Metafizika dhe morali

Metafizika dhe morali Revistë filozofiko-shkencore Vjeshtë 2013 Numri 3 Instituti Kërkimor Ndërkombëtar Rumi 1Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3

2

Metafizika dhe Morali Revistë filozofiko-shkencore Vjeshtë 2013 Numri 3 Drejtor: Ahadollah Gholizadeh Barandagh Redaksia: Prof. dr. Sokrat Amataj (kryeredaktor) Grafika kompjuterike: Fatmir Shutina Bordi këshillimor ndërkombëtar: Prof. dr. Ali Reza Arafi, Rektor i Universitetit Al-Mustafa, Iran. Prof. dr. Seyyed Husein Nasr, Universiteti George Washington, ShBA. Prof. dr. Sachiko Murata, Universiteti Stony Brook, ShBA. Prof. dr. William C. Chittick, Universiteti Stony Brook, ShBA. Prof. dr. Sokrat Amataj, studiues & përkthyes, Universiteti i Tiranës, Shqipëri. Prof. dr. Metin Izeti, Universiteti i Tetovës, Maqedoni. Edin Q. Lohja, studiues & përkthyes, ShBA. Prof. dr. Golam Reza Avoni, Instituti Iranian i Filozofisë, Iran. Prof. dr. Muzafar Ikbal, Qendra për Islamin dhe Shkencën, Kanada. Dr. Abdullah Rexhepi, Instituti për Shkencat Humane Ibni Sina, Kosovë. Revista filozofiko-shkencore Metafizika dhe morali sjell në faqet e saj mendimin e përparuar filozofik të kohëve e vendeve të ndryshme, duke u dhënë përparësi prurjeve të reja në lidhje me problematikat e kohës dhe raportet e filozofisë e metafizikës me moralin dhe etikën. 3Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3

Artikujt duhet të shoqërohen me abstrakte e të mos kenë qenë botuar më parë. Ata mund të jenë në gjuhën shqipe ose angleze. Revista Metafizika dhe morali fiton të drejtën e autorit të artikujve që boton, duke u lejuar autorëve që t i ribotojnë në organe të tjera, me kushtin që revista Metafizika dhe morali të referohet si botuesja e parë e tyre. Më shumë të dhëna për kriteret e paraqitjes dhe të dërgimit të artikujve për botim e për politikat e revistës mund të gjenden në faqen zyrtare të Institutit Ndërkombëtar Kërkimor Rumi : www.institutirumi.com/revista Revista Metafizika dhe morali. E Përtremuajshme e Institutit Kërkimor Ndërkombëtar Rumi, Tiranë. Adresa: Autostrada Tiranë-Durrës, Fushë Mëzez - Kashar, Tiranë, Shqipëri. www.institutirumi.com Kontakt e-mail: institutirumi@gmail.com 4

Metafizika dhe morali Revistë filozofiko-shkencore Vjeshtë, 2013 Numri 3 Përmbajtje - Editorial...9 - Artikuj shkencorë Muhammed Hoseinzade Areali i vlefshmërisë së intelektit...13 Amanullah Fasihi Racionalizmi fetar dhe laicist...43 Mahmud Khajrollahi Vendësia e intelektit në arealin e fesë...75 - Abstraktet në gjuhën Angleze Abstracts...109 5Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3

6

Editorial 7Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3

Editorial 8

Ky është numri i tretë radhazi i revistës Metafizika dhe morali që trajton çështjen e intelektit apo arsyes. Statusi i intelektit, pra, i arsyes, në Islam është aq i lartësuar dhe i vlerësuar, saqë shumë prej përmbledhjeve me hadithe hapen me një kapitull kushtuar intelektit. Por kjo nuk do të thotë kurrsesi se intelekti, pra arsyeja, për konfirmimin e vet ka nevojë për fenë, sepse intelekti është i vetëmjaftueshëm në thelb. Madje, nëse dikush orvatet të miratojë apo të refuzojë intelektin, do të ndihet i detyruar që t i kërkojë ndihmë intelektit për këtë. Nga ana tjetër, po ashtu, është e vërtetë që intelekti nuk e ngushton fenë, pra hapësirën e fesë dhe pohimet e prera të intelektit, po ashtu edhe ato të fesë, e afirmojnë njëri-tjetrin. Disa janë të mendimit që pohimet (gjykimet), të cilat janë produkt i mendjes së njeriut, ndonjëherë janë në kundërshtim me pohimet e fesë, pra me njohuritë fetare. Por e vërteta është se diçka e tillë është e paverifikueshme në lidhje me fenë islame, dhe se pohimet e prera fetare në Islam (që karakterizohen si kategorike) nuk kanë antagonizëm real me pohimet e prera të intelektit (që karakterizohen si kategorike). Ndaj dhe kontradiktat sipërfaqësore të vërejtura midis disa pohimeve fetare dhe disa pohimeve të intelektit burojnë nga fakti se njëri prej këtyre pohimeve nuk është i mirëqenë. Në këtë rast, përparësi i duhet dhënë palës që është e mirëqenë. Në mendimin islam, përkimet mes intelektit dhe fesë janë në një nivel aq të lartë, saqë thuhet se çdo gjë që pranohet nga feja, pranohet edhe nga intelekti, dhe se çdo gjë që është pranuar nga intelekti, është pranuar edhe nga feja. Një yjësi e këtillë përkimesh dhe dhënie-marrjesh mes intelektit dhe fesë është edhe objekti kryesor rreth të cilit boshtohen artikujt e këtij numri, të cilët vërtet nisen nga qasje dhe këndvështrime të ndryshme, porse në fund hedhin dritë të bollshme rreth binomit fe-arsye. Shtator, 2013 Instituti Kërkimor Ndërkombëtar RUMI 9Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3

10

Artikuj shkencorë Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 11

12

Areali i vlefshmërisë së intelektit Muhammed Hoseinzade Abstrakt: Areali i vlefshmërisë së intelektit Në këtë shkrim shqyrtohet në këndvështrimin gnoseologjik aspekti i hapësirës së intelektit në arritjen e njohurive fetare. Problemi i vlefshmërisë së intelektit në sferën e njohjes fetare ngrihet vetëm nëse intelekti mundëson perceptimin e pohimeve fetare dhe lejon gjykimin e tyre. Studimet tregojnë se diskutimi kryesor i mendimtarëve shiitë mbi këtë çështje përqendrohet te masa e shtrirjes së vlefshmërisë së intelektit në fe, si dhe në aspektet e fesë që mund të përftojnë njohje përmes tij. Ndër dijetarët shiitë nuk ka mendimtarë të shquar që ta kenë mohuar plotësisht vlefshmërinë e intelektit në përftimin e njohurive fetare. Megjithatë, mund të thuhet se intelektin dhe njohjen racionale në sferën e fesë e kanë mohuar vetëm Akhbaritët 1, në të kaluarën, si dhe vazhduesit e rrugës së tyre në kohën tonë, të cilët njihen si njerëzit e tef kikut 2. Por, a e kanë kundërshtuar ata vërtet këtë vlefshmëri të racionales apo kanë pasur parasysh ndonjë tjetër aspekt? Duke iu referuar pikëpamjeve të tyre rezulton se ata nuk synojnë ta mohojnë vlefshmërinë e intelektit në mënyrë absolute. Ata e pranojnë deri diku autonominë e intelektit, pra dhe vlefshmërinë e tij, por dallohen nga mendimtarët e tjerë Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 1. Tekstualistët. 2. Diferencuesit e njohjes racionale nga njohjet fetare. 13

shiitë vetëm sa i takon arealit të kësaj vlefshmërie. Sipas tyre, vlefshmëria e intelektit nuk është e pakufizuar, por kufizohet vetëm në një sferë të posaçme. Për më tepër, kriteret e dispozitave fetare nuk mund të nxirren apo të konceptohen me anë të intelektit. Pasi shpjegohen pikëpamjet e njohura filozofike të juristëve dhe dijetarëve të metodologjisë së fik hut, në këtë shkrim trajtohet dhe pikëpamja tjetër alternative. Këtu do të përqendrohemi më shumë te personalitetet më të njohura e të spikatura të shkollës së Akhbaritëve, si dhe tek mendimet e tyre. Fjalët kyçe: Intelekti; shqisat (ndijime); argumentet e transmetuara; doktrinat; faktorët e jashtëm të njohjes; racionalizmi ekstrem. Areali i vlefshmërisë së intelektit 14

Imam Aliu thotë: Zoti nuk e ka bërë të perceptueshme për mendjen modalitetin e atributeve të Tij, por as e ka privuar (intelektin) prej njohjes së Tij. Ai është Zoti, gjurmët e ekzistencës së të Cilit janë udhërrëfyese për pranimin me zemër të Qenies së Tij nga ana e mohuesve ateistë. Ai është më i lartësuar nga ato që thonë në lidhje me Të njerëzit e teshbihit 3 dhe mohimit. (Nehxhul Belaga, fjalimi 49) Nocioni i intelektit Intelekti - si një nga burimet më të rëndësishme të njohjes - është një forcë që ka funksione të ndryshme. Ai zbërthen, analizon dhe përgjithëson, krijon koncepte të përgjithshme dhe percepton. Po ashtu, ai gjykon lidhur me miratimin ose mohimin e kuptimit të një pohimi, ndërkohë që e formulon atë nëpërmjet bashkimit të nocioneve të ndryshme me njëri-tjetrin, si dhe argumenton nëpërmjet renditjes së disa pohimeve pranë njëri-tjetrit. 4 Nga gjithë këto funksione, në këtë shkrim do të interesohemi vetëm për gjykimin e argumentimin, prandaj këtu intelektin do t ua referojmë pohimeve apo të perceptuarit të intelektit, përfshirë postulatet dhe teorizimet, a priori dhe a posteriori, analitike dhe sintetike, si dhe të ngjashmeve me to. Për rrjedhim, termi i përdorur përfshin gjykimet a pohimet intuitive e të vetëkuptueshme, përfundimet që nxirren nga argumentet që përfshijnë dhe bazohen te burimet a priori (aksiomatike), madje dhe përfundimet që përftohen nga argumentimet e bazuara në pohimet a posteriori si sensuale, empirike, intuitive e popullore (presupozime). Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 3. Ngjasuesit e Zotit me krijesat e Tij. 4. Në një shkrim tjetër kemi analizuar gjerësisht funksionet e ndryshme të intelektit. Shih: Muhammed Huseinzade, Menabei Marifet (Burimet e njohjes), pjesa e gjashtë. 15

Pikëpamja mbisunduese Areali i vlefshmërisë së intelektit 16 Të gjithë mendimtarët që e pranojnë vlefshmërinë e perceptimeve dhe argumentimeve racionale në fe, në lidhje me arealin e vlefshmërisë së intelektit në sferën e fesë janë të mendimit që, në hapësirën e vet, intelekti mund të arsyetojë, pra të vërtetojë, doktrinat jo të transmetuara, siç janë qenia e Zotit dhe atributet e Tij, qëndrimet universale të parimeve etike, juridike dhe të vlerave të tjera përmes argumentimit, si dhe t i perceptojë ato. Por me anë të intelektit nuk mund të arsyetohen prepozicionet fetare, që bazohen në argumente narrative, si profetësia apo imameti i një personi të posaçëm, si dhe rexh ati dhe veçoritë e botës së ndërmjetme. Kjo pikëpamje mbizotëron te të gjithë mendimtarët shiitë, që nga metafizikanët deri te dijetarët e Sheriatit, dhe, nëse ekziston ndonjë dallim, ai lidhet me çështje joparimore ose me mënyrën e shtjellimit e të shpjegimit të çështjeve. Rreshtimi i tyre këtu dhe sqarimi e hulumtimi i pozicioneve të secilës prej tyre do të ishte i gjatë dhe i mërzitshëm 5. Sidoqoftë, sipas saj, intelekti është një nga burimet e aksesit në fe, kështu që ai nuk mund t i kundërvihet fesë e të quhet kundërshtar i saj. Të qenët burim do të thotë të qenët zbulues. Si mund të hamendësohet diçka që zbulon si kundërshtare e asaj që zbulon? Pra, ashtu si transmetimet dhe argumentet narrative zbulojnë fenë dhe pjesët e ndryshme të saj, ashtu funksionojnë dhe intelekti e argumentet racionale për të depërtuar përmes kompetencës që kanë në pjesë të ndryshme të fesë, edhe pse në ndonjë areal të caktuar ndodh, ndonjëherë, që të vërehen antagonizma në mes transmetimeve apo që disa argumente narrative të kenë kundërthënie në mes tyre; edhe argumentet racionale janë njësoj dhe nuk përjashtohet që disa prej tyre të jenë në antagonizëm me njëri tjetrin. Çështjen 5. Autori i librit Hadaik që vetë ka përzgjedhur një teori tjetër, pikëpamjen e përmendur ia atribuon shumicës së dijetarëve. Shih Shejh Jusuf Bahraniu, al hadaik an-nazira, v. 1, f. 126.

e kundërvënies së argumenteve narrative e trajton shkenca e metodologjisë së fik hut. Ne propozojmë që, atje ku mund të ketë një kundërvënie të kësaj natyre, të parashikohet edhe në shkencat racionale një kapitull, në të cilin të trajtohet çështja e antagonizmit midis argumenteve racionale. Megjithatë, është e mundur që edhe në argumentet racionale të shfaqen kundërshtime mes përfundimeve të disa argumenteve, për shembull, në një grup që jep mendime për përheshmërinë e botës, ndërkohë që një grup tjetër jep mendime për krijimësinë dhe përkohshmërinë e saj. Zgjidhja e kësaj çështjeje është tejet e vështirë e kjo na bën të mendojmë që nuk mund ta zgjidhim duke u bazuar tek intelekti; që do të thotë se, për këtë shkak, jemi në pamundësi të zgjidhjes së kundërvënieve të argumenteve racionale. Siç e ka pohuar dhe Mir Damadi, kjo është një çështje antinomie 6. Përveç dy lloj antagonizmave të përmendura mund të përfytyrohet edhe një i tretë, që është antagonizmi midis argumenteve racionale dhe argumenteve fetare (të transmetuara). Ky lloj antagonizmi është i domosdoshëm që të shfrytëzohet në arealin e njohjes fetare dhe të gjendet një rrugë për tejkalimin e tij 7, si një kontradiktë që ndonjëherë mendohet gabimisht se ngrihet midis fesë dhe intelektit e shkencës, por që, në të vërtetë, ekziston midis argumenteve fetare dhe atyre racionale. Këtu me argumente racionale kemi parasysh arsyetimet racionale, përfshirë arsyetimet apriori dhe aposteriori, që ndeshen në shkencat intelektuale dhe eksperimentale. Sigurisht, fjala intelekt mund të përdoret për të karakterizuar njohjet apriori, kurse për arsyetimet aposteriori, që rezultojnë nga njohjet empirike, mund të përdoret një term tjetër. Sido që të jetë, shkaku i lindjes së një kontradikte të tillë, që ndodh njëmendërisht në disa raste, është fakti që disa aspekte të fesë mund të njihen e të eksplorohen me anë të burimeve ose rrugëve të ndryshme. 6. Muhammed Bakir Mirdamad, Al-Kabasat, f. 239. 7. Shih: Muhammed Husejnzade, Hyrje në gnoseologjinë dhe bazat e njohjes fetare, pjesa e dytë, kapitulli i dytë. Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 17

Areali i vlefshmërisë së intelektit 18 Meqenëse elemente apo pjesë të caktuara të fesë mund të njihen edhe me anë të burimeve të tjera, ndërkohë që intelekti dhe shqisat depërtojnë vetëm në një areal të kufizuar të saj, ekziston mundësia që midis burimeve përkatëse të ketë kundërshti gjatë përdorimit teologjik të tyre. Por, siç do të shihet më pas, shpallja dhe frymëzimi janë burime që u përkasin ekskluzivisht Profetit dhe imamëve të pagabueshëm, e kjo i bën të mos pozicionohen vertikalisht me burimet tjera. Intelekti apo argumentet racionale pozicionohen vertikalisht me transmetimin apo me argumentet e transmetuara, por asnjë nga këto dy burime nuk pozicionohet vertikalisht në raport me Shpalljen dhe inspirimin, si rezultat nuk mund të ndodhin kundërshti midis tyre. Argumenti i transmetuar, ashtu si racionali, ka një funksion zbulues lidhur me përmbajtjen e Shpalljes dhe inspirimit 8. Libri i shenjtë, Kur ani Famëlartë, është Shpallja dhe fjala e drejtpërdrejtë e Zotit, e cila i është zbuluar, duke i zbritur, Profetit të nderuar. Ai është i mbrojtur nga gabimi si në aspektin e zbritjes, edhe në atë të pranimit, domethënies dhe përmbajtjes. Kur ani është tekstual ose i fjalëpërfjalshëm, në pikëpamje të kuptimit, ndryshe nga hadithet, të cilat zotërojnë nivele dhe grada të ndryshme njohjeje e perceptimi, për faktin se janë transmetime të thënieve e veprave të Profetit dhe Imamit. Vetë burimi i njohjes specifike, përmes të cilit Profeti dhe Imami perceptojnë të vërtetat, është i mbrojtur dhe i pagabueshëm. Rrjedhimisht, në bazë të sa u tha më sipër, burimet nga të cilat mund të përftohen njohuri fetare për fenë dhe segmente të ndryshme të saj, janë të kufizuara. Ato mund të grupohen si më poshtë: 1. intelekti apo argumentet racionale; 2. transmetimi apo argumenti i transmetuar; 3. shqisat; 4. vizioni intuitiv dhe vetëzbulues. 8. Për shqyrtimin e çështjes, shih: Muhammed Husejn Zade, Bazat e njohjes fetare, kapitulli i dytë dhe i gjashtë.

Nga ky këndvështrim mbisundues, shqisat kanë në fe një hapësirë mjaft të ngushtë, në kuptimin që nuk rrokin të gjitha vlerat, dispozitat dhe njohuritë e saj. Intelekti apo argumentet racionale luajnë rol më të rëndësishëm në hapësirën e doktrinave themelore të fesë. Sigurisht, argumentet e transmetuara dhe hadithet që rrëfejnë Shpalljen dhe inspirimin, mund ta ndihmojnë intelektin dhe t i thellojnë edhe më shumë rezultatet e tij në këtë sferë. Veç kësaj, intelekti mund të konceptojë universale të etikës dhe drejtësisë, kuptimin e juridikes dhe të vlerave të tjera, njohjen e domosdoshmërisë, mirësisë, ligësisë, si dhe të meritueshmërisë e detyrueshmërisë së tyre. Si rrjedhojë, në këtë sferë, intelekti i percepton në mënyrë të pavarur aspektet e mirësisë, si virtytshmërinë dhe drejtësinë, si dhe çështjet e ligësisë, si dhunën dhe padrejtësinë. Madje këto gjëra mund të shihen si parime aksiomatike të intelektit në lëmin e vlerave. Kurse në sferën e dispozitave praktike të fesë, hapësira e intelektit është shumë e kufizuar. Në këto raste, me ose pa ndihmën e shqisave, intelekti e percepton preferueshmërinë, domosdoshmërinë, meritueshmërinë apo detyrueshmërinë e një dispozite, megjithëse edhe për këto raste ekzistojnë argumente të transmetuara (hadithe), që e pohojnë arritjen e intelektit. Në këtë mënyrë, intelekti mund të zbulojë kriteret e gjykimeve apo të dispozitave në sferën e njohjes së vlerave e gjykimeve etike, juridike e sheriatike, të cilat nuk lidhen me kompetenca ekskluzivisht fetare. Përmes tyre, ai arrin të përcaktojë gjykimin përkatës, si dhe të gjykojë për meritueshmërinë apo detyrueshmërinë, e preferueshmërinë apo domosdoshmërinë e disa veprimeve, pra dhe të njohë domosdoshmërinë apo preferueshmërinë e tyre. Në lidhje me çështjet që janë në kompetencën ekskluzive të fesë, perceptimi i tyre është i mundur vetëm përmes sjellësit të fesë; intelekti nuk mund të konceptojë në mënyrë të pavarur kriteret dhe shkaqet e dispozitave. Ajo që intelekti mund të konceptojë në këtë sferë janë urtësitë e dispozitave fetare dhe kaq. Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 19

Areali i vlefshmërisë së intelektit 20 Pikërisht për këtë duhet shmangur përdorimi i intelektit për të njohur dispozitat që janë kompetenca ekskluzivisht fetare, si dhe perceptimi i kritereve të tyre dhe pjesët e tjera të çështjeve thjesht fetare. Burimi i katërt është vizioni intuitiv dhe zbulues. Ai ka përdorim shumë të kufizuar në fe dhe përgjithësisht është vetëm burim i njohjes në mënyrë konvencionale të pohimit Zoti ekziston, pohim i cili mund të vërtetohet dhe të arsyetohet me anë të intelektit. Megjithëse roli i këtij burimi në pikëpamje sasiore është shumë i kufizuar dhe në doktrinat e njohuritë fetare zbulohet vizionalisht vetëm përmes vizionit intuitiv, në trajtën e pohimeve të perceptueshme, nuk duhet harruar se ai përbën themelin kryesor të fesë; pra, në këndvështrimin e cilësisë, ndikimi i tij në gnoseologjinë fetare është i madh dhe i thellë. Nga sa thamë më lart, mund të bëhet një zbërthim i rolit të burimeve të njohjes fetare dhe i hapësirës së secilit prej tyre në aspekte të ndryshme të fesë. Sigurisht, krahas me rolin e këtyre burimeve, këtu duhet mbajtur parasysh vetëm hapësira dhe areali, por jo dhe çështjet e tjera që lidhen me to. Në të vërtetë, paraqitja e një skeme të tillë lejon të përcaktohet areali i çdonjërit prej këtyre burimeve. Në vijim do të ceken kalimthi çështjet më të rëndësishme që mund të shtrohen në segmente të ndryshme të fesë, si dhe burimet që mund të përdoren për njohjen dhe vërtetimin e secilës prej tyre: 1. Feja; 1.1 Doktrinat; 1.2 Monoteizmi; 1.2.1 Qenia e Zotit; 1.2.2 Natyra dhe thelbi i Zotit; 1.2.3 Paarritshmëria e thelbit dhe e realitetit të Zotit; 1.3 Burimi i njohjes; 1.3.1 Njohja intuitive gnostike; 1.3.2 Argumenti racional; 1.1 Monoteizmi.

2.1.1 Monoteizmi thelbësor, apo Njëshmëria e Zotit, si dhe uniteti i qenies së domosdoshme; 2.1.2 Burimi i njohjes; 2.1.3 Argumenti racional; 2.1.4 Argumenti narrativ (transmetimi); 1.2 Monoteizmi në atribute; 1.3 Monoteizmi në veprueshmëri; 2.3.1 Monoteizmi në krijim; 2.3.2 Monoteizmi në drejtim (menaxhim); 2.3.2.1 Drejtimi ontologjik; 2.3.2.2. Drejtimi legjislativ; 2.3.3 Monoteizmi në adhurim dhe nënshtrim; 2.3.4 Monoteizmi në udhëheqje; 2.3.5 Burimet e njohjes; 2.3.5.1 Argumenti racional i ndihmuar nga transmetimi; 2.4 Monoteizmi në adhurim dhe në qenien shërbëtor; 3. Cilësitë e Zotit; 3.1 Cilësitë thelbësore dhe aktuale të Zotit; 3.2 Cilësitë thelbësore; 3.2.1 Dituria e pafundme; 3.2.2 Fuqia apo forca e pafundme; 3.2.3 Jeta e përhershme dhe amshueshme; 3.3 Cilësitë aktuale (të veprueshmërisë); 3.2.1 Drejtësia hyjnore; 3.3.2 Urtësia hyjnore; 3.3.3 Caktimi dhe paracaktimi hyjnor; 3.4 Identiteti i cilësive thelbësore; 3.5 Teologjia e veprës hyjnore; 3.6 Atributet miratuese dhe mohuese; 3.6.1 Atributet miratuese; 3.6.1.1 Fuqia; 3.6.1.2 Dituria; 3.6.1.3 Urtësia; Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 21

Areali i vlefshmërisë së intelektit 22 3.6.1.4 Dëgjimi dhe shikimi; 3.6.1.5 Jeta; 3.6.1.6 Mëshira, etj; 3.6.2 Atributet mohuese; 3.6.2.1 Inkarnacioni; 3.6.2.2. Bashkimi; 3.6.2.3 Nevoja; 3.6.2.4 Pafuqia; 3.6.2.5 Ortakësia; 4.6.2.6 Të qenët fizikisht; 3.6.2.7 Pasiviteti etj; 3.7 Burimet e njohjes; 3.7.1 Argumenti racional i ndihmuar nga argumenti transmetues; 4. Emrat e Zotit; 4.1 Emrat e hijeshisë dhe madhështisë së Zotit; 4.2 Konfidencialiteti i emrave të Zotit; 4.3 Burimi i njohjes; 4.3.1 Arsyeja e transmetuar; 5. Drejtësia në veprat e Zotit; 5.1 Hijeshia dhe ligësia racionale apo thelbësore; 5.2 Drejtësia e Zotit dhe vuajtjet, dhimbjet, vdekja etj; 5.3 Urtësia e Zotit; 5.4 Caktimi dhe paracaktimi; 5.5 Udhëzimi dhe devijimi; 5.6 Shpërblimi dhe dënimi; 5.7 Mosndëshkimi i të miturve, të çmendurve dhe të mangëtëve; 5.8 As determinizmi, as vullnetarizmi, por diçka në mes të tyre; 5.8.1 Argumenti racional i ndihmuar nga argumenti i transmetuar; 5.9 Beda;

5.10 Përshkallëzimi në ndëshkueshmëri; 5.11 Argumenti racional; 6. Profetësia; 6.1 Profetësia si ligj universal (Shpallja dhe profetësia); 6.1.1 E vërteta e Shpalljes; 6.1.2 Domosdoshmëria e Shpalljes dhe e profetësisë; 6.1.3 Shpallja dhe pagabueshmëria; 6.1.4 Karakteristikat e profetëve; 6.1.4.1 Pastërtia nga aspektet irrituese; 6.1.4.2 Pagabueshmëria dhe mbrojtja nga gabimi dhe mëkati; 6.1.4.3 Superioriteti dhe dituria me burim hyjnor. Përftimi i njohurive dhe dispozitave me anë të Shpalljes; 6.1.4.3.1 Shpallja e drejtpërdrejtë; 6.1.4.3.2 Shpallja përmes engjëjve; 6.1.4.3.3 Ëndrra; 6.1 Argumenti racional (i konfirmuar nga argumenti i transmetuar); 6.3 Profetësia agjitative dhe misioni propagandistik; 6.3.1 Argumenti i transmetuar; 6.4 Profetësia e veçantë e Profetit të Islamit; 6.4.1 Përzgjidhja e hz. Muhammedit s.a.a. si profet i fundit; 6.4.2 Rrugët për vërtetimin e profetësisë së Muhammedit; 6.4.2.1 Mrekullitë; 6.4.2.1.1. Mrekullia e Kur anit; Kur ani, mrekullia e amshueshme; 6.4.2.1.2 Argumenti racional dhe shqisat; 6.4.2.1 Lajmërimi i profetit paraprak; 6.4.2.2 Argumenti i transmetuar; 6.4.2.3 Veçoritë e Profetit të Islamit; 6.4.3.1 Pagabueshmëria dhe dituria; 6.4.3.2 Përfundimi i profetësimit; 6.4.3.3 Përsosmëria dhe universaliteti i Islamit; 6.4.3.4 Mondializmi i thirrjes së Profetit të Islamit; 6.4.3.5 Amshueshmëria e Islamit; Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 23

Areali i vlefshmërisë së intelektit 24 6.4.3.5.1 Argumenti racional dhe i transmetuar; 6.4.3.6 Abrogimi racional dhe i transmetuar; 6.4.3.6.1 Argumenti i transmetuar (narrativ); 7. Imameti dhe afërsia hyjnore; 7.1 Imameti i përgjithshëm; 7.1.1 Koncepti i imametit dhe afërsia hyjnore; 7.1.2 Nivelet e imametit dhe të afërsisë hyjnore; 7.1.2.1 Lidershipi dhe udhëheqja; 7.1.2.2 Autoriteti fetar; 7.1.2.3 Afërsia emocionale; 7.1.2.4 Afërsia shpirtërore; 7.1.2.4.1 Argumenti i transmetuar; 7.1.3 Domosdoshmëria e lidershipit të imamëve të pagabueshëm nga pikëpamja e intelektit; 7.1.3.1 Argumenti racional nga pikëpamja e teksteve fetare; 7.1.3.2 Argumenti i transmetuar si provë; 7.1.4 Veçoritë e imamit; 7.1.4.1 Përcaktimi dhe jo zgjidhja; 7.1.4.2 Mbrojtja nga gabimi dhe mëkati; 7. 1. 4. 3 Dituria me prejardhje hyjnore; 7. 1. 4. 3. 1 Argumenti racional dhe i transmetuar; 7.2 Imameti i veçantë; 7.2.1 Imameti i Prijësit të besimtarëve dhe i të njëmbëdhjetë imamëve prej tij; 7.2.2 Imameti i imamit të kohës; 7.2.3 Okultizmi i Imamit të Dymbëdhjetë; 7.2.4 Jetëgjatësia e Imamit të Dymbëdhjetë; 7.2.5 Përfaqësimi i përgjithshëm dhe i veçantë i imamit të kohës; 7.2.6 Shenjat e rishfaqjes së imamit të kohës; 7.2.7 Rishfaqja dhe udhëheqja e imamit të kohës; 7.2.8 Çështja e rexhatit; 7.2.8.1 Argumenti racional (i mbështetur nga argumente të

transmetuara); 8. Eskatologjia dhe fundi i njeriut; 8.1 Njeriu, fillimi dhe mbarimi; 8.2 Krijimi i njeriut; 8.2.1 Argumenti racional; 8.2.2. Argumenti i transmetuar; 8.3 Vullneti i lirë i njeriut; 8.3.1 Argumenti intuitivo gnostik; 8.3.2 Argumenti racional; 8.3.3 Argumenti i transmetuar; 8.4 Njeriu, krijesë e dy dimensioneve: Trupi dhe shpirti; 8.5 Jomaterialiteti i shpirtit njerëzor; 8.6 Identiteti i vërtetë i njeriut; 8.7 Përhershmëria e shpirtit njerëzor; 8.8 Fisnikëria e njeriut; 8.9 Ideali përfundimtar i njeriut; 8.10 Jeta e njeriut me të përtejmen; 8.10.1 Argumenti racional (i mbështetur nga argumente të transmetuara); 8.11. Vdekja dhe realiteti i saj; 8.12 Bota e ndërmjetme; 8.13 Bota e përtejme (eskatologjia); 8.13.1 Argumenti i transmetuar; 8.13.2 Mundësia e eskatologjisë; 8.13.2.1 Argumenti racional dhe empirik; 8.13.3 Vërtetimi i eskatologjisë; 8.13.3.1 Argumenti racional dhe i shpëtuar; 8.14 Marrëdhënia e botës tokësore me botën e përtejme; 8.14.1 Roli i besimit dhe mosbesimit në lumturinë apo fatkeqësinë e botës së përtejme; 8.14.2 Roli i veprave në lumturinë dhe fatkeqësinë e botës së përtejme; 8.14.2.1 Argumente të transmetuara; Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 25

Areali i vlefshmërisë së intelektit 26 8.15 Eskatologjia fizike apo trupore; 8.16. 1. Argumenti racional dhe i transmetuar; 8.17 Agonia gjatë vdekjes; 8.18 Mundimet e varrit; 8.19 Pyetjet në varr; 8.20 Ringjallja; 8.21 Peshimi i veprave; 8.22 Ndërmjetësimi; 8.23 Ura e Siratit; 8.24 Xhenneti; 8.25 Xhehenemi; 8.26 Vendi i quajtur A raf; 8.27. Njerëzit që do të jenë përgjithmonë në Zjarr; 8.28 Bërësi i mëkateve të mëdha në Ditën e Gjykimit; 8.29. Pendimi; 8.30 Falja; 8.31 Premtimi dhe paralajmërimi; 8.31.1 Argument i transmetuar. Skema e paraqitur më lart ilustron aspektet parimore dhe dytësore të doktrinës fetare, që janë njëkohësisht çështjet teologjike më të rëndësishme, krahas burimeve apo rrugëve të verifikimit të tyre 9. Megjithatë, njohja e detajuar e secilit prej parimeve të përmendura nuk është e nevojshme dhe mund të mjaftohemi thjesht me bindjen, megjithëse prapë duhet bërë kujdes lidhur me llojin e argumentit që mund të përdoret, madje dhe për arritjen e njohjes, si dhe të konceptimit të përmbledhur, duke mos u mbështetur te çdo burim. Atje ku kemi të bëjmë me çështje, për të cilën vlen argumenti i transmetuar, studimi duhet bazuar te metoda narrative (argumenti fetar), meqenëse nuk 9. Shih Molla Muhsin Fejz Kashaniu, Ibn al Jakin, v. 1 dhe 2; Sejjid Abdullah Shuber, Hak aw jakin ; Fadil Mikdad, Al Lavami ul Ilahijje ; Nasiruddin Tusiu, Texhrid al - Itikad ; al- lame Hasan bin Jusuf Hil-liu, Kesh al - mural fi sharh: Texhrid al itikad ; Muhammed Taki Misbah, Teologjia, Ontologjia dhe Antropologjia ; Murteza Mutahari, Opusi i veprave, v. 2 dhe 4.

mund t i referohemi argumentit racional. Ky rregull zbatohet në rastin e çështjeve metaintelektuale, siç janë karakteristikat e Ditës së Gjykimit, botës së ndërmjetme, vdekjes, Parajsës, Ferrit, përcaktimit dhe zgjedhjes së imamëve të pagabueshëm dhe të profetëve etj. Teoritë alternative Përballë pikëpamjes që sapo ilustruam nëpërmjet skicimit të skeletit të saj, ka edhe dy të tjera: 1. Intelekti si kriter i fesë Një nga qëndrimet që ngrihet përballë pikëpamjes së shumicës së mendimtarëve myslimanë është ai, sipas të cilit intelekti është një dimension i fesë, që do të thotë se gjërat që afirmon intelekti duke dhënë argumente për saktësinë dhe vërtetësinë e tyre, bëhen pjesë të fesë. Këtej del se aspektet e tjera që i atribuohen fesë, por që nuk pranohen nga intelekti, nuk shikohen më si pjesë të saj, madje të njëjtin fat kanë edhe ato gjëra që konsiderohen si mbiracionale. Nga ky këndvështrim, konsiderohen të vlefshme dhe të qenësishme në fe, si dhe pjesë të fesë, vetëm ato që miraton intelekti duke u dëshmuar vërtetësinë. Analiza e historisë së këtij vizioni ka nevojë për një analizë të pavarur. Ndonjëherë ky qëndrim u përshkruhet dijetarëve si Zekerija Raziu (Razësi), por kjo mbetet ende e pavërtetuar. Sidoqoftë, nuk ka asnjë dyshim që ky qëndrim është shfaqur te myslimanët në kohët tona moderne. Një shembull konkret e i qartë i këtij qëndrimi vihet re në sferën e dispozitave praktike fetare në dekadën e katërt e të pestë të shekullit të shkuar. Ai bazohej në një lloj shkencizmi 10 radikal, duke u përpjekur t i përligjte të Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 10. Anglisht: Scientism. 27

gjitha dispozitat hyjnore mbi bazën e teorive dhe të hipotezave të paverifikuara e të diskutueshme nga shkencat empirike e duke i paraqitur si të argumentueshme. Në vazhdën e kësaj përpjekjeje u provua, për shembull, që të shpjegohej përmes shkencave empirike dhe arritjeve të tyre shkaku i pastrimit të nexhisve 11 me ujë të bollshëm, apo arsyeja pse gusli 12 ishte e detyrueshme. Ky vizion buron nga një rrymë mendore, që njihet me emrin shkencizëm, e cila ka qenë mbisunduese në Perëndim për një periudhë dhe vazhdon të ketë ndikim edhe në ditët tona. 2. Intelekti si instrument i fesë Areali i vlefshmërisë së intelektit 28 Disa dijetarë myslimanë, pranues të vlefshmërisë së intelektit, quajnë areal të kompetencës së arsyetimeve dhe njohurive racionale të intelektit vërtetimin e autoritetit të sjelljeve e të thënieve të personit të pagabueshëm. Në vështrimin e tyre, roli i intelektit në fe shkon deri te verifikimi i qenies së Zotit, profetësisë, misionit të Profetit të Islamit, imametit të 12 imamëve të dëlirë, si dhe të pagabueshmërisë e vlefshmërisë së thënieve dhe sjelljeve të Profetit dhe pasardhësit të tij të pamëkatshëm. Dhe, pasi kjo përpjekje e intelektit të përfundojë me sukses, atij s i mbetet më ç të bëjë, veçse të shërbejë si një lloj çelësi, me të cilin hapet dera e thesarit, më pas, ky çelës lihet diku dhe e gjithë vëmendja i shkon thesarit dhe përmbajtjes së tij. Thënë ndryshe, intelekti vërteton autoritetin e Librit të Shenjtë, faktin se ai është Shpallja e Zotit, si dhe autoritetin e traditës, përmes së cilës transmetohet vepra e njeriut të pagabueshëm, dhe, pas kësaj, roli i intelektit si instrument mbaron dhe ai mund të lihet mënjanë, ashtu si çdo vegël tjetër. E vërteta është që, duke u mbështetur te Kur ani Famëlartë dhe Tradita - Libri i Shenjtë dhe hadithet e të pagabuarve - mund të përftohen njohuri fetare. Intelekti nuk luan 11. Gjërave të papastra, sipas Islamit. 12. Larja rituale e trupit.

asnjë rol në përmbajtjen e tyre, prandaj dhe shtrirja e tij shkon pak a shumë deri te ky rrafsh, dhe kaq. Kjo është pikëpamja që kanë zgjedhur ndjekësit e moderuar të shkollës së tefkikit ndër mendimtarët shiitë. Por, përkrahësit e shkollës së tefkikit mbajnë qëndrime nga më të ndryshmet, disa herë tejet ekstreme. Zakonisht, njerëzit me prirje më të moderuar pranojnë teorinë, sipas së cilës intelekti është instrument. Por roli i tij në perceptimin e Librit të Shenjtë dhe të Traditës nuk është ai i një instrumenti të thjeshtë. Forca perceptuese e intelektit, që ka vetëm rol instrumental në konceptimin e Librit dhe Traditës, përdoret vetëm për të kuptuar tekstin sakral, ndërkaq duhet të jemi të vëmendshëm e të mos i japim përdorimit të saj rol të pavarur në perceptimin e të vërtetave fetare. Sidoqoftë, shkolla e tefkikut është një qasje bashkëkohore, që përpiqet të ofrojë në këtë sferë një alternativë dhe nuk ka asnjë traditë të rrënjosur, edhe pse fillimet e saj mund t i gjejmë qysh te Akhbaritët. Nëse si themelues i Akhbarizmit 13 konsiderohet Esterabadiu, rezulton se kjo pikëpamje e ka zanafillën e vet që në shekullin XI hixhri. Dijetari i Hadithit, Esterabadiu, ka ndikuar shumë te disa prej bashkatdhetarëve të vet. Ky ndikim vazhdoi dhe pas tij, gjatë disa dekadave. Një ndër pasuesit e tij është Sejjid Nimetullah Xhezairiu, i cili ka mbështetur shumë nga pikëpamjet e tij. Ai dhe Estarbadiu kanë lënë gjurmë të shumta në mendimin e dijetarit të moderuar ahbarit Bahramiu, madje dhe te Fejz Kashaniu, që ishte bashkëkohës i Esterabadiut. I ndikuar prej tij në lëmin e shkencës së metodologjisë së fik hut, ai e kishte takuar këtë të fundit disa herë. Këtë gjë e pranon vet Fejzi, i cili pohon se është ndikuar nga Estarabadiu. Megjithatë, Fejz Kashaniu u përpoq t i balanconte pikëpamjet e tij, madje edhe në shkencën e metodologjisë, dhe i transformoi pikëpamjen e veta. Pajtimi më i rëndësishëm i Fejzit me Ahbaritët ishte në anashkalimin Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 13. Tekstualizmi shiit. 29

Areali i vlefshmërisë së intelektit 30 e shkencës së metodologjisë dhe në krijimin e një shkence të bazuar tek intelekti për njohjen e dispozitave të fesë. 14 Sidoqoftë, Esterabadiu, Xhezairiu e Bahramiu, që janë përfaqësuesit më në zë të Ahbarizmit, e mohojnë vlefshmërinë dhe kompetencën e intelektit vetëm në fushën e dispozitave fetare, pra të ligjeve fetare, të njohjes së kritereve të tyre edhe në sfera të tjera. Sipas tyre, shumica e dijetarëve mendojnë se, kur ka kundërshtime midis argumentit racional dhe atij të transmetuar, i duhet dhënë përparësi argumentit racional, duke e marrë si referencë e duke e interpretuar argumentin e transmetuar në bazë të tij, ose duke e analizuar argumentin e transmetuar në mënyrë të përgjithshme, përpara se të hiqet dorë prej tij; një metodë e tillë mbizotëron si në lëmin e teologjisë e të doktrinave fetare, ashtu edhe në atë të fik hut, por vetë ata nuk e pranojnë. Në të vërtetë, është shumë e vështirë të përmblidhen pikëpamjet e secilit prej tyre, le më të të gjithave. Ka pohime të tyre që përsëri e zhvlerësojnë intelektin. Si argument që Xhezairiu sjell për kundërshtimin e intelektit 15 mund të jepen disa raste, në të cilat kompetenca e tij zhbëhet qartazi. Madje Xhezairiu e përmbledh këtë kundërshtim të tij për vlefshmërinë e intelektit duke pyetur: Deri ku shkon, atëherë, intelekti? 16 Përgjigjja që ai i jep kësaj pyetjeje tregon qartë që ai nuk ka parasysh mohimin e kompetencës së intelektit dhe të gjykimit racional. Thelbi i kundërshtimit të tij lidhet me kundërthënien midis intelektit dhe fesë. Pavarësisht kësaj, Bahramiu e thekson vlefshmërinë e intelektit në mënyrë të qartë dhe pa asnjë ekuivok. Ai këmbëngul që intelekti është autoritet dhe sheriat i brendshëm, por e mohon qenien e tij kriter, e mohon ligjshmërinë dhe autoritetin e tij absolut, kur gjykimet e tij bien ndesh me tekstet fetare dhe transmetimet. Qëndrimi i tij duket qartë kur, pasi citon gjerësisht thënie të Xhezairiut dhe përmend 14. Shih: Mul-la Muhsin Fejz Kashaniu, al Hak al Mubin, f. 12, po ai, Al sul al Asile, f. 146. 15. Shih Shejh Jusuf Bahraniu al Hadik an Nazira, v. 1, f. 127-128. 16. Po aty.

thënie të Fahr Raziut, i përligj në këtë mënyrë konceptet e tyre: 1. Intelekti i mirëfilltë natyror: pa asnjë dyshim, është i vlefshëm dhe në përputhje me besimin e Sheriatin, madje është edhe garant e autoritet i brendshëm. Por kjo vlefshmëri e tij qëndron derisa nuk dominohet nga motive të gabuara, si egocentrizmi, fanatizmi dhe imagjinata shmangëse. Nga dëshmitë që jepen në shkrimet e tij dhe nga referimet e tij ndaj thënieve të të tjerëve, del qartë se, sipas tij, intelekti përfshin perceptimet parësore teorike. Në opinionin e tij, Kur ani dhe Tradita e lavdërojnë intelektin sa u takon perceptimeve të këtij lloji. 2. Feja dhe dispozitat e saj mund të ndahen në dy grupe: 1. pjesa e specifikuar fetarisht; 2. pjesa e paspecifikuar. Me shprehjen, e specifikuar fetarisht, ai nënkupton atë pjesë të fesë, njohja e së cilës, bashkë me segmentet përkatëse, është e mundur vetëm përmes argumenteve ekskluzivisht fetare të transmetuara si dhe përmes shpjegimeve të Profetit dhe imamit. 3. Intelekti nuk është i vlefshëm në arealin e fik hut: Kompetenca e intelektit në sferën e fik hut mund të mos pranohet sepse, përveç se ai është i gabueshëm ose ka mundësi që, në një mënyrë apo në një tjetër, të përzihet me motive jo të mirëfillta, dispozitat e fik hut, përfshirë ritet dhe shitblerjet, specifikohen fetarisht dhe bazohen te kumtimet e komentuesit të fesë (Profetit). Hadithe të shumta, të verifikuara e të pranuara gjerësisht, kërkojnë që në këtë sferë t i referohemi vetëm argumentit të transmetuar, që përcjell thënien e autoritetit të pagabueshëm; e nëse kjo nuk është e mundur, pra nuk është e mundur të lidhemi me personin e pagabueshëm, atëherë duhet bërë kujdes, sepse intelekti nuk mund të operojë në këtë fushë dhe është i paaftë për të perceptuar dispozitat e fesë. Nëse intelekti do të kishte akses në mënyrë të pavarur në dispozita të tilla, do të ishte e kotë ardhja e profetëve dhe zbritja e Librave Qiellorë. Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 31

Areali i vlefshmërisë së intelektit 32 4. Në fund, ai sqaron rastet dhe fushat ku intelekti mund të jetë i vlefshëm. Ai përcakton rastet dhe analizon gjatë diskutimit forma të ndryshme të kundërvënies së argumenteve racionale me argumentet e transmetuara, duke dhënë edhe rrugëzgjidhjen e vet. Është e qartë se kjo çështje e fundit është në përputhje me diskutimin e antagonizmit midis njohurive fetare e jofetare dhe meriton që kjo rrugëzgjidhje të merret parasysh në diskutim. Pikëpamja e tij konsiston te fakti që nuk mund të njihen dispozitat e specifikuara të fesë dhe ligjshmëritë e tyre me anë të intelektit. Por, gjykimi i intelektit mbetet i vlefshëm në lidhje me çështjet e paspecifikuara, si në çështjet parësore (në konceptet e vetëkuptueshme), edhe në çështjet teorike e spekulative; sigurisht, deri në atë masë sa nuk bie në kundërshtim me argumentin e transmetuar. Nëse ndodh një kundërshtim i tillë (dhe ai përmend shembuj e variacione të ndryshme për këtë rast), do të preferohet argumenti racional, të cilin e miraton argumenti i transmetuar. Në të vërtetë, ai kërkon të thotë që, kur argumentet e transmetuara u kundërvihen racionaleve, u duhet dhënë përparësi argumenteve të transmetuara. 17 Të njëjtën pikëpamje, por në mënyrë më të theksuar, e ka dhe dijetari i Hadithit, Xhezairiu. Duke ndarë pohimet aksiomatike nga pohimet spekulative, ai pohon se intelekti dominon tek aksiomat dhe pohimet teorike (spekulative). Nëse në mbështetje të tyre ka argument të transmetuar (tekst fetar burimor), ato kanë përparësi ndaj transmetimeve të kundërshtuesve, e nëse argumenti racional ka përballë argumentin e transmetuar, përparësia i kalon të transmetuarit. 18 Këtej nxjerrim përfundimin se, në diskutimin për shtrirjen e intelektit, përkrahësit e dy pikëpamjeve alternative këmbëngulin në përgjithësi për vlefshmërinë e intelektit. Në sytë e ahbaritëve 17. Po aty, v. 1, f. 126 131; Shejh Murteza Ensari, Feraid al Usul, Çështja e dijes së sigurt (at- tenbih ath thani), v. 1, f. 51 63. 18. Shih: Sejjid Nimetullah Xhezairi, Sherh et- tehdhib, f. 43, (sipas transmetimit të Shejkh Murteza Ensari, feraidul usul, v. 1, f. 54; dhe Shejkh Jusuf Bohrani, el hedaikul Nadhire, v. 1, f. 127).

dhe të përkrahësve të moderuar të shkollës së tefkikit, kompetenca e intelektit është e pamundur, madje ky burim konsiderohet autoritet i brendshëm. Rrjedhimisht, i vetmi rol i intelektit, sipas tyre, është lënia e njeriut në dorën e autoritetit të pagabueshëm fetar; pas kësaj duhet që thënia dhe vepra e njeriut të pagabueshëm të merren si shembull dhe të ndiqen. Prandaj, gjithnjë në sytë e tyre, në ligjin e Islamit dhe në dispozitat politike janë të vlefshme vetëm dy nga katër burimet, dhe pikërisht Libri i Shenjtë dhe Tradita profetike, ndërkohë ata ngulin këmbë që intelekti nuk mund të përdoret për identifikimin e dispozitave dhe të shkaqeve të tyre, prandaj e kufizojnë përdorimin e tij edhe në sferën e doktrinave fetare. Këtu është vendi të themi se shumë nga mendimtarët, krahas ahbaritëve dhe ithtarëve të shkollës së fik hut, janë të mendimit se nuk duhet hyrë në polemika doktrinore, siç e kanë zakon teologët. Nuk mund të ketë njerëz që ta kenë përqafuar fenë dhe besimin falë polemikave të tyre. Thënë ndryshe, ata që e shpenzojnë jetën e tyre në këtë rrugë nuk vjelin asgjë të dobishme, sepse arsyetimet e tyre nuk rezultojnë në dituri të dobishme dhe siguri në besim. Për pasojë, njerëzit që ia kanë kushtuar jetën e tyre kësaj rruge nuk arrijnë siguri, as përsosmëri në besimin e tyre; ata që përpiqen të stabilizojnë themelet e bindjeve të tyre në këtë mënyrë e që kërkojnë të përforcojnë apo të ndërtojnë bindjet dhe doktrinat e tyre përmes arsyetimeve racionale brenda një kohe të shkurtër, janë krejt në gabim. Këtë ide e kanë përqafuar Fejz Kashaniu 19, Gazaliu 20, Mulla Sadrai 21, Shejkh Ensariu 22 si dhe shumë nga dijetarët e tjerë të shquar të shkencave intelektive e të transmetuara të Islamit. Nga ana tjetër, Mulla Sadrai, Fejz Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 19. Mulla Muhsin Fejz Kashani, El muhexhetul bejdha, v. 1, f. 269-270, Ilmul jekin, v. 1, f. 3-4. 20. Muhammed Gazali, El ehjaul ulum në mehxhetul bejdha, f. 269-290. 21. Sedrudin Muhammed Shirazi, Sherh el usule kafi, me redaktim të Muhammed Khaxhui, v. 2, f. 387-389. 22. Shih Shejkh Murteza Ensari, Feraidul sul, f. 175-176. 33

Areali i vlefshmërisë së intelektit 34 Kashaniu e mendimtarë të tjerë të rangut të tyre propozojnë që në vend të polemikave teologjike, t i kushtohet rëndësi intelektit të udhëzuar apo bashkëveprimit të intelektit me besimit fetar. Sipas tyre, kjo është mënyra e duhur për të dokumentuar dhe për të ndërtuar doktrinat dhe bindjet fetare. 23 Duhet sqaruar këtu se një nga shkaqet thelbësore, pse duhet këmbëngulur të hiqet dorë nga mësimi i teologjisë dhe teologët t u largohen debateve teologjike është fakti se shumë prej tyre nuk janë ekspertë sa duhet në çështjet racionale, prandaj dhe kanë shkaktuar dëme të pandreqshme. Por nëse e respektojnë dhe nëse zbatojnë logjikën e arsyetimit dhe metodën e drejtë të kërkimit në shkencat metafizike dhe, më pas, ia dalin t i kontrollojnë emocionet e t i dominojnë ndjenjat, ata mund ta arrijnë të vërtetën përmes argumenteve që zbulojnë kriteret epistemologjike e logjike. Ne mendojmë se polemikat apologjetike, si në diskutimet e kohës së Gazaliut dhe të dijetarëve të tjerë, e pengojnë njeriun drejt së vërtetës dhe shtimit të diturive dhe njohurive, madje e largojnë nga qëllimi i tij. Polemika të tilla joargumentuese e çojnë njeriun buzë humnerave vdekjeprurëse e tatëpjetave të rrezikshme. Njeriu, ashtu siç ka aftësi për të vënë në përdorim forcën e imagjinatës e për të ndërtuar forma imagjinative, ashtu mund të ndërtojë duke e përdorur atë forcë argumente të paqena, si sofizmat, dhe kështu ta angazhojë mendjen e tij e të të tjerëve në pseudoargumente të kësaj natyre. Forca e imagjinatës njerëzore është mjet i sprovuar i mendjes së tij për lojëra e sajime të tilla. Me anë të sintezës dhe formave e koncepteve mendore, njeriu mund të krijojë koncepte imagjinare, si dete me flori, sirena deti etj. Duke kombinuar supozime të ndryshme, ai mund të ndërtojë argumente bindëse apo pseudologjike dhe të vërë në lojë shumë njerëz. Pikërisht ky është momenti që, në vend të mbështetjes mbi argumente të tilla dhe të rënies në kurthe të tilla, të mbështetemi tek argumentet me bazë logjike. Përmes argumentit demonstrativ, 23. Shih Sedru din Muhammed Shirazi, Sherh el sul kafi, me redaktim të Muhammed Khaxhui, v. 2, f. 387-389. Mulla Muhsin Fejz Kashani, El Hak el mubin, f. 7; Ilmul jekin fi usuluddin, v. 1, f. 2-3.

intelekti na udhëheq drejt njohjes së sigurt. Në këtë kontekst është me rëndësi t i vëmë në provë argumentet e paraqitura dhe t i vlerësojmë jo një herë, por së paku dy-tri herë në bazë të kritereve logjike dhe gnoseologjike. Nëse një arsyetim është në rregull për nga përmbajtja dhe premisat dhe mund ta referojmë te parime të qarta e të vetëkuptueshme, ndërkohë që është i qëndrueshëm për nga forma aksiomatike, ose që i referohet aksiomatikes, ai do të jetë domosdo i drejtë dhe i saktë. Problemi qëndron në faktin se zakonisht mendimtarët nuk i kanë respektuar metodat epistemologjike dhe e kanë kthyer parregullsinë në rregull. Për shembull, në gjithë historinë nuk njihet ndonjë mendimtar që të jetë sprovuar e t i ketë rishikuar argumentet e veta në bazë të kriterit epistemologjik e metodave logjike, përmes përdorimit të procedurës së transformimit të teorikes dhe aksiomatikes në koncepte të vetëkuptueshme. Vallë, a ekzistojnë shkenca të tjera, veç gjeometrisë euklidiane, në të cilat të jenë zbatuar rregulla të tilla? A nuk është filozofia islame përplot me pohime aposteriori? Apo, thënë më saktë, a nuk është e përzier me pohime të tilla? A nuk janë marrë supozimet shkencore eksperimentale si bazë argumentimi e filozofimi? Pse në filozofinë islame nuk dallohet mes argumenteve apriori e aposterori? Pse argumentet e paraqitura në metodën gjysmëgjeometrike nuk u referohen koncepteve të qarta e parësore? Është e qartë, pra, se në vend të qasjes teologjike e të angazhimit në polemikat e teologëve, është e domosdoshme të ndiqen metoda e argumentimit filozofik dhe prirjet e filozofisë në degët dhe shkencat e tjera intelektuale, duke u kthyer herë pas here që nga fillimi, për të reflektuar mbi argumentet e paraqitura; më pas duhen vlerësuar premisat dhe format e tyre, duke i ndarë premisat aposteriori nga ato apriori, dhe, më pas, të përqendrohemi te përmbajtja për të vlerësuar argumentet, duke mbajtur parasysh rregullat formale të argumentimit dhe parimet logjike e epistemologjike. Procesi i transformimit të teorikes tek Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 35

Areali i vlefshmërisë së intelektit 36 e vetëkuptueshmja duhet bërë rregull e praktikë gjithëpërfshirëse në çështje si monoteizmi dhe njohja e Zotit, si dhe në shkenca të tjera të ngjashme, duke ndërmarrë hulumtime në skemën e paraqitur. Në këtë mënyrë, dhe në kushte të zakonshme, njeriu mund ta zgjojë dhe ta lulëzojë intelektin natyror, të rrënjosur në thelbin e vet, në drejtimet ku prirjet emocionale e dëshirore vihen nën kontroll dhe, përmes intelektit e arsyetimeve racionale që mbart veçoritë e argumentit të mirëfilltë e të shëndoshë, mposhten motivime të tilla si fanatizmi, ambicia e papërligjur, xhelozia etj., pa qenë nevoja për ta shpenzuar gjithë jetën për praktika të vazhdueshme brenda një kohe kaq të shkurtër. Megjithatë, edhe pse shkencat racionale kanë shënuar një përparim të jashtëzakonshëm nga shfaqja e Islamit deri më sot, rrallë mund të haset një periudhë kur mendimtarët t i kenë kushtuar vëmendje kësaj çështjeje, përveç rastit të gjeometrisë euklidiane. Gjendja është e njëjtë dhe në Perëndim, ku nuk ka shumë ndryshime nga Lindja në këtë aspekt. Thënë shkurt, edhe pse ky shkrim mbron pikëpamjen mbisunduese, ai këmbëngul, në të njëjtën kohë, në faktin që duhet ruajtur nga rënia në sofizma teologjike e gabime logjike. Në vend të kësaj duhet të vihemi në kërkim të së vërtetës dhe t u referohemi argumenteve që bazohen në gjëra të qarta e pohime të sigurta e aksiomatike. Studiuesi nuk duhet të rendë pas justifikimeve polemike për të vërtetuar konceptet fetare që ka zgjedhur, apo dhe vetë konceptimin e vërtetësisë së tyre. Nëse në një fe depërtojnë besëtytni si trupëzimi i Zotit, sakrifikimi i djalit të Zotit për shpëtimin e njeriut dhe faljen e mëkatit fillestar, ndeshja e Jakubit me Zotin, apo ide si trinia, studiuesi duhet të pranojë të vërtetën që kjo fe, ndonëse nga burim hyjnor, përmban deformime dhe manipulime. Në këto raste e vërteta arrihet duke zbatuar parimin epistemologjik të referimit të njohjes spekulative apo teorike te nocionet dhe konceptet e qarta e parimore, si dhe duke u përpjekur për t u çliruar nga prirjet e dëshirat apo për t i vënë ato nën kontroll.

Roli i faktorëve të jashtëm te njohja Përveç rivlerësimit të argumenteve dhe referencave të çdo teorie, i duhet kushtuar vëmendje rolit të prirjeve, dëshirave e veprimeve në përftimin e njohjes. Personi që arsyeton filozofikisht duke paraqitur argumente logjike apo teologjike, duhet të pakësojë ndikimin nga prirjet dhe motivet e tij të brendshme apo nga faktorët e jashtëm, madje dhe t i shmangë. Prandaj thuhet që metoda e saktë e përzgjedhjes së një teorie bazohet në njëfarë devotshmërie etike. Në këtë vështrim, etika e morali paraprijnë çdo gjë përveç devotshmërisë, madje dhe epistemologjinë. Udha e drejtë harrohet dhe njeriun e sundojnë nxitjet dhe faktorët joshkencorë etj. Ky gjykim nuk vlen vetëm për shkencat racionale dhe ato që shfrytëzojnë argumentet racionale apriori apo aposteriori, sepse është një ligj universal që i përfshin argumentet e transmetuara fetare dhe shkencat, që kanë metoda analize që bazohen te narracioni, gojëdhënat, prirjet, komplekset, regreset, pasionet, teoritë e pranuara dhe dominuese etj., të cilat ndodh shpesh që të ndikojnë në shqyrtimin dhe komentimin e ngjarjeve historike. Për shembull, një kërkues mund ta interpretojë një dokument në mënyrë të gabuar e përkundër realitetit, madje mund të mos jetë i vetëdijshëm për një dëshmi që e ka para syve të vet. Dikush tjetër e analizon këtë çështje historike në një të kaluar jo aq larg saj. E, meqë ai është i lidhur emocionalisht që më parë me rrymat teologjike e teoritë e tyre, sjell dëshmi një hadith nga Usul el Kafi për të argumentuar se imamët nuk kanë dije, duke thënë se vetë imami ka pranuar se nuk ka dije të fshehtë. Në këto kushte, si mund të thuhet se ata kanë të tilla dije? Është interesant të dihet se hadithi vërteton në të vërtetë të kundërtën e këtij pretendimi. Në të kemi një induksion introvert, që përsëri e miraton dhe e pohon dijen e imamit, duke treguar se hadithet që janë në dukje mohues të dijes së imamit, janë për shkak të fshehjes së kësaj të vërtete për qëllime të rëndësishme, ngaqë në momentin e thënies Metafizika dhe Morali Vjeshtë 2013 Numri 3 37

kanë qenë të pranishëm njerëz, para të cilëve imami masum 24 nuk mund ta shprehte lirisht të vërtetën. Në rastin në fjalë, është pjesa e parë që aludon për këto kushte. Hulumtuesi i përmendur e konfirmon pikëpamjen e tij duke marrë parasysh vetëm pjesën e parë të hadithit, e cila është thënë në kushte mosbesimi, ndërkaq ka shpërfillur pjesët e tjera të hadithit. 25 Kjo ilustron se si motivet, pikëpamjet e përzgjedhura dhe të parapëlqyera, dhe dashuria apo urrejtja e personit ndaj diçkaje, e verbojnë optikën e njeriut, e shurdhojnë veshin e tij, ia marrin peng mendjen deri sa, në fund, atë e mposhtin prirjet vetjake. Gjëra të tilla e pengojnë njeriun në arritjen e së vërtetës. Në këto kushte parashtrohet nevoja që në gnoseologji të merren në shqyrtim faktorët jashtëndikues mbi njohjen, të analizohet roli dhe ndikimi i tyre, si dhe përmasa dhe mënyra e këtij ndikimi. Arsyet për zgjedhjen e pikëpamjes mbisunduese Areali i vlefshmërisë së intelektit 38 Këtu del pyetja për ç arsye duhet zgjedhur pikëpamja mbisunduese mes të qasjeve të ndryshme, që ekzistojnë. Cilat janë provat dhe dëshmitë që e miratojnë dhe e vërtetojnë këtë pikëpamje? Për këtë duhet t u hedhim një sy pohimeve apo koncepteve fetare, për të parë me cilën metodë të vlerësimit përputhet secili syresh. Është e qartë që nuk mund të shqyrtojmë me një metodë të vetme të gjitha shkencat njerëzore. Për shkak të shumëllojshmërisë dhe larmisë së pohimeve të tyre, metodat e vlerësimit dhe të shqyrtimit të tyre ndryshojnë. Një pjesë prej tyre, që janë njohuri apriori, përshtaten me metodën racionale dhe argumentin racional, pjesa tjetër - me argumente empirike, të tretët - me metodën e zbulesës intuitive e të dijes së drejtpërdrejtë, kurse pjesa që mbetet janë dije me burim të transmetuar. Duke mbajtur parasysh diskutimin në kapitullin e dytë, mënyrat dhe metodat e 24. Një nga dymbëdhjetë imamët. 25. Shih Muhammed bin Jakub Kolejni, El sul min el akfi, v. 1, f. 257.