Studim mbi Ndjeshmërinë Gjinore në Nevojat për Advokaci në Agro-përpunim

Studim mbi Ndjeshmërinë Gjinore në Nevojat për Advokaci në Agro-përpunim Raport nga: SECED-Qendra e Studimeve të Evropës Juglindore për Zhvillim Ekonomik (Dorëzuar në Prill 2014) (Botuar nga RisiAlbania- Tetor 2014) 1

Falenderime Shprehim mirënjohjen tonë për të gjitha palët e interesit që intervistuam për kontributin e tyre të çmuar dhe njohuritë që u bënë pjesë integrale e studimit. Një falenderim i veçantë shkon gjithashtu për Projektin RisiAlbania i cili shqyrtoi dhe ofroi komente dhe reagime konstruktive për disa komponentë të këtij studimi. 2

Përmbajtja 1. Hyrje... 6 1.1. Arsyeja e studimit...6 1.2. Metodologjia dhe struktura e përmbajtjes...6 2. Kufizimet politike, ligjore dhe institucionale të Agro-përpunimit... 7 2.1 Kufizimet e politikave në industrinë e Agro-përpunimit...8 2.1.1 Politikë-bërja e fragmentuar dhe funksionet ekzekutive...8 2.1.2 Masat e pazbatueshme të politikave për shkak të mungesës së plan veprimit...8 2.1.3 Rastet e shpeshta të hartimit dhe monitorimit jo-pjesmarrës të skemave të subvencionimit 9 2.1.4 Aksesi dhe informacioni i kufizuar për gratë në skemat mbështetëse...9 2.2 Kufizimet ligjore dhe institucionale... 10 2.2.1 Zbatimi i kërkesave mbi cilësinë dhe sigurinë ushqimore... 10 2.2.2 Kufizimet fiskale dhe administrative... 12 2.3 Kufizime të tjera në lidhje me ndërgjegjësimin e ulët... 14 2.3.1 Politikat për mbrojtjen e konsumatorit dhe advokacia janë ende në nivel të dobët... 14 2.3.2 Ndërgjegjësimi i ulët në menaxhimin e mbeturinave... 14 2.3.3 Roli i dobët i FDI në zhvillimin e sektorit agro-përpunues... 14 2.4 Përzgjedhja e kufizimeve kryesore dhe kriteret e përdorura... 15 2.5 Arsyet kryesore pse nuk janë trajtuar kufizimet ligjore, institucionale dhe të politikave.. 21 3. Skema e palëve të interesit dhe aftësitë advokuese... 22 3.1. Shoqatat e AP-ve dhe shoqatat ombrellë... 22 3.1.1 Niveli i Bashkëpunimit ndërmjet AP-ve në sektor... 24 3.1.2 Performanca e Shoqatave... 25 3.2. Qeveria si aktor sekondar dhe dialogu i krijuar mbi politikat ndërmjet qeverisë dhe biznesit... 28 3.2.1. Qeverisja në nivel qendror... 28 3.2.2. Qeverisja në nivel lokal... 29 3.2.3. Këshillat konsultative dhe marrëdhëniet ndërmjet QSh dhe AP... 29 3.3. Grupet e treta influencuese... 32 3.3.1 Roli i Medias... 32 3.3.2. Roli i donatorëve... 33 3.3.3. Roli i botës akademike... 35 3.3.4. Roli i Shoqërisë Civile... 35 3.3.5. Roli i konsumatorit... 35 3.4. Analiza SWOT dhe përcaktuesit e aktivitetit të kufizuar advokues... 36 3.5. Para-kushtet për sukses... 38 Bibliografia... 39 3

Lista e Shkurtimeve ACER- Qendra Shqiptare për Studime Ekonomike ADAMA- Shoqata Shqiptare e Bulmetit dhe Mishit AGC- KËSHILLI SHQIPTAR I AGROBIZNESIT AMIPA-Shoqata Shqiptare e Prodhuesve dhe Importuesve të Mishit AOA-Shoqata Shqiptare e Vajit të Ullirit APCPEM Prodhuesi Shqiptar, Grumbullimi, Përpunuesit dhe Eksporti i Bimëve Mjekësore BAC- Këshilli Konsultativ i Biznesit BTI- Indeksi i Transformimit të Bertelsmann CIPE- NDËRMARRJE NDËRKOMBËTARE PRIVATE DANIDA Agjencia Daneze Ndërkombëtare e Zhvillimit EC-Komisioni Evropian EFB- Fondi Evropian për Ballkanin EPCA- Shoqata e Kultivuesve dhe Vajit Esencial EU-Bashkimi Evropian FAO-Organizata e Ushqimit dhe Bujqësisë FDI- INVESTIMET E HUAJA DIREKTE FES- Friedrich Ebert Stiftung GHP- Praktika e Mirë e Higjenës GIZ-Agjencia Gjermane për Bashkëpunim Teknik GMP- Praktika e Mirë e Menaxhimit GoA-Qeveria e Shqipërisë GVA- Vlera e Shtuar Bruto HACCP- Analiza e rrezikshmërisë dhe pika kritike e kontrollit IFC-Korporata Ndërkombëtare e Financave (Banka Botërore) IFDC- Qendra Ndërkombëtare për Zhvillimin e Plehrave Kimike ILO-Zyra Ndërkombëtare Punës IPA-IPA Programi CBC Adriatik IPARD- Instrumenti për Asistencën e Para- Aderimit për Zhvillimin Rural IPS-Sistemi i Planifikimit të Integruar ISARD- Strategjia Ndër-Sektoriale për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural MAFCP- Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit MAPs- Bimët Mjekësore dhe Aromatike MARDWA- Ministria e Bujqësisë, Zhvillimit Rural dhe Administrimit të Ujërave MBP- Programi Buxhetor Afatmesëm MEDTE-Ministria e Zhvillimit Ekonomik, Tregtisë dhe Sipërmarrjes METE- Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës MTBP- Programi Buxhetor Afatmesëm NFA- Autoriteti Kombëtar i Ushqimit NLC- Qendra Kombëtare e Licencimit NRC- Qendra Kombëtare e Regjistrimit NSDI- Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim OSFA-Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë SDC-Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim SHGPAZ-Shoqata e Grave Profesioniste, Afariste dhe Zejtare SMEs-Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme UNDP-Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim USAID-Agjencia e Kombeve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar 4

Përmbledhje ekzekutive Që në fazën fillestare, ekipi i projektit RisiAlbania ka përcaktuar se mjedisi i politikave në lidhje me agro-përpunimin nuk është mjaft i favorshëm për zhvillim. Arsyeja për këtë fakt ka të bëjë me disa kufizime që lidhen me politikat dhe pamundësinë e agro-përpunuesve për të mbrojtur trajtimin e tyre. Prandaj, me qëllim që të hartohen politika të përshtatshme për ndërhyrje, ekziston nevoja për të identifikuar kufizimet kryesore që lidhen me çështjet e politikave. Me qëllim që të arrinte këtë objektiv, ekipi i konsulentëve bëri një kombinim të analizave të kufizimeve me analizën e palëve të interesit duke u bazuar në gjetjet e studimit cilësor të bërë me agro-përpunuesit (AP 1 ), dhe një studim të kryer nga organizata të ekspertëve dhe organizata të tjera advokuese (OE).Analiza e kufizimeve nënvizon problemet kryesore që pengojnë zhvillimin e sektorit, ndërsa analiza e palëve të interesit identifikon partnerët kryesore potencialë të cilët mund të çojnë në ndryshimin e mjedisit të politikave. Rezultatet e këtyre dy studimeve dhe raporti vlerësues janë përdorur për të hartuar ndërhyrjet e rekomanduara. Nga një shumëllojshmëri e gjerë e kufizimeve të identifikuara, më poshtë jepet lista e kufizimeve kryesore të sugjeruara për ndërhyrje. Këto bazohen në mundësinë e një dialogu konstruktiv si dhe ndryshimit pozitiv dhe të suksesshëm në mjedisin e politikave, në kapacitetet e brendshme të aktorëve advokues të përfshirë, si dhe në impaktin e kësaj advokacie në krijimin e vendeve të punës. i. Kufizimet kryesore të identifikuara Kufizimet kryesore të identifikuara në analizë janë si më poshtë: Kufizimi 1: Aksesi i ulët ndaj politikë-bërjes dhe skemave mbështetëse për shkak të: i) Masave të pazbatueshme të politikave për arsye të mungesës së plan veprimit, ii) rasteve të shpeshta të formulimeve jo-pjesmarrëse dhe monitorimit të skemave të subvencionit dhe, iii) aksesit të kufizuar për gratë në skemat mbështetëse. Kufizimi 2: Sistemi i dobët i inspektimeve të sigurisë dhe monitorimi joefektiv i AP-ve të palicensuar. Kufizimi 3: Kostoja e lartë e karburantit të përdorur për funksionimin e linjës së përpunimit/makinerive për shkak të rritjes së akcizës (tatimi i vendosur mbi mallra të caktuara dhe artikuj të prodhuar apo shitur në një vend dhe mbi licensat e dhëna për aktivitete të caktuara) për karburantet. ii. Arsyet për moszgjidhjen e kufizimeve Arsyet kryesore që agro-përpunuesit nuk zgjidhin pengesat janë kufizimet e ndryshme institucionale dhe ligjore. Kufizimet më të rëndësishme janë si më poshtë: 1. Kapaciteti i ulët dhe roli i kufizuar i shoqatave të biznesit në advokaci 1 Shih Shtojcën 7.3 për listën e shkurtimeve të përdorura 5

2. Besimi i ulët në reagimin e shtetit ndaj rasteve të advokacisë së fuqishme për shkak të marrëdhënieve të dobëta ndërmjet bizneseve dhe institucioneve publike të trashëguara nga e kaluara. 3. Mungesa e arsimit dhe informacionit ndërmjet AP-ve në lidhje me procesin e hartimit të politikave, ndryshimet administrative, legjislative. 1. Hyrje 1.1. Arsyeja e studimit Gjatë fazës fillestare të projektit RisiAlbania, ekipi i tij 2 ka përcaktuar se mjedisi i politikave në lidhje me agro-përpunimin nuk është mjaft i favorshëm për zhvillim. Arsyeja për këtë fakt ka të bëjë me disa kufizime që lidhen me politikat dhe me pamundësinë e agro-përpunuesve për të mbrojtur trajtimin e tyre. Prandaj, me qëllim që të hartohen politika të përshtatshme për ndërhyrje, ekziston nevoja për të identifikuar kufizimet kryesore që lidhen me çështjet e politikave dhe për të rekomanduar adresimin e tyre në bashkëpunim dhe në dobi të sektorit të agro-përpunimit në Shqipëri. Për këtë arsye, RisiAlbania kërkoi një studim të plotë nga ekipi i ekspertëve me qëllim që: Të kryejë analizën e situatës aktuale të kufizimeve kryesore të politikave që pengojnë zhvillimin e sektorit të agro-përpunimit Të vlerësojë mjedisin e politikave dhe mundësinë për ndryshimin e politikave Të identifikojë aktorët e mundshëm për të drejtuar ndryshimet e kërkuara dhe partnerët e mundshëm të cilët mund të bëhen pjesë e axhendës për advokaci të bashkuar. 1.2. Metodologjia dhe struktura e përmbajtjes Raporti shqyrton përvojën e agro-përpunuesve (AP) dhe ekspertëve si dhe organizatave me potencial advokues në kuadrin institucional ligjor dhe të politikave. Me qëllim që të arrinte këtë objektiv, ekipi i konsulentëve bëri një kombinim të analizave të kufizimeve me analizën e palëve të interesit duke u bazuar në gjetjet e studimit cilësor të bërë me agro-përpunuesit (AP), dhe një studim të kryer nga organizata të ekspertëve dhe organizata të tjera advokuese (OE). Analiza e kufizimeve nënvizon problemet kryesore që pengojnë zhvillimin e sektorit, ndërsa analiza e palëve të interesit identifikon partnerët kryesore potencialë të cilët mund të çojnë në ndryshimin e mjedisit të 2 Projekti RisiAlbania është financuar nga Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim SDC dhe zbatohet nga konsorciumi që përbëhet nga kompania Zvicerane e Bashkëpunimit dhe Partnerëve në Shqipëri, HELVETAS. Qëllimi i përgjithshëm i Projektit është kontributi në rritjen e mundësive të punësimit për të rinj e të reja (të moshës 15-29 vjeç në Shqipëri). Ky qëllim do të arrihet nëpërmjet (i) rritjes së zhvillimit dhe krijimit të vendeve të punës në sektorin privat në tre nënsektorët e përzgjedhur (agro-përpunim, turizëm dhe TIK ose veshje dhe këpucë) dhe (ii) përmirësimi i aksesit ndaj mundësive të punësimit dhe ndërveprimit ndërmjet sektorit privat (kërkesa për punë) dhe të rinjve dhe të rejave (oferta për punë). 6

politikave. Rezultatet e këtyre dy studimeve dhe raporti vlerësues janë përdorur për të sugjeruar ndërhyrjet me qëllim që mjedisi përreth agro-përpunuesve të jetë më i favorshëm për zhvillim. Rezultatet janë paraqitur nëpërmjet vlerësimeve narrative dhe të sintetizuara të shfaqura në tabelat dhe skemat përkatëse. Studimi bazohet në metodën cilësore të kërkimit meqenëse kjo metodë plotëson më së miri objektivat e studimit. Qasja cilësore/kërkimore e përdorur për të mbledhur perceptimin e AP-ve dhe aktorëve të tjerë në sektorë nuk kërkon një kampion përfaqësues statistikor. Megjithatë, ekipi i konsulentëve përzgjodhi me kujdes AP-të duke përdorur tregues të ndryshëm në mënyrë që të mbledhë një kampion të plotë të opinioneve të AP-ve bazuar në karakteristika të ndryshme. Grupi përbëhej nga 30 AP dhe përzgjedhja mori parasysh karakteristikat në vijim: 1) madhësinë (si në aspektin e qarkullimit ashtu edhe të numrit të punonjësve) ku 26% e AP-ve të intervistuar ishin të vegjël, 34% ishin të mesëm, dhe pjesa e mbetur e kampionit përbëheshin nga njësi të mëdha; 2) zonën gjeografike përfshirë 9 prej 12 rajoneve të Shqipërisë me përjashtim të Dibrës dhe Kukësit; 3) Mbulimin e të gjithë 10 nënsektorëve përfaqësues dhe, 4) Rëndësinë gjinore (si në aspektin e të punësuarve, ashtu edhe të pronësisë) ku 10 % e kampionit përbëhej nga njësi me gra të nivelit të lartë të menaxhimit (pronare, operatore, menaxhere dhe shefe departamenti) dhe 70 % e kampionit përbëhej nga shumica e fuqisë punëtore që ishin gra. Rëndësi e veçantë iu kushtua gjithashtu përzgjedhjes së kampionit të OE-ve. Një kampion i 24 OE-ve u intervistua duke mbuluar 2 vendimmarrës, 12 organe përfaqësuese biznesi, 4 persona nga bota akademike, 2 donatorë si dhe 4 ekspertë individualë dhe një përfaqësues bankar. 2. Kufizimet politike, ligjore dhe institucionale të Agro-përpunimit Përpunimi i ushqimit është një sektor relativisht i vogël ekonomik në Shqipëri. Në vitin 2012, Vlera e Shtuar Bruto (VSHB) arriti në vlerën 66 Milionë Euro në industrinë ushqimore dhe numri i përgjithshëm i të punësuarve ishte 11,300. Industritë më të rëndësishme të përpunimit të ushqimit në Shqipëri, në lidhje me Vlerën e Shtuar Bruto, janë buka dhe produktet e miellit, produktet e pijeve joalkolike, qumështi dhe industritë e përpunimit të mishit. Ekzistojnë 2200 kompani në industrinë e përpunimit të mishit dhe 90% e tyre janë mikrokompani. Sektori varet nga investimet e brendshme meqenëse Investimet Direkte të Huaja (FDI) janë mjaft të ulëta në sektor (2.3 % e sektorit VSHB). Mungesa pothuajse e përgjithshme e integrimit në zinxhirin e vlerës është faktori kryesor që ka ngadalësuar zhvillimin e sektorit (DSA, 2011). Kjo situatë ndikon në masë të madhe në zhvillimin e sektorit dhe rezulton në kufizimet e agro-përpunimit në vijim: i) Fragmentimi i skajshëm i prodhimit primar, ii) legjislacioni i pamjaftueshëm për sigurinë ushqimore, cilësinë dhe tatimet si dhe zbatimi i vështirë i normave ekzistuese në operimet formale, iii) mungesa e integrimit vertikal ndërmjet prodhuesve të lëndëve të para dhe industrisë së përpunimit dhe, iv) aksesi i ulët i kapitaleve dhe shërbimeve të marketingut, si dhe përkrahja e dobët e politikave krahasuar me vendet fqinje (po aty). Më poshtë do të shqyrtojmë kufizimet që lidhen me politikat të cilat pengojnë zhvillimin e biznesit në agro-përpunim. 7

2.1 Kufizimet e politikave në industrinë e Agro-përpunimit Ekziston një kuadër i gjerë institucional, ligjor dhe politikash që rregullon veprimtarinë e sektorit të Agro-përpunimit. Ky Kapitull analizon kuadrin rregullator dhe të politikave të sektorit si dhe kufizimet kryesore që pengojnë zhvillimin e tij. Rezultatet janë bazuar në një raport të plotë ligjor dhe vlerësues, si dhe në gjetjet e mbledhura nga studimet e administruara nga AP-të dhe OE-të. Rishikimi i politikave përcaktoi 4 kufizime të politikave: 2.1.1 Politikë-bërja e fragmentuar dhe funksionet ekzekutive Kuadri i politikave që trajtojnë zhvillimin e sektorit të Agro-përpunimit është ndarë në dokumente të politikave të ndryshme dhe institucione. Një hendek politikash mbetet në arritjen e koherencës dhe harmonizimin e strategjive ndër-sektoriale me njëra tjetrën si dhe me strategjitë e zhvillimit rajonal duke u bazuar në Prioritetet Kombëtare të Zhvillimit. Në vitin 2005, Qeveria Shqiptare miratoi Sistemin e Planifikimit të Integruar (SPI), një grup parimesh operative për të garantuar se monitorimi dhe planifikimi i politikave të qeverisë në tërësi bëhet sa më shumë të jetë e mundur me efikasitet. Ky është një hap pozitiv drejt politikave më koherente dhe të koordinuara. Për më tepër, transferimi i Drejtorisë së Peshkimit nga Ministria e Mjedisit në MBZHRAU përbën një hap pozitiv në drejtim të shmangies së dublikimit të përgjegjësive ndërmjet Ministrive. Megjithatë, pavarësisht nga ekzistenca e SPI-së dhe shkrirjes së sektorëve të peshkimit dhe të bujqësisë, ende ka një klimë dyshimi ndërmjet OE-ve lidhur me mënyrën se si Qeveria Shqiptare do të lidhë dokumentet e politikave 3 që kanë të bëjnë me mbështetjen e koordinuar për sektorin e Agro-përpunimit. Sigurimi i koherencës dhe koordinimit midis këtyre strategjive mbetet një sfidë për politikë-bërjen në Shqipëri dhe institucinet ekzekutive në fushën e Agro-përpunimit. 2.1.2 Masat e pazbatueshme të politikave për shkak të mungesës së plan veprimit Nuk ka një plan veprimi për çështjet që lidhen me SKZHI (sigurinë ushqimore, çështjet veterinare dhe fito-sanitare) duke dobësuar në këtë mënyrë zbatimin konkret të masave të politikave. Prioritizimi i politikave nuk është ndjekur siç duhet nga hartimi buxhetor në të kaluarën për shkak të mungesës së Plan Veprimit të detajuar. Axhenda aktuale e politikave që mbulojnë sektorin pritet të përmirësohet në krahasim me hendekun e zbatimit të politikave të trashëguara nga e kaluara 4. SKZHI është futur aktualisht duke u bazuar në objektivat dhe masat specifike si dhe në shpenzimet e detajuara sipas fushave të politikave përfshirë sektorin e Agro-përpunimit. Megjithatë, nuk ka një Plan Veprimi për përmirësimin e sigurisë ushqimore, çështjeve veterinare dhe fito-sanitare në kuadrin e SKZHI-së. Një gjë e tillë është e nevojshme për të drejtuar shqyrtimet e duhura për përafrimin ligjor me Acquis të BE-së, ngritjen e kapaciteteve dhe koordinimin e duhur. 3 Strategjia Kombëtare për Zhvillim the Integrim (SKZHI), Strategjia ndër-sektoriale për Zhvillimin Bujqësor dhe Rural 2014-2020 (SZHBR) dhe Programi Buxhetor Afat-mesëm (PBAM), si dhe Strategjia e Zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve 2014-2020 (SZHBI), Strategjia për Punësim dhe Aftësi 2014-2020 dhe dokumente të tjera përkatëse të paraqitura në Shtojcën 1.8 4 Deri në vitin 2013, strategjia kryesore e sektorit për zhvillimin e bujqësisë dhe ushqimit ishte Strategjia për Sektorin e Bujqësisë dhe Ushqimit 2007-2013 dhe më vonë Strategjia e Zhvillimit Rural 2007-2013. Të dyja strategjitë ishin jo plotësuese, kryesisht të fokusuara në konkurrencë dhe jo në fusha të tjera si dhe pjesa e buxhetit e dhënë për veprimin primar përbënte pjesën më të madhe. 8

2.1.3 Rastet e shpeshta të hartimit dhe monitorimit jo-pjesmarrës të skemave të subvencionimit Hartimi i skemave të subvencionimit nuk është transparent dhe nuk monitorohet nga palët e interesit. Për rrjedhojë, financimi është shpërndarë në mënyrë të paqartë sipas interesave të APve 5.Gjatë gjithë viteve të fundit ka pasur raste pozitive të përfshirjes aktive të OE-ve 6, ashtu si edhe raste që nuk kanë përfshirje. Shembuj të tillë përfshijnë raste të sektorëve të frutave dhe perimeve dhe peshkimit. MBZHRAU nuk respekton gjithmonë procedurën standarte të konsultimit me grupet e interesit, pavarësisht faktit se ka patur një qasje të fuqishme pjesmarrëse në rastin e përgatitjes së SKZHI. Disa nënsektorë (i frutave dhe perimeve dhe përpunimit të peshkut) si dhe një pjesë e operatorëve (veçanërisht sipërmarrëset gra), kanë akses të kufizuar në skemat kombëtare të politikave mbështetëse. Programi i Politikave Qeveritare për periudhën 2013-2017 ka premtuar se do të rishikojë skemën kombëtare të mbështetjes për të forcuar lidhjen ndërmjet prodhimit primar (bujqësor) dhe Agro-përpunimit. Megjithatë, AP-të pretendojnë se Drejtoria e Përgjithshme e Shërbimeve Bujqësore dhe Peshkimit, përgjegjëse për Skemën Kombëtare të Mbështetjes për Bujqësinë ende nuk po ndjek një procedurë standarte të konsultimit me grupet e interesit si shoqata ose grupe përfaqësuese para hartimit të skemave. E njëjta gjë vlen për skemat e tjera të Qeverisë që përfshijnë skemën e planifikuar mbështetëse për vaj ulliri në kuadrin e Zhvillimit të Qëndrueshëm të Sektorit të Përpunimit të Ullirit në Shqipëri, ku AP-të nuk bëjnë pjesë në Komitetin Drejtues. 2.1.4 Aksesi dhe informacioni i kufizuar për gratë në skemat mbështetëse Gratë kanë akses të kufizuar në skemat mbështetëse. Mungesa e rrjeteve, pushteti politik dhe edukimi ligjor, si dhe ndërgjegjësimi i ulët mbi rëndësinë e sipërmarrjes së grave nga qeveria përjashton gratënga politikë-bërja dhe ndërhyrjet në politikë. Aksesi i ulët i përfitueseve femra në Fondin Shqiptar të Konkurrencës (18 nga 98 projektet), Skema Kombëtare e Mbështetjes në Bujqësi (nuk ka informacion dhe është penguar institucionalisht nga mungesa e përfaqësimit ligjor të grave si pronarët/menaxherët e fermave), programet si ai IPARD (nuk ka fitues në raundin e parë dhe të dytë), fondi i inovacionit si dhe shërbime dhe fonde të tjera të ngjashme që synojnë përmirësimin e sipërmarrjes, tregojnë që programet ekzistuese nuk kanë bërë ende përpjekje të forta për të përfshirë sipërmarrëset femra gjatë fazave të hartimit dhe promovimit. Ka të ngjarë që më shumë sipërmarrëse femra ose kompani me një numër të madh të të punësuareve femra do të hyjnë në skemat mbështetëse dhe do të rritet vullneti i tyre për t u formalizuar. Institucionet përgjegjëse që gratë të kenë akses në mbështetje të aktiviteteve janë MBZHRAU, METDE, MSWY, si dhe MF. 5 Gjatë periudhës 2012-2013 kishte vetëm 3 skema të zbatuara për AP-të, të tilla si i) mbështetja ndërmjet subvencionimit të normës së interesit, ii) fondi i garancisë dhe iii) Mbështetja për prodhimin e vajit të ullirit ekstra të virgjër (pagesa për litër). Sipas intervistave me AP-të, Skema Kombëtare e Mbështetjes së Bujqësisë është shumë e fragmentuar (17 skema për 7 milionë Euro). 6 Intervistat me OE-të tregojnë që përfaqësues të ndryshëm të organizatave të tilla si Këshilli Shqiptar për Bujqësinë, Shoqata Shqiptare e Vajit të Ullirit (ShShVU), Shoqata Shqiptare e Bulmetit dhe Mishit (ShShBM) dhe Shoqata Shqiptare e Kultivuesve dhe Prodhuesve të Esencave (ShShKPE) janë përfshirë në mënyrë sporadike në disa takime të kryera për hartimin e Skemave Kombëtare Mbështetëse. Megjithatë, sektorë të tjerë nuk janë përfshirë dhe për më tepër, në rastet kur grupet e interesit kanë qenë pjesmarrës në disa raste, sipas të anketuarve, nuk ka kritere te qarta të përdorura për përfaqësimin e tyre. 9

2.2 Kufizimet ligjore dhe institucionale Ekzistojnë institucione dhe dokumente ligjore të ndryshme që rregullojnë zhvillimin e sektorit të agro-përpunimit. Pjesa në vijim përmbledh kufizimet kryesore ligjore mbi bazën e llojit të influencës dhe nivelit të zbatimit që ata kanë. 2.2.1 Zbatimi i kërkesave mbi cilësinë dhe sigurinë ushqimore Diskutimi në lidhje me sigurinë ushqimore shpesh çon në mungesën e strukturës së nevojshme ligjore dhe institucionale dhe funksionimin e brishtë të ligjit që mbulon sigurinë për shkak të ndërgjegjshmërisë së ulët të konsumatorëve dhe politikë-bërësve. Problemet kryesore në lidhje me sigurinë ushqimore janë: i) mungesa e akteve nën-ligjore të cilat rregullojnë koordinimin dhe ndarjen e detyrave dhe përgjegjësive për zbatimin e duhur të Ligjit për Ushqimin 7 ii) zbatimi i dobët për shkak të bashkëpunimit dhe komunikimit të ulët ndërmjet autoriteteve kompetente të sistemit të sigurisë ushqimore në nivel qendror si dhe ndërmjet autoriteteve qendrore dhe zyrave në terren përgjegjëse për zbatimin e legjislacionit, dhe iii) një kuadër ligjor i paplotësuar për cilësinë e ushqimit. Më konkretisht, problemet kryesore që pengojnë arritjen e standardeve të sigurisë për përpunimin e ushqimit janë përfshirë në nën-seksionet në vijim. 2.2.1.1 Performanca e dobët e Ligjit nr 9863/08 Për Ushqimin për shkak të hartimit të pjesshëm të legjislacionit sekondar. Legjislacioni sekondar për sigurinë është zbatuar pjesërisht. Vetëm disa pjesë të akteve nënligjore janë shkruar përsëri në mënyrë plotësisht koherente me legjislacionin e ri 8. Për një gamë të plotë të çështjeve mbeten në fuqi rregulloret e mëparshme, duke lënë një vakum për bazën ligjore sekondare. Deri tani, produkte të tilla si ullinjtë dhe vaji i ullirit, vera, frutat dhe perimet e freskëta dhe të përpunuara, si dhe Bimët Mjekësore dhe Aromatike (BMA) nuk janë rregulluar ende në formën e plotë të MTR (siguria) 9,por disa aspekte mbi cilësinë dhe sigurinë janë rregulluar nga normat e mëparshme. 2.2.1.2 Sistemi i dobët i inspektimit të sigurisë dhe monitorimi joefektiv i AP-ve të palicensuar Zbatimi i pamjaftueshëm i ligjeve ekzistuese për cilësinë dhe sigurinë ushqimore dhe mbikëqyrjen e tregut ekzistojnë për shkak të vullnetit të ulët politik për të zbatuar (siç deklarohet nga të anketuarit dhe raporti vlerësues, shih 2008; Leonetti dhe Kristo 2010), pushtet të kufizuar, dhe kapaciteteve të 7 Ligji "Për Ushqimin", i ndryshuar me ligjin nr. 10137/09, rregullon aspektet kryesore të rëndësishme për prodhimin e ushqimit, kryesisht në perspektivën e sigurisë së ushqimit. Ky ligj përcakton rregullat e përgjithshme që do të ndiqen në prodhimin e ushqimit dhe paraqet bazën ligjore për nxitjen e politikave drejt formalizimit të AP-ve, e përkrahur fuqimisht nga KE dhe Qeveria. 8 Aktet nënligjore të shkruara rishtas dhe që zëvendësojnë rregulloren e vjetër kanë lidhje me: i) kërkesat specifike mbi sigurinë ushqimore të produkteve ushqimore (të ashtuquajturat "paketa e Higjenës"), ii) për produktet kryesore me origjinë shtazore, si mishi dhe produktet e mishit dhe prodhimet e qumështit dhe iii) produkte të cilat eksportohen tashmë ose kur është treguar një potencial për eksport, si molusqet bivalvore dhe vezët. 9 Kërkesat Minimale Teknike (Siguria) që përcaktojnë kërkesat për grumbullimin dhe përpunimin e produkteve ushqimore dhe metodat që do të përdoren në përpunimin dhe analizimin e mostraveve të këtyre produkteve, si dhe Kërkesat Minimale Teknike (Siguria) që përcaktojnë karakteristikat e nevojshme të produktit për klasifikim (madhësia, defektet, pjesa maksimale e produkteve në një lot që nuk mund të jetë në përputhje me nivelin, etj). 10

ulëta të stafit si dhe koordinimit të parregulluar për zbatimin e ligjit (Chanhalbrenddhe Fantle- Lepczyk, 2013; GIZ-IPARD, 2013). Problemet kryesore që kanë të bëjnë me ligjin për ushqimin janë të lidhura me nevojën për zbatimin gradual të rregullave ekzistuese (Nëse të gjithë AP-të do të duhej të vepronin në përputhje me parimet e HACCP, pjesa më e madhe e tyre do të mbylleshin). Intervistat me ekspertët e ADAMA kanë përmendur nevojën për një fazë tranzitore për të arritur këtë kërkesë në vend që të vazhdojnë të vendosin objektiva ambicioze. Në këto njësi, të cilat janë të paregjistruara dhe të palicensuara, nuk është kryer asnjë kontroll, ndërkohë që AP-të e regjistruar i nënshtrohen kontrollit sistematik. Ky kufizim përbën një pengesë të madhe për ndërmarrjet që dëshirojnë të konkurrojnë në përputhje me rregullat. Një dualitet i tillë rrit konkurrencën e pandershme duke mbështetur një kulturë konkurruese në Shqipëri që nuk është e favorshme për zhvillim. Kjo çështje ndodh spesh në të gjithë nën-sektorët e agro-përpunimit por me intensitet më të lartë në sektorët e qumështit 10, mishit 11, verës 12 dhe frutave dhe perimeve 13. Autoriteti Kombëtar i Ushqimit (AKU), Drejtoria Tatimore dhe Drejtoria Doganore përbëjnë institucionin kryesor përgjegjës për zbatimin e inspektimit. 2.2.1.3 Hartimi i pjesshëm i kuadrit ligjor për cilësinë e ushqimit Legjislacioni për cilësinë e ushqimit hartohet në përputhje me kërkesat e BE-së për Etiketimin (për shembull Organike, Markë e Mbrojtur e Origjinës (PDO)/: Tregues i Mbrojtur Gjeografik (TMGJ), produkte tradicionale). Njohja e tregut është thelbësore për konsumatorët që të blejnë produkte me cilësi të garantuar. Gjithashtu, Standardet (vullnetare) të Drejtorisë së Përgjithshme të Standardizimit (DPS) janë ende në fuqi. Baza ligjore për etiketimin e ushqimit: VKM nr. 1344/08, Mbi miratimin e rregullave për etiketimin e produkteve ushqimore nuk zbatohet në përputhje me larminë aktuale të produkteve. Standardi i vitit 1987 SSh (Standardi Shqiptar) i zbatuar është i vjetëruar meqenëse përcakton vetëm larminë e produkteve ekzistuese në Shqipëri në vitin 1987 (për shembull, ligji rregullon bazën për prodhimin e tre llojeve të djathit në atë kohë, ndërkohë që tani ekzistojnë rreth 18 lloje djathi). Kjo çështje paraqet probleme për kompanitë që duan të promovojnë produktet e tyre dhe krijon kushte të padrejta për konkurrencën e tregut. Drejtoria e Përgjithshme e Shërbimeve Bujqësore dhe Peshkimit pranë MBZHRAU është përgjegjëse për përpunimin dhe miratimin e kërkesave mbi regjistrimin e markës dhe etiketës. 10 Për çdo njësi të formalizuar përpunimi (rreth 430 në vitin 2013) ka dy ose më shumë të tillë informalë. 11 Shih http://www.aku.gov.al/aku/?p=1142&lang=en 12 Prodhimi i verës është duke u rritur, por ende shumica e prodhimit (rreth 90%) është informale. Statistikat formale të vitit 2009 tregojnë prodhimin prej 25,000 hl të verës, ndërkohë prodhimi total është vlerësuar 260,000 hl. 13 Ekzistojnë 26 njësi formale përpunimi dhe shumë të tjera informale. Informaliteti i lartë i këtij sektori mund të zbulohet nga diferenca ndërmjet prodhimit të deklaruar të frutave dhe perimeve të përpunuara dhe eksporteve të deklaruara, gjë që tregon se Shqipëria është duke eksportuar më shumë se sa prodhon. 11

2.2.2 Kufizimet fiskale dhe administrative Ndryshimet e fundit fiskale kanë shënuar një rritje të lehtë në akcizat e pijeve alkolike dhe benzinës 14. Për më tepër, tatimi i TVSH ka kufizime në sektorët ku nuk janë regjistruar furnitorët e lëndëve të para. Çështjet janë detajuar si më poshtë: 2.2.2.1 Zbatimi jo-efektiv dhe i shtrembëruar i regjimit të TVSH Aktet nën-ligjore të ligjit nr.7928/95 Për Tatimin mbi Vlerën e Shtuar i ndryshuar, rrit kostot (çmimi i shitjes) e produkteve të agro-përpunuara meqenëse Tatimi mbi TVSH u ngarkohet vetëm produkteve të përpunuara, dhe jo produkteve bujqësore primare të fermave (të cilat bëhen inputet primare për agro-përpunimin). Një mospërputhje e tillë mbetet për aq kohë sa fermat nuk janë regjistruar ligjërisht. Për këtë arsye, pak blerje bëhen me faturën e TVSH nga fermat. AP-të e intervistuar, veçanërisht në sektorët ku burimet primare sigurohen brenda vendit, janë shumë të shqetësuar për regjistrimin dhe pajisjen e fermave me faturat e TVSH. Operatorët e vegjël, të cilët janë kryesisht informalë, nuk e shohin këtë si një pengesë meqenëse ata shesin pa faturat e TVSH. Përcaktimi i TVSH për fermat lidhet ngushtë me realizimin e sistemit të regjistrimit të fermave, gjë që është nën përgjegjësinë e MBZHRAU. Sipas të anketuarve, nga studimi i AP dhe OE, Qeveria nuk ka përgatitur një mjet ligjor për këtë problem, për shkak të komunikimit të dobët me AP-të dhe mungesës së përpjekjeve për të reduktuar informalitetin në sektorin bujqësor primar. 2.2.2.2 Kostoja e lartë e karburantit të përdorur për funksionimin e linjës së përpunimit/makinerive për shkak të rritjes së akcizës për karburantet Rritja e çmimit të karburanteve gjatë dy viteve të fundit rrit kostot e AP-ve në sektorin e përpunimit të frutave dhe perimeve dhe qumështit. Sipas intervistave me AP në sektorin e frutave dhe perimeve dhe qumështit, krahasuar me vendet e tjera të rajonit, kostot e lartë kanë rezultuar nga rritja e akcizës së karburantit të përdorur në linjën e përpunimit/makinerive. Akciza e karburantit është 43 lek për litër sipas ligjit nr. 61/2012, pa marrë parasysh taksën e karbonit prej tre lekësh për litër. Kjo taksë ndryshon nga ajo e vendeve fqinje të tilla si Kroacia, ku zbatohet skema e akcizës zero mbi përdorimin e një karte të teknologjisë së karburantit për qëllime bujqësore. Akciza në Shqipëri ka qenë dhe ende mbetet e rimbursueshme për karburantin e përdorur në njësitë e agro-përpunimit. Kjo skemë bazohet në deklaratën e AP-ve mbi bazën e sasisë së produkteve të gathshme të përcaktuara në faturat e TVSH-së. Bazuar në këtë deklaratë, dhe në normën e vlerësuar paraprakisht të karburantit të nevojshëm për njësi prodhimi, zyra doganore parashikon rimbursimin e plotë të akcizës. Gjatë vitit 2010 (Zhllima et al, 2011), asnjë AP i intervistuar nuk u konstatua të ketë përdorur këtë skemë. E njëjta gjë u konfirmua nga intervista e fundit e kryer me AP-të. AP-të e intervistuar pretendojnë se Drejtoria Doganore nuk zbaton pozitivisht procedura të tilla dhe se ekziston një frikë e arsyeshme për të qenë në shënjestër padrejtësisht për kontroll selektiv, nëse nuk janë depozituar kërkesat për përjashtimin e akcizës. Për më tepër, nuk janë vërejtur nga AP-të përpjekje serioze të Qeverisë në rishikimin e procedurave. Sipas AP-ve të intervistuar, skema është shumë e komplikuar, 14 Ligji nr. 180/2013 mbi disa shtesa dhe ndryshime të Ligjit mbi Akcizen dhe Ligji nr. 61/2012, Për Akcizat në Republikën e Shqipërisë 12

e paqartë dhe vetëm disa prej tyre janë përpjekur ta zbatojnë atë për shkak të frikës nga inspektorët. Gjatë muajve të fundit, sektorit të peshkimit i është premtuar përjashtimi nga akciza për karburantin, gjë që deri tani nuk është përcaktuar zyrtarisht. MBZHRAU, Ministria e Financave (MF) dhe Drejtoria Doganore janë përgjegjëse për politikat e përjashtimit të akcizës. 2.2.2.3 Zbatimi i regjimit të akcizës mbi verën ul konkurrencën AP-të e sektorit të verës pretendojnë se shpenzimet e larta janë krijuar nga regjimi i akcizës së vendosur mbi verën. Akciza e vënë për verën (vendase dhe të importuar) si një pije alkolike është 3000 deri në 12000 lekë për Hl në varësi të llojit, prodhimit dhe sasisë (Ligji nr. 61/2012). Sipas mendimit të AP-ve kjo akcizë ul konkurrencën në krahasim me vendet e tjera. AP-të vunë në dukje se vendet e tjera të tilla si Italia dhe FYROM e konsiderojnë verën vendase me përmbajtje alkooli prej 14 % si lëndë ushqyese dhe në këtë mënyrë e përjashtojnë atë nga regjimi i akcizës. Një tjetër kufizim që ul likuiditetin e AP-ve të sektorit të verës është parapagimi i pullës së akcizës në Euro (dhe rritjen prej 70% të kostos së pullës së tatimit në krahasim me vitin 2012) në lidhje me pijet alkolike. Sipas rregullores së akcizës, AP-të duhet të paguajnë vlerën e akcizës njëherësh për të gjithë periudhën e prodhimit. Institucionet përgjegjëse për regjimin e akcizës janë MF dhe Drejtoria Doganore, ndërsa MBZHRAU është përgjegjëse për politikat e zhvillimit të sektorit të verës. 2.2.2.4 Mangësitë administrative në procedurat doganore Procedurat administrative në dogana janë të ngadalshme, gjë që rrit rrezikun e vonesave në furnizimin e inputeve dhe humbjet e produkteve. Ekzistojnë shqetësime të shprehura nga AP-të lidhur me kapacitetin e ulët të shërbimeve veterinare në dogana si dhe shërbimet e tjera administrative për menaxhimin procedural të produkteve ushqimore, sidomos ato me origjinë shtazore. Shembuj të tillë janë siguruar nga AP-të në sektorët e mishit dhe frutave dhe perimeve. Në disa raste, lënda e parë e importuar për mish është bllokuar për shkak të mosnjohjes së kodit HS të lëndës së parë të mishit. Vonesa të ngjashme kanë ndodhur gjatë eksportit të produkteve të reja për të cilat nuk kishte praktika të mëparshme institucionale mbi sigurimin e dokumentacionit bazë për produktet agro-ushqimore të sapo eksportuara (për shembull, certifikimi veterinar për produktet e sapo eskportuara). Autoriteti Kombëtar i Ushqimit dhe Zyrat Doganore janë institucionet përkatëse përgjegjëse. 2.2.2.5 Çmimet e larta të referencës Përpjekjet e qeverisë për të reduktuar informalitetin kanë krijuar një bazë për futjen e çmimeve të referencës (çmimet e përcaktuara të produkteve sipas çmimeve të tregut) në vend të çmimeve të kontratave të përdorura për qëllime tatimore. AP-të, të cilët importojnë lëndë të parë nga vendet e BE/SH.B.A kanë përjetuar një rritje të çmimeve të referencës subjekt i TVSH dhe tarifave të përcaktuara nga doganat. Çmime të tilla rrisin shpenzimet e inputeve të importuara nga AP-të. Ky kufizim është verifikuar gjatë intervistave me AP-të në industri të ndryshme të tilla si të mishit dhe qumështit. 13

2.2.2.6 Kostoja e lartë e produkteve bujqësore primare për shkak të fragmentimit të strukturës së tokës, kostos së lartë të inputeve bujqësore dhe paketimit. Kostoja e lartë e produkteve bujqësore primare (inputet primare për agro-përpunimin) krijohet për shkak të fragmentimit të lartë të tokës dhe kostos së lartë së inputeve bujqësore (karburant, farëra dhe agro-kimikate). Të drejtat e siguruara të pronësisë janë faktorët kyç në promovimin e investimeve dhe zhvillimin e një tregu të tokës bujqësore që është i domosdoshëm për të arritur konsolidimin e bazës mjaft të fragmentuar të prodhimit bujqësor. Sfidat aktuale për politikë-bërësit lidhur me çështjen e tokës në Shqipëri mbeten të njëjta me ato të një dekade më parë: Forcimi i të drejtave mbi tokën dhe rikrijimi i kuadrit të politikave funksionale të tokës për të mbështetur një treg më aktiv të tokës. MBZHRAU dhe Ministria e Drejtësisë kanë premtuar në vitin 2014 se do të rishikojnë ligjin 7501 për të sqaruar dokumentacionin lidhur me tokën për tokat e paregjistruara në Shqipëri si dhe për të dhënë të drejtën e tokës për ato pronarë toke të cilët nuk posedojnë dokumentet e pronësisë (Programi i QSH 2013-2017). Gjithashtu, ekzistojnë taksa të larta për agrokimikatet e importuara (TVSH nuk është përjashtuar si në vendet fqinje) të cilat janë premtuar se do të përjashtohen apo reduktohen sipas programit të QSH të periudhës 2013-2017, edhe pse ende nuk janë ndërmarrë hapa konkretë. MBZHRAU dhe MF janë institucionet përgjegjëse për TVSH-në mbi agro-kimikatet. 2.3 Kufizime të tjera në lidhje me ndërgjegjësimin e ulët 2.3.1 Politikat për mbrojtjen e konsumatorit dhe advokacia janë ende në nivel të dobët Mbrojtja e konsumatorit dhe mbikëqyrja e tregut janë ende të dobëta. Politika për mbrojtjen e konsumatorit dhe mbikëqyrjen e tregut e koordinuar nga MBZHRAU përfundoi në vitin 2013. MZHETS ka hartuar strategjinë për mbrojtjen e konsumatorit 2014-2020, e cila nuk mbulon mbikëqyrjen e tregut, dhe nuk është fokusuar vetëm në produktet ushqimore. Komisioni për Mbrojtjen e Konsumatorit (KMK) ka mbajtur takime të rregullta dhe ka trajtuar ankesat por jo në fushën e ushqimit. KMK dhe Njësia për Mbrojtjen e Konsumatorit kanë vazhduar veprimtarinë e tyre sensibilizuese të konsumit. Funksioni i sistemit të ankesave online funksionon, por faqja përkatëse e internetit nuk përditësohet siç duhet. Kufizime të mëdha kanë të bëjnë me lidhjet ndërmjet punës së KMK dhe AKU, si dhe institucione të tjera mbrojtëse të sigurisë së produkteve (BE, 2013). 2.3.2 Ndërgjegjësimi i ulët në menaxhimin e mbeturinave Një dobësi e veçantë e industrisë së agro-përpunimit është asgjësimi i mbeturinave. Nuk ka sisteme asgjësimi për mbetjet e lëngëta ose të ngurta në njësitë e prodhimit të AP (GIZ, 2010, Leonetti dhe Kristo, 2012). Në përgjithësi, mbetjet e lëngëta dhe të ngurta nuk trajtohen në përputhje me kërkesat e higjenës dhe mjedisit, por hidhen direkt në kanalet e ujërave të zeza dhe shkarkohen në landfille. Intervistat nxorën në pah mungesën e ndërgjegjësimit mbi rëndësinë e menaxhimit të mbeturinave meqenëse asnjë prej AP-ve nuk e përmendën atë në kufizimet e tyre kyçe për të ardhmen e afërt. AKU është institucioni përgjegjës për drejtimin dhe zbatimin e standardeve të menaxhimit të mbeturinave dhe përafrimin e tyre me kërkesat e BE. 2.3.3 Roli i dobët i FDI në zhvillimin e sektorit agro-përpunues FDI është ende i ulët për shkak të pengesave të ndryshme që lidhen me materialet e papërpunuara (cilësia, sasia dhe çmimi i materialeve të papërpunuara vendase) si dhe konkurrencës së 14

pandershme në treg të krijuar nga prodhuesit informalë, të cilët shpesh nuk kanë vepruar në përputhje me standardet e cilësisë dhe sigurisë ushqimore. Disa AP përmendën praninë e ulët të FDI në sektor. Ndërkohë, OE-të e perceptojnë FDI-në si një aktor drejtues për ndryshimin e sektorit. Megjithatë, nuk ka një politikë të veçantë për lehtësimin e pranisë së FDI-së në këtë sektor. MZHETS dhe MBZHRAU janë të dyja institucione përgjegjëse për promovimin dhe tërheqjen e pranisë së FDIsë në sektor. 2.4 Përzgjedhja e kufizimeve kryesore dhe kriteret e përdorura Për përzgjedhjen e kufizimeve kryesore, është përdorur qasja multi-treguese. Për filtrimin e kufizimeve kryesore, ekzistojnë katër tregues të cilët konsistojnë si më poshtë: i) Mundësia e një dialogu konstruktiv, ii) mundësia e një ndryshimi të suksesshëm në mjedisin e politikave për të arritur zgjidhjen më të mirë, iii) kapacitetet e brendshme të aktorëve të përfshirë për advokaci, dhe iv) impakti i një advokacie të tillë në krijimin e vendeve të punës. Një tregues tjetër i rëndësishëm është potenciali për sukses në trajtimin e kufizimeve. Këta tregues janë vlerësuar duke u bazuar në perceptimin e AP-ve dhe OE-së si dhe në raportin vlerësues. Për çdo tregues, është përdorur shkalla nga 1 në 5, ku 1 vlera shumë e ulët dhe 5 është vlera shumë e lartë. Ju lutem referojuni Tabelës 1 më poshtë për treguesit e performancës për çdo kufizim. 15

Tabela 1:Kufizimet kryesore dhe potenciali për sukses. (Vlerësimi i bazuar në shkallën 1 deri në 5) Seksioni Nënseksio ni Kufizimet kryesore Mundësia e dialogut konstruktiv palët e vërteta të interesit(nga 1 në 5) Mundësia e përmirësimit me sukses të mjedisit të politikave (nga 1 në 5) Kapacitetet e brendshme të aktorëve (nga 1 në 5) Impakti i advokacisë mbi krijimin e vendeve të punës(nga 1 në 5) Potenciali për sukses në trajtimin e kufizimeve(nga 1 në 5) 2.1 2.1.1 Funsionet ekzekutive dhe politikë-bërja e fragmentuar (1) Janë përfshirë disa institucione, gjë që kërkon shumicën e aktorëve (2)Nuk ekziston potenciali për të ndryshuar këtë mjedis pa vullnetin e qeverisë (2) Aktorët nuk kanë kapacitete për të inkurajuar dhe këshilluar QSh mbi koordinimin e kuadrit të politikave (3)Impakti kufizohet nga zbatimi i politikave më shumë se koordinimi në vetvete. (2) Nuk ka potencial advokues meqenëse DSDC dhe CM mund të zbatojnë IPS (ShihShtojcën 7.4) 2.1.2 Masa të pazbatueshme politikash për shkak të mungesës së planeve të veprimit (4) Planet e veprimit është e nevojshme të zbatohen zyrtarisht mbi bazën e dialogut dhe besimit reciprok/për këtë arsye ka vend për bashkëpunim (4) Shumica e Ministrive shoqërojnë strategjitë e tyre me planet e veprimit, kështu që MBZHRAU do të jetë nën presion që të mos mbetet mbrapa (4)Kapacitetet e aktorëve për të promovuar dhe ndihmuar MBZHRAU për hartimin e masave të planveprimit janë të kënaqshme (3) Planet e veprimit mundësojnë hartimin e masave konkrete të cilat nëse zbatohen dhe monitorohen me korrektësi bëhen të zbatueshme në mjedisin e tregut (4) Rezultate të larta mund të arrihen duke ndihmuar shoqatat e AP-ve me trajnime dhe veprimtaritë advokuese. 2.1.3 Hartimi jopjesëmarrës dhe monitorimi i skemave të subvencionit (4) Të gjithë AP-të dhe OE-të bien dakord mbi këto kufizime. Dialogu është arritur përmes përzgjedhjes së grupeve të përfaqësuesve për çdo nënsektor. (4)Ka pasur progres pozitiv në rastet kur reagimi është ndërtuar mbi një strategji të mirë ndërhyrjeje. (4)Ekziston përvoja dhe kapacitetet e nevojshme për ndërtimin e duhur të platformave të komunikimit me qëllim që të përfshihen përfaqësuesit (4) Rritja e informacionit për skemat mbështetëse dhe hartimi i skemave mbështetëse në përputhje me interesat e AP-ve do të rrisin vlerën e investimeve të tyre aktuale dhe të ardhshme. (4) Veprimtaritë advokuese dhe ngritja e kapaciteteve janë të nevojshme për të nxitur pjesëmarrjen e palëve të interesit në hartimin e subvencioneve 16

2.1.4 Akses dhe informacion i kufizuar për gratë në skemat mbështetëse (3) Një pjesë e AP-ve dhe të gjithë OE-të bien dakord për këto kufizime, për këtë arsye është arritur dialogu mbi kërkesën. (4) Ka pasur ndryshime pozitive gjatë muajve të fundit drejt iniciativave për sipërmarrjen e grave të cilat duhet të zhvillohen më tej. (4) Ekziston përvoja, financimi (disa donatorë të interesuar) dhe kapacitetet për ngritjen e duhur të platformave të komunikimit për të dy institucionet shtetërore dhe shoqatat (shih: www.ligjet.org) dhe duke u fokusuar në AP me gra (4) Nëse subvencionet orientohen ndaj AP-ve të drejtuara nga gratë, një gjë e tillë mund të reduktojë pasivitetin e grave në tregun e punës dhe të rrisë shumëllojshmërinë e të ardhurave për gratë e zonave rurale (4)Potenciale të forta për veprimtaritë advokuese dhe ngritjen e kapaciteteve janë të nevojshme pë rtë nxitur përfshirjen e grave 2.2.1 2.2.1.1 Performancë e dobët e Ligjit nr. 9863/08 Për Ushqimin, për shkak të hartimit të pjesshëm legjislacionit sekondar të (2) Një pjesë e AP-ve të vegjël nuk janë dakord me këto kufizime, prandaj dialogu mbi kërkesën është i ulët. (3) Ka sukses të ulët për përmirësimet meqenëse një pjesë e AP-ve nuk janë dakord dhe kuadri ligjor mbi sigurinë është nxitur nga kërkesat e BE-së. (3) Një pjesë e AP-ve nuk kanë as ndërgjegjësimin dhe as kapacitetin për të hartuar dhe promovuar zbatimin e kërkesave për sigurinë. (2) Mund të rezultojnë përhapje negative nga shpenzimet shtesë që vijnë nga rregullorja mbi sigurinë në afat të shkurtër. (2)Nuk ka kapacitete për përfshirje meqenëse siguria është pjesë e agjendës së QSh për të vepruar në përputhje me Acquis nën asistencën e BE-së. 2.2.1.2 Sistemi i dobët i inspektimit të sigurisë dhe monitorimi joefektiv i AP-ve të palicensuar. (4) E lartë për mishin, qumështin, peshkimin si dhe frutat dhe perimet. (4) E lartë nëse ndërhyrja shoqërohet me rritjen e ndërgjegjshmërisë së konsumatorëve dhe një fushatë të drejtë e medias. (4) E lartë nëse ushtrohet në advokacinë legjislative dhe advokacinë e medias. (3)Mund të krijohen përhapje negative nga mbyllja e AP-ve të vogla informale. Në një hap të dytë, duhet të bëhen përpjekje për të organizuar skemat e subvencionimit të sektorit (qasja e karrotës). (4)Përfshirja në një shkallë më të gjerë e përfaqësuesve të sektorëve pretendues, të tillë si sektori i mishit, frutave dhe perimeve, peshkut dhe bulmetit. 2.2.1.3 Hartimi i pjesshëm i kuadrit ligjor për cilësinë e ushqimit (3)Dialogu është penguar nga mungesa e ndërgjegjësimit të kërkesave për kategoritë e cilësisë. (3) Suksesi lidhet ngushtë me prioritetin e MBZHRAU meqenëse çështja e sigurisë është më e rëndësishme ndërkohë që problemet e cilësisë janë vullnetare. (3) Janë zbuluar kapacitete të ulëta nga MBZHRAU meqenëse shumica e draftdokumenteve janë nxitur nga donatorët. (4) Përmirësimi i cilësisë rrit shitjet dhe eksportet, duke nxitur kështu punësimin. (3) Rëndësia e ulët (më shumë për pulari dhe përpunimin e mishit, peshk) 17

2.2.2 2.2.2.1 Zbatimi i paefektshëm dhe i deformuar i regjimit të TVSH (2) Dialogu është penguar nga mungesa e interesave reciproke mes AP-ve në formalizimin e blerjeve të tyre në ferma (2) Suksesi është lidhur ngushtë me regjistrimin e fermës dhe përpjekje të tjera për të formalizuar sektorin primar 3) Kapacitetet e ulëta për t u përfshirë në advokaci për shkak të vullnetit të dobët të AP-ve informalë dhe të vegjël. (4) Reduktimi i shpenzimeve dhe rritja e shitjeve dhe punësimit. (3) Ndërhyrja potenciale në rregullimin e futjes së TVSHsë lidhet ngushtë me regjistrimin e fermës. 2.2.2.2 Kosto e lartë e (4) E lartë për karburantit të përpunimin e përdorur për produkteve të funksionimin e linjës së qumështit, frutave dhe perimeve (formal) përpunimit/makineri ve për shkak të rritjes së akcizës mbi karburantet. (3) E ulët për shkak të interesave konfliktuale brenda sektorëve meqenëse mund të kërkojë formalizimin e mëtejshëm të njësive përpunuese. Për më tepër, administrata mund të shfaqë kundërshtim meqenëse Shteti Shqiptar mund të humbasë rreth 800 Milionë lekë nga përjashtimi i akcizës. (4) E lartë nëse ofrohen kapacitetet teknike për të vlerësuar skemat më të mira dhe ndërmjetësimin me qeverinë në një seri tryezash të rrumbullakëta. (4)Përjashtimi i akcizës mund të çojë në rënien prej 15 % të shpenzimeve në rastin e frutave dhe perimeve të përpunuara. Rënia e shpenzimeve të karburantit mund të rrisë nevojën për më shumë fuqi vepruese. Industria e peshkimit dhe qumështit kanë më shumë influencë në rastin e përjashtimit të akcizës. (4) Ndërhyrja e mundshme për advokacinë, meqenëse ekziston baza ligjore, për rimbursimin e akcizës mbi karburantin për ngrohje. 2.2.2.3 Zbatimi i regjimit të akcizës për verën redukton konkurrencën (3)E lartë për prodhuesit e verës dhe nëse bëhen përmirësime në regjimin e përgjithshëm të akcizës mund të ketë hapësirë për birrën dhe pijet alkoolike. (3) E ulët për shkak të kërkesave të Shtetit për të rritur të ardhurat nga akcizat. (3) E ulët meqenëse shoqatat e verës janë të fragmentuara dhe për më tepër nuk ka pabarazi të konsiderueshme të krijuar meqenëse si vera vendase, ashtu edhe e importuar i nënshtrohet akcizës. (4) Reduktimi i shepnzimeve dhe rritja e punësimit (3) Në periudhën e krizave, përpjekjet për përjashtim nga akciza janë shumë të vështira meqenëse të ardhurat nga akciza shërbejnë si burim financash për Qeverinë 2.2.2.4 Mangësitë administrative procedurat doganore në (4) E lartë për të gjithë AP-të, sidomos ato që kanë të bëjnë drejtpërdrejt me importin e lëndëve të para. (2) E ulët për shkak të kërkesave për kontrollin e sigurisë dhe kontrollin e informalitetit (3) Aktorët nuk janë në gjendje të japin rekomandimet e duhura për përmirësimin e procedurave në situatën aktuale të infrastrukturës laboratorike dhe shërbimit veterinar (2) Reduktimi i shpenzimeve lidhet me ato AP që varen nga importi i lëndëve të para dhe eksporti i produkteve ushqimore. (3)Potencial i dobët për advokimin e procedurave të lidhura me zyra doganore dhe tatimore meqenëse shqyrtimet përkatëse lidhen me formalizimin. 18

2.2.2.5 Çmimet e larta të referencës (4) E lartë për të gjithë AP-të (2) E ulët për shkak të kërkesave për formalizimin e kontratave me vendet që nuk i përkasin BE-së dhe SHBA-së. (2) Vullnet i ulët për AP-të që importojnë nga vendet e BE-SHBA. Kapacitet i ulët për të furnizuar qeverinë me mjetet e zëvendësimit të kontrollit. (3) Reduktimi i shpenzimeve lidhet me APtë që varen nga importi i lëndëve të para dhe eksporti i produkteve ushqimore. (3) E dobët meqenëse lidhet me nivelin e informalitetit që pengon AP-të për të rekomanduar mjete të tjera kontrolli. 2.2.2.6 Shpenzime të larta të produkteve bujqësore primare për shkak të strukturës së fragmentuar të tokës, shpenzimeve të larta të inputeve bujqësore. (4) E lartë për të gjithë AP-të. (2) E ulët për shkak të kërkesave për ndërhyrje pas reformës së tokës, që është shumë e shtrenjtë. Përpjekjet për përjashtimin nga TVSH janë dëmtuar nga nevoja e QSh për të ardhurat nga TVSH mbi inputet e importuara, rreth 520 milionë Lek në vit (2) E ulët për shkak të kapaciteteve të ulëta të aktorëve për të siguruar rekomandime mbi konsolidimin e strukturave bujqësore të tokës. Për më tepër, ekzistojnë kapacitete të ulëta mbi ofrimin e zgjidhjeve praktike të skemës së TVSH të inputeve për shkak të interesave konfliktuale në skemë (përjashtimi rimbursimit) kundrejt (4) Reduktimi i shpenzimeve dhe rritja e punësimit që mund të tejkalojë humbjet e TVSHsë. (3)Mbetet potencial i dobët për përmirësimin e shpejtë të sigurisë së tokës meqenëse lidhet me përditësimin e të drejtave të tokës. Ka vështirësi për të intervenuar për përjashtimin e TVSH në inpute meqenëse lidhet ngushtë me regjstrimin e fermës 2.3 2.3.1 Politikat për mbrojtjen e konsumatorit dhe advokaci janë ende të dobëta (3) Shoqëria civile dhe donatorët mund të krijojnë një platformë të mirë dialogu me qëllim që të përgatisin bazën për përfshirjen e bizneseve që nuk janë ende të ndërgjegjësuara. (3) E ulët në afat të shkurtër meqenëse duhet të krijohet rritja e ndërgjegjësimit me qëllim që të përgatiten shoqatat e konsumatorëve dhe shoqëria civile për të promovuar mbrojtjen e konsumatorit mbikëqyrjen e tregut. dhe (3) E lartë, meqenëse janë zbatur më parë fushata promocionale për konsumatorët (të tilla si Bli Shqiptare), me gjithë qasjen e ndryshme që nevojitet për këtë kufizim. (2) e paqartë. propozojmë: e ulët në afat të shkurtër por mund të ndikojë pozitivisht në performancën e kompanive të mëdha që më pas mund të rezultojë në rritjen e kapacitetit të punësimit në një periudhë afatgjatë. (3) Hapësirë e madhe për ndërhyrje mbi ndërgjegjësimin e konsumatorit për çështje që lidhen me sigurinë dhe cilësinë 2.3.2 Ndërgjegjësim i ulët për menaxhimin e mbeturinave (2) Interesa të ulëta nga AP-të meqenëse menaxhimi i mbeturinave krijon kosto të madhe. (3) E ulët në afat të shkurtër meqenëse duhet të krijohet rritja e ndërgjegjësimit për AP-të mbi bazën e kërkesave të BE-së. (2) E ulët meqenëse vetëm disa AP nuk duan të pranojnë dhe krijojnë njohuri për menaxhimin e mbeturinave (2) Shumë e ulët në afat të shkurtër meqenëse rrit shpenzimet e AP-ve dhe krijon hapësirë më të vogël për investime në teknologjinë intensive të (2) Hapësirë e vogël për advokaci meqenëse ndërgjegjësimi i AP-ve (aktorëve të kërkesës) është shumë i ulët. 19

punës. 2.3.3 Roli i dobët i IDH në zhvillimin e sektorit të agro-përpunimit. (2) Interesa të ulëta të AP-ve meqenëse zhvillimi i IDH krijon efektin e vërshimit në treg. (3) E ulët në afat të shkurtër meqenëse nevojitet rritja e ndërgjegjësimit të AP-ve vendas në lidhje me përhapjet pozitive që rezultojnë nga prania e IDHsë. Për më tepër, prania e IDH-së lidhet me kufizimet e përgjithshme politike dhe të biznesit. (3) E ulët meqenëse vetëm disa AP nuk duan të pranojnë më shumë advokaci për IDH-në sesa për interesat e tyre. (4) Prania më e lartë e IDHsë rezulton në AP më të mëdhenj meqenëse kërkon përdorimin intensiv të punës në rast se nevojitet përpunimi me dorë. (3)Tërheqja e IDH-së është pjesë e një axhende më të gjerë politikash nën drejtimin e AIDA. Përpjekjet e bëra në këtë sektor kërkojnë kohë dhe lidhen me faktorë të ndryshëm të cilët, nga ana tjetër, influencohen nga situata politike. Burimi: Hartuar nga vetë autori mbi bazën e rezultateve të studimit 20

2.5 Arsyet kryesore pse nuk janë trajtuar kufizimet ligjore, institucionale dhe të politikave Sipas opinioneve të të anketuarve dhe ekspertëve, ka arsye të ndryshme pse nuk ekziston një mjedis i duhur politikash për adresimin dhe trajtimin e kufizimeve ligjore dhe të politikave të përmendura në nën-kapitullin e mëparshëm. Faktorët kryesorë deri më sot për mostrajtimin e këtyre çështjeve bazuar në intervistat me AP-të dhe OE-të janë: Roli i kufizuar i shoqatave të biznesit; që ndodh për shkak të mungesës së fondeve, bashkëpunimit të ulët, si dhe besimit ndaj dhe midis shoqatave të biznesit. Ekzistojnë gjithashtu kapacitete të dobëta institucionale si dhe një mungesë e bazës ligjore dhe institucionale për pjesmarrje në politikë-bërje si rezultat i angazhimit të ulët të qeverisë për të bashkëpunuar dhe komunikuar me bizneset. Ekziston bashkëpunim i dobët midis aktorëve të biznesit ndërmjet bizneseve dhe shoqërisë civile dhe kësaj të fundit me institucionet publike në lidhje me zhvillimin e politikave, hartimin e legjislacionit dhe zbatimin e rregulluar (shih nënkapitullin në vijim). Besimi i ulët në reagimin e Shtetit ndaj rasteve të advokacisë së fuqishme për shkak të mungesës së partneritetit ndërmjet bizneseve dhe institucioneve publike. Sipas të anketuarve, ekziston një besim i ulët i perceptuar i operatorëve të biznesit në lidhje me reagimin pozitiv të Shtetit ndaj aktivitetit advokues. Prandaj, operatorët e biznesit zgjedhin të kenë ekspozim publik të kufizuar ndërkohë që janë të bindur për përfitimet e ulëta nga komunikimi i hapur me institucionet publike. AP-të ndjehen të papërfshirë në hartimin e ligjit dhe të papërfaqësuar nga shoqatat e biznesit. KASH është perceptuar nga AP-të si jo i gatshëm sa duhet për të luajtur rolin e këshillit konsultativ. MBZHRAU, ndryshe nga ministritë e tjera nuk ka këshill konsultativ. Mungesa e njohjes së ligjit dhe informacioni i kufizuar ndërmjet AP-ve: Njohuria e pronarëve të AP-ve dhe stafit menaxhues në procedurat politike, ligjore dhe administrative është e kufizuar. Kufizimi rezulton nga niveli i ulët i formimit ligjor të AP-ve, ndërgjegjësimi dhe besimi i kufizuar në Shtetin Ligjor, si dhe mungesa e aksesit në amendamentet ligjore në lidhje me përditësimet tatimore dhe ndryshimet administrative. Ekziston një prevalencë e mungesës së njohjes së ligjit, veçanërisht nga operatorët e vegjël 15. Kjo lidhet me vëmendjet e dobët të këtyre operatorëve për të ndjekur procedurat formale ose për të marrë informacion mbi përditësimet tatimore. Tabela 2 më poshtë paraqet në mënyrë të detajuar opinionet e AP-ve dhe OE-ve mbi frekuencën dhe përqindjen e numrit të përgjithshëm të të anketuarve. 15 Gjatë intervistave është identifikuar njohuri e dobët në mes AP-ve për amendamentet e bëra më 28 Dhjetor 2013 nga Parlamenti Shqiptar në lidhje me taksat kombëtare (mjedisore) për paketimin e ushqimit (Ligji nr. 178/2013, Për disa ndryshime dhe amendime të Ligjit nr. 9975, datë 28.7.2008, Për taksat kombëtare, i ndryshuar) dhe procedurat për taksat si dhe garancinë dhe rimbursimin e akcizës. 21

Tabela 2: Arsyet e mostrajtimit të kufizimeve kryesore (AP) Nr. 1 2 3 4 Arsyeja e mosndryshimit të situatës Nuk ka vullnet nga ana e njësive agropërpunuese për shkak të ndërgjegjësimit të ulët Mungesa e kushteve dhe buxhetit nga ana e qeverisë pavarësisht vullnetit Nuk ka lobim të fuqishëm dhe masa advokuese në hartimin e ligjeve Mungesa e praktikave ekzistuese pjesëmarrëse në politikë-bërje Opinioni i AP Opinioni i OE Frekuenca Përqindja Frekuenca Përqindja 0 0% 2 11% 3 11% 0 0% 24 86% 9 47% 1 4% 8 42% Totali 28 100% 19 100% Burimi: Rezultatet e Studimit 3. Skema e palëve të interesit dhe aftësitë advokuese 3.1. Shoqatat e AP-ve dhe shoqatat ombrellë Ka rreth 17 shoqata specifike nën-sektoriale që përfaqësojnë 10 nën-sektorë në lidhje me këtë studim. Nuk ka asnjë shoqatë për nënsektorin e përpunuesve të frutave dhe perimeve. Disa shoqata ombrellë janë gjithashtu të pranishme në formën e konsorciumeve të shoqatave. Shoqata ombrellë më e madhe dhe gjithëpërfshirëse është Këshilli Shqiptar i Agrobiznesit (KASH), i krijuar që në vitin 2000 me një rrjet prej rreth 2000 sipërmarrësish të agrobiznesit, të grupuar nga 23 organizata anëtare dhe të përfaqësuara në 12 rajone. KSHA, bazuar në programin e deklaruar, organizon takime sistematike me shoqatat anëtare (të cilat promovohen në mënyrë të dobët) dhe përhapin informacione përmes një reviste 2-mujore. Misioni i KSHA orientohet kryesisht ndaj advokacisë për AP-të. Për këtë arsye, organizata është anëtare e subjekteve të tjera të tilla si Dhoma e Tregtisë dhe Këshillit Konsultativ Ekonomik. Një njësi tjetër interesante në lidhje me AP-të është Qendra për Menaxhimin e Shoqatave dhe Biznesit (QMSHB). Qendra përfshin 12 Shoqata, 6 nga të cilat janë të lidhura me zhvillimin e AP-ve. QMSHB ka qenë një avokat për përjashtimin e akcizës së karburanteve dhe përjashtimin e TVSH-së për agro-kimikatet. Qendra ka marrëdhënie të forta me KSHA dhe bashkëpunim të mirë me MBZHRAU. Sindikata e Dhomave të Tregtisë, si e tillë nuk është shumë aktive, ndërsa pjesa më e madhe e anëtarëve të saj, e përfaqësuar kryesisht nga mjedisi i politikave është Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë së Tiranës. Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë së Tiranës kryen shpesh veprime advokuese dhe aktivitete mbështetëse në lidhje me inteligjencën e biznesit, dallimin e mundësive për zhvillimin e anëtarëve të saj dhe rrjetit të NVM. Organizata është ende nën transformim për shkak të shterimit të burimeve financiare për arsye të anëtarësimit vullnetar, që rezultoi nga ndryshimet ligjore të kryera gjatë 5 viteve të fundit. Ekziston një numër i konsiderueshëm i anëtarëve që vijnë nga sektori i agro-përpunimit. Për më tepër, Presidenti i KSHA është gjithashtu anëtar bordi i Dhomës. 11 22

Dhomat e tjera rajonale të Tregtisë janë shumë më të dobëta dhe veprimtaria e tyre është shumë më pak e mprehtë sesa ajo e Dhomës së Tregtisë së Tiranës. Organizata e tretë ombrellë është Biznes Albania, e krijuar në vitin 2010, përfaqëson sektorët më intensivë të kapitalit të agro-përpunimit, ndërmjet sektorëve të tjerë, të tillë si sektorët që prodhojnë miell, produkte mielli, mish, birrë dhe pije alkolike. Organizata është partner përfaqësues i Biznes Europe, një federatë lobuese e punëdhënësve e pranishme në 41 shtete dhe me eksperiencë të gjerë në lobim dhe advokaci. E katërta, por jo më pak e rëndësishme, është Konfindustria. Ajo përfaqëson interesat e biznesit të sektorit industrial. Bordi i drejtorëve të konfindustrisë përfshin anëtarë nga sektori i agropërpunimit, të tillë si të mishit, birrës dhe miellit. Në mënyrë të ngjashme me BiznesAlbania subjekti është promovuar edhe për shkak të mbulimit të gjerë në media. Shoqata ka qenë aktive në promovimin e themelimit të gjykatës administrative dhe rregullores së TVSH-së në të kaluarën 16. Një grup tjetër i shqetësimeve të shoqatës janë ato që mbulojnë interesat horizontale të tilla si shoqatat e grave dhe shoqatat për promovimin e eksportit. Tabela 3 më poshtë paraqet një përfaqësim të detajuar të bizneseve sipas nën-sektorëve dhe llojit të shoqatave. Tabela 3: Nënsektori dhe shoqatat ombrellë në sektorin e agro-përpunimit Nën-sektori i Agro-përpunimit Shoqatat Shoqatat Ombrellë ose hibride Fruta dhe Perime Nuk Ka KSHA Mish Peshk Qumësht dhe bulmet Miell dhe produke mielli Shoqata Shqiptare e Fermerëve të Pularisë Shoqata Shqiptare e prodhuesve të Mishit Shoqata e prodhuesve dhe importuesve të Mishit Shoqata Shqiptare e Profesionistëve të Peshkimit Sindikata e Industrialistëve dhe Investitorëve të Shqipërisë Shoqata Shqiptare e Bulmetit dhe Mishit (ADAMASHBM Shoqata e Prodhimit të Miellit Shoqata e Prodhuesve të Bukës QMSHB dhe KSHA Biznes Albania dhe Konfindustria QMSHB dhe KSHA Biznes Albania KSHA Biznes Albania Vaj ulliri Shoqata Shqiptare e Vajit të Ullirit QMSHB dhe KSHA Verë Prodhuesit Shqiptarë të Verës Shoqata Kombëtare e Prodhuesve të Verës në Shqipëri KSHA Birrë Shoqata e Biznesit të Ushqimit dhe Pijeve Alkolike Biznes Albania, Konfindustria Pije alkolike dhe joalkolike Shoqata e Biznesit të Ushqimit dhe Pijeve Alkolike Biznes Albania, Konfindustria 16 Shih: http://www.konfindustria.al/rub.php?idr=3&lang=2 23

MAPs SHKVE(Shoqata e Kultivuesve dhe Vajit Esencial) PShGPEBM( Prodhuesi Shqiptar, Grumbullimi, Përpunuesit dhe Eksporti i Bimëve Mjekësore) Shoqatat e Përdoruesve të Pyjeve KSHA Të tjera Shoqata e Grave Profesioniste, Afariste, dhe Zejtare Shoqata Shqiptare e Grave Fermere Shoqata e Eksporteve. Burimi: Hartuar nga Autori duke u bazuar në raportin vlerësues Biznes Albania ACER IDM Partners - Albania, Qendra për Ndryshimin dhe Menaxhim Konflikti 3.1.1 Niveli i Bashkëpunimit ndërmjet AP-ve në sektor AP-të u pyetën mbi nivelin e tyre të bashkëpunimit në secilin sektor. Niveli i bashkëpunimit u deklarua të jetë mesatarisht 2 nga një shkallë prej 1-5 (sipas intervistave; shih Tabelën 4). Sipas AP-ve të intervistuar, niveli i bashkëpunimit është i ulët sepse në shumicën e rasteve interesat e përfaqësuara janë ato të drejtuesve të Shoqatave dhe jo të të gjithë anëtarëve. Gjithashtu, ka mungesë të komunikimit formal ndërmjet shoqatës dhe anëtarëve të saj për shkak të përgjegjësisë së pakët të drejtuesve të shoqatave dhe mungesës së stafit të kualifikuar me kohë të plotë. Të gjithë këta faktorë pengojnë shpërndarjen e informacionit, dobësojnë kapacitetin për të kryer veprimtari advokuese dhe ulin shanset e suksesit për veprime kolektive. Ky informacion u kombinua me frekuencën e rasteve të advokacisë që ndodhin në çdo sektor. (Shih Tabelën 5). Tabela 4: Niveli i bashkëpunimit brenda sektorit për interesa të përbashkëta për çështje të politikave, rregullave ose praktikave specifike Rezultati 1-5 Frekuenca Përqindja 1 Shumë i dobët 1 4% 2 18 64% 3 8 29% 4 1 4% 5 Shumë i fortë 0 0% Totali 28 100% Burimi: Rezultatet e Studimit Sipas të anketuarve, ekzistojnë stimulues të mirë për bashkëpunim në disa sektorë, të tillë si të MAP, birrës, mishit, miellit dhe mumështit si dhe vajit të ullirit dhe më pak të peshkut, verës pijeve si dhe frutave dhe perimeve. 24

Tabela5:Rrjeti i fuqisë dhe bashkëpunimit në veprimtari advokuese sipas sektorit Fuqia e Bashkëpunimit E Konsiderueshme Mjaft Pak Jo E konsiderueshme Birra, MAPs Qumështi Mjaft Vaji i Ullirit Pak Mielli, Mishi Peshku Vera Jo Pijet dhe Frutat dhe Perimet Burimi: Hartuar nga autori mbi bazën e rezultateve të studimit dhe vlerësimit të ekspertëve 3.1.2 Performanca e Shoqatave Vlerësimi i performancës së Shoqatave që paraqitet në raportin vlerësues (dmth. referuar të kaluarës) është i ngjashëm me rezultatet e intervistave të ekspertëve, kështu që nuk është vënë re ndonjë zhvillim pozitiv apo përkeqësim. Komponenti kryesor që është pakësuar vitet e fundit është ai i advokacisë. Kjo tendencë është e lidhur me dy faktorë që mund të përmblidhen si më poshtë: 1. Roli në rënie i ndihmës së donatorëve për ngritjen e kapaciteteve të OE-ve për advokaci. Në përvojën e tyre fillestare, shoqatat ishin një bërthamë e përshtatshme për përhapjen e informacioneve të pakta, organizimin e aktiviteteve promocionale dhe transferimin e njohurive. Çështja kryesore që ndikon në përformancën e shoqatës së biznesit ka të bëjë me reduktimin e mbështetjes së donatorëve të përjetuara gjatë viteve të fundit. Programet e financuara nga donatorët në Shqipëri në përgjithësi synojnë të sigurojnë mbështetje në segmentet e sipërme të zinxhirëve të vlerave të synuara dhe të ofrojnë advokaci. Donatorë të ndryshëm kanë mbështetur zhvillimin e shoqatave të biznesit të tillë si Bashkimi Evropian, Business Europe, ILO, IFDC, USAID, ADA, USDA, SIDA, Programi ndërkufitar i IPA, OSFA, CIPE, etj. Gjatë viteve të para të tranzicionit, një rol të madh ka luajtur USAID dhe IFDC në rastin e sektorit të bulmetit, mishit dhe MAP si dhe nënsektorët e miellit dhe vajit të ullirit, etj. Më specifikisht, donatorët kanë siguruar fondet dhe shërbimet ligjore për krjimin e statusit dhe misioneve, organizimin e anëtarësisë dhe zgjedhjet e bordit, dhe kanë përdorur specialistë shumë të kualifikuar në mënyrë që të shpërndajnë shërbimet mbi vlerën e shtuar të cilat nuk ishin të disponueshme për anëtarët në nivel lokal dhe rajonal. Aktualisht ekzsitojnë pak donatorë aktivë në mbështetje të aktiviteteve advokuese. 2. Ndryshimi i parashikimeve nga AP-të për shkak të zhvillimit të sektorit, rritjes së informacionit dhe sfidave të reja që lindin nga konkurrenca. Sipas interesave të kryera nga AP-të dhe OE-të rritja e eksperiencës së bizneseve dhe lehtësimi i aksesit për informacione gjatë dekadës së fundit ka rritur parashikimet e anëtarëve për shërbimet që duhet të ofrohen nga shoqatat. Në shumicën e rasteve, parashikime të tilla nuk janë në përputhje me rritjen dhe përmirësimin e shërbimeve nga OE-të. Për pasojë, anëtarësimi në shoqata nuk është shumë i madh. Sipas përgjigjeve rreth 36 % e AP-ve nuk bënin pjesë në ndonjë shoqatë. Puna e OE-ve është zhvilluar pozitivisht gjatë viteve të fundit në fusha të ndryshme, por nuk janë zhvilluar aktivitetet e tyre advokuese. Në mjedisin e sotëm të biznesit të OE-ve, advokacia nuk është një shërbim qartësisht tarifor. OE-të janë mësuar të kërkojnë për projekte dhe aktivitete të 25

tjera tarifore në rastet kur ka marrëdhënie të qartë dhe të drejtpërdrejtë nga shërbimi në tarifë, të tilla si organizata të tregtisë së lirë, projekte kërkimore si dhe aktivitete të bazuara në fondet e BE-së. Edhe shoqatat e specializuara në advokaci, të tilla si KSHA nuk i bazojnë nevojat e tyre financiare mbi tarifat. KSHA ka mundësuar vetëm disa aktivitete advokuese dhe motivuar kryesisht nga ndryshimi i qeverisë. Shumica e AP-ve shqiptarë nuk janë të gatshëm të paguajnë tarifën e shoqatës për organin e advokacisë ndërkohë që përfitimi nuk është i dukshëm për anëtarin individual. Një rast i rrallë është dëshmuar për buxhetet shtesë të vendosura për advokaci, por jo në sektorin e AP-ve. Prandaj, aktivitetet advokuese përbëjnë një pjesë të vogël të portofolit të shërbimeve të OE-ve. Tabela 6 tregon perceptimin e OE-ve për mjedisin e tyre të biznesit. Tabela 6: Trendi në lidhje me biznesin e OE-ve Rezultati 1-4 Frekuenca Pjesa 1 Shumë më keq 1 5% 2 7 37% 3 10 53% 4 Shumë më mirë 1 5% Totali 19 100% Burimi: Rezultatet e Studimit Sipas OE-ve të intervistuar, niveli i pjesëmarrjes së Shoqatave të sektorit në advokaci nuk është shumë i lartë. Rreth 68% e OE-ve janë përfshirë në çështje advokuese (shih tabelën 7). Ato që nuk janë përfshirë janë kryesisht shoqatat me bazë sektoriale. Arsyet e përfshirjes së dobët të pjesëve të shoqatave në advokaci dhe shërbime të lidhura me to janë: gjendja e tyre e paqëndrueshme financiare, vullneti i ulët i anëtarëve për të paguar, dhe paligjshmëria për shkak të interesave konfliktuale 17. Tabela 7: Pjesa e OE-ve të përfshirë në aktivitetet advokuese Përgjigjja Frekuenca Pjesa Po 13 68% Jo 6 32% Totali 19 100% Burimi: Rezultatet e Studimit Sipas intervistave me OE-të, kapacitetet e tyre vetë-vlerësuese për të organizuar aktivitetet advokuese janë mesatare, duke qenë 3 në shkallën që varion nga 1(minimumi) në 4 (maximumi). 17 Kjo përplasje interesash ka krijuar fragmentimin e përfaqësimit meqenëse shoqata të tilla si rasti i mishit, MPA dhe verës janë ndarë dhe rikrijuar me nje emërtim të ri. 26

Ky vlerësim mund të jetë rezultat i përkufizimit të tyre të keqperceptuar mbi aktivitetet advokuese (shih Tabelën 8). Tabela 8: Vetë-perceptimi i aftësive advokuese nga OE Rezultati 1-4 Frekuenca Pjesa 1 Shumë i dobët 1 5% 2 5 26% 3 10 53% 4 Shumë i mirë 3 16% Totali 19 100% Burimi: Rezultatet e Analizës Për shkak të rritjes së shpenzimeve oportune, humbjes së burimeve njerëzore dhe kapacitetit të ulët financiar, shoqatat nuk kanë kapacitetet ligjore dhe institucionale të kërkuara nga anëtarët e tyre. Pamundësia për të ofruar shërbime advokuese dhe shërbime të tjera të lidhura ka ulur më tej besueshmërinë e shoqatave. Për shkak të mungesës së mekanizmave për të krijuar mjete të qëndrueshme financiare, stafi administrativ i këtyre organizatave (vetëm në 4 nga 17 raste është konstatuar personel i përbërë prej më shumë se 2 personash) nuk zotëron ekspertizën e nevojshme ligjore dhe tematike me qëllim që të ndikojë në proceset e hartimit të politikave dhe institucionet. Shumica e fushatave advokuese janë shpesh të papërgatitura (mungesa e hartimit të dokumenteve), ndërkohë që u drejtohen gabimisht sektorëve të qeverisë pa ndjekur një grumbullim të saktë të interesave (disa interesa të forta personale dominojnë në disa shoqata që më vonë rezultojnë në konflikte të përbashkëta) ose pas strategjive ndaj komunikimit të dobët. Për më tepër, ndarja e informacioneve brenda shoqatave ose ndërmjet tyre është e dobët edhe me burimet e reja teknologjike të disponueshme. Në raste shumë të pakta, janë kontraktuar zyra ligjore për të ofruar shërbime ligjore ndaj shoqatave ombrellë për të përpunuar projektligjet dhe për të influencuar në procesin e politikave. Shoqatat e tjera mbeten të varura nga programet e donatorëve dhe nuk mund të mbështeten në tarifat e anëtarësisë (vetëm 20-30 % e buxhetit mund të mbahet nëpërmjet tarifave). Angazhimi i ulët i anëtarëve për të paguar tarifat e tyre përsëri lidhet me parashikimet e tyre të ulëta mbi shërbimet e shoqatës. Prandaj, statusi i shoqatës mbetet në nivelin financim i dobët-shërbim i dobët. E njëjta situatë ekziston për shoqatat ombrellë. Sipas intervistave me AP-të shumë pak është bërë nga këto shoqata për të siguruar ekspertizën e duhur lidhur me rritjen e vullnetit për të paguar për AP-të në shkëmbim të një ekspertize të tillë. Gjatë intervistave, ekipi konstatoi se disa nga shoqatat ishin pasive prej vitesh, apo institucionalisht jo-funksionale (pa zgjedhje të drejtuesit, mungesë e komunikimit zyrtar dhe takimeve sistematike, etj.) si dhe me marrëdhënie të paqëndrueshme me shoqata të tjera ombrellë. Në përmbledhje, shoqatat e biznesit mbeten të fragmentuara dhe të dominuara nga nivele të reduktuara anëtarësimi. Nieli i krijimit të konsensusit është gjithashtu i ulët ndërmjet grupeve të ndryshme të interesit të tilla si në rastin e MAP. Shoqatat ombrellë sfidohen gjithashtu nga perceptimi dhe besimi i kufizuar i përgjegjshmërisë mbi anëtarësimin e dobët që rrjedh nga 27

komunikimi i dobët dhe sistemet jo të besueshme të vendimmarrjes 18. Mjedisi është mbështetur dobët nga marrëdhëniet e tregut meqenëse ka vullnet të dobët për të paguar në këmbim të shërbimeve duke marrë parasysh vlerësimin e mësipërm të AP-ve ndaj profesionalizmit të shoqatave të AP-ve. Efektiviteti i shoqatave të AP-ve bazohet në dy faktorë kryesorë: i) kapaciteti (i cili përfshin ekspertizën teknike, lobimin, njohuritë dhe kompetencën) dhe ii) përfshirja reale e kohëve të fundit në aktivitete advokuese. Informacioni i mbledhur dhe vlerësimi i ekspertit çojnë në konkluzionin se shoqatat më aktive për advokaci nuk janë domosdoshmërisht shoqata që kanë kapacitet më të mirë dhe se jo të gjitha shoqatat që kanë kapacitet të mjaftueshëm janë me të vërtetë aktive në advokaci. 3.2. Qeveria si aktor sekondar dhe dialogu i krijuar mbi politikat ndërmjet qeverisë dhe biznesit 3.2.1. Qeverisja në nivel qendror Homologu i shoqatave në aktivitetet e advokacisë është grupi i Institucioneve publike në nivel qendror dhe lokal. Institucionet Publike të nivelit Qendror përfshijnë Parlamentin, Këshillin e Ministrave, dhe Ministritë e Linjës, të tilla si MBZHRAU, MZHETS, MMSR, MF, Ministrinë e Mjedisit dhe Ministrinë e Shëndetësisë. Në vitin e fundit janë dëshmuar përmirësime. Programi i Politikave të Qeverisë 2013-2017 premtoi të rishikojë skemën kombëtare të mbështetjes me qëllim që të forcojë lidhjen ndërmjet prodhimit primar (bujqësi) dhe agro-përpunimit. Për më tepër, procedurat ligjore fiskale të biznesit kanë shkurtuar procedurat e regjistrimit dhe licensimit. Në fillim të vitit 2014, janë dëshmuar përmirësime të tjera. Ka patur heqje dorë nga taksat e materialeve të paketimit për produktet ushqimore. Kjo rezultoi në uljen e kostos së prodhimit për prodhuesit vendas (Ligji nr. 178/2013 mbi ndryshimet dhe shtesat e Ligjit për taksat kombëtare). Një zhvillim tjetër pozitiv ka qenë ulja e taksave për bizneset e vogla (Ligji nr. 181/2013 për ndryshimet dhe shtesat e Ligjit të Taksave Lokale) të cilat mund të përfaqësojnë një mundësi formalizimi për operatorët e vegjël të agro-ushqimit. Për Fuqizimin Ekonomik të Grave janë hartuar dokumente të ndryshme politikash dhe do të miratohen së shpejti nga qeveria 19. 18 Në shumë raste, të anketuarit ishin anëtarë të shoqatës së AP-ve por nuk kishin njohuri mbi axhendën, takimet, informacionet dhe përfaqësimin e shoqatave. Për më tepër, ata deklaruan se nuk ishin mbledhur prej vitesh për të rizgjedhur presidentin dhe Drejtorin Ekzekutiv. Disa prej tyre nuk kishin asnjë informacion mbi vendndodhjen e shoqatës. Disa nga shoqatat nuk dihej nëse funksiononin zyrtarisht gjatë vitit aktual. 19 MBZHRAU ka marrë në konsideratë nëpërmjet ISARD parimet e barazizë gjinore dhe vendos objektiva të veçanta për Gratë. Objektivi i ISARD për 2020 (përqindja e përfitueseve gra të shërbimeve bujqësore të ekstensionit=20%; përqindja e përfitueseve gra për skemat kombëtare të mbështetjes=20%; dhe përqindja e përfitueseve gra të skemës së mbështetjes së IPARD=20%). IPARD-Like ka dhënë gjithashtu mbështetje pozitive për sipërmarrëset femra të cilat aplikojnë për grante investimesh (duke dhënë 10 pikë më shumë në rastin e aplikimit). MZHETS ka përfshirë masa konkrete për sipërmarrjen e grave në Strategjinë e Zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve (2013-2020) dhe ka përgatitur një Plan Veprimi për Sipërmarrjen e Grave. 28

Në përgjithësi advokacia në Institucionet e nivelit të lartë zbatohet në nivel të lartë (p. sh. Në nivelin e Anëtarit të Parlamentit, Ministrave ose Zëvëndës/Ministrave, Shefit të Kabinetit etj.) në Tiranë. Megjithatë, ka raste kur mund të kryhet ose duhet të kryhet një aktivitet advokues i nivelit më të ulët me nëpunës të nivelit më të ulët, nganjëherë në nivel rajonal kur ka të bëjë me degët e Ministrive (Drejtoritë) në rajone apo në Prefekturë. Në nivel qendror, një platformë e rëndësishme diskutimesh është Komisioni Parlamentar për Veprimtarinë Prodhuese, Tregtinë dhe Mjedisin, i cili luan një rol të rëndësishëm në hartimin dhe ndryshimin e legjislacionit përkatës. Ky Komision zëvendëson disa Komisione të mëparshme ekzistuese të fokusuara më shumë në çështje specifike (të tilla si ish-komisioni i Bujqësisë). Palët e interesit ankohen se komisioni aktual nuk është lehtësisht i disponueshëm për shkak të zbatimit të dobët të praktikave pjesëmarrëse dhe një orari të ngjeshur aktivitetesh. Komisioni është më aktiv në fazat fillestare të hartimit të ligjeve, të tilla si rregulloret fiskale dhe rregulloret në lidhje me mbështetjen e politikave. Operatorët dhe shoqatat e intervistuara të biznesit konsiderojnë se objekti i komisionit aktual është shumë i gjerë, kështu që anëtarët kanë më pak njohuri të thella për çdo temë. Si rezultat, risku i keqkuptimit dhe ndjeshmërisë së paktë ndaj problemeve të AP-ve në seancat dëgjimore dhe në punët përgatitore për çdo normë perceptohet se është më i lartë se ai i shtatë viteve të fundit në kohën kur në Parlament funksiononte Komisioni i Bujqësisë. Ky komision përbëhej nga Anëtarë Parlamenti me më shumë përvojë dhe njohuri të thella për sektorin. Aksesi në komisionin e ri konsiderohet i vështirë dhe, sipas operatorëve të biznesit, nuk ka informacione të disponueshme mbi kriteret e përfaqësimit në mbledhje me komisionin dhe procedurat që rregullojnë dialogun. 3.2.2. Qeverisja në nivel lokal Institucionet e Qeverisjes lokale, të tillë si Këshillat Rajonale, Bashkitë dhe komunat kanë po ashtu disa kompetenca që ndikojnë direkt në aktivitetin e AP-ve. Këto janë kompetenca që lidhen me lejet e ndërtimit, lejet e mjedisit, etj. Në këtë rast, mund të ndërmerren hapat (ligjore) advokuese për të lehtësuar aksesin e AP-ve në disa shërbime të ofruara nga qeverisja lokale. Megjithatë, shumica e kufizimeve lidhen me institucionet e nivelit qendror, të cilat përfaqësohen edhe në nivel lokal më shumë se nga njësitë e qeverisjes vendore. Problem mbetet zbatimi i bazës ligjore që rregullon të drejtën e informimit dhe pjesëmarrjes si në nivel qendror ashtu dhe atë lokal. 3.2.3. Këshillat konsultative dhe marrëdhëniet ndërmjet QSh dhe AP Qeveria paraardhëse (para vitit 2014) përcaktoi bazën ligjore për përfshirjen e palëve të interesit, megjithatë, sipas një studimi të ndërmarrë nga Instituti Shqiptar i Medias (2012), janë raportuar shqetësime në lidhje me zbatimin e të drejtës së aksesit për informacion, të tilla si: i) afatet e zgjatura për të përpunuar dhe për t iu përgjigjur një kërkesë për informacion (pranimi i kërkesës brenda 15 ditëve dhe dhënia e përgjigjes brenda 40 ditëve); ii) Akses i kufizuar ose nuk ka akses në dokumente lidhur me përdorimin e fondeve publike; iii) nuk ka një përkufizim të qartë ligjor të rasteve kur informacioni mbahet konfidencial; iv) kapacitete të dobëta të organeve publike për të zbatuar përpunimin e ankesave publike me ligj. Ligji ekzistues nuk parashikon asnjë sanksion për mospërputhjen nga zyrtarët shtetërore. Plani Kombëtar i veprimit i partneritetit për Qeverisje të Hapur 2012-2013 kishte parashikuar ndryshimin e Ligjit mbi të drejtën e informimit për Dokumentet Zyrtare, i cili ende nuk është përmbushur. 29

Qeveria e re (2013-2017) është duke krijuar platforma në lidhje me politikat e diskutimit, të tilla si Komisionet, Taskforcat, dhe Këshillat Konsultative në nivel grupesh ministrie apo ministror. Këshillat e lidhura me mjedisin funksional të agro-përpunimit janë bazuar në organet e mëparshme dhe ato të krijuara kohët e fundit të tilla si më poshtë: Këshilli Kombëtar i Çështjeve Ekonomike i organizuar nga Këshilli i Ministrave që është një platformë zyrtare për diskutimet e politikave publike mbi çështjet ekonomike dhe të biznesit. AP-të përfaqësohen në mënyrë indirekte nëpërmjet Dhomës së Tregtisë dhe BiznesAlbania. Këshilli i Financave organizuar nga Ministria e Financave, që është një platformë zyrtare për diskutimet e politikave publike mbi çështjet buxhetore dhe tatimore. Këshilli Kombëtar i punës i organizuar nga Ministria e Mirëqënies Sociale dhe e Rinisë që është një platformë e vjetër zyrtare për diskutimet e politikave publike mbi çështje të tregut të punës ndërmjet tre palëve (punëtorët, punonjësit dhe qeveria). Kohët e fundit, plani është bërë publik për mbylljen e këtij këshilli. Këshilli Ekonomik Konsultativ (KEK), organizuar nga MZHETS, themeluar që në vitin 2000, është një platformë zyrtare për diskutimet e politikave publike mbi çështjet ekonomike dhe të biznesit. AP-të përfaqësohen këtu nëpërmjet KSHA. Subjektet e intervistuara në përgjithësi i perceptojnë të gjithë Këshillat Konsultative të Mësipërme si jo efektive dhe mezi të besueshme. Anëtarët perceptohen si të zgjedhur nga emërime politike dhe për rrjedhojë perceptohen të influencuar në mendime dhe vendimet e tyre. AP-të përmendën raste të shpeshta kur shoqatat ose përfaqësuesit e shoqatave apo të shoqatave ombrellë nuk shqyrtonin kërkesën e AP-ve për ndryshime ligjore apo nuk kundërshtonin publikisht vendimet e qeverisë (pasqyruar edhe në ACER, 2012). Sipas intervistave me AP-të nuk ka informacione të disponueshme mbi pjesëmarrjen e AP-ve në këto Këshilla. Disa nga AP-të nuk kishin informacione lidhur me ekzistencën e këtyre Këshillave. Transparenca për Këshillin Ekonomik Kombëtar është gjithashtu shumë e ulët dhe nuk ka informacione (me përjashtim të ekstrakteve të mediave) për diskutime që zhvillohen gjatë mbledhjeve të Këshillit meqenëse nuk ekziston asnjë ligj që rregullon kriteret e pjesëmarrjes, asnjë procesverbal i mbledhjes i bërë publik, apo ndonjë rrjedhë tjetër komunikimi me palët e interesit. Për më tepër, konsultimi i Shoqërisë civile në procesin legjislativ dhe përfshirja e grupeve përkatëse të interesit në proceset e politikave mbeten të ulëta nga ana cilësore edhe pas ndryshimit të qeverisë. Sipas intervistave me operatorët e biznesit, edhe kur shoqatat ose grupet e biznesit janë thirrur për konsultime, këto iniciativa janë përdorur rrallë nga Qeveria si një mjet për Marrëdhëniet Publike ose Promovimin e Imazhit, por janë përdorur më shumë si një mjet për të marrë reagime dhe për të përmirësuar draftet rregullatore dhe politike. Këto seanca publike shpesh nuk kanë rezultate konkrete mbi hartimin e politikave, si dhe qasja dhe gjuha e përdorur nga zyrtarët qveritarë në prezantimin e drafteve të politikave mund të jenë më të asimiluara ndaj shpalljes së vendimeve aktuale (për më tepër, të palidhura menjëherë domosdoshmërisht me veprimet aktuale) sesa ndaj procesit të pjesëmarrjes në vendimmarje. Vlerësimet e mësipërme konfirmohen nga rezultati i ulët i Treguesit të Transformimit Bertelsmann 30

(BTI) 20 2011, që tregon pjesëmarrjen e dobët të Shoqërisë Civile në hartimin e politikave. Sa më sipër, niveli i informacionit mbi ndryshimet e politikave nuk konsiderohet i lartë nga ana e të intervistuarve të OE-së, siç tregohet në tabelën 9 më poshtë. Tabela 9: Niveli i informacionit mbi ndryshimet e fundit të politikave, ligjeve, rregulloreve dhe praktikave Rezultati 1-5 Frekuenca Përqindja 1 aspak i informuar 1 4% 2 8 29% 3 12 43% 4 5 18% 5 Shumë i informuar 2 7% Totali 28 100% Burimi: Rezultatet e Studimit Në nivel lokal, roli i veprimeve të organizuara për advokaci për të ndikuar në vendim-marrje është edhe më i ulët; duke qenë më shumë rezultat i iniciativave dhe marrëdhënieve individuale sesa veprimeve organike të kryera nga shoqatat në favor të anëtarëve të tyre. Autoritetet shtetërore janë shpesh përgjegjëse ndaj kontakteve të drejtpërdrejta me AP-të e përzgjedhur mbi bazën e marrëdhënieve personale. Zyrtarët e lartë dhe përfaqësues të tjerë me influencë të sektorëve publikë janë të gatshëm në disa raste për të pranuar pikëpamjen e një ndërmarrjeje të vetme të madhe të angazhuar në komunikim aktiv dhe PR më shumë se ato të grupeve të vogla informale të AP që preferojnë të krijojnë lidhje të drejtpërdrejta me institucionet ose vendimmarrësit individualë. Një gjë e tillë ndikon negativisht në perceptimin e AP-ve mbi drejtësinë e hartimit të politikave dhe dëmton procesin pjesëmarrës ndërkohë që ul besueshmërinë e vendimmarrësve. Megjithatë, edhe në rastet kur është e nevojshme pjesëmarrja e detyrueshme e palëve të interesit, intervistat zbulojnë dyshimin e operatorëve të biznesit për neutralitetin politik të shoqatave 21.Gjithashtu janë ftuar shoqata më të vogla të sektorëve specifikë por siç deklaruan gjatë intervistave, një gjë e tillë nuk është bërë në mënyrë sistematike; dhe as nuk kishte një program të planifikuar të mbledhjeve. Si konfirmim i një spekticizmi të tillë, në lidhje me dobinë e vërtetë të konsultimeve të tilla dhe në kundërshtim të hapur me përfshirjen e shpeshtë formale të përfaqësuesve të AP-ve në konsultime, të anketuarit e studimit pretendojnë se sistemi është shumë i 20 BTI Pjesëmarrja e Shoqërisë Civile (Q 16.4) deri në ç masë lidershipi politik mundëson pjesëmarrjen e shoqërisë civile në procesin politik (në përcaktimin e axhendës, hartimin e politikave, përpunimin dhe vendimmarjen, zbatimin e politikave). 21 Shembulli i fundit, i cituar nga të anketuarit është marrë nga takimi i Tryezës së Rrumbullakët për Politikat, organizuar nga MBZHRAU dhe Kryeministri për të marrë pikëpamjet e palëve të interesit mbi skemën kombëtare mbështetëse në zhvillimin bujqësor dhe rural. 31

hapur ndaj ndikimeve të AP-ve të fuqishëm. Ato pretendojnë se AP-të e fuqishëm janë duke përfituar nga favorizimi, ndërkohë që i njëjti sistem është mbyllur për shumicën e AP-ve, të cilët nuk kanë fuqi ose lidhje përfitimi me vendimmarrësit. Të anketuarit e renditën përfshirjen e tyre në procesin e politikave si shumë të ulët. Rreth 90 % e AP-ve nuk kanë marrë pjesë asnjëherë në procesin e hatimit të politikave (shih Tabelën 10 më poshtë). Tabela 10: Niveli i përfshirjes në procesin e hartimit të politikave (AP) Përgjigjja Frekuenca Përqindja Po 24 86% Jo 4 14% Totali 28 100% Burimi: Rezultatet e Studimit Formalisht, shoqatat apo koalicionet e mundshme ad-hoc të shoqatave të tilla si KSHA ose Dhoma e Tregtisë janë ftuar shpesh në tryeza të rrumbullakëta me Qeverinë. Rreth 90% e OE-ve është përfshirë në procesin e hartimit të politikave gjatë përvojës së tyre në punë (shih Tabelën 11 më poshtë). Tabela 11: Niveli i pjesëmarrjes së OE-ve në procesin e hartimit të politikave Përgjigjja Frekuenca Pjesa Po 16 89% Jo 2 11% Totali 18 100% Burimi: Rezultatet e Studimit 3.3. Grupet e treta influencuese Grupi i tretë influencues në kuadrin institucional ligjor dhe të politikave dhe që ndikon në mënyrë indirekte në marrëdhëniet ndërmjet operatorëve/përfaqësuesve të biznesit dhe shtetit përbëhet nga Media, Donatorët, Bota Akademike, Shoqëria Civile dhe Konsumatorët/Qytetarët. 3.3.1 Roli i Medias Media luan një rol të rëndësishëm në përçimin e mesazheve në lidhje me kufizimet e politikave që influencojnë në performancën e sektorit të Agro-përpunimit. Megjithatë, ka disa raste të raportimit dhe mbulimit të drejtpërdrejtë dedikuar sektorit të agro-përpunimit. Në shumicën e rasteve, media mbulon agro-përpunimin kur diskutohen kufizimet e prodhimit vendas apo probleme që lidhen me Shtetin dhe bizneset. Më pak vend i është dhënë shoqatave apo grupeve advokuese. Histori individuale suksesi janë transmetuar në raste të rralla, kryesisht për MAP: sektorët e verës, birrës dhe vajit të ullirit. Sipas intervistave, disa nga operatorët e AP kanë ndikim të fortë dhe pushtet në disa ndërmarrje të mediave (për shembull, gazeta apo stacione TV) për shkak të lidhjeve personale ose interesave të tjera të përbashkëta. 32

Situata është më e mirë në lidhje me mbulimin që i është dhënë shoqatave më të mëdha ombrellë. Megjithatë, në këtë rast, marrëdhëniet me median janë lehtësuar nëpërmjet influencës së drejpërdrejtë të agro-përpunuesve të fuqishëm të cilët kanë gjithashtu përgjegjësi kryesore në vetë shoqatat ombrellë. Sipërmarrja e grave gjithashtu nuk promovohet siç duhet në krahasim me mbulimin e kandidateve politikane femra apo mbulimin e personaliteteve të famshme femra. Rëndësia e instrumenteve të rinj të informacionit masiv është në rritje. Sipas raportit për Lirinë e Shtypit të vitit 2011, 22 aksesi ndaj internetit është rritur gjatë viteve të fundit, megjithëse mbetet i kufizuar në zonat rurale të vendit. Për rrjedhojë, shumë TV, gazeta, revista dhe radiostacione në vend kanë krijuar platforma online, duke përjetuar interes gjithnjë në rritje nga përdoruesit e tyre. 3.3.2. Roli i donatorëve Ekzistojnë disa donatorë që mbështesin përmirësimin e mjedisit ligjor dhe politik në sektorin e agropërpunimit, përfshirë USAID, GIZ, FAO-UN, EC (nëpërmjet instrumentit financiar IPARD-Like)dhe organizata të tjera si OSFA dhe CIPE. Iniciativat kanë mbështetur kryesisht nëpërmjet përmirësimit të legjislacionit dhe ngritjes së kapaciteteve, futjen e qasjes më pjesëmarrëse në hartimin e politikave dhe vendimmarrjeve, gjë që në njëfarë mase ka rritur shanset për advokaci të suksesshme. Megjithatë, fluksi i fondeve të dhëna për iniciativat advokuese ka rënë në vitet e fundit meqenëse donatorët bilateralë kanë reduktuar aktivitetin e tyre në Shqipëri, paralelisht me rritjen e rolit të BEsë (dhe fondet) në mbështetje të procesit drejt aderimit në BE (Shih Kutinë 1 më poshtë). Shkëputja graduale e donatorëve, përveç BE-së, është shoqëruar me kalimin e përgjegjësisë dhe autonomisë tek organizatat dhe aktorët vendas. Ata tani duhet të bëjnë përpjekje për të marrë trashëgiminë e veprimtarive për ngritjen e kapaciteteve dhe veprimeve për zhvillimin institucional që më parë realizohej nga projektet e financuara nga donatorët dhe të vazhdojnë veprime të tilla pa mbështetjen e donatorëve. Një gjë e tillë ndodhi në rastin e projekteve të financuara nga USAID, SNV, dhe donatorë të tjerë bilateralë të cilët u larguan pasi tërhoqën një numër organizatash (shoqatat e sektorit, OJQ etj.), të cilat tani duhet të vazhdojnë aktivitetet e nisura nga projektet e financuara nga donatorët. Në tërësi, ky proces i transferimit të përgjegjësisë dhe njohurive për veprime advokuese nga shoqatat e financuara nga donatorët tek ato të pavarura rezulton kryesisht nga ulja e kapacitetit të OE-ve për të kryer aktivitete advokuese. 22 Freedom House, Freedom of the Press 2011 - Albania, 1 September 2011, available, :http://www.unhcr.org/refworld/docid/4e5f71c31e.html 33

Kutia 1. Roli aktual i donatorëve në advokacinë e agro-përpunimit Projekti GIZ Mbështetje për zbatimin e legjislacionit shqiptar në përputhje me normat e BE-së ka kontribuar në përmirësimin e legjislacionit shqiptar për SME dhe bizneset e korporatave (Ndërmarrjet e Mëdha). Projekti GIZ po kontribuon gjithashtu në zbatimin e programit të zhvillimit rural 2014-2020 duke ofruar asistencë teknike për Instrumentin për paraaderim në BE (IPA). UN-FAO mbështet hartimin e Strategjisë për Zhvillimin Bujqësor dhe Rural 2014-2020 duke kontribuar kështu në përmirësimin e mjedisit të politikave për sektorin e AP. DANIDA-GIZ do të promovojë sipërmarrjen në zonat rurale me anë të qasjes së zhvillimit rural territorial. UNWOMEN është duke kontribuar në hartimin e një plan veprimi për sipërmarrjen e grave në Shqipëri. Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë është duke kontribuar për të rritur transparencën në politikat e mbështetjes përmes programit për Qeverisje të Mirë dhe Integrim. Fondacioni ka mbështetur gjithashtu iniciativën për të rishikuar dhe përmirësuar kuadrin ligjor dhe fiskal që rregullon organizatat jo-fitimprurëse, në partneritet me Qendrën Shqiptare për Ndryshim dhe Menaxhim Konflikti (QShNMK). QShNMK ka kryer gjithashtu një studim i cili u pasua nga Konferenca Kombëtare Partnerët socialë-koha për veprim. Qëllimi i këtyre aktiviteteve ishte fillimi i dialogut institucional ndërmjet qeverisë së re dhe organizatave të shoqërisë civile, me objektivin për të krijuar një mjedis ligjor dhe funksional të përshtatshëm për rritjen e rolit të organizatave të shoqërisë civile në procesin e hartimit të politikave dhe proceset e vendimmarrjes. Konferenca përfundoi me një deklaratë të përbashkët angazhimi nga ana e Qeverisë dhe përfaqësuesve të Shoqërisë Civile për të kryer aktivitetet e mëposhtme: i) krijimi brenda vitit 2014 i Këshillit Kombëtar të Bashkëpunimit ndërmjet Qeverisë dhe Organizatave të Shoqërisë Civile; ii) bashkëpunimi për përmirësimin e kuadrit ligjor dhe praktikave të punës së Agjencisë për Mbështetjen e Shoqërisë Civile, meqenëse Agjencia duhet të jetë institucioni kyç për të rritur kontributin e organizatave të shoqërisë civile në forcimin e demokracisë dhe zhvillimin e qëndrueshëm në Shqipëri *. Qendra për Ndërmarrjet Ndërkombëtare Private (CIPE) financuar nga programi Shqipëria: Ndërtimi i një Dialogu Publik-Privat Efektiv zbatuar nga Qendra Shqiptare për Studime Ekonomike (QShSE). Programi ka krijuar Forumin Kombëtar të Biznesit dhe ka punuar me rreth 20 shoqata biznesi dhe Dhoma të Tregtisë për të krijuar Grupin e Punës për Mbrojtjen e Biznesit të përbërë nga 6 organizata, me objektivin për të komunikuar me qeverinë mbi futjen e rregullave fiskale më të favorshme. Kjo lloj iniciative ishte mjaft origjinale, meqenëse janë organizuar vetëm disa aktivitete të këtij lloji në Shqipëri nga donatorët. Bashkimi Evropian ka mbështetur Institutin për Demokraci dhe Ndërmjetësim (IDM) nëpërmjet projektit të Partneritetit për Qeveri të Hapur për të mbështetur Planin e dytë të Veprimit (2014-2015)** për krijimin e Partneritetit për Qeveri të Hapur. Është hartuar një raport monitorimi dhe do të organizohet një konferencë me temë Sfidat dhe Mundësitë e Qeverisë së Hapur për advokimin e krijimit të Plan-Veprimit ***. Aktorë të tjerë të rëndësishëm janë Dhoma e huaj ose e përbashkët e Tregtisë e tillë si Dhoma Amerikane e Tregtisë në Shqipëri dhe Dhoma Gjermane, Italiane, Greko-Shqiptare dhe Shqiptaro-Britanike e Tregtisë. Këto organizata përfaqësojnë interesat e FDI në Shqipëri dhe në mënyrë indirekte influencojnë pozitivisht në përmirësimin e mjedisit të biznesit dhe zhvillimin e partneritetit publik-privat në Shqipëri, pasi ata pohojnë publikisht në forume të organizaura dhe përdorin intensivisht median për probleme në lidhje me marrëdhëniet financiare, fiskale dhe të biznesit me Qeverinë dhe palë të tjera të treta. Financues të tjerë si Fondi Evropian për Ballkanin (EFB) dhe Friedrich Ebert Stiftung (FES) kanë mbështetur krijimin e udhëzuesve të politikave për advokacinë. *(në: http://www.partnersalbania.org/recommendations_of_the_csos_for_dialogue_and_cooperation_ëith_government.pdf) ** Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim (IDM), 2014, projekti i Partneritetit për Qeverinë e Hapur PASOS Krijimi i Partneritetit për Qeverinë e Hapur në Europën Juglindore. ***PAACCM, 2013, Partnerë Socialë Koha për veprim, Konferencë Kombëtare 13-16 Dhjetor, Tiranë. 34

3.3.3. Roli i botës akademike Sektori kërkimor për agro-përpunimin është dominuar nga institucionet shtetërore, kryesisht universitet dhe institutet kërkimore publike. Kërkimet në sektorin bujqësor dhe të agro-përpunimit kryhen nga institutet kërkimore të lidhura me Ministrinë e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit (MBUMK), Universitetin Bujqësor të Tiranës (UBT), dhe Universitetin Bujqësor të Korçës. Institucionet akademike, megjithëse të specializuara për kërkimet shkencore, trajnimin dhe shtrirjen në fushat e bujqësisë dhe përpunimit të ushqimeve, kanë zë të dobët në mbrojtje të AP-ve. Kjo ndodh sepse organizatat Akademike rrallë përfshihen si institucione në hartimin e politikave, ndërkohë që anëtarët e botës akademike (pra, profesorët) përfshihen shpesh në mënyrë aktive si individë në procesin e hartimit të politikave me kërkesën e institucioneve shtetërore dhe donatorëve. Gjithashtu, bashkëpunimi ndërmjet botës akademike dhe AP-ve është i dobët. 23 3.3.4. Roli i Shoqërisë Civile Studime të tjera të kohëve të fundit si ato që çuan në krijimin e Indeksit të Shoqërisë Civile 2011 për Shqipërinë dhe Indeksit të Qëndrueshmërisë i CSO të USAID (CSOS) 2010 24 kanë vënë në dukje performancën e dobët të shoqërisë civile në advokaci. Aktorët objektiv të shoqërisë civile angazhohen më pak në aktivitetet advokuese për shkak të apatisë në rritje të institucioneve publike. Sektori i shoqërisë civile në Shqipëri rrallë është konsultuar në procesin e përpunimit të ligjeve të reja (me përjashtim, në një shkallë të caktuar, të ligjit mbi minoritetet dhe etnicitetin). Sipas deklaratës së PAACCM në vitin 2013 mungon kuadri ligjor për pjesëmarrje në vendimmarrje dhe hartimin e politikave në të gjitha nivelet (Kuvendi, MC, Ministria dhe Këshilli Bashkiak). Veprimtaria e OJQ-ve ende përqendrohet në kryeqytet ndërkohë që mungojnë strukturat dhe kapacitetet jashtë Tiranës. Raporti i vitit 2011 Kombet në Tranzicion thekson se shoqëria civile përballet ende me shumë sfida të rëndësishme në lidhje me kapacitetet, impaktin dhe kredibilitetin e jetës publike (Gjipali, 2011). Në vitin 2010 është krijuar Agjencia Kombëtare për Mbështetjen e Shoqërisë Civile dhe jep grante për kërkime dhe zbatimin e aktiviteteve të politikave (bazuar në fondet Shqiptare publike). Aktivitetet advokuese për bizneset janë mjaft të pazakonshme dhe aktivitetet advokuese për mbrojtjen e konsumatorit janë shumë të varfra. 3.3.5. Roli i konsumatorit Një komponent i rëndësishëm i mjedisit të biznesit është aktiviteti i dobët advokues i konsumatorëve për mbrojtjen e konsumatorit dhe mbikëqyrjen e tregut. Rezultatet e studimeve të fundit të SME-ve treguan dobësinë e organizatave mbi ndërgjegjësimin e konsumatorit (Doing Bussines, 2012). Studimet kërkimore për konsumatorin të kryera nga autorë të ndyshëm gjatë viteve të fundit tregojnë nivelin e ulët të edukimit dhe ndërgjegjësimit për shkak të mungesës së përpjekjeve të bëra në të kaluarën për edukimin e konsumatorëve (Chanhalbrendt et al, 2011; Vercuni et al, 2011; Imami et al, 2011, 2012). Një paketë përkatëse politikash ishte Strategjia 23 Ka shumë pak raste të bashkëpunimit në mes sektorit privat dhe institucioneve shqiptare, pavarësisht se reformat e lejojnë bashkëpunimin me sektorin privat në Shqipëri, ku institucionet qeveritare mund të mbajnë 90% të të ardhurave nga shërbimet e ofruara për palët e treta, nga të cilat 60% mund të përdoret si shtesë pagash për punonjësit e tyre. 35

Ndërsektoriale për Mbrojtjen e Konsumatorit dhe Mbikëqyrjen e Tregut për periudhën 2007-2013 ( 25 ). Një nga prioritetet kryesore strategjike është fuqizimi (në aspektin e informacionit dhe transparencës) dhe mbrojtja (në aspektin e interesave ekonomike) e konsumatorëve Shqiptarë në lidhje me sigurinë, cilësinë, përzgjedhjen, diversitetin dhe aksesin në ushqime. Strategjia monitorohet nga Komisioni për Mbrojtjen e Konsumatorit, i cili, me mbështetjen e UN, krijoi gjithashtu një faqe interneti për ndërgjegjësimin e konsumatorit 26. Megjithë përfshirjen e bazës ligjore për advokimin e interesave të konsumatorit ekzistojnë vetëm dy subjekte konsumatorësh: i) Zyra për Mbrojtjen e Konsumatorit (mbështetur nga USAID dhe Programi i Përbashkët i UN për Qeverisjen Ekonomike, Reformën Rregullatore dhe Zhvillimin pro të Varfërve), dhe ii) Shoqata për Mbrojtjen e Konsumatorit e cila është një nga shoqatat më të hershme në Shqipëri. Performancave e këtyre shoqatave dhe veprimtaria e tyre advokuese në mbrojtje të interesave të konsumatorit është e ulët. Për më tepër, vetëm disa nga Njësitë e Qeverisjes Vendore kanë krijuar gjithashtu zyrat e tyre për mbrojtjen e konsumatorit ashtu si Bashkia e Tiranës. Zyra e Avokatit të Popullit është një subjekt tjetër që mbron interesat e konsumatorit. Kohët e fundit, ky institucion ka krijuar një këshill konsultativ me pjesëmarrjen e përfaqësuesve nga grupe të ndryshme të shoqërisë civile. Megjithatë, roli i tyre është i dobët meqenëse nuk ekziston grup presioni pranë Autoritetit Kombëtar të Ushqimit. 3.4. Analiza SWOT dhe përcaktuesit e aktivitetit të kufizuar advokues Duke marrë parasysh të gjithë faktorët e sipërpërmendur, një analizë SWOT e mjedisit advokues është deduktuar dhe paraqitur në Tabelën 12. Rezultatet e SWOT janë bazuar në gjetjet kryesore nga intervistat dhe raporti vleresues. 25 Strategjia është në përputhje me kuadrin rregullator të BE-së, veçanërisht me Strategjinë e BE-së për Mbrojtjen e Konsumatorit 2007-2013, "Fuqizimin e konsumatorëve, rritjen e mirëqenies së tyre, mbrojtja efektive të tyre, Bruksel, 2007/03/13, Bruksel, 13.03.2007 26 Vetëm disa qytetarë janë të ndërgjegjshëm se disa veprime mashtruese të tregtarëve përbëjnë shkelje të Ligjit Nr. 9902, datë 17 Prill 2008 "Për Mbrojtjen e Konsumatorit". Komisioni për Mbrojtjen e Konsumatorit i themeluar me Ligjin për Mbrojtjen e Konsumatorit është duke punuar për të zbatuar dispozitat e ligjit. Faqja e internetit e Komisionit për Mbrojtjen e Konsumatorit është http://www.kmk.al/priorities.html. Përmes kësaj faqeje interneti ata mund të ankohen online pranë Komisionit për Mbrojtjen e Konsumatorit në lidhje me praktikat e pandershme komerciale të tregtarëve. 36

Tabela 12: Analiza SWOT e mjedisit advokues Pikat e forta Përfaqësimi i biznesit në vendimmarrje të nivelit të lartë Dokumentet strategjike janë të disponueshme në nivel kombëtar Mbulimi i institucioneve të synuara në dy Ministri Perceptimi pozitiv për proceset pjesëmarrëse në periudhën pas-zgjedhore Niveli i përgjegjshmërisë publike është përmirësuar Aktorët e rinj u shfaqën në dy vitet e fundit (Biznes Albania) Aftësitë advokuese të biznesit (individualisht) janë përmirësuar Disa AP kanë pronësi mbi median në shkallë të lartë Roli i shoqatave të konsumatorëve është i dobët Mundësitë Ndryshimi i Qeverisë krijon hapësira për ndryshime institucionale Skemat e reja të mbështetjes për bashkëpunim me fondet e BE-së (LAGs) në nivel lokal kriza do rë rrisë vullnetin e sektorëve për të lobuar për reduktimin e shpenzimeve Roli i konsumatorëve, medias dhe shoqërisë civile është rritur Pikat e dobëta Besueshmëria e shoqatave është e ulët (Niveli 2) Bashkëpunimi në pjesën më të madhe të sektorëve është i ulët (Niveli 2) Kapacitete të ulëta dhe kontroll i paqartë ndaj anëtarësimit Legjitimiteti i përfaqësimit është i fragmentuar ose i vjetëruar Mungesa e përvojës në Advokaci (Niveli 2) Burimet financiare janë reduktuar që në vitin 2010 Mungesa e transparencës dhe qeverisjes së mirë brenda shoqatave Qëndrueshmëria: një axhendë e nxitur kryesisht nga donatorët Shoqatat e sektorit kanë akses të ulët në media Risqet Financimi nga anëtarët është i paqëndrueshëm Institucionet shtetërore të paaksesueshme për shkak të mungesës së zbatimit të bazës ligjore në procesin pjesëmarrës Konflikt interesash veçanërisht për kufizimet fiskale dhe të sigurisë Hapësirë e vogël për advokaci për qeverinë nga OE-të dhe hapësirë më e madhe për advokaci nga AP-të e përzgjedhur gjë që dëmton transparencën dhe besueshmërinë Mungesa e përfitimeve advokuese të AP-ve duke përdorur marrëdhëniet formale nëpërmjet OE-ve Burimi: Përpiluar nga vetë autorët Në figurën më poshtë jepet efekti dinamik i faktorëve të përmendur në rubrikat Pikat e dobëta dhe Risqet në lidhje me shërbimet advokuese të disponueshme në sektorin e agro-përpunimit. Figura 1:Përcaktuesit e aktivitetit të kufizuar advokues 37