UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT - GJAKOVË PROGRAMI: FILLOR

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT - GJAKOVË PROGRAMI: FILLOR Punim diplome Tema: NJOHJA E MUZIKALITETIT NË MOSHË TË HERSHME Mentore: Prof.asoc.Msc. Mimoza Kurshumlia Kandidatja: Donika Buçaj Gjakovë, Shtator 2018

Përmbajtja: MIRËNJOHJE... 3 ABSTRAKT... 4 HYRJE... 5 KAPITULLI I PARË... 6 1.1 PËRCEPTIMI I MUZIKALITETIT... 6 1.2 TRURI DHE MUZIKALITETI... 8 1.3 MUZIKA SI FAKTOR KYÇ NË ZHVILLIMIN E FËMIJËS... 10 KAPITULLI I DYTË... 12 2.1 PROCESI I ZHVILLIMIT MUZIKAL NË FËMIJËRINË E HERSHME... 12 2.1.1 Zhvillimi i hershëm i muzikalitetit në mjedisin shtëpiak... 13 2.1.2 Aktivitetet muzikore të fëmijëve në shtëpi... 14 2.1.3 Aktivitetet e preferuara muzikore të fëmijëve në shtëpi... 15 2.2 MUZIKALITETI TEK FËMIJËT E MOSHËS 1-3 VJEÇ... 16 2.3 RËNDËSIA E MUZIKËS DHE LËVIZJEVE KREATIVE... 18 2.3.1 Zhvillimi dhe ndikimi i lëvizjes kreative... 19 KAPITULLI I TRETË... 25 3.1 PUNA PRAKTIKE... 25 PËRFUNDIM... 27 Autobiografia... 28 Literatura:... 29 2

MIRËNJOHJE Falenderoj stafin akademik të fakultetit, në veçanti mentoren e temës sime për gjithë përkushtimin e saj të sinqertë ndaj temës që të dalë një punë cilësore, si dhe familjen për përkrahjen e vazhdueshme dhe të pakushtëzuar që më bëri gjatë tërë viteve të mia të studimeve. 3

ABSTRAKT Njëri nga aktivitetet e vetme i cili e aktivizon, stimulon dhe e vë në funksion të gjithë trurin është muzika. Aktivitetet muzikore e stimulojnë zhvillimin e trurit në çdo pjesë të tij, pra në të pamur, në sjellje, në të folur, në gjendje emocionale, lëvizje, ndjesi, dhe aftësi. Kjo temë e diplomës shtjellon zhvillimin e njohjes së muzikalitetit të fëmijës në moshë të hershme. Teoria është e bazuar në studime eksperimentale të zhvillimit gradual të përceptimit të muzikës dhe specifikat e formimit të përceptimit të saj. Gjithashtu është bërë edhe analizimi i formimit të ekperiencës ndijore dhe vokale në fëmijëri të hershme dhe aktivitetet e planifikuara për realizimin e ndërlidhjes së memories dhe të të menduarit kur dëgjohet muzikë. I është hedhur një shikim duke analizuar edhe të dy shkallat e njohjes së muzikalitetit në fillimet e hershme: aktiviteti ndijor, aktiviteti motorik dhe perceptiv, ku shohim se aktiviteti perceptiv apo i të kuptuarit zhvillohet përmes aktiviteteve të përditshme muzikore të planifikuara, siç mund të jenë zhvillimi i lojërave të ndryshme, këndimi i këngëve aktivitet ky i cili ka rezultuar të jetë shumë efektiv edhe në zhvillimin e të folurit të fëmijës. Fjalët kyçe: 1. Muzikalitet, 2. Përceptim, 3. Fëmijëri e hershme, 4. Aktivitete, 5. Zhvillim. 4

HYRJE Muzikaliteti është një karakteristikë personale dhe integruese, e cila komprometon përceptimin emocional dhe reagimin emocional, dëgjimin e muzikës, ndjenjën e ritmit, shkallën vokale, cilësitë e aftësisë së të kënduarit si dhe mendimin muzikor dhe memorien muzikore. Këto karakteristika të cilat i përfshinë struktura e muzikalitet i kanë ndërlidhur kompetencat domethënëse të arritura nga hulumtimet. Është e rëndësishme për zhvillimin e fëmijës që një nivel zhvillimi i aftësisë muzikale ka ndikim në nivelin e zhvillimit të aftësisë tjetër. Mënyra e të kuptuarit të muzikës, ajo mënyrë e cila nuk përfshin edukim të mirëfilltë, që do të thotë, nëse nuk dëgjohen rregullisht elementet shprehëse të muzikës, siç janë melodia, ritmi dhe volumi i zërit, mund ta pengojë zhvillimin dëgjimor të muzikës. Pra, nuk do të zhvillohet një vesh muzikor i duhur për ta kapur tingullin muzikor. Gjithashtu, mos dëgjimi i mjaftueshëm i muzikës ndalon zhvillimin e shkallës së vokalit dhe aftësisë së të kënduarit. Zhvillimi i aftësive muzikore fillon që me lindjen e bebes, dhe bazë e zhvillimit është niveli i reagimit emocional si cilësi e lindur. Aftësia e dallimit të sinjaleve të ndryshme zanore të folurit dhe muzika është e lindur dhe e trashëguar, dhe ajo evoluon me procesin e zhvillimit të fëmijës, ndërsa niveli i aftësisë së dallimit të tingujve dhe aftësisë së të kënduarit mund të arrihet gjatë jetës. Secili fëmijë aftësitë e veta të përceptimit të muzikës, nivelin e dallimit të tingujve dhe aftësitë e të kënduarit i zhvillon në mënyrë individuale, dhe niveli i arritur përcaktohet nga procesi i stërvitjes dhe edukimit, si dhe nga përvoja muzikore në një mjedis të caktuar muzikor sociokulturor. Të gjitha këto dhe tema të tjera si ajo se si ndikojnë tingujt muzikor në njohurinë e muzikalitetit në tërësi tek fëmiu që nga periudha e paralindjes e deri në fëmijëri të hershme do të diskutohen në mënyrë konçize dhe të kuptueshme. Kjo temë diplome mund të shërbejë si material studimor shtesë i të gjithë atyre që kanë interes në këtë lëmi si për arsye studimi, ashtu edhe për arsye të tjera. 5

KAPITULLI I PARË 1.1 PËRCEPTIMI I MUZIKALITETIT Përceptimi i muzikës shpesh konsiderohet i ndryshëm nga përceptimi i përgjithshëm i tingullit sepse këngët dhe pjesët instrumentale përmbajnë një karakteristikë të caktuar të cilën nuk e kanë llojet e tjera të tingujve. Kjo veçori shpesh quhet muzikalitet, dhe i referohet një grupi të caktuar të reagimeve në tru që ndodhin kur një dëgjues dëgjon një strukturë ngritjeje dhe rënieje të tingujve. Studimet rreth përceptimit të muzikës kanë të bëjnë me atë se si reagon truri ndaj tingullit, melodisë, harmonisë dhe ritmit. Përceptimi i muzikalitetit është një proces i cili lidh të dëgjuarit me përshtypjet e tingujve që lënë në tru. Pasi që muzika konsiderohet si një fenomen që mund të përjetohet vetëm përmes përceptimit auditiv, shumë psikologë thonë që njerëzit mund të jenë të vetëdijshëm për ekzistimin e muzikës vetëm kur e dëgjojnë atë. Reagimet emocionale gjithashtu janë të lidhura me përceptimin e muzikalitetit. Një gjë e njohur është që muzika i shpreh disa emocione të caktuara varësisht nga tingujt që i përmbanë, meloditë dhe harmoninë. Psikologët të cilët e studiojnë njohjen e muzikalitetit shpesh kanë deklaruar se ky aspekt i përceptimit është më subjektivi. Njerëzit e ndryshëm dëgjojnë muzikë të ndryshme duke u bazuar në përjetimet e tyre jetësore, nivelin e edukimit, dhe nganjëherë edhe në trashëgiminë e tyre kulturore. Melodia dhe struktura e muzikës mund të ndryshojë në mënyrë domethënëse nga një kulturë tek tjetra, dhe përceptimi i njerëzve ndaj saj mund të ndikohet nga reagimet e menjëhershme emocionale që iu ndodhin. Hulumtimet e neuroshkencëtareve në tre dekadat e kaluara kanë treguar se qëniet njerëzore posedojnë aftësinë e lindur për t u bërë muzikantë. 1 Foshnjet, gjatë kohës nëntë mujore para se të lindin dhe menjëherë pas lindjes, kanë një tendencë të natyrshme t iu përgjigjen stimujve muzikor, siç janë ninullat që ju këndohen foshnjeve nga nënat. 1 Hodges, D. A., The musical brain. Oxford University Press, New York, 2006, f. 51 6

Edhe pse disa studime sugjerojnë që mund të ekzistojë një dobësim në ndërveprimet e muzikalitetit ndërmjet prindërve dhe fëmijëve të tyre të vegjël, shumë studime të tjera në këtë fushë tregojnë se këto shkëmbime muzikale po zënë vend në baza me të vertetë frekuente, pra në aktivitete muzikore të përdishme. 2 Shumë të rritur e kuptojnë shpejtë ngecjen e tyre në talentin e muzikës. Nuk është e vështirë për muzikantët të gjejnë njerëz të cilët i tregojnë historitë e tyre kur kanë dështuar në muzikë. Për arsye se ekziston një konflikt në hulumtimin e numrit të aktiviteteve muzikore që ndodh në shtëpi, problemi i parë që shtjellohet është numri i aktivitetit muzikor prindëror me fëmijët e tyre të vegjël, dhe gjithashtu, pasi ndikimi potencial i vetë-konceptit muzikor të prindit, ose përceptimet dhe besimet për aftësitë muzikale të tij ose të saj, në këto aktivitete. Për arsye se ekziston një lloj konflikti në studimet rreth sasisë së ndërveprimieve muzikore të cilat ndodhin në shtëpi, problemi i parë është të studiohet niveli i muzikalitetit prindëror i cili i adresohet nevojave të fëmijëve përmes përdorimit të muzikës, përfshirë çdo angazhim që zë vend në mes të një kujdestari dhe një fëmije të vogël gjatë ndërveprimit të drejtpërdrejtë më njëri-tjetrin. 3 Problem i dytë është përcaktimi se cilat masa të arsyeshme mund të ndërmirren për të inkurajuar ndërveprime më të mëdha muzikore në ambientin shtëpiak. Një ide do të ishte lëshimi i një kënge në TV e cila përmban edhe vallëzim, dhe me të cilën këngë prindërit mund të kërcejnë bashkë me fëmijën duke e ndjekur atë vallëzim në TV. 2 Custodero, L. A., & Johnson-Green, E. A., Early Child Development and Care, Free Press, Alabama, 2008, f. 39 3 Po aty, f. 210 7

1.2 TRURI DHE MUZIKALITETI Është e thënë qartë se muzikaliteti është një aftësi normale e trurit. 4 Hulumtimet vëjnë në pah se elementet më bazike të muzikës arrihen përmes niveleve normale të ekzpozimit ndaj muzikës derisa një person rritet, si rezultat i ndërveprimit gjenetik dhe të mjedisit ku jeton. Edhe personat e trajnuar për muzikë, edhe ata të patrajnuar tregojnë aftësi për të fituar aftësi për muzikën. Gjatë fëmijërisë së hershme, truri është jashtëzakonisht plastik, në kuptimin që është më shumë i lakueshëm, i ndjeshëm dhe i përshtatshëm ndaj ambientit. Në lindje, ekziston një mbiproduktivitet i neuroneve dhe sinapseve; ato të cilat përdoren më shumë përforëcohen, ndërsa ato që nuk përdoren dobësohen ose eventualisht zhduken. Struktura e trurit të foshnjës dhe lidhjet nervore formohen, qoftë pozitivisht apo negativisht, nga përvojat e hershme. Zhvillimi neurologjik i foshnjës stimulohet nga të prekurit e qëllimshëm, dhe është efektiv më së miri kur shoqërohet nga ndërveprime ballë-për-ballë. Për një foshnjë, stimulimi i prekjes i miliona qelizave ndijore mund të ndihmojë në çlirimin e disa kimikaleve në tru dhe t i normalizojnë të rrahurat e zemrës, shtypjen e gjakut dhe kortizolin e hormonit të sresit, i cili mund të shkaktojë dëme të caktuara në vegjëli. Stimuli i prekjes gjithashtu mund të rrisë koordinimin e muskujve; mund të rregullojë procesin e tretjes së ushqimit, frymëmarrjes, dhe sistemet e qarkullimit të gjakut dhe të forcojë lidhjen në mes të prindit (kujdestarit) të tij. Në aspektin praktik, ky stimul i prekjes mund ta qetësojë fëmijën dhe ta ndihmojë atë të fle. Të pamurit dhe të dëgjuarit gjithashtu stimulon lidhjet nervore të një foshnjeje. Të dhënat e ndjeshme të marra përmes syve dhe veshëve ushqehen në tru nëpërmjet talamusit, i cili pastaj e drejton këtë informacion në korteksin vizual dhe dëgjimor ku përpunohet informacioni. Kur këndohet, angazhohen dy zona në tru të domosdoshme për aftësitë gjuhësore: zona e Brokës (e lidhur me prodhimin dhe daljen e fjalës) dhe zona e Uernikut (e lidhur me 4 Koelsch, S. & Siebel, W., Towards a neural basis of music perception, TRENDS, Dallas, 2005, f. 578 8

përpunimin dhe futjen e fjalës). Disa pamje të trurit kanë treguar gjithashtu rritje të aktivitetit në zonën e Brokës atëherë kur procesohet ritmi dhe melodia, dhe kur luhet në një instrument. 5 Pavarësisht mjedisit muzikor, pjesa më e madhe e njerëzve e arrijnë aftësinë për të kënduar, të paktën, në nivelin fillestar. Studimet për trurin kanë treguar që të dy hemisferat e trurit posedojnë rrjete të neuroneve të cilat janë të përfshira në procesimin muzikor. 6 Hulumtimet gjithashtu tregojnë se muzika i aktivizon të dyja hemisferat, duke e bërë procesimin të ndodhë më së shumti në anën e djathë të trurit. Teknologjia e re e skanimit të trurit tregon për dallime specifike që ekzistojnë në tru e që ndodhin më mes të gjuhës dhe procesimit të muzikës. 7 Ky hulumtim sugjeron që ekzistojnë sisteme të caktuara në tru që janë të rezervuara vetëm për muzikën dhe aktivizohen vetëm nga ajo. Peretz dhe Zatorre cekin që: të kënduarit, kujtesa dhe leximi me sy janë të gjitha aktivitete muzikore që janë funksionalisht dhe neuroanatomikisht të shkyçura nga aktivitete analoge e të cilat përfshijnë fjalën. 8 Me fjalë të tjera, që të tria këto karakterista të individit janë më shumë cilësi personale të lindura, që nuk janë të lidhura as të varura nga njëra tjetra por një cilësi më e zhvilluar se tjetra mund ta ndimojnë cilësinë tjetër që të zhvillohet më shumë. Pothuajse si çdo aftësi tjetër, edhe këto tri aftësi mund të zhvillohen dhe të zotërohen më mirë nëse praktikohen rregullisht me mësime dhe praktikë. Truret e fëmijëve krijojnë lidhje nervore kur marrin inkurajime muzikore nga kujdestarët e tyre, të cilët kujdestarë do të duhej të lëshonin muzikë në shtëpi dhe kur fëmijët duan të shkojnë në shkollë. Stimujt mjedisor të cekur dhe në dispozicion për fëmijët, aktivizojnë lidhje nervore, shpiejnë në rrjetizime më të forta që do të jenë thelbësore për më vonë, për mësim të muzkës më formale. 5 https://www.musictogether.com/content/media-files/mtoutreach-mtsupportsearlybraindevelopment.pdf 6 Altenmuller, E., The cognitive neuroscience of music, White Bord, London, 2003, f. 346 7 Levitin, D. J., & Tirovolas, A. K., Current advances in the cognitive neuroscience of music, Academy of Sciences, New York, 2009, f. 211 8 Peretz, I. & Zatorre, R., Brain organization for music processing, Annual Review of Psychology, California, 2005, f. 89 9

1.3 MUZIKA SI FAKTOR KYÇ NË ZHVILLIMIN E FËMIJËS Muzika ëshë një pjesë thelbësore e zhvillimit të çdo fëmije. Një këngë e bukur shpeshherë bën që sytë e tyre të shëndrrisin, t i inkurajojë ata të lëvizin përreth dhe të vallëzojnë, madje edhe u ndihmon atyre të fitojnë një ndjenjë besimi. Studimet kanë treguar që muzika ndihmon në aftësitë gjuhësore, ndihmon në zhvillimin e aftësive motorike dhe në përmirësimin e inteligjencës. 9 Disa përfitime të cilat mund t i ketë fëmiu nëse rritet në një mjedis ku ka shumë muzikë janë: 1. Muzika kultivon dëgjues të vegjël do të thotë se ajo ndikon në mënyra të ndryshme që fëmijët të mësojnë: ajo mund të përmirësojë aftësitë motorike në mënyrë të shkëlqyer, ta përgatisë trurin për të arritura të ndryshme, ta rrisë memorien madje edhe ta përmirësojë të gjykuarit abstrakt; përmes mësimit të mirë të luajtjes me një instrument muzikor ose me sustat e atij instrumenti. Pianoja është instrument shumë efikas në këto aspekte. 9 https://www.theglobeandmail.com/life/health-and-fitness/health-advisor/why-music-is-key-to-your-childsdevelopment/article23515934/ 10

2. Muzika ndihmon në matematikë muzika klasike ka elemente matematikore. Ritmet dhe të gjithë ato nota muzikore në lojën Baby Mozart krijojnë shtigje të fuqishme nervore përmes strukturave muzikore duke rezultuar me aftësi të mëdha matematikore. 3. Muzika e përmirëson shkrimin dhe këndimin mënyra se si e procesojmë tingullin muzikor është e njëjtë me mënyrën se si e procesojmë të folurit. Për shkak të kësaj, fëmijët që mbajnë mësime muzikore mund t i përmirësojnë aftësitë e tyre të të dëgjuarit dhe në të njëjtën kohë e përmirësojnë edhe mënyrën se si e procesojnë gjuhën. Pa dyshim që përzgjedhja e muzikës adekuate është e rëndësisë themelore. 4. Muzika mund ta rrisë inteligjencën. Mësimi i luajtjes së një instrumenti mund të ketë efekt që zgjatë edhe më vonë në të ardhmen e fëmijës, pavarësisht a do të merret me muzikë apo me ndonjë lëmi tjetër. 5. Muzika frymëzon kreativitetin qoftë duke e shkruar një tekst të këngës apo duke kërcyer fort sipas melodisë, fëmijët do ta gjejnë kreativitetin e tyre të brendshëm shpirtëror. Ekziston një dallim i theksuar në komunikimin interhemisferik (komunikimi në mes të anës së djathtë dhe të majtë të trurit) tek ata individë të cilët kryejnë trajnime muzikore. Kjo lidhje e fortë e ushqen kreativitetin. 6. Muzika krijon vetëbesim me muzikë, fëmijët mund ta shprehin vetveten, t i përmirësojnë aftësitë e tyre dhe të performojnë më lehtë para të tjerëve. Arsyeja e ngritjes së vetëbesimit qëndron në atë se kur fëmija dëgjon muzikë, qoftë ulur apo duke vallëzuar, apo kur është duke mësuar ta luajë një instrument muzikor, ai hyn në botën e tij imagjinative dhe përmes ndjenjës që i jep ajo muzikë, ai i njeh më mirë aftësitë e tij për të arritur diçka më tepër dhe rrjedhimisht e njeh edhe vetveten më mirë. 11

KAPITULLI I DYTË 2.1 PROCESI I ZHVILLIMIT MUZIKAL NË FËMIJËRINË E HERSHME Psikologjia e të dëgjuarit fillon në shtatëzëni të hershme dhe zhvillohet gradualisht përgjatë shtatëzënisë deri në lindje. Diku rreth javës së njëzet e katërt të shtatëzanisë, fetusi fillon të dëgjojë dhe t i përgjigjet tingullit, e poashtu edhe gjendjes emocionale të nënës. Neurobiologjistja Eliot 10 flet për rëndësinë e aftësisë së fetusit për të dëgjuar dhe për të ndërvepruar me stimulin e tingullit: nëse çfarëdo lloj i stimulimit para lindjes do të krijojë një ndryshim në zhvillimin mendor të fëmijës, atëherë është shkak auditiv. Për arsye se të dëgjuarit fillon kaq herët dhe për arsye se tingujt depërtojnë në mitër aq mirë, mund të thuhet se ata ndoshta janë mjeti më i mirë për ta stimuluar sistemin nervor të fetusit që të zhvillohet shpejtë. Të vegjëlit jo vetëm që lidhen me prindërit e tyre përmes muzikës, por ata gjithashtu e kanë kapacitetin që ta ndjekin muzikën në mjediset që i rrethojnë. Fëmijët e marrin harmoninë muzikale si më tërheqëse sesa dis-harmoninë. Dhe ata gjithashtu i përgjigjen pozitivisht timbrit dhe emocionit të zërit të nënës së tyre. 11 Fëmijët i ruajnë meloditë duke përdorur një strukturë kodi lëvizjesh relative, jo absolute. Harmonia familjare nënkupton vullnetin për t i besuar dhe për ta mbështetur njëritjetrin, për t i komunikuar dallimet në mënyrë konstruktive dhe për të shikuar përtej vetes, në një figurë më të madhe. Nënkupton punë të vazhdueshme dhe reflektim konstant në veprimet e kryera të cilat mbajnë lidhje të shëndosha me familjen si një bashkësi më e madhe. 12 Ndërsa kur flasim për muzikalitetin, harmonia dhe dis-harmonia muzikore i referohen gjykimit subjektiv të dëgjuesit, të cilat iu ekspozohen dy apo më shumë frekuencave që ndodhin njëherazi. Kur kombinimi i tyre përjetohet si kënaqësi, tingulli klasifikohet si 10 Eliot, L. (1999), How the brain and mind develop in the first five years of life, Bantam Books, New York, 1999, f. 239 11 Po aty, f. 421 12 https://www.thefbcg.com/building-family-harmony-starts-living-values/ 12

harmoni. Kur kombinimi i frekuencave përjetohet si pakënaqësi, tingulli gjykohet si disharmoni 13 dhe njëherit ndikon negativisht në gjendjen emocionale të individëve. 2.1.1 Zhvillimi i hershëm i muzikalitetit në mjedisin shtëpiak Përderisa hulumtimet tregojnë këtë informacion të rëndësishëm rreth komponetit gjenetik të muzikalitetit njerëzor, ato gjithashtu vazhdojnë ta konfirmojnë ndikimin e mjedisit në zhvillimin e muzikalitetit tek çdo fëmijë në moshë të herëshme. Potenciali muzikor nuk është një çështje fikse, siç besojnë shumica, por është diçka që shpaloset me zhvillim gradual. Edwin Gordon përshkruan potencialin të cilin e kanë të gjithë njerëzit për të arritur në muzikë si zotësi. Si rezultat i këtij hulumtimi, ai thotë që zotësia muzikale është zhvilluese dhe zakonisht është në rritje deri në moshën nëntë vjeçare, duke nënkuptuar që rritja e kësaj zotësie është e ndjeshme ose mund edhe të ngecë. 14 Gjatë këtyre viteve potenciali muzikor i fëmijës mund të rritet edhe më shumë në një mjedis ku ekziston angazhim i madh rreth muzikës. Talenti për muzikën normalisht është i përhapur në popullsi në atë mënyrë që secili posedon pak aftësi që të bëhet muzicient. Ky fakt mund të përdoret për të hedhur poshtë atë që thuhet nga shumë njerëz nuk kam vesh ose nuk më shkon muzika, apo mund të shpjegohet se si duke mos e përdorur këtë mundësi në fëmijëri, ata e kanë përshpejtuar ngecjen e rritjes së aftësisë së tyre muzikore derisa ata rriten. Sigurimi i një mjedisi të mirë muzikor për një fëmijë të vogël ka pak të bëjë me blerjen e një CD-je apo DVD-je të mirë, apo me shikimin e programeve televizive me muzikë; këto as nuk janë edukative as nuk i elaborojnë elementet e nevojshme për ta përshpejtuar zhvillimin. 15 Përvojat aktive në mjedise natyre të udhëhequra nga kujdestarët që shprehin dashuri kanë shumë më tepër efekt, pasi që truri i ri u përgjigjet më shpejtë ndërveprimeve të vërteta me gjëra të ndjeshme. Prezentimi i një vegle 13 http://www.brainmusic.org/mbb91%20webpage/evolution_zentner.pdf 14 Gordon, E. E., Learning sequences in music, GIA Publications, Chicago, 2003, f. 314 15 Gopnik, A., Meltzoff, A., & Kuhl, P., What early learning tells us about the mind, Harper Books, New York, 1999, f. 268 13

muzikore ndikon në masë të madhe në rritjen e inteligjencës së fëmijës dhe atë në shumë fusha të zhvillimit të personalitetit dhe aftësive të tij. Sa më herët dhe më shpesh që prindërit i shfrytëzojnë përparësitë e mundësive muzikore, aq më i mirë është zhvillimi muzikor i fëmijës. Prindërit mund t i ofrojnë këto mundësi thjeshtë duke bërë muzikë me fëmijët e tyre në baza të rregullta kohore dhe duke dëshmuar se ata e vlerësojnë muzikën. Me rritjen e fëmijëve, ata kalojnë edhe përmes belbëzimit në gjuhë; është një progres i ngjashmëm me zhvillimin e tyre muzikor. Në të njëjtën mënyrë që fëmijët kanë nevojë për udhëzim intuitiv të kujdestarëve të tyre që me sukses ta navigojnë belbëzimin gjuhësor, ata gjithashtu kanë nevojë për udhëzim nga prindërit e tyre gjatë periudhës së belbëzimit në muzikë në moshë të hershme. 16 Prindërit mund t iu ndihmojnë fëmijëve të tyre në këtë process duke ndihmuar drejtpërdrejtë me këndim dhe me lëvizje në muzikë. Bërja e muzikës drejtpërdrejtë siç është këndimi, lëvizjet dhe luajtja me kujdestarët kryesorë është mënyra më e mirë për zhvillim optimal të muzikalitetit në moshë të hershme. 2.1.2 Aktivitetet muzikore të fëmijëve në shtëpi Prindërit luajnë një rol thelbësor në edukimin dhe zhvillimin e fëmijëve të vegjël duke përfshirë edhe pjesëmarrjen në muzikë. Ndoshta prindërit me prapavijë jetësore muzikore kanë më shumë gjasa t iu ofrojnë mundësi për pjesëmarrje në aktivitete muzikore fëmijëve të tyre, veçanërisht foshnjeve. Megjithatë, kjo nuk do të thotë që prindërit të cilët nuk kanë përvojë me muzikë nuk ofrojnë mundësi të tilla. Custodero 17 ka zbuluar që përderisa foshnjeve iu pëlqen që t iu këndohet dhe t iu lëshohet muzikë çdo ditë, fëmijët e moshës 24 muajshe nuk iu pëlqen kjo gjë. Në kundërshtim me këtë, Gembris dhe Davidson thonë që ekziston një rënie e përgjithshme e numrit të prindërve të cilët iu këndojnë foshnjeve. Përveç kësaj, duket që nënat më 16 Davidson, J., & Borthwick, S., Family dynamics and family scripts The point, Dallas, 2002, f. 121 17 Custodero, L.A. Britto, P.R. and Xin, T., Lullabies to love songs, Zero to Three, Melburn, 2002, f. 46 14

shumë iu këndojnë foshjeve se sa baballarët, dhe ato më shumë iu këndojnë foshnjeve të posalindura dhe jo më vonë kur fëmijët rriten. 18 2.1.3 Aktivitetet e preferuara muzikore të fëmijëve në shtëpi Në një studim i cili ka pasur të përfshirë fëmijët në moshë të hershme (5-6 vjeç) për perspektivat në preferencat rreth aktiviteteve të ndara bashkë në shtëpi, Denak 19 ka zbuluar që aktiviteti i preferuar i fëmijëve në shtëpi, i bërë bashkë me prindërit, ishte dëgjimi i muzikës, përcjellur me këndim të këngëve dhe lëvizjeve bashkë me muzikën. Lloji i preferuar i muzikës i dëgjuar në shtëpi ishte muzika popullore, e pasuar nga muzika folklorike, këngët e fëmijëve që përmbajnë tinguj folklorikë dhe muzika klasike, siç janë këngët: Waltz of the flowers nga Tchaikovsky, The Aquarium nga Camille Saint-Sawns, The Entertainer nga Scott Joplin, Water Night nga Eric Whitacre, etj.. Llojet e aktiviteteve muzikore të bëra bashkë prind-fëmijë përfshijnë të kënduarit e përbashkët ose të kënduarit e mbështetur nga prindërit (përfshirë këngët me të cilat duhet bërë lëvizje, këngët ku numërohet brenda tyre, ritmet e çerdheve dhe këngët e fëmijëve), e në këtë mënyrë duke krijuar këngë të reja nga aktivitetet e zakonshme, kërcimi, luajtja e instrumenteve kryesore dhe dëgjimi i muzikës në CD, DVD, apo kanal televiziv për fëmijë. 18 Gembris, H. & Davidson, J., Environmental influences. The science and psychology of music performance, Oxford University Press, Oxford, 2002, f. 17 19 Denac, O., Early Childhood Education, James Brothers, Oclahoma, 2008, f. 25 15

2.2 MUZIKALITETI TEK FËMIJËT E MOSHËS 1-3 VJEÇ Gjatë vitit të parë të lindjes, fëmija i bashkangjitet këndimit të të rriturit në mënyrën e vet. Stimulimi i ndryshueshmërisë së zërit tek fëmijët e moshës një vjeçare: 20 1. Tingulli i këngës së nënës çdo ditë 2. Të kënduarit, të folurit dhe luajtja ndihmon të dëgjuarit, ritmin dhe kujtesën 3. Aftësitë zhvillohen më së shumti gjatë asaj periudhe kur fëmiu tashmë ka mësuar të ecë këmbadoras por nuk flet ende 4. Fëmija e ndjen natyrën e muzikës dhe i ndjen emocionet, përceptimi i të dëgjuarit stimulohet nga ninullat, këngët e kërcimit 5. Në moshën 6 muajshe fëmiu është në gjendje të nanuris dhe ta vë vetveten në gjumë duke krijuar tinguj me zërin e tij 6. Në moshën 10 muajshe buzëqeshë dhe reagon me lëvizje kur dëgjon muzikë me të cilën mund të kërcehet Në përgjigje të zërit të të rriturit, fëmiu gradualisht shkon duke u gjallëruar shumë e më shumë. Gjallëria manifestohet në të buzëqeshur, në lëvizje dhe në zë. Kjo është mënyra se si ai e tregon gadishmërinë e tij për komunikim. Komunikimi me të rriturin, me të cilin fëmiu i kënaq nevojat e tij të komunikimit, realizohet nga katër faza të sekuencave të pandryshueshme: 21 a. Vëmendja dhe interesi i fëmiut për të rriturin b. Qëndrimi emocional i fëmijës ndaj të rriturit c. Inciativa e fëmijës për aktivitet d. Ndjeshmëria e fëmiut për qëndrimin e të rriturit Është shumë me rëndësi që në përceptimin e të dëgjuarit, edhe goja të luajë rolin e njëjtë sikurse lëvizjet e syrit në përceptimin vizual. 20 Gordon, E. E., Learning sequences in music, GIA Publications, Chicago, 2003, f. 501 21 Po aty, f. 526 16

Riprodhimi i një kordi zanor mund të bëhet i mundur vetëm kur goja është e angazhuar në procesin e formimit të tingullit. Sipas edukatorit gjerman P. Michel, shkalla përgatitore për zhvillimin e muzikalitetit përfshinë 3 vitet e para të jetës. Nëse ai ka filluar sipas kohës (gjatë vitit të parë të lindjes), atëherë deri në vitet parashkollore (3-7 vjeç) aftësitë muzikale të fëmiut të dhegjuarit, ritmi, kujtesa arrijnë nivelin pëfundimtar. Në këtë mënyrë, gjatë vitit të parë të lindjes, përvoja vokale e fëmiut ka tre nevele, të cilat ndihmojnë edhe të folurit edhe muzikalitetin: mosha 8 muajshe është shkalla e hershme e tingujve melodikë, e cila realizohet nga ninullat dhe meloditë e vetë fëmijës; në shkallën para se të flasë fëmiu zhvillon aftësinë e imitimit të bashkëtingëlloreve, rrokjeve, të cilat stimulohen nga i rrituri kur përdor elemente ritmike; shkalla kur shfaqen simbolet vokale dhe mësimi i mirë i fjalëve, e cila shkallë nxitet nga të menduarit racional. Mosha Eksperienca vokale Viti i parë 3 nivele 1 8 muaj është shkalla e hershme e tingujve melodik, e cila realizohet nga ninullat dhe tingujt e krijar nga vetë fëmiu 2 në shkallën para se të flasë fëmiu zhvillon aftësinë e imitimit të bashkëtinglloreve, rrokjeve, të cilat stimulohen nga i rrituri kur përdor elemente ritmike 3 shkalla kur shfaqen simbolet vokale dhe mësimi i mirë i fjalëve, e cila shkallë nxitet nga të menduarit racional 2 vjet Fëmiu me vëtëdije mund të riprodhojë intonacione në muzikë dhe mund t i përgjigjet muzikës: a) Këndon kur i rrituri e përfundon fjalinë b) Bashkangjitet në këndim c) Iu bashkangjitet lëvizjeve: rreh shuplaka, ulet, rreh me këmbë, rrotullohet, etj. 3 vjet Fëmiu mund të këndojë një këngë të shkurtër, ose vetëm ose me pak pjesëmarrje nga i rrituri, duke bërë lëvizje nganjëherë derisa këndon Tabela 1: Eksperienca vokale e fëmiut (0-3 vjeç) 22 22 Peretz, I. & Zatorre, R., Brain organization for music processing, Annual Review of Psychology, California, 2005, f. 157 17

Gjatë vitit të dytë të jetës, fëmija me vetëdije mund të riprodhojë intonacione muzikore. Duke iu përgjigjur muzikës, fëmiu këndon pas të rriturit, e përfundon fjalinë, bashkangjitet në këndim, i rreh shuplakat, ulet, kërset me këmbë, rrotullohet, etj.. Në moshën 3 deri 4 vjeçare, fillojnë të shfaqen ndryshime në përceptimin e zërit, në atë mënyrë që fëmija mund të këndojë një këngë të shkurtër, ose vetë ose me pak ndihmesë nga i rrituri, duke bërë disa lëvizje të vogla përderisa këndon. 23 Aktiviteti muzikor frymëzon ndërveprim në mes të zhvillimit të të menduarit, emocioneve, imagjinatës kreative, vëmendjes vullnetare, dhe muzikalitetit. Cilësia e zhvillimit të aftësive të fëmijës ka ndikim në fushën e zotësive individuale të tij, dispozitave, nevojave dhe interesave. Hulumtimi nga burimet teorike ka zbuluar që përceptimi i muzikalitetit nuk zhvillohet rastësisht, vetvetiu. Puna e kujdesshme shkollore në këtë aspekt duhet të kryhet që në vitet e hershme. Mbikqyrjet pedagogjike të punës muzikore të mësuesve në parashkollor konfirmojnë që muzikaliteti tek fëmijët ndryshon. 24 Mendimi që shumica e fëmijëve aftësitë muzikore i shfaqin në moshën 5-7 vjeçare është domethënës edhe për mësuesit. Nëse aftësitë muzikore zhvillohen më herët në moshë, prej 3 5 vjeç, kjo e bën të ditur talentin e fëmijës për muzikën. 2.3 RËNDËSIA E MUZIKËS DHE LËVIZJEVE KREATIVE Shkencëtarët e kanë konfirmuar atë çka mësuesit kanë dyshuar për një kohë të gjatë: muzika jo vetëm që i prek shpirtërat e njerëzve, por ajo edhe i formëson mendjet gjatë rritjes. Kur fëmijët këndojnë ose bëjnë muzikë ata bëhen lexues më të mirë, mendimtarë më të mirë dhe mësojnë më mirë. Sa më shumë që zbulohet për funksionimin e trurit, aq më shumë kuptohet sa domethënëse është muzika tek të mësuarit e fëmijëve. 23 https://www.musictogether.com/content/media-files/mtoutreach-mtsupportsearlybraindevelopment.pdf 24 Altenmuller, E., The cognitive neuroscience of music, White Bord, London, 2003, f. 385 18

Lëvizjet kreative janë një mënyrë ngazëllyese përmes të cilave fëmijët mund të eksplorojnë lëvizje gjatë muzikës, t i zhvillojnë aftësitë fizike, të fitojnë energji, ta stimulojnë imagjinatën dhe të japin kreativitet. Lëvizjet kreative e vëjnë trupin në veprim për ta shprehur një imazh (erën), një ide (një udhëtim) ose një ndjenjë (fuqinë). Lëvizjet kreative iu ofrojnë fëmijëve mundësi jo-konkuruese, kreative dhe të orientuara drejtë suksesit. Përmes lëvizjeve, ata mësojnë për trupat e tyre, hapësirën perreth dhe për njër-tjetrin. Përmes lëvizjeve kreative mund të përfitojnë të gjithë fëmijët, përfshirë edhe fëmijët me sfida të komunikimit, të prekjes, fizike apo sfida në zhvillim. Dëgjoj dhe harroj. Shoh dhe më kujtohet. E bëj dhe e kuptoj! Konfuçi Lëvizjet kreative janë një mënyrë përmes së cilës fëmijët mund ta njohin dhe ta kuptojnë veten e tyre dhe lidhjen e tyre me botën. Aktivitetet me lëvizje kreative mund të përdoren për ta ngritur nivelin e të gjitha fushave të mësimit dhe të rritjes. Nga këto aktivitete vijnë edhe shumë përfitime të tjera. 2.3.1 Zhvillimi dhe ndikimi i lëvizjes kreative Lëvizja është njëra ndër format e para të komunikimit. Që nga lindja, foshnjet kënaqen kur lëvizin. Mund ta shohim reagimin e një foshnjeje kur të dëgjojë muzikë, tek luhet një instrument, ose kur dikush rreh me shuplaka. Foshnja i përgjigjet tingullit me lëvizje, çfarëdo lloj tingulli qoftë ai: duke u lëkundur, duke goditur me këmbë apo diçka tjetër. Kënaqësia i vërehet menjëherë. Zhvillimi i atij kreativiteti të brendshëm varet nga ndikimet që ka fëmiu në moshë të hershme. Lëvizjet kreative rrisin zhvillimin e lëvizshmërisë që ndodh në mes të moshës 2 dhe 7 vjeç. Gjatë këtyre viteve, aftësitë lokomotore (zvarritja, ecja, kërcimi etj.), jolokomotore (zgjatja, lakimi, rrotullimi, tundja etj.) dhe aftësitë e stabilitetit dhe të ekuilibrit janë në gjendje të lulëzojnë kur fëmijëve u ofrohen këto mundësi. 19

Përfitimet e tjera nga zhvillimi i lëvizjeve kreative janë: 1. Njohja e ndjesisë: fëmijët e kuptojnë botën përmes ndjenjave të tyre. Puna për të kuptuarit apo njohjen e ndjesisë çon në kuptimin më të mirë të vetes së tyre dhe asaj se çfarë i rrethon. Ajo ua forcon fuqitë imagjinative dhe ua rritë aftësitë për ta përjetuar jetën me kuptim më të gjerë. Të mësuarit lehtësohet kur është i përfshirë në veprim i tërë trupi i fëmijës. Të gjitha shqisat ndijore angazhohen kur fëmijët eksplorojnë aspekte të ndryshme të lëvizjeve. Shqisa kinestetike rritet kur fëmijët i ndjejnë format dhe veprimet të cilat i bëjnë trupat e tyre. Vizuale, fëmijët iu përgjigjen pamjeve që i shohin dhe poashtu pamjeve të cilat ata vetë i krijojnë. Shqisa e të dëgjuarit stimulohet kur fëmijët iu përgjigjen tingullit (dhe muzikës) që e dëgjojnë. Të prekurit përfshinë vrapimin këmbëzbathur, bërjen e lëvizjeve të ndryshme në dysheme, apo rrotullimin e një shalli. Këto përvoja të prekjes iu ndihmojnë fëmijëve ta vlerësojnë bukurinë në natyrë, art, literaturë, dhe jetë të përditshme. 2. Zhvillimi social: aftësitë e domosdoshme për një jetë me një qëllim të caktuar dhe të vetë-drejtuar shpesh i kanë rrënjët në të kuptuarit që secili person është unik, ta kuptojnë dhe ta vlerësojnë atë tek të tjerët, t i shprehin ndjenjat 20

personale, të bashkëpunojnë brenda një kulture sociale, dhe e fundit, ta definojnë dhe ta krijojnë personalitetin e vetes së tyre. Lëvizshmëria kreative është e pasur me mundësi për t i plotësuar këto lloje të përvojave në mënyrë të suksesshme. Ajo inkurajon një mjedis interaktiv ku fëmijët e ndajnë hapësirën teksa eksplorojnë lëvizje së bashku. Ata lëvizin në mënyrën e vet dhe gradualisht mësojnë të shohin reagime të ndryshme si ide për të lëvizur. Mundësia për të krijuar lëvizje të gjithë së bashku bëhet më tërheqëse. 3. Nevojat e veçanta: fëmijët me nevoja të veçanta përfitojnë sepse ata mund të marrin pjesë bazuar në nivelin dhe aftësitë e tyre. Fëmijët që kanë sfida psikike mund t i eksplorojnë pjesët e trupit dhe ta mbajnë një ritëm duke i përdorur sytë. Ata përgjigjen në mënyrën e vet. Fëmijët me nevoja të veçanta mund ta ndiejnë ndjënjën që i përkasin një grupi dhe ta përjetojnë gëzimin e të mësuarit. 4. Shëndeti dhe fitnesi: mjedisit urban i janë imponuar mjaftë kufizime. Fëmijët nuk bëhen të koordinuar dhe të shkathët pa një shumëllojshmëri të përvojave të lëvizjes. Hulumtuesve po iu rritet brenga për nivelin e lëvizjeve të fëmijëve dhe kanë zbuluar që fëmijët po socializohen duke preferuar më pak aktivitete. Orët edukative/trajnuese me aktivitete lëvizëse janë shumë të nevojshme sot. Ofrimi i mundësive për aktivitete lokomotive kontribuon në nivelin e fitnesit të fëmijëve. 21

5. Gjuha: Të mësuarit rreth njohjeve të caktuara stimulohet nga lëvizja. Hulumtimet tregojnë se hemisfera e djathtë e trurit (ana e ndjeshmërisë) funksionon përmes aktiviteteve siç është muzika, arti dhe kreativiteti. Hemisfera e majtë organizon aftësi sekuenciale dhe logjike siç është gjuha dhe të folurit. Të dy anët e trurit duhet të zhvillohen gjatë periudhës kritike të të mësuarit në fëmijëri të hershme për shkak të ndërthyrjes së këtyre dy anëve e cila ndodh. Kur fëmijët angazhohen në lëvizje kreative, ata përfshihen në aktivitete të cilat do t ua rrisin kujtesën dhe aftësinë për të komunikuar. 6. Ndërgjegjësimi për trupin: fëmijët duhet ta fitojnë një figurë mendore më të mirë për trupin e tyre. Kontrolli për trupin e tyre është kontrolli i parë që fëmijët e kanë mbi veten. Është hapi i parë drejtë zhvillimit të kontrollit të brendshëm dhe disiplinës personale. Njohja e trupit është pjesë thelbësore e të bëhurit të vetëdijshëm për ndjenjat tona, sepse ndjenjat ekzistojnë në mendjet dhe në trupat tanë. Kur ndjehemi nervoz ose jemi të emocionuar, e ndjejmë në tërë veten tonë. Njohja e trupit është e rëndësishme gjithashtu në zhvillimin e orientimit hapësinor. Fëmijët të cilët nuk e përceptojnë drejtë hapësirën kanë mundësi t i mendojnë gabimisht distancat dhe të bien brenda gjërave të ndryshme. Ajo ndihmon gjithashtu edhe në zhvillimin e aftësive motorike. Aktivitetet e lëvizjeve kreative fokusohen në të njohurit e trupit, aftësitë ritmike, forcën, fleksibilitetin, koordinimin, rezistencën, dhe vitalitetin fizik. 22

7. Përqëndrimi: kontrolli personal rritet nga aftësia për t u përqëndruar dhe për t u fokusuar. Fëmijët duhet të mësojnë se çdo të thotë të përqëndrohesh. Kur ata ta kuptojnë këtë, fokusimi mund të jetë një mënyrë reference për aktivitetet tjera ku përqëndrimi është më i vështirë për t u arritur. Përqëndrimi është thelbësor në krijimin e një mjedisi të përshtatshëm për të mësuar në klasë. 8. Sjellja në klasë: fëmijët do të lëvizin çdo herë. Lëvizja keative iu jep atyre mundësinë për lëvizje e cila liron tension, e cila përndryshe do të shprehet si vërtitje. Gjithashtu, fëmijët do të bëhen më të aftë të për të përcaktuar çfarë lloj lëvizjeje është e duhur në situata të ndryshme; për shembull, kur të lëvizin lirshëm dhe kur të lëvizin me kujdes. Lëvizja kreative i ndihmon fëmijët të fitojnë më shumë përvojë në përqëndrim, dhe të zhvillojnë nivele më të larta të njohjes së vetës së tyre dhe të tjerëve. Respekti: përvoja në lëvizjet kreative mund t iu ndihmojë fëmijëve ta respektojnë hapësirën punuese të të tjerëve, pasi që ata mësojnë për hapësirën personale dhe hapësirën e përbashkët. Fëmijët gjithashtu mësojnë t i njohin, vlerësojnë dhe respektojnë ndryshimet tek njerëzit me të cilët ata vihen në kontakt. Ata mësojnë dhe e respektojnë faktin se të gjithë trupat janë të ndryshëm në madhësi dhe formë. Githashtu mësojnë t i respektojnë ndryshimet edhe tek shoqëria e tyre. 23

9. Vetvlerësimi: vetvlerësimi është përfitimi më i madh i përfshirjes së lëvizjes kreative në çdo korrikulë. Më zgjerimin e njohurive dhe zhvillimin e aftësive të reja, vetvlerësimi i fëmijëve rritet. Kur fëmija thotë: Unë e bëra kë! ose Unë e di! ai e tregon fuqinë të cilën e ndjen brenda komptenacës së tij. Vetvlerësimi i një fëmiu gjithashtu rritet kur ai merr pjesë në aktivitete ku kontributi i tij vlerësohet. 10. Qëllimi: ne jetojmë në një kohë ku njerëzit fuqishëm e kërkojnë kuptim në jetën e tyre. Një gjë domethënëse që mund t ua mësojmë fëmijëve është se si të gjejnë kuptim dhe hare në aktivitete të cilat do t i rrisin ata, dhe jo t i dëmtojnë. Duke e inkorporuar lëvizjen kreative në edukimin e fëmijës, ajo do ta ndihmojë fëmijën të jetë më i vetëdijshëm për veten e tij, i ndjeshëm ndaj të tjerëve, dhe i vetëdijshëm për botën në të cilën jeton. 24

KAPITULLI I TRETË 3.1 PUNA PRAKTIKE Puna praktike disa orëshe në një shkollë fillore është e obligueshme gjatë studimeve akademike. Unë praktikën e kam kryer në shkollën fillore Lidhja e Prizrentit në Pejë. Ajo ka qenë përvojë shumë e mirë dhe shumë e dobishme për mua, si në aspektin profesional poashtu edhe në lidhje emocionale me fëmijët e vegjël, pra me nxënësit e klasës. Duhet cekur se gjatë zhvillimit të orëve mësimore në klasë ka qenë prezente vazhdimisht edhe mësuesja e klasës dhe bashkëpunimi ka qenë i ndërsjelltë dhe i shkëlqyeshëm. Për arsye se kjo temë diplome flet për muzikën, atëherë edhe plani mësimor i cili paraqitet në vazhdim është plan mësimor i një ore të edukatës muzikore. 25

ASPEKTET E PËRGJITHSHME TË PLANIT TË ORËS MËSIMORE Fusha kurrikulare: Artet / Lënda: Edukatë Muzikore Tema (nga plani dymujor): Shkalla e kurrikulës: I / Klasa: I Rezultati i nxënit të temës (nga plani dymujor): Krijuesit dhe përformuesit Këndon duke realizuar elementet e këndimit të drejtë dhe të bukur Rezultatet e nxënit për kompetencat kryesore të shkallës (të synuara): I.1, I.3 Rezultatet e fushës së kurrikulës (të synuara): II.3, II.4 ASPEKTET SPECIFIKE TË PLANIT TË ORËS MËSIMORE Njësia mësimore: Të shprehim emocionet tona Fjalët kyçe: Dëgjim, ndjenjë, emocion, art, muzikë, melodi. Rezultati/et i nxënit për orë mësimore: Dëgjon dhe këndon këngë duke shprehur emocione. Kriteret e suksesit: Dëgjo muzikë, shpreh me fjalë të thjeshta dhe përmes arteve (vizatim, vallëzim, lëvizje trupore) emocionet për muzikën që dëgjon Burimet, mjetet e konkretizimit dhe materialet mësimore: Radio, CD, tabela, shkumës, lapsa me ngjyra, fleta A4. Lidhja me lëndët tjera mësimore dhe/apo me çështjet ndërkurrikulare dhe situata jetësore: Art figurativ, njeriu dhe natyra, edukatë fizike. PËRSHKRIMI I METODOLOGJISË DHE VEPRIMTARITË E PUNËS ME NXËNËS GJATË ORËS MËSIMORE Stuhi mendimesh - Në fillim të orës mësimore mësuesja vendos CD në Radio dhe lëshon një këngë ku ata përmes dëgjimit mundohen ta përjetojnë muzikën, pastaj mësuesja i pyet se ҫfarë emocioni iu jep melodia? Pas kësaj pyetjeje nxënësit mundohen të shprehin emocionet e tyre nga kënga Qengji i vogël, të cilat shkruhen në tabelë. Dëgjim me ndalesa - Pasi marrim mendimet e nxënësve, me tri ndalesa gjatë dëgjimit, për secilën pjesë bëhen pyetje për diskutim rreth këngës. Punë e pavarur - Pas diskutimit rreth njësisë mësimore, nxënësit vizatojnë ndonjë figurë në përputhshmëri me temën. VLERËSIMI I NXËNËSVE Nxënësit vlerësohen për mënyrën se si ata do të shprehin emocionet e tyre përmes arteve të tjera dhe veҫohen nxënësit të cilët demonstruan dëgjim aktiv të pjesës muzikore. DETYRAT DHE PUNA E PAVARUR D. sh. Të mësojnë nga një këngë të shkurtër; ta shprehin me emocione. Reflektimi për rrjedhën e orës mësimore Ora mësimore u realizua me sukeses, sipas planifikimit. 26

PËRFUNDIM Përceptimi dhe të dëgjuarit e muzikës tek fëmijët u pa që zhvillohet gradualisht dhe në mënyrë stimuluese me aftësitë zhvillimore të të kënduarit dhe atyre vokale. Në ditët e para të lindjes përceptimi i muzikës stimulohet nga prindërit duke kënduar, duke folur, duke luajtur. Aktiviteti muzikor i fëmijës është i rëndësishëm që të inicijohet në kohën e duhur, në mjedis të përshtatshëm me përmbajtje të ndryshme muzikore. Pamë se si duhet zbatuar në praktikë procesi i zhvillimit të përceptimit muzikor që nga lindja e fëmiut. Pra, kjo do të thotë krijimi i ambienteve muzikore që përshtaten me moshën e fëmijës, përmbajtja e këngës të përshtatet me moshën, të ketë qëndrim pozitiv si në shtëpi si në ambientet grupore ku zhvillohen aktivitete muzikore të përbashkëta nga prindërit, mësuesit dhe fëmijët. Ndërveprimi i hershëm me muzikën ndikon pozitivisht në cilësinë e jetës së fëmijëve. Përvojat e suksesshme në muzikë të cilat arrihen përmes shprehjeve kreative në këngë, lëvizjeve ritmike dhe dëgjueshmërisë së mirëfilltë, iu ndihmojnë fëmijëve të bëhen më të fortë emocionalisht dhe intelektualisht. Pasi që nuk ka asnjë pasojë negative në kuptimin e lidhjes së fëmiut me muzikën, aktiviteti muzikor është një aktivitet me të cilin prindërit mund të kënaqen me fëmijët e tyre nëse e praktikojnë sa më shpesh. Edhe nëse dëgjimi i muzikës klasike në një masë të caktuar, në baza të rregullta kohore mund të mos ketë rezultate të shpejta në përmirësim të aftësive, ai në periudhë afatgjatë ka një ndikim pozitiv në aftësitë sociale të fëmijës. Si konkluzion gjithëpërfshirës i temës së diplomës mund të themi se: zhvillimi i një shprehije të shëndoshë të dëgjimit të muzikës, sidomos asaj klasike, kërcimit, mësimit për të luajtur një instrument muzikor ka rëndësi shumë të madhe në jetën e fëmijës, pasi që secili nga aktivitetet e përmendura ndikon në masë të madhe në përmirësimin dhe zhvillimin e shumë aspekteve të personalitetit të fëmijës. Ato aspekte përfshijnë, të folurit e qartë, zhvillimin e aftësive matematikore, socializimin e fëmijës me të tjerët, rrit aftësitë e kujtesës, e shumë aspekte të tjera ku të gjitha së bashku mundësojnë formimin e një personaliteti mjaftueshëm të gatshëm dhe të fortë për të arritur në jetë. 27

Autobiografia Quhem Donika Buçaj, e lindur më 29.05.1995, në Pejë. Shkollën fillore e kam përfunduar në Shkollën Fillore të Mesme të Ulët Vaso Pashë Shkodrani Pejë. Atë të mesme në Shkollën e Mesme të Arteve Aplikative Odhise Paskali Pejë. Studimeti i kam filluar në vitin akademik 2014/2015 në Universitetin e Gjakovës, Fakulteti i Edukimit, përkatësisht programi: Fillor. Gjatë studimeve jam angazhuar edhe në tregun e punës. Ndër to, vlenë të përmendet puna dyvjeçare në një pastiçeri të stilit Amerikane të quajtur Sweet Bean, ku pas një viti pune aty, jam ngritur në detyrë dhe kam marrë titullin: Menaxhere. Tashmë që një kohë kemi themeluar një biznes familjar, BUÇAJ - Cake Shop, i cili merret me prodhimin e ëmbëlsirave dhe tortave të ndryshme, ku një pjesë të menaxhimit dhe shitjes e bëjë edhe unë. Sot, para jush po e mbroj Temën e Diplomës me titull Njohja e muzikalitetit në moshë të hershme, ku edhe me këtë përfudoj studimet Bachelor pranë këtij fakulteti. 28

Literatura: 1. Hodges, D. A., The musical brain. Oxford University Press, New York, 2006 2. Custodero, L. A., & Johnson-Green, E. A., Early Child Development and Care, Free Press, Alabama, 2008 3. Koelsch, S. & Siebel, W., Towards a neural basis of music perception, TRENDS, Dallas, 2005 4. Altenmuller, E., The cognitive neuroscience of music, White Bord, London, 2003 5. Levitin, D. J., & Tirovolas, A. K., Current advances in the cognitive neuroscience of music, Academy of Sciences, New York, 2009 6. Peretz, I. & Zatorre, R., Brain organization for music processing, Annual Review of Psychology, California, 2005 7. Gordon, E. E., Learning sequences in music, GIA Publications, Chicago, 2003 8. Gopnik, A., Meltzoff, A., & Kuhl, P., What early learning tells us about the mind, Harper Books, New York, 1999 9. Davidson, J., & Borthwick, S., Family dynamics and family scripts The point, Dallas, 2002 10. Custodero, L.A. Britto, P.R. and Xin, T., Lullabies to love songs, Zero to Three, Melburn, 2002 11. Gembris, H. & Davidson, J., Environmental influences. The science and psychology of music performance, Oxford University Press, Oxford, 2002 12. Denac, O., Early Childhood Education, James Brothers, Oclahoma, 2008 29

Të tjera nga interneti: 1. https://www.musictogether.com/content/media-files/mtoutreach- MTSupportsEarlyBrainDevelopment.pdf (qasur më: 25.05.2018) 2. http://www.brainmusic.org/mbb91%20webpage/evolution_zentner.pdf (qasur më: 27.05.2018) 3. https://www.theglobeandmail.com/life/health-and-fitness/health-advisor/why-musicis-key-to-your-childs-development/article23515934/ (qasur më: 28.05.2018) 4. http://www.dltk-kids.com/articles/creativemovement.htm (qasur më: 29.05.2018) 30