Rua Sérgio Vieira de Melo, No. 7, Farol, Díli, Timor-Leste Telef. (+670) , (+670) , Web:

Size: px
Start display at page:

Download "Rua Sérgio Vieira de Melo, No. 7, Farol, Díli, Timor-Leste Telef. (+670) , (+670) , Web:"

Transcription

1 Rua Sérgio Vieira de Melo, No. 7, Farol, Díli, Timor-Leste Telef. (+670) , (+670) , Web:

2 EMPREZARIU FORSA SEGURANSA IGREJA SOSIEDADE SIVIL CAC LIDER POLÍTIKU Stop Corruption Stop Corruption Stop Corruption POVO Stop Corruption Stop Corruption Stop Corruption Stop Corruption Stop Corruption GOVERNO Seitór Justisa Stop Corruption Stop Corruption Utilizasaun Patrimóniu Estadu ho Responsabilidade ahú ho liafuan murak nakonu Hho mensajen edukativu: Ita Rasik Mak Dezenvolve Ita Nian Nasaun no Salva guarda Sasan Sira Ne'ebé Movel COMISSÃO ANTI-CORRUPÇÃO no La Movel ba Moris Di'ak Povu Nian. Ne'e mak tema sentrál iha semináriu CAC Rua Sérgio Viera de Melo, Faról, Díli, nian iha distritu 13 tomak hodi fanun no Timor-Leste, No.7 Telef. (+670) , (+670) konsiénsializa governantes, funsionáriu públiku, lider komunitáriu sira no povu iha Website: rai doben Timor-Leste (TL) kona-ba disiplína servidór Estadu hodi utiliza no maneija sasan estadu nian ba povu nian Responsável Máximu: moris di'ak. Dirijente Senior CAC Mensajen ne'ebé CAC liu husi nia manu- ain sira haklekar ba públiku ne'e, atu fanun governante no funsionáriu públiku sira atu Responsável Tékniku: iha nafatin sentidu nasionálismu no Ekipa Redasaun patriotísmu foun iha tempu Ukun-An hodi serví povu Timor-Leste ho honestidade, Kontributor: integridade, akuntabilidade no transparente. - Gabinete Komisáriu Sentidu nasionálismu no patriotísmu iha - Dir. Administrasaun tempu Ukun Rasik-An ba governante ho & Finansas funsionárius públiku sira mak la uza kargu - Dir. Prevensaun ministru, diretór jerál, diretór nasionál no - Dir. Edukasaun, xefe departamentu ba halo riku-an ka hariku Kampaña nia grupu, wainhira povu barak sei moris iha - no Peskija (EKP) susar laran. Dir. Investigasaun Funsionárius públiku sira hanesan jestor rikusoin estadu nian, iha obrigasaun Isu Importante : morál atu implementa didi'ak mehi heroes rai ne'e nian ne'ebé mout ba lia fuan lulik Entrevista eksklusivu ho Mate Ka Moris Ukun Rasik-An iha Funu Ministra Finansas Libertasaun Nasionál atu salva guarda sasan Sra. Emília Pires Pag...24 estadu nian para utiliza ho didi'ak ba povu nia moris di'ak. Funsionáriu públiku sira Timor-Leste Sai Ezemplu tenke sai modelu ka hatudu ezemplu di'ak ba ba Nasaun Seluk kona-ba funsionamentu estadu no dezenvolvimentu Auto-Avaliasaun nasionál. UNCAC Pag...21 Governu mós iha obrigasaun morál, polítika no legál atu kontrola no orienta pesoál sira ne'ebé servisu iha órgaun governu nian hodi halo distinsaun ba sira nia sasan privadu no estadu nia fasilidades sirak ne'ebé uza ba servi povu nia moris di'ak. Ema ne'ebé utiliza sasan estadu ba benefísiu aan rasik, família, no grupu sirak hanesan korrupsaun, povu tomak tenke kondena. Ne'e hanesan traisaun ba povu nian mehi atu moris di'ak iha tempu Ukun Rasik-An. Governante no funsionáriu públiku sira tenke sai ezemplu di'ak hodi uza povu no nasaun nian rikusoin ba benefísiu povu ne'ebé sei moris kiak barak iha nasaun doben Timor-Leste. Husu boot, liu husi semináriu sirak ne'ebé CAC hala'o no hetan partisipasaun másimu husi povu, funsionáriu públiku, sosiedade sivil, no lideransa komunitária sira iha distritu 13 ne'e, bele loke ema nian konsiénsia no orizonte atu la kolen fanun governante ho funsionáriu públiku sira husi tempu ba tempu atu halo jestaun di'ak ho transparente ba rikusoin povu nian liu husi governasaun di'ak. Hodi nune'e, bele lori prosperidade mai povu kiak, povu mukit rai ida ne'e nian, atu la halerik tan kona-ba estrada,be mós, ai-han no utilizasaun patrimóniu estadu husi funsionárius públiku sira ba interese privadu. Ba se loos mak nasaun ne'e tau esperansa hodi kore-an husi hahalok korrupsaun, koluzaun, no nepotizmu (KKN) mak oras ne'e buras daudauk iha ita nia leet? Ami hakarak konvida ita hotu atu reflete fali lia fuan murak ida ne'e: Uluk ita funu hasoru opresaun. Agora ita funu hasoru korrupsaun/in the past we fought for freedom from oppression. Now, we fight for freedom from corruption. *** 1

3 FATIN ANÁLIZE Estadu nia Rekursus--Jestaun, Utilizasaun no Kontrolu: Hanoin Ruma Tuir Konstituisaun RDTL (José A. J. Neves, Komisáriu Adjuntu CAC) Rekursus Umanus Fatór xave ne'ebé fundamental iha rekursus hotu-hotu mak ema ne'ebé tuir konseitu organizasaun polítika ita temi sidadaun. Sidadaun mak elementu vivu-ativu iha rekusus hotu-hotu nia oin no determinante ba jestaun, utilizasaun no kontrolu rekursus hirak seluk no ba ema rasik. Ema ne'ebé nu'udar sidadaun bele sai sujeitu ka objetu ba jestaun rekursus Estadu nian. Ne'e duni ema ne'ebé hetan autorizasaun ka podér ba jere no kontrola rekursus Estadu nian presiza iha koñesimentu, abilidade no integridade hodi hala'o servisu ba sidadaun/povu tomak nia moris di'ak. Sidadaun ka povu mak sai asuntu sentrál no hetan atensaun maka'as iha KRDTL. Artigu 3 KRDTL ne'ebé define kona ba se mak sidadaun Timor- Leste nian hateten katak cidadaun Timor-Leste mak ema sira ne'ebé tuir ran no moris iha Timor- Leste ka moris iha rais e l u k ( c i d a d a n i a originaria) no ema husi raiseluk ne'ebé hakarak sai sidadaun Timor-Leste (cidadania adquirida). Difinisaun ne'e hatudu cac.doc katak Estadu Timor-Leste lakohi lakon nia sidadaun ne'ebé moris iha rai-seluk no fó oportunidade ba sidadaun rai-seluk nia oan bele sai mós sidadaun Timor-Leste. Artigu 22 KRDTL dehan katak sidadaun Timor-oan ne'ebé hela dadaun iha raiseluk mós hetan protesaun husi Estadu Timor- Leste hodi bele hala'o sira nia direitu no devér sira ne'ebé la inkompatível wainhira nia iha rai-seluk. Estadu presiza rekursus umanus ba dezenvolve nasaun. Karik iha perspetiva ida ne'e mak KRDTL mós loke dalan ba cidadania adquerida hodi aumenta ita nia rekursus umanus ba hala'o ita nia dezenvolvimentu. Konstituisaun mós fó atensaun ba sidadaun hotuhotu tuir grupu idade no kondisaun fisika hanesan temi iha Artigu 17 kona ba igualdade feto no mane, Artigu 18 kona ba protesaun ba labarik sira, Artigu 19 kona ba foinsá'e sira, Artigu 20 kona ba ferik no katuas sira no Artigu 21 kona ba sidadaun sira ne'ebé hetan difisiénsia. Iha domíniu relasaun sosiál, sidadaun sira agrupadu iha vida famíliar, vida kultural, vida sosiál, vida ekonómika, polítika (Art. 17) no vida profisional (Art. 52). estaun, utilizasaun no kontrolu ba JEstadu nia rekursus sai preokupasaun sériu prioritáriu iha dezenvolvimentu Estadu no Nasaun Timor-Leste. Iha perguntas lubuk ida mak ita presiza hatan molok ita ko'alia kona ba jestaun, utilizasaun no kontrolu ba Estadu nia rekursus. Saida de'it mak sai rekursus Estadu nian? Se mak jere no kontrola utilizasaun rekursus Estadu nian? Se m a k f ó n o s i m u autorizasaun hodi kaer jestaun no kontrolu ba Estadu nia rekursus? Perguntas hirak ne'e provoka ita atu hanoin kona ba asuntu ne'ebé k o m p l e k s u m a i b é importante tebtebes ba funsionamentu Estadu tuir nia objetivus ne'ebé define iha KRDTL ba dezenvolvimentu nasaun tomak. Korrupsaun iha setor públiku mosu tanba jestaun no kontrolu ba utilizasaun rekursus Estadu nian la funsiona di'ak. Jestaun no kontrolu iha area ida ne'e e ezije hamoris sistema ne'ebé inklui polítika, lei, regulamentu, regras ka prosedimentu, nune'e mós agente sira ne'ebé hala'o sistema ne'e. Iha kontestu ida ne'e mak ita ko'alia kona ba prevene no kombate korrupsaun no define kona ba deklarasaun sasan (bens) no rendimentu privadu husi ema sira ne'ebé kaer funsaun iha Estadu nia instituisaun sira hodi labele uza sala rekursus Estadu nian ba interese privadu ka grupu. Rekursus ne'ebé ita identifika iha biban ida ne'e klasifika ba oin tolu: rekursus umanus, rekursus naturais no rekursus adkiridu. Rekursus umanus, rekursus naturais no rekursus adkiridus balu iha tiha ona molok ita hetan independensia. Ukun-an tiha Estadu hetan (buka) tan rekursus fíziku no finanseiru lobuk ida. Oinsá KRDTL hateten kona ba rekursus hirak ne'e no oinsá Estadu liu husi nia instituisaun kompetente sira jere utilizasaun no kontrolu rekursus hirak ne'e. Kontinua ba pag...3 >>> 2

4 Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>2 Iha Artigu hirak temi dadaun ne'e inklui Artigu 16, prezerva, defende no valóriza patrimoniu kultural husu oinsá Estadu trata sidadaun sira ho fó hirak ne'e, (Nu. 5, Art. 59). Ema ida-idak iha protesaun, kria kondisaun no enkoraja sira atu direitu ba sasan privadu inklui rai, maibé kona ba hala'o sira nia devér no direitu, promove sira nia rai so sidadaun nasionál de'it mak iha direitu ba sai inisiativa, promove edukasaun (Art. 59), saude na'in-ba-rai, (Art. 54). Katak, sidadaun estranjeiru (Art. 57) no formasaun profisional (Art. 59) no laiha direitu atu sai na'in ba rai. Sidadaun Timortulun mós sira atu hala'o sira nia vida matérial no Leste ida kaben ho ema estranjeiru ida ne'ebé la'ós psikolojika (Art. 50, direitu ba sidadaun Timor-Leste la servisu; Art. 54, direitu ba propriedade signifika nia iha kedas direitu ba rasik; Art. 58, direitu ba hela-fatin sai na'in ba rai. Iha prosesu no ne'ebé di'ak; Art. 53, direitu nu'udar prosedimentu rua mak la konsumidor) no vida fiar (Art. 45) hanesan. Ida kona ba kazamentu nian. Konstituisaun husu Estadu atu fó ida seluk kona ba sidadania mós atensaun espesial, fó protesaun adkirida ne'ebé lei mak regula. no prepara vida família, kazamentu no Wainhira ita ko'alia kona ba inan sira ne'ebé kous/maternidade organizasaun ekonómika iha (Art. 39) iha uma-kain ida-idak Timor-Leste (Art.138) rai nu'udar fatin dalauluk ba ema nia nu'udar fator ida ba produsaun dezenvolvimentu personalidade no e k o n o m i k a ( A r t ). nu'udar selula ka baze ba sosiedade Propriedade, uzu no pose util ba nia moris. rai nu'udar fatór ba produsaun ekonomika regula ho lei. Iha rai Rekursus Naturais mak iha riku-soi hirak seluk iha Konstituisaun temi rekursus rai-leten, rai okos, iha be midar naturais iha parte tematika kona ba no be masin, iha sasan moris Organizasaun Ekonomika no hirak seluk ne'ebé Estadu atu jere Finanseira. Artigu 139 numeru 1 no kontrola sira nia utilizasaun hateten katak rekursus iha rai leten, hodi bele fó benefísiu ba povu rai-okos, be iha ita territoriu, tomak nia moris di'ak. Sidadaun plataforma kontinental no zona iha direitu ba propriedade rasik ekonomika eskluziva nu'udar sasan tl.doc atu garante nia moris lorloron, no ne'ebé vital ba ekonomia ne'ebé husi parte seluk Estadu mós Estadu nian no tenke uza ho justu no hanesan ba presiza kontrola, jere no utiliza rekursus lobuk ida interese nasionál. Iha artigu ne'e temi mós katak ba povu tomak nia interese. Utilizasaun sasan utilizasaun rekusus hirak ne'e tenke orienta ba kria privadu ka sasan ne'ebé ita nian rasik labele rezerva finanseira obrigatória, mantein eilibriu halakon nia funsaun sosiál (nu. 2, Art. 54) ka ho ekolojiku no evita estragu ba ekosistema. Hotu- lia-fuan seluk fó tulun mós ba ema seluk nia moris. hotu iha direitu ba ambiente vida ema nian ne'ebé Nune'e mós sasan privadu ne'ebé Estadu hakarak sadiu no ekolojikamente ekilibradu no iha devér foti ka hasai ba interese públiku tenke hetan atu proteje no hadi'ak liu tan ambiente ne'e ba indemnizasaun justu tuir lei hateten (Nu.3, Art. interese jerasaun aban-bainrua nian. 2) Estadu 54). Iha ne'e mak presiza duni armonizasaun rekoñese nesesidade atu prezerva no valóriza ekulibradu entre prorpriedade privadu no rekursus naturais no 3) promove hahalok ne'ebé propriedade públiku ne'ebé halis ba interese ema orienta ba defende meiu ambiente no salvaguarda barak nian duni. dezenvolvimentu ekonómiku ne'ebé sustentavel (Art.61). Rai ho nia rekursus hotu-hotu mak Rekursus Adkiridus forma meiu ambiente ba ema nia moris iha aspetu Rekursus adkiridus bele iha forma osan oioin. no sasan movel no imovel. Rekursus hirak ne'e Rai nu'udar elementu fundamental ida ne'ebé mai husi ita nia rekursus naturais rasik, husi rekursus sira seluk, tantu iha rai okos nune'e mós atividade ekonómika hirak ne'ebé sidadaun sira iha rai-leten, inklui ema belit ba. Ema nia moris produz, husi impostu no taxas ne'ebé Estadu kria tomak to'o mate mós belit ba rai. Iha rai pedasuk ka atividade produtiva ne'ebé instituisaun Estadu ruma mak ita ema harii ita moris, define no balu produz no balu mai husi doador sira. promove ita nia kultura. Konstituisaun mós temi Kontinua ba pag...4 >>> buat ruma katak hotu-hotu iha direitu ba fruisaun no kriasaun kultural ne'ebé sira mós iha devér atu 3

5 Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>3 Konstituisaun la temi espesífiku liu kona ba Estadu nia riku-soi sira tuir kna'ar ne'ebé rekursus adkiridu hotu-hotu maibé, fó de'it Konstituisaun no lei haruka, hodi utiliza loloos ba prinsipius báziku ba Estadu liu husi nia órgaun ema barak nia interese. Kompetensia rasik ne'ebé kompetente sira atu halo polítika no normas atribui ba Prezidente Repúblika atu promulga ka reguladora ba jere no kontrola utilizasaun veto ba diploma lejislativu ruma, husu Tribunal rekursus finanseiru ne'ebé bele hahoris rekursus halo apresiasaun no fiskalizasaun abstrata ba moveis no inmoveis no sira nia instituisoens. konstitusionalidade normas nune'e mós verifika Artigu 142 hateten katak lei mak sei define inkonstitusionalidade ne'ebé mósu tan estrutura sistema finanseiru hodi garante omisaun/kelalaian ( Pontu a), c) no E) husi Art. 85) formasaun, kaptasaun no seguransa poupansa iha relasaun ho buat lobuk ida kona ba rekursus nian, nune'e mós aplikasaun meius finanseirus Estadu nian ne'ebé Konstituisaun temi. ne'ebé nesesariu ba dezenvolvimentu ekonómiku Parlamentu mak órgaun reprezentativu cidadaun no sosiál. Estadu tenke kria sistema fiskal ida Timor-Leste nian hotu-hotu ne'ebé kaer podér ne'ebé satisfaz nesesidade finanseira no kontribui lejislativu, fiskalizasaun no desizaun polítika. ba habelar rikeza no rendimentu nasionál sira ho Tribunal iha kompetensia atu hala'o/administra justu no kria lei ba jere impostu no taxa (Art. 144). justisa lori povu nia naran (Nu. 1, Art. 118) no Artigu 145 hateten katak, Governu mak hakruk de'it ba Konstituisaun no elabora Orsamentu Jerál Estadu nian Lei (Art. 119) no labele no hetan aprovasaun husi aplika norma ne'ebé kontra Parlamentu Nasionál no lei fali Konstituisaun ka ne'ebé aprova orsamentu prinsipiu hirak ne'ebé temi nasionál tenke hatur-an iha iha Konstituisaun (Art. efisiénsia no efikasia, 120). hatudu distinsaun didi'ak Governu mak órgaun kona ba reseita no despeza s o b e r a n i a n e ' e b é sira nune'e mós atu evita responsável ba hatudu, dotasaun ka fundu ne'ebé hala'o polítika jerál país subar-subar (dotações ou nian no nu'udar órgaun f u n d o s s e c r e t o s ). superiór Administrasaun E z e k u s a u n k o n a b a Públika nian (Art. 103). orsamentu ne'e tenke hetan Governu nia servisu fiskalizasaun husi Tribunal hakruk ba fiskalizasaun Superiór Administrativu, husi Parlamentu Nasionál. Fiskal no Kontas (oras ne'e sei Governu hatan ba Prezidente husi Tribunal rekursus) no husi Parlamentu Repúblika no Parlamentu Nasionál kona ba nia Nasionál. funsaun plolitika interna no esterna tuir Konstituisaun no lei (Art. 107). Governu mak Jestaun, utilizasaun no kontrolu rekurus órgaun ezekutor polítika Estadu nian inklui halo Estadu nian jestaun ba rekursus Estadu nian. Timor-leste iha tiha ona normas konstitusionais Ita hatur kompetensias husi órgaun soberania lobuk ida ne'ebé sai nu'udar orientasaun bázika Estadu sira iha tema ida ne'e tanba funsionamentu hodi jere uitlizasaun no kontrolu rekursus Estadu Estadu tomak hodi promove dezenvolvimentu nian. Ita hatene katak Konstituisaun la hatur ne'ebé sustentavel, ekilibradu no habelar riku-soi normas no prinsipius ne'ebé perfeitu kona ba no rendimentu nasionál ho justu ba povu hotuasuntu ida ne'e no rekoñese mós katak saida mak hotu nia moris di'ak la ketak husi jestaun, defini iha Konstituisaun mós la fasil atu aplika iha utilizasaun no kontrolu ne'ebé di'ak ba rekursus realidade sosio-kultural Timor-Leste nian. Iha hotu-hotu ne'ebé namkari no tama iha ita nia rain. tempu hanesan ita halo konstrusaun ba Estadu nia Sidadaun ne'ebé de'it mak ba kaer funsaun nu'udar sistema sira hodi asegura dezenvolvimentu no servidór Estadu iha pozisaun kiik to'o ida ne'ebé as dezenvolvimentu mós tenke book-an dadaun ona liu iha Estadu ne'e kaer responsabilidade morál, hodi responde no hadian povu nia moris. polítika no legál ba garante jestaun, utilizasaun no Estadu Timor-Leste iha riin-boot (pilares) hat kontrolu rekursus Rai Timor-Leste ne'e nian ho ne'ebé sira nia funsaun ketak-ketak maibé iha di'ak. interdependensia ba malu (Art. 69) hodi tonka Kontinua ba pag...5 >>> nafatin funsionamentu Estadu ba tempu naruk. Sira nia funsaun mós atu tau-matan lisuk ba 4

6 Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>4 Dezenvolvimentu ezije k o ñ e s i m e n t u n o kapasidade polítika, administrativa, teknika profisional no integridade husi servidór Estadu nian sira hodi jere didi'ak utilizasaun rekursus Estadu nian ba dezenvolve povu baibain nia moris. La'ós servidór Estadu nian hotu-hotu preparadu t e k n i k a, p o l í t i k a n o administrativamente hodi lidera ó r g a u n s i r a n e ' e b é h a l o dezenvolvimentu no hala'o jestaun ba rekursus Estadu nian iha faze ne'ebé ita foin mak kaer rasik ita nia nasaun ne'ebé independente. Maibé, minimal iha integridade, iha sentidu estadu no sentidu altroismu (serbi ema seluk) hodi konforma-an ho povu nia nesesidade iha funsaun ne'ebé sira kaer. La susar liu atu adkiri kapasidade polítika, administrativa no teknika atu hala'o funsaun maibé susar tebes atu hasa'e no hametin integridade étika, sentidu Estadu no sentidu altroismu wanhira podér, meius FATIN ANÁLIZE Ekonomia ne'ebé bazeia ba koñesimentu/matenek (knowledge economy) iha Timor-Leste (Jacqueline Aquino Siapno, Matenek na'in, Independente ) ma barak mak ko'alia ona kona- Eba ekonomia ne'ebé bazeia ba koñesimentu/matenek (knowledge economy) iha rejiaun ne'e, nomós kona- ba peritu sira nia lala'ok (rule of experts) ne'ebé mak produz ekonomia ne'ebé bazeia ba koñesimentu ne'e. Timor-Leste nia polítika ekonómika (political economy) kona- ba produsaun koñesimentu mak ida ne'ebé? Koñesimentu foun saida de'it (porezemplu kona- ba polítika ekonómika no governasaun finanseiru) mak sientista Timor-oan sira, matenek na'in/hanoin na'in no lideransa movimentu sosiál sira produz ona (ne'ebé mak la depende hotu ba paradígma no modelu Euro-Amerikanu- Australianu nian no sosa konseilu husi asesores finanseiru, no fasilidade Estadu nian lobuk ida sira ne'ebé mak kada fulan kusta US$ 20,000)? naklekar iha sorin-sorin. Korrupsaun iha setor Signifika saida, wainhira ita hatete katak Timorpúbliku akontese iha sasan hirak ne'e nia let. Podér Leste iha nia indústria peskiza estrativu ida ne'ebé politiku no podér foti desizaun la akompaña ho mak aas tebes? podér kontrolu no podér fiskalizasaun ne'ebé Durante ne'e ha'u observa katak iha forte, iha potensia ba abuzu podér husi servidór artígus no análizas krítiku barak mak mai husi Estadu nian sira. Tinan 10 ona servidór Estadu sira hakerek na'ain Australianu, Portugés, no hatudu ona buat di'ak balu no mós buat lobuk ida internasionál sira seluk mak Timor oan sira tau iha mak mak sala no seidauk di'ak iha aspetu jestaun, facebook, uitoan de'it mak husi intelektuál Timor- utilizasaun no kontrolu ba rekusus Estadu nian. Ita oan rasik nian sira. Entaun, óras ne'e ita halo hela formasaun no produz hela sientista sosiál krítiku kompriende situasaun ne'ebé liu tiha ona maibé no koñesimentu foun barak iha Timor-Leste? buat lobuk ida ne'ebé la'o sala ka la-la'o presiza Entaun, óras ne'e ita hanorin hela koñesimentu responsabiliza nafatin. Responsabilidade ba foun no métodu foun kona-ba aprendizajen nian? situasaun hirak ne'e seidauk hotu.(*) Ka óras ne'e ita mout hela iha métodu aprendizajen antigu? Ezemplu ida, ita hareé ba *** hanesan iha fali númérus reitóres no administradóres universidade nian mak disproporsionadu aas tebes ho sira nia estilu personalidade mak autoritáriu no ditadura (estilukomandu): hanesan-hahalok la partisipativu, la konsultativu, la inkluzivu, no la demokrátiku. Hanesan asesores estranjeiru balu, sira nia aprosimasaun mak: Ha'u hanorin, O rona. Ha'u hasai informasaun, O fó informasaun. Prosesu no atitude hirak ne'e la edukativu, la konduzivu ho naran tipu kolaborativu no aprendizajen partisipatóriu ida. Maski nune'e, ita nia estudante no hanorin na'in sira halo tuir nafatin no kontinua tolera ho personalidades autoritáriu sira ne'e. Kontinua ba pag...6 >>> 5

7 Ekonomia ne ebé bazeia ba koñesimentu -- husi Pag ===>6 Foin lalais ne'e, ha'u hasoru malu ho dosente ida uma. Dala barak ita hatete: Demokrásia hahú husi UNTL ne'ebé servisu hamutuk ho ha'u husi uma. Maibé korrupsaun mós hanesan. Se hanesan asistente peskiza kona-ba ekonomia buat ne'e fasil ba lider universidade ida nian ka ne'ebé bazeia ba koñesimentu iha Timor-Leste. lider governu nian ida mak laiha akontabilidade ba Nia hatete ba ha'u katak hanorin na'in sira iha 10 sentavus, entaun fasil para atu laiha universidade halo pikete fali ona (la hatene to'o akontabilidade ba US$ tokon 3. Wainhia bainhira). Iha problema lubuk ida relasiona ho korrupsaun no laiha akontabilidade iha setór pikete iha UNTL ne'e: buat ne'e harée hanesan fali Edukasaun, estudante no joven sira mak sei sofre Reitór no Administradór sira lahatene kona-ba aat liu (sira mak barak liu iha populasaun Timor Kódigu Étiku ba Funsionáriu Públiku sira nian nian). katak maski autónomu relasiona ho sira nia Kódigu Etíka Funsionáriu nian tenke liberdade intelektuál, funsionáriu sira ne'e regula monitoriza ofisiais sira ne'ebé mak hala'o viajen ho Kódigu Étiku ne'e wainhira asuntu ne'e liga ho ba li'ur katak viajen sira ne'e benefísia duni ka F i n a n s a s n o A d m i n i s t r a s a u n ( t a n b a lae (kompara ho selu sira nia hotel no gastus sira finansialmente, sira ne'e seluk). Wainhira laiha hetan subsídiu husi responsabilidade étika governu). Universidade personal no sentimentu ida hanesan 'lalenok' ida akontabilidade, laiha kona-ba governasaun no K ó d i g u É t i k a n o korrupsaun iha nivel- sosiedade ne'e permisívu mikro nasaun ida nian. hela, buat sirak ne'e sei Saida mak mosu iha sai ameasa ba ita nia UNTL nu'udar lisaun situasaun ida agora. importante ida ba ita Ameasas sira hanesan hotu en-termus-de violénsia iha uma laran t r a n s p a r é n s i a n o mak aas tebes, abuzu akontabilidade husi podér iha sosiedade A d m i n i s t r a d ó r e s (inklui husi Ministrus no Universidade sira ne'ebé ofisiais nível altu husi bele empresta osan ho governu no estadu nian montante boot sein halo sketch.doc sira ne'ebé mak bosok ba k o n s u l t a s a u n n o mai); normaliza kultura koordenasaun ho dekanus, buka no fó aluga no halo profesores fakuldade, no autór xave sira iha tráfiku influénsia iha partisipasaun iha negósiu Ministériu Edukasaun. sira ne'ebé mak kompañia no ema business sira La hanesan iha Korea, Singapura, Japaun no oferese tua ho nível alkohol aas tebes hanesan nasaun sira seluk ne'ebé tau asuntu edukasaun ho prezentes ba ofisiais governu no estadu sira (ita sériu, ne'ebé mak integridade intelektiál (maibé bele hanoin katak kompañia no business sira tenta mós ho kompetisaun) no estandard universidade atu oho ita nia ofisiais governu no estadu nian sira ba promosaun rigorozu tebes. Iha Timor-Leste ho hemu-lanu, distrusaun, no haluhador). oin-seluk, buat ne'e sai fali proteksionista no nepotista (buat ne'e sai fali se mak o hatene, la'ós Valór Formasaun, Revolusaun husi Laran, no saida mak o hatene ). Hanesan doutorando Timor- Sosiedade + Olimpiade Matemátika oan ida hatete: jagoan dikandang kecil sendiri. Se o agresivu, ambisiozu, no iha koneksaun di'ak, Ba juventude sira iha áreas rurais, ita o bele hetan pozisaun aas iha setór edukasaun, tenke organiza Olimpiade Siénsia, Matemátika, maski o ladún publika (ka la publika nein dala- no Téknolojia ba labarik no joven sira (buat ne'e ida), no ladún halo buat ida relasiona ho o nia organizasaun hanesan Fundasaun Haburas bele papel ofisiál. Defaktu, ita iha Diretores Peskiza halo hela, porezemplu, organizasaun ambientál nian ne'ebé mak kolekta sira nia saláriu maibé ema non-governmentál ida ne'ebé mak halo hela sira ne'e la produtivu hodi produz peskiza ruma, servisu sira tuir tempu kona-ba produsaun halo públikasaun ruma ka produz koñesimentu koñesimentu lokál). Ita iha ona eventu halai foun ruma kona-ba servisu ne'e (ema sira ne'e maratona, maibé agora ita tenke halo maratona ba tenke hetan audit). Ita haree katak funsionárius kakutak no prosesu kongnitivu: hanesan halo públiku iha Setór Edukasaun nian laiha ligasaun ba juventude iha áreas rurais no han'oin akontabilidade ba ema ruma, ida ne'e, dala ida tan, na'in progresivu sira husi universidades (iha Dili, estudante, labarik no joven sira mak terus. rejiaun Ãziátiku Sudeste nian no iha mundu) liu Wainhira ko'alia kona-ba korrupsaun, abuzu husi meius Aprende Online, Skype, ICT, no podér, tráfiku influénsia, laiha akontabilidade, metódu dijitál nian. nepotismu, bele dehan katak ita ne'e hanesan soesiedade ida permisivu tebes. Hanesan Amu Noel iha parokia Aumutin hatete dalaida iha nia Kontinua ba pag...7 >>> omilia Domingu nian: Korrupsaun hahú husi 6

8 Ekonomia ne ebé bazeia ba koñesimentu -- husi Pag ===>6 Ita ukun aan tinan sanulu ona maibé ita hasoru Timor (barak liu husi Australianu sira, uitoan husi problema hanesan: problema sirak ne'e mak Amerikanu no Europeiu sira, espesialmente hanesan laiha apresiasaun ba servisu hanorin Portugés sira no husi nasaun Áziátiku balu na'in/mestra/mestre no profesores sira hanorin hanesan Japaun, Indonézia no seluk tan). Timorna'in/profesores sira simu vensimentu ki'ik no la oan sira uitoan liu mak ko'alia fali koñesimentu valóriza sira nia servisus. Iha Korea [Korea Sul], sirak ne'e ka halo review /peer review ba ne'ebé sira iha tradisaun ba eruditu nian mak forte servisu públikasaun sira ne'e (husi online ka print) tebes, sira iha loron boot ba hanorin na'in tanba atu halo review di'ak ba livrus ka artigu (edukadores) sira, Loron ba Hanorin Na'in jornadas ruma, ema ne'e tenke iha esperiénsia (Teacher's Day) ne'ebé mak estudante, inan-aman, rasik hakerek livru ona, ne'e atu asegura katak ema sosiedade sira hotu hakmatek hodi refleta ida la'ós ba naran atu soe arbiru ema balu nia livru kontribuisaun no sakrifísiu sira husi edukadores, wainhira ema ne'e nunka iha esperiénsia iha nia istoriadór, sientísta sosiál, hanorin na'in sira, vida kona-ba prosesu hakerek livru ruma. Maibé filojófus, artistas, intelektuál originál sira ne'ebé ita seidauk iha estudiozu Timor-an sira barak mak mak hamriik iha liña oin ba ekonomia ne'ebé bele halo peer-review ba peritu sira nia livrus. bazeia ba koñesimentu no Tanba ne'e mak ita persija luta ba governasaun-rasik tebes duni atu investe ho no liberdade-rasik ema seriedade ba formasaun sirak ne'e, estudante sira ho krítiku ba Timor-oan oferese ai funan, ai fuan, sira ne'ebé mak ho prezentes ki'ik oan ruma k a m a d a - i n t e l e k t i á l h a n e s a n e s p r e s a u n todan no independente, gratidude ida ba ema sira la'ós de'it ba kamadane'e. Ita mós tenke hahú d e s p o r t u s i r a n i a o n a f ó P r é m i u s b a kampeonatu. Maibé, iha Hanorin Na'in Exelente Timor-Leste ita iha ona sira atu motíva edukadores fatin rasik ba kamadano hanorin na'in sira no atu intelektiál Timor-an sira i n s p i r a l a b a r i k n o T I M O R atu hato'o sira nia -LESTE juventude sira atu hakarak aux.doc hanoin krítiku? Ka ita sai edukadores krítiku (duke i h a p r o d u t o r e s ba gasta tempu promove moris artista Indonézia koñesimentu mak sai prezu ba no depende ba nian sira mak halo eskandalus sex barak ne'ebé fundus estadu no organizasoens internasionál sira prienshe ita nia jornál diáriu nian mak pájina 3-4 ne'ebé mak monta no determina ona ajenda (inklui kedas). Maibé, importante liu tan husi selu di'ak kontrola média no kontiúdu RTTL)? Oinsá papel no hato'o prémius ba hanorin na'in sira mak persija NGOs, média independente, grupu sosiedade sivil muda ka troka mentalidade no halo revoluzaun sira nian? Sira ne'e independente duni? Ka sira nia husi laran: nasaun sira ne'ebé mak iha tradisaun ajenda doador sira mak dudu husi kotuk? eruditu forte, estudiozu sira hetan valór aas tebes. Edukasaun Públiku iha nasaun ne'e hanesan fali Iha Timor-Leste, situasaun kontráriu: ema ladún filme horror ida ita kontinua mehi-aat harii valóriza no la selu di'ak estudiozu sira, maibé sira iskola ho kualidade aat no iha áreas rurais balu iha kontente no hakru'uk ba ofisiais governu nian sira distritu mak laiha liu iskola fatin, labarik sira mak iha pozisaun maibé ladún iha koñesimentu, estuda iha fatin iskola ne'ebé mak laiha uma selu konsultores internasionál nian sira mak barak kakuluk, laiha sintina no laiha be mós, mestre/a liu hato'o sira nia hanoin ba Ministru/Ministra sira sira uza violénsia fíziku hasoru estudante sira, buat mesak la foun nian maibé ko'alia kona-ba estudante sira iha universidade mak hetan buat sira ne'ebé mak Ministru/Ministra sira obrigatóriu atu hakerek sia nia teze ho lian hakarak rona. Kada fulan governu kontinua selu la Indonézia ladún mós, kópia tekstu Indonézia nian ho kestiona US$ 12,000-20,000 ba konsultores sira mak liu ona prazu, no livru sira iha bibliotéka estranjeiru sira, asesores, peritus, sira balu ladún ho lian seluk ne'ebé mak nia kategória la propriu hatene didi'ak istória Timor-leste nian (sa tan mak halo sira la bele hetan asesu ba fontes sirak kona-ba rejiaun ne'e) ne'ebé mak sira nia ne'e. produsaun matenek ne'e barak liu mai husi cut and Ita mós tenke aprende atu implementa paste, la orijinál, indústria peskiza estrativu ne'ebé konseitu halimar hanesan baze sentrál ida ba mak aas tebes, ne'ebé foti informasaun husi edukasaun labarik ki'ik oan sira nian no Timor-oan sira, maibé sira fó fila ba Timor-oan dezenvolvimentu labarik nian. Konseitu ne'e sira uitoan de'it). Governu esplora no selu Timor- revolusionáriu ida ne'ebé mak nasaun barak óras oan sira ne'ebé mak na'in ba koñesimentu sira ne'e ne'e uza (maski Korea ne'ebé mak nia sistema ki'ik tebes (tanba sira lahatene hakerek proposta disiplinária no métodu eskolar nian rigurozu iha lian dominante kolonial nian sira). tebes,sira mós uza hotu). Dezigualdades saida mak ita hetan husi produsaun koñesimentu sira ne'e? Oras ne'e Kontinua ba pag...8 >>> matenek na'in sira produz barak ona kona-ba 7

9 Ekonomia ne ebé bazeia ba koñesimentu -- husi Pag ==>7 Pelu kontráriu, saida mak UNICEF deskobre iha sira ho sira nia ema tabeledor sira no pensaun hotu Timor-Leste, hanesan hakerek iha sira nia ne'ebé ba eis-titulares no eis-parlamentária sira, relatóriu Ko'alia Mamar Mai Ha'u (Speak Nicely hodi salva osan ba investimentu iha no fó ba to me), katak inan-aman balu no mestre/a sira uza oportunidades edukasional ba feto, juventude sira forsa hodi disiplina sira nia oan, no jerálmente atu dezenvolve no hasa'e tan sira nia kapasidades mak sira uza métodus violéntu hadi halo no koñesimentu. Mai ita tau desperdísiu no gastus disiplina. Idéia ida kona-ba esforsu hamutuk esesívu sira ne'e hotu ba Fundus Edukasaun ba husi komunidade-inan-aman-mestre/a-estudante labarik, joven no feto sira. Moris poupa no investe sira importante tebes atu ita promove iha Timor- iha edukasaun ne'e importante tebes ne'ebé mak Leste. Sorumutu inan-aman ho profesor/a sira halo nasaun sira seluk sai riku: ita persija atu ladún iha. Ha'u partisipa iha sorumutu inan-aman aprende buat ne'e agora.(*) ho profesor/a sira balu (dala ida iha Canossa ne'ebé ha'u nia oan uluk ---Bio: Dr. J.A. Siapno eskola iha ne'ebá, ha'u nu'udar fundador no eis hasai tia ona nia husi Vise-Reitór I iha ne'ebá) ne'ebé mak inan- UNDIL no UNPAZ. aman sira duvida, balu Nia hanorin iha UNTL to'o ta'uk atu hatete ba iha Fakuldade Siénsia mestre/a sira atu para ho Ekonómiku no Sosiosira (mestre/a) nia Polítikal, voluntária hahalok baku sira (inan- hanorin ba joven no aman) nia oan. feto sira iha áreas rurais iha distritu sira Ita nia laran taridu no durante tinan barak. triste tebes atu hareé Husi Setembru miliaun-de-dolares mak Febreiru 2012 nu'udar gasta ba projetu sira Associate Profesor iha ne'ebé desperdísiu/la Graduate School of v a l e b u a t i d a, n o International Studies, kontinua hareé hafatin S e o u l N a t i o n a l ita nia dependénsia liu- University, Korea. Nia liu ba Fundu Petróleu. Iha surplusmotivation.doc m ó s h a n o r i n i h a Tailandia, estadu hetan Melbourne University, rendimentu to'o biliaun US$20 husi de'it Turizmu. University of California Riverside, Irvin, Ne'e setór ida ne'ebé mak ita seidauk dezenvolve Australian National University, no Universitat kreativamente iha Timor-Leste. Iha Filipina, Jaime I in Spain. Iha Autonu 2012, nia sei ba nasaun ne'e rende kuaze biliaun US$15 husi sira Center for Southeast Asian Studies, Kyoto nia ema servisus migrante sira. Rendimentu sira University, Japan nu'udar Visiting Professor. ne'e boot liu fali Timor-Leste nia Fundu Petróleu. Ha'u sente admira ho ema balu ne'ebé mak bele sosa kareta karu-karun, halo festa fantazia oin-oin, no obsesa tebes ho sira nia símbulu estatutu sosiál ho dispozitivu, maibé ema uitoan de'it mak iha asesu ba Jornadas Online nian. Tanba saida mak nune'e? Ita nia peskizadores no intelektuál sira iha instituisoens públiku nian sente ladún hetan suporta, ne'e halo sira muda ba setór privadu no organizasaun internasionál sira. Oinsá mak ita nia diplomata sira konsege konvense membrus ASEAN sira seluk atu husu ita sai nu'udar membru, maibé sira (diplomata sira) ladún iha informasaun di'ak kona-ba saida mak akontese iha sira nia leet? (alen-de facebook?) Ne'e atu dehan katak ita nia kapitál intelektiál oras ne'e limita de'it ba facebook? *** Governu no estadu bele aprende ho sériu oinsá atu frugal ka poupa ho sira nia hahalok moris ka estilu vida nian: hahú husi hapara tia hotu tratamentu esesívu sira ne'ebé la nesesária no desperdisiu iha V I P / P r i m e i r a K l a s e s i r a / g r u p u h a n gratuita/rombongan makan gratis husi Ministrus 8

10 FATIN ANÁLIZE Kuiñese No Kombate Krime Brankamentu Kapitais (Augusto Da Costa Castro, CAC) ha loron fulan Jullu 2012, ITimor-Leste partisipa iha konferénsia internasionál anuál Asia Pacific Group on Money Laundry (APG) nian iha Brisbane, Australia. Partisipantes husi Timor-Leste hamutuk ofisiál na'in sanulu ne'ebé reprezenta Banku Sentrál, Komisaun Anti-Korrupsaun, Ministériu Justisa, Prokuradoria Jerál, Polisia Nasionál Timor-Leste, Ministériu Negosiu Estranjeiru no Alfándega. Partisipasaun Timor-Leste nian iha inventu hanesan ne'e husi kedas iha tinan Partisipasaun tinan ida ne'e hanesan pasu boot ida ba nasaun Timor-Leste tanba bele aprende liu tan kuinesementu seluk husi rai seluk iha prosesu luta kontra krime brankamentu kapitais. Durante iha konferensia, nasaun husi Ásia Pásifiku sira ne'ebé mak hanesan membrus ba Forun APG nian unanimamente adopta Timor-Leste nia Mutual Evaluation Report (MER) ne'ebé relata kona-ba progresu luta kontra krime brankamentu kapitais iha rai laran. Adoptasaun ne'e bele dehan katak hanesan pasu boot ida ne'ebé Timor-Leste halo ona iha área kombate krime brankamentu kapitais. Ita sente orgullu tebes ho progresu pozitivu ida ne'e tanba depois-de sai membru ba APG iha 2008, Timor- Leste hasoru dezafius barak atu kumpri APG nia rekerimentu sira. Bele dehan katak Timor-Leste seidauk preparadu di'ak iha área instrumentu legais no estrutura formál sira atu uza hodi luta kontra krime brankamentu kapitais iha rai laran. Nune'e, hasusar tebes ba Timor-Leste atu sai nu'udar membru ne'ebé mak complieanse (halo tuir) instrumentu no medidas ne'ebé mak Financial Action Task Force (FATF) sira hasai durante ne'e. Susesu boot ne'e la ses husi esforsu ne'ebé Estadu Timor-Leste halo iha tinan liu ba hodi hamosu Lei No.17/2011 ne'ebé regula konab a K r i m e B r a n k a m e n t u K a p i t a i s n o Finansiamentu Terorismu nian. Asuntu kona-ba brankamentu kapitais ka iha lian Inglesa ema bolu money laundry ne'e interesante tebes atu ko'alia tanba atividades kriminál ne'ebé mak sira halo ne'e subar tiha ninia hun, ida ne'ebé hatudu ba públiku mak ninia rohan ka rezultadu husi krime ne'ebé mak sira halo. Tuir ema barak nia kuinesementu katak krime brankamentu kapitais ne'e susar atu ema bele hatene no detekta tanba karakteristiku husi krime ne'e ema halo dalas-ba dalas. Definisaun geral ne'ebé mak matenek na'in sira halo ba krime brankamentu kapitais mak hanesan hahalok ou atividades ne'ebé mak ema halo atu subar orijin husi rikusoin hanesan osan ou sasan ne'ebé mak mai husi rezultadu atividade krime nian liu husi dalan tranzaksaun finanseira oi-oin atu osan ou rikusoin sira ne'e ema seluk hare ba hanesan mai husi atividade legál nian. Jerálmente, ema ne'ebé mak halo krime brankamentu kapitais ne'e, ho esforsu maka'as atu subar orijin husi rikusoin ne'ebé mak nia uza atu hetan maibé tuir lolos rikusoin ne'e mai husi atividade krime sira nian ho meus oi-oin atu ema seluk, inklui autoridades sira, susar atu hatene no detekta. Krime brankamentu kapitais ne'e la'ós hamriik mesak, nia iha ligasaun ho krime inisiu seluk ne'ebé mak ema halo hodi hetan osan ou sasan. Atividade krime inisiu (predicate offence) ne'ebé mak ema uja hodi hetan rikusoin sira ne'e mak hanesan korrupsaun, subornu, hatama sasan liu husi dalan ilegál, fa'an ema ou tráfiku humanu, prostituisan, fan kilat ilegál, la selu taxa ou fraude fiskal no fa'an droga ou aimoruk aat sira hanesan narkotika no psikotropika sira. Rezultadu husi hahalok krime sira ne'ebé mak temi iha leten ba ne'e, ema konverte ka fase hodi bele sai osan ou rikusoin legál liu husi metodu tolu mak hanesan placement, layering no integration. Placement, ne'e hanesan ema tau ou rai tiha osan husi atividade krime sira ne'e iha forma depózitu iha banku, kompania segurus, sosa rai, sosa uma, sosa animal (karau, kuda, bibi, fahi no seluk tan), sosa osan mean no mutin no seluk tan. Layering, ne'e hanesan prosesu halo transferensia osan husi konta bankária ida ba konta bankária seluk no mós husi fatin ida ba fatin seluk liu husi dalan tranzaksaun oi-oin ne'ebé mak kompleksu tebes, sira dejeina tiha ona atu subar orijin husi osan ilegál ne'e. Iha prosesu layering ne'e bele halo liu husi loke konta bankária ba kompania fiktisius sira hodi utiliza prinsípius segredu banku nian hodi utiliza númeru konta bankária ho anónimu atu transfere osan ba iha nasaun seluk. Kontinua ba pag...10 >>> 9

11 Brankamentu kapitais husi Pag ===>9 Integration, ne'e hanesan prosesu ida ikus iha siklu brankamentu kapitais nian ne'ebé mak ema halo hodi integra fila fali osan sira ne'ebé mak liu ona husi prosesu layering ne'e tanba ema lahatene tiha ona origin husi osan ne'e entaun osan na'in ho vontade tomak integra osan sira ne'e ba iha sistema finanseiru legál nian ho sosa fila fali ba sasan seluk hodi hatudu ba ema katak osan no sasan ne'e legál. Iha teoría kriminolojia ida hanesan Routine Activity Theory ne'ebé dezenvolve husi matenek na'in Marcus Felson no Lawrence E. Cohen hatete katak, relativamente kauza husi krime ida la nesesáriu h u s i f a t o r s o s i á l h a n e s a n p o b r e z a, d i z e g u a l i d a d e n o dezempregu tanba iha krime balun ne'ebé mak halo husi ema sira ne'ebé mak la'ós ema kiak no la servisu ka d e z e m p r e g u. Porezemplu, hahalok korrupsaun ne'ebé mak UNODC.doc sai nu'udar predicate offence ida ba krime brankamentu kapitais nian ne'e hala'o husi ema sira ne'ebé mak moris di'ak no iha pozisaun determinante iha instituisaun ne'ebé mak sira servisu ba ou iha lian Ingles ema bolu white-collar crime. Entaun, oinsá white-collar crime ka iha Tetun karik ita bolu krime faru-gola-mutin ne'e akontese? Iha teoría Routine Activity Theory hatete katak, aktu krime ida ne'ebé mak kategoria ba white-collar crime, nia akontesimentu ne'e tenke iha kondisoens ruma mak hanesan. Primeiru, tenke iha tarjetu ruma. Tarjetu ne'e bele ema, sasan no fatin. Pur-rezemplu, krime korrupsaun no brankamentu kapitais ne'e akontese bainhira iha ema ou funsionáriu ne'ebé mak vulnerabel ba osan no sasan tanba sira nia lifestyle (hahalok moris nian) ne'ebé mak konsumirismu, nune'e ema seluk bele aproveita hodi halo subornu para hetan projeitu no servisu ruma, depois disponibilidade ba sasan sira hanesan osan projeitu nian ne'ebé mak tama iha responsabilidade funsionáriu ka ministra/u ida nian nia buka meus oi-oin atu dezvia metade husi osan ne'e ba ninia bolsu. Nune'emos, fatin ne'ebé mak sira servisu ba ne'e kondusivu no seguru atu ema bele halo manipulasaun ba dokumentu sira, sa tan superiór sira ne'ebé mak iha ne'e hein asina de'it, sem liu husi ekipa quality control ida ne'ebé mak rigorozu no seriu. Sigundu, laiha protezedor ne'ebé mak di'ak no seguru, ida ne'e bele ema, sistema kontrolu no teknolojia ne'ebé mak monta iha servisu fatin. Porezemplu, sistema kontrolu internal ou auditor internal ne'ebé mak ladi'ak ou laiha, bele fó oportunidade ba funsionáriu sira no ema seluk bele halo servisu no uja sasan no osan tuir sira nia hakarak. Terseiru ne'e mak intensaun no hakarak rasik husi ema ne'ebé mak atu halo korrupsaun ne'e, tanba bainhira tarjetu ne'ebé mak la proteje ho di'ak no seguru husi ema ou sistema kontrolu ne'ebé mak forsa no rigorozu ida ne'e bele fó oportunidade ba ema atu halo krime, no elementu ikus ne'ebé mak presiza atu ema ne'e halo krime mak tenke iha intensaun ou hakarak rasik husi ema ne'ebé mak atu halo krime ne'e. Iha konteksu Timor-Leste, depois-de forum APG adopta tiha ninia MER, saida mak Timor-Leste presiza halo? Adoptasaun ne'e bele hatudu ba mundu internasionál katak maski nasaun ki'ik no foin moris, maibé Timor-Leste iha komitementu no vontade polítika boot atu luta kontra krime brankamentu kapitais ne'e. Maibé, kestaun importante la'ós atu hatudu ba malu maibé oinsá bele realiza komitementu no vontade ida ne'e liu husi asaun konkreta ruma hodi matérializa katak lideransa no povu Timor-Leste tomak lakohi duni atu krime brankamentu kapitais ne'e ezisti iha nasaun ida ne'e. Atu deteta atividade brankamentu kapitais ne'ebé mak mai husi rezultadu korrupsaun nian, presiza dezenvolve prosedimentu no sistema ne'ebé mak efetivu liu husi kontrolu interna. Primeiru, ba Instituisaun Banku sira, tenke halo implementasaun didi'ak kona-ba prinsípiu Know Your Customer (KYC) ou buka hatene ita nia konsumidór sira (nasabah) liu husi Customer Due Diligence (CDD) Kontinua ba pag...11 >>> 10

12 Timor-Leste iha mekanizmu ba jestaun rekursu naturál (minarai) di'ak liu iha rejiaun Asia- Pasífiku no numeru tolu iha mundu. Ba sa Lei Fundu Minarai No. 9/2005 obriga katak osan ne'ebé tama iha Fundu ne'e tenke rai iha tasibalu atu nune'e bele prevene presaun populista no efeitu moras ne'ebé ita koñese hanesan Dutch disease. Kriasaun Fundu Minarai ne'e desisaun ida ke prudenti tanba objetivu prinsipál maka: Ida, reseitas sa de'it (husi royalties, taxa, esportasaun gas/minarai, funan husi investimentu) ne'ebé tama iha Fundu ne'e sidadaun Timoroan tenke hatene. Rua, kualkér transferénsia osan husi Fundu ne'e liu de'it husi Orsamentu Jerál Estadu (OJE) nian, no montante ne'ebé bele foti husi Fundu iha tinan ida nia laran mak 3%, Brankamentu kapitais husi Pag ===>10 ou ezaminasaun ba konsumidór sira atu bele hatene no deteta hahalok tranzasaun sira ne'ebé mak tama ba iha kategoria Suspicious Transaction Reports (STR) hodi nune'e bele fó hatene ba iha Unidade Informasaun Finanseira (UIF) atu nune'e bele hato'o relatóriu ba iha entidade polisiál no judisiariu sira ne'ebé mak kompetente hodi halo investigasaun ba indísius krime brankamentu kapitais sira ne'ebé mak akontese iha tranzasaun no movimentu osan nia iha sistema banku ninian. Segundu, ba instituisaun estadu no governu nian mós tenke aplika sistema Know Your Staf (KYS)/hatene didi'ak staf iha instituisaun laran, Know Your Business (KYB/hatene didi'ak asuntu servisu nian, no Know Your Partners (KYP)/ hatene didi'ak parseirus servisu nian, liu husi prosesu due delligence ne'ebé mak hala'o husi diresaun inspesaun internal kada instiuisaun nian hodi nune'e inspetór internal sira bele halo relatóriu kona-ba Suspicious Activity Report, Suspicious Life Style Report, no Suspicious Income Report (SAR/SLR/SIR) hodi entrega ba iha autoridade judisiáriu no polisiál sira atu nune'e bele halo asaun investigasaun ba indísius sira ne'e. Atu halo servisu sira ne'ebé mak temi iha leten ne'e, presiza estabelese no forma estrutura sira hanesan Unidade Informasaun Finanseira (UIF) hodi bele tau matan ba atividade banku, kompañia segurus no negósiu transferénsia osan nian no mós ba instituisaun la'ós banku. Ne'e presiza reforsa no hametin estrutura unidade inspesaun internal iha kada instituisaun estadu no governu nian hodi bele iha forsa atu halo inspesaun ba atividade instituisaun nian, ba pesoál sira ne'ebé mak servisu iha kada instituisaun refere, no mós estabelese liña koordenasaun direita entre unidade inspesaun kada instituisaun sira ne'e ho a u t o r i d a d e s moneylaudry.doc j u d i s i a r i u n o polisial nian, atu nune'e bele halo asaun imédiata bainhira nota ou hare indísius ruma ne'ebé mak halo husi pesoál sira.(*) *** FATIN ANÁLIZE R i s k u H u s i U t i l i z a s a u n Rekursu Estadu Ba Povu Nia Moris (Rui A. Gomes) estaun rekursu Jn a t u r á l ( n a t u r a l r e s o u r c e s management) refere ba jestaun rekursu natural ne'ebé nasaun ida iha hanesan rai, bee, minerál, gás no minarai, floresta, ikan, flora no fauna, ho forma ne'ebé sustentavel. Nai Maromak fó rekursu naturál mai ita atu sustenta dunik ita nian moris iha tempu badak ka naruk. Atu buka másimiza valór rikusoin ne'ebé iha, maka ukun-na'in sira kria mekanizmu oioin atu nune'e bele utiliza espasu fiskál ne'ebé boot hodi halakon kiak no mukit, hamenus desigualdade, no hakiak kondisoes ne'ebé di'ak par ema hotu bele moris di'ak no produtivu. Maibé, mekanizmu ida ke di'ak mós la garante susesu iha jestaun rekursu naturál bainhira ukun-na'in sira la trasa polítika ida ke di'ak. Nasaun barak hatudu estremu oin rua. Ida, buka atu másimiza reseitas husi sira nian rekursu naturál maibé neglijénsia impaktu negativu ba sira nian meiu ambiénte rasik, ne'ebé atu hadi'a fila fali presiza rekursu maka'as liu tan. Rua, polítika fiskál ne'ebé la fó vantajen ba sira nia ekonomia rasik; reseitas ne'ebé nasaun sira ne'e hetan tama fali iha ema balu nian bolsu ka hariku-an ema uitoan de'it. Estudu barak ne'ebé hatudu katak nasaun uitoan de'it mak konsege utiliza rekursu naturál ba hadia povu nia moris no sira nian ekonomia buras tanba kapasidade atu trasa polítika fiskál ke di'ak atu minimiza risku oioin ne'ebé iha. Mekanizmu Jestaun Fundu Minarai Kontinua ba pag...12 >>> 11

13 Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ===>11 ne'ebé regula tuir rendimentu sustentável maka'as iha Parlamentu. Ejemplu mak OJE ba estimadu (estimated sustainable income), ka tinan 2012 ho montante dolar Amerikanu 1,7 ESI. [ii] Tolu, rikusoin husi minarai la'ós atu uza biliaun ne'ebé sa'e 45% husi OJE tinan 2011 liu de'it ba jerasaun agora maibé mós ba jerasaun oin ba. Tanba reseitas doméstika sei fraku, maka montante ne'ebé foti husi ESI liu dala rua ho total mai. To'o oras ne'e mekanizmu jestaun Fundu ne'e dolar Amerikanu 0,7 biliaun. Iha fulan-juñu 2011, la'o ho di'ak no transparente. [iii] Ita bele hetan Governu lansa Planu Dezenvolvimentu informasaun kona-ba jestaun osan sira iha Fundu Estratéjiku ho objetivu atu transforma Timorne'e liu husi relatóriu trimestrál no anuál husi Leste ba iha nível nasaun sira ne'ebé ho Banku Sentrál. rendimentu mediu-as iha tinan Atu alkansa objetivu ida ne'e, investimentu Mekanizmu poupansa Fundu iha infraestrutura sei sa'e Minarai Timor-Leste nian ne'e tuir maka'as liu tan. Iha tinan modelu Noruega maibé ho ruanulu nia laran, montante diferensa ida. Modelu Noruega fó ne'ebé sei foti husi Fundu atu de'it autorizasaun atu gasta osan hala'o investimentu iha rai laran ne'ebé mai husi retornu reál husi sei iha impaktu maka'as ba ESI rikusoin finansiál akumuladu no rikusoin ne'ebé iha. Tuir (4%); modelu Timor-Leste fó de'it F u n d u M o n e t á r i u autorizasaun atu gasta osan husi Internasionál, impaktu ne'e sei reseita totál husi minarai, inklui resulta iha redusaun kuaze 40% mós reseitas ne'ebé sei mai (3%). iha tinan 2030 bainhira folin Modelu Timor-Leste nian fó dalan minarai tun ba dolar Amerikanu atu halo transferénsia inisiál 50 baril ida. Ne'e signifika ne'ebé boot husi reseitas ne'ebé katak ESI sei tun ba dolar seidauk matérializa. Amerikanu 0,4 biliaun. [iv] Ho dadus hirak Risku Iha Jestaun Fundu ne'e, ita agora identifika risku Minarai oil.doc ne'ebé iha. Risku dahuluk mak liga ba oinsá kria no mantein Ho mekanizmu checks-andekilibriu entre gasta osan husi Fundu ne'e no balances ne'ebé di'ak de'it la'ós garantia ba susesu. Iha risku oioin ne'ebé ukun-na'in sira presiza tau diversifika no dezenvolve ekonomia iha rai laran matan hanesan: oinsá transforma rikusoin ne'e ba atu nune'e nasaun la dependente de'it ba rekursu reseita ida ke permanente; sustenta kresimentu natural ne'ebé sei ramata iha tempu badak. Ne'e ekonómiku no proteje ekonomia husi implika katak presiza tebes hametin instituisaun overheating; aumenta produtividade ekonomia Estadu no rekursu umanu ne'ebé ho kualidade doméstiku la'ós halo ekonomia dependente ba di'ak hodi bele implementa governasaun rikusoin ne'e; hamenus risku korrupsaun; investe ekonómiku ne'ebé di'ak atu mantein ekilibriu iha projetu ne'ebé fó retornu ekonómiku ke boot, no aumenta produtividade laborál. Nune'e, ne'e. [v] Governasaun ekonómiku ne'ebé di'ak mekanizmu di'ak presiza mós akompñia ho buka atu kria polítika ba implementasaun polítika fiskál ne'ebé di'ak. Tanba espasu limitadu, programa dezenvolvimentu tuir kapasidade maka artigu ne'e foka de'it ba risku balu. absorsaun ekonomia ne'e rasik atu proteje Ohin loron, Timor-Leste nasaun ida ke ekonomia husi overheating no dependente de'it ba dependente liu ba reseitas husi Fundu Minarai. minarai. Ne'e signifika katak investimentu iha rai Kuaze 90% OJE mai husi atividade iha área laran tenke aumenta produtividade katak minarai. Reseita doméstika foin mak 6% de'it husi PIB la'ós-minarai ka 10% husi reseitas tomak. Ita investimentu tenke fó prioridade liu ba retornu hatene katak estrasaun minarai/gas agora daudaun ne'ebé boot. Ao mezmu tempu, estabelese ne'e mai husi Bayu-Undan ne'ebé fó reseitas liu mekanizmu atu kontrola despezas Estadu nian dolar Amerikanu biliaun ida tinan-tinan, no iha bainhira folin minarai tun ka bainhira rekursu tinan sanulu resin nia laran minarai no gas iha fatin natural ne'e ramata ona. Polítika fiskál ne'ebé di'ak rua ne'e sei maran. Foin daudaun ne'e, Banku ba Timor-Leste mak buka atu ekilibra reseitas Sentrál fó sai katak iha Fundu Minarai ne'e Timorne'ebé suli maka'as ba iha Fundu ne'e no reseitas Leste hetan ona osan besik dolar Amerikanu doméstika ne'ebé sei fraku no menus hela. Ho biliaun 11 tanba folin mina sa'e maka'as iha mundu no mekanizmu poupansa ne'ebé prudenti. ekilibriu ne'e osan iha Fundu ne'e bele sai nu'udar Iha tinan hirak liu ba, osan ne'ebé reseita permanente ida. Iha kontestu ne'e, transfere husi Fundu Minarai ne'e boot liu ESI, ka kuaze 6% asuntu ida ne'ebé provoka debate Kontinua ba pag...13 >>> 12

14 COMSTOCK.doc Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ====>12 presiza tebes identifika projetu sira ne'ebé fitivu no ho orsamentu ne'ebé as tebes maibé retornu ki'ik. Atu determina fiabilidade projetu ida presiza tebes halo esersísiu maka'as hodi determina kustu- benefísiu projetu ne'e. Bainhira laiha analise kustu-benefísiu, maka tendénsia aloka osan ba projetu arbitráriu de'it ka tuir proposta orsamentu ne'ebé inflasionadu tanba la bazeia ba unit cost ne'ebé realístiku. Ida ne'e mak sei fó todan ba OJE nian karik ida ne'e mós área ida ke CAC presiza tau matan hodi identifíka kedas ema sira ka grupu ne'ebé buka hariku-an de'it liu husi projetu governu nian. Risku daruak mak liga ba área setor privadu ne'ebé buka atu influénsia ukun-na'in sira atu utiliza osan husi Fundu ne'e nu'udar kolaterál ba sira nia dívida. Iha nasaun ida ne'ebé setor privadu nia kna'ar sei f r a k u n o b a z e esportasaun kuaze ke laiha, oportunidade atu investe iha real estate ka área konstrusaun bele fó fatin ba banku sira atu empresta osan. Tanba setor privadu fraku no laiha kapitál, maka sira presiza buka suporta husi fatin ruma. Bainhira osan husi Fundu sai nu'udar kolaterál ba sira nian empresta, maka risku retornu investimentu ne'ebé sira halo bele kiik ka boot. Tendénsia ida ne'e sai realidade iha nasaun barak ne'ebé iha rikusoin boot no ukun-na'in sira la dun preokupa atu promove investimentu privadu iha rai laran. Bainhira setor privadu hare katak laiha seguransa ba sira nian investimentu iha rai laran, maka sira prefere transfere sira nian osan ba iha rai li'ur (capital flight). Tanba ne'e, governu nia papel atu estimula investimentu privadu (atu bele komplementa investimentu públiku) labele bazeia uluk ba finansiamentu de'it. Ba projetu investimentu ne'ebé ho retornu boot, governu presiza enkoraja investimentu diretu husi rai li'ur (foreign direct investment) ka liu husi deve osan husi rai li'ur (foreign borrowing). Objetivu prinsipál mak buka atu promove investimentu- iha-investimentu hodi másimiza rekursu naturál ne'e. Nune'e, presiza iha kapasidade ba investimentu públiku no ambienti ne'ebé favorável ba investimentu privadu. Ambienti favorável ba investimentu privadu la'ós liu husi hasa'e unit cost ba projetu konstrusaun ruma. Ho unit cost iha projetu konstrusaun ne'ebé as bele fó fatin ba ema ka grupu balu desvia rekursu finanseiru balu husi investimentu ne'e rasik. Resultadu mak inflasiona OJE ne'e rasik. Risku datolu mak liga ba kapasidade atu identifika no enfrenta soke esternu oioin. Iha kontestu Timor-Leste nian, risku esternu ida mak volatilidade folin minarai iha mundu. Bainhira polítika fiskál depende de'it ba osan husi Fundu, maka presiza trasa polítika fiskál longu prazu ne'ebé integra folin minarai no estimasaun entre reseitas no despezas ida ke realístiku. Introdusaun polítika ruma ne'ebé bazeia de'it ba hanoin katak osan barak ona (reseitas) ne'ebé bele halo projetu sa de'it (despezas), maka iha periodu ne'ebé folin minarai tun maka aggregate demand ka prokura total ne'e mós tun; ida ne'e afeta ba output setor- setor ekonomia nian. Bainhira output menus maka soke ne'e mós hetok boot tan. Ezemplu, bainhira polítika governu atu subsídiu ekipamentu ruma ka atu selu dívida ruma ho valór osan ne'ebé tun (exchange rate) risku mak tendénsia atu foti tan osan atu taka falta ne'e. Bainhira output iha setór-setór ekonomia tun, maka osan ne'ebé presiza hetok boot liu tan atu mantein prokura. Risku ida ne'e presiza a n t e s i p a t a n b a konsekuénsia final mak estandard moris ema nian mós hetan impaktu negativu. Atu minimiza impaktu negativu ne'e, maka ukun-na'in sira buka atu aumenta tan osan liu husi repatriasaun kapitál ka rikusoin mai iha rai laran. Iha nasaun ida ne'ebé ho ekonomia doméstiku forte, volatilidade folin minarai ladún afeta no risku atu monu iha tusan foun mós kiik tebes. Daudaun ne'e, Timor-Leste nia Fundu Minarai investe hela iha Estadus Unidus Amérika no mós investe iha nasaun ruanulu resin. Maibé, retornu husi investimentu hirak ne'e mós depende ba fleksibilidade iha exchange rate ne'e. Bele tun, mós bele sa'e. Atu enfrenta soke esternu hirak ne'e, ukun-na'in sira presiza tebes prioritiza projetu hirak ne'ebé prienxe kritéria di'ak (bazeia ba analise kustu- benefísiu) no implementa iha tempu ne'ebé folin minarai tun. Nune'e, presiza adopta aprosimasaun dinámiku iha despeza Estadu nian. Katak, utilizasaun rekursu finanseiru husi Fundu ne'e labele bazeia de'it ba konsiderasaun polítika maibé liliu kapasidade atu mantein valór rekursu ne'ebé sei ramata ne'e, no ao mezmu tempu, investe maka'as iha kapitál umanu atu bele hasa'e produtividade laboral no hametin liu tan ekonomia doméstiku hodi proteje ekonomia ne'e husi reseitas minarai. Kontinua ba pag...14 >>> 13

15 Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ====>13 ENDNOTES Hakerek-na'in sidadaun Timoroan ida ho P h. D. i h a á r e a e s t u d u e k o n o m i a dezenvolvimentu husi Universidade Londres. Atu kalkula ESI ba tinan fiskál atu hetan montante másimu ne'ebé governu bele apropria no transfere husi Fundu Minarai atu finansia OJE, hare ba ekuasaun tuir mai ne'e: katak r = 3% ne'ebé espesifika tiha ona nu'udar retornu reál, V nu'udar balansu (osan ne'ebé iha) Fundu iha tinan foun tinan fiskál nian, R t nu'udar projesaun reseita husi minarai iha tinan t, n nu'udar tinan ikus liu atu hetan reseita, no i nu'udar discount factor ne'ebé espesifika liu husi funan nominál ne'ebé hetan husi investimentu Fundu ne'e husi governu Estadus Unidus Amérika, sura tuir valór mediu hahú tinan 0 to'o tinan n. Fonte: Timor- Leste's Petroleum Fund Law 9/2005, Schedule I. Mekanizmu jestaun Fundu Minarai ne'e halo konke iha fulan-jullu 2010 Timor-Leste, hamutuk ho nasaun 35, tama klasifikasaun ne'ebé prienxe kritériu EITI (Extractive Industries Transparency Initiative). EITI nu'udar estandard global ida ne'ebé buka atu promove transparénsia no akontabilidade iha nasaun ne'ebé riku ho mina, gas no rekursu mineral. International Monetary Fund, 2012, Democratic Republic of Timor-Leste Country Report No. 12/24, February 2012, p. 6. Tuir Banku Mundiál nia estudu bazeia ba Country Policy and Institutional Assessment (CPIA) index, kualidade polítika (policy) no instituisaun iha Timor-Leste sei iha klasifikasaun fraku maski governu halo ona esforsu hodi hadi'a no reforma buat barak. Indisi ne'e sukat jestaun ekonómiku iha rai laran hanesan jestaun makroekonómiku, polítika fiskál no deve osan, ho valór entre 6 (aas liu) no 1 (menus liu). Timor-Leste nian Indisi foin mak 3,8 iha tinan 2011.Estudu ida ne'e bele hetan iha ECON.XQ/countries?display=default *** 14

16 E k i p a I n v e s t i g a d ó r CAC Aumenta Tan ili Iha terseiru trimestre D2012, ekipa investigadór CAC aumetan tan na'in lima. Sira nia rektrutamentu liu husi prosesu naruk ida ne'ebé kompetativa tebes no transparénsia, tuir régras rekrutamentu ofisiál nian. Rekrutamentu ne'e involve servisu konjunta entre instituisaun CAC, Prokuradoria Jerál no Polísia Nasionál T i m o r - L e s t e ( P N T L ). Prezidenti-de juri n e ' e b é l i d e r a prosesu ne'e mak Komisáriu Adjuntu CAC ba Asuntu E d u k a s a u n, K a m p a ñ a n o Peskiza (EKP), José Samala Rua Neves. Membru p a i n e l s e l u k k o m p o s t u h u s i Komisáriu Adjuntu CAC ba Asuntu Prevensaun Manuel Coutinho Bucar Corte-Real, Prokuradóra Remígia de Fátima, Inspektor Xefe Angêlo Quelo no Inspektora Maria de Fátima Martins husi Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL). Prosesu rekrutamentu ne'e liu husi faze lubuk ida. Fofoun loke vaga ba públiku atu hatama aplikasaun durante semana rua. Hamutuk aplikante na'in 133 maka hatama sira nia dokumentu aplikasaun. Iha faze selesaun dokumentu sira, Komisaun selesiona aplikante na'in 41 mak ba tuir ezame eskrita. Hafoin ezame eskrita, nia rezultadu mak kandidatu na'in 24 konsege kontinua ba faze teste médiku. Tuir mai, na'in 17 mak tuir ezame orál no to'o ikus Ekipa Rekrutamentu Konjunta desidi sira na'in 5 mak sai vensedore. Durante prosesu teste, aplikantes feto la dun barak no balun para rasik no seluk lakon iha prosesu teste. Nune'e investigadór na'in lima ne'ebé hetan posse iha loron 29 Agostu 2012 mesak mane de'it. Tuir planu, tinan ida ne'e CAC Komisáriu CAC Sr. Adérito kongratula investigador foun hafoin simu posse hakarak rekruta investigadór na'in 10 maibé planu ne'e la konsegu realiza tanba fatin no kondisaun servisu la permite atu rekruta staf ho numeru barak iha tempu hanesan. Iha tempu futuru mai, planu ne'e sei realiza. Diretóra Diresaun Investigasaun (DI) CAC hateten katak rekrutamentu ba investigadór CAC bazeia ba nesesidade no ejijénsia servisu ne'ebé husi tempu ba tempu volume servisu DI CAC nian aumenta ba bebeik. Ho sira na'in lima foun ne'e, óras ne'e CAC iha ona nia investigadór hamutuk na'in 15. Hein katak sira nia involvimentu ajuda halo kaman servisu investigasaun nian balu. Instituisaun CAC espera katak iha tempu oin mai hein katak sei bele rekruta investigadór feto ho kualifikasaun téknika husi áreas teknolojia informasau/ I n f o r m a t i o n Te c h n o l o g y ( I T ), enjineria, tanba iha projeitu fíziku barak m a k p r e s i z a e m a t é k n i k u a t u h a l o i n v e s t i g a s a u n b a konstrusaun sivil sira. cac.doc (*) Investigadór Foun Lima Simu Tomada-de-Pose ili--investigadór foun na'in lima DKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC) nian, iha 29 Agostu 2012 simu tomada-de-pose hafoin kompleta formasaun iha CAC durante fulan rua kona-ba asuntu tékniku oi-oin relasiona ho investigasaun kriminál ba kazu korrupsaun nian. Iha serimónia tomada-de-pose ne'e, finalista sira simu sertifikadu graduasaun husi Dirijente Altu CAC nian sira. Graduado foun na'in lima ne'e haksolok halo hotu sira nia formasaun espesializada ne'ebé tulun fortalese sira nia koñesimentu tékniku no habelar tan sira nia vizaun kona-ba oinsá atu kaer servisu investigasaun kriminál ba kazus korrupsaun ho efetivu liu tan no profesional. Hanesan investigadór foun ida hatete: Kualkér formasaun espesializada ida sempre di'ak ba dezenvolvimentu kapasidade Kontinua ba pag...16 >>> 15

17 no koñesimentu ema nian---formasaun foin lalais ne'e tulun ho haforsa tebes ami nia kapasidade no koñesimentu tékniku atu dezenpeña ami nia servisu ho konfiansa boot liu tan. Formasaun durante fulan-rua ne'e hetan suporta husi USAID liu husi fundu Millennium Challenge Corporation ne'ebé implementa husi CASALS iha Díli. Dirijente Senior CAC no funsionáriu CAC tomak haksolok ho rezultadu formasaun ida ne'e tanba ne'e mak nu'udar interese boot Instituisaun nian atu haforsa no kapasita nia rekursu umanu hanesan parte ida husi prosesu d e z e n v o l v i m e n t u instituisaun nian. Wainhira ko'alia iha serimónia tomada-de-pose ne'e, Komisáriu CAC Adérito de Jesus Soares hatete katak nu'udar instituisaun, CAC hakarak tebes atu investe ba nia rekursu umanu, CAC hakarak kapasita nia s t a f s i r a h o d i t u i r formasaun iha rai-laran no rai li'ur hodi habelar sira nia koñesimentu. Ne'e hanesan prioridade CAC nian ne'ebé refleta iha nia plánu estratéjiku tinan rua mai. Ho investigadór na'in lima ne'e, óras ne'e CAC iha ona investigadór hamutuk na'in 15 ne'ebé prontu atu kontinua halo servisu investigasaun ba kazus kriminál ne'ebé relasiona ho korrupsaun. Iha espetativa katak ho sira na'in lima nia involvimentu, sei halo kaman servisu no divizaun servisu entre investigadór sira di'ak liu tan.(*) *** CAC Kontenti Se Timor Oan Riku Ho Dalan Mós no Legál korrupsaun ho tópiku Ita Rasik Mak Dezenvolve Ita Nian Nasaun no Salvaguarda Sasan Sira Ne'ebé Móvel no La Móvel ba Moris Di'ak Povu Nian iha Distritu Manufahi ne'ebé mai husi funsionáriu públiku distrital no lider komunitáriu sira. Komisáriu Adjuntu Bucar Corte-Real hatutan teni katak Timor oan sira mak tenke hadi'a no haforsa ekonomia uma laran nian hodi nune'e bele tulun fali nia belun Timor oan seluk ho dalan dígnu atu sira mós bele dezenvolve an no sai riku. Importante mak tenke liu husi dalan justu, la'ós liu husi dalan fó'er hodi monu ba hahalok aat hanesan prátika korrupsaun. T i m o r o a n i d a kuandu sai riku, ita hotu-hotu kontenti. Maibé tenke riku ho legál. Ha'u kontenti kuandu Timor oan ida dezenvolve ninia an cac.doc di'ak (sai riku) duke ema estranjeiru ida mak sai riku iha ita nian rai no Timor nian osan sai fali ba rai li'ur, katak Komisáriu Adjuntu Bucar ba partisipante sira iha semináriu. Nune'e mós nia afirma ba Timor oan sira ne'ebé hili dalan sai emprezáriu katak, kuandu tuir tenderizasaun projeitu ruma husi governu, tenke priense kritériu no tuir prosesu normál aprovizionamentu nian ho transparénte hodi tane aas integridade no akountabilidade molok hetan lukru no sai riku. Nune'e la hamosu deskonfiansa no problema sosiál iha povu nian leet tanba emprezáriu sira tuir kompete ho dalan formál. Dalan ida atu evita problema sosiál iha povu nian let no entre emprezárius Timor oan sira mak tenke evita prátika subornu ruma ba funsionáriu públiku sira ne'ebé servisu iha área aprovizionamentu. Esperiénsia barak hatudu katak servisu iha área aprovizionamentu ne'e fatin ida ne'ebé risku tebes ba ema ka funsionáriu sira atu kometé hahalok la legál hanesan subornu, abuzu-podér no seluk- seluk tan. Funsionáriu públiku sira tenke hala'o kna'ar ho imparsiál, transparénte, ho integridade iha ida-idak nian servisu hodi trata Timor oan sira hotu hanesan no hakribit hahalok diz-igualidade, la hare'e ba kor polítika, suku, no família, durante prosesu tenderizasaun ba projeitu ruma. (*) anufahi - Komisáriu Adjuntu MKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC) ba Asuntu Prevensaun, Manuel Coutinho Bucar Corte-Real hateten katak instituisaun CAC kontenti ho emprezáriu Timor oan ne'ebé dezenvolve an sai riku no kaer rasik ekonomia nasaun Timor-Leste hodi sai forte iha tempu ukun rasik-an, maibé tenke riku ho dalan mós no legál. Lia hirak ne'e hato'o husi lideransa CAC nian ba partisipante semináriu kona-ba prevensaun Komisáriu Adjuntu Bucar ko alia ba partisipante workshop CAC nian iha distritu *** 16

18 Uza Telefone Fíksu Ko'alia Ho Família: Halo Parte husi Prátika Korrupsaun anufahi Komisáriu Adjuntu MKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC) ba Asuntu Prevensaun Manuel Coutinho C. Bucar Corte-Real hateten katak instalasaun telefone fíksu iha kada edifísiu públiku atu fasilita no hadi'a konsidasaun servisu funsionáriu públiku ho objetivu atu servi povu di'ak liu tan. Maibé iha prátika, servidór estadu barak mak utilíza sala telefone fiksu ofisiál nian ba fali asuntu privadu hodi komunika ho família no kolega sira. Utilizasaun telefone fiksu ba asuntu privadu ruma, tuir Komisáriu Adjuntu Bucar Corte-Real katak, hahalok ne'e hanesan aktu korrupsaun ou fiksu ne'ebé instala iha kada ministériu ba komuniksaun ofisiál hodi hala'o servisus públiku ba dezenvolvimentu nasionál no ba povu nian moris di'ak. (*) *** Funsionáriu Fráku, Kontrator Sira Sei Sosa ho Osan anufahi Maski osan barak maibé Mwainhira jestaun finanseira ladi'ak ka fraku bele sai risku/tentasaun aat ba servisus funsionáriu públiku sira ne'ebé hanesan servidór Estadu nian. Komisáriu Adjuntu CAC Bucar Corte-Real hato'o lia fuan ne'e wainhira ko'alia ba funsionáriu públiku no lider komunitáriu sira iha kapitál Distritu Same, Manufahi, iha fulanpekulatu-de-uzu. A g o s t u l i u b a. Nune'e, superiór Funsionáriu públiku sira hanesan direitur sira iha obrigasaun morál atu iha obrigasaun atu tane aas integridade iha k r í a m e k a n i z m u servisu fatin no moris r u m a o i n s á lor-loron nian wainhira u t i l i z a s a u n hala'o kna'ar hanesan patrimóniu Estadu servidór Estadu nian. nian ho efetivu ba cac.doc Ne'e atu hatete katak benefísiu povu no hanesan manu-ain povu n a s a u n n i a n no nasaun nian, sira sei prosperiedade, la'ós l a b e l e s i m u o s a n ba interese privadu (subornu) ruma husi nian. kontrator sira wainhira Komisáriu hala'o kna'ar hanesan A d j u n t u B u c a r servidór públiku nian. Corte-Real hatutan CAC fó hanoin ba t e n i k a t a k C A C partisipante sirak iha Kom.Adjuntu Bucar esplika papel CAC ba detekta ona utilizasaun fungsionáriu sirak iha Distritu Manufahi semináriu ne'e katak tuir telefone landline barak ne'ebé uza ba interese esperiénsia, prátika korrupsaun barak mak komete privádu iha edifísiu Governu nian. Fulan-fulan husi servidór Estadu nian tanba sira mak ezekuta Governu selu kustu ho osan boot tebes. Konta orsamentu Estadu nian. Sira mak jere osan barak, sirak ne'e identifika katak funsionáriu públiku sira nune'e, se jestaun finanseira ladi'ak, risku ka barak liu mak uza telefone ba interese privádu tentasaun atu halo aktu korrupsaun fasil tebes. Iha nian. Prátika sira hanesan ne'e halo parte ida husi nia diskursu, Komisáriu Adjuntu fó hanoin ba hahalok korrupsaun ne'ebé hamihis tiha sentidu partisipante sira katak hakarak lori distritu utilizasaun sasan Estadu ho responsabilidade. Manufahi ba oin liu husi dalan mós laos husi Tuir Komisáriu Adjuntu katak presiza iha hahalok korrupsaun, relata lia los hodi hakribit justifikasaun husi superiór sira atu garante hahalok aat hanesan simu osan barak husi transparénsia no evita prátika korrupsaun ne'ebé kompañia ka emprezáriu sira ne'ebé halo istraga halo husi funsionáriu públiku sira relasiona ho imajen distritu no ema Manufahi sira. Komisáriu patrimóniu estadu nian ne'e. Presiza iha Adjuntu Bucar Corte-Real enkoraja servidór justifikasaun ba utilizasaun telefone fiksu ho Estadu tomak, liu-liu iha distritu Manufahi atu razaun ida katak Estadu selu kustu ba telefone iha prinsípiu: biar ha'u nian salariu ki'ik Kontinua ba pag...18 >>> 17

19 no sempre tane aas honestidade no integridade, jerál kada tinan katak rikeza ne'e utiliza no iha sira nia servisu loron-loron. Komisáriu benefísia duni ba povu nian moris di'ak no la Adjuntu mós enkoraja funsionáriu públiku sira iha utiliza sala husi governante sira ka lae. distritu atu fortifika an didi'ak para emprezáriu Tuir Komisáriu Adjuntu katak reseita husi Tasi sira ne'ebé ho karteira mahar mós labele bok an Timor hahú depozitu iha Banku Rezerva Nova labele sosa sira ho osan. Atu halo ida ne'e, Yorke, Estadus Unidos Amérika iha loron 30 fulan funsionáriu públiku hotu-hotu tenke kontenti ho Setembru Tuir dadus ofisiál, kada fulan dezenvolvimentu ne'ebé la'o dadaun, maski sei iha tolu-tolu tuir lei, Banku Sentral TL mak halo difikuldade barak. Funsionáriu públiku tenke relatóriu no to'o iha loron 31 fulan Marsu 2012 hadok an husi prátika subornu ne'ebé dala ruma total osan TL nian husi Fundu Petrolifero iha kontrator sira tenta atu halo hodi manan projeitu Banku hamutuk US$ 11 billioens. governu nian. Funsionáriu públiku tenke hetan Komisáriu Adjuntu CAC Manuel Bucar osan liu husi dalan mós ho kosar ben rasik no tenke konfirma ba partisipante sira katak husi Primeiru konsidera prátika subornu hanesan moras at to'o Kuatru Governu Konstitusional TL, Governu ne'ebé tenke evita. foti ona osan husi Fundu I h a n i a l i a i k u s, Petrolíferu hamutuk US$ Komisáriu Adjuntu hateten katak b i l l i o e n s b a funsionáriu públiku sira maka dezenvolvimentu nasaun tenke tane aas integridade nian liu husi OJE kada tinan. hanesan servidór estadu ho Tanba ne'e, povu hamutuk professional no hadomi rai Timor ho lideransa komunitáriu hodi hadok an husi hahalok sira no funsionáriu públiku korrupsaun. Funsionáriu públiku sira tenke hatene didi'ak tenke sai hanesan ezemplu di'ak utilizasaun rikeza. CAC nia ba povu, iha orgullu no prestíjiu, objetivu nian la'ós atu hodi kaer metin komprimisu ko'alia KKN hanesan moras hanesan servidór Estadu no tau as at maibé CAC nian obrigasaun interese komun ba povu no nasaun nian moris ba iha povu nian leet iha área remotas liu husi di'ak. (*) sorumutu, semináriu sira hanesan ne'e atu fó hanoin ba Timor oan sira hotu kona-ba rikeza *** naturál iha Timor-Leste nian. Instituisaun CAC Povu Tenke Tau Matan Ba Utilizasaun Fundu Petrolíferu hamriik hamutuk ho povu atu monitoriza lisuk utilizasaun ba povu nian prosperiedade. Komisáriu Adjuntu Bucar Corte-Real anufahi - Komisáriu Adjuntu esplika ba partisipante sira katak Parlamentu MKomisaun Anti-Korrupsaun Nasionál (PN) aprova osan iha IV Governu (CAC) ba Asuntu Prevensaun, Manuel Coutinho Konstitusional hodi foti osan husi Fundu Bucar Corte-Real hateten katak Timor-Leste (TL) Petrolíferu ba OJE tinan 2008 hamutuk US$347 nian rikeza natureza husi Tasi Timor fó milloens, tinan OJE 2009 hamutuk US$ 680,87 kontribuisaun signifikante ba Orsamentu Jerál milloens, tinan OJE hmautuk 2010 US$659,99 Estadu (OJE) Timor-Leste nian tinan-tinan. Tanba milloens no iha tinan 2011 no 2012 OJE hamutuk ne'e Timor oan tomak tenke tau matan ba governu US$1.306 billoens.molok ne'e, Parlamentu kona-ba utilizasaun orsamentu Estadu hirak ne'e. Nasionál mós aprova I Governu Konstitusional ba Komisáriu Adjuntu CAC Bucar Corte-Real hato'o OJE 2003/2004 hamutuk US$79 milloens, OJE lia fuan ne'e ba partisipante semináriu CAC nian iha tinan 2004/2005 hamutuk US$83 milloens no mai husi funsionáriu públiku no lider komunitáriu iha tinan 2005/2006 OJE hamutuk US$132 iha área remotas kona-ba korrupsaun iha kapitál milloens.. distritu Same, Manufahi foin lalais ne'e. Instituisaun CAC hakarak hamriik Timor oan sira, katak Adjuntu Bucar Corte-Real, hamutuk ho funsionáriu Estadu tomak no povu atu tenke orgullu ba riku soi ne'ebé Nai Maromak tau matan, akompñia,no informa malu kona-ba haraik ba povu no nasaun TL liu husi Fundu utilizasaun povu no nasaun nian rikusoin ne'ebé Petrolíferu ne'ebé kontribui 90% ba OJE tinantransparénte ezekuta husi Governu ho responsabilidade, tinan. Timor oan sira tenke pro-ativu hodi no akontabilidade ba povu nia akompñia no monitoriza ezekusaun orsamentu moris di'ak.(*) *** 18

20 Komisáriu CAC: Staf CAC Labele Baruk Atu Kontinua Aprende Komisáriu CAC, Adérito hato o diskursu iha serimónia tomada de posse investigador CAC foun iha edifisiu CAC ili Komisáriu Komisaun Anti- DKorrupsaun (CAC) Adérito de Jesus Soares apelu ba staf no investigadór sira iha instituisaun ne'ebé nia lidera atu labele baruk atu aprende barak liu tan siénsia saida de'it hodi habelar sira nia koñesimentu ba servisu hasoru problema krime korrupsaun iha Timor-Leste. Ita nian training (la'o) nafatin-- ita hotu-hotu aprende nafatin. Ita nian treinu la iha rohan. Ita halo servisu, mas treinu tenke la'o nafatin (no) ita aprende nafatin...ita tenke iha espíritu ida atu aprende barak liu tan. Ohin ita hatene buat ida maibé aban ita bele la hatene buat seluk. Komisáriu CAC hato'o lia fuan hirak ne'e wainhira fó pose ba investigadór foun na'in lima iha loron 29 fulan Agostu 2012 liu ba. Hanesan instituisaun, CAC iha responsabilidade institusionál atu organiza formasaun ba staf ho investigadór sira ho matéria oi-oin hodi habelar no hakle'an tan sira nia koñesimentu no kapaside tékniku. Tanba krime akontese ho nian forma oin-oin no lalais tebes, h a n e s a n o h i n a k o n t e s e i h a forma ida, aban n i a m o s u h o f o r m a s e l u k, p e r s i j a k o ñ e s i m e n t u tékniku oi-oin atu r e s p o n d e b a akontesimentu h i r a k n e ' e. Treinamentu atu kapasita staf no investigadór sira iha rai laran (in- house training) no rai li'ur (overseas training) hanesan nesesidade báziku ida no importante tebes atu hakle'an koñesimentu staf nian hodi hasoru kualkér forma krime korrupsaun iha futuru. Nune'e, kapasidade servisu iha instituisaun CAC bele la'o ho di'ak liu tan tanba staf sira iha koñesimentu kle'an kona-ba lala'ok servisu iha terenu. Durante ne'e CAC organiza formasaun lubuk ida ona ho matéria tékniku oi-oin, iha rai laran no rai li'ur, ba nia staf sira atu habelar tan sira nia koñesimentu tékniku. Porezemplu formasaun kona-ba investigasaun krime finanseira iha Dili, estratejía jetasun/strategic management ba asuntu anti-korrupsaun iha Malázia, sertifikadu kona-ba anti-korrupsaun iha Hongkong, formasaun língua Ingles no Portugés iha Dili no seluk-seluk tan. Iha planu estratéjiku CAC ba tinan tolu mai, alende kontinua hala'o servisu hanesan bain-bain, CAC sei konsentra an iha kapasitasaun institusionál inklui kapasitasaun ba nia rekursu umanus rasik. Wainhira trasa planu asaun anuál ba 2013 nian, diresaun ida-idak propoin matéria formasaun oi-oin tuir áreas servisu kada diresaun nian hanesan leadership and management, metodolojia peskiza, investigasaun krime finanseira, brankramentu kapitál, multi-média, no seluk-seluk tan. (*) *** Komisáriu Adérito Ko'alia ba Staf C A C : I t a H o t u N u ' u d a r Fundadores Instituisaun CAC ili Wainhira halo diskursu badak Diha durante serimónia tomada-de- posse ba investigadóres foun sira iha edifísiu CAC Farol Dili loron 29/8/12, iha staf no família investigadóres foun sira nia oin, Komisáriu Komisaun Anti-Korrupsaun (CAC) Adérito de Jesus Soares ho o rg u l l u h a t e t e katak instituisaun C A C l a ' ó s p e r t e n s e K o m i s á r i u h o K o m i s á r i u Adjuntus na'in rua, José de Jesus das Neves ho Manuel Cotinho Bucar Corte-Real nian mesak, maibé pertense família cac.doc boot CAC nian tomak. Família boot CAC nian tomak ne'e mak ema hotu ne'ebé hankaar an iha CAC, husi komisárius na'in tolu to'o motorista no servidór/a sira. Ita boot (staf) sira mak fundador instituisaun ida ne'e. La'ós ami na'in tolu, la'ós ha'u rasik de'it, la'ós ami mesak de'it! Mais, imi hotu, ita hotu. katak Komisáriu CAC Adérito de Jesus. Hanesan instituisaun nurak ne'ebé foin halo tinan rua-ho-balun, CAC kontinua dezenvolve an hodi harii no habelar instituisaun ne'e ba oin. Maski seidauk iha SOP (Standard Operating Procedure), Kontinua ba pag...20 >>> 19

21 Kampaña no Peskiza (EKP), José António de Jesus das Neves nu'udar oradór ba sorumutu ne'e hateten, hahalok korrupsaun nu'udar virus ida ne'ebé bele fó impaktu ba dezenvolvimentu rai laran no povo nia moris. Hahalok korrupsaun hirak ne'e tama iha tipu-tipu korrupsaun ne'ebé relasiona ho lei. Tipu korrupsaun ne'ebé relasiona ho lei ne'ebé define ona iha Kódigu Penal Timor- Leste nian mak hanesan pekulatu, abuzu podér, tráfiku influénsia, no partisipasaun ekonómika iha negósiu. Krime korrupsaun hirak ne'e sai virus at hodi afeta ba dezenvolvimentu pais ida ne'e. Porezemplu, abuzu podér, tuir Artigu 297 Kódigu Penal nian, funsionáriu ida-ne'ebé abuza podér sira ka viola devér hirak ne'ebé kait ho ninia funsaun sira, ho intensaun hodi hetan ba nia an rasik ka ba ema dotoluk, benefisu ne'ebé la tuir lei (la lejítimu) ka hasusar ema seluk. No mós, d e f i n i s a u n i h a A r t i g u s e l u k hanesan pekulatu uzu, uza sasan estadu nian hodi hetan benefísiu ba nia an rasik. Tuir Komisáriu Adjuntu Neves, ema hirak ne'ebé e n v o l v e i h a korrupsaun tanba sira nia hahalok pesoál ninia morál la di'ak ona, sira la iha moe atu na'ok sasan estadu, no mós u za s asan estadu ba nia an cac.doc rasik hodi hariku an. Hahalok sira ne'e o t o m a t i k a m e n t e f ó impaktu ba dezenvolvimentu rai ne'e, nune'e povo difikuldades infra-strutura ka espasu ba servisu (balu servisu de'it iha iha Kobe House) maibé servisu tenke la'o nafatin. Nune'e, Komisáriu fó fanoin ba staf sira hotu atu iha espíritu servisu ho profesionalismu no konsídera CAC hanesan na'in (ownership) staf hotu nian. Hodi nune'e, staf hotu nia kontribuisaun ba instituisaun ba kombate korrupsaun iha Timor-Leste sura hanesan servisu kolektivu ida. Komisáriu uza metafora simples kona-ba sintidu kolektiva katak --CAC ne'e hanesan uma ida, nia (Komisáriu) tama uluk no harií airin ida ka rua de'it, hafoin Adjuntus na'in rua tama tan ajuda nia harií tan airin uma ne'e, hafoin diretor/a sira tama mai halo didin hodi taka uma nia parede no taka kakuluk. Funsionáriu no investigadór/a sira tama mai monta janela, monta kadeira, meja, komputador sira ne'e hodi sai uma tomak ida nune'e, oras ne' instituisaun CAC iha ona kapasidade atu monta saida de'it mak nia (instituisaun CAC) hakarak atu halo tuir nesesidades servisus kada diresaun nian. (*) *** Ofisiais Distrital Ermera Partisipa Semináriu konab a A n t i - Korrupsaun Komisáriu Adjuntu Neves koalia ba partisipante workshop CAC nian iha Distritu ili Iha fulan Agostu 2012, DKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC) liu husi programa Diresaun Prevensaun hala'o semináriu ba funsionárius distrital inkluindu administradóres sub-distritu no distritu, diretores liñas ministériasi no setór públiku sira iha distritu Ermera. Iha semináriu ne'e ko'alia kona-ba oinsá atu prevene no funu hasoru haholok korrupsaun iha Ermera, hodi nune'e povo Ermera bele moris di'ak. Tema ba semináriu ne'e hanesan aprezentasaun sira ne'ebé halo iha distritu seluk, hanesan iha distritu Same, Viqueque no seluk tan. Tema ne'e mak Somos nós próprios a desenvolver a naçã e salvaguardar a quailidade dos bens movies e imóveis para do bem-estar do nosso povo/ita rasik mak dezenvolve nasaun no salva-guarda sasan moves no imovel nia kualidade ba moris di'ak povu nian. Komisáriu Adjuntu Komisaun Anti- Korrupsaun (CAC) ba asuntu Edukasaun, seidauk bele hetan moris di'ak. Sorumutu ba dialogo ne'e loke mós sesaun perguntas ba partisipantes sira, hanesan perguntas husi Administradór Sub-Distritu Railaku, ko'alia kona-ba ema boot balun ne'ebé komete duni korrupsaun maibé wainhira ba tribunal hodi prosesa, nia advogadu defende nia maka'as to'o ikus ema ne'e la sala ida, oinsá kona ba KAK nia hare? Hatan ba perguntas ne'e, Komisáriu Adjuntu Neves hateten katak uluk nana'in, ema ne'e defende nia an hodi to'o iha tribunal, tanba ne'e, Ministériu Públiku mak hanesan akuzador, defensor públiku iha advogadu hodi defende nia ema ne'ebé deskonfia sala. Parte rua ne'e defende malu ho faktus hotu, nune'e faktus ne'e hanesan bukti hukum/surat tahan sasin legál. Kuandu buat sira ne'e la iha, ema ne'e bele manan iha tribunal tanba ita laiha sasin forti atu kondena nia. Kontinua ba pag...21 >>> 20

22 aprezentasaun kona-ba Auto-Avaliasaun/Self- Assesment ne'ebé uza software system, gia halo relatóriu kona-ba Auto-Avaliasaun, no halo ezersísiu hodi analiza artigu sira iha Konvensaun UNCAC. Iha parte ezersísu halo analiza artigus Konvensaun nian sira, organizador/a sira uza matéria Auto-Avaliasaun/Self-Assesment kona- ba implementasaun UNCAC no mekanizmu halo r e v i z a u n i h a T i m o r - L e s t e h a n e s a n ezemplu/modelu ba partisipante sira husi rai seluk hodi aprende no atu halo tuir. Aleinde matéria rua ne'e, partisipante sira mós simu matéria kona-ba komunikadu imprensa/press-release ne'ebé CAC produz hodi aprende oinsá halo relatóriu kona-ba servisu ne'e ba públiku liu husi média. Molok hahú halo analiza, organizadores sira husu Komisáriu Adérito halo aprezentasaun badak hodi esplika kona-ba esperiénsia Timor-Leste nian iha prosesu halo Auto-Avaliasaun/Self-Asesmentu kona-ba implementasaun UNCAC iha Timor-Leste. Partisipante sira apresia tebes no k o n s i d e r a e s p e r i é n s i a Timor-Leste nian iha prosesu ne'e hanesan ezemplu di'ak ba sira atu halo tuir wainhira h a l o A u t o - Avaliasaun/Self- Assesment iha sira nia rai. Iha fulan Juñu 2012 liu ba, liu husi rifa sorteiu ne'ebé halo iha Estadu Parte ba K o n v e n s a u n U N C A C s i r a hotu nia oin iha Vienna, Timor- Leste ho Liberia hili hamutuk atu halo review ba Angola. Nune'e, treiñamentu iha M a l á z i a n e ' e importante tebes atu prepara didi'ak peritus governmental Timor-Leste nian molok hahú halo review ba Angola nia implementasaun. Hafoin fila mai Timor-Leste, CAC hanesan pontu- vokál reprezenta Estadu Timor-Leste kona-ba implementasaun UNCAC, sei halibur hamutuk entre peritus govermental Timor-Leste nian hodi halo diskusaun kle'an liu tan kona-ba preparasaun no envolvimentu Timor-Leste nian iha servisu internasionál ne'e molok hahú halo review ba Angola. (*) Alem-de ne'e mós, Komisáriu Adjuntu Neves husu ba partisipantes sira katak, presisa kontribuisaun maka'as husi komunidade Ermera atu hahú halo prevensaun ba idak-idak nia an rasik hodi kombate korrupsaun. Komunidade Ermera bele fó hanoin ba malu, barani ko'alia ba sira ne'ebé deskonfia halo krime korrupsaun hanesan kompañia setór privadu sira, administradóres subdistritu no distritu, funsionárius liñas ministérias, ka povo bain-bain, atu bele evita kedas no la presiza halo keisa to iha tribunal.(*) *** Timor-Leste Sai Ezemplu ba Nasaun Seluk kona-ba Auto-Avaliasaun UNCAC ili Husi loron fulan DSetembru 2012, Sekretariadu Konvensaun ONU kontra Korrupsaun (UNCAC) iha Vienna, organiza t r e i n a m e n t u preparasaun ida iha A k a d e m i Pencegahan Rasuah M a l á z i a. Tereinamentu ne'e halo ba perítus governmental sira ne'ebé sei halo servisu nu'udar r e v i e w e r s b a implementasaun UNCAC iha kada Estadu Parte iha t i n a n o i n m a i. Partisipante sira iha workshop durante loron hat ne'e mai h u s i M a r s h a l l I s l a n d, I n d i a, Filipina, Korea Sul, Vietnam, Palau, Solomon Island, Malázia no Timor- Leste. Delegasaun husi Timor-Leste nian lidera husi Komisáriu Komisaun Anti-Korrupsaun Adérito de Jesus Soares, no ofisíais legál na'in rua husi Ministériu Justisa, ida husi Negósius Estranjeiru no ida tan husi Sekretáriu Estadu Konsellu Ministrus. Durante iha Malázia, partisipantes sira aprende kona-ba metodolojia oinsá halo review ba Auto- Av a l i a s a u n / S e l f - A s s e s m e n t k o n a - b a implementasaun UNCAC iha kada Estadu Parte. Matéria sira ne'e inklui overview ba estadu membru sira, mekanizmu ba avaliasaun/reviewer, metodolojia no mekanizmu relatóriu UNCAC, 21

23 O b s e r v a s a u n b a P r o g r e s u Julgamentu Kazu Korrupsaun iha Timor-Leste (Augusto da Costa Castro, CAC) direitu penal define katak modelu due process model hanesan modelu ida ne'ebé mak iha prosesu kombate krime nian, fó prioridade liu iha aspeitu direitus humanus. Iha asaun penal, prosesu ne'e defende liu direitu husi suspeitu no arguida sira ne'ebé mak komete iha asaun krime, tantu krime boot ka ki'ik. Ho espíritu ida ne'e, prosesu luta kontra krime korrupsaun iha Timor-Leste hetan dezafius barak tanba susar ba autoridades polisial no judiasiáriu atu implementa lei penal ne'ebé mak bele hamosu sentimentu tauk hanesan shock therapy ba ema seluk atu halo krime ida. Relasiona ho espíritu kombate krime korrupsaun iha Timor-Leste, buat ida seidauk lakon husi públiku ninia hanoin mak kazu korrupsaun ne'ebé involve eis-ministra Justisa Sra. Lucia Lobato ne'ebé mak tuir desizaun husi Tribunal Primeira Instansia fó pena prizaun tinan 5 ba arguida Sra. Lucia Lobato. Maibé, ho espíritu lei prosesual penal ne'ebé mak sadere aan ba modelu due process model, entaun arguida goza espíritu ida ne'e hodi halo rekursu ba iha Tribunal Rekursu atu haree lejimitadade sentensa ne'ebé mak hamonu ba arguida ne'e. Tanba ne'e mak to'o agora, Tribunal Rekursu mós seidauk book an atu halo avaliasaun ba desizaun Tribunal Primeira Instansia nian ne'e. Ho Tribunal Rekursu ninia reasaun ne'ebé neineik, buat ne'e hamosu espekulasaun públiku ne'ebé negativu hasoru autoridades polisial no judisiáriu, inklui CAC, ne'ebé mak hamriik iha oin hodi funu hasoru krime korrupsaun ida ne'e. Públiku ninia espekulasaun no preokupasaun ne'e iha fatin duni. Tanba durante ida ne'e, kazu korrupsaun ne'ebé mak envolve ema boot sira hanesan Sr. Ruben Braz, eis-administradór Distritu Dili no Sra. Lucia Lobato nian, la'o neineik liu duke kazu korrupsaun ne'ebé mak envolve ema funsionáriu nivel ki'ik sira. Tuir hakerek na'in ninia observasaun durante ne'e katak ba kazu krime korrupsaun ne'ebé mak envolve Diretor Eskola Sérgio Vieira de Mello ho ninia Tezoreiru na'in rua, kazu korrupsaun ne'ebé mak envolve Sr. Ruben Braz no Sra. Lucia Lobato nian,iha tratamentu ne'ebé mak diferente tanba kazu sira ne'ebé mak involve funsionáriu nivel ki'ik seidauk ei Númeru 8/2009 Artigu 5 Alinea 2 LKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC) nian fó kompetensia ba Komisaun atu hala'o servisu investigasaun ba kazu krime korrupsaun ne'ebé mak akontese iha teritóriu Timor-Leste laran tomak. Ho kompetensia ida ne'e, maski ho limitasaun oi-oin, liu-liu iha áreas instrumentus legais no rekursu, inklui ema no fasilidades téknika, maibé CAC konsege hala'o duni ona servisus investigasaun ba kazu korrupsaun ne'ebé mak akontese. Durante ne'e, kazu korrupsaun sira ne'ebé mak CAC investiga, iha kazu rua mak hetan ona desizaun husi tribunal primeiru instansia. Husi kazu rua ne'e, kazu ida mak oras ne'e iha Tribunal Rekursu, kazu korrupsaun ne'ebé mak komete husi eis-ministra Justica Sra. Lucia Lobato. Kazu ida seluk, arguido sira ho konsiénsia tomak hala'o ona pena prizaun ne'ebé mak Tribunal Primeira Instansia tesi ba sira. Presija tebes atu hare partisipasaun CAC nian iha asaun prosesu penal, no mós ligasaun ho instituisaun judisiariu sira seluk. Durante ne'e, públiku tau espetativa ida aas no boot tebes ba CAC, dala ruma liu fali CAC nia kapasidade rasik ne'ebé mak Lei fó hodi hala'o servisu hodi kombate krime korrupsaun iha Timor-Leste. Ida ne'e mosu bele mós tanba limitasaun komprensaun husi públiku kona-ba CAC nia kna'ar tuir Lei haruka. Atu hare kle'an liu tan kona ba prosesu kombate krime em-jerál iha Timor-Leste, ita tenke hare ita nia espíritu no prinsípiu iha sistema asaun penal nian ne'ebé mak Timor-Leste adopta liu husi sistema prosesual penal ho modelu due process model duke modelu crime control model. Adaptasaun ba modelu primeiru (due process model) ne'e la'ós la ho razaun. Timor-Leste ne'ebé mak durante tinan 450 iha kolonializmu nia okos no tinan 24 iha operesaun nian okos, ita hetan sofrementu barak iha parte direitu humanu nian. Ho esperiénsias hirak ne'e mak hakarak ka lakohi obriga lejizladór sira hodi halo lei penal nian iha asaun rekursu ba iha Tribunál Rekursu. ne'ebé mak sadere liu ba modelu due process model. Tuir referénsia ne'ebé mak eziste iha Kontinua ba pag...23 >>> 22

24 Maibé bainhira involve ema sira ne'ebé mak iha pozisaun boot iha governu nian sempre iha oportunidade halo rekursu hodi dada no hatarde prosesu ezekusaun ba sentensa substantivu ne'ebé mak hamonu ba arguido ka arguida refere. Prosesu kazu korrupsaun Ruben Braz no Lucia Lobato nian to'o or as ne'e seidauk to'o rohan de'it, alias sei iha hela Tribunal Rekursu nia liman. Ho fenómenu hanesan ne'e, públiku iha konklusaun katak, espada justisa nian kroat de'it ba kraik ka ema ki'ik maibé la kroat ba leten ka ema bo;ot sira tanba ema ki'ik sira bainhira komete krime ruma iha julgamentu ikus hodi hamonu sentensa nian, karreta prizaun mak hein. Maibé bainhira ema boot sira iha kualkér prosesu julgamentu sempre karreta privadu mak hein hodi tula fila fali ba deskansa iha sira nian uma. Ho realidade hanesan ne'e, bele hamosu pontu interogasaun husi públiku ba iha Estadu nia vontade atu luta kontra krime korrupsaun no implementasaun prosesu julgamentu ba arguido no arguida sira ne'ebé mak komete krime korrupsaun iha Timor-Leste. Realidade ne'ebé mak akontese, ita haree katak entre vontade polítika hodi luta kontra krime korrupsaun no lala'ok julgamentu ba arguido no arguida sira ne'ebé mak komete krime la'o kontráriu ba malu fali. Ho ida ne'e, susar atu sai referénsia di'ak ida ba programa prevensaun krime korrupsaun iha Timor-Leste tanba autor sira la sinte katak sira komete krime korrupsaun. Ne'e bele sai presedente ba ema barak atu halo krime korrupsaun, sa tan sosiedade agora ne'ebé mak gosta kópia husi ema seluk buat sira ne'ebé mak la di'ak no nunka atu kópia ga imita hahalok sira ne'ebé mak di'ak iha aspetu morál no lei nian. Ho kondisaun sira ne'ebé mak hakerek na'in deskreve iha leten ba ne'e, hakarak dezafia instituisaun estadu sira ne'ebé mak servisu ba iha área polisial no judisial nian atu bele hadi'a di'ak liu tan situsaun sira ne'e, hodi nune'e bele iha forsa ne'ebé mak hanesan atu instaura lia los no justisa ba públiku ne'ebé mak sempre hein lia los. Hodi nune'e, ita bele alkansa objetivu husi estadu Repúblika Demokrátika Tinmor-Leste nian ne'ebé mak hakarak hetan sosiedade ne'ebé mak prósperu iha matérial, morál no espíritual nian.(*) *** CAC.doc 23

25 INTREVISTA ESKLUSIVA HO MINISTRA FINANSAS SRA. EMÍLIA PIRES Mekanizmu Kontrolu Rekursu Estadu (24 Agostu, 2012) finanseira administrasaun públiku tomak, administra fundus petróleu no reseitas nonpetróleu nian sira, aloka no relata orsamentu estadu ba liñas ministériais, no seluk-seluk tan. Wainhira ha'u simu pasta nu'udar Ministra Finansas iha governasaun Aliansa Maioria Parlamentar nian, molok hahú servisu Ministériu nian, ha'u fó sai uluk buat rua kona-ba prinsípius servisu no objetivu boot Ministériu Finansas nian ba funsionárius hotu iha Ministériu laran. Ha'u hatete ba funsionáriu sira atu kaer metin prinsípius rua: kaer metin rezultadus no servi klientes ho didi'ak no profesionalismu. Klientes Ministériu nian mak liñas-ministeriais no ajensias sira seluk no mós povu rasik. Porezemplu, iha Ministériu Finansas, ita iha Departamentu Alfándega, I m p o s t u n o Estatístika, sira nia studus barak ona mak hatudu katak Eárea servisu públiku balu ne'ebé mak korrupsaun bele buras mak iha área jestaun rekursus Estadu ka finansas públiku nian. Problema ne'e mosu iha kuaze rai ka fatin hotuhotu. Korrupsaun iha fatin ne'e tenta desviu rekursus ka finansas públiku ba tia uzu privádu, istraga no hases dook tia rekursus Estadu husi públiku jerál ba servisu atu servi interese privádu ka p o v u grupu ki'ik balu d i r e i t a m e n t e. ne'ebé mak hamate D e p a r t a m e n t u dezenvolvimentu O r s a m e n t u, nasionál rai ida nian. T e z o u r u, n o Iha Timor-Leste, Aprovizionament maski seidauk iha u, sira nia servisu Estudu ida kle'an a t u s e r v i kona-ba korrupsaun ministériu sira iha área ne'e, maibé s e l u k. H a ' u públiku barak mak cac.doc hatama prinsípius d e s k o n f i a k a t a k Ministra Emilia Pires dadalia ho ekipa media CAC servisu no objetivu korrupsaun mosu iha área jestaun rekursus Estadu boot ministériu ne'e ba funsionáriu sira atu buat nian liu-liu iha área servisus aprovizionamentu, ne'e sai hanesan kultura ida iha sira nia servisu alfándega, no rendimentu ka revenue service. nu'udar mákina Estadu nian. Korrupsaun iha fatin hirak ne'e mosu tanba Bem, saida mak ami halo ona iha tinan sistema no jestaun rekursus Estadu no finansas lima kotuk durante governasaun AMP nia periúdu, públiku nian la efetivu no la transparente. Mákina ami sente todan teb-tebes. Durante tinan rua ka servisu hodi jere rekursus Estadu nian la ko'alia ba tolu dahuluk, ami servisu maka'as tebes. Ami malu ka paradu. Iha ne'e, Ministra Finansas Emilia hadi'a sasan barak. Iha tinan 2007 nia laran pior Pires haklaken kona-ba servisus ne'ebé nia liu, dala barak ha'u rasik tenke servisu kada loron Ministériu halo relasiona ho jere rikusoin Estadu. ida oras 18 nia laran, to'o tuku tolu dadersan, tanba Ita hein no observa nia rezultadu sei to'o iha iha problemas no keixas barak. Porezemplu ne'ebé. Tuir mai ita akompñia Ministra Finansas keixas balu hatete katak governu iha tusan barak i Emilia Pires nia entrevista no Ekipa Média CAC Ministériu Finansas la selu sasan sirak ne'e. Ida kona-ba jere rikusoin Estadu Timor-Leste nian: ne'e obriga ha'u tenke halo servisu maka'as ho tezouru sira atu rezolve problemas hirak Señora Ministra bele fahe uitoan esperiénsia ita ne'e.problemas prinsipal seluk mak wainhira ami boot nian kona-ba servisu nu'udar Ministra tama, Ministériu nia lei orgánika laiha, Finansas durante tinan lima kotuk? organizasaun institusionál laiha, planu estratéjiku Bem, hanesan ita hotu hatene katak kna'ar la iha, no sistema makínas Ministériu nian la prinsipál Ministériu Finansas nian mak kaer no ko'alia ba malu. jere rekursus Estadu inklui halo jestaun ba finansas públiku. Porezemplu, Ministériu Finansas (servisu hamutuk ho Banku Sentrál) Kontinua ba pag...25 >>> responsabiliza ba kría sistema ka polítika makroekonomia Timor-Leste, kria sistema jestaun 24

26 Portantu, ita atu ba ne'ebé lolos? Ami tenke halo diagnóstiku ida para depois hodi foti desizaun atu haree makína ida ne'ebé mak kontinua no makína ida ne'ebé mak ami tenke hapara. Atu nune'e ita ba hametin mákina sira seluk ne'ebé persiza hametin. Ami hahú ho halo reforma ba departamentus sanulu iha Ministériu ne'ebé durante ne'e la dun ko'alia ba malu, diskute mak barak. Ami muda sistema hodi halo sira sai ko'alia ba malu ho idak-idak nia sistema servisu rasik. Ami re-organiza sasan barak hodi halo servisu efetivu liu tan, nune'e bele servi ministériu sira seluk no servi di'ak liu tan povu no nasaun doben Timor-Leste (TL). Iha prosesu ne'e, ami tenke envolve xefe departamentus hotu no envolve mós hanoin barak para bele kompriende didi'ak ema ida-idak nia kna'ar servisu iha ministériu nia laran. Problema boot seluk mak kona-ba ezekusaun orsamental. Entaun ha'u tau matan lalais ba ezekusaun orsamental. Ho kolega sira ami halo lalais análiza ida kona-ba perfil ekonomia Timor- Leste nian. Maski ami nia análiza ne'e la'ós kle'an, maibé ami tenta hare'e ba kotuk relasiona ho krize sosiál no polítika sira ne'ebé ita iha. Depois ami mós hare'e kona-ba ezekusaun orsamental governu ba kotuk to'o tinan Buat ne'ebé ami hetan katak maioria kona-ba ekonomia iha Timor- Leste, governu no estadu mak dudu hela, la'ós setór privadu. Portantu, ekonomia ne'e mak saida? Parte ida mak hanesan iha ema barak servisu, iha kampu trabalhu barak halo ema iha servisu. Se kampu traballu laiha, ema laiha osan, entaun ema la sosa sasan. Ekonomia povu nian la la'o. Ida ne'e bele hamosu problema sosiál barak. Se ezekusaun orsamentál la la'o ho di'ak tanba setór públiku mak dudu hela ekonomia, entaun dezenvolvimentu ekonomia rai ne'e laiha balansu di'ak. Se osan travadu hotu, entaun bele hamosu krize. Hafoin ami haree hotu tia ba kotuk, ami tau hamutuk perspetiva rua ne'e (analiza perfil ekonomia Timor-Leste no ezekusaun orsamentál governu) no haree katak ita nia ezekusaun orsamentál la forte mak ita hetan krize beibeik. Krize hirak mak ita hasoru iha tinan rua nian laran liu ba (krizi 2006) tanba ita nia ekonomia monu, GDP (Gross Domestic Product) monu. Entaun ami nia servisu fokus ba hodi hadi'a lalais. Portantu ita (ami) halo reuniaun barak internalmente para atu halo oinsá reorganiza ami nian aan hodi servi didi'ak Estadu Timor-Leste. Iha parte seluk, ami mós re-organiza rekursus umanus Ministériu nian. Iha ne'e ami halo tan rekrutamentu ba staf foun. Fofoun ami hanoin prosesu ne'e sei la'o lalais, maibé ikus mai buat ne'e lori fulan nen kedas. Ami tenta hahú prosesu ne'e ho transparensia hodi evita prátika KKN. Ami hahú husi prepara ema nia job descriptions, loke no anunsia vagas ba públiku, simu aplikasaun, halo short-list, teste eskrita no ikus mai, intrevistas. Prosesu nee ami filme hotu tanba iha tempu ne'ebá iha deskonfiansa maka'as. Ema la iha konfiansa, ema la fiar katak rekrutamentu ne'e tuir méritu. Depois ami iha mekanizmu halo complain kuandu aplikante ida mak la pasa, bele ba halo rekursu atu hatene tanba saida mak la liu, sala iha ne'ebé. Ami iha video hotu. Ami rekoñese katak prosesu ne'e la'o neineik duni. Depois de tinan rua ami nunka hetan tan problema. Ema barak agora la kestiona sistema (rekrutamentu) ida ne'e purke desizaun ne'ebé ami halo objektivu duni. Se kandidatu sira la liu, sira bele halo rekursu para haree tanba sa sira ne'e la liu. Oras ne'e Ministériu iha ona estrutura rasik, iha diretores jerál hat no diretores nasionál sanulu. Ami halo rekrutamentu tuir méritu ne'ebé introdus iha Ministériu Finansas hamutuk ho Komisaun Funsaun Públiku (CFP). Komisaun Funsaun P ú b l i k u a k o m p a ñ a a m i n i a p r o s e s u rekrutamentu sira tur hamutuk ho ami iha panel rekrutamentu wainhira halo intrevista. Agora ha'u sente kamaan oituan kompara ho tempu antigu tanba iha tempu ne'ebá dezafius barak tebes. Sa mekanizmu mak ita boot uza hodi deteta makínas sira ne'ebé la ko'alia ba malu? Hanesan ha'u hatete antes katak molok ami tama, departamentu sanulu iha Ministériu Finansas nia laran la ko'alia ba balu. Departementu sira ne'e mak Orsamentu, Tezouru, Aprovizionamentu, Estatístika, Makro-Ekonomia, Patrimóniu Lojistiku, Fornesimentu, Alfándegas, Impostus no Jestaun Esterna. Inklui asesór sira mós la ko'alia ba malu. Asesora mai husi nasaun la hanesan sira la ko'alia ba malu, nune'e mós Timor oan sira, la ko'alia ba malu. Ne'e halo ha'u ulun moras, to'o dala-ruma ami hakilar malu. Haree ba kotuk hanesan fali nightmare (mehi-aat) ida ka hanesan prizioneiru boot ida. Ha'u kuaze hetan nervus break-down dala-rua. Mas oras ne'e sira ko'alia ba malu ona, sira nia komunikasaun la'o kapás ona.ha'u ema ida ke kuandu ha'u tama iha sistema ruma, ha'u tenke hadi'a. Se ha'u la halo mudansa karik, nu'usá mak ha'u tuur iha pozisaun ne'e? Se ha'u la iha kapasidade entaun ha'u sai, Kontinua ba pag...26 >>> 25

27 Entaun, progresu saida mak Ministériu Finansas atinji ona no halo ita boot haksolok? Ha'u ko'alia kona-ba kestaun servisu finansas nian. Se servisu finansas mak la'o sala dalan, entaun sira seluk (ministériu seluk) mós la'o sala dalan ona. Priméiru, ha'u sente kamaan uitoan ona. Ha'u hare'e ba kapasidade staf sira--husi diretór jerál to'o diretór nasionál to'o staf sira, ha'u labele dehan katak ami atinji 100% ona, maibé oras ne'e ha'u bele hetan persentajen ida ke di'ak. Ha'u hare'e hanesan sira hatene ona sira nian servisu. Depois ha'u hare'e mós evidensia ida katak staf finansas nian ida, wainhira sai husi ne'e ba tuir intrevista iha fatin seluk, sempre hetan hotu pozisaun ida aas. Ne'e hanesan hateten fali mai ita katak saida mak ami halo ona, buat ida ke di'ak tebes. Sira kompete no konsege manan wainhira hasoru ho ema sira seluk. Antes ne'e, ha'u tenke hare'e kuaze sasan hotu. Agora sira (staf) mak hare'e ona, ha'u halo de'it estratejía no planeamentu. Ha'u tau matan de'it ba rezultadus. Ha'u tau matan maka'as de'it mas sira mak operasionaliza sasan sira hotu. Porezemplu, wainhira ha'u husu relatóriu ruma, sira prontu aprezenta lalais. Antes ne'e, ha'u husu relatóriu ruma, ha'u tenke hakilar, dala-ruma to'o tanis mós relatóriu la mai. Sira la hatene ha'u ko'alia saida. Sistema komunikasaun la iha. Mas agora, dala-ruma ha'u la husu relatóriu mós, oras to'o, sira rasik haruka (relatóriu) ona mai. Tanba sira hatene ona siklus servisu nian. Sira hatene ona sira nian kna'ar no saida mak rezultadus ne'ebé ita buka hetan. Porezemplu, foin lalais ne'e, ha'u husu ami nia programas 100 dias ne'e halo nu'usá? Ha'u husu iha dadersan, loraik ha'u hetan tiha ona buat ne'e. Wainhira ha'u hetan, ha'u kontenti tebes- tebes. Ida ne'e hatudu katak sira hatene ona sira nian programa, oinsá sira bele fó resposta lalais. Ida ne'e mak halo ha'u sente kontente no sente katak iha duni mudansa pozitivu iha Ministériu Finansas nia laran. fó fali fatin ba ema seluk ne'ebé iha kapasidade atu halo servisu. Iha ha'u nian eestandardd ne'e, international estandardd, no ha'u fiar katak eestandardd ne'e tenke aas no ita ema mak tenke hadi'a aan para atínji eestandardd ne'e. Purke ha'u la fiar katak ita Timor tenke fiar de'it ema internasionál sira. Lae, ita ema Timor mós matenek. Ita mós bele. Ita labele hamonu fali eestandardd ida ne'e tanba ita seidauk hetan kapasidade. Ha'u hato'o ba staf hotu katak ha'u sei la kompromete ho eestandardd ministériu balu ninian tanba se rai hotu-hotu hili eestandardd ne'e (eestandard internasionál). Se ita hakarak ukun aan, ita mós tenke tama iha jogu ida ne'e. Se ita konsege ukun aan, agora tempu ba ita atu hadi'a ita nian an ba dezenvolvimentu nasionál. Ita sei bele halo ida ne'e. Wainhira iha gap ruma mak ita tama ho asesoria. Ita bele sosa asesoria sira ne'e tanba ita labele sakrifika servisu ba povu. Ida ne'e ha'u nia prinsípiu ida atu ikus mai kliente sira tenke hetan benefísiu husi ita nia servisus. Prinsípiu seluk--ha'u labele husik Governu sai fali eskola ida mai ita. Labele! Purke ha'u mós hasoru hahalok ida ne'e. Povu ne'e iha direitu atu hetan benefísu husi ita nia servisu. Se la iha kapasidade atu halo buat ne'e, entaun ba aprende tan ou ba sosa kapasidade ida ita persija ne'e. Ita labele sakrifika povu nia benefísiu. Ida ne'e mak hanesan fiar ida ne'ebé dudu ha'u atu halo reforma sasan sira ne'e. Kona-ba mekanizmu hodi deteta mákinas sira ne'ebé la ko'alia ba malu, simultaniamente ami uza mekanizmu barak. Ida mak ami uza auditoria esterna para halo diagnóstiku kona-ba sistema dezempeñu nian. Ha'u ko'alia ho auditór sira no sira rekomenda atu rekruta kompañia Deloitte Partner. Fofoun, kompañia ne'e tulun de'it no halo ba setór impostus, aprovizionamentu iha fatin ne'ebé osan la'o maka'as, porezemplu, hanesan iha Ministériu Soliedaridade Sosiál (MSS), para atu hetan informasaun katak prosesu ne'e halo nu'usá, halo di'ak ka ladi'ak. Sira nia sistema iha ka la iha. Ami mós halo servisu iha uma laran--halo reunioes barak, workshops hamutuk ho diretóres nasionál, xefe departamentu sira no asesores para identifika no kria hanoin lisuk hodi hetan ideas ruma. Servisu sira ne'e komplikadu oituan mas ami halo kooperasaun ho Banku Mundiál no Nova Zelandia hodi tulun ami nia servisu. Banku Mundial no Nova Zelandia tulun fó apoiu maka'as iha ami nia servisu ba halo diagnóstiku ba servisu alfándegas Timor-Leste nian. Iha parte seluk, ha'u mós husu tulun ba Banku Mundial hodi ajuda ha'u ba bolu ema sira ne'ebé hatene no iha esperiénsia di'ak kona-ba haríi Ministériu Finansas barak iha rai sira seluk para mai iha ne'e hodi fó konsellu no hanoin ruma. Husi sira nia hanoin, ha'u tau hamutuk ho hanoin iha kontekstu Timor-Leste nian molok halo desizaun final ruma. Hodi nune'e, ha'u sente katak desizaun ne'ebé ha'u foti iha mistura entre eestandard internasionál no saida mak aplikabel iha Timor Leste, para depois ita bele la'o duni ho ida ne'e. Kontinua ba pag...27 >>> 26

28 Sa mekanizmu mak ita boot uza h o d i h a d i ' a s i s t e m a komunikasaun ne'e? Ohin ha'u ko'alia kona-ba sistemas ne'ebé la ko'alia ba malu. Porezemplu, sistema orsamentu ho tezouru la ko'alia ba malu--la'ós de'it mákina servisus mak la ko'alia ba malu maibé ema mós la ko'alia ba malu. Porezemplu, sistema chart of account. Iha finansas, chart of account ne'e buat boot ida tanba osan ne'e ligadu ho chart of account. Purezemplu, ha'u fó osan ba sosa karreta, iha sistema orsamentu, tenke iha kódigu ida Porezemplu, ita tau kódigu 20. Kuandu ba tezouru, osan ne'ebé gasta hodi selu karreta, tenke uza kódigu hanesan ne'ebé ita kria ona, kódigu 20. Kuandu kódigu ne'e muda ba seluk, porezemplu, muda ba kódigu 30, entaun kódigu rua ne'e labele ko'alia ba malu. Entaun se tezouru atu selu karik, nia tenke hare'e ba kódigu tenke hanesan mak foin bele selu. Se la hanesan mak labele selu tanba laiha osan. Osan laiha tanba orsamentu tau tia iha kódigu seluk. Entaun tenke hadi'a sasán sirak ne'e uza eestandardd internasionál chart of account. Entaun, sistema internasionál chart of account ne'e mai husi ne'ebé? Kódigu chart of account ne'e mai husi IMF (International Monetary Fund) tanba IMF mak kaer no monitoriza jestaun finanseira iha mundu tomak. Tanba kódigu ne'e internasionál sira mak halo, entaun ita kaer mak ida ne'ebá (kódigu ne'e). Ami la'ós ba inventa buat foun. Hanesan governadora IMF ba Timor-Leste, tinan-tinan ha'u ba tuir reuniaun reprezenta Timor- Leste. Saida mak ha'u halo ona, depois de tinan rua kaer pasta Ministra Finansia nian, ha'u konvida peritus IMF nian mai halo evaluasaun mai ami. Kuandu IMF mai halo avaliasaun, nia labele halo mesak. Molok misaun IMF nian mai ha'u mós estabelese tiha tim ida iha Timor hodi halo evaluasaun. Wainhira IMF to'o, sira halo rasik evaliasaun, depois ami tur hamutuk hodi kompara avaliasaun no evaluasaun husi parte rua ne'e. Hanesan ka la hanesan husi ne'ebá mak sira tau hamutuk hanoin.entaun iha ne'ebá ita halo rekonsiliasaun liu husi diskusaun barak para atu halo parte rua ne'e han malu. Sistema seluk mak uza free-balance. Ha'u halo estudu tiha haree katak tenke la'o ho free balance. Tanba sa? Tanba Free Balancemak tama tiha ona iha sistema tezouru. Iha ne'ebá mak dadus finanseira nian iha hotu. Entaun ha'u labele hapara ho sistema ne'e, purke nia mak iha dadus maka'as hodi ha pár ho sira seluk. Entaun ha'u ko'alia no husu ba sira free balance--katak sira bele halo sistema orsamentu nian? Bele halo asset ou patrimóniu nian? Bele halo planeamentu ninian? Bele halo aprovizionamentu ninian no bele halo jestaun kontratu ninian? Sistema free-balance bele halo hotu buat sira ne'e ho integradu-- entaun ida ne'e mak agora la'o daudauk. Agora ita iha sistema integradu hodi jere rekursu estadu nian. Agora ha'u tau matan maka'as ba parte ezekusaun, orsamental, aprovizionamentu, sistema finanseira no halo mudansa sekarik persija. Kona-ba reseitas Estadu nian, ha'u tau matan de'it ba reforma lei tributária tanba isu boot ida ho komunidade tributária mak halo presus ka folin aas tebes. Entaun ha'u reforma tiha buat ne'e hatun taxa hosi 30% ba 10%. Kuandu halo hotu buat ida ne'e mak keixa mai nafatin, entaun keixa ne'e la'ós ona kona-ba lei tributária. La'ós ona tributária mak tau presus altu, maibé buat seluk ida. Entaun iha ne'e ita komesa hatene ona se mak aumenta presu sira ne'e. Ita hare'e, se lojas sira ne'e mak aumenta presus arbiru de'it, tanba sira hatene katak la iha kompetisaun. Se sira mak ida de'it entaun sira bele aumenta. Servisu seluk ida mak kona-ba hadi'a banku sira. Kuandu ita hadi'a sistema finansas, ita tenke hadi'a mós banku sira. Purke banku sira sabraut hotu. Ba banku sira ne'e, auditoria sira halo hotu ba sira. Purke banku balun halo impréstimu arbiru de'it ba ema depois ema sira ne'e la selu. Sira hakarak uza fali osan Estadu ba taka fali kuak sira ne'e, entaun ha'u la fó fatin. Reseitas nasaun nian mai husi ne'ebé de'it? Timor-Leste nia reseitas boot liu mak fundu petróleu, mina rai ninian. Depois tuir mai mak reseitas doméstika. Iha ne'ebá mak ita halo reforma tributária tanba reseitas doméstika ne'e iha impaktu direita ba ita nia povu. Entaun ita hatun folin impostu/taxa nian. Iha ne'ebá ita fó tempu ba ita nian povu atu hadi'a sira nia aan. Ami la halo impostu zero pursentu (0%) purke povu mós tenke treinadu atu selu impostus tanba ne'e importante ba reseitas doméstika. Se lae ita iha ábitu ida ke ladún di'ak. Rai barak monu tanba la iha kultura atu selu impostu. Entaun ami hatun tiha to'o 10%. Antigamente ita selu impostu ba sasan sira 30%. Ami hamonu tiha ba 10% para fó oportunidade ba povu hodi hadi'a sira nia moris. Impostus petróleu ne'e ami labele bok tanba nia mós la iha efeitu dereita ba povu tanba kompañias bo-bot sira mak servisu iha tasi laran. Kontinua ba pag...28 >>> 27

29 Reseitas seluk mak mai husi liñas- agora nia iha podér ona atu halo servisu hanesan ministeriais nian. Ida ne'e ha'u Banku Sentrál. Banku sira agora iha ne'e la'ós bele hateten katak iha tinan lima banku verdadeiru, purke banku sira ne'e ajensia nia laran ami la konsege halo husi banku sira seluk. Karik nia banku verdadeiru reforma ba ida ne'e tanba iha ida, nia labele iha empréstimos ne'be la di'ak liu prioridade seluk. Agora, mandatu ida 3%. Se liu ida ne'e, Banku Sentrál tenke intervene ne'e mak sei fokus ba ajuda ministériu hotu-hotu ona. Portantu, servisus no sasan sira ne'e mak ne'ebé halo kolektu/rekolha osan/taxas, hodi Ministériu agora halo hotu. kolektu ho didi'ak no ha'u sei automatiza sistema sira ne'e. Sa Dívidas mak Timor-Leste iha ona hafoin Uluk ita iha kontas bankárias para barak-- Ukun Rasik-An tinan 10? kuaze iha 400 to'o 500. Kada ministériu iha kontas Dívidas públikas la iha. Timor-Leste la iha dauk bankárias rasik. Governu labele iha kontas dívidas públikas tanba ita la iha im prestimus. bankárias barak los hanesan ne'e. Ita tenke So agora mak ita atu tama (halo) ho JICA (Japan kontrola buat ne'e. Agora ha'u taka hotu tiha International Cooperation Agency), ADB (Asian kontas bankárias hirak ne'e. Kuandu atu loke fali, Development Bank) no Banku Mundiál. Ida ne'e so Tezouru de'it mak bele foho autorizasaun ba mak dívidas públikas. Agora ita atu tama ba iha loke kontas bankárias diskusaun kle'an kona-ba ba Governu. Ne'e dívidas di'ak nian. mak wainhira hamos Wainhira ita halo uma laran ne'e, fó diskusaun, ita tenke impaktu boot ba hare'e osan ne'e mai banku sira. Ami atu halo nu'usá? Atu hetan iha banku balu halo saida? dehan Estadu nia osan katak osa ne'e atu halo milloens barak. estrada, entaun tenke Entaun, depois-de- halo estrada ho di'ak. hetan, ami haruka Kontrola halo nu'usá? hatama hotu ba Osan ne'e nia kustu Banku Sentrál tanba hira? Nia jurus (funan) cac.doc Governu nia osan ne'e hira? Kompara ho Ekipa media CAC halo hela intervista ba t e n k e b a B a n k u Sra. Emilia Pires atual Ministra Finansas ita nian fundu petróleu, Sentrál, la'ós ba hela fali iha ne'ebá (banku karik osan ne'e ita investe, ita simu hira? Iha komérsiu) sira ne'e atu halo saida? jestaun finanseira, ita halo mós reforma boot ida iha fundus petróleu para atu halo investimentu, Montante hira mak governu rekolha husi kontas pelumentus hetan funan 3%. Tanba ita dehan 3% bankárias liñas-ministeriais nian ne'ebé taka no maka rendimentu sustentavel ba futuru. Maibé muda fali ba Banku Sentrál? tempu ne'e la konsege hetan 3%, ita hetan menus Iha banku ida de'it ami hetan entre US$ 50 husi 3%. Entaun ita nia polítika la la'o ho ita nian milloens to'o US$ 60 milloens. Kuandu haruka prátika. Ita tenke reforma duni fundu ne'e. Agora tiha ba Banku Sentrál, ami hetan mós banku ne'e ami dehan lei foun fó dalan atu investe 50% iha iha kuak boot ida. Katak ema barak mak ba equities no 50% iha bonds. Bonds la presija iha empresta no la selu fila fali. Ida ne'e mós ladún hotu Amérika. Antes ne'e, ita nia bonds 90% iha di'ak. Mandatu ne'e ha'u mós sei servisu maka'as hotu de'it Amérika. Karik dollar ne'e monu, tanba ho Sekretáriu Estadu ba Apoiu Setór Privadu para ita hare'e dollar agora monu duni, ita bele hetan hadi'a setór privadu sira. Setór privadu barak, la'ós problema boot liu. Amérika ninian bonds fa'an ita ema hotu tenke halo dívidas ba empresta osan sosa, entaun ita hanesan empresta osan ba depois la selu fali. Purke ida ne'e ladún di'ak no Amérika. Agora ita lakohi halo de'it ba Amérika, estraga fali banku. Banku sira ne'e, hanesan ita maibé hakarak mós buka merkadu seluk atu halo hatene, agora mundu hetan krizi bankária. Ema para ita atu hetan returnu ne'ebé la'o ho ita nia barak empresta husi banku depois la selu, to'o ikus polítika fiskal 3%. Antes ne'e, ita la hetan ida ne'e. banku monu. Iha Timor-Leste, se ita tuir Agora ita nia returnu ba longu prazu mak 3% eestandard internasionál, banku balu ne'e tenke minimum. taka ona. Uluk, ita nia Banku Sentrál ida agora ne'e Kontinua ba pag...32>>> seidauk sai nu'udar Banku Sentrál, ne'e duni nia labele kontrola sasan tanba la iha kna'ar. Mais 28

30 C A C - P N T L A s i n a A k o r d u Kooperasaun ili Komisáriu Komisaun Anti- DKorrupsaun (CAC) Adérito de Jesus Soares ho Komandante Jerál Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) Longuinhos Monteiro asina akordu kooperasaun ida hodi formáliza servisus kombate korrupsaun iha Ti m o r - L e s t e i h a l o r o n 7 / 9 / A k o r d u kooperasaun ne'ebé asina iha edifísiu CAC, Farol, Dili, kobre apoiu servisu i n v e s t i g a s a u n n i a n hanesan uza fasilidades, halo formasaun hamutuk no seluk tan entre instituisaun estadu rua ne'e ba asuntu kombate krime korrupsaun iha Timor-Leste. cac.doc K o m i s á r i u Adérito de Jesus iha nian intervensaun subliña k a t a k a k o r d u kooperasaun entre CAC- PNTL ne'e hanesan pasu i m p o r t a n t e i d a i h a prosesu dezenvolvimentu instituisaun CAC ne'ebé sei foun, hodi nune'e, servisu kombate korrupsaun i h a Ti m o r - L e s t e h e t a n kooperasaun no di'ak liu tan ho instituisaun seluk. Iha akordu ne'e ko'alia kona-ba PNTL bele suporta CAC nian lala'ok, CAC nian servisu ruma iha investigasaun kriminál, CAC mós bele uza fasilidades PNTL ne'ebé iha. La presiza CAC halo rasik nian fasilidade maibé fasilidade ne'ebé mak ita bele uza hamutuk. No uza mós matenek balun ne'ebé mak PNTL iha hanesan treinamentu balun ne'ebé PNTL rasik bele oferese mai CAC nian investigadór sira, Katak Komisáriu Adérito de Jesus Soares. Iha akordu ne'e PNTL sei oferese tulun balu ba apoia servisus investigasaun kriminál relasiona ho kázus korrupsaun, loke espasu ba CAC hodi uza fasilidades PNTL nian balu no formasaun konjunta entre CAC no PNTL. Matéria formasaun nian sei determina hamutuk bazeia ba nesesidades no rekursus ne'ebé iha. Komisáriu CAC no Komandante Jerál PNTL iha serimónia assinatura MoU entre instituisaun rua Iha oportunidade ne'e, Komandante Jerál PNTL Longuinhos Monteiro lori komando jerál PNTL nian naran hato'o apresiasaun másimu ba inisiativa CAC hodi hahú halo diskusaun kona-ba kooperasaun servisus ida ne'e, no ikus mai bele realiza duni akordu kooperasaun entre instituisoens estadu rua ne'e. Komando Jerál PNTL iha nia diskursu badak hatete katak PNTL sei desponibiliza i depozita PNTL nian rekursu tomak kualkér fatin no tempu no sei kolabora di'ak ho instituisaun CAC para servisu hodi luta hasoru kompleksidade aktus krime korrupsaun ohin loron nian hanesan krime f i n a n s e i r a n o ekonómiku, atu bele efetivu liu tan. Komando Jerál PNTL b a z e i a b a intendementu ne'ebé mai sei fó apoiu tomak b a C A C I S e i desponibiliza i depozita ninian rekursu tomak p a r a i n s t i t u i s a u n estadu ida ne'e ita hotu bele hala'o ita ninian servisu tuir misaun ne'ebé mak atribuí ba i t a, K o m e n t a Komandante Jerál PNTL Longuinhos Monteiro. K o m a n d a n t e PNTL Longuinhos M o n t e i r o h a t u d u k o m p r i m i s u a t u implementa akordu ne'e hahú loron ne'ebé sira asina akordu ne'e kedas hodi aloka entidades PNTL balu ba CAC hodi fó apoiu ba investigadóres CAC nian ne'ebé halo servisu investigasaun kazuz krime korrupsaun hodi alkansa objetivu kombate krime korrupsaun iha rai ida ne'e. Iha tempu besik mai, instituisaun rua ne'e diside sei halo diskusaun liu tan kona-ba detallas oinsá atu implementa akordu ne'e ho didi'ak. CAC ho PNTL servisu hamutuk kleur ona desde CAC harii iha Nu'udar polisia espesializada, tuir lei, CAC ho PNTL nia natureza funsaun hanesan de'it maski CAC konsentra an ba de'it kazus korrupsaun. Estrutura organizasaun entre sira na'in rua mak lahanesan. Ne'e katak CAC wainhira hala'o nia funsaun nu'udar órgaun Polisia Kriminál Espesializada bele halo asaun nu'udar polisia tuir lei haruka hodi kumpri nia misaun investigasaun hasoru krime korrupsaun. (*) *** 29

31 Komisárius CAC Realiza Sorumutu D a h u l u k H o K o m i s a u n A Parlamentu Nasionál ili Iha segunda semana fulan DS e t e m b r u 2012 liu ba, Komisáriu CAC Adérito de Jesus Soares akompñia husi Komisáriu Adjuntus José de Jesus das Neves no Manuel Cotinho Bucar C o r t e - R e a l h a l o sorumutu ba dahuluk ho Komisaun A Parlamentu Nasionál (PN) Terseira Lejislatura ba asuntus Konstitusional, Justisa, Administrasaun Públika no Anti Korrupsaun n e ' e b é l i d e r a h u s i Deputada Carmelita Caetano Moniz. Iha sorumutu Ekipa Senior Manajemen CAC hasoru malu ho Komisaun A Parlamentu Nasionál iha PN Deputada Carmelita Caetano Moniz agradese no apresia prezensa Komisáriu Adérito de Jesus ho nian adjuntus sira iha Komisaun A PN no tatolin atu CAC mantein servisu di'ak hodi kontinua hametin kolaborasaun di'ak ho instituisaun sira seluk iha rai laran no iha rai li'ur atu kapasita an di'ak liu tan ba mellora servisu CAC nian. Iha biban ne'e Komisáriu Adérito de Jesus Soares mós fó hanoin ba Deputadus sira iha komisaun A P N a t u h a l o s o r u m u t u regularmente fulan tolu dala ida ho CAC kona-ba progresu servisu ne'ebé hala'o husi CAC. S u j e s t a u n n e ' e h e t a n apresiasaun pozitivu husi Prezidenti Komisaun ho nia cac.doc membrus tomak ne'ebé marka prezensa iha sorumutu ne'e. (*) Família Boot CAC Komemora Loron Konsulta Populár 2012 ne'e, Komisárius CAC ili--loron ida esklarese ba Deputadu sira Dmolok tama 30 kona-ba progresu servisus Agosut 2012, família boot CAC ne'ebé Komisaun Antiloron halibur an hamutuk komemora K o r r u p s a u n h a l o n o istóriku Timor-Leste nian, dezafius ne'ebé hasoru L o r o n K o n s u l t a hahú husi estabelesimentu Populár/Referendum, ba dala to'o agora, hanesan iha 13 iha Edifísiu CAC, Farol, á r e a s p r e v e n s a u n, Dili. Komisaun Organizadora investigasaun, peskiza, sira organiza programas edukasaun, kampaña, hodi fraternidade oi-oin hanesan konsiénsializa ema hotu jogu amizade bola ping-pong kona-ba aktu korrupsaun entre staf CAC, barbequeque iha Timor-Leste. hamutuk, no karaoke hodi Deputadu sira husi cac.doc anima festa komemorasaun Komisaun A PN ne'ebé loron istóriku ne'e. Inventu m a r k a p r e z e n s a i h a komemorasaun ne'e hala'o iha surumutu ne'e hatudu sira loron hanesan wainhira CAC nia entusiasmu maka'as halo seremónia tomada-de- rona esplikasaun husi pose- ba investigadóres foun Komisárius sira kona-ba na'in lima, nune'e, membrus lala'ok servisu CAC nian ho família husi investigadóres Jogus amizade entre diresaun CAC fasilidades no rekursus hodi komemora loron konsulta popular ne'ebé mai asiste serimónia humanu ne'ebé sei limitadu maibé, bele hala'o tomada-de-pose mós partisipa hotu iha inventu kna'ar ho di'ak. Deputadu sira hamutuk ekspresa ksolok ne'e. Ema hotu ne'ebé partisipa iha inventu sira nian suporta polítikamente ba servisu di'ak ne'e sente animadu tebes ho programas ne'ebé CAC halo ona no enkoraja Komisárius ho fraternidade ne'ebé Komisaun Organizadora sira nia staf tomak atu kapasita an nafatin hodi servisu prepara hamutuk. (*) di'ak liu tan iha tempu futuru. *** 30 ***

32 CAC Rekruta Funsionárius Permanente Foun ili Komisaun Anti-Korrupsaun D(CAC) servisu hamutuk ho Komisaun Funsaun Públika (CFP), iha tinan 2012, halo rekrutamentu ba funsionáriu públiku foun na'in hat ba vagas: ofisiais média, ofisiais resepsaun, ofisiais peskiza, ofisiais sidadania sívika. Vaga ba Analiza Estudu Administrasaun no Finansas la konsege kontinua tanba la iha aplikantes ida mak liu selesaun dokumentus ba pozisaun ne'e. Sekretáriu Ekzekutivu CAC Alexander Freitas hateten katak rekrutamentu ba vagas hirak ne'e hahú iha 27 Abril Sira nia rekrutamentu liu husi dalan transparante no tuir régras rekrutamentu Funsaun Públiku nian. Komisáriu Adjuntu ba Asuntu Prevensaun Manuel Cotinho Bucar Corte- Real mak hanesan prezidenti juri ba painel rekrutamentu ne'e. Membrus painel sira mak kompostu husi Sekretáriu Ekzekutivu CAC Alexandre Freitas, Luis Ersio Guterres husi Sub-diresaun Rekursu Umanus CAC, Almério Barros husi Unidade Edukasaun, Kampaña no Peskiza CAC, no Luis Soares no Deolinda de Oliveira husi Komisaun Funsaun Públika. Relatóriu husi Diresaun R e k u r s u H u m a n u b a rekrutamentu hatudu total konkorentes ba vagas Ofisiál no Analiza Administrasaun no Finansas, Ofisiál Média, Ofisiál Resepsaun, Ofisiál Peskiza no Ofisiál Sidadania Sivika fofoun hamutuk 736 aplikantes. Entre sira ne'e, aplikantes mane hamutuk 410 ka 56% no aplikantes feto hamutuk 326 ka 44%. To'o ikus sira na'in hat mak liu. Faze rekrekutamentu hahú husi taka vagas durante semana rua nia laran, hafoin halo selesaun ba dokumentus ne'ebé bazeia ba kualifikasaun edukasaun, esperiénsia servisu nian, depois mak teste eskrita no to'o ikus mak halo intrevista molok determina vensedor/a sira. Ho sira na'in hat foun ne'e, oras ne'e, funsionárius CAC nian tomak, permanente no lapermanente (kontratadu), hamutuk na'in 61, inklui motorista no servidór sira. Iha tinan 2013 mai, CAC planu atu rekruta tan staf foun balun ba pozisaun diferentes tuir nesesidades kada diresaun. (*) *** cac.doc Pessoal Rekursu Humanu CAC simu dokumentu konkorente sirak durante prosesu rekrutamentu fungsionáriu foun ba CAC iha Edifisiu CAC 31

33 Intervista Ekslusiva ho Ministra Finansas -- husi Pag ====> 28 Se ita hetan empresta husi Japaun, uitoan. Kuandu ita kompriende ona sistema, nia jurus ba Terseiru Mundu ne'e wainhira ba hare'e portál, ita hatene ona nia lala'ok hira? Tanba Timor-Leste sei iha halo oinsá. Porezemplu, iha portál iha kolunas hat. faze ida ne'ebé sira sei konsidera ita Kuluna ida kona-ba orsamentu--nia mákina nu'udar estadu ida ke seidauk kaptura planning ho orsamentu direitamente. dezenvolvidu. Nune'e ita sei iha Entaun ita hatene nia osan ne'e fó hira? Tenke la'o oportunidade ba empresta liu husi consetional ho lei ne'ebé Parlamentu Nasionál aprova ona. loan ka impréstimu konsensionárius ne'ebé nia Depois mak ita hare'e komprimísu. Entaun ita jurus ki'ik tebes--1% ka 1,5%. Entaun se hanesan hatene se ministériu ne'e halo tiha ona ne'e, (ho jurus ne'ebé ki'ik tebes), parke ita hasai planeamentu ka lae para mákina blokeia tia osan osan husi fundus petróleu? Se ita hasai osan husi ne'e. Kuandu ita ba hare'e koluna obligasi nian, fundus petróleu, ita lakon oportunidade entaun ita hatene ona nia halo tender ba kontratu investimentu 3%. Ita ba uza fali ema seluk nian sira. Kontratus asina ona ka lae? Depois ita hare'e osan hanesan Japaun ninian, ita selu de'it 1%. iha parte koluna atual --ne'e ita hatene katak osan Entaun ita sei manan 2%. Entaun ita sei salva ita sai tiha ona. Nia selu tiha ona, depois mak ita nian nasaun nian osan 2%. Ida ne'e dívidas hare'e iha parte saldo. Se saldo iha, ne'e kerdizér públikas ne'ebé di'ak. ke nia la halo buat ida. Nia seidauk halo planu, nia Wainhira ita ko'alia kona-ba dívidas, ita seidauk halo komprimisu no nia la iha planu. rona sira dehan Governu halo dívidas. Ne'e nein Saldo ne'e so iha ba saláriu no vensimentu no divia halo. La divia oituan ba bens halo no lei la fó fatin husi servisus. ba halu sasan hanesan N e ' e b é t e n k e ne'e. Agora ita nian gasta rutina, mais s i s t e m a f i n a n s a s se hare'e ba boot monta ona no agora ona, entaun ne'e a m i h a l o o n a problema ona. Se treinamentu ba ema ita kompriende hotu iha governu sistema, ita kaer tomak para hare'e portál ne'e bele katak se sira halo monitoriza to'o Mof.doc planu ida di'ak labele kraik. Portál ne'e, hetan dívidas. Kuandu agora la'ós de'it hetan dívidas ne'e tanba ita arbiru de'it. La halo ida. Ita iha oda-matan hat--portál orsamentu ida planu ho didi'ak. Ne'e mak ita nia realidade. ne'ebé ohin esplika ona nia kaptura sasan sira ne'ebé foin esplika ne'e hotu. Ita tenke intende Ita boot bele ko'alia uitaun kona-ba portál- didi'ak portál ida ne'e. transparensia? Ami nia komprimisu ba tinan lima ne'e Portál- transparensia ne'e hanesan parte final mai ne'e mak atu hanorin sosiedade sivil sira, atu prosesu ida nia ne'ebé naruk. Portál hatudu hanorin ema hotu ne'ebé hakarak hatene kona-ba rezultadu de'it ona. Ita tenke halu servisu ka jestaun rekursus estadu nian ne'e tanba ida ne'e transasaun barak antes i ninia rezultadu mak sira nian osan, povu nia osan, ita hotu nian osan. hamosu iha portál. Portál transparensia ne'e Patraun boot ba rekursu sira ne'e mak povu tomakfornese ona saida mak ita hakarak. Nia kaptura - entaun povu tomak tenke hatene nia osan ne'e ba dadus saida mak ita presija para atu kontrola ema ne'ebé? Pur-isu, portál ne'e importante tebes-tebes halo servisu ka lae no iha osan ka lae. Wainhira para ema atu hatene. Iha portál ne'e kaptura mós halo planu, se ita kompremete tiha ona ita tenke ajudus eksterna nian. Portantu doadores nian osan hare ema servisu ka lae. Porezemplu ita tenke iha ne'e ba tama iha ne'ebá ita hatene hotu. Nune'e, portál ida mak kaptura osan husi sistema husi portál ne'e ita hatene ministériu ida ne'ebé orsamentu nian ne'ebé ita bolu performance mak hetan osan husi doador, NGO ida ne'ebé mak budgeting ne'e nu'udar komponenti husi sistema implementa, implementador ne'e se. Free Balance nian. Ita kaptura modelu purchasing Organizasaun rasik ka kompañia ida ne'ebé mak ka kompras. Ita kaptura modelu despezas ka implementa programa ne'e. jestaun despezas ninian. Ita kaptura mós modelu aprovizionamentu ho contract management. Kontinua ba pag...33>>> Wainhira ita halo kaptura ba sira ne'e hotu, ninian rezultadu mak sai iha portál. Buat ne'e kompleksu 32

34 Buat importante seluk ida mak Sistema portál ne'e eletróniku hotu maibé oin sa kona-ba aprovizionamentu. Ida ho kondisaun infra-estruturas ita nian agora ne'e mak agora sai dezafiu boot ida ne'ebé sistema IT no internet seidauk kobre hotu ba ami para oinsá obriga ministériu ministérius tomak? hotu-hotu atu uza sistema ne'e. To'o Ministériu hotu-hotu labele foti razaun tanba agora sira seidauk uza ida ne'e ho di'ak. problema IT ou internet hodi halo justifikasaun Sira seidauk uza maka'as ida ne'e maski ami treinu tanba ami rasik ba hadi'a sira nia asesu ba sira balu ona. Ida ne'e mak sosieade tomak tenke internetatu fasilita servisu ida ne'e. Ami rasik ba hatene no obriga atu uza mákina ka sistema tau komputador iha sira nia fatin. Loron ida ha'u aprovizionamentu nian. selu kompañia ida Free Balance mai tanba sistema Portantu, kuandu ita uza sistema ida ne'e, boot seidauk iha entaun ami konsentra de'it ba ida korupsi-korupsi ida ita ko'alia ne'e, espasu ba sira ne'e rasik. Portantu, sira labele dehan labele. sei oitun de'it ona. Sira sei la konsege halo barak. Depois ida ne'e ami iha mós backup, ami tau sala Iha realidade, ita haríi tiha ona CAC (Komisaun ida, ami tau sira nian naran hotu. Ministériu A,B,C Anti-Korrupsaun), iha kadeira ida iha ne'e Tribunal Kontas, ho komputador-- P D H J, kuandu sira hetan P r o k u r a d o r i a problema ruma iha Jerál, maibé, se la sira nia fatin sira iha sistema atu b e l e m a i i h a ajuda sira nia F i n a n s a s b u k a servisu ne'e oinsá? solusaun, sira bele Halo nu'usá sira uza fatin ne'e. h a l o s i r a n i a Portantu la iha servisu? Maibé ho razaun para labele ida ne'e, sira nia uza. La iha, ha'u servisu iha aban- ko'a hotu sasan sira b a i n r u a s e i ne'e. Ko'a hotu kamaan ba ema deskulpas sira ne'e. hotu. Depois ami halo doc.cac Portál seluk tan mak Ministra Finansas hato o hela prosesu finansas nian t r e i n a m e n t u. rezultadus nian. Tanba durante intervista ho ekipa media CAC Portantu ida ne'e mak ita sempre ko'alia, osan fó, fó, fó hela de'it mas la ha'u hateten kuandu sira la uza ida ne'e ha'u haree rezultadu ida. Ami tau tiha ona iha ne'ebá komesa diskunfia ona. maibé funsionáriu sira tenke uza ida ne'e. Agora ha'u nian dezafius mak obriga sira atu uza sistema Oin sa ho sistema portál nia efetividades? ida ne'e. Loron ida hateten tiha ona, Konsellu Foin lalais ami fó tiha ona aprezentasaun, Ministrus halo tiha ona desizaun ida iha 1 Juñu induction, ida ba governu tomak para sira hatene 2012 katak sei la halo pagamentu se la uza (katak) sistema iha ona para ema labele bosok sira sistema. Purke se sira uza sistema ida ne'e, CPVs no presija persebe para halo jestaun. Ha'u hanoin ne'ebé sira halo automatikamente sasan sira ne'e Governu hotu kuandu ema tama hakarak halo tama hotu iha portál tanba mákina iha tiha ona. susesu entaun para sira iha susesu sira tenke iha Purke sasan sira mak halo ona no agora halo ne'e, tools ka instrumentus para atu halo servisu. halo manuálmente, sai dook husi sistema. Instrumentus iha ona agora restu ne'e kona ba sira Hanesan ne'e ita la konsege hetan fo'er sira. Tanba nia jestaun halo oinsá. Estrutura ne'e sira mak ne'e mak ministériu balu hetan dívidas. Purke se tenke halo. Ami hatudu dalan ona ba sira oinsá ba sai dook husi sistema, ne'e kerdizér ita la iha osan. servisus finansas públikas nian. Ita la kontrola. CPVs ne'ebé ita halo ne'e tenke Ami dehan ba sira katak tenke iha ofisiais kompremete ho osan ne'ebé Parlamentu autoriza. finansas ida ne'ebé ho nivel aas, la'ós ema nivel Porezemplu ema ruma kompremete atu ba sosa ki'ik oan ida. Ema ne'e mak imi nia brasu direitu. karreta, ha'u hetan osan ida ne'e. Ha'u kompremete Depois ami hatudu mákinas sira ne'e hotu ba sira entaun ema seluk labele bok ona osan ida ne'e. hare'e katak CPV mai husi mákina, PO mai husi Depois ha'u halo tiha tenderizasaun uza sistema mákina no sira rasik iha asesu ba mákina ne'e. aprovizionamentu ne'e kuandu karreta mai ona Kontinua ba pag...34>>> ha'u tenke hatama dadus sira ne'e iha sistema para hatene purchase order (PO) atu selu. 33

35 Ami tau tiha hotu ona iha ne'ebá. Leste (TL) mak jestaun kontratrus. Agora sistema Portantu se sira iha problema sira aprovizionamentu eziste hotu ona hodi evita tenke ko'alia iha reuniaun iha sira prátika mal- administrasaun no korrupsaun. Agora nian uma laran, staf sira ne'e tenke servisu aprovizionamentu la'o kapás ho sistema fó briefing ba membrus governu sentrálalizadu ba projectus ne'ebé nia folin liu $1 maibé se sira la fó, ami fó ona briefing millaun. Nia sentrálizadu ne'e mak ha'u dehan ba sira depois sira ba husu nu'usá staf sira ne'e la k a p á s. J e s t a u n k o n t r a t u n o j e s t a u n mai. Ami hateten sira tenke iha diretór finansas ida aprovizionamentu ne'e nia prosesu interesante no diretór sira hateten hotu sasan sira ne'e tanba tebes-tebes. Prosesu aprovizionamentu mak kria sira sempre iha reuniaun entre diretóres finansas CPV iha komputador. Agora duni sira kria. nian. Sira hanesan mini-finansas iha fatin hotu- Wainhira kria CPV, automatikamente tama ona hotu. Sira hatene, sira hatene mós patrimóniu iha portál tanba mákina kaptura informasaun Estadu nian. Kona-ba jestaun ami fó treinamentu. automátiku. Ami la husu sira halo buat foun. Sira Ami la fó de'it treinamentu, ami fó mós sistema ba halo tuir de'it buat ne'e sistema iha, labele halo fali sira atu hatene. Sira tenke hatene, se sira la uza, CPV manuál. Labele! Tanba CPV ne'e atu ba sira tenke husu tanba sa mak la uza. kompremete osan ne'e, depois mak prepara Agora ami nian kna'ar atu monitoriza de'it dokumentus aprovizionamentu nian kuandu atu ida ne'e ona tanba ami nian kna'ar la halo ona. Sira tenke hatene saida mak sira hakarak, operasionaliza sasan tanba buat sira ne'e kuandu atu sosa karreta sira tenke dehan disentrálizadu. Tanba sasan sira ne'e iha karreta nia modelu ida ne'ebé? Motor hotuona, ha'u bele tur iha ne'e ha'u to'o hira? Karreta kameoneta ka bele hatene nafatin karik ministériu oinsá? Karreta ki'ik ka boot? Tenke ida ne'e uza duni sistema ka lae. hatene hotu ninia espesifikasaun Ministériu ida ne'e ha'u hatene nia hafoin sira halo públikasaun iha sosa nia karreta la tau iha sistema. jornais no website. Sira hotu Ha'u hatene tanba osan kuandu treinadu ba buat sira ne'e. Depois sai ha'u bele kaptura husi sistema sira halo komunikasaun ho ne'e. Ha'u bele hatene ministériu fornesedor sira, hatete kona-ba google.procurament.doc ne'e la uza sistema. Portantu ha'u bele fornesedor sira ne'ebé hakarak mai fó hatene ba ministériu ne'e katak sira tuir prosesu aprovizionamentu ka tender iha problema. Porezemplu, wainhira iha ne'e, sira mai para ami fó esplikasaun. Agora prosesu ratifikativu-- ami la persija ba sira hotu Finansas halo de'it servisu Finansas nian. dehan fó sira nia planus hotu mai ami. Ha'u ba Aprovizionamentu ne'e agora halo iha sentrál (bele hare'e) de'it iha portál iha parte saldo ne'e se aprovizionamentu. Komisaun Nasionál iha planu. Agora barak mak iha jestaun nia laran Aprovizionamentu iha Gabinete Primeiruhela portantu se osan sira la gasta sira atu halo Ministru nia okos. Depois fornesedor sira hetan saida ho osan ne'e? Imposivel sira gosta de'it iha hotu informasaun mak komesa halo sira nian fim-du-anu, entaun ami sugeri hatama fali iba proposta, sira nian tender, atu sira haruka iha loron rubrika seluk. Pois sira diskute maka'as ho ha'u n e ' e b é t a k a, d e p o i s m a k K o m i s a u n mas ha'u hateten labele muda tanba sistema Aprovisionamentu sira halo evaluasaun. hateten ida ne'e. Se sira dehan iha planu nu'usá sira Aprovizionamentu nia ema tur iha la hatama ba sistema? Se sira dehan atu sosa ona evaluation team ne'ebé diferente hosi team siraentaun iha ne'ebé? Nu'usá sira la halo seluk ne'ebé ba check iha terenu. Wainhira halo komprimisu? Sira hatene nu'usá sira la tau, nu'usá evaluasaun, atu fó pontus ruma, konforme kritériu husik de'it ba balansu, depois kuandu to'o ona iha ne'ebé aprovadu tiha ona husi Konsellu-Ministrus, fulan Novembru no Dezembru mak sira mai ba iha Lei Aprovizionamentu, la'ós atu halo tezouru atu selu ida ne'e ou ida ne'ebá. Ne'e ami aprovizionamentu mak ba hatama iha ne'ebá. konsidera ona hanesa dívidas. Prátika ne dala Labele! Buat ne'e tenke klaru para ema hotu tenke barak ona. Ne'e labele hanesan ne'e tan. Antes ne'e hatene.depois halo tiha evaluasaun no hetan tiha ami la iha sistema. Agora ami iha ona, ami tenke se mak atu manan mak halo rekomendasaun ba ba tuir. Agora labele mai halo rungu-ranga fali iha parte ne'ebé manan. Kuandu rekomendasaun ba Tezouru nia laran. Ha'u la simu ona razoens sira parte ne'ebé manan ne'e mós labele ba hateten nia ne'e. manan tiha ona! Kontinua ba pag...35>>> Oin sa servisu aprovizionamentu governu nian? Uluk, prosesu ida ne'ebé nunka eziste iha Timor 34

36 Tenke públika uluk lai no sei liu terreno ho kualidade. Portantu, ha'u nia prioridade husi prosesu balu. Porezemplu, ba finansas mak hametin di'ak liu sistema kuandu US$ 1 milliaun tenke ba integradu ida ne'e. Ita persija halo lai reformas konsulta lai ho Primeiru-Ministru, boot iha Alfándega ho Impostus no hanorin ita nia mais US$ 5 milloens tenke aprezenta sosiedade kona-ba saida mak iha tiha ona, atu ita lai iha Konsellu-Ministrus. Ida be servisu hamutuk para labele halo rai ne'e monu iha menus US$ 1 milliaun ne'e ministériu ida-idak krízi hanesan rai sira seluk monu no kontinua tenke iha tim aprovizionamentu ida, depois tenke nafatin kapasitasaun ita nia funsionáriu sira, la'ós anusia iha jornál dehan katak kompñia A manan de'it ministériu finansas nian. Ha'u hakarak mós no fó semana rua ba kompñia seluk atu mai halo kapasita sosieade sivil nian ema para akompñia sira nian rekursus. Wainhira halo hotu rekursus ita painel ne'e ho didi'ak. esplika ba parte ne'ebé manan, depois mak fó Purke, foin lalais ne'e ami halo ona ba award ka kontratu. Wainhira tama tiha ona ba membrus Governu tomak, agora ami sei halo ba F- asina kontratu, kuandu asina ona kontratu mak PO FDTL, PNTL, no ba órgaun sira seluk hanesan ne'e sai. Kuandu PO sai ona, osan ida iha portál Parlamentu Nasionál, para depois kuandu ita dehan iha komitmentu ne'e komprimisu tama tiha ko'alia, ita labele ko'alia arbiru de'it. Ita ko'alia ho iha koluna obligasaun. Se ita tau osan iha koñesimentu. Purke, kada vez ha'u tur ha'u hare'e komprimisu US$ 100 mill, no fim kuandu ita asina sira ko'alia tun, ko'alia sa'e, sira dun tun, dun sa'e, kontratu ba US$90 mill ita hatama ho montantes lakon enerjia barak, lakon tempu barak. Ita la osan U$ 90 mill ba obligasi. Automatikamente hatene ita halo fali korrupsaun ba tempu tanba osan US$10 mill tama fila ba saldo no livre fali ona ba uza ba buat seluk. de'it ita la hatene buat ne'e ni lala'ok oinsá. Portantu, ida ne'e mak ami nia prioridade ba tinan Prosesu aprovizionamentu hirak sei han tempu lima mai sei sosiáliza didi'ak sistema jestaun hira? finanseira integradu ne'e ba komponentes tomak, Prosesu ida-idak ho ninian tempu rasik. Wainhira husi funsionáriu públiku sira to'o sosiedade sivil loke ba fornesedor/supplier, pelu minimus han no povu balu ne'ebé iha interese hakarak atu tempu semana tolu. Labele dehan hakarak hatama hatene didi'ak sistema ne'e.(*) aplikasaun karik fó de'it tempu durante semana ida. Ne'e halo ha'u deskonfia katak iha ona ema, *** supplier ida ona. Kuidadu, ita tenke fó oportunidade ba ema seluk atu halo sira nia submisaun ho di'ak. Sira mós tenke halo peskiza ida atu ba hare'e kona-ba presu presu di'ak la lae. Ita boot fiar katak prosesu ne'e efetivu duni hodi hadok aan husi prátika korrupsaun iha ministériu nia laran? Sim, ida ne'e efetivu tebes-tebes atu kontrola korrupsaun. Problema ita nian mak ministériu balu la halo tuir lolos proseu aprovizionamentu nian sira haksoit ba liu kedas atu hetan resultadu lalais. Porezemplu, Parlamentu aprova orsamentu iha fulan Dezembru tinan Entaun sira iha tempu barak ba prepara sira nia procurament plan? Nu'usá sira la halo prosesu ne'e? Nu'usá ultima de hora mak halu emerjénsia de'it? Prioridade saida mak Ministra prepara ba tinan lima mai? Ami nia planu mak staf hotu tenke uza sistema jestaun finanseira ne'ebé mak iha. Ita gasta osan barak ho valór boot, ita sei poupa osan milloens ba milloens kuandu uza sistema integradu ne'e. Ita iha ona ADN (Ajensia Dezenvolvimentu Nasionál) para fizikamente ba hare'e sasan iha 35

37 Prezente Hadiah Obrigadu...Korrupsaun! (Adérito de Jesus Soares) ítulu artigu ida ne'e ambigu uitoan. THa'u nia intensaun mak atu korela lia-fuan prezente (oferta) ga hadiah (Bhs. Indonézia) hanesan símbolu husi lia-fuan obrigadu (Portuguese/Tetun) no prátika korrupsaun iha kontestu Timor-Leste. Oinsá nia korelasaun entre lia-fuan sirak ne'e? Ita hatene katak lia-fuan obrigadu ne'e nia orijen mai husi Portugés. La'ós mai husi Tetun ga Galole, ga Kemak ga Naueti ga Baikenu ga dalen sirak seluktan iha Timor. Iha ita nia moris lor-loron liu-liu- ita nia bei-ala sira, laiha lia-fuan obrigadu. Ita nia jestu 'obrigadu' hatudu liu husi 'oferese sasan ruma ga prezente ruma' ba malu. Wainhira ita halo lia ko'alia konaba barlaki, ita ko'alia kona-ba jestu obrigadu entre fetosaa ho umane. Liu husi barlaki ita troka malu gift.doc sasan entre feto nia família no mane nia família. Wainhira ita vizita ba maluk ruma, dalaruma sira fó prezente ga sasan ruma mai ita hanesan manu oan ida ka, hudi tasak folin balun ka, batar matak lubun oan ida ga buat sel-seluk tan. Sira hatene katak to'o tempu ida mai sira mós sei simu fali buat ruma husi ita. Prosesu fó sasan ba malu ne'e hanesan jestu ida mais honestu ka fó ho fuan-laran (zenúinu). Tanba sira ita nia maluk. Sira ne'e ita nian tiu ka tia ka primu sira. Maski fó ho laran luak, maibé parte ida be fó ne'e mós sempre iha hanoin ida katak loron ruma sira mós sei tulun fali ita. Iha nafatin aspetu resiprosidade husi parte seluk iha tempu ruma oin mai. Maibé, sira la hanoin atu halo riku-an liu husi fó-malu sasan sirak ne'e. Se nune'e iha problema saida ho kultura fó sasan ba malu ne'e? Sosiólogu Frances, Marcel Mauss (matebian) iha nia livru klásiku ho títulu 'The Gift: Forms and functions of exchange in Archaic Societies' (1966) - nia titulu orijen mak Essai sur le don. Forme et raison de l'échange dans les sociétés archaïques (1925)- esplika katak iha sosiedade tradisionál nia leet sempre iha kultura simu no fó sasan ba malu (gift giving culture). Kultura ida ne'e mosu hodi hametin liután relasaun umana entre emar sira. Simu no fó ba malu sasan ruma hodi hametin liután relasaun sirak ne'e. Ida ne'e mós filosofía loloos ne'ebé mak iha tradisaun Timor nian kona-ba fetosaa-umane. Ko'alia barlake hodi hametin tan relasaun família husi feto no mane. Maski, dala barak, liu-liu ikusikus ne'e, ita hare'e katak barlake mós bele hatodan fali parte balun. Maibé nia espíritu zenuínu mak hametin relasaun família. Ida ne'e hatudu espíritu solidariedade iha sosiedade ne'ebé karateríza ho moris komunál nian. Kultura fó sasan ba malu ne'e rasik la'ós problema ida wainhira ita moris iha sosiedade ho strutura ida mak simples ga tradisionál. Kultura fó sasan ba malu ne'e, hanesan Marcel Mauss hateten halo aberta ga nakloke hodi hatudu katak jestu ne'e halo hodi subar ga taka fali buat ruma ba malu. Katak iha duni fator zenuínu iha jestu ida ne'e hodi bele tulun malu nafatin. Maibé, kultura ne'e sai problema wainhira ita 'transporta' mai iha estadu modernu ala demokrásia liberál oras ne'e. Iha nasaun illa ( i l h a ) k i k o a n s i r a k pasífiku nian hanesan Solomon Island, Vanuatu no Papua Nova Guinea (PNG) sira bolu wantok. Wantok literariamente signifika 'one talk' katak emar husu grup ga klan ga suku ida ne'ebé mak ko'alia lian hanesan. Wainhira emar oferese sasan ba malu, ga sidadaun bain-bain oferese sasan ruma ba autoridade ne'ebé mak iha podér ne'e hanesan prosesu wantok de'it, la'ós korrupsaun iha kontestu kultura Solomon Island ga Papua Nova Guinea nian. Iha Xina, sira bolu quanxi ne'ebé signifika relasaun sosiál entre emar sira. Iha moris lor-loron iha nasaun sirak ne'e, fó sasan ba malu ga presenti ne'e sai ona hanesan parte ida husi emar nian moris lorloron. Iha ne'e mak dalaruma mosu 'inkompatibilidade' 'aspeitu kultural balu' ho sistema governansia moderna oras ne'e. Liu-liu wainhira ita hare'e husi aspetu lei, liuliu, kódigu penál sira ka lei sirak ne'ebé regula kona-ba tipu de korrupsaun. Dala-barak difisil ba ita atu separa saida mak 'prezente' no saida mak governansia ga birokrasia moderna. Kontinua ba pag...37 >>> 36

38 Aktu zenuínu, fó sasan ba malu akontese iha se sira bele tulun malu uitoan. Satan, kompañia nia ambiente aberta ga nakloke ba emar seluk, maski na'in ne'e hateten tan dehan aktu fó motor ne'e sempre iha hanoin ida katak loron seluk, emar hanesan honra ida ba servisu ne'ebé mak ne'ebé mak simu 'sasan' ruma sei fó fila buat seluk. funsionáriu aprovisionamentu ne'e hatudu ho Mauss, esplika katak iha prosesu fó sasan ba malu seriedade. ne'e, sempre hamosu 'resiprosidade no Se karik jestu 'obrigadu' ne'e la'o bebeik obrigasaun' husi parte rua ne'e. hanesan ne'e, mak hanesan Marcel Mauss hateten Pergunta ba ita mak, oinsá aktu zenuínu katak ne'e sai hanesan 'obrigasaun' informál ida ne'ebé mak ita iha hanesan hatudu liu fó entre parte rua ne'e. Parte funsionáriu sasan/prezente ba malu, ne'ebé mós refleta ita nia aprovisonamentu ne'e, sei konsidera karik iha espíritu moris komunál mai husi bei'ala sira, la tempu oin mai, la sala se kompañia hanesan bele bele sai fali aktu korrupsaun iha kontestu manan tan tender ba projetu seluk. 'Nia governasaun demokrásia liberál ida agora ne'e? (kompañia) ne'e halo projetu ho di'ak, katak tuir Wainhira ita ko'alia kona-ba fó sasan ba malu iha rekerimentu sirak hotu, no ikus mai nia mós la kontestu governasaun moderna, mosu pergunta haluha atu hato'o 'obrigadu' oan ruma hodi fó lubuk ida: Sasan/prezente ne'e mai husi se? Parte motor ne'e mai ha'u', funsionáriu ne'e bele hanoin ne'ebé de'it mak fó sasan ba malu? Wainhira mak hanesan ne'e. Nune'e mós kompañia nia parte sira fó prezente ne'e balu? Iha konstestu saida sira konsidera, katak tenke hato'o nafatin fó sasan ba malu ne'e? agradesimentu wainhira manan projetu ne'e, no Iha demokrásia liberál ohin loron, ita karik la'ós de'it ba funsionáriu aprovisionamentu, hare'e empresáriu boot barak mak fasil tebes fó maibé mós karik diretór-jerál ne'ebé mak sasan/prezente ba ukun na'in sira, individualmente supervisona prosesu ne'e ho di'ak. Nune'e, sira sai mós bele fó ba partidu ruma. Loos duni, karik sira ona nukleu ida atu 'tulun-malu' liu husi fó hakarak halo hanesan 'agradesimentu' ga obrigadu sasan/prezente ba malu. Karik iha tempu oin mai oan ruma ba ukun na'in sira tanba fó ona la'ós de'it ona motorizada ida, maibé bele mós sa'e oportunidade ba sira hodi hala'o sira nia negósiu tan uitoan ba karreta oan ida ga tiket ruma ba pasa no sira hetan lukru di'ak. Ou porezemplu, ferias iha Bali ka Singapore no kustu sel-seluk tan. kompañia ida manan tiha tender ba projetu ruma, Konserteja, ita bele hamosu tan ezemplu oin-oin no nia konsege implementa ninia projetu ne'e tuir ne'ebé mak ita hatene. rekerimentu sirak hotu. Ikus mai, ekipa avaliasaun Ezemplu iha leten hatudu katak, fó sasan halo avaliasaun katak nia projetu la'o di'ak duni ba malu ne'e la'ós ona halo ho aberta ga nakloke ba tuir BOQ no kritériu seluk tan, ne'eduni nia meresa públiku, hanesan iha tempu beiala ga tradisaun hetan pagamentu final. Hanesan 'sinal obrigadu' kulturál ne'ebé mak ita ko'alia, maibé halo ho ga agradesimentu, kompañia nian na'in fó tiha segredu entre parte rua de'it, karik se habelar motor oan ida ga laptop di'ak ida ba iha liután, ba sira ne'ebé mak iha interese atu hetan funsionáriu aprovisionamentu departamentu ne'e. benefísiu husi ligasaun ida ne'e. Sira na'in rua (kompañia- na'in no funsionáriu Loos duni, ita iha valór kulturál ne'ebé aprovisonamentu) haree katak ne'e hanesan jestu mak di'ak tebes ba desenvolvimentu umana liu ida atu respeita malu de'it no agradese malu. Aktu husi fó sasan ba malu ga tulun malu hanesan jestu sira hanesan ne'e akontese barak iha birokrasia zenuínu ida, nune'e, ita houtu tenke hakás a'an, atu moderna ikus ne'e. Ha'u hanoin katak fenómena la monu ba jestu falsu fó sasan ba malu ne'ebé mak ida ne'e mós mosu dadaun iha Timor-Leste. bele kategoriza hanesan aktu korrupsaun iha Problema mosu wainhira hanesan ezemplu iha governasaun moderna liberál oras ne'e. Hasoru leten, katak parte rua konsidera aktu ne'e hanesan malu fali iha Sikun Reflesaun iha edisaun tuir aktu normál ga baibain de'it. Karik ba funsionáriu mai!!(*) aprovisonamentu ne'e hanoin katak nia servisu di'ak hodi hala'o prosesu aprovisonamentu tuir (1). Hare objetivus Estadu nian iha Artigu 6. regras ne'ebé mak iha, to'o ikus mai kompañia ne'e (2). Tradusaun lia-fuan knowledge economy iha lian Tetum lolos manan duni no implementa projetu ne'e tuir seidauk iha iha kontekstu ne'e, ita bele komprende knowledge rekerimentu sirak hotu. Tanba ne'e mak kompañia economy hanesan ekonomia ne'ebé bazeia ba koñesimentu ka na'in hakarak hato'o de'it obrigadu ba nia, hodi fó matenek. Banku Mundial difini Knoeldge Economy. netik motorizada oan ne'e. Husi parte kompañia nia na'in mós sinti katak iha duni 'obrigasaun' ida atu hato'o netik obrigadu oan ida ba maluk ne'ebé mak 'tulun' nia liu husi prosesu aprovisionamentu no to'o ikus nia bele manan tender ne'e. La sala 37

39 Oinsa Hato o Keixa ba CAC? Keixa Kona-ba alegasaun Korrupsaun bele mai husi ema ne ebé de it liu husi dalan tuir mai ne e: Ba ema ida-idak bele hasoru malu ho funsionáriu balun husi CAC hodi hato o imi nia keixa direitamente ka liu husi imi nia karta. Bele haruka mensajen liu husi telefone ka kontaktu liu husi númeru mobile: (+670) , (+670) , (+670) Hakerek karta ka nota klaru ida ba iha CAC nia serbisu fatin, ka haruka ba cacinfodiak@gmail.com Lingua ne ebé aseita atu uza hodi halo keixa ba CAC maka tuir mai ne e: Tetum, Portugés, Ingles no Indonesia. Bele identifika nia-an hanesan feto ka mane ka la ho naran wainhira hato o keixa ida, Maibé atu di ak liu, karik iha keixa ruma kona-ba korrupsaun bele rai hela identidade balun ho objetivu atu fó fila-fali Feedback no Komunikasaun. CAC mós fó korajen ba ema ida-idak atu identifika sira nian-an rasik atu ajuda iha kontinuasaun ba investigasaun hirak ne e. Keixa hotu no identidade ba ema ne ebé maka hato o keixa, sei rai ho segredu no trata ho didi ak. *** 38

40

41

Komentáriu husi La o Hamutuk ba Ezbosu Lei Impostu ba Valor Akresentadu (IVA) Timor-Leste 15 Agostu 2016

Komentáriu husi La o Hamutuk ba Ezbosu Lei Impostu ba Valor Akresentadu (IVA) Timor-Leste 15 Agostu 2016 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670-3321040 ka +670-77234330 (mobile) email: laohamutuk@gmail.com Website:

More information

Loron Rihun Ida ISTÓRIA HO FIGURA

Loron Rihun Ida ISTÓRIA HO FIGURA Loron Rihun Ida ISTÓRIA HO FIGURA Belun Fasilitadór, Família barak mak valoriza tebes períodu isin-rua no labarik nia tinan hirak dahuluk. Tempu ida-ne e marka ho domin, kuidadu, hamnasa, no kresimentu.

More information

Relasaun entre povu no estadu liu husi auditoria sosiál MATADALAN KONA-BA AUDITORIA SOSIÁL BA TIMOR-LESTE

Relasaun entre povu no estadu liu husi auditoria sosiál MATADALAN KONA-BA AUDITORIA SOSIÁL BA TIMOR-LESTE Relasaun entre povu no estadu liu husi auditoria sosiál MATADALAN KONA-BA AUDITORIA SOSIÁL BA TIMOR-LESTE MATADALAN KONA-BA AUDITORIA SOSIÁL BA TIMOR-LESTE AGRADESIMENTU Matadalan ida ne e produs husi

More information

Saida mak Objetivu hosi Transparénsia?

Saida mak Objetivu hosi Transparénsia? Diarmid O Sullivan Saida mak Objetivu hosi Transparénsia? Inisiativa Transparénsia ba Indústria Extrativa no jestaun rekursu naturais iha Liberia, Timor-Leste no país sira seluk. Abríl 2013 Konteúdu Introdusaun...3

More information

OINSA BARLAKE MUDA IHA TIMOR LESTE? Is barlake changing in Timor-Leste? Seminar husi Dr. Sara Niner SLIDE 1: TILE

OINSA BARLAKE MUDA IHA TIMOR LESTE? Is barlake changing in Timor-Leste? Seminar husi Dr. Sara Niner SLIDE 1: TILE OINSA BARLAKE MUDA IHA TIMOR LESTE? Is barlake changing in Timor-Leste? Seminar husi Dr. Sara Niner SLIDE 1: TILE Introduction Hau interese ba Barlake tamba nia iha pontu de vista 2 ne ebe diferente: I

More information

Harii Nasaun iha Timor-Leste Urbanu no Rurál

Harii Nasaun iha Timor-Leste Urbanu no Rurál Harii Nasaun iha Timor-Leste Urbanu no Rurál RELATÓRIU KONFERÉNSIA NIAN www.rmit.edu.au www.timor-leste.org Damian Grenfell, Mayra Walsh, Januario Soares, Sofie Anselmie, Annie Sloman, Victoria Stead no

More information

Haburas Fali Rai Agrikultor Maneja Regenerasaun Natural (FMNR) iha Timor-Leste

Haburas Fali Rai Agrikultor Maneja Regenerasaun Natural (FMNR) iha Timor-Leste Haburas Fali Rai Agrikultor Maneja Regenerasaun Natural (FMNR) iha Timor-Leste Watch the video: http://fmnrhub.com.au/haburas-fali-rai-agrikultormaneja-regenerasaun-natural-fmnr-iha-timor-leste/ Mundo

More information

ASEMBLEIA KONSTITUINTE TIMÓR-LESTE Testu Konstituisaun ne ebé hetan aprovasaun iha loron 22 fulan Marsu tinan 2002

ASEMBLEIA KONSTITUINTE TIMÓR-LESTE Testu Konstituisaun ne ebé hetan aprovasaun iha loron 22 fulan Marsu tinan 2002 ÍNDISE ARTIGU SIRA-NIAN PARTE I PRINSÍPIU FUNDAMENTÁL Artigu 1 Repúblika 2 Soberania no konstitusionalidade 3 Sidadania 4 Rai 5 Desentralizasaun 6 Objetivu Estadu nian 7 Sufrájiu universál no multipartidarizmu

More information

Kaikoli Street, Dili-East Timor/ / / /

Kaikoli Street, Dili-East Timor/ / / / Kaikoli Street, Dili-East Timor/742 2821/726 5169/ 735 9199/ dinorah.granadeiro@gmail.com/nizio_pascal@yahoo.com FASILITA HUSI: CORE GROUP TRANSPARANSIA (CGT) SUBMISAUN SOSIADADE CIVIL BA PARLAMENTU NASIONAL

More information

Edukasaun Direitus Umanus

Edukasaun Direitus Umanus Edukasaun Direitus Umanus Manuál ba Profesór Sira (Klase 5 6) Edukasaun Direitus Umanus Manuál ba Profesór Sira (Klase 5 6) Kopirraite Eskritóriu das Nasões Unidas nian ba Altu Komisariadu ba Direitus

More information

Levantamentu kona-ba Asesu ba Rai, Seguransa Titularidade Direitu ba Rai no Konflítu Rai iha Timor-Leste

Levantamentu kona-ba Asesu ba Rai, Seguransa Titularidade Direitu ba Rai no Konflítu Rai iha Timor-Leste Levantamentu kona-ba Asesu ba Rai, Seguransa Titularidade Direitu ba Rai no Konflítu Rai iha Timor-Leste Levantamentu kona-ba Asesu ba Rai, Seguransa Titularidade Direitu ba Rai no Konflítu Rai iha Timor-Leste

More information

Dezenvolve Ekonomia Naun-Petróleu

Dezenvolve Ekonomia Naun-Petróleu Dezenvolve Ekonomia Naun-Petróleu Avaliasaun Setór Privadu nian ba Timor-Leste Relatóriu ida-ne e investiga Timor-Leste nia potensiál atu dezenvolve ekonomia ne ebé buras, estavel no diversifikada ne ebé

More information

ULUK SIRA FOIN TK. AGORA SIRA SMA : PERSESAUN SIRA KONA-BA F-FDTL NO PNTL TINAN SANULU HAFOIN KRIZE

ULUK SIRA FOIN TK. AGORA SIRA SMA : PERSESAUN SIRA KONA-BA F-FDTL NO PNTL TINAN SANULU HAFOIN KRIZE ULUK SIRA FOIN TK. AGORA SIRA SMA : PERSESAUN SIRA KONA-BA F-FDTL NO PNTL TINAN SANULU HAFOIN KRIZE International Development Research Centre Centre de recherches pour le développement international KONA-BA

More information

Timor-Leste: Kooperasaun ho Sistema Direitus Umanus ONU nian

Timor-Leste: Kooperasaun ho Sistema Direitus Umanus ONU nian Timor-Leste: Kooperasaun ho Sistema Direitus Umanus ONU nian Kompilasaun ba rekomendasaun sira husi mekanizmu direitus umanus ONU nian ba Timor-Leste 45 Foto iha pajina oin: Kadeira Timor-Leste nian iha

More information

Lia-menon husi Prezidente Konsellu Fundasaun Alola Dra. Kirsty Sword Gusmão, AO

Lia-menon husi Prezidente Konsellu Fundasaun Alola Dra. Kirsty Sword Gusmão, AO Fundasaun Alola Lia-menon husi Prezidente Konsellu Fundasaun Alola Dra. Kirsty Sword Gusmão, AO Respeita ba Belun no Apoiantes Fundasaun Alola tomak, Ho orgulho bot no kontenti tebes tamba Hau bele fahe

More information

TIMOR-LESTE: REFORMA SETÓR SEGURANSA. Asia Report N 143 loron 17, fulan-janeiru, tinan 2008

TIMOR-LESTE: REFORMA SETÓR SEGURANSA. Asia Report N 143 loron 17, fulan-janeiru, tinan 2008 TIMOR-LESTE: REFORMA SETÓR SEGURANSA Asia Report N 143 loron 17, fulan-janeiru, tinan 2008 KONTEÚDU SUMÁRIU EZEKUTIVU NO REKOMENDASAUN SIRA... i I. INTRODUSAUN... 1 A. SETÓR SEGURANSA RAHUN...2 B. XAMADA

More information

REGIONAL FISHERIES LIVELIHOODS PROGRAMME FOR SOUTH AND SOUTHEAST ASIA (RFLP)

REGIONAL FISHERIES LIVELIHOODS PROGRAMME FOR SOUTH AND SOUTHEAST ASIA (RFLP) REGIONAL FISHERIES LIVELIHOODS PROGRAMME FOR SOUTH AND SOUTHEAST ASIA (RFLP) --------------------------------------------------------- FINAL REPORT LEGAL AND TECNICHAL GLOSSARY & LEGAL TRAINING ON TIMOR-LESTE

More information

KONTEÚDU. 3 Editoriiál. 33 Lidun moris konsagrada. 34 Papa Francisco ba relijioza sira. 3 Husi Provinsiiál. 5 Halo buat ne ebé nia dehan

KONTEÚDU. 3 Editoriiál. 33 Lidun moris konsagrada. 34 Papa Francisco ba relijioza sira. 3 Husi Provinsiiál. 5 Halo buat ne ebé nia dehan Jul-Ag 1 KONTEÚDU 3 Editoriiál 3 Husi Provinsiiál 5 Halo buat ne ebé nia dehan 6 Profeta Ezequiel 8 Esperansa ida imposivel? 12 Fila fali ba abut 13 Don Bosco ema Kreda nian 15 Edukasaun tuir Don Bosco:

More information

Tahan ho trauma psikolojiku: asuntu familiar ida

Tahan ho trauma psikolojiku: asuntu familiar ida 10-23 Julhu 2000 Publika semana rua dala ida hotetun, Ingles, Portuguese no Bahasa Indonesia no distribui gratuita deit Vol. I, No. 11 ATU BALI NO SERBII Primeiru turnu polisia Timor oan foun na'in 50

More information

(GIZ: Ajensia. BELUN ne ebé

(GIZ: Ajensia. BELUN ne ebé SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU RELATÓRIU TRIMESTRAL: JUÑU SETEMBRU 11 Dili, Fevereiru 11 Sistema Atensaun no Responde Sedu iha Timor Leste (AtReS). AtReS dezeina hodi hasa e mekanismu responde sedu

More information

KONTEÚDU. 3 Editoriál. 31 Lidun moris konsagrada. 32 Diresaun espirituál, kolókiu no projetu pesoál vida espirituál.

KONTEÚDU. 3 Editoriál. 31 Lidun moris konsagrada. 32 Diresaun espirituál, kolókiu no projetu pesoál vida espirituál. Abr-Jun 1 KONTEÚDU 3 Editoriál 3 Husi Provinsiál 5 Halo buat ne ebé Nia dehan 6 Liurai David: husi bibi-atan bibi nian ba bibi-atan povu nian 8 David nia vokasaun 11 Fila fali ba abut 12 Maria Auxiliadora

More information

KONTEÚDU. 3 Editoriiál. 33 Lidun moris konsagrada. 34 O maior é o AMOR. 3 Husi Provinsiiál. 37 Identidade pesoál no identidade

KONTEÚDU. 3 Editoriiál. 33 Lidun moris konsagrada. 34 O maior é o AMOR. 3 Husi Provinsiiál. 37 Identidade pesoál no identidade Maiu-Jun 1 KONTEÚDU 3 Editoriiál 3 Husi Provinsiiál 5 Halo buat ne ebé nia dehan 6 Livru Job nian 8 Job nia fiar 12 Fila fali ba abut 13 Don Bosco no amorevolezza 15 Don Bosco eskritór 18 Edukadora no

More information

Uniaun Europeia Misaun Observasaun Eleitoral

Uniaun Europeia Misaun Observasaun Eleitoral Style Definition: TOC 1 Style Definition: TOC 2: Indent: Left: 0.5", Tab stops: 6.29", Right,Leader: Eleisaun Prezidensial no Lejislativa 2017 Uniaun Europeia Misaun Observasaun Eleitoral ba Timor-Leste

More information

Oé-Cusse. Things to do & see in Oé-Cusse Buat ne'ebé atu haree no halo iha Oé-Cusse

Oé-Cusse. Things to do & see in Oé-Cusse Buat ne'ebé atu haree no halo iha Oé-Cusse Oé-Cusse Things to do & see in Oé-Cusse Buat ne'ebé atu haree no halo iha Oé-Cusse This is a creation of the Regional Secretariat for Community Tourism, RAEOA- ZEESM TL. Pante Macassar, Oé-Cusse Ambeno,

More information

Balansu femininu e maskulinu iha kosmolojia Timor nian (existensia Liurai feto sira Timor nian)

Balansu femininu e maskulinu iha kosmolojia Timor nian (existensia Liurai feto sira Timor nian) 2 Balansu femininu e maskulinu iha kosmolojia Timor nian (existensia Liurai feto sira Timor nian) Antero Benedito da Silva Sosiedade asia kompostu husi tradisaun familia rua: matrilineal e patrilineal.

More information

Identidade, territóriu no prátika agrikulturál sira: paizajen sira balu ba konservasaun populasaun lokál sira-nia Eransa iha Timor-Leste

Identidade, territóriu no prátika agrikulturál sira: paizajen sira balu ba konservasaun populasaun lokál sira-nia Eransa iha Timor-Leste Identidade, territóriu no prátika agrikulturál sira: paizajen sira balu ba konservasaun populasaun lokál sira-nia Eransa iha Timor-Leste Project Identities, territories and agricultural practices: some

More information

matadalan ba jornalista sira

matadalan ba jornalista sira matadalan ba jornalista sira Matadalan ba jornalista sira Edisaun daruak, 2010. International Center for Journalists matadalan ba jornalista sira Definisaun termu sira lian tetun ba média tuir abc. Manuál

More information

BALTHASAR KEHI AND LISA PALMER. Hamatak halirin. The cosmological and socio-ecological roles of water in Koba Lima, Timor

BALTHASAR KEHI AND LISA PALMER. Hamatak halirin. The cosmological and socio-ecological roles of water in Koba Lima, Timor Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde Vol. 168, no. 4 (2012), pp. 445-471 URL: http://www.kitlv-journals.nl/index.php/btlv URN:NBN:NL:UI:10-1-113837 Copyright: content is licensed under a Creative

More information

GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016

GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016 GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016 Sacred Heart of Jesus Availability - the strength of our mission 4 th of November 2016 day_33 GC 36 - Rowing into the ep INVITATORY eng May the Spirit of Christ Jesus,

More information

National Directorate for Environment Democratic Republic of Timor-Leste. La o Hamutuk

National Directorate for Environment Democratic Republic of Timor-Leste. La o Hamutuk La o Hamutuk Timor-Leste Institute for Development Monitoring and Analysis I/1a Rua Mozambique, Farol, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 5013 email: info@laohamutuk.org website: www.laohamutuk.org Translated

More information

Yangon-Mechanical. 1 Arkar Myint U M-1 Mechanical 12/Ka Ma Ya(N) U Myint Tin

Yangon-Mechanical. 1 Arkar Myint U M-1 Mechanical 12/Ka Ma Ya(N) U Myint Tin Yangon-Mechanical No. 1 Arkar Myint U M-1 Mechanical 12/Ka Ma Ya(N)048586 U Myint Tin 09-73075121 rkarmyint@gmail.com 2 Aung Ko Htut U M-2 Mechanical 8/Ma Ba Na(N)077493 U Than Htut 09974328258 aungkhtut@gmail.com

More information

Teaching in Timor Leste

Teaching in Timor Leste Teaching in Timor Leste https://maps.google.com.au/maps?output=classic&dg=brw Google map for a closer look at Timor Leste https://www.youtube.com/watch?v=zq1d5ifzin0 Sunrise program back in 2012 about

More information

REPORTED SPEECH DISCURSO INDIRETO 3 EXERCÍCIOS DE COMBATE 9 TEXT COMPREHENSION 16 GABARITO

REPORTED SPEECH DISCURSO INDIRETO 3 EXERCÍCIOS DE COMBATE 9 TEXT COMPREHENSION 16 GABARITO SUMÁRIO REPORTED SPEECH DISCURSO INDIRETO 3 EXERCÍCIOS DE COMBATE 9 TEXT COMPREHENSION 16 GABARITO 18 2 REPORTED SPEECH - DISCURSO INDIRETO O Reported Speech (discurso indireto) é uma estrutura utilizada

More information

Christianity and kultura: Visions and pastoral projects 1

Christianity and kultura: Visions and pastoral projects 1 12 Christianity and kultura: Visions and pastoral projects 1 Kelly Silva The revival of customary practices, known as kultura, adat or usos e costumes is considered one of the main effects of Timor-Leste

More information

BIBLE 509 AUTHORITY AND LAW

BIBLE 509 AUTHORITY AND LAW BIBLE 509 AUTHORITY AND LAW CONTENTS I. GOD: THE SOURCE OF ALL AUTHORITY........ 5 God Is the Creator............................. 6 Jesus Is the Model of Obedience................. 11 The Holy Spirit

More information

LET US GO TOGETHER: Journeying to Peace and Hope in Timor-Leste. MAI ITA BÁ HAMUTUK: La'o ba Dame no Esperansa iha Timor-Leste

LET US GO TOGETHER: Journeying to Peace and Hope in Timor-Leste. MAI ITA BÁ HAMUTUK: La'o ba Dame no Esperansa iha Timor-Leste Lent 2018 PRAYER BOOKLET LET US GO TOGETHER: Journeying to Peace and Hope in Timor-Leste MAI ITA BÁ HAMUTUK: La'o ba Dame no Esperansa iha Timor-Leste If you want peace, work for justice. If you want justice,

More information

It works! Faith Promise Principles. Be assured - Faith Promise Principles. What is a Faith Promise? Also known as Grace Giving

It works! Faith Promise Principles. Be assured - Faith Promise Principles. What is a Faith Promise? Also known as Grace Giving What is a Faith Promise? Also known as Grace Giving Be assured - It works! 1 IN D IA Si 0 Man da la y tw e Rangoon BURMA T avo y Phuket Med an Chiang LA O S Vientiane T HA ILA N D Bangkok Su ma tra Bengkulu

More information

GREETINGS FROM TIMOR LESTE

GREETINGS FROM TIMOR LESTE GREETINGS FROM TIMOR LESTE Dear Friends, Here is some news about Colégio de Santo Inácio de Loiola. On 5th January, the new school year began with the celebration of the Holy Eucharist with the 105 new

More information

2008 runner-up Victoria. Rebecca Free MacKillop College Swan Hill

2008 runner-up Victoria. Rebecca Free MacKillop College Swan Hill 2008 runner-up Victoria Rebecca Free MacKillop College Swan Hill To what extent was Simpson a hero? How have his heroic qualities been demonstrated by other Australians since 1915? by Rebecca Free, MacKillop

More information

THE ANDREW MARR SHOW INTERVIEW: HIS EXCELLENCY LIU XIAOMING CHINESE AMBASSADOR TO UK OCTOBER 18 th 2015

THE ANDREW MARR SHOW INTERVIEW: HIS EXCELLENCY LIU XIAOMING CHINESE AMBASSADOR TO UK OCTOBER 18 th 2015 PLEASE NOTE THE ANDREW MARR SHOW MUST BE CREDITED IF ANY PART OF THIS TRANSCRIPT IS USED THE ANDREW MARR SHOW INTERVIEW: HIS EXCELLENCY LIU XIAOMING CHINESE AMBASSADOR TO UK OCTOBER 18 th 2015 The scale

More information

GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016

GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016 GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016 Saint Alphons Rodríguez For our Brothers 31 st of October 2016 day_29 GC 36 - Rowing into the deep INVITATORY Secre.-S: Gene.-S: Secre.-S: Gene.-S: G ad G le Sei-gneurte

More information

THE NEW LIGHT OF MYANMAR ( Sunday, 14 Dec 1997) ***************************************************

THE NEW LIGHT OF MYANMAR ( Sunday, 14 Dec 1997) *************************************************** THE NEW LIGHT OF MYANMAR ( Sunday, 14 Dec 1997) *************************************************** (1) Arrival Statement (2) Senior General Than Shwe leaves to attend ASEAN Informal Summit Meetings, 30th

More information

BURMA: COMPARISON OF NEW GOVERNMENT OFFICIALS WITH THE COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION LIST OF SANCTIONED REGIME MEMBERS 1

BURMA: COMPARISON OF NEW GOVERNMENT OFFICIALS WITH THE COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION LIST OF SANCTIONED REGIME MEMBERS 1 BURMA: COMPARISON OF NEW GOVERNMENT OFFICIALS WITH THE COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION LIST OF SANCTIONED REGIME MEMBERS 1 1. New Cabinet Members 2 (28 of 35 are on EU ) No Name Position in New 1 U Thein

More information

piecing the puzzle: connection Embracing Scripture Reading: Romans 12:1-8

piecing the puzzle: connection Embracing Scripture Reading: Romans 12:1-8 Closing Worship Friday, August 19, 2016 Davis Chapel piecing puzzle: connection Embarking * Song: Somos el Cuerpo de Cristo Preparing Puzzle Embracing Scripture Reading: Romans 12:1-8 Shonda Jones Neal

More information

Course Course Title Can count as (for undergrads only)

Course Course Title Can count as (for undergrads only) ASIA RELATED COURSES FALL 2014 Updated 8/28/14 Note: This is not an exhaustive list. If you think a course can count towards your requirements, send the syllabus to Sharmila. Grad courses are in bold.

More information

Mandalay-Construction. 2 U Hla Htwe C-502 7/Na Tha La(N) Construction U Aung Sin

Mandalay-Construction. 2 U Hla Htwe C-502 7/Na Tha La(N) Construction U Aung Sin Mandalay-Construction No. U / Daw / 1 Daw Yu Yu Naing C-501 14/Da Na Pha(N)083630 Construction U Shwe Chit 095005391 yuyunaing192@gmail.com 2 U Hla Htwe C-502 7/Na Tha La(N)006438 Construction U Aung Sin

More information

Celebrating Ken Mason

Celebrating Ken Mason Celebrating Ken Mason Fifty years a bishop K enneth Bruce Mason was born on 4 September 1928 at Ashfield in Sydney, the son of Eric Leslie Mason and Gertrude Irene Pearse. He was educated at Bathurst High

More information

DOWNLOAD OR READ : LORD RANDOLPH CHURCHILL COMPLETE PDF EBOOK EPUB MOBI

DOWNLOAD OR READ : LORD RANDOLPH CHURCHILL COMPLETE PDF EBOOK EPUB MOBI DOWNLOAD OR READ : LORD RANDOLPH CHURCHILL COMPLETE PDF EBOOK EPUB MOBI Page 1 Page 2 lord randolph churchill complete lord randolph churchill complete pdf lord randolph churchill complete Lord Randolph

More information

CRS Parish Ambassador Corps Ministros de la Solidaridad

CRS Parish Ambassador Corps Ministros de la Solidaridad CRS Parish Ambassador Corps Ministros de la Solidaridad CRS Mission Statement Catholic Relief Services carries out the commitment of the Bishops of the United States to assist the poor and vulnerable overseas.

More information

the zen of social media marketing an easier way to build credibility generate buzz and increase revenue shama kabani

the zen of social media marketing an easier way to build credibility generate buzz and increase revenue shama kabani DOWNLOAD OR READ : THE ZEN OF SOCIAL MEDIA MARKETING AN EASIER WAY TO BUILD CREDIBILITY GENERATE BUZZ AND INCREASE REVENUE SHAMA KABANI PDF EBOOK EPUB MOBI Page 1 Page 2 increase revenue shama kabani the

More information

"",hi'" . -= ::-~,~-:::=- ...,.,.. ::;- -.--

,hi' . -= ::-~,~-:::=- ...,.,.. ::;- -.-- East Timor T1i\10R u:sn TIMOR-LESTE:. -= -- ::-~,~-:::=- ::;- "",hi'"....,.,.. -, -.-- -- East Timor The Price of Liberty Damien Kingsbury east timor Copyright Damien Kingsbury, 2009. Softcover reprint

More information

contemporary songs of faith We Belong to You/Somos Tuyos Assembly, Three-part Choir, Keyboard, and Guitar œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ Bb F/Bb C

contemporary songs of faith We Belong to You/Somos Tuyos Assembly, Three-part Choir, Keyboard, and Guitar œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ Bb F/Bb C contemporary ngs of faith aculty, Students Alumni of Loyola Marymount University, Los Angeles, alifornia Be You/So Assemly, Threepart hoir, Keyoard, Guitar glish, Vicria Thomn Spanish tr., Pedro Rualcava

More information

TIMOR-LESTE MODULE Lessons and Worksheets

TIMOR-LESTE MODULE Lessons and Worksheets TIMOR-LESTE MODULE Lessons and Worksheets First Week of Lent Develop an understanding of the Christian vision of tika justice Reflect on Lent being a time to respond to others in need SETTING THE SCENE

More information

Igrejas Neogoticas =: Neogothic Churches (Colecao Guia De Arquitetura) (Portuguese Edition) By Ruth B Judice READ ONLINE

Igrejas Neogoticas =: Neogothic Churches (Colecao Guia De Arquitetura) (Portuguese Edition) By Ruth B Judice READ ONLINE Igrejas Neogoticas =: Neogothic Churches (Colecao Guia De Arquitetura) (Portuguese Edition) By Ruth B Judice READ ONLINE If you are searched for the book Igrejas neogoticas =: Neogothic churches (Colecao

More information

CHINA IN THE WORLD PODCAST. Host: Paul Haenle Guest: C. Raja Mohan

CHINA IN THE WORLD PODCAST. Host: Paul Haenle Guest: C. Raja Mohan CHINA IN THE WORLD PODCAST Host: Paul Haenle Guest: C. Raja Mohan Episode 85: India Finds Its Place in a Trump World Order April 28, 2017 Haenle: My colleagues and I at the Carnegie Tsinghua Center had

More information

Benjamin Fulford Khazarian Cabal Purge Accelerates

Benjamin Fulford Khazarian Cabal Purge Accelerates Benjamin Fulford Khazarian Cabal Purge Accelerates 1 / 6 2 / 6 3 / 6 Benjamin Fulford Khazarian Cabal Purge The Truth for sale: How to fight the evil and make some money on it too. The Truth for sale:

More information

RULES CHAPTER I OBJECT

RULES CHAPTER I OBJECT INSTITUTO JMJ RIO (RIO WYD INSTITUTE) Contest to choose the logo of the World Youth Day (WYD) 2013 in the city of Rio de Janeiro Rules / WYD RIO2013 / 01-2011 GENERAL PRESENTATION The World Youth Day (WYD)

More information

Br. Daniel Kevin Denis Courtney

Br. Daniel Kevin Denis Courtney Br. Daniel Kevin Denis Courtney Messages of Condolence 20.2.1947 8.7.2012 Announcement of Death It is with deep sadness that I write to tell you of the death of our brother, Dan Courtney, this morning

More information

JTC2/SC2/WG2 N 2190 Date:

JTC2/SC2/WG2 N 2190 Date: JTC2/SC2/WG2 N 2190 Date: 2000-03-14 From: "Levon H. Aslanyan" Subject: Armenian in SC2 character set standards (3 attachments) Dear Ms Kimura, As we discussed earlier, I'm sending the basic

More information

EXAME DE PROFICIÊNCIA EM LÍNGUA INGLESA

EXAME DE PROFICIÊNCIA EM LÍNGUA INGLESA EXAME DE PROFICIÊNCIA EM LÍNGUA INGLESA Programa de Pós-Graduação em Filosofia - PPGFIL Leia com atenção as seguintes instruções: Cada questão possui somente uma resposta correta. Preencha a folha de respostas,

More information

24 November 2007 Tech Sequence

24 November 2007 Tech Sequence 24 November 2007 Tech Sequence 1) DIAL UP A. In the name of the Melchizedek Cloister Emerald Order, Holy Order of the Yunasai, Sacred House of One... x1 time B. Complete Christos Invocation / Psonn of

More information

Course Course Title Can count as (for undergrads only)

Course Course Title Can count as (for undergrads only) ASIA AND RELATED COURSES FALL 2011 Note: This is not an exhaustive list. If you think a course will count towards your requirements, send me the course description. Grad courses are in bold. Course Course

More information

LORD, Let My Prayer Arise/ Suba Mi Oración. œ œ œ. œ J. J j. Am7add4. j J j. J j. Su - ba mi o - ra - ción

LORD, Let My Prayer Arise/ Suba Mi Oración. œ œ œ. œ J. J j. Am7add4. j J j. J j. Su - ba mi o - ra - ción 2 Refrain based on Psalm 11:2 Verses based on Psalm 138:1 2ab, 3, 6, 7 Spanish verse translations by ai orz LRD, Let My Prayer Arise/ Suba Mi ración Bob Hurd horal arrangent by raig Ksbury Keyboard accompanint

More information

Federation of Asian Bishops Conferences (FABC)-OLF-Youth Desk 3 rd BILA on YOUTH

Federation of Asian Bishops Conferences (FABC)-OLF-Youth Desk 3 rd BILA on YOUTH Federation of Asian Bishops Conferences (FABC)-OLF-Youth Desk 3 rd BILA on YOUTH Catholic Youth Transformed by Christ and His Church, Transforming Asia [Re-living the experience of the Samaritan Woman

More information

Spanish Propers Thirty-first Sunday in Ordinary Time, XXXI Domingo Ordinario Introit: Antífona de Entrada

Spanish Propers Thirty-first Sunday in Ordinary Time, XXXI Domingo Ordinario Introit: Antífona de Entrada Spanish Propers Thirty-first Sunday in Ordinary Time, XXXI Domingo Ordinario Introit: Antífona de Entrada Graduale Romanum: A&B: Ne derelínquas me, Dómine Deus meus, ne discédas a me: inténde in adiutórium

More information

Project Information 2010

Project Information 2010 Project Information 2010 Content 1. Introduction 3 2. Our People 3 3. Our Vision 4 4. Our Mission 4 5. Our Ministry 5 5.1. Life Farm 5.2. Life Family 5.3. Life Teams 5.4. Training Center 6. Our Place 7

More information

Kol Nidre for Clarinet in B b, Violin, Harp, Piano and Tenor Singer

Kol Nidre for Clarinet in B b, Violin, Harp, Piano and Tenor Singer Score Kol Nidre or Clarinet in B, Violin, Har, iano and enor Singer Music y: Reuven Marko Arranger: Or Oren enor hd = 50 4 rit Ó Clarinet in B 4 Ó solo j Ó B Cl Violin Har iano A 4 solo - 4 4 4 4 a temo

More information

John W. Schroeder 1615 Isherwood St. NE #4 Washington DC, (202)

John W. Schroeder 1615 Isherwood St. NE #4 Washington DC, (202) John W. Schroeder 1615 Isherwood St. NE #4 Washington DC, 20002 jwschroeder@smcm.edu (202) 494-9122 EDUCATION Ph.D. Philosophy, University of Oregon, December, 1996 M.A. Philosophy, University of Oregon,

More information

ADMIT ONE ADMIT ONE ADMIT ONE

ADMIT ONE ADMIT ONE ADMIT ONE The City of Loveland is committed to providing an equal opportunity for services, programs and activities and does not discriminate on the basis of disability, race, age, color, national origin, religion,

More information

a out NFBC: Ou Staf: NO Toothpaste Th u the po e of the Hol Spi it The UP Fathe - IN Othe Belie e s - OUT Wo ld Oi e: Heidi Hel uth

a out NFBC: Ou Staf: NO Toothpaste Th u the po e of the Hol Spi it The UP Fathe - IN Othe Belie e s - OUT Wo ld Oi e: Heidi Hel uth se i g e t Su da : *The Ser i g Today List is at the I for aio Ce ter Nu se : : No & Kaie Stutz a : Joe & Te esa Mille, Li da Mille J. Chu h: Ja ie Bii g, Li da Pippe Ushe s: Ke Te e, B ie Hall, Ra Mille,

More information

Graduate List: Myanmar

Graduate List: Myanmar Graduate List: Myanmar For verification of certificates, please email at support@iqnglobal.com *Last update: 4 October, 2016 Page 1 of 13 RTC: F.A.M.E Thiri Su Nwe Sanda Aye Khin Sandar Linn Mary Tha Say

More information

Challenges and Opportunities Associated with Parish Finances. Chuck Zech. Villanova University. Center for Church Management & Business Ethics

Challenges and Opportunities Associated with Parish Finances. Chuck Zech. Villanova University. Center for Church Management & Business Ethics Challenges and Opportunities Associated with Parish Finances Chuck Zech Villanova University Center for Church Management & Business Ethics Challenge 1 Low Catholic Giving Giving as a Percent of Income

More information

DOWNLOAD OR READ : YOUR YOUNG CHRISTIAN APOS S FIRST BIBLE CONTEMPORARY ENGLISH VERSION PDF EBOOK EPUB MOBI

DOWNLOAD OR READ : YOUR YOUNG CHRISTIAN APOS S FIRST BIBLE CONTEMPORARY ENGLISH VERSION PDF EBOOK EPUB MOBI DOWNLOAD OR READ : YOUR YOUNG CHRISTIAN APOS S FIRST BIBLE CONTEMPORARY ENGLISH VERSION PDF EBOOK EPUB MOBI Page 1 Page 2 your young christian apos s first bible contemporary english version your young

More information

Gathering Hymn: Somos El Cuerpo De Cristo

Gathering Hymn: Somos El Cuerpo De Cristo Closing Worship Friday, Augt 21, 2015 Davis Chapel Gathering Hymn: Somos El Cuerpo De Cristo Refrain: All Jaime Cortez So So mos el cuer mos el cuer po de po de Cris Cris to. to. We We are the bod are

More information

Church Designations and Statements of Public Witness

Church Designations and Statements of Public Witness Church Designations and Statements What s behind all this? In a previous unit, participants were invited to explore actions and functions of the General Synod of the United Church of Christ. There they

More information

What Does A Web Browser Do Whatapp Pc Pdf

What Does A Web Browser Do Whatapp Pc Pdf 2... 2 freelance agency nyc 3... 4 make my logo 4... 5 best fashion logos 1... 6 farmers website 2... 7 marketing recruitment agencies nyc 3... 8 christian organisations london 4... 9 page 1 / 10 2 What

More information

CHRISTIAN CHURCH (DISCIPLES OF CHRIST) PACIFIC SOUTHWEST REGION GENERAL BOARD REPORT April 11-14, 2015

CHRISTIAN CHURCH (DISCIPLES OF CHRIST) PACIFIC SOUTHWEST REGION GENERAL BOARD REPORT April 11-14, 2015 General Board Business Item #GB-15-0914 CHRISTIAN CHURCH (DISCIPLES OF CHRIST) PACIFIC SOUTHWEST REGION GENERAL BOARD REPORT April 11-14, 2015 Submitted by Don Dewey, Co-Regional Minister-President The

More information

DERRIBANDO FORTALEZAS (SPANISH EDITION) BY DEREK PRINCE DOWNLOAD EBOOK : DERRIBANDO FORTALEZAS (SPANISH EDITION) BY DEREK PRINCE PDF

DERRIBANDO FORTALEZAS (SPANISH EDITION) BY DEREK PRINCE DOWNLOAD EBOOK : DERRIBANDO FORTALEZAS (SPANISH EDITION) BY DEREK PRINCE PDF Read Online and Download Ebook DERRIBANDO FORTALEZAS (SPANISH EDITION) BY DEREK PRINCE DOWNLOAD EBOOK : DERRIBANDO FORTALEZAS (SPANISH EDITION) BY DEREK Click link bellow and free register to download

More information

The Mongols. Background and effects

The Mongols. Background and effects The Mongols Background and effects Background 1206-1227 Reign of Chinggis Khan Chronology of the Mongol Empire 1211-1234 1219-1221 1237-1241 Conquest of northern China Conquest of Persia Conquest of Russia

More information

The Visitors Conferences

The Visitors Conferences Vincentiana Volume 46 Number 3 Vol. 46, No. 3 Article 24 5-2002 The Visitors Conferences José María Nieto C.M. Follow this and additional works at: http://via.library.depaul.edu/vincentiana Part of the

More information

Antiphon 1: Hosanna to the Son of David. œ œ

Antiphon 1: Hosanna to the Son of David. œ œ 2 Keyboard Antiphon 1: Hosanna to the Son of David Hosanna filio David fr. Liber Usualis oyfully f Ho- san - na to the Son of Da - vid! D Am Am7 D. f. name of the Lord. Am Keyboard. D O King of Is - ra

More information

Edificio. Advo San Caetano s/n, Bloque 5 4ª Planta SANTIAGO DE COMPOSTELA

Edificio. Advo San Caetano s/n, Bloque 5 4ª Planta SANTIAGO DE COMPOSTELA PANTALLA INICIAL Acceso v para facer unha nova alta, se non foi entidade colaboradora no 2016 Se xa foi entidade colaboradora, introduza aquí os datos do 2016 para acceder á alta simplificada Se xa cubriu

More information

Psalm 103 The Lord Is Kind and Merciful (Keyboard/Guitar/Vocal) j œ. # œ J œ œ œ. œ œ œ œ œ œ. œ œ. œ # œ. œ œ n œ œ œ. mer - ci - ful.

Psalm 103 The Lord Is Kind and Merciful (Keyboard/Guitar/Vocal) j œ. # œ J œ œ œ. œ œ œ œ œ œ. œ œ. œ # œ. œ œ n œ œ œ. mer - ci - ful. 2 : 2, 3, 6 7, 8, 0,, 2 3 Lord Is Kind Merciful Keyboard/Guitar/Vocal) Arr by Craig Kingsbury Soprano Alto Baritone Keyboard &? &? &? &? REFRAIN: q = ca 76) st time: Cantor, All repeat; reafter: All Am/

More information

Have you heard of the Four Spiritual Laws?

Have you heard of the Four Spiritual Laws? Have you heard of the Four Spiritual Laws? Naw; aw; to co ha hta[ ca? da[ ve aw; lawn (4 ) ceu; hta[ ka: jaw peu; la:? God made the sun, moon, stars and the earth. God made the animals, the trees, mountains,

More information

The Catholic Choirbook III

The Catholic Choirbook III The Catholic Choirook III Cantate Domino Noel ones, AAGO s Frog Music Press The Catholic Choirook III Editors Ellen Doll ones, CAGO Noel ones, AAGO 2011 s Frog Music Press 201County Road 432 Engleood,

More information

THE ROLES OF THE NARRATOR IN RADIO FEATURES

THE ROLES OF THE NARRATOR IN RADIO FEATURES THE ROLES OF THE NARRATOR IN RADIO FEATURES Susana Herrera Damas 1 Although for time and economic reasons radio feature is not as common as other genres, it is a very necessary and useful type of text

More information

Find& Follow Your Calling

Find& Follow Your Calling Find& Follow Your Calling Table of Contents 01 02 03 Transforming Cities by Transforming Work Bring Marketplace Leaders to the Table in Your City Marketplace Leaders are Vital to Gospel Movements 04 05

More information

Conectando ... Sharing a Message of Hope

Conectando ... Sharing a Message of Hope Conectando Panamá. January 2018 LHM Panama ministry center (Cristo Para Todas Las Naciones) Sharing a Message of Hope WORK SUMMARY REALIZED thanks to the support of volunteers, donors and joint work with

More information

This is a preliminary proposal to encode the Mandaic script in the BMP of the UCS.

This is a preliminary proposal to encode the Mandaic script in the BMP of the UCS. ISO/IEC JTC1/SC2/WG2 N3373 L2/07-412 2008-01-18 Universal Multiple-Octet Coded Character Set International Organization for Standardization Organisation Internationale de Normalisation Международная организация

More information

YOUTH MINISTRY OFFICE

YOUTH MINISTRY OFFICE YOUTH MINISTRY OFFICE 2700 WEST MAIN STREET DOTHAN, AL 36301 334-792-3065 334-792-2816 (FAX) YOUTH.STCOLUMBA@GMAIL.COM Dear Parents and Candidates: Welcome! We are looking forward to sharing this journey

More information

CURRICULUM VITAE Irina Lyan

CURRICULUM VITAE Irina Lyan EDUCATION CURRICULUM VITAE Irina Lyan irina.lyan@mail.huji.ac.il 2011-2017 PhD in Sociology and Anthropology, Organization Studies The Hebrew University of Jerusalem Supervisors: Prof. Michal Frenkel and

More information

PUBLIC INTERNATIONAL LAW II (DIREITO INTERNACIONAL PÚBLICO II) INTERNATIONAL LAW OF THE SEA

PUBLIC INTERNATIONAL LAW II (DIREITO INTERNACIONAL PÚBLICO II) INTERNATIONAL LAW OF THE SEA 1 FACULTY OF LAW OF THE UNIVERSITY OF LISBON Academic year 2015/2016 PUBLIC INTERNATIONAL LAW II (DIREITO INTERNACIONAL PÚBLICO II) Law degree 4th year INTERNATIONAL LAW OF THE SEA Course coordinator:

More information

Timor- Leste s Troubled Waters Asia Rising

Timor- Leste s Troubled Waters Asia Rising Timor- Leste s Troubled Waters Asia Rising Professor Welcome to Asia Rising, the podcast of La Trobe Asia where we discuss the news, events and general happenings of Asian States and Societies. I'm your

More information

Memorial Day: A Biblical Perspective 5/29/2016 Original Document MD16-01 / 7

Memorial Day: A Biblical Perspective 5/29/2016 Original Document MD16-01 / 7 5/29/2016 Original Document MD16-01 / 7 Failure to bring subsequent opponents to the treaty table has ended in a stalemate with North Korea, withdrawal from Vietnam, and yet-to-be determined outcomes in

More information

V{âÜv{ Éy à{x cüxáxçàtà ÉÇ Éy à{x UÄxááxw i Üz Ç `tüç ít fàxãtüwá{ Ñ ctü á{í 1515 W. Benjamin Holt Drive Stockton, CA 95207

V{âÜv{ Éy à{x cüxáxçàtà ÉÇ Éy à{x UÄxááxw i Üz Ç `tüç ít fàxãtüwá{ Ñ ctü á{í 1515 W. Benjamin Holt Drive Stockton, CA 95207 V{âÜv{ Éy à{x cüxáxçàtà ÉÇ Éy à{x UÄxááxw i Üz Ç `tüç ít fàxãtüwá{ Ñ ctü á{í 1515 W. Benjamin Holt Drive Stockton, CA 95207 PALM SUNDAY OF THE PASSION OF THE LORD MARCH 25, 2018 CLERGY Rev. Msgr. Robert

More information

God s Word Comes to Life

God s Word Comes to Life First Continental Biblical Mission for Youth and Young Adults life truth way God s Word Comes to Life in Young People Questions and Answers i. DESCRIPTION OF THE Biblical MISSION What is the Biblical Mission,?

More information

Ethics and Human Rights in a Globalized World

Ethics and Human Rights in a Globalized World Ethics and Human Rights in a Globalized World Jerusalem, November 25 November 28, 2008 Joint Symposium by The Freie Universität Berlin The Minerva Center for Human Rights at the Hebrew University of Jerusalem

More information

Section Three. Read Many Different Peoples on pages 316, 317 in your textbook. Answer the questions.

Section Three. Read Many Different Peoples on pages 316, 317 in your textbook. Answer the questions. Lesson 11 Section Three People of the Middle East Arabic (aråé bik) The language of Arabia, which has spread to many other places. Islam (iså läm) The Arab religion started by Mohammed. People who follow

More information

Provincial Chapter October

Provincial Chapter October Provincial Chapter October 24-28 2011 Over the years I have heard a number of Sisters say that, when they told their parents that they wished to join the Good Shepherd Sisters the reaction was: The work

More information

PSALM 140. & b Slow «««««« «««« ««« ˆ_«l ˆ« ˆ_«l « j ˆ««ˆ ˆ« ˆ«« l ˆ«. ˆ« nˆ_ « ˆ ˆ ˆ. -ˆ l ˆ« «. ˆˆ ˆ ˆ«« j ˆ ˆ ˆ« ˆ_ nˆ_ˆ_ «««« ˆ ˆ ˆ«.

PSALM 140. & b Slow «««««« «««« ««« ˆ_«l ˆ« ˆ_«l « j ˆ««ˆ ˆ« ˆ«« l ˆ«. ˆ« nˆ_ « ˆ ˆ ˆ. -ˆ l ˆ« «. ˆˆ ˆ ˆ«« j ˆ ˆ ˆ« ˆ_ nˆ_ˆ_ «««« ˆ ˆ ˆ«. Byzante Basi Kazan (1915 2001) & b So son _ n. have cried out un e, & b. j _ n_ hear me. Hear & b me, Lord. have _ cried out & b. ṇ _ Œ e, hear me Give ear & b _ n. j voice sup pi ca & b tion, hen cry

More information