuah keranda yang mungkin masih dalam keadaan insitu tetapi bahagian tengahnya telah ditumbuhi busut dan tidak dapat dialihkan. Justeru pengkaji tidak dapat memastikan sama ada ia masih mengandungi rangka manusia ataupun tidak. Talaie 6 Gambar 7: Keadaan sebahagian keranda di Agop Talaie 5 yang terganggu dan rosak. Tapak ini terletak tidak jauh daripada Agop Talaie 5 iaitu kira-kira 50 meter ke bahagian bawah bukit. Di sini juga terdapat 2 kelompok peletakan keranda yang disebutkan sebagai 6a dan 6b oleh Chia (Chia dan Peter Molijol, 2010). Hanya terdapat sebuah keranda sahaja di 6a sementara di 6b, sebanyak 7 bilah keranda ditemui dan mungkin ia datang dari 4 pasang keranda. Daripada 7 bilah keranda tersebut, hanya 2 bilah sahaja yang masih dalam keadaan baik sementara yang lain telah rosak dan mempunyai kesan bakar sama seperti yang berlaku di Sapa Tareng Luar. Selain daripada keranda, ditemui juga serpihan seramik China dan sebatang sumpitan yang mempunyai kesan terbakar dan tidak sempurna. Di tapak ini juga ditemui kesan pangkin berdasarkan kepada 2 sisa tiang pangkin. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

520 / Yunus Sauman Sabin et al. Talaie 7 Gambar 8: Sebahagian daripada keranda di Agop Talaie 6. Gua ini merupakan penemuan terbaru dan belum pernah dilaporkan oleh mana-mana penyelidik sebelum ini. Ia berada pada kedudukan N 05 0 30.308 utara dan E 117 0 55.564 timur. Elevationnya ialah 38.3 meter dari aras laut. Tapak ini juga merupakan sebuah batu kukup kecil dan telah terganggu. Sewaktu lawatan pengkaji ke tapak ini, masih kelihatan kesan penggalian di bawah timbunan keranda. Ini mungkin berpunca daripada kepercayaan bahawa terdapat harta karun yang tertanam di kawasan tersebut. Beberapa orang informan dari kalangan pencari dan pengumpul barang-barang purba di Kinabatangan menunjukkan yang mereka sangat mempercayai bahawa tapak pengebumian keranda di sepanjang Sungai Kinabatangan dan Segama malah sehingga ke Lahad Datu mempunyai tinggalan harta karun. Sebab itulah kegiatan antikuarian di tapak pengebumian keranda sangat giat dijalankan dan merupakan salah satu gangguan yang dahsyat kepada tinggalan arkeologi tersebut. Sebanyak 13 bilah keranda ditemui di tapak ini dan mungkin ia datang dari 8 atau 9 buah keranda yang lengkap. Keranda di tapak ini juga tidak sempurna dan sangat terganggu. Berdasarkan kepada kehadiran tiang dan batang pangkin, cara peletakan keranda pada asalnya adalah secara berpangkin tetapi telah runtuh. Hanya 3 buah keranda sahaja yang mempunyai kesan ukiran dan tiada keranda yang mempunyai figura kepala seladang. Di tapak ini juga terdapat sisa rangka manusia yang separuh lengkap masih berada di dalam salah sebuah keranda seperti pada gambar 10 di bawah. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

Yunus Sauman Sabin et al. / 521 Gambar 9: Keadaan tapak Agop Talaie 7 dan kerandanya yang berselerak. Juga kelihatan lubang kesan penggalian pencari harta karun. Gambar 10: Sisa rangka manusia yang masih berada di dalam salah sebuah keranda di Agop Talaie 7. Sapa Tareng Dalam Tapak Sapa Tareng merupakan rangkaian beberapa buah batu kukup dalam kompleks Gua Batu Supu. Ia terdiri daripada 4 buah tapak peletakan keranda iaitu Sapa Tareng, Sapa Tareng Luar, Sapa Tareng Tinggi dan Agop Pungit. Untuk menjadikan nama-nama ini jelas berbeza, tapak Sapa Tareng ini pengkaji namakan sebagai Sapa Tareng Dalam. Sebenarnya ada 2 buah keranda ditemui di tapak ini dan bukannya sebuah seperti yang dilaporkan oleh Chia (Chia dan Peter Molijol, 2010). Ia terdiri daripada sebuah keranda dewasa dan sebuah keranda kanakkanak. Keranda dewasa ditemui di atas lantai gua yang gelap dan dipercayai berpangkin tetapi telah runtuh. Ini berdasarkan kepada kehadiran beberapa tiang dan batang pangkin berhampiran dengan keranda. Secara keseluruhannya keranda ini telah terganggu dan tidak sempurna. Walau Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

522 / Yunus Sauman Sabin et al. bagaimanapun masih dapat dikesan sebuah lubang air mayat di bahagian belahan bawah keranda. Sementara keranda kanak-kanak terletak di celah dinding gua kira-kira 3.8 meter dari paras lantai. Kesemua keranda tidak mempunyai sebarang ukiran polahias mahupun sebarang bentuk figura. Sapa Tareng Luar Gambar 11: Keadaan salah sebuah keranda yang telah terganggu di Sapa Tareng Dalam. Kira-kira 30 meter di sebelah kanan pintu masuk Sapa Tareng Dalam, terdapat sebuah batu kukup kecil yang mengandungi 6 bilah pecahan keranda yang diduga datang daripada 3 pasanag keranda. Kesemuanya merupakan keranda dewasa dan dua daripadanya mempunyai polahias ukiran dan salah satunya mempunyai figura kepala seladang tetapi telah dipotong oleh pengunjung baharu dan diletakkan beberapa meter dari tempat asalnya. Keranda yang mempunyai figura kepala seladang ini mempunyai ukiran bermotifkan pucuk rebung dan motif seperti ini tidak ditemui di tapak lain. Terdapat keranda di tapak ini yang mempunyai kesan terbakar dan menurut informan (Johari bin Kadir), ia berpunca daripada kebakaran sewaktu musim kemarau melanda kawasan tersebut. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

Yunus Sauman Sabin et al. / 523 Sapa Tareng Tinggi Gambar 12: Keadaan sebahagian keranda di Sapa Tareng Luar. Tapak ini berada pada kedudukan melebihi 40 meter lebih tinggi daripada Sapa Tareng Dalam pada jarak lebih kurang 100 meter. Keadaan fizikal gua sangat baik kerana saiznya yang luas dan lantainya juga rata. Walau bagaimanapun hanya terdapat 2 bilah keranda sahaja di tapak ini dan ia adalah sepasang. Keranda yang diperbuat daripada kayu belian ini telahpun terganggu; terpisah antara belahan atas dan bawah, terhakis dan sebahagiannya reput. Laporan sebelum ini (Chia dan Peter Molijol, 2010) menyatakan bahawa terdapat 5 batang pangkin ditemui di tapak ini. Ini merupakan satu kesilapan kerana pengkaji juga ada telah meninjau tapak tersebut dan tiang pangkin yang disebutkan sebenarnya merujuk kepada tiang pangkin yang terdapat di Sapa Tareng Dalam. Gambar 13: Keadaan gua di Sapa Tareng Tinggi dan kedudukan salah satu bilah keranda. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

524 / Yunus Sauman Sabin et al. Agop Pungit Tapak pengebumian ini termasuk dalam kawasan Sapa Tareng. Agop Pungit bermaksud Gua Kelawar. Nama ini bersempena kehadiran kelawar yang banyak di gua ini. Tapak ini merupakan tapak gua dan bukannya batu kukup sama seperti Sapa Tareng Tinggi. Tapak ini mempunyai ruang yang luas tetapi terlalu banyak runtuhan batu kapur menjadikan lantainya agak sempit. Hanya sebuah sahaja keranda ditemui di tapak ini dan ia tidak lengkap kerana tidak mempunyai bahagian belahan bawah. Hanya bahagian penutup yang dijumpai dan ia mempunyai sedikit ukiran polahias di bahagian hujung badan keranda tetapi tidak jelas kerana terhakis. Gambar 14: Keadaan di Agop Pungit dan kerandanya. iv) Agop Sarupi Tapak ini terletak di tebing Sungai Kinabatangan kira-kira 800 meter ke hulu dari Kampung Tulang-Tulang Besar dan 2 kilometer ke hulu dari Kampung Kuala Kuamut. Ia merupakan singkapan batu kapur kecil dan mempunyai 4 lokasi pengelompokan keranda kayu balak yang dikenali sebagai Agop Sarupi 1, 2, 3 dan 4 (Yunus Sauman Sabin, 2010a dan Yunus Sauman Sabin dan Wan Noorlizawati Wan Mat Ali, 2013) walaupun Harrisson menyatakan bahawa hanya 3 tapak sahaja pada tahun 60an dahulu (Harrisson, 1969-70). Ini kerana salah satu lokasi iaitu Agop Sarupi 1 tidak ditemui oleh Harrisson dalam tinjauannya itu. Jumlah keseluruhan keranda di Agop Sarupi ini tidak dapat dipastikan kerana cara peletakan keranda secara bertindih-tindih dan banyak keranda yang telah rosak dan reput terutamanya di bahagian bawah timbunan keranda. Walau bagaimanapun Harrisson mencadangkan bahawa sekurangkurangnya ada 40 buah keranda di tapak ini tetapi berdasarkan kepada pemerhatian pengkaji pada tahun 2008 yang lalu, jumlahnya lebih daripada 100 buah walaupun amalan meletakkan keranda ke gua ini telahpun dihentikan pada penghujung tahun 60an (komunikasi dengan K.K Puas bin Musa). Keranda di tapak ini juga secara relatifnya adalah baharu kerana bentuk dan tipologinya adalah sama dengan keranda yang masih digunakan oleh penduduk Ulu Kinabatangan pada hari ini. Kenyataan oleh Harrisson hasil daripada temuramahnya dengan penduduk kampung pada tahun 60an dahulu bahawa kawasan Agop Sarupi telah dibersihkan pada tahun 1923 termasuk membuang tinggalan keranda kayu balak yang lama menyokong Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

Yunus Sauman Sabin et al. / 525 kenyataan ini. Ini bermakna bahawa keranda yang terdapat di tapak tersebut hanyalah keranda yang tidak melebihi 100 tahun. Selain daripada keranda, beberapa elemen pengebumian yang lain turut ditemui termasuk objek pengebumian seperti beberapa buah tepak sirih tembaga, pinggan mangkuk, parang, mata tombak dan barang perhiasan seperti anting-anting tembaga dan gelang. Kesemua objek ini secara relatifnya juga adalah baharu. Apa yang menarik dan juga merupakan bukti bahawa keranda-keranda di Agop Sarupi ini adalah baharu ialah kehadiran beberapa nisan kayu yang mempunyai catatan nama si mati secara berukir dan juga tarikh kematiannya. Gambar 15: Keadaan keranda yang berterabur di Agop Sarupi 3. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

526 / Yunus Sauman Sabin et al. (a) (b) Gambar 16: Contoh kayu pasak keranda yang mempunyai rekod nama si mati. Tapak Pengebumian Di Lembah Segama Dari segi ciri-ciri fizikal, Lembah Segama mempunyai persamaan dengan Lembah Kinabatangan. Ia mempunyai singkapan batu kapur yang terletak di tebing-tebing sungai dan telah digunakan oleh orang Dusun Subpan sebagai tapak pengebumian keranda kayu balak mereka semenjak 700 tahun dahulu. Antara lokasi pengebumian keranda kayu balak mereka ada seperti berikut; i) Kompleks Gua Tapadong Laporan awal berkaitan dengan Bukit Tapadong ialah pada tahun 1931. Ia disebutkan sebagai mempunyai sekurang-kurangnya 40 buah gua termasuk 2 buah gua yang digunakan sebagai tapak pengkebumia keranda kayu balak (Fernandez, 1991). Walau bagaimanapun penjelajahan pengkaji ke kawasan ini mendapati bahawa terdapat 3 buah gua yang mempunyai tinggalan keranda kayu balak kuno iaitu Mandag Awan, Samang Buat dan Samang Buat 2. Secara keseluruhannya, keranda yang terdapat di tapak ini mempunyai sedikit perbezaan dengan keranda yang terdapat di lembah Kinabatangan terutamanya dari segi bentuk penutup dan polahias keranda. Cara peletakan keranda di tapak ini juga adalah pelbagai, ada yang diletakkan secara berpangkin dan ada juga yang diletakkan di atas bongkahan batu kapur. Walau bagaimanapun, ketika tinjauan pengkaji ke tapak ini, semua keranda berada dalam keadaan berselerak dan sangat terganggu. Terdapat juga keranda yang tertindih oleh runtuhan siling batu kapur menjadikan keranda tersebut rosak binasa. Dengan mengambil kira keluasan ruang dalam gua, ia sepatutnya boleh menampung lebih banyak keranda. Namun, fenomena alam seperti runtuhan batu kapur ini menjadi sebab tapak pengebumian ini ditinggalkan kerana masyarakat animisme sangat percaya kepada tanda-tanda yang datang daripada alam semulajadi termasuklah runtuhan siling gua yang merosakkan keranda. Keadaan seperti itu boleh sahaja ditafsirkan sebagai membawa petanda yang buruk kepada komuniti mereka. Gambar 17: Pengkaji bersama beberapa buah keranda di Agop Samang Buat 2. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

Yunus Sauman Sabin et al. / 527 ii) Kuala Danum Tapak ini merupakan sebuah tapak batu lindungan dan terletak di tebing Sungai Segama di Kuala Danum. Hanya terdapat sebuah sahaja keranda di tapak ini tetapi mempunyai bentuk yang unik dan berbeza dengan tapak-tapak lain di Kinabatangan mahupun di Lahad Datu dan semenanjung Semporna. Uniknya keranda di tapak ini ialah pada bahagian bentuk hujung pemegangnya yang berbentuk dan berukir pusaran. Gaya seperti ini hanya terdapat di Mandag Awan di Tapadong dan tidak ditemui di tempat lain. Oleh itu, ada kemungkinan perhubungan antara pengamal tradisi antara kedua-dua tempat adalah sangat rapat ataupun ia sememangnya datang daripada satu komuniti yang sama. Gambar 18: Keranda di Kuala Danum, di seberang Sungai Danum, bersetentang dengan Borneo Rainforest Lodge pada hari ini. iii) Kuala Sungai Kalisun Tapak ini dinamakan sebagai Kuala Sungai Kalisun kerana ia terletak di sebelah seberang kuala Sungai Kalisun yang masuk ke Sungai Danum (Yunus Sauman Sabin, 2001). Asalnya ia dinamakan sebagai tapak DVFC sahaja mengambil sempena nama kawasan tapak ini ditemui (Marsh, 1996). Tapak ini juga merupakan sebuah tapak batu lindungan yang kecil dari jenis batu pasir dan bukannya batu kapur. Lawatan kali pertama pengkaji ke tapak ini pada tahun 1999 mendapati sebanyak 8 pasang keranda diletakkan di atas lantai gua bersama-sama sebuah tempayan. Namun lawatan pada tahun 2008, mendapati bahawa tempayan tersebut telahpun hilang entah ke mana. Istimewanya tapak ini ialah hanya tapak ini sahaja yang mempunyai tinggalan keranda kayu balak bersama-sama dengan tempayan yang digunakan sebagai wadah pengebumian terutama jenis sekunder berdasarkan kepada keberadaan sisa rangka manusia yang terdapat di dalamnya. Terdapat sebuah keranda di tapak ini yang menunjukkan ciri-ciri yang sedikit berbeza daripada keranda di lembah Kinabatangan, Madai-Baturong dan Semporna, khususnya bentuk keratan rentas bahagian penutup keranda. Ia berbentuk seperti bumbung rumah, menyerupai bentuk keratan rentas keranda yang digunakan pada hari ini oleh masyarakat hulu Kinabatangan dan Segama. Bezanya ialalah ia mempunyai ukiran polahias. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

528 / Yunus Sauman Sabin et al. Gambar 19: Tapak pengebumian di Kuala Sungai Kalisun bersama keranda yang bertaburan di atas lantai. iv) Batu Balos Tapak ini digunakan sebagai tapak pengebumian keranda kayu balak oleh masyarakat Dusun Subpan di sekitar Segama dan merupakan satu-satunya tapak yang masih digunakan sehingga ke hari ini. Tidak dapat dipastikan sejak bilakah tapak ini dijadikan sebagai tapak pengebumian tetapi berdasarkan kepada bentuk dan tipologi keranda yang terdapat di tapak ini, ia adalah keranda yang baharu dan tidak lebih daripada 300 tahun yang lalu. Fernandez menyatakan kemungkinan bahawa ia telah bermula semenjak kurun ke-18 (Fernandez, 1991). Jumlah keranda di tapak ini juga tidak dapat dipastikan kerana ia bertambah dari masa ke semasa. Keadaan keranda di tapak ini juga bercampur-campur antara yang masih elok dan rosak. Walaupun masyarakat pengamalnya sangat menghormati roh simati dan kerandanya serta tapak ini sebagai tapak suci tetapi setelah sekian lama, keranda yang terdahulu tidak dipulihara dan dibiarkan rosak. Ini juga mungkin merupakan kaedah semulajadi untuk memberi ruang kepada peletakan keranda yang baharu. Kerandanya mempunyai persamaan dengan keranda yang terdapat di Agop Sarupi dan sebahagian daripada keranda di Miasias, Kinabatangan. Bentuk keranda seperti ini juga masih digunakan oleh masyarakat Ulu Kinabatangan dalam pengebumian mereka (Yunus Sauman Sabin et al. 2012). Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

Yunus Sauman Sabin et al. / 529 Gambar 20: Tapak pengebumian Batu Balos. Kelihatan keranda diletakkan secara bertindih-tindih kerana ruang yang terhad. Tapak Pengebumian Gua Madai Formasi batu kapur Madai ini juga merupakan sebuah kompleks gua. Justeru terdapat beberapa lokasi pengebumian keranda kayu balak kuno di sini. Antaranya ialah Agop Atas atau juga dikenali sebagai Madai Atas (Bellwood, 1985), Pusu Samang Alag, Pusu Samang Tas (Harrisson, 1969-70) dan gua Kabunatok (Orolfo, 1965). Bezanya tapak-tapak ini dengan tapak pengebumian lain di Kinabatangan dan Segama ialah jumlah kerandanya yang sedikit sahaja. Sebagai contoh, di Madai Atas hanya terdapat sebuah keranda sahaja dan tidak mempunyai sebarang ukiran. Keranda ini kemudiannya diberi pentarikhan 1000 +/- 70 BP (Bellwood, 1988). Menariknya keranda kayu balak di Madai Atas ini kerana sewaktu ekskavasi dilakukan di tapak ini oleh Peter Bellwood bersama pasukan daripada Jabatan Muzium Sabah pada tahun 1987, mereka telah menemui sebuah tempayan batu di bawah keranda dan diduga sebagai bukti amalan pengebumian tempayan. Mungkin ia adalah pengebumian sekunder. Tapak pengebumian di Pusu Samang Alag pula terdiri daripada 3 unit keranda yang diduga datang daripada 3 pasang tetapi tidak kesemuanya lengkap. Purata saiznya adalah sederhana iaitu 7 kaki 5 inci. Di tapak Pusu samang Tas pula terdapat hanya satu keranda sahaja walaupun dari segi keadaan gua ia sangat sesuai untuk tapak pengebumian. Ekskavasi percubaan oleh Harrisson berhampiran dengan keranda mendapati objek seperti serpihan tembikar tanah yang masih insitu, serpihan tulang manusia, pelbagai jenis manik dan 2 bilah pisau besi (Harrisson, 1969-70). Menariknya ialah tidak ditemui sebarang bukti kehadiran tembikar batu yang diimport. Pengetahun kita terhadap kehadiran keranda di Gua Kabunatok pula hanya berdasarkan kepada catatan yang dibuat oleh Pastor Orolfo (Orolfo, 1961). Menurut beliau; Kabunatok Cave. This is located three chains east of Lawag-Lawag Cave at the foot of a cliff. This cave is 130 yards long, running north-eastward for a distance of 65 yards and then southward for the rest of the distance. The entrance is wide. The ceiling is high. The floor is almost level. On both sides of the entrance there are dilapidated coffins, which show that this cave was once Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

530 / Yunus Sauman Sabin et al. used as graveyard. The inhabitants are bats, common white nest swiftlets, and white-bellied swiftlets. This cave is said to have produced about 40 katis of nests (white) 20 years ago but now it only produces about three katis. Ada beberapa aspek yang menarik terhadap penemuan keranda kayu balak di Kompleks Gua Madai ini. Pertamanya tidak ada satupun daripada keranda tersebut yang diletakkan di atas pangkin dan tidak ada satupun juga keranda yang mempunyai ukiran di bahagian penutupnya apatah lagi sebarang bentuk figura. Keduanya dan yang paling menarik ialah penemuan keranda di Pusu Samang Tas yang tidak mempunyai sebarang bukti penemuan tembikar batu tetapi mempunyai alatan besi. Ini menjadikan usaha meletakkannya ke dalam kronologi pengebumian keranda kayu balak menjadi sukar. Apatah lagi tidak ada pentarikhan kronometrik terhadapnya. Walau bagaimanapun, ia mungkin keranda yang paling awal kerana tapak pengebumian keranda yang lain kesemuanya mempunyai tinggalan serpihan tembikar batu import. Hubungan antara masyarakat Idahan yang tinggal di kawasan tersebut dengan keranda kayu balak di gua-gua tersebut juga tidak jelas. Hanya keranda di Madai Atas sahaja yang mereka kenali sebagai milik Aki Apoi iaitu nenek moyang keturunan mereka. Tapak Pengebumian Baturong Survei pada tahun 1930an oleh Orolfo mendapati sekurang-kurangnya 36 buah gua di kompleks Baturong (Orolfo, 1961) tetapi seperti yang dilaporkan oleh Harrisson dalam survei mereka pada tahun 1966 (Harrisson 1969-70), kebanyakannya tidak mempunyai potensi arkeologi. Ini adalah kerana keadaan gua yang berada di kedudukan rendah dan berair, lantai yang tidak rata, banyak runtuhan batu kapur dan sebagainya. Hanya ada dua gua sahaja yang mempunyai tinggalan keranda kayu balak iaitu di Pusu Bakas dan di Hagop Bilo. Di tapak Pusu Bakas, terdapat sekurang-kurangnya dua pasang keranda berdasarkan kepada kehadiran 2 belahan bahagian bawah dan satu belahan bahagian penutup. Bentuk penutupnya juga agak berbeza dengan yang terdapat di Kinabatangan dan Segama kerana bahagian lidah kerandanya terletak di bahagian paling atas penutupnya dan bentuknya seakan-akan seperti ekor. Meskipun, bahagian ini terdapat pada sebahagian keranda di Gua Batu Tulug dan Batu Supu, Kinabatangan tetapi ia disertai dengan lidah keranda yang lebar. Keranda di Pusu Bakas ini juga tidak mempunyai sebarang ukiran polahias. Di Hagop Bilo pula, tinggalan pengebumian keranda kayu balak bukan hanya terbatas kepada keranda itu sendiri tetapi juga tiang pangkin. Sebanyak 2 pasang keranda telah ditemui dan masing-masing diletakkan berjauhan kira-kira 40 kaki. Peletakan keranda ini seiring dengan kehadiran tiang pangkin. Berdasarkan kepada tiang pangkin sebanyak 4 batang, kemungkinan jumlah keranda juga lebih daripada 2 pasang tetapi seperti yang dilaporkan oleh Harrisson, mungkin keranda yang lain itu telah digunakan oleh pemungut sarang burung yang datang kemudian sebagai alat dalam pekerjaan mereka (Harrisson, 1969-70). Ciri-ciri kerandanya adalah sama seperti yang ditemui di Pusu Bakas dan saiznya juga lebih kurang sama iaitu antara 7 hingga 8 kaki. Keranda di sini juga diperbuat daripada jenis kayu keras iaitu kayu belian (Eusideroxylon Zwageri sp). Untuk kawasan ke selatan daripada Sungai Segama, hanya di Hagop Bilo dan Pusu Bakas ini sahaja telah ditemui tiang pangkin keranda. Ia tidak ditemui di Melanta Tutup, Segarong, Sipit mahupun di Madai. Cuma bezanya antara tiang pangkin di Hagop Bilo dan Pusu Bakas ini ialah dari segi kehadiran ukiran berbentuk figura di Hagop Bilo dan tidak ada ukiran di Pusu Bakas. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

Yunus Sauman Sabin et al. / 531 Gambar 21: Keranda kayu balak di tapak Baturong (Harrisson dan Harrisson, 1969-70). Tapak Pengebumian Gua Sipit Tapak ini terletak berdekatan dengan muara Sungai Sipit dan Sungai Segarong ke selatan pekan Lahad Datu. Selain nama Sipit, ia juga dikenali dengan nama Semobong atau Pillolo (Harrisson, 1969-70). Formasi batu kapurnya adalah kecil dan begitu juga dengan saiz batu lindungannya. Ketinggiannya tidak lebih daripada 30 kaki dari paras laut. Walau bagaimanapun, berdasarkan kepada penemuan 10 serpihan keranda oleh Harrisson pada tahun 1968, menunjukkan bahawa sekurang-kurangnya terdapat 3 pasang keranda diletakkan di tapak ini. Salah satunya mempunyai ukiran figura kepala seladang dan menyerupai bentuk figura yang ditemui di Melanta Tutup. Selain daripada serpihan keranda, beberapa artifak lain juga telah ditemui sewaktu lawatan oleh Lord Medway ke tapak ini pada tahun 1958 seperti serpihan tembikar tanah dan satu serpihan seramik jenis seladon Sawankhalok kurun 14-15 Masihi (Medway, 1960). Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

532 / Yunus Sauman Sabin et al. Gambar 22: Tapak Gua Sipit dan kerandanya (Harrisson dan Harrisson, 1969-70). Tapak Pengebumian Melanta Tutup Tapak ini merupakan sebuah tapak batu pelindung. Terletak di atas bukit Melanta Tutup (600 kaki dari paras laut) berhampiran dengan Teluk Tagasan di Semporna dan menghadap ke arah Laut Sulu. Kajian pertama yang dijalankan di sini dilakukan pada tahun 2002 hingga 2003 oleh penyelidik dari Pusat Penyelidikan Arkeologi Malaysia (Chia dan Peter Koon, 2003), kini dikenali sebagai Pusat Penyelidikan Arkeologi Global dan mendapati sebuah keranda kayu balak kuno terletak di atas lantai gua dalam keadaan terganggu. Panjang keseluruhan keranda dijangkakan lebih daripada 240sm dan 52sm lebar. Pemerhatian permukaan di tapak tersebut menemui beberapa objek dan artifak yang dipercayai berasosiasi dengan keranda kayu balak tersebut seperti serpihan tulang manusia, loceng logam kecil dan manik. Keranda kayu balak ini kemudiannya diberi pentarikhan antara 1070 BP hingga 840 BP setelah mengambil kira usia kayu sebelum dijadikan sebagai keranda kayu balak. Keranda kayu balak di Melanta Tutup ini mempunyai ukiran figura kepala seladang tetapi buatannya lebih kasar berbanding yang terdapat di Lembah Kinabatangan dan Segama. Ini merupakan satu lagi variasi bentuk figura mengikut tempat. KESIMPULAN Daripada penjelasan di atas, penduduk pribumi pantai timur Sabah boleh dikategorikan kepada satu suku kaum sahaja iaitu suku kaum Kadazandusun. Suku kaum ini mempunyai pertalian yang sangat erat dari segi bahasa dan sosioekonomi yang sama. Mereka bercucuk tanam secara kecil-kecilan, menjadi nelayan sungai, pemburu dan penternak binatang secara kecil-kecilan, pemungut hasil-hasil hutan, pemungut sarang burung layang-layang dan mereka juga berkongsi adat kematian iaitu mengebumikan mayat ke dalam gua dengan menggunakan keranda kayu balak. Kesemua persamaan ini berpunca daripada keadaan persekitaran yang serupa iaitu sungai dan lembahnya, singkapan batu kapur di sekeliling mereka dan flora serta fauna yang sama. Inilah ciri penting yang membezakan mereka dengan suku kaum Kadazandusun di pantai Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu