Haburas Fali Rai Agrikultor Maneja Regenerasaun Natural (FMNR) iha Timor-Leste Watch the video: http://fmnrhub.com.au/haburas-fali-rai-agrikultormaneja-regenerasaun-natural-fmnr-iha-timor-leste/ Mundo dezenvolve hela numeru boot, liuhosi dalan kriasaun, hanesan hakiak animal, no floresta, ne ebe hetan estraga to pontu ne ebe areas hirak ne e la produtivu ona, no (desflorestamentu) tesi aii kontinua aas to nivel ne ebe hamosu prekupasaun. Areas ne ebe hetan estragas / degradadu (estraga) fo o desvantagem bo ot ba agrikultor sira nian moris, ne ebe depende ba sira nia aiihan no vida moris loron-loron nian iha area hirak ne e. Iha regiaun ne e, agrikultor sustentavel nian numeru hitu nulu to o ualunulu (70-80) pursentu hosi total populasaun, no hanesan konsekuensia dala barak sira hetan, malnutrisaun no mos hamlaha. Iha Timor Leste, desflorestamentu (ka tesi aii) akontense hela iha ritmo ne ebe makas lo os. Dadus ikus nian ne e hatete katak liu pursentu sanulu resin sia (19%) areas floresta (aiilaran) lakon deit iha tinan sanulu resin haat (14) nian laran, Especialista Rekursu Naturais, Tony Rinaudo prekupa tebes. (Tony Rinaudo) Wainhira aii sira no floresta sira lere mo os hotu razaun ida tanba saida mak aii sira la moris mesak fali? tanba iha Timor Leste tinan-tinan sunu hela foho (aii laran ka foho lolon). Fini sira aat hotu (destruidu hotu), aii oan foun sunu hotu no mo os du ut sunu lakon hotu ona hanesan ne e estraga aan deit, sira sunu hodi bele hetan aii han modok ba sira nian animal sira, No liuliu ba tempu naruk, ita laos deit lakon du ut valor diak, ita lakon rai iha foho lolon ne e hosi udan ne ebe ita hetan iha Timor leste. Aiihan organiku ne e, fini ne e no rai metan iha rai leten udan been fase mo os hotu. Bainhira udan been sira la konsege tama ba rai-laran, sira kria (raihalai) erosaun no raimonu. (Tony Rinaudo) Tuirmai se imi hare dereita mente iha hau nian kotuk, rai monu maka as akontese iha ne eba iha sorin karuk hosi rai monu ne e, sunu fatin ona Tan nee iha ne eba laiha tan buat ida mak hela hodi kaer rai metin no fo o dalan ba udan bo ot monu rai, ne ebe, ita hetan iha distritu ne e bele iha tempu udan been tama ba rai laran, duke udan been sulin hotu, halibur hamutuk makas no fo o forsa hodi bele hetan ona erusaun, (ka bee ho raii sulin hamutuk).
Agrikultor Manuel Da Silva hatene diak tebes importansia hosi tau matan ba floresta sira. (Manuel Da Silva) Hau nia aman hatete ona mai hau, tau matan ba aii sira bainhira hau bo ot mai kuda aii sira hanesan nia halo hela ona, tannee hau halo tuir ninian lian menon hodi halo hanesan ne e agora. Hanesan Manuel, nia beiala sira rekonhese ona importansia hodi tau matan ba florestan e e, iha hela lei ida hodi proteje, bolu TARABANDU. (Manuel Da Silva) Ne e signifika ona katak ne e mak regulasaun todan ba agrikulto no komunidade tanba ne e hapara ona abitua aat halo ona hosi agrikultor ba floresta. Tanba se ita sunu floresta, ita sei hetan multa; bibi ida, fahi ida, osan dollar lima nulu ($50) amerikanu, tua kaisa rua. Tannee populasaun iha ne e tauk baa sunu no tesi aii tanba se ita (O) sunu ita tenki selu multa (ne e). Se ital abele selu antaun ita baa kadeia. Hanesanne e lei ne e hapara ema sunu floresta. Tinan lima liuba, Manuel hahu ona taumatan ba nia floresta (nia rai) liu hosi hadia fali aii tuan ne ebe uluk taa tia ona no foin mak moris fali. Nia prekupa konaba lalaok sunu aii laran iha ninian komunidade, ne ebe hamosu erosaun (raihalai), raimonu no fo o amiasa ba bee matan maran iha fatin natureza ba beemoris Tinan tolu-nulu (30) liuba, Tony Rinaudo fo o ona korajem ba agrikultor sira hotu iha mundo dezenvolve hela hodi halao (servisu ne ebe) hanesan kedas, nudar parte hosi teknika ida bolu Farmer Managed Natural Regeneration, (Agrikultor Maneja Natural Regenerasaun), or FMNR. (Tony Rinaudo) Metode ne e lagasta buat ida liu. Hanesan ema simu aumenta ona no hetan aumenta hosi faan aii ne e, sira moris aumenta diak no aii sanak sira moris nafatin. Iharealidade, ita dehan katak sanak ida ita husik hela fo o lukru. No agora, Tony fila fali ona ba Aileu ba kolia ba grupu foun Agrikultor sira konaba FMNR. (Tony Rinaudo) Ida ne e mak Nigeria iha tinan rihun ida atus sia ualunulu (1980) wainhira hau baa iha ne eba. Desflorestamentu barak no hanesan konsekuensia, rai maran no pesti hamlaha no ema-kiak no ema barak tenki husik hela sira nian uma sira. Iha tempu ne eba hau servisu makas tebes hodi hadia fali ambienten ne e no ami kuda fali aii sira oinoin, no ami uza teknika diak liu ne ebe mak ami hatene ona. Ne e falha total, aii sira ne e mate hotu. Hau frustradu liu ona, la hetan/alkansa buat ida no hau pronto ona atu para no fila ba hau nian uma iha Australia.
Maibe hau senti ona katak iha ne e mak hau nian fatin, tanne e hau reza ba Maromak ba nian azuda. Hau dehan perdua ami halo estraga ona ita bo ot nian kriasaun. Ita bo ot nian kriasaun ida mak hanesan resultadu ida ema barak hamalaha no kiak, maibe ita bo ot sei hadomi nafatin ami. Azuda ami loke ami nia matan sira no hatudu mai ami saida mak ami halo. Ne e mak intrestante tebes hela ba hau halao ona viazem liu hosi dalan ne e durante/iha tinan 3 (tolu) nian laran. Hau nia matan sira nakloke hela, maibe hau hanesan ona laharee saida mak iha ona ne eba kedas ona. Fatin ne e hare hanesan raimaran / deserto, maibe aii sira ne e sei iha hela ne eba, sira iha rai okos. Hau bolu ne e floresta rai okos. Ita sei komprende katak iha ne e aii barak hanesan mak sei iha rai okos hanesan mos aii ho sanak sira iha rai leten. Bainhira ita tesi aii ne e monu, aii sira lamate hotu, sei iha aii sorin balun moris hela, ho abut klean naruk ne ebe bele asesu ba bee no nutrisaun sira. No se ita fo o oportunidade ba aii ne e, nia sei moris fila fali lalais liu. Hau hanoin ne e laos buatfoun ba Timor Leste, wainhira imi tesi auu, (bambuu), ne e moris fali, bainhira imi tesi aii hanesan, aiibubur, aii sira seluk, imi tesi sira, sira moris fali. Ne e laos idea hosi rai liur, ne e halao ona pratika iha ne e ba gerasaun barak ona. World Vision halao parseiru (servisuhamutuk) dala uluk hokomunidade Aileu iha tinan rihun rua sanulu resin ida, World Vision Timor Leste nian halao ona parseiru ida bolu BRACCE - Hamoris flesiblidade kontra iklima troka no ambiente ho komunidade iha distritu Aileu. Wainhira Tony diskobre ona katak Manuel pratika tiha ona durante ne e, nia sugere ona nia sai modelu agrikultor ida ba ninia komunidade. (Tony Rinaudo) Tauirmai ita iha distritu Aileu iha Manuel Da Silva nian tos. Ami halao FMNR nian workshop ida. Iha ne e participante sira halao hela sesaun pratika ba hadia aiimoris. Okei, tuirmai ami hetan aii balun ihanee ne ebe besik malu no sanak sai barak neekatak sira kompete malu hela ba nutrisaun no ba naroman. Saida mak ita halo hela mak it abele hare sanak origin ida ihanee ne ebe tesi tiha ona. Tannee saida mak ita atu halo mak hamenus sanak hirak ne e no tesi sanak balun iha sorin hodinune bele sanak sira ne ebe husik hela bele aas. Halolos aii ne ebe sei moris lalais. Tannee tesi sai deit balun ne ebe halo kompitisaun no sanak sira balun ne ebe moris iha sorin nune e sei moris losfali no ass. Tuirmai, ita halo ona ida, rua, tolu, hat, lima ne e karik naton ona ba area ne e. No ita bele mai fali bebeik iha tempu tuir mai bainhira ida ne e boot ona no kompitisaun aumenta fali ona, ita sei husik hela ne ebe ass liu no tesi ne ebe badak liu.
Karik ba tomate sanak ka foretali sanak sira. Ka se sira boot uituan, balun ba aiisunu. Maibe karik iha kauza ne e ita nia objective final mak huun ne e moris ass hodinune it abele halo uma ida, ka persija seluk ba konstrusaun nian. Tuirmai ita hare ona salide sira no rona ona koalia ne e maibe agora ne e liman kaer kedas, no hau husu katak ida-idak sei halo kedas hodi sira bele hetan kedas esperensia fasil kuando halao no metode ne e lalais deit. Tannee sira bele fila ba fiar aan ona no sira bele kumesa pratika kedas ona bainhira sira to o uma sir abele hanorin fali seluk. Liuhosi kuda fali aiine ebe estraga ona iha tooslaran no aiilaran, FMNR bele doubru ka triplu aiimoris neebe latau matan no lakon tanba iklima ne ebe ladiak. Ne e fo o barak tan aiisunu no aii haloumi ne ebe liga ba dalan rendementu to os nain nian; hapara anin no beesulin (erusaun).; aumenta rai bokur no organiku; hasae nivel bee nian, bee moris fila fali liu hosi bee matan; no ne e fo o mahon no hahaan ba karau, habokur sira nian kondisaun no valor. Studus sira hatudu katak, iha NIGERIA, agrikultor sira pratika FMNR iha tempu tomak liuhosi sofistifikadu bele aumenta sira nian rendementu dala lima. Iha Nigeria resultadu sira dramatiku, ne e diak tebes. Ne e mak saida iha Nigeria iha tinan 1980 (Rihun ida atus sia ualunulu), no fulan neen (6) nian laran, sira para sunu ona, sira maneza pekuaria no para ona tesi aii iha fulan neen nian laran, aii sira moris aas fali metru ida (1m). Tanba sira para ona sunu, ne e mak agora foer hosi aiimoris, ne e hanesan manta, proteza rai ne e. Tannee mak iha raibokon aumenta ba rai. Ne e mak tinan ida (1) tuir mai no ne e mak tinan tolu tuir mai. Entaun pregunta mak ne e, rai ne e infertile/ labokur tebes, ne e rai henek tomak. Iha ne e (iha Timor) iha rai barak. Iha ne e (iha Nigeria), iha 300/400mm udan. Iha Timor Leste, iha udan liu 1000mm. Tuirmai, pregunta mak ne e. Se iha Nigeria posibilidade iha tinan 3 nian laran, saida mak posiblidade ihane e? Iha tinan tolu (3) liuba ihane e rai sira uituan deit no foho maran, aii sira moris mais ou menus metru tolu to o haat (3 4m) no aii laran bo ot sira ne ebe iha ona fatin diak balun transforma aii ass ona to o ba metru neen (6). (Lider komunidade) Saida mak diak hosi FMNR mak nia folin uituan tebes, ita persiza deit tempu no komitmentu hodi ba pratika. No iha tinan rua ka tolu tuir mai ita espera katak komunidade sira sei iha attitude diak liu tan hodi proteze floresta ne e
Komunidade iha ona susesu bo ot katak iha fulan Abril tinan ne e sira sei hetan oportunidade atu hatudu benefisiu husi FMNR ba komunidade sira seluk, organizasaun no ba Governo wainhira sira sai uma nain ba conferensia FMNR nian ba dala uluk iha Timor Leste.