REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS TITULLI I PUNIMIT PRANIA E QËNDRIMEVE POZITIVE NDAJ NXËNËSVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA, FAKTOR I RËNDËSISHËM NË PROCESIN E GJITHËPËRFSHIRJES Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga FATBARDHA OSMANAGA Udhëhequr nga Prof.As. Dr. GËZIM DIBRA TIRANË, 2012 i

DEKLARATË STATUORE Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara. Copyright, Fatbardha Osmanaga Të gjitha të drejtat të rezervuara 2012 ii

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS DISERTACION PARAQITUR NGA FATBARDHA OSMANAGA NË KËRKIM TË GRADËS SHKENCORE DOKTOR SPECIALITETI : PSIKOLOGJI TEMA : PRANIA E QËNDRIMEVE POZITIVE NDAJ NXËNËSVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA, FAKTOR I RËNDËSISHËM NË PROCESIN E GJITHËPËRFSHIRJES UDHËHEQËS SHKENCOR : PROF.AS.DR.GËZIM DIBRA MIRATOHET NË DATËN : -------------------------------------2012 KOMISIONI : iii

PËRMBAJTJA 1. DEDIKIM 2. MIRËNJOHJE 3.ABSTRAKTI 4. HYRJE 5.PASQYRA E LËNDËS 6. LISTA E TABELAVE DHE E FIGURAVE 7.LISTA E GRAFIKËVE I. KAPITULLI I METODOLOGJIA E PËRGATITJES DHE ZHVILLIMIT TË STUDIMIT II. KAPITULLI II VËSHTRIM TEORIK PËR AFTËSINË E KUFIZUAR III. KAPITULLI III VËSHTRIM TEORIK PËR QËNDRIMET IV. KAPITULLI IV GJETJET E STUDIMIT V. KAPITULLI V DISKUTIMI I GJETJEVE VI. KAPITULLI VI KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME VII. VIII. ANEKSET BIBLIOGRAFI iv

PRANIA E QËNDRIMEVE POZITIVE NDAJ NXËNËSVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA, FAKTOR I RËNDËSISHËM NË PROCESIN E GJITHËPËRFSHIRJES Nga FATBARDHA OSMANAGA, MA Universiteti i Tiranës Tiranë Shqipëri Nëntor, 2012 Dorëzuar në Fakultetin e Shkencave Sociale Universiteti i Tiranës Në përputhje me kërkesat e marrjes së titullit Doktor Shkencash në Psikologji v

PRANIA E QËNDRIMEVE POZITIVE NDAJ NXËNËSVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA, FAKTOR I RËNDËSISHËM NË PROCESIN E GJITHËPËRFSHIRJES Prof.As.Dr. Gëzim Dibra (udhëheqës i tezës) DIZERTACIONI APROVOHET Kryetari i komisionit Anëtar komisioni Anëtar komisioni Oponent i tezës Oponent i tezës Dekani i Fakultetit të Shkencave Sociale vi Prof.Dr.Theodhori Karaj

DEDIKIM Punimin tim ua dedikoj PRINDËRVE të mi të dashur dhe të paharruar, FITNETIT dhe ASHIMIT, të cilët më dhanë jetë, më rritën, më edukuan dhe, me shumë sakrifica, më arsimuan. MALL, DASHURI, RESPEKT dhe MIRËNJOHJE të thellë për JU zemra ime do ketë përherë! Punimin ia dedikoj, gjithashtu, edhe FAMILJES sime, veçanërisht bashkëshortit tim të dashur, AMIRIT, për ndihmën dhe përkrahjen e pakursyer të tij në rrugëtimin tim profesional. AUTORJA vii

ABSTRAKT Në ditët e sotme, edukimi gjithpërfshirës është një nga çështjet më të diskutuara në sistemin arsimor shqiptar e më gjerë. Ky sistem edukimi nënkupton mësimdhënien për të gjithë nxënësit, duke përfshirë edhe nxënësit me aftësi të kufizuara. Rol të rëndësishëm në zbatimin e këtij procesi kanë edhe qëndrimet kundrejt aftësisë së kufizuar. Studimi pati si qëllim matjen e ndikimit të qëndrimeve të nxënësve kundrejt aftësisë të kufizuar. Punimi shqyrtoi ndikimin e pranisë së aftësisë së kufizuar në klasë, ndikimin e gjinisë dhe të moshës së nxënësve në qëndrimet e tyre kundrejt moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara. Punimi u përqendrua, gjithashtu, në matjen e qëndrimeve të mësuesve në lidhje me edukimin gjithpërfshirës, si dhe në analizimin e ndikimit të faktorëve demografikë në qëndrimet e tyre në lidhje me edukimin gjithpërfshirës. Në studim morën pjesë 1050 nxënës dhe 408 mësues. Për mbledhjen e të dhënave u përdorën disa teknika hulumtuese. Pyetësori CATCH (Chedoke-McMaster Attitudes Toward Children with Handicaps) (Peter L. Rosenbaum, Robert W. Armstrong dhe Susanne M. King, 1986) u përdor për të matur qëndrimet e fëmijëve kundrejt moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara, ndërsa, për të matur qëndrimet e mësuesve në lidhje me edukimin gjithpërfshirës u përdor pyetësori në lidhje me arsimin gjithpërfshirës (Mainstreamming Opinionnaire) (Schmelkin, 1981). U zhvilluan, gjithashtu, intervista të strukturuara me mësuesit, me qëllim për të marrë opinionet e tyre në lidhje me qëndrimet e nxënësve ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara dhe në lidhje me vështirësitë me të cilat përballen në punën me këta nxënës. Bazuar në analizën e të dhënave rezultoi se qëndrimi i nxënësve ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara ishte pozitiv. Komponentët afektivë dhe bihejvioralë të qëndrimit ishin të favorshme, ndërsa komponenti konjitiv ishte jo i favorshëm. Prania e aftësisë së kufizuar në klasë nuk ndikonte në qëndrimet e nxënësve. Nxënëset vajza dhe nxënësit e klasës së shtatë kishin qëndrime më pozitive ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara. Në përgjithësi mësuesit, kishin qëndrim jo të mirë në lidhje me efektet e arsimit gjithpërfshirës në progresin akademik të nxënësve. Ata kishin viii

qëndrim pozitiv në lidhje me efektet negative të veçimit në klasat speciale në zhvillimin social dhe emocional të fëmijëve me aftësi të kufizuara. Rekomandimet përkatëse të studimit u mbështetën në mënyrat kryesore të nxitjes së qëndrimeve pozitive kundrejt nxënësve me aftësi të kufizuara dhe të përmirësimit të procesit e të strukturës mësimore. Fjalët kyç Qëndrime, aftësi e kufizuar, testi CATCH, Pyetësori lidhur me Arsimin Gjithpërfshirës. ix

ABSTRACT Nowadays, inclusive education is one of the most discussed issues in the Albanian education system and widely. This education system implies teaching all students, including disabled students. Important role in the implementation of this process have also attitudes towards disability. The study aimed to measure the impact of childrens attitudes towards disability. The paper examined the impact of the presence of disability in the classroom, the impact of gender and age of the students in their attitudes toward their peers with disabilities. Also,the paper focused on measuring teachers' attitudes about inclusive education, as well as to analyze the impact of demographic factors in their attitudes about inclusive education. In the study participated 1050 students and 408 teachers. For data collection were used several research techniques. CATCH questionnaire (Chedoke-McMaster Attitudes Toward Children with Handicaps) (Peter L. Rosenbaum, Robert W. Armstrong & Susanne M. King) was used to measure children's attitudes toward their peers with disabilities, and to measure teachers' attitudes regarding inclusive education it was used the questionnaire related to inclusive education (Mainstreamming Opinionnaire) (Schmelkin, 1981). Also, structured interviews were carried out with teachers, in order to get their opinions about pupils' attitudes towards their peers with disabilities and about the challenges they face in working with these pupils. Based on the analysis of the data, it resulted that the attitude of pupils towards their peers with disabilities was positive. Affective components and behavioral ones were favorable, while the cognitive component was not favorable. The presence of disability in the classroom did not affect the pupils attitudes. Girl students and seventh grade students had more positive attitudes toward their peers with disabilities. In general, teachers had not favourable attitudes about effects of mainstreaming on the academic progress of pupils. They had positive attitudes about the negative effects of segregating disabled children in special classrooms on their social and emotional development. x

Relevant recommendations of the study were based on the main ways to promote positive attitudes towards pupils with disabilities and to improve the process and structure of learning. Key-words Attitudes, disability, CATCH test, Mainstreaming Opinionnaire. xi

MIRËNJOHJE Për realizimin e punimit me temë Prania e qëndrimeve pozitive ndaj nxënësve me aftësi të kufizuara, faktor i rëndësishëm në procesin e gjithëpërfshirjes kanë kontribuar shumë persona, nxënës, mësues, drejtues dhe të rritur të tjerë, të cilët i falenderoj si më poshtë. Fillimisht do të doja të falenderoja udhëheqësin tim shkencor, Prof.As.Dr.Gëzim Dibra për mbështetjen dhe udhëheqjen shumë profesionale nga ana e tij. Falenderoj kolegët e Departamentit të Psikologjisë dhe Punës Sociale në Universitetin Luigj Gurakuqi të Shkodrës për ndihmën dhe bashkëpunimin e ndërsjelltë. Falenderim të veçantë shpreh për Drejtoritë Arsimore Rajonale të rretheve Shkodër, Tiranë, Lezhë, Kukës, Peshkopi, Durrës, Korçë, Elbasan dhe Vlorë për ndihmën dhe bashkëpunimin lidhur me bërjen të mundur dhe sigurimin e kushteve të duhura për realizimin e punimit tim. Falenderoj, gjithashtu, drejtoritë e shkollave 9-vjeçare publike : Dëshmorët e Prishtinës, PashkoVasa, Ndre Mjeda, Ali Laçej, Mati Logoreci, Skënderbeg, Edit Durham, 1 Maji, Hasan Prishtina, Nënë Tereza, Kosova, Gjergj Fishta, Bardhyl Popa, Qemal Haxhihasani, Fadil Gurmani, Demokracia, Sotir Gura, Naum Veqilharxhi, Eftali Koçi, Shaqe Mazreku, Irfan Hajrullahi, Selim Alliu, Demir Gashi, Lidhja e Prizrenit, Ismail Qemali, Ibrahim Kushta, Riza Spahiu, Avni Rustemi për mikpritjen, për ndihmën dhe mirëkuptimin e treguar nga ana e tyre dhe për frymën e bashkëpunimit. Falenderoj, gjithashtu, mësuesit e shkollave të sipërpërmendura për bashkëpunimin, për impenjimin serioz të tyre dhe për mendimet e vlefshme dhe shumë profesionale të shprehura nga ana e tyre, si dhe nxënësit e këtyre shkollave, të cilët më mikpritën, më mirëkuptuan dhe, me shumë dëshirë, më ndihmuan përmes plotësimit të pyetësorëve nga ana e tyre. Ju faleminderit të gjithëve! xii

PASQYRA E LËNDËS METODOLOGJIA E PËRGATITJES DHE ZHVILLIMIT TË STUDIMIT...1 1.1.Qëllimet dhe objektivat e punimit...2 1.1.1.Qëllimet e punimit...2 1.1.2.Objektivat e punimit...3 1.2.Hipotezat e punimit...4 1.3.Kampionimi...9 1.3.1.Të dhëna të përgjithshme lidhur me nxënësit që morën pjesë në studim...11 1.3.2.Të dhëna të përgjithshme lidhur me mësuesit që morën pjesë në plotësimin e pyetësorit...21 1.3.3.Të dhëna të përgjithshme lidhur me mësuesit e drejtuesit e intervistuar...31 1.4.Aparatet/Materialet...32 1.4.1.Përmbajtja e pyetësorëve...32 1.4.2.Mënyra e plotësimit të pyetësorëve.34 1.4.3.Mënyra e analizimit të të dhënave...34 1.4.4.Përmbajtja e intervistave.36 1.4.5.Faza e pilotimit...38 1.4.6.Procedura...44 VËSHTRIM TEORIK PËR AFTËSINË E KUFIZUAR...46 2.1.Kuptimi për Aftësinë e Kufizuar...47 2.2.Legjislacioni shqiptar për Aftësinë e Kufizuar...52 2.3.Aftësia e kufizuar shqisore...57 2.3.1.Çrregullimet e dëgjimit...58 xiii

2.3.2.Çrregullimet e shikimit...63 2.4.Aftësia e kufizuar fizike...66 2.5.Vonesa mendore (Aftësia e kufizuar intelektuale)...77 2.6.Kuptimi për shëndetin mendor dhe për promovimin e shëndetit mendor..86 2.7.Roli i mësuesit në promovimin e shëndetit mendor të nxënësve..88 2.8.Kuptimi për rehabilitimin e personave me probleme të shëndetit mendor 89 2.9.Çrregullimi i mungesës së vëmendjes/hiperaktiviteti tek fëmijët...90 2.10.Çrregullimi i sjelljes...93 2.11.Çrregullimet e përgjithësuara të zhvillimit...97 VËSHTRIM TEORIK PËR QËNDRIMET...109 3.1.Përkufizimi i qëndrimeve...110 3.2.Përmbajtja e qëndrimeve...113 3.3.Struktura e qëndrimeve...118 3.4.Funksionet e qëndrimeve...121 3.5.Formimi dhe ndryshimi i qëndrimeve..128 3.5.1.Trashëgimia...129 3.5.2.Teoritë e të nxënit...129 3.5.2.1.Kushtëzimi klasik...130 3.5.2.2.Kushtëzimi operues 130 3.5.2.3.Modelimi 131 3.5.2.4.Krahasimi social.131 3.5.3.Teoritë e konsistencës...132 xiv

3.5.3.1.Teoria e balancës 133 3.5.3.2.Teoria e disonancës njohëse...133 3.5.3.3.Teoria e vetëperceptimit.135 3.6. Teori dhe koncepte të tjera..136 3.6.1.Atribuimet shkakësore të sjelljes...136 3.6.2.Gabimi themelor i atribuimit.136 3.6.3.Rritja dhe zbritja 138 3.6.4.Modelet e proceseve të dyzuara 138 3.6.4.1.Modeli ELM...139 3.6.4.2.Modeli HSM...140 3.7.Ndikimi i qëndrimeve tek sjellja..141 3.7.1.Teoria e Veprimit të Arsyetuar..141 3.7.2.Teoria e Sjelljes së Planifikuar..143 3.8.Qëndrimet ndaj Aftësisë së Kufizuar...146 3.9.Kuptimi për stigmën ndaj personave me probleme të shëndetit mendor...151 GJETJET E STUDIMIT...154 4.1.Të dhënat e përftuara nga pyetësori CATCH...158 4.1.1.Të dhënat e përftuara në lidhje me qëndrimin e përgjithshëm të nxënësve ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara...159 4.1.1.1.Analizimi i ndikimit të pranisë së aftësisë së kufizuar (AK-së) në klasë (nxënës që kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuar/nxënës që nuk kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuar) në qëndrimin e përgjithshëm të nxënësve kundrejt xv

aftësisë së kufizuar...161 4.1.1.2.Analizimi i ndikimit të gjinisë së nxënësve (nxënës djem/nxënëse vajza) në qëndrimin e përgjithshëm të tyre kundrejt aftësisë së kufizuar...163 4.1.1.3.Analizimi i ndikimit të moshës së nxënësve (nxënës të klasave të pesta/të gjashta/të shtata) në qëndrimin e përgjithshëm të nxënësve kundrejt aftësisë së kufizuar...164 4.1.2.Të dhënat e përftuara në lidhje me komponentin afektiv të qëndrimit të nxënësve ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara...166 4.1.2.1.Analizimi i ndikimit të pranisë së aftësisë së kufizuar (AK-së) në klasë (nxënës që kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuar/nxënës që nuk kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuar) në rezultatet e komponentit afektiv të qëndrimit të nxënësve kundrejt aftësisë së kufizuar...168 4.1.2.2.Analizimi i ndikimit të gjinisë së nxënësve (nxënës djem/nxënëse vajza) në rezultatet e komponentit afektiv të qëndrimit të nxënësve kundrejt aftësisë së kufizuar...170 4.1.2.3.Analizimi i ndikimit të moshës së nxënësve (nxënës të klasave të pesta/të gjashta/ të shtata) në rezultatet e komponentit afektiv të qëndrimit të nxënësve kundrejt aftësisë së kufizuar...172 4.1.3.Të dhënat e përftuara në lidhje me komponentin bihejvioral të qëndrimit të nxënësve ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara.174 4.1.3.1.Analizimi i ndikimit të pranisë së aftësisë së kufizuar (AK-së) në klasë (nxënës që kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuar/nxënës që nuk kanë në klasë xvi

nxënës me aftësi të kufizuar) në rezultatet e komponentit bihejvioral të qëndrimit të nxënësve kundrejt aftësisë së kufizuar...175 4.1.3.2.Analizimi i ndikimit të gjinisë së nxënësve (nxënës djem/nxënëse vajza) në rezultatet e komponentit bihejvioral të qëndrimit të tyre kundrejt aftësisë së kufizuar...177 4.1.3.3.Analizimi i ndikimit të moshës së nxënësve (nxënës të klasave të pesta/të gjashta/të shtata) në rezultatet e komponentit bihejvioral të qëndrimit të tyre kundrejt aftësisë së kufizuar...179 4.1.4.Të dhënat e përftuara në lidhje me komponentin konjitiv të qëndrimit të nxënësve ndaj nxënësve me aftësi të kufizuara.181 4.1.4.1.Analizimi i ndikimit të pranisë së aftësisë së kufizuar (AK-së) në klasë (nxënës që kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuar/nxënës që nuk kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuar) në rezultatet e komponentit konjitiv të qëndrimit të nxënësve kundrejt aftësisë së kufizuar...182 4.1.4.2.Analizimi i ndikimit të gjinisë së nxënësve (nxënës djem/nxënëse vajza) në rezultatet e komponentit konjitiv të qëndrimit të tyre kundrejt aftësisë së kufizuar..184 4.1.4.3.Analizimi i ndikimit të moshës së nxënësve (nxënës të klasave të pesta/të gjashta/të shtata) në rezultatet e komponentit konjitiv të qëndrimit të tyre kundrejt aftësisë së kufizuar...186 4.1.5.Ilustrimi i disa prej përgjigjeve të dhëna nga nxënësit përmes tabelave dhe grafikëve përkatës...188 4.2.Të dhënat e përftuara nga pyetësori në lidhje me arsimin gjithpërfshirës 194 xvii

4.2.1.Të dhëna të përftuara nga nënshkalla e parë, Kostot Akademike të Arsimit Gjithpërfshirës (ACM)...194 4.2.1.1.Analizimi i ndikimit të gjinisë së mësuesve (mësues meshkuj/mësuese femra) në rezultatet e ACM-së...196 4.2.1.2.Analizimi i ndikimit të ciklit të mësimdhënies (Mësues në Cikël të ulët/ Cikël të lartë) në rezultatet e ACM-së 197 4.2.1.3.Analizimi i ndikimit të pozicionit të mësuesve (Mësues/drejtues) në rezultatet e ACM-së 199 4.2.1.4.Analizimi i ndikimit të vjetërsisë në punë të mësuesve (Mësues/drejtues) në rezultatet e ACM-së...200 4.2.1.5.Analizimi i ndikimit të moshës së mësuesve në rezultatet e ACM-së...202 4.2.2.Të dhëna të përftuara nga nënshkalla e dytë, Kostot Socio-Emocionale të Veçimit (SECS)...203 4.2.2.1.Analizimi i ndikimit të gjinisë së mësuesve (mësues meshkuj/mësuese femra) në rezultatet e SECS-së...205 4.2.2.2.Analizimi i ndikimit të ciklit të mësimdhënies (Mësues në Cikël të ulët/ Cikël të lartë) në rezultatet e SECS-së...206 4.2.2.3.Analizimi i ndikimit të pozicionit të mësuesve (Mësues/drejtues) në rezultatet e SEC-së.208 4.2.2.4.Analizimi i ndikimit të vjetërsisë në punë të mësuesve (Mësues/drejtues) në rezultatet e SEC-së.209 4.2.2.5.Analizimi i ndikimit të moshës së mësuesve në rezultatet e SECS-së...211 4.2.3.Ilustrimi i disa prej mendimeve të mësuesve përmes tabelave dhe grafikëve xviii

përkatës...212 4.3.Të dhënat e përftuara nga intervistat e zhvilluara me mësuesit në lidhje me arsimin gjithpërfshirës...220 4.3.1.Mendimet e mësuesve në lidhje me qëndrimin e nxënësve ndaj shokëve të tyre me aftësi të kufizuara...220 4.3.2.Mendimet e mësuesve në lidhje me treguesit e e strukturës...225 4.3.3.Mendimet e mësuesve në lidhje me treguesit e procesit mësimor...228 DISKUTIMI I GJETJEVE...231 5.1.Diskutimi i gjetjeve në lidhje me qëndrimin e përgjithshëm të nxënësve ndaj nxënësve me aftësi të kufizuara...234 5.1.1.Diskutimi i gjetjeve në lidhje me komponentin afektiv të qëndrimit të nxënësve ndaj nxënësve me aftësi të kufizuara...240 5.1.2.Diskutimi i gjetjeve në lidhje me komponentin bihejvioral të qëndrimit të nxënësve ndaj nxënësve me aftësi të kufizuara...242 5.1.3.Diskutimi i gjetjeve në lidhje me komponentin konjitiv të qëndrimit të nxënësve ndaj nxënësve me aftësi të kufizuara...243 5.2.Diskutimi i gjetjeve në lidhje me arsimin gjithpërfshirës...249 5.2.1.Diskutimi i gjetjeve në lidhje me të dhënat e përftuara nga nënshkalla e parë, Kostot Akademike të Arsimit Gjithpërfshirës...256 5.2.2.Diskutimi i gjetjeve në lidhje me të dhënat e përftuara nga nënshkalla e dytë, Kostot Socio-Emocionale të Veçimit...259 5.3.Diskutimi i gjetjeve në lidhje me të dhënat e përftuara nga intervistat e zhvilluara me mësues të shkollave.261 xix

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME...266 BIBLIOGRAFIA...281 ANEKSET...295 Testi CATCH...296 Testi MO...301 Modeli i Kërkesës dërguar Drejtorive Arsimore Rajonale të rretheve pjesëmarrëse në studim...305 Vërtetimi i qendrës së punës së autores..307 Vërtetimi i regjistrimit për mbrojtjen e gradës shkencore Doktor në fushën e Psikologjisë 308 Leja me shkrim e dhënë nga DAR Tiranë..309 Leja me shkrim e dhënë nga DAR Shkodër...310 Leja me shkrim e dhënë nga DAR Korçë...311 Leja me shkrim e dhënë nga DAR Lezhë...312 Lejet me shkrim të dhëna nga DAR Peshkopi...313 Leja me shkrim e dhënë nga DAR Kukës...316 xx

LISTA E TABELAVE DHE E FIGURAVE LISTA E TABELAVE Tabela 1.1.Të dhëna të përgjithshme lidhur me nxënësit që morën pjesë në studim...12 Tabela 1.2.Të dhëna të përgjithshme lidhur me vitin e lindjes së nxënësve pjesëmarrës në studim..12 Tabela 1.3.Të dhëna të përgjithshme lidhur me gjininë e nxënësve pjesëmarrës në studim...13 Tabela 1.4.Të dhëna të përgjitshme lidhur me praninë e AK-së në klasë 14 Tabela 1.5.Të dhëna të përgjithshme lidhur me llojin e AK-së në klasë.15 Tabela 1.6.Të dhëna të përgjithshme lidhur me shkollën në të cilën studiojnë nxënësit pjesëmarrës në studim...17 Tabela 1.7.Të dhëna të përgjithshme lidhur me qytetin ku banojnë nxënësit pjesëmarrës në studim...19 Tabela 1.8.Të dhëna të përgjithshme lidhur me pastrimin e të dhënave për nxënësit pjesëmarrës në studim..20 Tabela 1.9.Të dhëna të përgjithshme lidhur me moshën e mësuesve pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit.21 Tabela 1.10.Të dhëna të përgjithshme lidhur me gjininë e mësuesve pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit.22 Tabela 1.11.Të dhëna të përgjithshme lidhur me pozicionin e mësuesve pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit...23 xxi

Tabela 1.12.Të dhëna të përgjithshme lidhur ciklin e mësimdhënies së mësuesve pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit...24 Tabela 1.13.Të dhëna të përgjithshme lidhur me vjetërsinë e punës së mësuesve pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit.25 Tabela 1.14.Të dhëna të përgjithshme lidhur me qytetin ku banojnë mësuesit pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit.26 Tabela 1.15.Të dhëna të përgjithshme lidhur me shkollat pjesëmarrëse në studim.28 Tabela 4.16.Të dhëna të përgjithshme lidhur me qëndrimin e nxënësve ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara.159 Tabela 4.17.Marrëdhënia ndërmjet qëndrimit të përgjithshëm dhe pranisë së AK-së në klasë...161 Tabela 4.18.Marrëdhënia ndërmjet qëndrimit të përgjithshëm dhe gjinisë së nxënësve.163 Tabela 4.19.Marrëdhënia ndërmjet qëndrimit të përgjithshëm dhe moshës së nxënësve.165 Tabela 4.20.Tabela e krahasimeve ndërmjet qëndrimit të përgjithshëm dhe moshës së nxënësve.165 Tabela 4.21. Të dhëna të përgjithshme lidhur me komponentin afektiv të qëndrimit 166 Tabela 4.22.Marrëdhënia ndërmjet komponentit afektiv dhe pranisë së AK-së në klasë...168 Tabela 4.23.Marrëdhënia ndërmjet komponentit afektiv dhe gjinisë së nxënësve 170 Tabela 4.24.Marrëdhënia ndërmjet komponentit afektiv dhe moshës së nxënësve..172 xxii

Tabela 4.25.Tabela e krahasimeve ndërmjet komponentit afektiv dhe moshës së nxënësve.172 Tabela 4.26.Të dhëna të përgjithshme lidhur me komponentin bihejvioral të qëndrimit të nxënësve ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara.174 Tabela 4.27.Marrëdhënia ndërmjet komponentit bihejvioral dhe pranisë së AK-së në klasë...176 Tabela 4.28.Marrëdhënia ndërmjet komponentit bihejvioral dhe gjinisë së nxënësve.177 Tabela 4.29.Marrëdhënia ndërmjet komponentit bihejvioral dhe moshës së nxënësve.179 Tabela 4.30.Tabela e krahasimeve ndërmjet komponentit bihejvioral dhe moshës së nxënësve...179 Tabela 4.31.Të dhëna të përgjithshme lidhur me komponentin konjitiv të qëndrimit të nxënësve ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara.181 Tabela 4.32.Marrëdhënia ndërmjet komponentit konjitiv dhe pranisë së AK-së në klasë...183 Tabela 4.33.Marrëdhënia ndërmjet komponentit konjitiv dhe gjinisë së nxënësve...184 Tabela 4.34.Marrëdhënia ndërmjet komponentit konjitiv dhe moshës së nxënësve..186 Tabela 4.35.Tabela e krahasimeve ndërmjet komponentit konjitiv dhe moshës së nxënësve.186 Tabela 4.36.Rezultatet e përgjigjeve (të shprehura përmes frekuencës absolute) të nxënësve për elementet 1,15 dhe 23...188 Tabela 4.37.Rezultatet e përgjigjeve (të shprehura përmes frekuencës relative) të xxiii

nxënësve për elementet 1,15 dhe 23...188 Tabela 4.38.Rezultatet e përgjigjeve (të shprehura përmes frekuencës absolute) të nxënësve për elementet 7,9 dhe 32.190 Tabela 4.39.Rezultatet e përgjigjeve (të shprehura përmes frekuencës relative) të nxënësve për elementet 7,9 dhe 32 190 Tabela 4.40.Rezultatet e përgjigjeve (të shprehura përmes frekuencës absolute) të nxënësve për elementet 5,17,19 dhe 27..192 Tabela 4.41.Rezultatet e përgjigjeve (të shprehura përmes frekuencës relative) të nxënësve për elementet 5,17,19 dhe 27..192 Tabela 4.42.Të dhënat për ACM-në...194 Tabela 4.43.Marrëdhënia ndërmjet pikëve të ACM-së dhe gjinisë së mësuesve...196 Tabela 4.44.Marrëdhënia ndërmjet pikëve të ACM-së dhe ciklit të mësimdhënies..197 Tabela 4.45.Marrëdhënia ndërmjet pikëve të ACM-së dhe pozicionit të punës së mësuesve 199 Tabela 4.46.Marrëdhënia ndërmjet pikëve të ACM-së dhe vjetërsisë në punë të mësuesve 200 Tabela 4.47.Të dhënat për SECS-në..204 Tabela 4.48.Marrëdhënia ndërmjet pikëve të SECS-së dhe gjinisë së mësuesve..205 Tabela 4.49.Marrëdhënia ndërmjet pikëve të SECS-së dhe ciklit të mësimdhënies..206 Tabela 4.50.Marrëdhënia ndërmjet pikëve të SECS-së dhe pozicionit të mësuesve 208 Tabela 4.51.Marrëdhënia ndërmjet pikëve të SECS-së dhe vjetërsisë së punës së mësuesve 209 Tabela 4.52.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës xxiv

absolute) për elementet 1,3 dhe 4...212 Tabela 4.53.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës relative për elementet 1,3 dhe 4..213 Tabela 4.54.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës absolute) për elementet 16,20,26,27..214 Tabela 4.55.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës relative) për elementet 16,20,26,27...214 Tabela 4.56.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës absolute) për elementet 8,12,18,28 216 Tabela 4.57.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës relative) për elementet 8,12,18,28...217 Tabela 4.58.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës absolute) për elementet 15,17,23...219 Tabela 4.59.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës relative) për elementet 15,17,23.219 xxv

LISTA E FIGURAVE Figura 3.1.Modeli shumëkomponentësh i qëndrimit...115 Figura 3.2.Perspektiva njëdimensionalëshe e qëndrimeve...119 Figura.3.3.Perspektiva dydimensionalëshe e qëndrimeve...120 Figura 3.4.Modeli i Teorisë së Veprimit të Arsyetuar...142 Figura 3.5.Modeli i Teorisë së Sjelljes së Planifikuar 145 xxvi

LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 1.1.Të dhëna të përgjithshme lidhur me nxënësit që morën pjesë në studim...12 Grafiku 1.2.Të dhëna të përgjithshme lidhur me vitin e lindjes së nxënësve pjesëmarrës në studim..13 Grafiku 1.3.Të dhëna të përgjithshme lidhur me gjininë e nxënësve pjesëmarrës në studim...14 Grafiku 1.4.Të dhëna të përgjithshme lidhur me praninë e AK-së në klasë 15 Grafiku 1.5.Të dhëna të përgjithshme lidhur me llojin e AK-së në klasë 16 Grafiku 1.6.Të dhëna të përgjithshme lidhur me shkollën në të cilën studiojnë nxënësit pjesëmarrës në studim 18 Grafiku 1.7.Të dhëna të përgjithshme lidhur me qytetin ku banojnë nxënësit pjesëmarrës në studim..20 Grafiku 1.8.Të dhëna të përgjithshme lidhur me moshën e mësuesve pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit.22 Grafiku 1.9.Të dhëna të përgjithshme lidhur me gjininë e mësuesve pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit.23 Grafiku 1.10.Të dhëna të përgjithshme lidhur me pozicionin e mësuesve pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit.24 Grafiku 1.11.Të dhëna të përgjithshme lidhur me ciklin e mësimdhënies së mësuesve pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit...25 Grafiku 1.12.Të dhëna të përgjithshme lidhur me vjetërsinë e punës së mësuesve xxvii

pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit.26 Grafiku 1.13.Të dhëna të përgjithshme lidhur me qytetin ku banojnë mësuesit pjesëmarrës në plotësimin e pyetësorit.27 Grafiku 1.14.Të dhëna të përgjithshme lidhur me shkollat pjesëmarrëse në studim...29 Grafiku 4.15.Shpërndarja e pikëve të qëndrimit të përgjithshëm...160 Grafiku 4.16.Shpërndarja e pikëve totale të qëndrimit sipas pranisë së aftësisë së kufizuar në klasë.162 Grafiku 4.17.Shpërndarja e pikëve totale të qëndrimit sipas gjinisë së nxënësve..163 Grafiku 4.18.Shpërndarja e pikëve totale të qëndrimit sipas moshës së nxënësve 166 Grafiku 4.19.Shpërndarja e pikëve totale të komponentit afektiv të qëndrimit.167 Grafiku 4.20.Shpërndarja e pikëve të komponentit afektiv të qëndrimit sipas pranisë së aftësisë së kufizuar në klasë..169 Grafiku 4.21.Shpërndarja e pikëve të komponentit afektiv të qëndrimit sipas gjinisë së nxënësve...171 Grafiku 4.22.Shpërndarja e pikëve të komponentit afektiv të qëndrimit sipas moshës së nxënësve...173 Grafiku 4.23.Shpërndarja e pikëve të komponentit bihejvioral të qëndrimit.174 Grafiku 4.24.Shpërndarja e pikëve të komponentit bihejvioral të qëndrimit sipas pranisë së aftësisë së kufizuar në klasë...176 Grafiku 4.25.Shpërndarja e pikëve të komponentit bihejvioral të qëndrimit sipas gjinisë së nxënësve.178 Grafiku 4.26.Shpërndarja e pikëve të komponentit bihejvioral të qëndrimit sipas xxviii

moshës së nxënësve...180 Grafiku 4.27.Shpërndarja e pikëve të komponentit konjitiv të qëndrimit..182 Grafiku 4.28.Shpërndarja e pikëve të komponentit konjitiv të qëndrimit sipas pranisë së aftësisë së kufizuar në klasë..183 Grafiku 4.29.Shpërndarja e pikëve të komponentit konjitiv të qëndrimit sipas gjinisë së nxënësve.185 Grafiku 4.30.Shpërndarja e pikëve të komponentit konjitiv të qëndrimit sipas moshës së nxënësve 187 Grafiku 4.31.Rezultatet e përgjigjeve të nxënësve (të shprehura përmes frekuencës relative) për elementet 1,15 dhe 23 189 Grafiku 4.32.Rezultatet e përgjigjeve të nxënësve (të shprehura përmes frekuencës relative) për elementet 7,9 dhe 3 191 Grafiku 4.33.Rezultatet e përgjigjeve të nxënësve (të shprehura përmes frekuencës relative) për elementet 5,17,19, 27...193 Grafiku 4.34. Shpërndarja e pikëve të ACM-së.195 Grafiku 4.35. Shpërndarja e pikëve të ACM-së sipas gjinisë së mësuesve 196 Grafiku 4.36. Shpërndarja e pikëve të ACM-së sipas ciklit të mësimdhënies...198 Grafiku 4.37. Shpërndarja e pikëve të ACM-së sipas pozicionit të punës së mësuesve 200 Grafiku 4.38. Shpërndarja e pikëve të ACM-së sipas vjetërsisë në punë të mësuesve 201 Grafiku 4.39. Shpërndarja e pikëve të ACM-së sipas moshës së mësuesve..203 xxix

Grafiku 4.40. Shpërndarja e pikëve të SECS-së.204 Grafiku 4.41. Shpërndarja e pikëve të SECS-së sipas gjinisë së mësuesve...206 Grafiku 4.42. Shpërndarja e pikëve të SECS-së sipas ciklit të mësimdhënies...207 Grafiku 4.43. Shpërndarja e pikëve të SECS-së sipas pozicionit të punës së mësuesve 209 Grafiku 4.44. Shpërndarja e pikëve të SECS-së sipas viteve të punës të mësuesve..210 Grafiku 4.45. Shpërndarja e pikëve të SECS-së sipas moshës së mësuesve..211 Grafiku 4.46.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës relative) për elementet 1,3 dhe 4...213 Grafiku 4.47.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës relative) për elementet 16,20,26,27...215 Grafiku 4.48.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës relative) për elementet 8,12,18,28...218 Grafiku 4.49.Rezultatet e mendimeve të mësuesve (të shprehura përmes frekuencës relative) për elementet 15,17,23 219 xxx

LISTA E SHKURTIMEVE CATCH (Chedoke-McMaster Attitudes Towards Children with Handicaps) = Pyetësori për matjen e qëndrimeve të nxënësve ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara. MO (Mainstreaming Opinionnaire) = pyetësori në lidhje me Arsimimin Gjithpërfshirës ACM = Indeksi i rezultateve të përftuara nga nënshkalla e parë, Kostot Akademike të Arsimit Gjithpërfshirës në progresin akademik të nxënësve SECS = Indeksi i rezultateve të përftuara nga nënshkalla e dytë, Kostot Socio - Emocionale të Veçimit, e cila ka lidhje me efektet negative në zhvillimin social dhe emocional të fëmijëve me aftësi të kufizuara të veçuar në klasat special PAK-të = Personat me Aftësi të Kufizuara SCI = Aftësia e kufizuar e shtyllës kurrizore MS = Skleroza e shumëfishtë ABI = Dëmtim i Trurit i Fituar TBI = Dëmtim Traumatik i Trurit CP = Paraliza cerebrale AAMR = Shoqata Amerikane mbi Vonesën Mendore (the American Association on Mental Retardation) AAIDD = Shoqata Amerikane mbi Aftësitë e Kufizuara Intelektuale e Zhvillimore (the American Association on Intellectual and Developmental Disabilities) ADHD = Çrregullimi i mungesës së vëmendjes/hiperaktiviteti CD = Çrregullimi i sjelljes PDD-NOS = Çrregullimi pervasiv i zhvillimit i paspecifikuar ndryshe xxxi

AS= Sindroma Asperger RS = Sindroma Rett CDD = Çrregullimi dizintegrues i fëmijërisë ECT = Terapia elektrokonvulsive DSM-IV-TR (The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition, Text Revision) = Manuali Diagnostikues dhe Statistikor i Çrregullimeve Mendore, Botimi i katërt, i rishikuar CBT = Terapia konjitive-bihejviorale IPT = Terapia interpersonale PTSD = Çrregullimi i stresit postraumatik OCD = Çrregullimi obsesiv-kompulsiv PTSD = Çrregullimi i stresit posttraumatik Modeli ELM (The Elaboration Likelihood Model) = Modeli i Mundësisë së Përpunimit Modeli HSM = Modeli Heuristik-Sistematik TRA = Teoria e Veprimit të Arsyetuar QP = Indeksi i qëndrimit të përgjithshëm të nxënësve ndaj nxënësve me aftësi të kufizuara QA = Indeksi i komponentit afektiv të qëndrimeve QB = Indeksi i komponentit bihejvioral të qëndrimeve QC = Indeksi i komponentit konjitiv të qëndrimeve xxxii

HYRJE Gjithpëfshirja e personave me aftësi të kufizuara në të gjitha aspektet e jetës është një e drejtë e pamohueshme. Një fakt të tillë e theksojnë dhe dokumentet themelore, si Konventa e të Drejtave të Njeriut, Konventa e të Drejtave të Personave me Aftësi të Kufizuara, etj. Gjithpërfshirja është një proces i gjatë, i vështirë dhe që nuk realizohet menjëherë. Fillimet e veta ky proces i ka që në fëmijërinë e njeriut dhe vazhdon gjatë gjithë jetës. Një aspekt shumë i rëndësishëm që mundëson gjithpërfshirjen lidhet me qëndrimet e individëve kundrejt aftësisë së kufizuar dhe kundrejt personave me aftësi të kufizuara. Një shoqëri e cila është e hapur dhe bashkëpunuese me personat me aftësi të kufizuara e ka më të lehtë ta realizojë në kuptimin e vërtetë të fjalës gjithpërfshirjen e personave të tillë në jetë, ndërsa një shoqëri e cila është stigmatizuese dhe mban qëndrime jopozitive apo qëndrime negative ndaj personave me aftësi të kufizuara, e ka të vështirë ta realizojë me të vërtetë këtë proces. Gjithpërfshirja e personave me aftësi të kufizuara përbën një nga prioritetet edhe për vendin tonë, ashtu si për vendet e tjera të zhvilluara perëndimore. Një nga pikat kryesore të saj është edhe integrimi i nxënësve me aftësi të kufizuara në shkolla. Për këtë qëllim është parë e nevojshme matja e qëndrimeve të nxënësve kundrejt moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara, me synimin për të evidentuar faktin nëse ekzistojnë problematika në lidhje me qëndrimet e nxënësve ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara dhe, nëse ekzistojnë, evidentimin e tyre. Është parë, gjithashtu, e nevojshme matja e qëndrimeve të mësuesve në lidhje me arsimin gjithpërfshirës, sepse aktorët kryesorë në procesin e edukimit janë nxënësit dhe mësuesit. Janë bërë studime të mëparshme në lidhje me integrimin e nxënësve me aftësi të kufizuara në shkollat publike në vendin tonë. Punimi im ngjason me studime të tilla për faktin sepse fokusin e studimit e përbën aftësia e kufizuar, integrimi i nxënësve me aftësi të kufizuara në shkolla. Studimi im, megjithatë, ndryshon nga studime të tilla. Ndryshimi konsiston në : a)matjen e qëndrimeve të nxënësve kundrejt nxënësve me aftësi të kufizuara; b)matjen e qëndrimeve të mësuesve në lidhje me integrimin e nxënësve me aftësi të kufizuara në shkollat publike; c)përdorimin e testeve të standartizuara për matjen e qëndrimeve të tilla. xxxiii

Qëllimet kryesore të punimit janë : Matja e qëndrimeve të nxënësve kundrejt aftësisë së kufizuar. Analizimi i ndikimit të pranisë së aftësisë së kufizuar (nxënës që kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuar/nxënës që nuk kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuar) në qëndrimet kundrejt aftësisë së kufizuar. Analizimi i ndikimit të gjinisë së nxënësve (nxënës djem/nxënëse vajza) në qëndrimet e tyre kundrejt aftësisë së kufizuar. Matja e qëndrimeve të mësuesve për edukimin gjithpërfshirës, në lidhje me këto aspekte : a) Kostot Akademike të Arsimit Gjithpërfshirës në progresin akademik si të nxënësve me aftësi të kufizuara, ashtu dhe të nxënësve pa aftësi të kufizuara; b) Kostot Socio-Emocionale të Veçimit të fëmijëve me aftësi të kufizuara në klasat speciale. Objektivat e punimit janë : Matja e qëndrimeve të nxënësve në lidhje me komponentin afektiv të qëndrimeve. Matja e qëndrimeve të nxënësve në lidhje me komponentin bihejvioral të qëndrimeve. Matja e qëndrimeve të nxënësve në lidhje me komponentin konjitiv të qëndrimeve. Analizimi i ndikimit të pranisë së aftësisë së kufizuar (nxënës që kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuar/nxënës që nuk kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuar) në komponentin afektiv, bihejvioral dhe konjitiv të qëndrimeve të nxënësve kundrejt aftësisë së kufizuar. Analizimi i ndikimit të gjinisë së nxënësve (nxënës djem/nxënëse vajza) në në komponentin afektiv, bihejvioral dhe konjitiv të qëndrimeve të tyre kundrejt aftësisë së kufizuar. xxxiv

Analizimi i ndikimit të moshës së nxënësve (nxënës të klasave të pesta/të gjashta/të shtata) në komponentin afektiv, bihejvioral dhe konjitiv të qëndrimeve të tyre kundrejt aftësisë së kufizuar. Analizimi i ndikimit të moshës së mësuesve në qëndrimet e tyre në lidhje me : a) Kostot Akademike të Arsimit Gjithpërfshirës në progresin akademik si të nxënësve me aftësi të kufizuara, ashtu dhe të nxënësve pa aftësi të kufizuara; b) Kostot Socio-Emocionale të Veçimit të fëmijëve me aftësi të kufizuara në klasat speciale. Analizimi i ndikimit të gjinisë së mësuesve (mësues meshkuj/mësuese femra) në qëndrimet e tyre në lidhje me : a) Kostot Akademike të Arsimit Gjithpërfshirës në progresin akademik si të nxënësve me aftësi të kufizuara, ashtu dhe të nxënësve pa aftësi të kufizuara; b) Kostot Socio-Emocionale të Veçimit të fëmijëve me aftësi të kufizuara në klasat speciale. Analizimi i ndikimit të pozicionit të mësuesve (mësues/drejtues) në qëndrimet e tyre në lidhje me : a) Kostot Akademike të Arsimit Gjithpërfshirës në progresin akademik si të nxënësve me aftësi të kufizuara, ashtu dhe të nxënësve pa aftësi të kufizuara; b) Kostot Socio-Emocionale të Veçimit të fëmijëve me aftësi të kufizuara në klasat speciale. Analizimi i ndikimit të ciklit të mësimdhënies (mësues që japin mësim në ciklin e ulët/mësues që japin mësim në ciklin e lartë) në lidhje me : a) Kostot Akademike të Arsimit Gjithpërfshirës në progresin akademik si të nxënësve me aftësi të kufizuara, ashtu dhe të nxënësve pa aftësi të kufizuara; b) Kostot Socio-Emocionale të Veçimit të fëmijëve me aftësi të kufizuara në klasat speciale. Analizimi i ndikimit të vjetërsisë së punës së mësuesve, të shprehura në vite pune, në qëndrimet e tyre në lidhje me : xxxv

a) Kostot Akademike të Arsimit Gjithpërfshirës në progresin akademik si të nxënësve me aftësi të kufizuara, ashtu dhe të nxënësve pa aftësi të kufizuara; b) Kostot Socio-Emocionale të Veçimit të fëmijëve me aftësi të kufizuara në klasat speciale. Hipotezat e punimit : Hipoteza 1. Prania e nxënësve me aftësi të kufizuara në klasë ndikon në qëndrime më pozitive të nxënësve kundrejt moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara. Hipoteza 2. Nxënëset vajza kanë qëndrime më pozitive kundrejt moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara në krahasim me nxënësit meshkuj. Objektivat dhe hipotezat e punimit kanë lidhje me teoritë për qëndrimet. Bazuar në teorinë e kontaktit, e cila pohon se kontakti pozitiv dhe direkt midis grupeve të ndryshme të njerëzve mund të reduktojë paragjykimin (Allport, 1954; Roper 1990), u ndërtua hipoteza e parë e punimit. Pra, mendohet se prania e nxënësve me aftësi të kufizuara në klasë ndikon në qëndrime më pozitive të nxënësve kundrejt aftësisë së kufizuar. Kërkues të ndryshëm kanë vënë në dukje që përvojat e hershme pozitive dhe kontakti social mes fëmijëve pa aftësi të kufizuara dhe fëmijëve me aftësi të kufizuara promovojnë qëndrime më pozitive (Griffith, Cooper & Ringlaben, 2003, Mc Dougall, Dewit, King, Mille &Killip, 2004). Informacioni lidhur me aftësitë dhe cilësitë pozitive të fëmijëve me aftësi të kufizuara, bile në stadet e hershme të edukimit, mund të ndihmojë në kufizimin e qëndrimeve të mëvonshme negative (Cooper & Ringlaben, 1988; Kishi & Meyer, 1994; Morrison & Ursprung, 1987). 1 Në studimin me autorë Peter L. Rosenbaum, Robert W. Armstrong, and Susanne M. King, në të cilin kampionimin e përbëjnë 304 nxënës të klasave të pesta, të gjashta, të shtata e të teta në katër shkolla në Hamilton, Ontario, rezulton se fëmijët që pohojnë se kanë një shok me aftësi të kufizuara kanë qëndrim më pozitiv në 1 Ringlaben R., Griffith K., The impact of Attitudes on Individuals With Developmental Disabilities, Research-Based Practices in Developmenatl Disabilities, fq.461. xxxvi

krahasim me fëmijët që pohojnë se nuk kanë një shok me aftësi të kufizuara. Po ashtu, fëmijët që kanë pasur kohët e fundit kontakt me një fëmijë me aftësi të kufizuara kanë qëndrim më pozitiv kundrejt moshatarëve me aftësi të kufizuara në krahasim me fëmijët që nuk kanë pasur një kontakt me një fëmijë të tillë (Rosenbaum P.L., Armstrong R.W., King S.M. (1985) Children's Attitudes Toward Disabled Peers:A Self-Report Measure, Journal of Pediatric Psychology, Vol. 11, No. 4, 1986). Sipas studimit të kryer në Amerikë nga Kelly Budisch me 163 studentë të Universitetit Midwestern, rezultoi se sa më shumë kontakt ka individi me një person me aftësi të kufizuar, aq më qëndrim më pozitiv ka ai kundrejt aftësisë së kufizuar (Budisch K. (2004) Correlates of College Students Attitudes Toward Disabilities, UW-L Journal of Undergraduate Research VII (2004). Nga të dhënat e studimit të kryer në zonën Haute-Garonne në Francë me nxënës të moshës 12-13 vjeçare, rezulton se nxënësit që pohuan se kanë një shok me aftësi të kufizuara kishin qëndrim më pozitiv kundrejt moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara në krahasim me nxënësit që pohuan se nuk kishin shok me aftësi të kufizuara (Vignes C., Godeau E., Sentenac M., Coley N., Navarro F., Grandjean H., Godeau E., Arnaud C. (2009) Determinants of students' attitudes towards peers with disabilities, Medicine & Child Neurology). Në studimin e kryer nga Goele Bossaert, Hilde Colpin, Sip Jan Pijl dhe Katja Petry me 167 adoleshentë belgë rezultoi se të pasurit e një shoku me aftësi të kufizuara apo shikimi i një videojeje për aftësinë e kufizuar korrelonin pozitivisht me pikë më të larta në komponentin konjitiv të qëndrimit kundrejt aftësisë së kufizuar (Bossaert G., Colpin, H., Pijl S.J.,Petry K. (2011) The attitudes of Belgian adolescents towards peers with disabilities, Elsevier). Edhe hipoteza e dytë u ndërtua mbi bazën e disa studimeve të huaja, në të cilat u vërtetua se vajzat, në krahasim me djemtë, kanë qëndrime më pozitive kundrejt moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara. Mund të përmendet studimi me autorë Peter L. Rosenbaum, Robert W. Armstrong, and Susanne M. King. Kampionimin e përbëjnë 304 nxënës të klasave të pesta, të gjashta, të shtata e të teta në katër shkolla në Hamilton, Ontario. Nga të dhënat e studimit rezulton se vajzat kanë qëndrime më pozitive sesa djemtë kundrejt xxxvii

shokëve të tyre me aftësi të kufizuara (Rosenbaum P.L., Armstrong R.W., King S.M. (1985) Children's Attitudes Toward Disabled Peers:A Self-Report Measure, Journal of Pediatric Psychology, Vol. 11, No. 4, 1986). Në studimin e kryer në Australinë Perëndimore nga Steven J.R. McGregor and Chris Forlin (në të cilin kampionimin e përbëjnë nxënës të klasës së tetë), rezulton se nxënëset femra kanë qëndrim domethënës më pozitiv në krahasim me nxënësit djem kundrejt moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara fizike e intelektuale (McGregor S.&Forlin Ch (2005) Attitude of students towards peers with disabilities: Relocating students from an Education Support Centre to an inclusive middle school setting, International Journal of Whole Schooling, Volume 1, Issue 2, March 2005). Nga të dhënat e studimit të kryer në zonën Haute-Garonne në Francë me nxënës të moshë 12-13 vjeçare, rezulton se nxënëset femra kishin qëndrime më pozitive sesa nxënësit meshkuj (Vignes C., Godeau E., Sentenac M., Coley N., Navarro F., Grandjean H., Godeau E., Arnaud C. (2009) Determinants of students' attitudes towards peers wth disabilities, Medicine & Child Neurology). Sipas studimit të kryer në Amerikë nga Kelly Budisch me 163 studentë të Universitetit Midwestern, rezultoi se femrat kanë qëndrime më pozitive në krahasim me meshkujt, por një marrëdhënie e tillë nuk ishte statistikisht domethënëse (Budisch K. (2004) Correlates of College Students Attitudes Toward Disabilities, UW-L Journal of Undergraduate Research VII (2004). Në studimin e kryer nga Goele Bossaert, Hilde Colpin, Sip Jan Pijl dhe Katja Petry me 167 adoleshentë belgë rezultoi se adoleshentet vajza kanë pikë më të larta të komponentëve afektivë dhe bihejvioralë të qëndrimit në krahasim me adoleshentët djem kundrejt aftësisë së kufizuar (Bossaert G., Colpin, H., Pijl S.J.,Petry K. (2011) The attitudes of Belgian adolescents towards peers with disabilities, Elsevier). Sipas të dhënave të studimit kombëtar në Angli femrat kanë qëndrime më pozitive sesa meshkujt kundrejt aftësisë së kufizuar (Staniland L. (2009) Public Perceptions of Disabled People- Evidence from the British Social Attitudes Survey 2009, Office for Disability Issues). Nga të dhënat e studimit të kryer në Rusi në periudhën Mars-Shtator 2002, rezulton se nxënëset femra kanë qëndrim më pozitiv sesa nxënësit djem kundrejt aftësisë së kufizuar (Iarskaia-Smirnova E.(2002) Creating Future Together:Problems xxxviii

and Perspectives of Inclusive Education in Russia, C P S I nternational Policy Fellowship Program 2 0 0 1 / 2 0 0 2). Një fakt i tillë më nxiti që të shqyrtoj dhe të mas qëndrimet e nxënëseve femra dhe qëndrimet e nxënësve meshkuj kundrejt nxënësve me aftësi të kufizuara dhe të bëj krahasimin mes këtyre qëndrimeve. Edhe objektivat kanë lidhje me teoritë, sepse punimi nuk përqendrohet vetëm në matjen e qëndrimit të përgjithshëm të nxënësve kundrejt nxënësve me aftësi të kufizuara, por, mat edhe rezultatet në lidhje me të tre komponentët e qëndrimit : komponentin afektiv, bihejvioral dhe konjitiv të qëndrimit. Qëndrimet janë shumëdimensionalëshe dhe përbëhen nga komponentë afektivë, bihejvioralë dhe konjitivë. Komponenti afektiv ka të bëjë me ndjenja dhe reagime emocionale, komponenti bihejvioral lidhet me sjelljen aktuale apo me sjelljen e paramenduar dhe komponenti konjitiv pasqyron besime dhe njohuri. 2 Për të kuptuar qëndrimet ndaj aftësisë së kufizuar është thelbësore që të merren parasysh të tre këto komponentë të qëndrimit, ku ndryshimi në njërin komponent prek të gjithë qëndrimin. 3 Bazuar në këtë konceptim bashkëkohor për qëndrimet është parë e domosdoshme që, krahas matjes së qëndrimit të përgjithshëm të nxënësve kundrejt aftësisë së kufizuar, të maten e të analizohen dhe rezultatet e komponentit afektiv, bihejvioral dhe konjitiv të qëndrimit. Po kështu, është shqyrtuar edhe ndikimi i pranisë së aftësisë së kufizuar në klasë, ndikimi i gjinisë dhe i klasës së nxënësve jo vetëm në qëndrimin e përgjithshëm të nxënësve kundrejt aftësisë së kufizuar, por edhe në rezultatet e komponentit afektiv, bihejvioral dhe konjitiv të qëndrimit. Është konsideruar e domosdoshme matja e qëndrimeve të mësuesve në lidhje me arsimin gjithpërfshirës si dhe shqyrtimi i lidhjes ndërmjet faktorëve demografikë (mosha, gjinia, pozicioni, cikli i mësimdhënies, vjetërsia në punë) dhe qëndrimeve të mësuesve në lidhje me arsimin gjithpërfshirës. Faktorë të tillë mund të ndikojnë 2 Vignes C., Coley N., Grandjean H., Godeau E., Arnaud C. (2008) Measuring children s attitudes towards peers with disabilities : a review of instruments, Developmental Medicine & Child Neurology, fq.182 3 Dalal A.K., (2006) Social interventions to moderate discriminatory attitudes : The case of the physically challenged in India, Psychology, Health &Medicine August 2006:1113/ : 374-382, fq.376 xxxix

mendimet e mësuesve dhe punimi synon të zbulojë faktin nëse ekziston një lidhje e tillë dhe, nëse po, punimi synon të zbulojë konkretisht cila është natyra e lidhjes dhe me cilin apo me cilët prej këtyre faktorëve ekziston një lidhje e tillë. Ngritja e hipotezave të punimit është realizuar mbi bazën e një informacioni të gjerë teorik, duke u njohur me përvojat e vendit tonë dhe me përvojën e vendeve të tjera në drejtim të integrimit të nxënësve me aftësi të kufizuara në shkolla. Punimi përbën një kontribut të mëtejshëm, duke dhënë një tablo të qartë në lidhje me qëndrimet kundrejt nxënësve me aftësi të kufizuara, duke pasqyruar realitetin shqiptar në këtë drejtim. Edhe zgjidhja e problemit, argumentimi i të dhënave, shpjegimi i tyre dhe sugjerimet përkatëse janë bërë mbi bazën e njohurive dhe teorive për qëndrimet, si p.sh., sipas teorisë së kontaktit, premisa themelore e së cilës është që ndryshimi i qëndrimit nxitet më shumë kur grupe të ndryshme marrin pjesë në përvoja bashkëpunuese dhe perceptojnë status të barabartë midis individëve (Cook 1962; Devine and O Brien 2007; Hughes et al.2002). Pra, punimi nuk mjaftohet vetëm në evidentimin e qëndrimeve, por, jep dhe sugjerimet përkatëse në drejtim të përmirësimit të qëndrimeve të nxënësve dhe të mësuesve kundrejt aftësisë së kufizuar. Dizenjimi i studimit është ideuar në mënyrë të tillë që të bëjë të mundur realizimin e objektivave të lartpërmendura. Është konsideruar e domosdoshme që punimi të shtrihet në shumë qytete të Shqipërisë, në mënyrë që rezultatet të mund të përgjithësohen. Punimi është realizuar në qytetet Shkodër, Tiranë, Lezhë, Kukës, Peshkopi, Durrës, Korçë, Elbasan dhe Vlorë, qytete këto përfaqësuese të qarqeve Shkodër, Tiranë, Lezhë, Kukës, Dibër, Durrës, Korçë, Elbasan dhe Vlorë. Popullatën e studimit e përbëjnë nxënës dhe mësues të shkollave nëntëvjeçare publike në të cilat janë integruar nxënës me aftësi të kufizuara. Kampionimin e studimit e përbëjnë mësues, nxënës të klasave të pesta, të gjashta dhe të shtata të cilët kanë në gjirin e tyre nxënës me aftësi të kufizuara dhe nxënës të po kësaj moshe të cilët nuk kanë në klasë nxënës me aftësi të kufizuara. Janë përdorur dy teste të standartizuara për arritjen e objektivave të lartpërmendura. Është përdorur pyetësori CATCH (Chedoke-McMaster Attitudes Towards Children with Handicaps), me autorë Peter L. Rosenbaum, Robert W. xl

Armstrong dhe Susanne M. King, për matjen e qëndrimeve të nxënësve ndaj moshatarëve të tyre me aftësi të kufizuara. Është përdorur Pyetësori në lidhje me Arsimimin Gjithpërfshirës (Mainstreaming Opinionnaire) me autor Schmelkin (1981) për matjen e qëndrimeve të mësuesve ndaj gjithpërfshirjes së fëmijëve me aftësi të kufizuara në procesin e edukimit. Pyetësori përbëhet nga dy nënshkallë. Nënshkalla e parë, Kostot Akademike të Arsimit Gjithpërfshirës (ACM) ka lidhje me efektet e arsimit gjithpërfshirës në progresin akademik si të nxënësve me aftësi të kufizuara, ashtu dhe të nxënësve pa aftësi të kufizuara. Nënshkalla e dytë, Kostot Socio- Emocionale të Veçimit (SECS) ka lidhje me efektet negative në zhvillimin social dhe emocional të fëmijëve me aftësi të kufizuara të veçuar në klasat speciale (Antonak R.F., Livneh H.(1988) The Measurement of Attitudes toward People with Disabilities, USA, fq.256). Është e parë e domosdoshme që punimi të realizohet me nxënës të klasave të pesta, gjashta dhe të shtata, për arsye se pyetësori CATCH është ideuar dhe mund të aplikohet tek fëmijët e moshës 9-13 vjeç. Është konsideruar i domosdoshëm fakti i aplikimit të pyetësorit CATCH në dy klasa paralele, njëra klasë e cila ka të integruar nxënës me aftësi të kufizuara në gjirin e vet dhe klasa tjetër paralele, e cila nuk ka nxënës me aftësi të kufizura në gjirin e vet, me qëllim testimin e hipotezës së parë. Në lidhje me hipotezën e dytë, kuptohet, çdo klasë ka në gjirin e vet nxënës djem dhe nxënëse vajza. Pra, në studim kanë marrë pjesë 3 shkolla për secilin nga qytetet e lartpërmendura, një shkollë e cila ka nxënës me aftësi të kufizuara të integruar në klasën e pestë, një shkollë e cila ka nxënës me aftësi të kufizuara të integruar në klasën e gjashtë dhe një shkollë e cila ka nxënës me aftësi të kufizuara në klasën e shtatë. Në disa qytete kanë marrë pjesë në studim dy shkolla, për arsye sepse vetëm në këto shkolla kishte nxënës me aftësi të kufizuara të integruar në klasat e pesta, gjashta dhe të shtata. Për çdo shkollë janë përzgjedhur nga dy klasa paralele. Dizenjimi i studimit është në funksion të realizimit të objektivave të lartpërmendura. Për realizimin e punimit është shfrytëzuar një literaturë e pasur dhe bashkëkohore, në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të huaja, për vetë gamën e problemeve të përfshira në studim. Është bërë kujdes që trajtimi teorik i Aftësisë së Kufizuar të jetë bashkëkohor, duke u bazuar në klasifikimet ndërkombëtare në lidhje me Aftësinë e Kufizuar. Po kështu, është bërë kujdes që të pasqyrohet dhe përvoja shqipare në këtë drejtim, xli