Kaen klaemet blong naoia mo long fiuja Blong Vanuatu

Similar documents
This PDF form has a submit button which submits completed form data via or the web. Submit buttons are not supported in all PDF applications.

Vanuatu. Klaod Nasara. Tul Kit. El Niño mo La Niña: long infomesen igo Klaod long Nasara aksen a

Manual: Forest Nerseri. blong Adapt long Climate Change long Vanuatu

Gaed long ol toksave blong ol fising komiuniti long Vanuatu

Smolsmol Gaedbuk blong Jenda mo Daeversiti long ol Disasta. Kwaliti, Impak mo Akaontabiliti

Invesif Spisis long Vanuatu. Smol buk blong ol fama

Hao blong Yusum Tri mo Garen blong Kontrolem Big Lif Rop. Buk blong Komiuniti

Olsem wanem blong sevem paoa

Vanuatu Agrikalja Sekta Polisi Samari

Prais bilong salim K 3.30 (incl. VAT)

Blong Wanem Na PAPUA NIUGINI MAS GAT GUTPELA STETISTIKS?

SunRice Group Speak Up Policy

RE: TOK HEVI I KAM LONG OL KOMUNITI INSAIT LONG SADP PROJEK I GO LONG INSPECTION PANEL O KOMITI BILONG GLASIM

Intanesenel Benk bilong Rikonstraksen na Divelopmen Intanesenel Divelopmen Asosieisen OL BEKIM MENESMEN I WOKIM WANTAIM OL TINGTING BILONG TOK ORAIT

Ricegrowers Anti-Bribery and Corruption Policy. Ricegrowers Ltd Anti-Bribery na Corruption Polisi. Issue Date: May 2013

MELANESIAN JOURNAL OF THEOLOGY

+,-.)/,0+,123.0P251!121+0+,1. ,autilus Mi3erals,iugi3i 5i%ite6. !"l6a7a 1 P7"9e:t. !"t$ela )*$"t. Se#te%ber ) _9_<=

Indigenous knowledge and the value of plants. Husat papa bilong save long ol plants? Appendix Two. Laspela hap long buk Tu

Top Secret! Alien Attack is Imminent!

Ol dia brata na susa bilong

Namba Foa Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Sister Claudia Apalenda Sister Theresia Boyek

Namba Foa Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Tri Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba 4 Kwata 2010

Sekim o painim aut Rait bilong Komyuniti long save

Namba Tu Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Septemba - Disemba N o. 184 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church. Gutpela Pasin. Rot bilong kamapim.

Madang solwara bisnis. senta bai go het: Kulit

RIPOT SAMERI BEKGRAUN NA AS BILONG SEVEI. Ol de bilong sevei. Sotpela toktok long sevei eria

Neville Bartle i raitim dispela stadi long Nehemia

Sastiti 01155_878_Chastity.indd 1 7/13/12 10:52 AM

Spes i sot. Ailan sindaun long bikpela wari - Pes 2. Tisa lonsim intanet benking websait - Pes 4

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

PNG LNG Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Hap Bilong Yia 2015

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

STORI KAM LONG PANGUNA DAILOG PROJEK

Namba Tu Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Published on April 25, Significance of the centenary: history and commemoration of the

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

OPOSISEN I GAT NAMBA:

Insait: 2012 Krismas Saplimen. Wantok Riviu bilong dispela yia...

O Neill promotim invesmen

Tourism bisnis and making ples An ethnography of ni-vanuatu bungalow and tour owners on Malekula

Lapun tasol strong yet...

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Pilai bai kamap long taim

May - August No. 183 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church CHAMPIONS WITH CHRIST

antri bai sot long mani

PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim:

Compiled By: Anchor Baptist Church P.O. Box 34 Kandrian, WNBP Papua New Guinea. Digicel:

Planti senis i daunim rait bilong ol yangpela sumatin. Sensasip. Awenes long. woksop... Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

Polis Pawa! P10. Bai kostim K15.6 bilian. opim bek Panguna main... Digicel Yumi FM PNG Musik Awod kam bek...

Gutbai Oseah Philemon(OP)

Jisas Krais. Blut bilong sipsip, Hauslotu Sel, Wok Pris. Sabat Kaikai. slotu Sel, Wok Pris. September - December No. 190

PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim:

Ripot Namba PG

Liklik Baibel Dikseneri

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

Chan wari long birua bilong ol risos projek

Ol gavman bisnis i winim K20 bilien

Bikpela hat wok. tru long boda... INSAIT P15. Fri Wes Papua. NCDC kisim nupela trak bilong karim pipia... bringim pret long ol pipel..

2015 baset salens. Stanley Nondol i raitim

PNG i ran olsem Afrika

Vot pepa bai kam long mun Mas. Insait: Isten Hailans redi long 2017 Ileksen - P2. Kina bai lukautim mani bilong Nasfund - P3

Glasim Judisal Kondak Bil

O Neill makim. nupela minista

Papagraun bai gat sea long Ok Tedi na BCL

ISTA. Wantok. Somare tok tenkyu. Lukim spesel saplimen bilong Gren Sif Sir Michael long ol pes insait. K1 tasol. Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

Gavman bai rausim 2010 Envaironmen Loa senis

OL ELEMENTERI SKUL PIKININI:

Femili dai wantaim long balus birua

Gavman skelim K20m bilong Nesenel I.D. kad sistem

Meri Krismas. Hepi Niu Yia Olgeta! Amamasim dispela bikpela de bilong yumi, stap wanbel na lukautim yu yet!!

Namba tri UN bos i raun long PNG

O Neill: PNG senis hariap tru

40 YIA NA I GO REFOMESEN ANIVESARI. Nius na toktok bilong 500 yia selebresen Lukim long pes 60 MAS NAMBA 30 ELCPNG SINOT LONG HELDSBACH Pes...

PNG i no gat helt standet

Olgeta plen long kantri mas lukluk moa long populesin - Dokta Mola

El Nino dai ripot i no klia yet

Juffa laikim eksen long SABL ripot

Paraka, O Neill aut long nupela COI. Independens saplimen insait Pes 6,7,8 na 23. Ol poto 14 na 15 SOIM RISPEK. K1 tasol.

Ista... INSAIT. King Jisas Krais... P4,5. P8,9 Lukim ol stori bilong Ista insait.. Tingim dai bilong. Lukim Ista Spesel insait. long pes...

Namba 1991 Oktoba 18-24, pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Ol sios i egensim lo bilong kilim ol kalabus

Tupela memba i kros. 41 yias Independens raun wantaim stail - P14-15

Gavman bai bihainim stret 2016 Nesenel Baset

Dinau baset bai go antap tru

Madang taun bagarap - pes 7

Makim odit komiti long sekim ripot bilong distrik mani - Temu

Wokabaut bilong Prins Charles bai kostim K10 milian

Namba 1949 Desemba 29, Janueri 4, pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Narapela kain Pop INSAIT P15. Pablik sevis i slek... Selebretim yia bilong Snek long Basamuk... Moa stori long nupela Pop long pes 4 na 5...

ol nupela provins go pas

PNG hat long sekim rekot ilong Fainens Dipatmen

PNC, NA, Indipenden kendidet i resis pas

Gavman putim ai long ol Supa Fan

2011 PNG Sastenabiliti Ripot. Mekim senis

Redi long Presiden...

Mande neks wik- O Neill o Somare?

Sios helt sevis bungim hevi

Transcription:

Hiu Ol aelan blong Torres Vanua Lava Gaua Ol aelan blong Banks Espiritu Santo Malekula Ambae Épi Maéwo Pentecost Ambrym Ol aelan blong Shepherd Éfate PORT VILA Solwota blong Saot Pasifik Erromango Tanna Aneityum Kaen klaemet blong naoia mo long fiuja Blong Vanuatu > Vanuatu Meteorology and Geo-hazard Department > Australian Bureau of Meteorology > Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation (CSIRO)

Kaen klaemet blong naoia long Vanuatu Long Vanuatu, evritaem ples i save hot stat long 23.5 i go kasem 27.5 digri Selsias. Long ol defren taem blong yia, ples i save hot o i no hot tumas, mo hem i dipen plante long solwota, se i kolkol o i no kolkol. Vanuatu i gat tu different klaemet. Wan hemi taem we ples i hot mo plante ren, hemia long manis Novemba i go kasem manis Eprel, mo narawan hem i taem we ples i no hot tumas mo i drae we hemi long Mei kasem Oktoba. (lukluk Pikja namba 1). Wan bigfala eria blong cloud we hemi normally stap long yumi long Pasifik, we oli stap kolem South Pacific Convergence Zone hemi stap influensem renfol pattern long Vanuatu. Eria blong cloud ia i kamap long ples we air i ko antap ova long wom wota mo wind i kam tugeta mo i save mekem fulap ren wetem thunder. Eria ya i stat long Solomon Aelan i go kasem is saed blong Cook Aelan (lukluk Pikja namba 2). Long taem blong ren long Vanuatu, South Pacific Convergence Zone i kam mo active mo i muv i go Digri (Selsias) 2 25 3 35 15 Hae tempereja Lo tempereja Port Vila, Vanuatu, 168.32 E, 17.74 S moa long saot blong country mo i kivim fulap ren. Eria ya nao ol low presa oli stap long hem mo oli save kam ol tropikol saeklon long taem blong saeklon season blong yumi. Ol bigfala hil oli save afektem patten or fasin blong ren long ol aelans blong yumi. Long taem blong ren, ren i foldoan moa long saed blong hil we wind i blow moa long hem (saot-is) long ol bigfala aelans blong yumi be smol nomo i foldaon long narasaed blong hil (not-wes saed) mo i kam mo drae long taem we yumi Nomal tempereja Tempereja blong solwota Jan Epr Jul Okt Pikja namba 1: Renfol mo temperaja long different manis long Port Vila. 1 2 3 4 Hamas ren i foldaon long wanwan manis no karem tumas ren. Klaemet blong Vanuatu i stap jenis long evri yia from wan system blong klaemet we yumi kolem El Niño -Southern Oscillation (ENSO). Patten blong klaemet ia i stap happen long eria klosap long equator mo i affectem weta raon long world. I gat tu kaen fasin o sistem blong El Niño -Southern Oscillation (ENSO), we samfala yia i go long wan, we oli kolem El Niño, mo samfala yia i go long narawan, we oli kolem La Niña, o maet i stap long medel blong tufala. Sipos yumi komperem tufala ya, ol statistik blong klaemet blong Vila mo Aneityum oli soem se long taem blong El Niño, ples i stap drae moa, mo yumi karem ol ren late long taem blong ren blong yumi. Long El Niño taem tu bae ples i save kolkol moa bitim nomal drae traem blong yumi. Be sipos taem blong La Niña, ples i wetwet moa o i gat fulap ren tumas mo bae i gat late start long drae season blong yumi. Sanbis blong Eton, long wes blong Efate 2

Federated States of Micronesia 2oN Marshall Islands I n t e r t r o p i c a l Kiribati Vanuatu Tuvalu Pa cif ic Fiji Co nve rge nc e Niue Samoa Tonga 5 Cook Islands Zo ne 1, 2, 1,5 16oW 17oW 18o 17oE 16oE 15oE 14oE 13oE 12oE H 11oE 1oS So ut h Solomon Islands Papua New Guinea M o n East Timor s o o n o Tr a d e W i n d s 2oS l Kilometres 3oS poo Nauru 14oW Wa r m Z o n e C o n v e r g e n c e 15oW Palau 1oN H 7 6 Tropikol Saeklon Normal namba long everi eleven yia 5 4 3 2 1 19 69 19 /7 71 19 /72 73 19 /74 75 19 /76 77 19 /78 79 19 /8 81 19 /82 83 19 /84 85 19 /86 87 19 /88 89 19 /9 91 19 /92 93 19 /94 95 19 /96 97 19 /98 99 2 / 1 2 /2 3 2 /4 5 2 /6 7 2 /8 9 /1 Namba blong ol Tropikol Saeklon Pikja namba 2: i givim posisen blong ol somting we i controlem weta long manis Novemba i go long manis Eprel. Ol aro oli soem ol win kolongsap long graon, mo kala blu i soem ol eria we ol ren oli save kamaot long hem. Wan sekel we laen blong saed blong hem i dotdot i soem wan eria long Wes blong Pasifik we solwota blong hem i stap wom oltaem, mo bigfala leta H i soem samfala ples we plante taem ol eria blong hae presa oli stap long hem. Pikja namba 3: i givim namba blong ol saeklon we oli kam 4 kilomita klosap long Vila. Laen we i stap long kala pepol hem i soem nomal namba blong saeklon long everi eleven yia we i pas finis. Tropikol Saeklon Tropikol Saeklon i save kasem Vanuatu stat long manis Novemba iko kasem manis Eprel long everi yia. Stat long 1969 i kasem 21 we hemi 41 yia evriwan, i gat 94 saeklon we oli kam 4 kilomita klosap long Vila. Hemia i minim se long evri taem blong saeklon, i gat tu o tri saeklon we oli kam klosap long Port Vila (lukluk Pikja namba 3). Be namba ya i save jenis bigwan long ol defren yia, olsem samfala yia i no gat saeklon nating, be long samfala yia i save gat kasem sikis. 3

Ol jenis long klaemet blong Vanuatu Ples i stap kam hot moa Ol statistik blong klaemet long Vila mo Aneityum oli soem se stat long 195, ples i kam moa hot mo i includim taem season blong hot mo kolkol (lukluk Pikja namba 4). Long Bauerfield eapot long Vila, ples i stap kam moa hot long wan reit blong.17 digri Selsias long evri ten yia, mo long Aneityum, i kasem.18 digri Selsias. Hemia i semak nomo long ol kaen inkris olsem we i stap tekem ples raon long wol naoia. Long taem blong ren, ren we I foldaon i no bigwan olsem bifo Stat long 195 i kam, long stret taem blong ren long Vila, amaon Nomal temperaja (ºC) Ren (mm) 25.5 25 24.5 24 23.5 23 22.5 4 35 3 25 2 15 1 5 195 blong ren we i foldaon i stap go daon smolsmol. Be sipos yumi luk long ren we i foldaon long wan ful yia, o long taem we i no stret taem blong ren, i soem se i no jenis tumas long Vila mo Aneityum. Long ol yia ia, I bin gat ol bikfala janis lo amaon blong ren we I foldaon lo wan wan yia lo tufala station ia. Level blong solwota i stap kam antap Taem we solwota i stap kam hot moa, i stap mekem se level blong solwota i stap kam antap. Long wol, ol ples blong sno mo aes oli holem plante wota i stap, be taem we klaemet i stap kam hot moa, ol aes ya i oli stap melt o kam wota bakegen, mo oli stap fulumap solwota moa mo mekem i El Niño (Taem we ples ia drae) La Niña (Taem blo tumas ren) 1955 196 1965 197 1975 198 Yia Pikja namba 4: Nomal temperaja long wan yia long Bauerfield Eapot long Vila. Ol laen we oli laet blu oli soem ol yia blong El Niño, mo ol laen we oli dak blu oli soem ol yia blong La Niña. Ol yia we oli no gat wan long tufala sistem ia oli stap long kala grei. 195 El Niño (Taem we ples ia drae) La Niña (Taem blo tumas ren) 1955 196 1965 197 1975 198 Yia Pikja namba 5: Nomal ren we i foldaon long Vila long wan yia. Ol laen we oli laet blu oli soem ol yia blong El Niño mo ol laen we oli dak blu oli soem ol yia blong La Niña. Ol yia we oli no gat wan long tufala sistem ya i wok, oli stap long kala grei. 1985 1985 199 199 1995 1995 2 2 25 25 kam antap moa. Ol saentis oli gat tu teknik blong wajem olsem wanem solwota i stap kam antap. Oli stap putum wan samting long solwota blong ridim level blong hem, mo ol satelaet antap long skae olgeta tu oli save monitorem. Oli faenem se klosap long Vanuatu, stat long 1993 i kam, solwota i stap kam antap long wan amaon blong 6 milimita long evri yia (lukluk Pikja namba 7). Raon long wol, solwota i stap kam antap long wan level blong 2.8 i go kasem 3.6 milimita long evri yia. Hemia i minim se long Vanuatu i moa bitim plante narafala ples, mo maet hem i rilaet long ol jenis blong weta we tufala sistem blong klaemet ya El Niño wetem La Niña tufala i stap mekem. Asid insaed lo solwota i moa bitim bifo I gat plante samting we yumi stap mekem o yumi wokem we oli prodiusum wan quarter long wan gas, nem blong hem carbon dioxide. Majoriti blong gas ia i stap go insaed long solwota, mo taem we i miks wetem solwota, i jenisim smol i kam asid. Kaen solwota olsem ia nogud long ol samting olsem korel mo ol selfis, mo i save mekem se ol rif oli save kam nogud. Asid wota tu i affectem ol laev lo solwota we oli important especili blo balancem lae lo solwota. Infomesem blong wan handred yia i pas i soem se amaon blong asid ya we i stap insaed long solwota raon long Vanuatu i stap kam antap bigwan. Solwota blong Eton, long wes blong Efate 4

Fuja Klaemet blong Vanuatu Klaemet hemi affectem evri pat long laef blong yumi. Hemi impoten blong yumi save mo andastanem kaen Klaemet we bai yumi save fesem long ol taem we oli stap kam, blong gavman wetem ol kominiti oli save rere from. Olsem wanem nao ol saentis oli save talem Klaemet blong fiuja taem? Ol lukluk long saet blong fiuja klaemet we ol saentis oli mekem folem Klaemet blong Wol nao i save helpem yumi blong andastandem kaen klaemet blong Fiuja taem. Ol lukluk ia oli mekem usum ol spesel computa blong olgeta. Bes long ol infomesen ya, mo ol save long saed blong ea, solwota, graon, mo aes, ol computa ya oli save faenemaot ol sistem blong klaemet we oli stap raon long wol. Mo antap long hemia, oli save givim wan gudfala pikja se klaemet blong ol yia we i kam bambae i olsem wanem. I gat plante defren kaen lukluk blong fiuja klaemet. Ol saentis blong Projek blong Pacific Climate Change Science program oli mekem stadi long wok blong 24 difren klaemet fiuja lukluk raon long wol, mo oli jusum 18 we oli luk se i fit situesen blong rijen blong Pasifik. Bes long hemia oli kam antap wetem sam lukluk long klaemet blong Vanuatu long ol yia we i stap kam. I no isi blong talem stret klaemet blong fiuja, from klaemet we bambae yumi fesem long fiuja hemi dipen long fasin blong envaeromen mo fasin blong man. I gat ol narafala samting tu we oli kontribut blong mekem klaemet blong fiuja olsem populesen blong wol, se i stap go antap o i stap semak, ikonomi blong ol kantri, se istap gro i kam bigwan o no, mo ol divelopmen long saed blong teknoloji. I gat wan Komiti we oli lukluk long Jenis blong klaemet raon long wol, (The Intergovernmental Panel on Climate Change) mo komiti ya i stap lukluk long ol poen ya, mo i kam antap wetem sam tingting se sipos populesen, ikonomi mo teknoloji i olsem wanem, oli save talem tu se bambae klaemet i olsem wanem. Oli lukluk tu long hamas rabis gas yumi stap putum long ea, mo hamas gas blong ol sprei yumi mekem i go long ea, from ol samting ya tu oli save spolem klaemet blong wol. Oli givim wan nem long ol defren lukluk blong olgeta, eksampol, maet populesen i go antap fastaem, be afta i nomo stap go antap tumas, mo maet ikonomi blong wol i gro bigwan, mo maet i gat ol niufala teknoloji i kam antap. Situesen ya oli kolem A1B. Mo sapos i olsem, oli save gat wan gudfala lukluk se klaemet blong wol bambae i olsem wanem. I gat trifala defren lukluk o kes we yumi save lukluk long hem. Sapos ol samting antap oli mekem se i no gat tumas rabis gas i go long ea, oli kolem kes B1, i gat smol gas nomo. Sipos i gat lelebet gas i go long ea, oli kolem kes A1B, gas i no tumas. Mo sipos i gat plante gas i go long ea, oli kolem A2, gas i bigwan. Mo wetem trifala defren lukluk ya, yumi save askem se bambae hamas rabis gas i stap go long ea long ol fiuja yia, olsem 23, 255 mo 29. Ansa i stap long Pikja namba 6. 199 23 255 29 8 7 6 5 4 3 Amaon blong Carbondioxide, (olsem hamas smolsmol pat blong gas i stap long ea aot long evri wan milion pat blong ea). Pikja namba 6: Hamas smolsmol pat blong Carbon dioxide (CO2) bambae oli stap go long ea, bes long trifala lukluk o kes. Kes blong gat smol gas nomo oli kolem B1, i stap long kala blu. Kes blong gas i no tumas oli kolem A1B, i stap long kala grin. Kes blong gas i bigwan oli kolem A2, i stap long kala pepol. Projek blong Lukluk long Jenis blong Klaemet long Pasifik i mekem stadi long trifala kes ya long saed blong klaemet blong ol yia 199, 23, 255, mo 29, mo hemia oli mekem kala blong hem i grei. Vanuatu Meteorology and Geo-hazard Department Wota i kam antap long Teuma, Vanuatu 5

Klaemet blong Vanuatu long ol yia we i stap kame Hemia hem i ol mein poen blong ol defren lukluk long fiuja klaemet blong Vanuatu. Blong karem moa infomesen, lukluk long Volume 2 blong wan buk oli kolem Climate Change in the Pacific: Scientific Assessment and New Research. I gat infomesen i stap long intanet tu.long wan websaet oli Kolem Pacific Climate Futures (available at www.pacificclimatefutures.net). Bambae ples i stap kam hot moa Evri lukluk blong hamas gas i go long ea i soem se long fiuja, bambae ples i kam hot moa, mo bambae solwota tu i kam hot moa (lukluk long Tebol namba 1). sapos i gat plante gas i stap go long ea, i minim se long yia 23 bambae ples i hot moa long wan reit blong.4 i go kasem 1. digri Selsias. Bambae i gat moa dei we ples i hot tumas Taem we ples i stap kam hot moa, bambae i gat moa dei we ples i hot tumas mo tu, bambae ol naet oli save kam hot moa, mo bambae taem blong kolkol i kam smol nomo. Tebol namba 1: Bambae ples i hot olsem wanem, long trifala defren lukluk blong hamas gas i go long ea, mo long trifala defren taem. Ol Lukluk ya oli bes long majoriti blong ol stadi, mo ol jenis oli bes long hemia we i stap long ol yia 198-1999. 23 255 29 ( C) ( C) ( C) I gat smol.2 1..5 1.5.7 2.1 gas nomo Gas i no.3 1.1.8 2. 1.3 3.1 tumas Gas i.4 1. 1.1 1.7 2. 3.2 bigwan Bambae taem blong ren i jenis Inogat wan klia pikja long lukluk blong ren lo fiuja. Be i luk olsem long ol yia we oli stap kam, bambae drae taem i stap kam drae moa, mo bambae taem blong ren i stap gat moa ren bitim naoia. I save gat moa ren olsem from we oli luk se lo fiuja bae South Pacific Convegence Zone (SPCZ) bae hemi kam mo actif. I no gat wan stret tingting yet se ol bigfala drae taem bambae oli kam plante moa o nogat. Bambae i gat moa dei we ren i bigwan tumas Ol dei we ren i foldaon bigwan tumas long hem, bambae oli stap kam plante moa. Namba blong saeklon i save go daon, be bambae oli kam strong moa Long bigfala lukluk bambae namba blong ol saeklon raon long wol i go daon. Be taem we i gat saeklon, bambae win i save strong moa long wan reit blong 2-11 pesen, Mo ren we i stap klosap long medel blong saeklon ( 1 km) i save go antap kasem 2 pesen. Long eria blong Vanuatu, lukluk istap se bambae namba blong saeklon i go daon, be taem we wan saeklon i kam, i save strong moa. Saeklon Gene i spolem wan haos, Janueri 28. Vanuatu Meteorology and Geo-hazard Department Trening blong lukaotem gud ol infomesen blong Klaemet insaet long computa,dipatmen blong Meteo mo Volkeno, Vanuatu. 6

Bambae level blo solwota i stap kam antap Olsem we Tebol namba 2 mo Pikja namba 7 i talem, bambae level blong solwota raon long Vanuatu i stap kam antap moa. Sipos amaon blong gas we i go long ea i bigwan, i save mekem se taem we yumi kasem yia 23, bambae solwota i bitim level blong naoia long wan reit blong 3 i go kasem 17 sentimeta. Ol jenis ya oli save mekem se solwota i save kamsoa i bitim ol mak blong hem bifo, mo i save gat solwota o wota i save fulap long plante ples we bifo i nogat. Ol saentis oli stap traem blong mekem moa stadi long saed blong ol bigfala ples blong aes, olsem antartica mo greenland from we sipos ol aes long ol ples ya i kam wota, bambae solwota i save kam antap mo i save kamsoa i bitim mak we oli stap talem antap ya. Tebol namba 2: Bambae solwota i kam antap olsem wanem, long trifala defren kes blong hamas gas i go long ea, mo long trifala defren taem. Ol ansa ya oli bes long majoriti blong ol stadi, mo ol jenis oli bes long hemia we i stap long ol yia 198-1999, 23 255 29 (cm) (cm) (cm) I gat smol 5 16 1 27 17 47 gas nomo Gas i no 5 16 8 31 2 59 tumas Gas i 3 17 7 31 21 63 bigwan Bambae solwota i stap kam asid moa Nating we rabis gas we i go long ea i smol, o i no bigwan tumas, o i bigwan, be bambae I kontiniu blo ko long solwota mo bambae i mekem se solwota i stap kam asid moa. Hemia i save spolem ol rif mo ol laev samting we oli stap long solwota. Mo i no hemia nomo, be ol narafala samting oli save afektem ol rif. Taem we solwota i kam hot moa, i save kilimded ol korel, mo long taem blong strong saeklon,ol bigfala solwota oli save damejem ol rif, mo tu maet ol pipol oli stap kakae tumas ol samting blong rif mo solwota. Ol samting ya i mekem se i gat bigfala kwestin mak long fiuja blong ol rif. Pikja namba 7: mak blo Solwota mo lukluk lo level blo solwota kolosap long Vanuatu. Ol mak blong solwota we oli makem wetem ol skel long solwota, ol namba blong olgeta oli stap long kala dak blu. Ol mak blong solwora we ol satelaet oli skelem, stat long 1993, oli stap long kala laet blu. Ol mak we oli ting se solwota i stap long hem (be i no gat man i skelem gud), stat long 195, oli stap long kala pepol. Ol lukluk long fiuja, long kes we gas we i go long ea i no tumas, we majoriti blong ol stadi blong ol saentis oli talemaot, i stap long kala grin we oli kalarem eria blong hem blong soem 199 i go kasem 21. Ol laen we oli dotdot oli soem olsem wanem level blong solwota i save jenis, hemia long ol nomal taem, mo tufala laen i givim level we i hae, mo level we i daon. Level blong solwota kompea wetem hemia long 199, se i go antap long hamas sentimeta 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 Mekem ripea Tul blong satelaite blo meserem hait blo wan samting Tul blong makem level blo solwota Ol lukluk long fiuja 3 195 2 Yia 25 21 7

Ol jenis long klaemet blong Vanuatu > Ples i stap kam hot moa, mo bambae namba blong ol dei we ples i hot tumas long hem, bambae i kam plante moa > Stat long 195, amaon blong ren we i foldaon long Vila long stret taem blong ren i godaon smol, be hemia long Aneityum i stap semak nomo. Long nekis hundred yia, bambai ikat mo dei we bambae umi karem bigfala ren isave foldaon long hem mo bambae i gat moa dei we ren i stap foldaon i bigwan tumas long hem. > Long fiuja yia we istap kam, lukluk is stap se bambae namba blong saeklon i go daon, be bambae paoa blong ol saeklon we oli kam i mo strong > Level blong Solwota raon long Vanuatu i kam antap, mo bambae i stap kam antap moa long ol yia we oli stap kam. > Asid lo solwota I bin stap kontiniu blo kam antap raon long solwota blong Vanuatu. Mo bambae i stap kam asid moa long ol yia we oli stap kam. Wetem hemia bambae ol rif oli save kam nogud, mo bambae ol laev samting long solwora oli save ded. Ol toktok insaed long pepa ya oli kamaot long wan wok we Dipatmen blong Meteo mo Volkeno blong Vanuatu i mekem wetem Pacific Climate Change Science program. Projek ya hem i wan pat blong wan bigfala program we gavman blong Ostrelia i setemap blong givhan long ol kaontri raon long wol blong pripea blong fesem ol jenis blong klaemet. Ol risej we Pacific Climate Change Science program i mekem, mo ol infomesen we i kamaot long hem, i follem findings we i kam aot lo namba fo assessment report blo IPCC lo 27 Blong karem moa infomesen long saed blong klaemet blong Vanuatu, lukluk long buk ya Climate change in the Pacific Scientific Assessment and New Research. Volume 1: Regional Overview.Volume 2: Country Report www.pacificclimatechangescience.org Blong save mo infomesen, yu save kontaktem Dipatmen blong Meteo mo Volkeno blong Vanuatu: intanet: www.meteo.gov.vu imel: climate@meteo.gov.vu or admin@meteo.gov.vu telefon: +678 24686 Pacific Climate Change Science Program partners 211.