METODOLOGI DAKWAH NABI MUHAMMAD SAW MELALUI PENGKISAHAN : KAJIAN TENTANG PENERAPAN AKHLAK DALAM SAHIH AL-BUKHARI SITI HAFIDAH AYUB ASNAWI JABATAN DAKWAH DAN PEMBANGUNAN INSAN AKADEMI PENGAJIAN ISLAM UNIVERSITI MALAYA KUALA LUMPUR 2012 i
METODOLOGI DAKWAH NABI MUHAMMAD SAW MELALUI PENGKISAHAN : KAJIAN TENTANG PENERAPAN AKHLAK DALAM SAHIH AL-BUKHARI SITI HAFIDAH AYUB ASNAWI DISERTASI INI DIKEMUKAKAN UNTUK MEMENUHI KEPERLUAN BAGI IJAZAH SARJANA PENGAJIAN ISLAM JABATAN DAKWAH DAN PEMBANGUNAN INSAN AKADEMI PENGAJIAN ISLAM UNIVERSITI MALAYA KUALA LUMPUR 2012 ii
MOTTO : Maksudnya : Dan semua kisah dari rasul-rasul Kami ceritakan kepadamu, ialah kisah-kisah yang dengannya Kami teguhkan hatimu; dan dalam surat ini telah datang kepadamu kebenaran serta pengajaran dan peringatan bagi orang-orang yang beriman. Surah Hud (11) : 120 iii
ABSTRAK Kajian ini adalah mempelajari sejarah dakwah Nabi SAW, maka akan didapati pelbagai metode dakwah yang diguna pakai oleh beliau, dan diantara metode dakwah itu adalah melalui kisah. Objektif daripada kajian ini ialah untuk mengetahui metode dakwah Nabi Muhammad SAW dalam penerapan akhlak. Untuk mengenal pasti penggunaan uslub kisah dalam gaya persembahan dakwah Nabi Muhammad SAW. Mengetahui hadith-hadith yang mengandung metode kisah dalam penerapan akhlak yang terdapat dalam Sahih al-bukhari. Untuk mencapai keputusan kajian, penulis mengguna metode kajian bahanbahan bertulis, keputusan fikiran dan hujah-hujah pemikir (Library Research). Dalam menyempurnakan kajian ini, penulis akan menggunakan dua metode utama iaitu: Metode pengumpulan data dan metode analisis data. Antara keputusan yang diperolehi ialah dakwah dengan kisah mampu menanamkan pendidikan al-akhlaq al-karimah, kerana dari keterangan kisah-kisah yang baik itu dapat meresap ke dalam hati nurani dengan mudah dan baik, serta mendidik dalam meneladani perbuatan baik dan mengelakkan dari perbuatan buruk, kisah yang diceritakan oleh Nabi Muhammad saw ialah kisah tersebut diperdengarkan daripada pelbagai usia, dan diriwayatkan oleh para sahabat dan juga sahabiyat. isi tempahan Baginda SAW bukan setakat satu warna. Namun meliputi banyak mesej, merangkumi akidah, ibadah dan akhlak. iv
ABSTRACT This thesis presents a historical study on various methods that Prophet Muhammad Peace and Blessings be Upon Him (PBUH)) used in preaching Islam. One of these methods is the preaching through stories or narrations. The objective of this study is to determine the position and the significance of this type of preaching, and to identify the exact use of this preaching style of the Prophet (PBUH) and the hadiths, which describe the applications of this method in preaching moral values as found in Sahih Al-Bukhari. In order to achieve the objectives, the author conducted literature review on various writings, thoughts or hypotheses and argumentations of many scholars in descriptive and analytical forms. Furthermore, the author used two main methods, namely data collection method and data analysis method. The study finds that the Islamic preaching through stories or narrations can effectively instill moral education (Al-Akhlaq Al- Karimah) as the stories can reach one s conscience and educate oneself through examples of good deeds and through forbidding bad or unislamic conducts. The stories used by the Prophet (PBUH) are stories which can be understood by various ages. The stories were narrated through his (PBUH) male and female companions, and contain many topics including Oneness of God (Tawhid), worshipping Allah (Ibadah) and Islamic teaching on moral values. v
PENGHARGAAN Segala puji bagi Allah SWT yang telah melimpahkan rahmat dan hidayat serta izin-nya sehingga tesis ini dapat diselesaikan dengan baik sesuai dengan waktu yang telah ditentukan. Selawat serta salam atas junjungan Nabi besar Muhammad SAW yang telah memberikan uswah dan hasanah dalam kehidupan, seterusnya teriring salam kepada para keluarga dan para sahabat baginda tanpa terkecuali. Kemudian ucapan terima kasih saya rakamkan setulus penghargaan dan ucapan setinggi-tinggi terima kasih kepada Ketua Jabatan Dakwah dan Pembangunan Insan, Prof. Dr. Ahmad Hidayat Buang Pengarah Akademi Pengajian Islam Universti Malaya (APIUM) yang telah memberi kesempatan kepada saya untuk meneruskan pengajian di akademi ini. Setinggi-tinggi terima kasih juga saya persembahkan kepada penyelia yang dihormati, Prof. Dr. Ab. Aziz Mohd. Zin yang telah banyak memberi tunjuk-ajar, bimbingan, dorongan serta semangat kepada saya dalam penyelesaian disertasi ini. Tidak lupa sekalung penghargaan saya sampaikan buat semua kakitangan Universiti Malaya (UM), kakitangan Institut Pengajian Siswazah (IPS), kakitangan Pengajian Ijazah Tinggi dan khususnya kakitangan Jabatan Dakwah dan Pembangunan Insan, Akademi Pengajian Islam (APIUM) yang sentiasa memberi segala nasihat, bimbingan, bantuan dan kemudahan yang telah diberi. Ucapan teristimewa ditujukan kepada Ayahanda KH. Ayub Asnawi, Hj. Safuro, Hj Rohmat, Hj. Hamidah, Hj Fatimah, dan semua ahli keluarga yang senantiasa dalam ingatan, telah banyak mengorbankan masa, tenaga dan material sepanjang pengajian ini yang selalu dinanti kepulangannya bersama kejayaan dengan iringan doa dan harapan, semoga kembali dengan membawa sejuta harapan yang dinanti, dan iringan do a kepada Allahyarham ayahanda Sofwan Hadi. Ucapan terimaksih tidak terhingga kepada suami tercinta Dr. Agus Setiawan, yang telah banyak membantu, memberi dorongan, semangat, buah fikiran, pendapat dan membantu dalam penyelesaian penulisan daripada awal sehingga ke akhir penulisan disertasi ini. Selain itu belaian sayang selalu kepada kedua anakku Ukkasyah Agus Setiawan dan Khansaa Agus setiawan di mana keduanya selalu menjadi pemacu dalam menyempurnakan penulisan ini. Penulis juga tidak lupa mengucapkan ribuan terimakasih kepada Ibu-ibu Wanita Ikatan Ahli Teknologi Perminyakan Indonesia (WIATMI) ++ yang telah memberikan sokongan dana untuk menyelesaikan pelajaran penulis ini. Mudah-mudahan Allah SWT memberikan ganjaran yang lebih banyak dan lebih baik. Terakhir, terima kasih diucapkan kepada Dr. Sulaiman Ibrahim al-barukhi, Dr. Azwira Abd Aziz, teman-teman dan semua pihak yang telah membantu dan ikut vi
dalam menjayakan penulisan disertasi ini tanpa terkecuali, samaada yang disebut mahupun tidak disebut. Semoga Allah SWT memberikan ganjaran yang berlipat ganda dengan sebaik-baik ganjaran dan pahala. SITI HAFIDAH AYUB ASNAWI Dakwah dan Pembangunan Insan, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya (APIUM) Tarikh: 10hb Februari 2011 vii
SENARAI KANDUNGAN Isi Kandungan HALAMAN TAJUK MOTTO ABSTRACT ABSTRAK PENGHARGAAN SENARAI KANDUNGAN SENARAI SINGKATAN/TATANAMA SENARAI TRANSLITERASI Halaman i iii iv v vi viii x xi BAB I : PENDAHULUAN 1.1. Masalah Kajian 1 1.2. Objektif Kajian 3 1.3. Kepentingan Kajian 3 1.4. Pengertian Istilah 4 1.5. Skop Kajian 5 1.6. Metodologi Kajian 5 1.7. Kajian Terdahulu 9 1.8. Sistematika Penulisan 11 1.9. Rumusan 12 BAB II : METODOLOGI DAKWAH NABI MUHAMMAD SAW DALAM PEMBENTUKAN AKHLAK 2.1. Pendahuluan 15 2.2. Metode Dakwah Nabi Muhammad SAW 2.2.1 Pengertian Metode Dakwah 15 2.2.2 Bentuk-bentuk Metode Dakwah Nabi SAW 18 a. Al-Hikmah 21 b. Al-Mawizah al-hasanah 29 c. Al-Mujadalah 2.2.3 Peranan Dakwah 38 2.2.4 Keperluan Dakwah 44 2.2.5 Pencapaian Matlamat Dakwah 49 2.3. Metode Penerapan Akhlak Nabi Muhammad SAW 2.3.1 Pengertian Istilah Akhlak 51 2.3.2 Metode Akhlak Kepada Allah 54 2.3.3 Metode Akhlak Kepada Manusia 61 viii
2.3.4 Metode Akhlak Kepada Binatang 63 2.3.4 Metode Akhlak Kepada Lingkungan 68 2.3.5 Metode Penerapan Akhlak 73 2.4. Rumusan 83 BAB III : Uslub Pengkisahan Sebagai Metode Dakwah 3.1. Pendahuluan 86 3.2. Pengertian Kisah 86 3.3 Matlamat Kisah 87 3.4 Ciri-ciri Kisah 95 3.5. Bentuk-bentuk Kisah 97 3.6. Rumusan 99 BAB IV : KISAH PENERAPAN AKHLAK DALAM SAHIH AL-BUKHARI 4.1 Pendahuluan 102 4.2 Kisah Penerapan Akhlak Kepada Allah SWT 102 4.2.1. Ikhlas dalam beramal dan berdoa kepada Allah SWT 102 4.2.2. Taat menjalankan perintah Allah 111 4.2.3. Tawakal kepada Allah 113 4.2.4. Mensyukuri nikmat 117 4.2.5. Rasa malu 122 4.2.6. Tawaduk 126 4.2.7. Menerima takdir 131 4.2.8. Takut kepada Allah 134 4.2.9. Keutamaan taubat 139 4.2.10. Hijrah meninggalkan maksiat 141 4.3. Kisah Penerapan Akhlak Kepada Manusia 146 4.3.1. Bersegera dalam memenuhi panggilan ibu bapa 146 4.3.2. Berjihad di jalan Allah 151 4.3.3. Berlaku adil 155 4.3.4. Memaafkan orang lain dan memberikan kemudahan kepada Mereka 159 ix
4.3.5. Membuang duri dari jalan 161 4.3.6. wara 163 4.4. Kisah Penerapan Akhlak Kepada Binatang 165 4.4.1. Amaran mencuaikan binatang 165 4.4.2. Keutamaan memberi minum pada binatang 167 4.4.3. Menggunakan binatang tunggangan sesuai dengan fungsinya 171 4.4.4. Larangan membunuh semut 176 4.5. Rumusan 181 BAB V: PENUTUP 5.1 Pendahuluan 184 5.2 Kesimpulan 184 5.3 Cadangan 190 BIBLIOGRAFI 191 x
SENARAI SINGKATAN/TATANAMA Singkatan Dimaksudkan Abd : Abdul AS : Alaihi al-salam Bhd : Berhad c. : Cetakan CV : Commanditaire Vennotschaap DPB : Dewan Bahasa dan Pustaka Depag : Departement Agama Dkk : Dan kawan-kawan Dr. : Doktor Drs. : Doktorandus EQ : Emitional Quotient FIP : Fakultas Ilmu Politik FPI : Fakulti Pengajian Islam H : Tahun Hijriyah h. : Halaman Hj. : Haji Ibid, : ibidem, meaning same the place IKIP : Institut Kejuruan Ilmu Pendidikan Inc. : Incorporation j. : Jilid M : Tahun Masihi M.A : Master of Art op.cit, : opus citatum/opere citato S.Ag : Sarjana Agama Sdn : Sendirian no. : Nombor Prof. : Profesor RA : Radiyallahu Anhu SAW : Salallāhu Alaihi wa Sallam SWT : Subhānahū wa Ta ālā Thn : Tahun Terj. : Terjemah tt : Tanpa Tahun tp : Tanpa Penerbit UKM : University Kebangsaan Malaysia UPM : Universiti Putra Malaysia USA : United States of America UTM : University Teknologi Malaysia WWW : World Wide Web YADIM : Yayasan Dakwah Islamiah Malaysia xi
SENARAI TRANSLITERASI No. Huruf Arab Huruf Latin Kata Asal Transliterasi 1 ء سأل sa ala 2 ب b تدل Badala 3 خ t تمر Tamar 4 ث th ثلث Thuluth 5 ج j جمال Jamāl 6 ح h حديث Hadith 7 خ kh خط Khat 8 د d د ي اوي Diwānī 9 ذ dh مذ ة Madhhab 10 ر r رحمان Rahmān 11 ز z زمسم zam-zam 12 ش s سراب Sarāb 13 ش sh تشر Bushra 14 ص s صثر Sabr 15 ض d ضمير Damīr 16 ط t طا ر Tāhir 17 ظ z ظ ر Zuhur 18 ع عاليح aliyah 19 غ gh غية Ghayb 20 ف f فق Fiqh 21 ق q رقعح Riq ah 22 ك k كأش Ka s 23 ل l لثه Laban 24 م m مسمار Mizmār 25 ن n و م Nawm 26 ي h ىدسح Handasah 27 w صل Wasl 28 y يسار Yasār 28 ج h س رج Surah xii