ULUK SIRA FOIN TK. AGORA SIRA SMA : PERSESAUN SIRA KONA-BA F-FDTL NO PNTL TINAN SANULU HAFOIN KRIZE

Size: px
Start display at page:

Download "ULUK SIRA FOIN TK. AGORA SIRA SMA : PERSESAUN SIRA KONA-BA F-FDTL NO PNTL TINAN SANULU HAFOIN KRIZE"

Transcription

1 ULUK SIRA FOIN TK. AGORA SIRA SMA : PERSESAUN SIRA KONA-BA F-FDTL NO PNTL TINAN SANULU HAFOIN KRIZE International Development Research Centre Centre de recherches pour le développement international

2 KONA-BA BELUN Hafoin Belun estabelese iha tinan 2004, Belun servisu atu prevene konflitu no fasilita dezenvolvimentu komunitária iha Timor-Leste. Belun nia vizaun mak sosiedade Timor-Leste iha kbiit kreativu no kritiku hodi hametin dame ba dezenvolvimentu. Ohin loron, Belun mak organizasaun naun-gouvermental ne ebé hala o programa iha nivel lokál ne ebé iha kobertura boot liu iha Timor-Leste. Belun iha programa liga ba prevensaun konflitu iha komunidade, rezolusaun disputa, dezenvolvimentu kapasidade komunidade no peskiza no dezenvolvimentu polítika kona-ba asuntu oin-oin. Ba informasaun liu tan, favor vizita belun.tl.

3 International Development Research Centre Centre de recherches pour le développement international ULUK SIRA FOIN TK. AGORA SIRA SMA : PERSESAUN SIRA KONA-BA F-FDTL NO PNTL TINAN SANULU HAFOIN KRIZE* Peskizadór no autór sira: Bertanizo Guro da Costa, Jesuina Maria do Rosario Abel, Noemia Gomes Ferreira, no Zachary Abugov Relatóriu dezeña hosi: Nuno Costa Fotografia hosi: Arquivo & Museu da Resistência Timorense (p. 9) no Bernardino Soares (foto sira seluk) Relatóriu peskiza ida-ne e prepara hosi NGO Belun ho apoiu jenerozu hosi Sentru Peskiza ba Dezenvolvimentu Internasionál (IDRC). Opiniaun no kontestu hosi konteúdu ne e rasik responsabiliza hosi NGO Belun no la nesesáriamente refleta vizaun hosi IDRC. Direitu Autór nian 2017 * Kotasaun iha titlu mak versaun badak hosi kotasaun iha pajina 66.

4 REKOÑESIMENTU Autór sira hosi relatóriu ne e hakarak atu espresa apresiasaun sinseru ba respondente hotu-hotu hosi peskiza ne e, ne ebé fó sira-nia tempu atu ko alia ho ekipa peskiza kona-ba tópiku importante ida-ne e. Agradesimentu espesiál ba Jessica Baen hosi Saltzman Institute for War and Peace Studies (SIWPS) iha Universidade Columbia ba ninia apoiu indispensável ba ekipa hosi projetu ne e dezde inísiu to o remata (hosi kontribuisaun ba nota konseitu projetu nian ba revizaun hosi ezbosu final relatóriu nian). Agradesimentu mós ba Rebecca Engel ba ninia orientasaun ba ekipa peskiza liuhosi dezeña peskiza ba terrenu no prosesu hakerek relatóriu no fó komentáriu ba ezbosu lubuk ida hosi relatóriu ne e. Apoiu finansiál ba peskiza ne e generozamente fornese hosi International Development Research Centre (IDRC) no parsialmente sub-kontratu ba SIWPS, no Belun hakarak mós atu agradese funsionáriu iha programa no administrasaun hosi organizasaun rua ba sira-nia pasiénsia no apoiu durante projetu la o, inklui Navsharan Singh, Vikram Singh, Sheeba Varghese, Ingrid Gerstmann no Alba Taveras. Ekipa peskiza mós hakarak agradese Sarah Dewhurst, anteriormente ho Belun, no Bryony Lau, anteriormente ho IDRC, ne ebé loke dalan ba projetu ne e; revizores hotu-hotu ne ebé halo komentáriu eskritu pensativus ba penúltimu ezbosu relatóriu ne e, inklui Edith Bowles (ne ebé mós kontribui iha seksaun badak sira), Jack Snyder, Laurensius Lein, Luis da Costa Ximenes no Eugénia Uránia da Costa Correia; membru ekipa jestór Belun ho staff sira ne ebé fó sira-nia komentáriu durante aprezentasaun internal ba ezbosu preliminár sira relatóriu nian no mós sira ne ebé devez-enkuandu fó apoiu iha projetu inklui Constantino E. Brandão; Koordenadór Munisipiu sira hosi programa AtReS ne ebé kolekta dadus kuantitativu no ajuda organiza peskiza iha terrenu; no The Asia Foundation iha Timor-Leste ba sira-nia jenerosidade hodi inklui pergunta Belun nian iha sira-nia survey ba per-sesaun públiku ikus liu. Finalmente agradese partisipante hotu-hotu ne ebé oferese komentáriu kritiku no informasaun foun durante diskusaun meza kabuar iha inísiu fulan Agostu 2017, hafoin konkluzaun no rekomendasaun preliminár aprezenta tiha, inklui reprezentante sira hosi: ofísiu Prezidensia Repúblika, Parlamentu Nasionál, ofísiu Primeiru Ministru nian, Provedoria Direitus Umanus no Justisa, Komisaun Reforma Legál, Sentru Nasionál CHEGA!, F-FDTL, PNTL, Universidade Nasionál Timor Loro-Sa e (UNTL), Asosiasaun Veteranu, Partidu Polítiku, no Organizasaun Sosiedade Sivíl. 4 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

5 KONTEÚDU Rekoñesimentu...4 Konteúdu...5 Akrónimu sira Introdusaun Kontestu no signifikansia Peskiza nia orijen no objetivu sira Kontestu istóriku Metodolojia badak peskiza nian no limitasaun xave sira Rezultadu xave Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia modelu institusionál Prosesu tradisionál sira hodi regula hahalok no administra justisa Lejitimidade bazeia-ba-pesoál Relasaun Civil-Militár Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Funsaun Persesaun pozitivu kona-ba knaar internal hosi F-FDTL Persesaun negativu kona-ba knaar F-FDTL no PNTL ne ebé kahur-malu (tumpang tindih) Uza F-FDTL no PNTL atu implementa rezolusaun atu bandu grupu arte marsiál no grupu kuaze-polítika dezafetadu sira...39 Konteúdu 5

6 4. Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Dezempeñu Persesaun sira kona-ba PNTL nia Dezempeñu Persesaun sira kona-ba dezempeñu F-FDTL nian Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Konduta Aderensia ba norma sosiál sira Aderensia ba lei no regra institusionál sira Konkluzaun no rekomendasaun sira Konkluzaun Rekomendasaun sira Apéndise Metodolojia Demografia respondente nian Pergunta peskiza Bibliografia Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

7 AKRÓNIMU SIRA AtReS BABINSA BIMPOLDA CAVR CICR CPD-RDTL FALINTIL F-FDTL FRETILIN GAM GNR KRM ONG OPS PDHJ PNTL POLRI RPRK TAF TNI UN VIP Atensaun no Responde Sedu Bintara Pembina Desa Brigader Mobil Polisi Desa Comisaun Akolamentu Verdade no Rekonsiliasaun Sentru Internasionál ba Rezolusaun Konflitu Conselho popular ba Defeza - Repúblika Demokratika Timor-Leste Forsa Armada ba Libertasaun Nasionál Timor-Leste FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste Frente Revolucionária de Timor-Leste Independente Grupu Arte Marsiais Guarda Nacional Republicana Konsellu Revolusaun Maubere Organizasaun Naun-Governmental Ofisiál Polísia Suku Provedoria Direitos Humanos e Justiça Polísia Nasionál Timor-Leste Polisi Republik Indonesia Rede Prevensaun no Responde Konflitu Fundasaun Ázia Tentara Nasionál Indonesia Nasoins Unidas Vizibilidade, Involvimentu, Profisionálizmu Akrónimu sira 7

8 8 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize 1. INTRODUSAUN

9 1.1 KONTESTU NO SIGNIFIKANSIA Relatóriu ne e hakarak atu kompriende persesaun popular ba Timor-Leste nia militár, FALINTIL- -Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL), no polísia, Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL), tinan sanulu hafoin instituisaun rua ne e sai atór sentrál iha krize violentu ne ebé doko Timor-Leste kedas hafoin rai ne e restaura ninia independensia. Peskiza iha terrenu ba relatóriu ne e hala o durante period fulan-hitu entre Fevereiru no Agostu Periodu fulan hitu ne ebé hanesan tinan sanulu liu ba iha 2006, hahú ho membru F-FDTL na in 500 liu abandona sira-nia kuartél, no hakotu ho estabelesimentu misaun Nasoins Unidas atu ajuda konsolida estabilidade. Liu tiha dékada ida, barak mak hakerek tiha ona kona-ba susesu ka dezafiu liga ba inisiativa ne ebé mak atór nasionál no internasionál sira foti hodi halo reforma ba F-FDTL no PNTL hafoin krize 2006, no espesiálmente hafoin partida misaun Nasoins Unidas iha Relatóriu ne e sei la replika esforsu sira ne e no sei la koko atu avalia F-FDTL no PNTL hosi pontu de vista legal ka padraun internasionál ba setór seguransa no defeza. Ein vez ida-ne e, objetivu hosi peskiza ne e mak atu kompriende persesaun sira hosi populasaun kona-ba lejitimidade F-FDTL no PNTL hanesan dalan ida atu fornese rekomendasaun sira ba Governu ein jerál no mós instituisaun rua rasik kona-ba oinsá atu hadi a públiku nia persesaun iha futuru. Instituisaun militár no polísia ne ebé ema haree hanesan lejítimu sei benefisia hosi aumenta konfiansa no korresponde ba aumenta iha kumpre voluntariamente hosi populasaun sira ne ebé sira serbí. Tan ne e, ho hatene kona-ba persesaun popular kona-ba F-FDTL no PNTL bele fornese informasaun ne ebé util ba sira ne ebé antisipa dezafiu potensiál sira ba instituisaun, no se instituisaun sira sei bele reziliente bainhira hasoru dezafiu hirak-ne e ka lae. Liután, ho hanoin katak instituisaun sira ne e mak iha knaar atu garante seguransa interna no esterna estadu nian, rezultadu relatóriu ne e karik bele implika kona-ba oinsá populasaun sira persebe lejitimidade no estabilidade estadu Timor-Leste nian ein jerál. Lejitimidade nudár dalan atu organiza rezultadu peskiza Lejitimidade hanesan konseitu ida-ne ebé ema kompriende iha maneira oin-oin ne ebé diferente. Eamon Aloyo define sub-konseitu rua hosi lejitimidade, normativa no empírika. 1 Atu sukat lejitimidade normativa, konseitu filozofia polítika, ema ida konsidera regime ukun nian, lei ka instituisaun ida hasoru konjuntura ida hosi padraun legal, moral ka étika sira. Lejitimidade empírika, iha parte seluk, mak persesaun, observasaun ka fiar individual ka koletivu, katak rejime ukun (ka instituisaun ka lei) ida-ne e mak normativamente lejítimu. Maske ema fó observasaun bazeia ba normas balun ho baze ba kontestu ka individual. Hanesan ezemplu, se 90% hosi populasaun rai ida nian fiar katak sira-nia instituisaun governu sira lejítimu, entaun iha grau ne ebé aas ba lejitimidade empírika. 2 Peskiza ida-ne e nia objetivu mak atu kompriende lejitimidade empírika hosi F-FDTL no PNTL hanesan ida-ne ebé ema Timor oan sira persebe no mós fatór sira ne ebé afeta lejitimidade empírika ne e. Ba ida-ne e, peskiza ne e adopta Brinkerhoff nia definisaun katak, lejitimidade mak aseitasaun hosi regime ida-ne ebé ukun ho loloos, apropriadu ka loos 3 maibé foka liu ba instituisaun militár no polísia. Aspetu importante hosi definisaun Brinkerhoff nian mak aliñamentu 1 Eamon Aloyo, Fostering a sense of legitimacy. Beyond Intractability. 2 Ibid. 3 Derick Brinkerhoff, Introduction, in Governance in Post-Conflict Societies: Rebuilding Fragile States, ed. Derick Brinkerhoff (New York: Routledge, 2007). p Introdusaun 9

10 psikolójiku ida-ne ebé la o hamutuk ho ema nia espetativa ne ebé satisfás ona kona ba oin sá regime ne ebé ukun mak loloos. Relatóriu ne e habelar liután definisaun liuhosi organiza instituisaun rua nia karakterístika sira ba komponente haat: 1. modelu institusionál, refere ba saida mak instituisaun no oinsá sira organiza an (n.e. ninia estrutura); 2. funsaun, refere ba saida mak instituisaun halo (hanesan ninia knaar); 3. dezempeñu, refere ba se instituisaun hala o nia funsaun ho efetivu no susesu ka lae (n.e. liuhosi hakalma situasaun sira ho lalais no efetivu); no 4. konduta, refere ba maneira oin sá instituisaun ka nia pesoál hala o sira-nia funsaun (n.e. iha maneira disiplina ka lae). Relatóriu ne e konsidera katak, instituisaun defeza no seguransa iha lejitimidade empírika ne ebé aas bainhira ema nia espetativa sira kona-ba oinsá instituisaun sira tuir loloos sira-nia modelu institusionál, sira-nia funsaun, sira-nia dezempeñu no sira-nia konduta korresponde ho sira-nia observasaun kona-ba instituisaun iha nia realidade. 1.2 PESKIZA NIA ORIJEN NO OBJETIVU SIRA Belun servisu hamutuk iha enkruzillada entre dezenvolvimentu komunidade no Prevensaun ba konflitu dezde nia hahú iha tinan Iha tinan 2009 Belun hahú ho sistemátiku monitoriza kondisaun setór seguransa Timor-Leste ho sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) iha parseria hamutuk ho sentru rezolusaun konflitu internasionál Universidade Columbia nian. Sistema AtReS uza rede monitorizasaun voluntáriu atu foti informasaun kona-ba insidente violénsia sira no mudansa ba situasaun seguransa iha Munisipiu 12 no Rejiaun Autónomu Espesiál Oekusi- -Ambeno (RAEOA). Hahú kedas iha tinan 2010 Belun uza dadus kuantitativu no prodús análize sira ho sistema AtReS tau hamutuk ho peskiza kualitativu ne ebé foka ba komunidade hodi publika relatóriu polítika temátiku ba konflitu oin-oin ne ebé akontese beibeik iha nivel lokál iha rai laran, inklui implikasaun konflitu hosi abuzu álkool, pensaun ba veteranu no entre sira seluk. 4 Relatóriu ida-idak oferese rekomendasaun polítika ba instituisaun sira iha governu Timor-Leste, organizasaun sosiedade sivíl no parseiru dezenvolvimentu internasionál ba prevensaun violénsia konflitu ka hadi ak resposta sira ba tendénsia negativu sira iha konflitu ne ebé dinámika. Revizaun foin lalais ne e ba Belun nia policy Brief iha pasadu hetan katak parseiru relevante sira implementa parsialmente ka kompletamente kuaze metade hosi Belun nia rekomendasaun polítika 265 ne ebé halo dezde Relatóriu ne e hanesan kontinuasaun hosi métodu mistu peskiza Belun nian sira uluk, atu foka ba fatór sira ne ebé afeta F-FDTL no PNTL nia lejitimidade. Instituisaun rua ne e regulármente iha ligasaun ho Sistema AtReS inklui buat tolu: sira responde ba insidente violénsia ne ebé rekolla hosi Sistema AtReS, dala ruma sai autór ba insidente violentu sira no finalmente sira mak membru ativu no fundamental hosi Rede Prevensaun no Responde Konflitu (RPRK), ne ebé estabelese hamutuk ho Belun iha postu administrativa Bele hetan Belun nia publikasaun hosi Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) iha link nee: 10 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

11 Objetivu hosi relatóriu peskiza ne e mak: 1. Atu kompriende fatór sira ne ebé agora daudaun afeta ema nia persesaun kona-ba F-F- DTL no PNTL entre grupu oin-oin sidadaun Timor-Leste nian inklui feto sira, veteranu sira5, membru grupu disafetadu sira, funsionáriu atuál sira no eis-governante sira, reprezentante hosi forsa seguransa no defeza no komunidade baibain; 2. Fornese ba F-FDTL, PNTL no Governu informasaun foun ne ebé komprensivu no análize kona-ba ema Timor nia espetativa sira ba setór seguransa sira-nian, inklui rekomendasaun ba reforma ho hanoin ida atu hadi a populasaun nia persesaun lejitimidade instituisaun rua nian; no 3. Dezenvolve esforsu atuál sira ba monitorizasaun hosi setór seguransa lokál hosi NGO lokál Fundasaun Mahein no Belun nia sistema AtReS hodi kontribui ho peskiza métodu mistu lidera hosi Timor oan sira ba literatura ne ebé eziste kona-ba Timor-Leste. Belun hein katak peskiza ida-ne e sei sai importante ba atór nasionál no internasionál sira ne ebé iha interese ba futuru estabilidade Timor-Leste nian no mós ba atór sira iha rai seluk ne ebé hakarak atu aprende hosi esperiénsia Timor-Leste nian. Iha kontestu Timor-Leste nian, relatóriu ne e reprezenta rezultadu sira hosi peskiza métodu kahur (mistu) ne ebé luan liu kona-ba topiku ne edezde misaun ONU nian remata iha tinan Relatóriu ne e oferese ba desizores/policy maker sira, no ein partikulár ba 7 mo Governu Konstitusionál, pontu referénsia ida atu garante katak dezenvolvimentu kontinua tantu F-FDTL no mós PNTL atinje populasaun sira-nia espetativa. Internasionalmente, peskiza ida-ne e mós sei relevante ba desizores/policy maker iha estadu sira g7+, estadu frajil no afetadu hosi konflitu no mós atór internasionál sira ne ebé envolve ho sira, hodi fahe koñesimentu kona-ba fatór saida mak karik sei iha influensia maka as ba ema nia persesaun kona-ba lejitimidade forsa seguransa no defeza nian depois the violénsia internal. 1.3 KONTESTU ISTÓRIKU Iha 28 Novembru tinan 1975, Frente Revolusionáriu Timor-Leste Independente (FRETILIN) unilateralmente deklara independénsia hosi Portugal, podér koloniál. Tuir fali ho prosesu ne ebé falla no gerra sivíl ne ebé badak no violentu. La to o semana rua liu tiha Indonesia ataka, obriga governu FRETILIN de faktu hakiduk sai ba ai-laran. Durante tinan tolu tuir mai, FRETILIN mantén kontrolu administrativu hosi Maiór parte territóriu nian no populasaun, enkuantu parte armada FRETILIN nian, Forsa Armada ba Libertasaun Nasionál Timor-Leste (FALINTIL), envolve iha kombate konvensionál hasoru forsa okupasaun nian. Iha tinan 1979, Indonézia konsege kontrolu tiha ba maioria hosi territóriu, uza medida sira kontra funu-na in sira ho violentu ne ebé rezulta ho ema mate besik un kuartu ida hosi populasaun sira. Iha Xanana Gusmão nia lideransa, iha 1981 reorganiza filafali rezisténsia hanesan movimentu armada gerilla ida-ne ebé hetan apoiu hosi baze klandestina ne ebé halo sira-nia operasaun entre ema sivíl sira ne ebé hela iha aldeia no sidade sira ne ebé hetan okupasaun. Durante tinan sanulu resin hitu, Gusmão transforma rezisténsia ba koligasaun nasionalista ne ebé luan, inklui hakotu relasaun entre FRETILIN ho FALINTIL iha rohan dékada 1980 nian, ne ebé tau FALINTIL hanesan forsa armada laos-politiku hosi rezisténsia tomak. Iha gerra fria nia ikus, iha tempu hanesan apoiu klandestina nian no mós ativismu joven sira-nian iha área urbana Timor-Leste nian aumenta. Ida ne e dada atensaun internasionál ba situasaun Timor-Leste no presaun internasionál ba Indonesia, liuliu hafoin masakre Santa 5 Hanesan ho Belun nia relatóriu kona-ba asuntu veteranu iha pasadu, relatóriu ne e jerálmente uza termu veteranu atu refere ba sira ne ebé partisipa iha frente armada ka klandestina hosi movimentu rezisténsia Timor-Leste nian. Relatóriu ne e la refere diretamente ba definisaun legal veteranu nian, hanesan estabelese iha Artigu 8 Lei Númeru 9/2009. Relatóriu ne e uza definisaun ba veteranu ne ebé luan no inklusivu, tanba respondente barak identifika rasik hanesan veteranu ka uza liafuan veteranu sein referénsia ba tipu veteranu. 1. Introdusaun 11

12 Cruz iha Governu Indonéziu hafoin ditadór Suharto nian monu tiha no sofre hosi krize monetária iha Asia teki-teki fó oportunidade ba Timor-Leste atu hala o konsultasaun popular iha 1999 ne ebé jere hosi ONU hodi deside territóriu nia futuru. Iha referendu iha Agostu 1999, hafoin tinan 24 okupasaun Indonézia nian, 78.5 porsentu ema Timor oan vota kontra kontinuasaun integrasaun ho Indonézia ho autonomia espesiál, prepara dalan ba independénsia. 6 Hosi rezultadu ne e, kauza ekonomia tun maka as, parsialmente rezulta hosi destruisaun nasaun nia infrastrutura barak durante periodu violénsia ne ebé maka as no rezulta ho intervensaun hosi forsa armada multinasionál, no eventualmente misaun Nasoins Unidas nian. Tinan rua tuir mai, situasaun komesa hakmatek, hahú realiza eleisaun sira, hakerek konstituisaun ida, harii fali instituisaun sira, inklui PNTL no F-FDTL, ne ebé inklui naran no membru barak-hosi FALINTIL. 7 Estabelesimentu hosi instituisaun rua karakterizadu hosi ideia oin-oin kona-ba saida mak instituisaun atu halo no se mak tenke iha laran. Ba F-FDTL, dezmobilizasaun FALINTIL nian no rekrutamentu hosi veteranu balun atu inklui iha instituisaun no esklui sira seluk kria resentimentu entre sira ne ebé la tama selesaun. Ba PNTL, rekrutamentu ba ema 350 hosi eis-ofisiál polísia Indonézia nian kauza kedas dezafiu ba nia lejitimidade entre populasaun balun ne ebé realmente vota kontra governu Indonéziu. Timor-Leste selebra ninia restaurasaun ba independénsia iha loron 20 Maiu, Iha Abríl 2006 hafoin periodu independénsia ne ebé kuaze hakmatek maibé karakterizadu ho faksionalizasaun, politizasaun no kompetisaun no entre F-FDTL no PNTL, violénsia nakfera durante protestu sira kona-ba diskriminasaun iha militár hasoru soldadu sira maioria hosi parte loro monu nian. Rezultadu mak periodu violénsia durante fulan rua; karakteriza hosi konfrontus entre PNTL no F-FDTL (inklui masakre ba membru PNTL la os-armadus hosi pesoál F-FDTL), bloku oin-oin iha laran, no forma kompleksu sira iha no entre grupu joven sira, grupu arte marsiál no grupu veteranu desafetadu sira, 8 sira balun ligadu ho Unidade oin-oin iha F-FDTL no PNTL no sira-nia mestre polítiku sira. 9 Hanesan rezultadu hosi krize Abríl-Maiu ema 38 mate, ema 69 hetan kanek, ema sai refujiadu iha rai laran, no Ministru Defeza, Ministru Interior no Primeiru Ministru rezigna. 10 Forsa ida ba estabilizasaun Internasionál ne ebé lidera hosi Australia intervein hodi akalma situasaun no misaun foun ida ONU nian tuir kedas (no permanese to o 2012) ho mandatu atu ajuda rekonstrui no reforma Instituisaun sira hosi setór seguransa. Liña komandu balun iha Dili fraku, metade hosi militár hetan terminasaun, Komandante polísia militár lori grupu ki ikoan ida hosi pesoál militár (no polísia balun) sai hosi sira-nia postu lori ho sira-nia armas. 11 Grupu ne e kontinua sai fonte ba instabilidade iha 2008 no sai tárjetu ba primeira operasaun konjunta F-FDTL no PNTL. Lider grupu ne e nian eventualmente mate iha Fevreiru 2008 durante tentativa atu tiru Primeiru Ministru no Prezidente. Periodu tuir fali hafoin krize karakterizadu hosi esforsu sira ne ebé halo hosi autór nasionál no internasionál atu reforma PNTL no F-FDTL hodi prevene violénsia hanesan iha futuru. Hanesan rezultadu eleisaun nasionál 2007, podér polítiku konsentra iha Xanana Gusmão nia liman, no nia mak sai primeiru ministru no ministru konjuntu ba defeza no seguransa, ho responsabilidade pesoál atu kontrola rivalidade entre F-FDTL no PNTL depois de krize. Autoridade polisiál entrega 6 Sue Ingram, Building the wrong peace: Reviewing the United Nations Transitional Administration in East Timor through a Political Settlement Lens, SSGM Discussion Paper 4 (Canberra: Australian National University, 2012), p Ibid. 8 James Scambary, Anatomy of a conflict: the communal violence in East Timor, Conflict, Security & Development 9, no. 2. (2009): p Cillian Nolan, After Xanana: Challenges for stability, in A New Era: Timor-Leste after the UN, ed. Sue Ingram, Lia Kent no Andrew McWilliam (Canberra: ANU Press, 2015), p United Nations. Report of the United Nations Independent Special Commission of Inquiry for Timor-Leste. (Geneva: UN, 2006). p. 7, United Nations, Commission of Inquiry, p. 21, ; International Crisis Group, Timor-Leste: Security sector reform, Asia Report no. 143 (Dili/Brussels: ICG, 2008), p Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

13 ba polísia ONU nian, ne ebé enkaregadu mós atu treina PNTL ne ebé selesióna tiha ona. Ofisiál governu, PNTL no F-FDTL uitoan de it mak hetan prosesu ka kastigu iha prizaun tanba violénsia ne ebé sira komete durante krize, tanba rekonsiliasaun hetan prioridade duke akuzasaun. Lei orgánika foun ba F-FDTL no PNTL pasa tiha ona, ba objetivu atu responde ba defisiénsia sira ne ebé kontribui ba degradasaun intitusionál durante krize, inklui reforsa liña komandu, hadi a regime promosaun parte ida. Pagamentu dala ida de it ba pesoál F-FDTL sira ne ebé prejudikadu ne ebé sira-nia protestu sai hanesan ezemplu ne ebé provoka krize no ba ema sira ne ebé dezloka tanba violénsia, atu ajuda sira filafali, no atu hakotu lamentu sira/protestu ne ebé mai hosi ka rezulta hosi krize. Transferénsia osan ba veteranu sira hosi luta ba rezisténsia nian no uzu ba reseita governu nian ne ebé aumenta (hanesan rezultadu hosi rendimentu mina-rai nian) hodi fó kontratu estadu sira-nian ba ema ne ebé iha poténsia atu estraga, sai nudár parte ida hosi estadu nia esforsu atu estabelese rede seguransa sosiál ne ebé mak la eziste hafoin restaurasaun independénsia. Komentadór sira balun deskreve esforsu hosi estadu hirak-ne e atu uza rendimentu hanesan dalan ida atu hetan apoiu ba konstrui nasaun hafoin krize, hanesan dalan ida atu sosa dame. 12 Hosi tinan 2009 polísia ONU nian gradualmente entrega podér polísia ba fali PNTL to o misaun ONU nian remata iha fins de Podér polítika firme nafatin iha Xanana Gusmão nia liman depois de eleisaun nasionál 2012, no mós misaun UN arranka, too eleisaun Parlamentár 2017 ne ebé foin akontese. Maibé periodu ne e mós karakterizadu liuhosi dame malu entre Gusmão no FRETILIN, ninia oponente polítiku prinsipál. Gusmão tun hosi nia knaar nudár Primeiru Ministru no forma governu unidade nasionál ho FRETILIN iha Fevreiru 2015, ne ebé husik nasaun ne e la ho opozisaun. Periodu ida-ne e mós karakterizadu hosi kestaun seguransa relasiona ho grupu arte marsiál sira, grupu tolu hosi grupu hirak-ne e hetan bandu iha Conselho Popular Democrático da República Democrática de Timor-Leste (CPD-RDTL); no Konsellu Revolusaun Maubere (KRM). Governu uza presedensia hosi Operasaun Konjunta F-FDTL no PNTL ne ebé forma durante periodu hafoin krize, no lejizlasaun ba seguransa nasionál ne ebé pasa iha 2010, atu despaxa operasaun konjunta atu sobu grupu rua ne e iha 2014, no mós atu kaptura no oho lider KRM iha 2015 hafoin insidente seguransa rua iha Baucau ne ebé atribui ba ninia grupu. Planu Estratéjiku PNTL nian agora, ne ebé lansa iha 2013, enfatiza prinsipiu vizibilidade, envolvimentu no profisionalizmu (VIP) no inklui lansamentu polítika nasionál ida hosi polísia komunitária no programa sira ne ebé iha ligasaun. 1.4 METODOLOJIA BADAK PESKIZA NIAN NO LIMITASAUN XAVE SIRA Relatóriu ne e kompila rezultadu sira hosi servisu iha ofísiu, dadus kuantitativu no kualitativu ne ebé hala o entre Setembru 2014 no Jullu Ekipa aprezenta rezultadu no rekomendasaun preliminár peskiza nian ba parseiru iha diskusaun meza kabuar iha inísiu fulan Agostu Servisu iha ofísiu Iha inísiu periodu peskiza nian, ekipa prepara revista literatura internal kona-ba lejitimidade relasiona ho estadu no instituisaun polísia no militár no istória hosi F-FDTL no PNTL, no dezen- 12 Porezemplu: Craig Valters, Sarah Dewhurst no Juana de Catheu, After the buffaloes clash: Moving from political violence to personal security in Timor-Leste. (London: Overseas Development Institute, 2015). p. 25; International Crisis Group, Timor-Leste: Stability at what cost? Asia Report no. 246 (Dili/Brussels: ICG, 2013), p Haree aneksu 7.1 ba metodolojia peskiza ne ebé kompletu. 1. Introdusaun 13

14 volvimentu polítika no seguransa sira ne ebé diretamente ka indiretamente afeta sira. Relatóriu ne e sita literatura atu bele tau nia rezultadu sira iha diskusaun ne ebé luan liu kona-ba tópiku sira-ne e iha literatura. Monitorizasaun ba mídia kona-ba notísia ka artigu ligadu ho F-FDTL no PNTL hala o durante periodu peskiza no hili artigu sira ne ebé relevante hodi sita iha relatóriu nia laran. Dadus kuantitativu Relatóriu ne e uza fonte tolu hosi dadus kuantitativu: dadus insidente violentu ne ebé Belun nia sistema AtReS kolekta, survey kuantitativu kona-ba polísia hosi Fundasaun Ázia nia Survey kona- -ba Persesaun ba Polisiamentu komunitária iha 2015, ne ebé mak sita iha relatóriu nia laran 14, no dadus survey kuantitativu ne ebé mak Belun dezeña (ho respondente final ema na in 1239 no nia marjin ba erru nian mak +/- 2.8%) ho objetivu atu komprende persesaun popular kona-ba militár. 15 Dadus Kualitativu Maioria lubuk hosi dadus ne ebé relatóriu ne e uza koleta durante peskiza kualitativu iha terrenu ne ebé hala o entre Fevreiru no Agostu Iha total, respondente na in 385 (inklui respondente feto na in ) partisipa iha Diskusaun Grupu no entrevista 35 iha rai laran tomak. Diskusaun Grupu urbana no rurál ho sidadaun xave sira (inklui autoridade lokál sira, feto sira, joven, reprezentativu relijiozu, nsst.) hala o iha munisipiu hotu no Rejiaun Autonomia Espesiál Oekusi-Ambeno (RAEOA). 17 Diskusaun Grupu sira seluk realiza ho veteranu sira, grupu feto de it, reprezentante sosiedade sivíl sira, PNTL, membru juventude, grupu arte ritual sira no grupu arte marsiál no mós grupu kuaze-polítika sira ne ebé bandu ona. Entrevista sira hala o ho lider sira iha nivel nasionál no nivel munisipál, no ho respondente internasionál sira liuhosi ka Skype. Respondente ba entrevista sira asina karta de konsentimentu ne ebé hatudu katak sira aseita atu peskizadór sira grava no uza sira-nia kotasaun iha relatóriu ne e, maibé respondente Diskusaun Grupu sira konsente verbalmente. Se mak respondente sira? Iha relatóriu nia laran, presiza nota katak liafuan respondente refere ba partisipante sira hosi Diskusaun Grupu no entrevista sira, no la ós refere ba survey persesaun kuantitativu se kuandu la mensiona diretamente. Kotasaun literal sira hotu hosi partisipante ba entrevista no Diskusaun Grupu sira sei la uza naran no marka de it ho seksu, fatin, no afiliasaun ka servisu (kuandu hatene no relevante). Favor nota katak detallu hosi fatin sira hotu refere ba respondente nia munisipiu la ós postu administrativu ka suku sira ne ebé ho naran hanesan. Ba ezemplu, respondente iha Bobonaru refere ba Munisipiu Bobonaru, la ós Postu Administrativu Bobonaru ka Suku Bobonaru. Diskusaun meza kabuar Ekipa aprezenta rezultadu no rekomendasaun preliminár peskiza nian iha diskusaun meza kabuar iha inísiu fulan Agostu 2017 atu hetan feedback hosi parseiru xave sira. Ein jerál, parseiru na in 30 inklui reprezentativu hosi Prezidensia Repúblika, Parlamentu Nasionál, Gabinete 14 Survey nia metodolojia bele haree iha Wassel no Gobie Rajalingam, A survey of community-police perceptions in Timor-Leste 2015, (Dili: The Asia Foundation, 2015), p Pergunta survey hirak-ne e jenerozamente inklui husi Fundasaun Azia iha ninia kolesaun dadus ba survey ba persesaun públiku ikus liu. Favor haree metodolojia detallu liu iha: Susan Marx no Gobie Rajalingam, Timor-Leste 2016 Tatoli! Public Opinion Poll, (Dili: The Asia Foundation, 2017), p Dadus kompletu respondente nian bele hare iha Aneksu Maibé iha Diskusaun Grupu ida de it iha Covalima. Diskusaun Grupu rurál kansela tanba kondisaun estrada ne ebé aat. 14 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

15 Primeiru Ministru, F-FDTL, PNTL, PDHJ, Komisaun Reforma Legal, Sentru Nasionál CHEGA!, Universidade Nasionál Timor-Leste, asosiasaun veteranu sira, partidu polítiku no organizasaun sosiedade sivíl sira. Limitasaun xave sira 18 Limitasaun oin-oin mak presiza tau iha konsiderasaun bainhira haree rezultadu sira hosi relatóriu ida-ne e. Limitasaun importante liu ne ebé presiza konsidera mak peskiza ida-ne e foka los ba persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL, maibé la signifika katak persesaun hirak-ne e nesesáriamente bazeia ba informasaun los ka faktu. Nune e, evita atu trata relatóriu ne e hanesan avaliasaun loloos kona-ba instituisaun rua, maibé ne e hanesan avaliasaun kona-ba respondente nia persesaun de it kona-ba instituisaun rua. Peskiza iha terrenu no survey kuantitativu ba relatóriu ida-ne e akontese iha tinan 2016, maibé relatóriu ne e publika iha Agostu Tanba F-FDTL no PNTL sei foun / nurak, persesaun kona-ba sira iha tendénsia atu sempre evolve ka muda hela de it. Tanba ne e, eventu atuál, hanesan eleisaun nasionál 2017 ne ebé la o ho hakmatek, iha posibilidade maka as atu muda liután públiku nia persesaun kona-ba sira dezde peskiza iha terrenu remata. Maske esforsu fila-fila, ekipa peskiza la konsege halo entrevista ka Diskusaun Grupu ho membru F-FDTL ka Ministériu Defeza. Tanba tópiku ne e sensitivu, respondente balun la ko alia durante Diskusaun Grupu, maibé sira ko alia fora-hosi-gravasaun ba peskizadór sira hafoin Diskusaun Grupu remata. Ne e bele signifika katak metodolojia Diskusaun Grupu, maske bele kapta opiniaun oin-oin, karik prevene respondente balun atu ko alia nakloke. 1.5 REZULTADU XAVE Peskiza ida-ne e hetan katak, jerálmente, F-FDTL no PNTL sira daudaun ne e goza nivel aseitasaun no lejitimidade luan. Konkluzaun ida-ne e signifika katak dezafiu barak ne ebé instituisaun rua-hotu hasoru hafoin krize 2006 ultrapasa tiha ona. Maioria hosi respondente sira hato o sira-nia satisfasaun ho F-FDTL no PNTL nia modelu institusionál, funsaun no dezempeñu agora, maske ema barak nota katak iha nafatin dezafiu sira iha área ida-idak. Respondente kuaze hotu- -hotu ne ebé kompara instituisaun ohin-loron ho 2006 hatete katak sira sai di ak liu ona; ho balu ko alia kona-ba mudansa boot iha sira-nia maturidade, polítika interna no iha relasaun entre instituisaun rua-ne e. Ho liafuan hirak-ne e, aspetu hosi instituisaun rua-nia konduta (hanesan maneira oinsá instituisaun sira hala o sira-nia funsaun sira) hasoru krítika maka as hosi maioria respondente, ne ebé bele signifika katak reforma iha área ne e sei vitál se karik instituisaun sira hakarak kontinua hasa e ema nia persesaun kona-ba sira-nia lejitimidade iha futuru. Mudansa di ak hirak-ne e karik bele redús dezafiu sira seluk ne ebé instituisaun sira hasoru, hanesan preokupasaun hosi respondente sira kona-ba tranzisaun lideransa tuir mai hosi lider jerasaun tuan ba lider jerasaun foun iha F-FDTL no órgaun estadu sira seluk ein jerál. 18 Limitasaun adisionál liga ba metodolojia bele hare iha Aneksu Introdusaun 15

16 Modelu Institusionál Maioria hosi respondente ba peskiza ne e hato o diretamente ka indiretamente katak sira-nia espetativa sira kona-ba modelu institusionál militár no polísia nian mak realiza tiha ona no katak sira haree instituisaun rua ne e nudár elementu sira ne ebé estadu presiza tebes. Sira fiar ba nesesidade atu iha militár no komprende importánsia atu refere krime públiku sira ba polísia no sistema justisa formál. Tanba Timor-Leste nudár nasaun ida-ne ebé sei foun iha mundu, rezultadu hirak-ne e mak enkoraja duni, no hatudu katak instituisaun aliña ho sira-nia espetativa báziku sira kona-ba saida loos mak instituisaun seguransa no defeza, no katak instituisaun nia fundasaun ne ebé estabelese tiha ona iha tempu naruk tinan 16 liu ba mak metin ona. Maibé, asuntu xave tolu kontinua afeta respondente sira-nia persesaun kona-ba modelu institusionál hosi instituisaun rua. Primeiru, maske maioria respondente rekoñese polísia nia autoridade bainhira krime públiku sira akontese, 19 respondente balu ne ebé maioria hosi área rurál sita sira-nia preferénsia klaru ba atór no prosesu justisa lokál duke polísia maske iha kazu krime públiku sira, hanesan violénsia doméstika. Sentimentu familiar liu ho mekanizmu justisa lokál ne e halo respondente sira balu sente satisfeitu liu duke polísia no sistema justisa formal. Segundu, minoria signifikante hosi respondente sira iha territóriu laran tomak hato o diretamente ka indiretamente ba peskizadór sira katak sira-nia haree ba instituisaun ein jerál ne e determina hosi tipu pesoál sira iha kada instituisaun. Ne e inklui hosi minoria ki ik hosi respondente sira- -nia sentimentu negativu ba membru sira iha instituisaun ne ebé assosiadu ho rejime Indonesia nian, hanesan eis-polisia Indonézia ka ema pró-autonomia no sira-nia oan. Signifikante liután, respondente barak dehan katak sira determina lejitimidade F-FDTL nian bazeia ba prezensa veteranu FALINTIL sira ne ebé lidera instituisaun no sira seidauk iha konfiansa ba jerasaun foun sira. Ida-ne e karik iha implikasaun negativu ba instituisaun sira-nia lejitimidade iha populasaun balun nia hanoin hafoin veteranu sira reforma. Ikus liu, respondente iha sentimentu oin-oin kona-ba oinsá ema sivíl kontrola militár, no espesífiku liután, kona-ba se militár sira tuir loloos bele fó orden ba ka lakohi halo tuir orden hosi órgaun sivíl estadu nian ka lae. Sentimentu oin-oin ne e bele atribui ba lejitimidade pesoál ne ebé forte hosi lider veteranu atuál F-FDTL nian no bele menus bainhira lider atuál sira reforma. Maibé, polémika iha 2016 tanba dezakordu kona-ba órgaun estadu ida-ne ebé mak iha autoridade legal atu troka F-FDTL nia komandante jerál, ne ebé interpreta hosi respondente balu nudár komandante militár lakohi halo tuir orden sivíl. Ne e bele fó presedensia ladi ak ba relasaun sivíl-militár sira iha futuru. Atu hatán ba asuntu hirak-ne e no asuntu sira seluk iha testu laran, relatóriu ne e oferese rekomendasaun sira ho objetivu atu sosializa kona-ba oinsá mekanizmu justisa lokál no formal sira bele kompleta malu, aumenta públiku nia konfiansa ba jerasaun foun iha F-FDTL, promove direitu ba sidadaun hotu ne ebé kumpre lei atu hola parte iha F-FDTL no PNTL, redús komentáriu hosi lideransa F-FDTL nian kona-ba asuntu sivíl iha mídia, no eduka públiku kona-ba prinsipiu sivíl kontrola militár. Favor bele haree rekomendasaun espesífiku liután iha pájina 69. Funsaun Maioria hosi respondente sira fiar katak F-FDTL no PNTL nia funsaun sira klaru no katak kada instituisaun halo duni saida mak sira tuir loloos tenke halo. Sira dehan katak polísia nia knaar prinsipál mak atu mantén lei no orden iha territóriu laran no F-FDTL nia funsaun prinsipál mak defende Timor-Leste hasoru ameasa esternal. Respondente barak mós espresa sira-nia satisfasaun ho F-FDTL nia funsaun sekundáriu atu mantén seguransa internal, liuhosi back-up PNTL bainhira PNTL sira labele rezolve situasaun seguransa mesak de it. 19 Krime públiku mak define iha Kódigu Penal no, tuir lei, tenke refere ba sistema justisa formal. 16 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

17 Maibé, minoria signifikante hosi respondente sira sente katak sira-nia espetativa kona-ba funsaun instituisaun rua nian seidauk realiza. Sira la kontente ho kahur knaar sira-ne e, no maioria lamenta kona-ba F-FDTL halo PNTL nia knaar. Sira hatete katak ida-ne e hamosu konfuzaun no kompetisaun entre instituisaun sira. Minoria ki ik hosi respondente sira mós lamenta ho PNTL halo papél F-FDTL nian tanba sira sai militárizadu liu no estasiona tiha iha fronteira (ida-ne ebé sira konsidera hanesan tarefa militár nian). Respondente barak liután la kontente ho F-FDTL nia uzu internu, ne ebé sira dehan katak ne e rezulta ho F-FDTL hala o fali PNTL nia funsaun prinsipál. Respondente iha Baucau no Dili mós la konkorda tebes kona-ba uzu militár atu implementa governu nia rezolusaun sira ne ebé bandu grupu kuaze-polítika no arte marsiál sira. Liután, respondente barak mak mensiona katak sira sei traumatizada nafatin ho terrór ne ebé sira sofre iha TNI nia liman, no, ba respondente balu, atu haree de it F-FDTL ho sira-nia farda militár no lori kilat sei hamosu ta uk hanesan ho saida mak sira sente durante okupasaun. Tanba razaun hirak-ne e hotu, respondente balu husu ba F-FDTL atu klarifika sira-nia knaar no atu hamenus sira-nia vizibilidade iha povu nia moris loron-loron, liuhosi tau postu dook hosi sentru populasaun sira no la lori kilat iha fatin públiku. Atu hatán ba asuntu hirak-ne e no asuntu sira seluk iha testu laran, relatóriu ne e oferese rekomendasaun sira ho objetivu atu klarifika funsaun hosi instituisaun rua, limita uza F-FDTL iha operasaun seguransa interna, aumenta F-FDTL nia envolvimentu iha operasaun dame sira Nasoins Unidus nian, no hadi ak relasaun entre membru nivel kraik iha F-FDTL no PNTL. Favor bele haree rekomendasaun espesífiku liután iha pájina 71. Dezempeñu Maioria hosi respondente satisfeitu ho F-FDTL no PNTL nia dezempeñu. Relasiona ho F-FDTL, respondente barak sente katak sira hala o sira-nia funsaun ho di ak nu udar preventivu tanba nén forsa armada hosi rai seluk ida mak viola Timor-Leste nia soberania, enkuantu respondente sira-seluk hatudu katak, seidauk iha forsa armada ida mak koko, ida-ne e mak susar atu hatene oinsá F-FDTL bele hamriik hasoru inimigu ruma hosi estranjeiru. Relasiona ho polísia, kuaze respondente hotu eskluzivamente diskute espetativa sira kona-ba polísia nia dezempeñu liga ba sira-nia abilidade atu prevene, rezolve no to o iha nivel menus liu investiga insidente violentu sira. Ladún iha respondente ne ebé mak louva ka kestiona polísia nia dezempeñu ligadu ho sira-nia kapasidade atu prevene, rezolve ka investiga krime la ós- -violentu sira. Maioria hosi respondente sira espresa sira-nia satisfasaun ba polísia nia dezempeñu hodi mantén orden públiku, maibé respondente barak mós hanoin katak, iha área balu, Polísia sei susar atu halo atuasaun ho lalais bainhira komunidade presiza ka ein jerál seidauk marka prezensa ho konsistente no vizivel ho sufisiente iha territóriu tomak nia laran nudár preventivu ba krime no violénsia. Ida-ne e bele signifika katak polísia seidauk hala o operasaun iha rai laran tomak ho konsistente. Iha área maioria rurál sira, respondente sira dehan katak PNTL falta transporte, estrada aat no distánsia ne ebé dook mak prevene polísia sira atu mosu lalais no serbí nu udar preventivu hasoru violénsia liuhosi sira-nia prezensa no patrullamentu, maibé respondente iha área urbana sira dehan katak tuir los buat hirak-ne e labele sai razaun. Pozitivamente, bainhira PNTL marka prezensa, respondente barak dehan katak sira bele hakalma no rezolve situasaun sira ho efetivu. Tanba ne e, iha posibilidade boot katak liuhosi sai disponivel liután ba populasaun sira ema nia persesaun kona-ba PNTL sira-nia dezempeñu simplesmente bele aumenta maka as. Atu hatán ba asuntu hirak-ne e no asuntu sira seluk iha testu laran, relatóriu ne e oferese rekomendasaun sira ho objetivu atu: garante katak PNTL bele hetan rekursu ne ebé adekuadu, aumenta PNTL nia disponibilidade ba populasaun no enkoraja dezenvolvimentu no uza matriks monitorizasaun no avaliasaun ba PNTL nia dezempeñu ho konsistente. Favor bele haree rekomendasaun espesífiku liután iha pájina Introdusaun 17

18 Konduta Konduta refere ba maneira oinsá militár no polísia sira hala o sira-nia funsaun, inklui oinsá membru militár no polísia halo tuir regra ne ebé hakerek (hanesan, lei estadu nian no instituisaun nia regra internal sira) no mós regra ne ebé la hakerek (hanesan norma sosiál sira ba komportamentu ne ebé ema aseita liu). Enkuantu maioria hosi respondente sira mak jerálmente satisfeitu ho modelu institusionál, funsaun no dezempeñu hosi F-FDTL no PNTL, maioria mós fó-hatene ba peskizadór sira katak konduta hosi pesoál iha instituisaun rua-hotu seidauk han-malu ho sira- -nia espetativa sira. Pelumenus respondente ida hosi kuaze Diskusaun Grupu hotu iha peskiza ida-ne e sente katak pesoál F-FDTL no PNTL foti asaun fora hosi lei ka sira-nia matadalan institusionál rasik, inklui halo asaun violentu ka la iha respeitu ba populasaun. Ida-ne e espesialmente loos ba respondente iha área sira be afetadu hosi operasaun konjunta iha 2015 no ba respondente balun iha Dili ne ebé hanoin katak F-FDTL no PNTL uza violénsia no asédiu, inklui asédiu seksuál, mak haree hanesan atu sai maka as durante operasaun. Ne e duni, instituisaun sira tenke halo esforsu boot atu hadi a sira-nia imajen iha populasaun sira-nia matan iha área ne ebé instituisaun rua halo operasaun konjunta. Kapasidade F-FDTL no PNTL atu deteta, investiga no fó kastigu ba pesoál ne ebé komete konduta la di ak, la ós tópiku boot hosi diskusaun durante peskiza iha terrenu, maibé maioria (la ós autór seguransa) hosi respondente ne ebé ko alia kona-ba asuntu ne e mak ko alia negativu. Kritika sira iha leten kona-ba sentimentu ba konduta ne ebé ladi ak hosi membru balun, taka tiha buat di ak ne ebé instituisaun rua ne e halo, no liuliu PNTL inisiativa polisiamentu komunitária, ne ebé mak respondente louva nudár inisiativa di ak. Kolokasaun OPS iha territóriu laran tomak no sira-nia integrasaun iha sistema justisa no governasaun lokál ne e iha posibilidade maka as atu aumenta persesaun sira kona-ba polísia nia konduta ein jerál, maibé, karik tanba sei foun, respondente seidauk haree sira nudár polísia, maibé hanesan tipu espesiál ida hosi Polísia. Polísia ne ebé baibain halo atuasaun ba insidente violénsia kuaze konsidera nudár polísia típiku no sira-nia konduta maioria haree hanesan seidauk di ak. Atu hatán ba asuntu hirak-ne e no asuntu sira seluk iha testu laran, relatóriu ne e oferese rekomendasaun sira ho objetivu atu orienta filafali foku hosi PNTL nudár instituisaun ba nia mandatu polisiamentu komunitária, aumenta proporsionalidade hosi F-FDTL no PNTL nia atuasaun sira, no haree filafali mekanizmu tau matan, keixa, no disiplina internal instituisaun rua nian. Favor bele haree rekomendasaun espesífiku liután iha pájina Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

19 2. PERSESAUN SIRA KONA-BA F-FDTL NO PNTL NIA MODELU INSTITUSIONÁL Kapítulu ida-ne e sei ezamina oinsá Timor oan sira nia observasaun kona-ba F-FDTL no PNTL nia modelu institusionál aliña ho sirania espetativa sira. 2. Persesaun kona-ba F-FDTL no PNTL nia modelu institutional 19

20 Maioria hosi respondente ba peskiza ne e hato o diretamente ka indiretamente katak sira-nia espetativa sira kona-ba modelu institusionál militár no polísia mak realiza tiha ona. Barak hosi maioria sira-ne e diretamente dehan ka hanoin katak sira haree instituisaun rua-ne e nu udar elementu estadu ne ebé presiza tebes sira fiar ba nesesidade atu iha militár no komprende importánsia atu refere krime públiku sira ba polísia no sistema justisa formál. Rezultadu hirak- -ne e mak konfirma tiha liuhosi dadus survey kuantitativu. Kona- -ba militár, 8% de it hosi respondente sira ne ebé hetan survey kuantitativu ba objetivu peskiza ne e hatete katak Timor-Leste la presiza militár atu proteje sira hosi ameasa esterna (favor haree Figura 1). 20 Kona-ba polísia sira, Leach nia survey iha tinan 2012 hosi estudante universitáriu hatudu tendénsia ne ebé sa e badadaun entre estudante universitáriu sira ne ebé kontakta polísia sira iha kazu krime hasoru ema ka propriedade 21, no Fundasaun Ázia nia Survey 2015 ba Persesaun kona-ba Polisiamentu Komunitáriu ne ebé hetan atu hanesan katak, membru komunidade sira uza PNTL ba daudaun nu udar rekursu primáriu atu rezolve krime sira. 22 Figura 1: Timor-Leste presiza militár atu proteje nasaun husi ameasa externa Konkorda tebes 51% La hatene 3% Prefere la hatan 0% Marjen erru (95% CI) = +/- 2.8% n = 1239 La Konkorda Tebes 1% La konkorda uitoan 7% Nein konkorda, nein la konkorda 3% Konkorda uitoan 38% Tanba Timor-Leste sei hanesan nasaun ida sei foun iha mundu, nia rezultadu sira ne e mak enkoraja liu, hanesan sira hatudu katak instituisaun sira mak aliña ho povu nia espetativa báziku sira kona-ba saida mak instituisaun defeza no polísia tenke halo no katak instituisaun nia baze ne ebé estabelese tiha ona iha tempu naruk tinan sanulu resin neen liu ba mak halo metin. 23 Ho ida ne e atu dehan katak, asuntu xave tolu afeta nafatin respondente sira-nia persesaun kona-ba F-FDTL no PNTL-nia modelu institusionál a) prosesu tradisionál sira hodi ukun hahalok no administra justisa, b) lejitimidade bazeia ba indivíduu iha instituisaun sira-nia laran, no c) relasaun entre militár no komponente estadu sira seluk. 20 Pergunta 20.1, Timor-Leste presiza militár atu proteje hosi ameasa esterna. 21 Michael Leach, Longitudinal change in East Timorese tertiary student attitudes to national identity and nation building, Journal of the Humanities and Social Sciences of Southeast Asia and Oceania 168, no. 2-3 (2012): p Wassel no Rajalingam, Community-police perceptions 2015, p Rezultadu hirak-ne e karik mós importante iha rain ida iha-ne ebé lejitimidade estadu nian no instituisaun rua-ne e espesifikamente iha pasadu, mak dezafia tiha liuhosi grupu sira ne ebé reklama katak Konstituisaun 1975 nian, símbolu no instituisaun sira-seluk hosi era ne ebá iha lejitimidade boot liu duké hirak iha Repúblika atuál ne e Haree, porezemplu, International Crisis Group, Stability at what cost? p. 25, iha-ne ebé grupu hirak-ne e mak sita hanesan ho fiar katak instituisaun setór seguransa atuál sira mak forsa seguransa bosok ne ebé harii hosi komunidade internasionál, no katak nén forsa armada lejítima mak estabelese tiha ona. Iha peskiza ida-ne e, respondente ida de it mak dehan diretamente katak estadu la lejítimu, maibé ninia opiniaun bele konsidera diferente liuhosi ema barak, tanba ninia opiniaun respondente sira-seluk la temi. 20 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

21 2.1. PROSESU TRADISIONÁL SIRA HODI REGULA HAHALOK NO ADMINISTRA JUSTISA Polísia nu udar instituisaun modernu, maibé mekanizmu tradisionál sira hodi ukun hahalok no administra justisa eziste kleur ona. Iha Timor-Leste, atór no prosesu justisa lokál sira halo parte importante nafatin hodi regula ema sira-nia hahalok no atu rezolve krime no haksesuk-malu sira iha nivel lokál, liuliu iha área rurál sira. 24 Ida- -ne e aprezenta dezafiu no oportunidade sira ba PNTL bainhira sira tenta atu aumenta sira-nia lejitimidade nu udar atór primáriu iha prosesu ba krime públiku. Hanesan ho Leach no TAF nia estudu sira ne ebé mensiona ona iha leten, maioria hosi respondente sira rekoñese autoridade polísia sira-nian bainhira ema halo krime públiku 25, no hatete katak disputa pesoál ka lokál sira bele rezolve iha nivel lokál tuir lisan. Maibé, grupu ida hosi respondente, maioria rurál, sira sita sira-nia preferénsia klaru ba atór no prosesu justisa lokál envezde intervensaun polísia ka utilizasaun sistema justisa formál. Ida-ne e nafatin bainhira hasoru kazu krime públiku hanesan violénsia doméstika, tanba sentimentu di ak ne ebé sira sente hosi mekanizmu hirak-ne e no atór asosiadu sira, no mós sira-nia sentidu katak 1) ema bele fiar sira, 2) kulturalmente apropriadu ka 3) forsa liu kompara ho polísia no sistema justisa formál. 26 Ema balun konsidera polísia nu udar instituisaun (ka ema) ne ebé labele tau fiar ba, no prosesu justisa formál mak konsidera susar atu komprende, impratikável, ka injustu. Bele hatán preokupasaun respondente hirak-ne e nian, liuhosi aumenta ema nia koñesimentu, asesibilidade no persesaun kona-ba efetividade hosi sistema justisa formal no ninia atór sira, no subliña katak sira-nia komplementáriu ba métodu tradisionál ne e. Inisiativa ida-ne e mak respondente sira rekoñese nu udar inisiativa pozitivu ida, no ida-ne ebé tenke habelar tan. 27 Prezensa ofisiál polísia nian besik-malu [ho komunidade] atu hatán ba kazu sira mak razaun ida ba sentimentu pozitivu sira ne ebé fó kona-ba inisiativa Polisiamentu Komunitáriu. Maibé, respondente sira mós sujere indiretamente katak partisipasaun polísia nian iha prosesu justisa lokál mak importante atu asegura katak elementu tradisionál ne ebé ema gosta hosi estrutura hirak-ne e (hanesan importánsia diálogu nian, konsiderasaun ba relasaun familiár sira, nst.) sai integradu iha F-FDTL no PNTL sira-nia maneira serbisu. Alternativamente, ema bele hakarak F-FDTL no PNTL sira atu envolve an tan iha nivel lokál nu udar meius atu formaliza tan estrutura tradisionál sira. Atu aumenta kobertura OPS nian, aumenta kooperasaun ho Konsellu Suku, no esforsu sira atu integra PNTL nia membru ho prosesu justisa lokál bele ajuda modelu institusionál PNTL atu sai hanesan liután modelu ne ebé respondente hirak ne e hakarak. 24 Ida-ne e la ós atu sujere katak ezisténsia hosi mekanizmu justisa tradisionál maka as sei nesesáriamente hamenus lejitimidade polísia nian. Halo tuir Mazerolle et al (2013a Legitimacy in Policing: A systematic review, p 21), mekanizmu sosietáriu tradisionál funsionál sira atu kontrola hahalok anti-sosiál (mekanizmu sira ne ebé eziste antes polísia sira instituisaun modernu- bele inversamente mós tulun polísia sira atu haree hanesan efetivu iha prevensaun krime no aumenta sira-nia lejitimidade. Iha fatin ne ebé mekanizmu hirak-ne e mak diminui ka la eziste ona, polísia sei la hetan benefísiu hanesan ne e. 25 Krime públiku mak define iha Kódigu Penal no, tuir lei, tenke refere ba sistema justisa formal. 26 Peskiza liuhosi Wilson mós sujere katak PNTL mak dezenvolvidu molok diskursu proprietáriu lokál sai komún iha dezenvolvimentu setór seguransa nia leet, no nune e konsultasaun luan kona-ba tipu polísia no militár saida-ne ebé povu Timoroan sira hakarak jerálmente la sai fatór iha dezeñu ba PNTL. Bu Wilson, Smoke and Mirrors: The Development of the East Timorese Police, , (Canberra: Australian National University, 2010), p Fundasaun Ázia nia Levantamentu ba Persesaun kona-ba Polisiamentu Komunitáriu 2015 atu hanesan argumenta katak aumentu ba uzu PNTL nian nu udar rekursu primáriu atu rezolve krime sira mosu nu udar rezultadu hosi PNTL nia envolve an barak liu ho atór no prosesu justisa lokál sira iha nivel lokál. Wassel no Rajalingam, Community-police perceptions 2015, p Persesaun kona-ba F-FDTL no PNTL nia modelu institutional 21

22 Maske foun, esforsu sira ne e provavelmente hatudu tiha ona rezultadu balun, hanesan hatudu hela iha Fundasaun Ázia nia survey 2015 kona-ba Persesaun Komunidade nian kona-ba Polisiamentu, katak membru komunidade sira komesa atu uza PNTL barak liután hanesan rekursu primária hodi rezolve krime sira tanba PNTL envolve liután iha nivel komunidade (favor haree Figura 2). Survey ne e mós hetan envolvimentu barak no sistemátiku liután hosi atór justisa formál sira iha prosesu justisa tradisionál sira-nia laran, ne ebé mak objetivu ida hosi PNTL nia estrutura no programa ba polisiamentu komunitária no bele esplika aumentu ba utilizasaun PNTL iha nivel lokál (ida-ne e sei diskute tan iha kapítulu 5). 28 Figura 2: Persentajen hosi públiku jerál ne ebé sai vítima hosi krime ida iha tinan ida ba kotuk nia laran, buka tulun hosi PNTL 54% % 2015 Fonte: Fundasaun Ázia (2015), Levantamentu Persepsaun Polísia-komunitária Dili. p.62 Preferénsia sira ba métodu no atór asosiadu sira hosi justisa formál ka tradisionál Maioria hosi respondente ne ebé ko alia kona-ba tópiku ida-ne e, dehan katak, sira uza 1) lei formal no atór sira (PNTL no setór judisiál) atu resolve krime ka agresaun fízika sériu sira no 2) lei tradisionál no atór hodi resolve violénsia fízika ne ebé ladún sériu ka kazu sivíl sira. 29 Hanesan veteranu ida iha área urbana Manufahi dehan: Ita la o hosi eskada por eskada [ ] Hosi lei kultura maka ba lei jerál, lei do estadu. Respondente na in 10 hosi área rurál no urbana mós hatutan katak sira mós uza meius rua ne e hotu atu rezolve kazu ida. 30 Maske maioria respondente espresa katak sira laiha preferénsia ba métodu ida no hatete katak métodu ne ebé sira uza sempre depende ba kazu, respondente balun ko alia klaru kona-ba sira-nia preferénsia ba lei no atór tradisionál ka formál sira, no iha diferensa jeográfiku iha preferénsia. Maske kuaze respondente na in 25, maioria hosi área urbana sira, hato o sira-nia preferénsia ba métodu no atór justisa formál sira; respondente sira liu na in 28 Todd Wassel no Gobie Rajalingam, A survey of community-police perceptions in Timor-Leste 2015, (Dili: The Asia Foundation, 2015), p Rezultadu ida-ne e mak han-malu ho peskiza Belun no Fundasaun Ázia nian ulukliu kona-ba Tara-Bandu ne ebé hetan katak ema maioria hanoin katak haksesuk-malu interpesoál ki ik mak bele rezolve di ak liu iha fatin lokál, enkuandu krime sériu liután tenke trata liuhosi sistema formál. Belun no Fundasaun Ázia, Tara-Bandu ho nia papél ba prevensaun konflitu iha komunidade Timor-Leste, (Dili: Belun no TAF, 2013), p Respondente mane maizumenus na in 10, ne ebé maioria mai hosi área urbana, mós temi relijiaun nu udar dalan alternativu hodi rezolve problema sira. [ ] [meius tradisionál no formál] sempre la o hamutuk. Maske ita la o ida-idak nian, hasoru malu iha fatin ida. membru komunidade mane iha área rurál iha Likisá Ha u prefere liu lei formál, tanba lei ne ebé maka konsagra ona iha konstituisaun. Iha mós Kódigu Penál, Kódigu Prosesu Penal, Kódigu Sivíl. Buat sira bele regulariza loloos ema idaidak nia karákter ou ema nia hahalok loron-loron. - respondente iha área urbana Ermera Lei kultura ne e di ak liu. Ezemplu, kultura ne e hanesan nuu. Kuandu tau horok ema la foti maske nuu fuan monu biar ema hamlaha. Ita haruka polísia jaga, kuandu polísia toba dukur ema ba foti tiha. Entaun rua nee, ida-ne ebé mak maka as liu? Horok ema la foti. Kultura maka as liu, segundu mak ita-nia lei. - respondente ida iha área rurál Baucau 22 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

23 60, maioria ne ebé mai hosi área rurál sira, iha preferénsia ba métodu no atór tradisionál sira. Ida-ne e mak esplika tiha hosi respondente sosiedade sivíl ida iha Dili, ne ebé dehan: [ ] ema sira iha kapitál, iha Dili ka ou fatin sira ne ebé urbana, buat ruma akontese sira dehan kontaktu ba polísia. Iha foho, ema sei nafatin ho ida uluk, prefere rezolve liuhosi estrutura ida-ne ebé iha ne ebá tradisionál liu. Ne e tanba sira sei fiar liu tradisionál kompara liu ho sira iha sidade. Esplikasaun alternativu ida mai hosi Belun no Fundasaun Ázia nia peskiza ulukliu nian kona-ba Tara-Bandu 31, ne ebé hetan katak iha fatin urbana, no partikulármente iha Dili, métodu tradisionál ba rezolusaun konflitu sai fraku ona, tanba iha forma tradisionál ba rezolusaun konflitu oin-oin ne ebé pratika liuhosi grupu oin-oin ne ebé hela iha fatin urbana. Sei iha posibilidade boot katak autoridade lokál sira no lia-na in sira iha fatin urbana laiha autoridade no respeitu hanesan ho sira iha área rurál sira, iha-ne ebé populasaun no prátika kulturál sira mak kuaze la iha diferensa, ne e mak halo ema urbana barak liu prefere lori krime no disputa sira ba sistema formál no polísia. Resonánsia ba prosesu justisa no atór tradisionál sira Respondente fó razaun oin-oin atu esplika tanba sá sira prefere atu rezolve problema balun liuhosi dalan tradisionál duké mekanizmu formal sira. Razaun balu hosi hirak-ne e iha relasaun ho peskizadór Timoroan Josh Trindade nia argumentu katak estadu Timorense (no karik inklui mós sistema justisa) mak dezeñadu sein elementu kulturál sira-ne ebé Timoroan sira sente toman ba. Ne e bele dezafia lejitimidade estadu nian iha nivel lokál. Nia nota katak [ ] povu sira labele haree estadu nu udar instituisaun lejítimu iha sentidu kulturál, tradisionál no espirituál tuir sira rasik nia vizaun global. Laiha elementu kulturál sira mak inklui iha kriasaun Timor-Leste nian. 32 Respondente na in rua konfirma diretamente katak maneira ho ida-ne ebé PNTL harii tiha no nia estrutura atuál, la han-malu ho povu sira-nia espetativa sira kona-ba saida mak tuir loloos konstitui polisiamentu, instituisaun polísia no mós/ka atór justisa. 33 Porezemplu, eis-membru CPD-RDTL ida iha Dili dehan: Kona-ba PNTL ne e [ ] la ós instituisaun ne ebé defende nasaun. Ida-ne e malae maka forma iha 2002 ne ebé mentalidade ne e malae nian. Maibé, respondente barak indiretamente hato o hanoin ne ebé hanesan bainhira sira dehan katak sira-nia preferénsia ba lei tradisionál no atór sira mai hosi fiar ne ebé forte no psikolójikamente sente besik ka familiár liu ho atór no lei tradisionál kompara ho sistema formál. Respondente ida mós dehan katak polísia rasik sente psikolójikamente besik ba prosesu tradisionál. Nia dehan: [Membru] PNTL nia kakutak ne e la ós kakutak legál maibé tradisionál. Meiu tradisionál sira mós fó importánsia atu konsidera no integra relasaun família iha métodu rezolve problema. Razaun seluk mak respondente sira dehan katak sira iha tendénsia atu respeita liu lei tradisionál tanba lulik no ema ne ebé kontra bele hetan susar. Respondente sosiedade sivíl mane iha Dili mak dehan: Book ema nia feen iha sansaun espirituál. La halo tuir entaun bele mate ou terus. Iha valór pozitivu hosi sistema uluk tradisionál. No mós, respondente balun konsidera meius tradisionál efetivu liu atu hakotu problema tanba rekonsilia ema no evita ódiu vingansa iha futuru. Tuir veteranu mane ida hosi área rurál Likisá: 31 Belun no Fundasaun Ázia, Tara-Bandu, p Josh Trindade, An ideal state for East Timor: Reconciling the conflicting paradigms, (Dili: 2008), p Estabelesimentu instituisaun setór seguransa sira-nian iha Timor-Leste hafoin tuir restaurasaun independénsia dala barak konsidera iha literatura kona-ba rain ne e, liuliu, iha tempu foin antes krize 2006 (porezemplu, haree ICG, Security sector reform, p. 4),) maibé iha ema uitoan de it mak konsidera prosesu estabelesimentu sei kontinua afeta sira-nia hanoin kona-ba SSI agora Asesór internasionál ida uluk nian ba setór seguransa (partisipante #376) iha entrevista liuhosi Skype hatete iha Jullu 2016 katak, peskizadór barak[ ] hatete katak dalan ne ebé forma PNTL no F-FDTL ho relasaun ba rekrutamentu halo impaktu duni ba krize 2006, [ne ebé mak] provavelmente loos, maibé tinan liutiha estabelesimentu ne e, ha u la hatene nia halo tebes ka lae. 2. Persesaun kona-ba F-FDTL no PNTL nia modelu institutional 23

24 Lei Tradisionál ninia impaktu bá oin la iha. Porezemplu ema na in rua baku malu, ida kanek todan tama ospitál, ida seluk tama kadeia. Ninia sentimentu ida nia iha kadeia ne e hanesan nia lori hela de it iha nia laran, maibé kuandu halai ba solusaun de konflitu tuir kultura tradisionál, buat ida fó sala malu, hako ak malu, dame malu [ ] kestaun ne e hotu ona. Respondente balun prefere ba métodu lokál sira tanba sira-nia persesaun kona-ba dezafiu asosiadu ho uzu justisa formal. Maske respondente na in 10 la konkorda, maizumenus respondente na in 40 fó hatene ba peskizadór sira katak jerálmente sira iha persesaun negativu kona-ba sistema justisa formál 34 inklui katak justisa formal mak karun liu no favorese liu ba ema riku, dook liu, han tempu barak liu, halo konfuzaun, laiha efetividade atu rezolve problema sira, no ladún justu (ne ebé rezulta ho impunidade ba ema boot sira). Ida-ne e sei dezvia ema atu hadook an hosi sistema ne e no nia atór sira, no nu udar konsekuénsia bele diminui sira-nia persesaun kona-ba autoridade polísia nian. 35 Enkuantu respondente barak dehan katak métodu justisa lokál no nia atór sira la hasoru dezafiu hanesan, pelu kontráriu respondente uitoan de it mak espresa sira-nia hanoin katak métodu tradisionál mak karun liu tanba kontribuisaun sira la dun karun atu prevene suspeitu atu halo filafali ofensa sira. Hasees an hosi PNTL Se karik ami levanta ba polísia, ne e liga ba Tribunal [ ] ida-ne e kadavés prosesu sira ne ebé ba nivel aas ne e [ami] mós la kompriende. Ha u-nia opiniaun kadavés ita ba justisa legál di ak, maibé hanesan ita haree ba haree mai gasta tempu. membru komunidade mane iha área rurál Dili Maske maioria hosi respondente sira hatete katak krime sériu sira tenke refere ba polísia, pelumenus respondente ida hosi munisípiu hotu-hotu esplika katak sira-nia preferénsia ba métodu no atór justisa tradisionál halo sira evita lori kazu krime públiku sira ne ebé sira konsidera ladún sériu (no liuliu kazu violénsia doméstika) ba sistema justisa formál. Maske de faktu tuir lei, krime sira ne e tenke refere ba sistema justisa formal liuhosi PNTL. 36 Maizumenus respondente na in 30 (inklui proporsaun ne ebé aas hosi respondente rurál no feto) iha hanoin pozitivu kona-ba tenta atu rezolve krime públiku sira tuir lisan molok atu bá polísia (inklui iha kazu todan balu). No mós balu hatete katak absolutamente sei la loos atu bá polísia uluk (tantu iha kazu sivíl no mós iha krime públiku). 37 Eis-membru CPD-RDTL mane ida iha Dili dehan katak: lei tradisionál ha u hanoin ida-ne e baze ita-nian [ ] Mosu konflitu ita-nian, mak telefone ba polísia, ida-ne e fallansu hosi família. No mós, partisipante na in 15 maioria rurál sira hatete katak iha kazu krime públiku balu, vítima, ka suspeitu, ka sira-nia família rasik bele deside se karik atu uza métodu tradisionál sira atu rezolve sira-nia kazu sira ka, atu envolve polísia no sistema justisa formál. Respondente 34 Haktuir artigu akadémiku konjuntu hosi USAID/Fundasaun Ázia/Universidade Stanford, deskonfiansa kle an kona-ba sistema justisa Indonézia ne ebé la halo kastigu ba atór seguransa Indonézia sira-nia hahalok aat no ne ebé utiliza liuhosi rejime ne e atu halo konviksaun hasoru ativista pró-independénsia sira iha prosesu tribunál manipulasaun sira bele nafatin halo impaktu ba ema nia persesaun sira kona-ba sistema justisa formál pós-independénsia nian iha Timor-Leste. Timor-Leste Education Project, Introduction to the laws of Timor-Leste legal history and the rule of law in Timor-Leste, (Dili: Stanford Law School, 2013), p Belun nia peskiza iha 2011 kona-ba impaktu fetosaa-umane ba komunidade nia moris mós hetan katak ema kontinua uza métodu tradisionál tanba sistema justisa formal seidauk iha rekursu sira ka kapasidade natoon atu benefisia komunidade hotu-hotu. Belun, Impaktu kostume kultura fetosaa-umane ba komunidade nia moris. (Dili: Belun, 2011), p Feto na in rua respondente sosiedade sivíl sira iha Dili hatete katak preferénsia ida-ne e bele mós hamosu presaun hosi autoridade lokál sira ba vítima violénsia doméstika no seksuál atu rezolve sira-nia kazu tuir dalan tradisionál, apezarde vítima nia hakarak atu lori ba polísia. 37 Komandante-Jerál F-FDTL nian parese atu mós fó apoiu ba pontudevista ida-ne e. Haree: Kazu Violénsia Doméstika. Lere: Rezolve Kultura Di ak Liu Bá Tribunal Soe-Malu Timor Post, 12 Janeiru Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

25 mane ida hosi área rurál Baucau hatete: Kazu krime, kazu sivíl se [vítima ka suspeitu] nia família sira hakarak [resolve] [ ] entaun ita bele rezolve iha família. [ ] ita iha lei kontra violénsia doméstika katak lider komunitária laiha podér atu rezolve kazu violénsia doméstika [ ] [D]alabarak ema la bá polísia maibé ema halai ba iha lider komunitária. Sira tuur tuir tradisaun. Sira ba polísia, dalaruma rezultadu ladún satisfás. Komunidade sira fiar liu [sistema] tradisionál. reprezentante sosiedade sivíl feto iha Lautein 2.2 LEJITIMIDADE BAZEIA-BA-PESOÁL Minoria signifikante hosi respondente sira hato o diretamente ka indiretamente ba peskizadór sira katak tipu pesoál sira iha instituisaun ida-ida afeta pozitivamente ka negativamente sira-nia persesaun kona-ba instituisaun tomak no, iha kazu balu, sai fatór determinante iha sira-nia persesaun kona-ba instituisaun sira-nia lejitimidade. Pesoál asosiadu ho rejime Indonesia nian Rekrutamentu ba ema atus ba atus hosi eis-polri tama ba PNTL durante PNTL nia estabelesimentu mak sita beibeik iha literatura hanesan dezafiu xave ba PNTL nia lejitimidade hori uluk kedas. Hanesan Hood nota, iha argumentu forte atu halo, katak ONU ne e uluk tenke hanoin halo didi ak kona-ba rekrutamentu ba pesoal seguransa hosi rejime represivu uluk ninian. 38 Tenta atu harii instituisaun polisiamentu foun hosi zero lahó kualkér rekursu ba pesoál anteriór sira [ ] karik ladún viavel 39, maibé sira la halo sosializasaun ruma atu fó-hatene públiku sira kona-ba tanbasá ema partikulár sira mak hili atu tama ba polísia enkuantu ema seluk la tama. 40 Prezensa hosi ema asosiadu ho rejime Indonézia nian iha PNTL nia laran (no mós grau ki ik iha F-FDTL) kontinua influensia persesaun hosi ema balun kona-ba instituisaun ein jerál, maske nune e sentimentu ida-ne e limita de it ba segmentu ki ikoan hosi respondente, ida-ne ebé bele dehan katak, asuntu ne e la dun importante ka asuntu sentrál iha ema nia hanoin kona-ba instituisaun hanesan uluk. Partisipante na in 12 ne ebé kontinua hato o sira-nia laran susar ho prezensa hosi ema uluk asosiadu ho rejime Indonézia nian iha F-FDTL no PNTL sira-nia laran, inklui pesoál eis-polri iha PNTL no ema otonomi no sira-nia oan sira iha instituisaun rua-hotu nia laran. Respondente na in neen, metade ida-ne ebé nu udar veteranu hosi FALINTIL 41, fó-sala ba eis-polri sira iha PNTL nia laran tanba bele afeta atitude no prátika organizasionál sira PNTL nian liuhosi lori mentalidade POLRI 38 Ludovic Hood, Security sector reform in East Timor, , International Peacekeeping, 13, no. 1. (2006): p Eva Svoboda no Eleanor Davey, The search for common ground: Police, protection and coordination in Timor-Leste, (London, Overseas Development Institute, 2013), p Nicholas J. Armstrong, Jacqueline Chura-Beaver no Isaac Kfir, Security sector reform in Timor-Leste: Missed opportunities and hard lessons in empowering the host-nation, PKSOI Papers (US Army, 2012), p Uluk Prezidente no Komandante F-FDTL (rua-hotu lider superiór FALINTIL) rua-hotu hatete iha mídia iha 2016 nia klaran no 2017 katak apoiante pro-otonomi sira ne ebé halai hosi Timor iha 1000 labele filafali mai daudauk ne e. Ida-ne e bele hatudu katak sira seidauk fiar katak ema hirak-ne e nia retornu sei la hamosu instabilidade no han-malu ho respondente sira ne ebé seidauk sente rekonsiliasaun ho ema pro-autonomia no la gosta katak sira serbisu iha SSI sira-nia laran. Haree: Lere: Difisil Haluha Pasadu. Timor Post, 17 Juñu 2016, PR Taur: Seidauk tempu lori Timor-oan iha RI mai TL. Diário Nacional, 1 Agostu 2016, Lere La Simu Autonomista Fila Mai Timor. Jornál independente.10 Fevreiru Persesaun kona-ba F-FDTL no PNTL nia modelu institutional 25

26 okupasaun nian tama ba instituisaun nia laran. 42 Ba ezemplu veteranu ida iha grupu diskusaun iha Dili dehan: [ ] tanba polísia uluk eis-indonesia nian nafatin hela ne ebé mentalidade kontinua ema nian. Maibé, tanba sentimentu ne e limita ba de it grupu ki ikoan ida hosi respondente, karik asuntu ne e la sai preokupasaun sentrál ema nian kona-ba instituisaun rua, kompara ho hafoin restaurasaun independénsia. Respondente na in tolu konkorda no hatete katak apoiante pro-otonomi no pró-independénsia sira halo ona rekonsiliasaun ba malu no katak Timoroan sé de it bele sai parte ba F-FDTL no PNTL, mézmuke sira ka sira-nia família sira uluk iha asosiasaun ho rejime Indonézia nian. Pesoál asosiadu ho FALINTIL Tuir Atli nia estudu komparativu hosi forsa armada Turkia no Indonéziu, forsa armada ida sei haree hanesan lejítimu liután se nia mak haree hela hanesan hola parte iha nasaun nia independensia ka katak sein sakrifísiu liuhosi forsa armada, ne e sei labele forma nasaun ka nasaun sei la tahan moris. 43 Dadus kualitativu no kuantitativu ne ebé rekolla ba relatóriu ida-ne e sujere katak maioria hosi Timoroan sira halo ligasaun pozitivu entre F-FDTL no FALINTIL no nia istória rezisténsia no luta ba independénsia. Dadus survey kuantitativu hatudu hela konkordánsia forte entre respondente survey sira-nia leet ho hanoin katak F-FDTL mak susesór diretu no apropriadu hosi FALINTIL (favor haree Figura 3). 92.5% hosi survey ne e respondente sira konkorda (42.0%) ka konkorda maka as (50.5%) ho hanoin ideia ne e no 1.9% de it hosi respondente sira la konkorda (1.6%) ka la konkorda maka as (0.3%). 44 Alein ida- -ne e, maizumenus respondente ba entrevista no diskusaun grupu na in 30 hosi rai-laran tomak (inklui pelumenus veteranu na in 7) hatete katak F-FDTL iha ligasaun ho FALINTIL liuhosi prezensa veteranu FALINTIL sira iha instituisaun laran ka katak F-F- DTL mak nu udar susesór diretu hosi FALINTIL. Nasaun presiza duni instituisaun F-FDTL nia prezensa ho razaun tanba F-FDTL mai ho nia istória [...] Ne e identidade Timor nian. membru komunidade mane iha área rurál iha Vikeke Figura 3: F-FDTL nudár susesór loloos husi FALINTIL, ne ebé luta ba independensia Konkorda tebes 50.5% La hatene 2.1% Prefere la hatan 0.1% Marjen erru (95% CI) = +/- 2.8% n = 1239 La Konkorda Tebes 0.3% La Konkorda uitoan 1.6% Nein konkorda, nein la konkorda 3.5% Konkorda uitoan 42.0% 42 Maibé, ema seluk la konkorda, no hatete katak ofisiál POLRI sira mak edukadu no respeitozu liu duké ofisiál PNTL sira ohin-loron nian. Ida-ne e sei diskute iha Kapítulu Atli, Societal legitimacy of the military: Turkey and Indonesia in comparative perspective, Turkish Journal of Politics 1, no. 2. (2010): p.14. Maibé, Atli la hanoin katak istória mak sufisiente ba lejitimidade. Forsa armada sira ne ebé pozisiona sira-nia an nu udar guardiaun últimu ba valór no prinsípiu fundadór estadu nian, ne ebé maioria sidadaun sira simu no halo tuir, sei haree hela hanesan lejítimu liután. 44 Pergunta 20.4, F-FDTL mak susesór loloos hosi FALINTIL, ne ebé luta ba independensia. 26 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

27 Persesaun kona-ba veteranu sira iha Timor-Leste nia sosiedade Veteranu iha knaar ne ebé importante iha ema Timor nia sosiedade, maibé respondente sira iha sentimentu diferente kona-ba sira-nia knaar. Maske, barak mak konkorda katak tenke valoriza sakrifisiu veteranu nian, mekanizmu ne ebé atu halo ida-ne e hanesan pensaun veteranu nian - mak problemátiku tanba fraude, no mós tanba hamosu laran moras no ódiu hosi sira ne ebé sente katak, sira mós terus durante periodu rezisténsia no la hetan rekoñesimentu hosi estadu. Respondente liu na in 70 hosi munisípiu hotu-hotu konkorda katak veteranu sira mak lulik no mós/ka iha direitu atu simu rekoñesimentu no valorizasaun hosi estadu no nia governu tanba knaar importante ne ebé sira halo iha luta ba independénsia. Porezemplu, respondente ida iha Bobonaru deklara katak, Veteranus ne e naran sagradu, naran lulik nasaun Timor-Leste [ ] Ami fó apoiu tomak ba aman veteranus. Respondente barak konsidera katak pensaun ne ebé estadu no governu Timor-Leste fó ba veteranu sira mak dalan apropriadu atu rekoñese sira-nia sakrifísiu no sofrimentu durante periodu rezisténsia. Mane autoridade lokál ida hosi área urbana Likisá esplika katak [ ] governu rekoñese ema nia servisu ba rain ida-ne e, fó nia isin, raan i nia família tomak. Maske ema barak ko alia pozitivu kona-ba veteranu, besik ema na in 20 mak la tane aas veteranu sira. Interesante katak kuaze respondente hosi área urbana de it mak ko alia negativu (ema rurál 1 de it) hosi feto na in 17 ne ebé ko alia kona-ba veteranu, laiha ida mak ko alia negativu. Hosi sira ne ebé ko alia negativu, iha respondente na in haat mak sente katak funu ne e ema hotu halo liuhosi referendum no apoiu ba veteranus durante luta ba independénsia. 45 Porezemplu, respondente ida iha Dili dehan: [ ] ema timór oan hotu veteranu. Mas [rekoñesimentu] ne e, polítika! Tanba luta ba ukun an ne e ema hotu-hotu luta. Ema sira-seluk foka ba sentimentu la kontente kona-ba veteranu sira-nia hahalok hafoin independénsia, ho ema na in haat lamenta katak dezde independénsia veteranu sira tau sira-nia interese partikulár liu povu sira-nia interese. Respondente na in lima seluk hatete katak veteranu sira arogante kona-ba sira-nia istória nu udar veteranu no abuza sira-nia pozisaun espesiál iha sosiedade nia leet. 46 Tanba razaun hirak-ne e, respondente ida hosi área urbana iha Manatutu hatete: [t]anbasá governu halo sala veteranus labele hakilar? Tanba insentivu [hanesan pensaun, projetu] iha ona [...] Ha u la satisfás. Respondente barak liu ne ebé ko alia kona-ba pensaun veteranu la konkorda (liu na in 40) katak ne e hanesan polítika sosa dame, maibé respondente liu na in 20 hosi área urbana no rurál (no ofisiál polísia ida) dehan katak pensaun ba veteranu ne e polítika sosa dame duni, no veteranu sira ne e bele sai ameasa ba estabilidade país nian se bainhira kansela pensaun ne e. 47 Respondente na in 45 barak liuhosi área urbana, inklui proporsaun aas hosi respondente feto sira, dehan katak, sistema pagamentu mak iha tendénsia atu halo fraude, no katak veteranu falsu barak mak abuza sistema. 48 Nu udar ezemplu, respondente feto ida iha Vikeke dehan: [Pensaun] ne e kan kaitan ho osan, ne ebé kala balun maka sente laran moras tanba nia uluk enkaixa ba funu ida-ne e, to o ikus ema nega tiha nia. Depois ema seluk ida la [funu] ne e nia maka simu filafali osan. Definitivamente, prezensa hosi veteranu iha F-FDTL nia laran iha efeitu signifikativu tuir respondente balun ninia persesaun kona-ba F-FDTL ein jerál. Respondente liu na in sanulu hatete diretamente katak prezensa veteranu nian iha F-FDTL nia laran mak fonte xave ba F-FDTL nia lejitimidade (maske na in lima hosi respondente sira-ne e rasik ema veteranu). Ida-ne e bele signifika katak karik sira sei haree F-FDTL negativamente liután bainhira veteranu sira la lidera ka iha prezensa iha instituisaun nia laran. Eis-membru CPD-RDTL ida hosi área rurál Lautein hatete iha diskusaun grupu katak: [ ] ita fó konfiansa [ba F-FDTL] tanba ita-nia maun boot sira mak komandu, lidera forsa armada e tanba veteranu [ ] Se hasai sira ne e [hosi F-FDTL] konfia ka lae, ne e ita la hatene. Eis-Ofisiál Governu ida esplika katak, tuir nia haree, pesoál F-FDTL sira rasik 45 Sentimentu ida-ne e mak refleta liuhosi observadór polítiku ida iha: Veteranus Sagradu, Povu Mós Luta. Timor Post, 29 Juñu Porezemplu, haree Veteranus Agora La Hanesan Uluk (Suara Timor Lorosa e, Marsu 9, 2017) iha-ne ebé veteranu ida lamenta foku hosi nia kolega veteranu seluk kona-ba interese partidu polítiku liu interese nasaun nian, no Samba 9 ho Kasian, Exemplar ba Veteranus Seluk (Diário Nasional, 21 Juñu 2016), ne ebé nota katak maioria hosi veteranu sira iha foku ba sira-nia interese ekonómiku de it, maibé veteranu rua espesífiku investe fali sira-nia subsídiu veteranu ba fali sira-nia komunidade sira. 47 For more on this topic, see: Belun, Impaktu sosial hosi prosesu administrasaun ba pagamentu veteranu, (Dili: Belun, 2014), available at: 48 Lider veteranu sira komenta beibeik kona-ba asuntu ne e iha mídia. Porezemplu, haree: Lere: Veteranus Loloos La to o 100, Timor Post, 28 Juñu Komandante Jerál F-FDTL no eis-prezidente, rua hotu veteranu FALINTIL, mós temi iha mídia katak asuntu veteranu barak mak liga ba insatisfasaun no laran moras kona-ba pensaun sira. Ba ezemplu, haree: Lere Anan Timur: Tan Osan Otonomia Mos Sai Veteranus, Suara Timor Lorosa e, 20 Novembru 2013; Pr. Taur: Veteranu Balun Hahú Sente-An Simu Osan Estadu Saugati. Diário Nasional, 29 Juñu 2016; Ha u pesimis Problema Veteranu Rezolve. Suara Timor Lorosa e, 30 Janeiru 2017;Taur: Tan Osan Veteranu Sira Hare Malu Matan Lamos, ANTIL, 7 Fevereiru Persesaun kona-ba F-FDTL no PNTL nia modelu institutional 27

28 respeita sira-nia Komandante no lei sira-ne ebé ukun F-FDTL, la ós tanba ta uk lei ka tanba sira rekoñese autoridade ne ebé mai hosi regulamentu institusionál sira, maibé tanba sira-nia respeitu ba komandante veteranu sira. Respondente liu 35 (besik un kuartu hosi sira ne ebé mak veteranu rasik) mós indiretamente dehan katak, prezensa hosi veteranu iha F-FDTL mak xave determinante iha sira-nia persesaun kona-ba lejitimidade instituisaun, kuandu sira kompara no la favorese soldadu jerasaun foun iha instituisaun ho veteranu sira. 49 Sira dehan katak jerasaun foun la prontu atu lida ho situasaun difisil sira (hanesan operasaun hasoru CP- D-RDTL no KRM) no katak, jerasaun foun seidauk prontu atu lidera F-FDTL. Tanba ne e, sira dehan 1) veteranu sei tenke lidera ka 2) jerasaun foun so bele lidera ho asisténsia veteranu nian ka 3) jerasaun foun foin bele lidera kuandu sira lidera ho maneira ne ebé hanesan ho veteranu sira. Hanesan eis-ofisiál governu ida dehan: [ ] veteranu ne e mak kuandu ita hasai tiha, ne e F-F- DTL sei iha problema ida tanba lideransa ladún forte. Seluk dehan katak maske jerasaun foun konsideradu iha edukasaun ne ebé aas liu, veteranu sira iha dispozisaun emosionál ne ebé di ak no iha liu esperiénsia duke jerasaun foun ne ebé permite sira enfrenta no rezolve problema ho di ak liu. Ida-ne e hanesan iha ligasaun ho pontu de vista respondente balun nian katak, jerasaun foun sira iha polísia no militár nia laran hanesan ema ne ebé responsabiliza ba malprátika institusionál, la ós veteranu sira. [Oknum F-FDTL] [r]espeitu komandu la ós tanba nia ta uk lei, mas tanba haree figura sira veteranu [nian]. Entaun ita presiza transforma ona mas presiza tempu naruk uitoan atu transforma forsa armada ne ebé ke leál ba iha instituisaun ho leál ba iha lei sira ne ebé iha. Kumpre lei duke pesoál. eis-ofisiál Governu iha Dili Ha u rona maluk barak hosi aminia jerasaun iha F-FDTL dehan labarik sira ba eskola S1 no S2 ne e tau tiha pangkat tenente ka kapitaun mas rezolve problema ki ikoan de it mós labele. Presiza sarjentu, uluk 24 anos iha ailaran, para hatuur ba rezolve [ ] Jerasaun foun iha esperiénsia teoria maibé pratika laiha. veteranu mane iha área urbana Oekusi Tranzisaun lideransa iha F-FDTL iha tempu oin Respondente balun preokupa ho tranzisaun lideransa ne ebé atu mai hosi jerasaun tuan ba jerasaun foun iha F-FDTL nia laran tanba posibilidade rua. Iha parte ida, sira balun preokupa katak jerasaun foun sei labele trata asuntu seguransa iha rai laran no sira seluk (maibé tenke nota katak kuaze um kuartu hosi respondente hirak ne e veteranu sira rasik). Iha parte seluk, balun hato o sira-nia ta uk kona-ba tranzisaun ba jerasaun foun iha F-FDTL no PNTL sira-nia laran, la ós tanba sira iha duvida kona-ba sira nia abilidade atu lidera instituisaun sira-ne e, maibé tanba ta uk katak veteranu sira iha instituisaun laran bele hamosu instabilidade se karik sira la satisfeitu ho maneira ne ebé hamosu tranzisaun ne e. Kuandu la tau veteranu iha nia fatin, la fó kondisaun di ak entaun salah satu factor ida bele provoka fali konflitu bele mosu. veterana ida iha Dili 49 Ida-ne e karik la surpreendente tanba realidade katak lider F-FDTL nian no figura sira-seluk pergunta beibeik iha mídia kona-ba prontidaun jerasaun foun nian atu lidera F-FDTL. Porezemplu, haree: Lere Preokupa Lideransa Foun Lidera F-FDTL, ANTIL,15 Novembru Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

29 Maske nune e, respondente sira pozitivu liu kona-ba tranzisaun, respondente barak ne ebé ko alia negativu kona-ba fatin priviléjiu veteranu sira-nian iha sosiedade nia laran, jerálmente, mós hato o sira-nia konfiansa no hakarak jerasaun foun atu lidera F-FDTL. Respondente liu na in 20 maioria ema urbana (inklui respondente rurál feto na in ida de it no veteranu na in tolu) la konkorda katak F-FDTL sei sai fraku liután se laiha lideransa hosi veteranu sira. Sira haree katak jerasaun foun mak prontu atu lidera F-FDTL no PNTL sira (no mós rai ne e jerálmente), ho metade hosi sira-ne e hatete katak, joven sira sei di ak liután hodi profisionaliza no dezenvolve instituisaun sira (no rai ne e tomak) duké buat ne ebé veteranu sira halo ona. Respondente mane ida iha área urbana Ainaru dehan: Jerasaun foun mai sei sai profisionál, hanoin ida ho inovativu kompara ho agora katuas [ ] Jerasaun foun sei halo furak liu tan no ida-ne ebé mai sei lori [F-FDTL] di ak liután. Jestór ida hosi NGO internasionál iha Dili mós konkorda: Ha u hanoin katak F-FDTL sei mós haree hanesan profisionál liután hafoin jerasaun foun hahú atu kaer no sei ladún polítiku. La ós problema konaba jerasaun foun, maibé ita-nia mindset. Jerasaun foun labele, jerasaun tuan de it mak bele [ ] Labele personaliza estadu katak ema ida ka ema rua. reprezentante sosiedade sivíl iha Dili 2.3 RELASAUN CIVIL-MILITÁR [I]ta nia membru FALINTIL nian ne ebé sai hanesan kontinuadores iha instituisaun F-FDTL nian, i hanesan figura, nia iha impaktu no influensia ba se de it [ ] Nia influénsia ba Estadu, ba governu no nia influénsia mós ba povu [...] Influensia iha F-F- DTL iha, ne e maka as tebes-tebes. respondente feto ida iha Dili Relasaun entre F-FDTL no parseiru ema sivíl sira mak asuntu final kona-ba modelu institusionál ida-ne ebé respondente sira-nia persesaun kahur uitoan. Timor-Leste ninia konstituisaun proibe envolvimentu militár iha polítika no tau ema sivíl iha kontrolu ba militár. 50 Kingsbury nota katak iha kontestu ne ebé ladún iha ameasa esternal, no mós enkuantu organizasaun militár separatista integra fali sira-nia an ba estrutura estadu hafoin independénsia deskrisaun di ak ida hosi Timor-Leste nia kontestu atuál militár sei iha tendénsia atu envolve politikamente. 51 Literatura mós fó konsiderasaun badak kona-ba oinsá lejitimidade mak afetadu bainhira forsa armada sira (ka prezumivelmente, komandu militár superiór sira) fó diretiva ba ka rekuza diretiva sira hosi sira-nia xefe sivíl sira. Tuir Atli nia komparasaun kona-ba persesaun populár kona-ba forsa armada Indonézia no Turkia nian, militár sira ne ebé haree hanesan tenta atu influénsia polítika liuhosi diretiva nakloke ba governu sivíl sira, sei haree hanesan ladún lejítimu. Enkuantu hirak- -ne ebé tenta atu influénsia polítika indiretamente liuhosi rekomendasaun sira, sei haree hela hanesan lejítimu liu. 52 Ema sira-nia persesaun kona-ba se militár sira bele fó orden ba governu ka lae mak ladún klaru iha Timor-Leste, ho 52% hosi respondente sira la konkorda katak militár sira tenke iha kompeténsia atu bele fó orden ba governu no 33% konkorda katak nia tuir loloos bele (favor haree Figura 4). 50 Haree Parte V, seksaun 146, artigu 3 iha Konstituisaun RDTL. 51 Damien Kingsbury, Challenges of constructing postcolonial unity: Timor-Leste as a case study, Asian Politics & Policy 4, no. 1. (2012): p Atli, Societal Legitimacy of the Military, p Persesaun kona-ba F-FDTL no PNTL nia modelu institutional 29

30 Nota katak, respondente urbana (63%) la konkorda, respondente hosi Dili (64%) la konkorda no respondente ne ebe la os hosi Dili (48% deit) la konkorda. 53 Porsentu 33 hosi respondente ne ebé konkorda katak militár sira bele fó orden ba governu, karik iha ona espetativa kona- -ba relasaun entre podér estadu nian no podér militár nian hosi sira-nia observasaun ba militár Indonézia, ne ebé involve maka as iha asuntu estadu iha tempu okupasaun. Posibilidade seluk mak prezensa hosi veteranu FALINTIL sira, ne ebé iha lejitimidade individual, ida-ne ebé mak respondente sira fiar katak tuir loloos bele fó orden ba governu, la ós militár hanesan instituisaun rasik. Konfiansa Figura 4: F-FDTL tuir loloos bele fó orden ba governu Konkorda tebes 12% Konkorda uitoan 21% La hatene 4% Prefere la hatan 0% Marjen erru (95% CI) = +/- 2.8% n = 1239 La Konkorda Tebes 16% La Konkorda uitoan 36% Nein konkorda, nein la konkorda 11% ida-ne e dala ruma refleta iha divizaun opiniaun públiku kona-ba polémika iha 2016 liga ba ezonerasaun Komandante Jerál F-FDTL nian (haree box iha kraik). Maske sentimentu hirak-ne e bele muda hafoin veteranu sira reforma an, presedensia atuál ne ebé akontese bele kontribui atu konsolida opiniaun populár katak militár ne e bele hala o nia funsaun independente hosi kontrolu demokrátiku. Rekomenda atu halo survey ida tan hafoin veteranu FALINTIL ikus liu sira reforma hosi F-FDTL atu klarifika se sentimentu pozitivu kona-ba militár sira-nia kompeténsia atu fó diretiva ba governu sivíl mak institusionál ka asosiadu ho veteranu FALINTIL sira ne ebé kaer komandu. Polémika 2016 nian kona-ba reforma Komandante-Jerál F-FDTL Iha inísiu tinan 2016, Lere Anan Timur, Komandante-Jerál F-FDTL, veteranu FALINTIL ne ebé iha influensia maka as, la konkorda ho Prezidente Repúblika nia desizaun atu troka nia ho komandante foun, tanba nia idade reforma nian liu tiha ona. Komandante-Jerál hato o ba jornalista sira: ha u la ós militár baibain, ha u hanesan F-FDTL nia klamar. Ha u sei prontu nafatin atu lidera to o tempu ida ha u husik, ha u tenke husik. 54 Nia manán apoiu hosi governu no Parlamentu Nasionál, ne ebé ikus liu Prezidente hanaruk nia mandatu ba tinan rua tan. 55 Respondente sira halo reasaun ba polémika públiku ne e tuir dalan rua. Balu fó-sala ba Komandante-Jerál F-FDTL tanba dezlejitimiza lei no regra estadu nian, enkuantu balu seluk fó-sala ba Prezidente tanba la fó respeitu sufisiente ba Komandante-Jerál no veteranu boboot sira iha estrutura komandu F-FDTL nia laran. 53 Pergunta 20.5, F-FDTL tuir loloos bele fó orden ba governu. 54 Lere: Ha u Falintil-Forsa Defeza Timor Leste Nia Klamar. Timor Post, 23 Maiu Mantén Veteranus lidera F-FDTL, Governu halo revizaun lei militár. Diário Nasional, 17 Juñu Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

31 Maizumenus partisipante na in 15 (inklui veteranu na in tolu) espresa sira-nia dezaprovasaun ba Komandante- -Jerál nia rekuza an atu reforma, liuhosi hatete katak importante ba pesoál setór seguransa sira-hotu atu halo tuir regra sira, inklui liuhosi reforma hafoin sira to o iha idade reforma nian. Respondente urbana sira hosi Ainaru, Baucau no Dili hato o sira-nia preokupasaun katak konfiansa públika nian ba instituisaun sei menus hanesan rezultadu hosi polémika públiku ne e, tanba Komandante ne e haree hanesan nia hanoin nia an, liu instituisaun nia regra sira, ne ebé kria presedente aat katak regra hirak-ne e la aplika ba ema hotu-hotu. Reprezentante sosiedade sivíl iha Dili dehan: [ ] katuas Lere sira ne e iha influensia. Sira ne e mak la kumpre ona ka la halo tuir regra sira ne e, ida-ne e bele fó impaktu ka fó imajen ladi ak ba jerasaun foun sira no ofisiál sira iha F-FDTL laran. Maibé, númeru hanesan de it hosi partisipante sira (kuaze metade veteranu sira) iha hanoin opostu, no haree hanesan atu fó sala ba lei, estadu no karik F-FDTL rasik ba polémika ne e no la ós ba Komandante-Jerál nia rejeisaun ba Prezidente nia desizaun. 56 Balun hosi respondente hirak-ne e karik hanoin katak Komandante-Jerál bele justifika nia asaun atu la tuir desizaun Prezidente nian tanba nia seidauk hetan tratamentu dignu hosi prosesu ezonerasaun. Ba ezemplu: Se kuandu desizaun ida mak la simu ona, ba ha u ne e presiza hadi a lei ne e. Ha u la fó sala ida tanba seidauk iha tempu ida [atu] para. Se Jenerál ida seidauk konkorda para atu hasai ninia kargu, klaru ke ne e nia sei hakarak kontribui ba nasaun ida-ne e. veterana ida iha Dili 56 Sentimentu ida-ne e mak reflete iha mídia. Porezemplu haree, Governu Implementa Polítika Reforsa ba Veteranu Falintil- Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL) Sedu Liu. (Timor Post, 30 Setembru 2016) iha-ne ebé membru parlamentu ida hatete katak lei tenke muda atu nune e tranzasaun bele hala o neineik liután. 2. Persesaun kona-ba F-FDTL no PNTL nia modelu institutional 31

32 3. PERSESAUN SIRA KONA-BA F-FDTL NO PNTL NIA FUNSAUN Kapítulu ida-ne e sei ezamina oinsá Timor oan sira-nia observasaun konaba funsaun hosi militár no polísia aliña ho sira-nia espetativa sira kona-ba saida mak tuir loloos F-FDTL no PNTL sira halo. 32 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

33 Konstituisaun Timor-Leste nian atribui ba F-FDTL funsaun sira atu garante independénsia nasionál, integridade territorial, liberdade no populasaun nia seguransa hasoru agresaun ruma ka ameasa externa no polísia ho funsaun garante sidadaun sira-nia seguransa internu. 57 PNTL nia lei orgánika tuir mai estabelese katak, instituisaun ne e sei iha karakterístika hosi polísia komunitária ida. 58 Maibé iha prátika, polísia sira dezenvolve ona unidade oin-paramilitár espesiál sira 59 ho pesoál ofisiál polísia sira ne ebé pratikamente labele destingi hosi militár sira ho farda no armas 60 (no ne ebé, insidentalmente, mak deskreve hela nu udar buat ida atu prevene F-FDTL halo PNTL ninia knaar 61 ), no F-FDTL envolve an iha operasaun seguransa internál sira (no ninia membru balun karik halo polisiamentu baibain 62 ) hori tempu hafoin restaurasaun independénsia. 63 Tanba knaar no aparénsia ne ebé kahur malu (tumpang tindih) hosi F-FDTL no PNTL, durante peskiza iha terrenu, respondente sira iha kompriensaun no espetativa oin-oin ne ebé diferente kona-ba buat ne ebé loloos instituisaun ida-idak tenke halo. Uzu internu militár iha Timor-Leste Rekomendasaun barak hosi relatóriu final Timor-Leste nia Komisaun Akollamentu Verdade no Rekónsiliasun, ida- -ne ebé jerálmente koñesidu ho abreviasaun portugés CAVR, relasiona atu asegura katak Timor-Leste nia militár no polísia atu la repete modelu hosi forsa okupasaun nian, inklui katak militár sei la uza ba objetivu seguransa interna hanesan akontese durante okupasaun. 64 Iha realidade, rekomendasaun ida-ne e seidauk implementa, karik tanba fatór tolu tuir mai: 1. Timor-Leste la dun iha ameasa militár esternál, ne ebé fó biban uitoan tebes ba F-FDTL atu ezerse nia funsaun primária; 2. Postu superiór ne ebé veteranu FALINTIL sira kaer iha órgaun estadu oin-oin hori restaurasaun ukun-an nu udar xefe estadu, iha governu, no, konserteza, iha F-FDTL no sira-nia hakarak atu kontinua eransa FALINTIL nian ho tradisaun militár forte; 3. Sentimentu hosi pelumenus makaer-desizaun Timor-Leste nian balu mak katak F-FDTL iha kapasidade boot liu PNTL nian atu rezolve problema seguransa internál sériu liután, ne ebé provavelmente iha ligasaun ho veteranu FALINTIL sira-nia prezensa kontinua iha F-FDTL nia lideransa no sira-nia esperiénsia hosi kombate iha territóriu nia laran. Ho liafuan hirak-ne e, maioria hosi respondente sira haree hanesan kontente ho knaar atuál F-F- DTL no PNTL sira-nian, no laiha problema ho F-FDTL nia knaar iha seguransa internal, liuliu ho relasaun ba pesoál F-FDTL nia back-up hela polísia tuir pedidu. Maioria hosi respondente sira- -nia aseitasaun ba uzu internu militár nian mak provavelmente parsialmente mosu hosi sira-nia esperiénsia pré-independénsia ho FALINTIL ne ebé halo operasaun ho kooperasaun besik-malu ho populasaun, nu udar meius ba apoiu, maibé mós ho TNI, militár Indonesia nian, iha ne ebé envolve dala barak iha territóriu laran iha nivel lokál ba objetivu atu kontrola. Respondente balun, barak liuhosi área rurál, hatutan mós katak F-FDTL loloos tenke halo servisu seguransa internal regular liután no loron-loron, hanesan TNI halo durante okupasaun. 57 Haree: Part V, section 146 no 147 of the Constitution of the Democratic Republic of Timor-Leste. 58 Haree: Decree-Law No. 9/2009, Organic Law of Timor-Leste s National Police (PNTL) Chapter 1, Article 1, Bullet Centre for International Governance Innovation, Security Sector Reform Monitor: Timor-Leste No.2, (CIGI, 2010), p Survey informal hosi peskizadór ba projetu ne e iha Dili hetan katak ema Timor balun labele distingi militár ka polisia espesiál hosi fotografia ne ebé hatudu ba sira. 61 Deniz Kocak, Timor-Leste: The continuing challenge of police building and security governance, Security Sector Reform Resource Centre, 19 Agostu 2014, (asesu iha 28 Jullu 2017), p Kocak, Continuing challenge of police building, p Konstituisaun RDTL la temi knaar internal F-FDTL nian, maibé knaar ne e legaliza liuhosi pakote lei sira iha Haree Parte V, seksaun 146, Konstituisaun RDTL. 64 Timor-Leste Commission for Reception, Truth and Reconciliation, Chega! : The Final Report of the Timor-Leste Commission for Reception, Truth and Reconciliation (CAVR), (Jakarta: STP-CAVR, 2005), p Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Funsaun 33

34 Maibé, grupu ki ik liuhosi respondente sira sente katak sira-nia espetativa kona-ba funsaun instituisaun rua nian seidauk realiza. Sira la kontente ho kahur knaar sira-ne e, no maioria lamenta kona-ba F-FDTL hadau PNTL nia knaar, sira hatete katak ida-ne e hamosu konfuzaun no kompetisaun entre instituisaun sira. Timoroan barak traumatizada nafatin ho terrór ne ebé sira sofre iha TNI nia liman, no, ba respondente balu, atu haree de it F-FDTL ho sira-nia farda militár no lori kilat sei hamosu ta uk hanesan de it ne ebé sira sente durante okupasaun nia laran. Respondente balun iha Baucau no Dili mós la konkorda tebes kona-ba uzu internál hosi militár ba objetivu atu implementa governu nia rezolusaun sira ne ebé bandu grupu kuaze-polítika no arte marsiál sira. Tanba razaun hirak-ne e hotu, respondente balu husu ba F-FDTL atu klarifika sira-nia knaar no atu hamenus sira-nia vizibilidade iha povu nia moris loron-loron, liuhosi tau estasaun dook hosi sentru populasaun sira no la lori kilat iha fatin públiku. Iha parte seluk, respondente sira seluk mós haktuir katak PNTL halo papél F-FDTL nian tanba sira sai militárizadu liu no estasiona tiha iha fronteira, ida-ne ebé sira konsidera hanesan tarefa militár nian. 3.1 PERSESAUN POZITIVU KONA-BA KNAAR INTERNAL HOSI F-FDTL Maioria hosi partisipante sira konsidera katak F-FDTL no PNTL sira-nia knaar prinsipál mak klaru ona F-FDTL defende Timor-Leste hasoru ameasa esternal no PNTL foka ba manutensaun lei no orden iha fronteira laran Timor-Leste nian maibé respondente sira konfortavel haree ho faktu katak iha realidade F-FDTL no PNTL sira-nia knaar dala ruma tahan-malu. Maizumenus respondente urbana na in 40 (feto na in 5 de it) haree hanesan konkorda hela katak F-FDTL bele iha knaar iha seguransa internal bainhira PNTL sira husu sira-nia apoiu iha situasaun loron-loron ne ebé sira rasik labele kontrola ka rezolve. 65 Atór polísia no defeza nivel-nasionál na in tolu hatutan katak pesoál militár sira iha abilidade atu hatán ba insidente seguransa urjente loron- -loron, ka pelumenus atu asegura fatin insidente nian to o polísia sira to o iha ne ebá, tanba karik dixiplina militár fó dalan ba sira atu halo, no kódigu penal fó dalan ba sidadaun hotu-hotu mézmuke militár ka lae iha kbiit atu halo intervensaun. Sentimentu ida-ne e mak han-malu ho dadus survey kuantitativu (favor haree Figura 5) ne ebé hatudu katak 80% hosi respondente sira konkorda (37%) ka konkorda maka as (43%) ho hanoin katak Timor-Leste presiza militár atu proteje hosi ameasa internal sira, enkuantu 12% de it mak la konkorda (10%) ka la konkorda maka as (2%). Respondente sira hosi Dili ladún konkorda kompara ho respondente seluk iha rai laran. 66 Eis-asesór internasionál ida ba setór seguransa mós nota katak, F-FDTL rasik kontente liu atu hala o funsaun seguransa interna duke halo servisu komunitária ka responde dezastre natural sira bainhira la iha ameasa hosi esterna. Militár nia knaar loloos ne e, defeza ba territóriu Timor-Leste. Knaar seluk, nia fó defeza mós ba ita-nia polísia, karik ita-nia polísia, iha atuasaun ruma sira-nia kbiit la too. respondente eis-f-fdtl iha área urbana Bobonaru 65 Komentadór polítiku sira iha mídia mós koñesidu atu enkoraja F-FDTL nia utilizasaun iha seguransa internal. Ba ezemplu, haree F-FDTL Tenke Reforsa PNTL Atua GAM (ANTIL, 30 Novembru 2016). 66 Pergunta 20.2, Timor-Leste presiza militár atu proteje hosi ameasas esterna. 34 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

35 Aleinde konkorda ho F-FDTL nia envolvimentu iha seguransa interna, iha mós respondente ne ebé hanoin katak, F-FDTL presiza aumenta liu tan sira-nia envolvimentu iha seguransa interna, inklui tau sira-nia postu iha kada suku no servisu integradu ho polísia. Interesante, apezarde respondente barak ne ebé liga TNI ho trauma iha pasadu, maizumenus respondente na in 15 hato o sira-nia hakarak atu F-FDTL iha reprezentativu iha suku ida-ida atu fó seguransa ka halo servisu ba komunidade, bazeia ba sira-nia esperiénsia ho prezensa TNI nian iha suku hotu-hotu durante okupasaun Indonézia. 67 Komandante polísia ida hatete katak karik ba oin iha planu atu realiza ida-ne e. Respondente na in lima (tolu hosi GAM) fó esplikasaun kona-ba tanba sá sira hakarak militár nia prezensa iha nivel suku. Sira dehan katak kuandu F-FDTL laiha, sira ka komunidade sente katak problema iha sira-nia fatin sei la rezolve ho di ak (hanesan problema arte marsiál), tanba razaun oin-oin, hanesan númeru polísia ladún sufisiente, ema ladún ta uk polísia, ka ema fiar liu militár. Maibé, respondente na in tolu iha nivel nasionál hatutan katak TNI nia prezensa iha suku ida-ida iha objetivu ikus atu monitoriza no kontrola komunidade sira, ne ebé mós laiha ona relevánsia ba F-FDTL ohin-loron. Ba ezemplu, respondente nasionál ida dehan ba peskizadór sira: Ema uluk Indonesia uluk mai tama Timór ne e sira uza ABRI Masuk Desa (AMD). Uluk Indonesia uza polítika atu konsola ita-nia povu sira no tau matan ka limita movimentu FALINTIL ho nia povu sira. 68 Figura 5: Timor-Leste presiza militár atu proteje nasaun husi ameasa interna Konkorda tebes 43% Konkorda uitoan 37% Prefere La hatene la hatan 3% 0% Marjen erru (95% CI) = +/- 2.8% n = 1239 La Konkorda Tebes 2% La Konkorda uitoan 10% Nein konkorda, nein la konkorda 4% Ami nia hakarak ne e hanesan polísia ho F-FDTL ne e halo hanesan uluk BIMPOLDA ho BABINSA ne e. Ida-idak tuur iha ninia suku-suku para la o, kontrola tuir ninia komunidade. reprezentante sosiedade sivíl feto iha Vikeke Tau tan F-FDTL atu la o hamutuk ho polísia komunitária, nune e bele atua problema. lia na in iha área rurál Aileu Alein de aumenta sira-nia prezensa iha internal atu mantén seguransa, respondente balun hakarak F-FDTL atu halo knaar ladún liga ba seguransa. Ba ezemplu eis-membru F-FDTL iha Bobonaru dehan Forsa la ós hatudu de it kilat ba komunidade, maibé halo netik buat ruma iha komunidade. Respondente na in tolu, inklui ema eis-ofisiál governu na in rua, hato o sira-nia hakarak atu F-FDTL bele besik liu povu Timoroan sira, bazeia ba FALINTIL nia relasaun besik-malu no dependénsia ba populasaun durante periodu rezisténsia. Maibé, maizumenus respondente na in 10 rekoñese katak FALINTIL nia prosimidade ho populasaun iha tempu ne ebá mak funsaun 67 Ida-ne e iha korrelasaun ho analize liuhosi Bu Wilson iha nia teze PhD 2009, iha-ne ebé nia argumenta katak: modelu Indonézia nian hosi seguransa polísia no militár nafatin halo influénsia ba espetativa sira kona-ba knaar polísia (no militár) sira-nian iha Timor-Leste [ ] Wilson, Smoke and Mirrors, p Favor nota katak militár Indonesia refere nudár ABRI to o muda ba TNI iha tinan Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Funsaun 35

36 ida hosi nia dependénsia ba komunidade nia apoiu atu subar no halo funu no laiha ona relevánsia ba F-FDTL. Partisipante liu na in 10 mós hanoin katak tanba laiha ameasa esterna, entaun di ak se F-FDTL hakbesik an liu ba komunidade, atu manán komunidade nia konfiansa liuhosi servisu komunitária, espesialmente servisu enjeñaria nian (ba ezemplu halo estrada, halo uma), no mós halo aproximasaun no sosializasaun kona-ba sira- -nia servisu. Eis-ofisiál governu ida hatete katak komunidade nia persesaun kona-ba F-FDTL menus bainhira sira retira hosi servisu operasaun konjunta, nune e F-F- DTL loke ona kompañia enjeñaria hodi hatán ba servisu komunitária. Atu di ak ne e kuandu [F-FDTL] [ ] mai destaka ona iha munisípiu [ ] atu halo programa, halo animasaun ho povu sira. Ha u hanoin lais liu bele manán konfiansa povu nian i povu mós bele dehan: sira ne e maka ita-nia forsa duni. - eis-membru F-FDTL Ermera 3.2 PERSESAUN NEGATIVU KONA-BA KNAAR F-FDTL NO PNTL NE EBÉ KAHUR-MALU (TUMPANG TINDIH) Knaar F-FDTL nian dala ruma halai [liu] tiha fali ba knaar PNTL nian [ ] Nufín prejudika situasaun balun [ ] Dala ruma mosu konfrontasaun entre instituisaun PNTL no F-FDTL ne e tanba buat ida fahe knaar servisu ne e la tuir ida-idak nia papél. reprezentante sosiedade sivíl mane iha Dili Maske iha sentimentu jerál iha Timor-Leste katak militár sira tenke envolve iha seguransa internál iha sirkunstánsia balu, Porezemplu juventude tuda karreta, baku-malu tanba iha ne ebá ne e halo ida-ne e bele sai fatór ida-ne ebé halo ema sira konfundi kona-ba sira-nia knaar konfuzaun ba ami barak-barak polísia bainhira sira haree ida-ne e mosu. 69 Respondente balun mós dehan ka hatudu ba mós ba hotu iha ne ebá, F-FDTL mós Marítima mós ba hotu iha ne ebá, PNTL peskizadór sira katak sira ladún komprende diferensa entre instituisaun rua. Ba maka na in ba atua problema ne e? ba hotu iha ne e ba. [Entaun] se loloos ezemplu, membru komunidade feto iha membru komunidade mane iha área urbana área rurál Manufahi esplika katak: Sira- Covalima -nia knaar ne e maka hanesan ho polísia sira. Halo patrullamentu iha área komunidade nian. Hanesan saida mak kotasaun iha seksaun ne e nia inisiu hatudu, BIMPOLDA iha ona só ké F-FDTL mak respondente na in ida hosi sosiedade sivíl hatete katak se ladún iha klareza, halo de katak PNTL, F-FDTL ne e hanesan ka seidauk [iha suku]. Ha u la kompren- posibilidade boot liután atu iha konfrontasaun entre instituisaun rua-ne e kona-ba lider Grupu Arte Marsiál ne ebé bandu ona lae. sira-nia responsabilidade sira. Ida-ne e iha área urbana Likisá sai preokupasaun liután ho realidade katak kompetisaun entre instituisaun rua- -ne e mak fatór ne ebé kontribui ba violénsia entre F-FDTL no PNTL sira durante krize Ezemplu ida hosi konfuzaun, haree,: Sosiedade sivíl kondena oknum F-FDTL ataka rezidénsia L-7 (Suara Timor Lorosa e, 24 Agostu 2016) ida-ne ebe grupu sosiedade sivíl kondena Militar pasa revista veteranu FALINTIL ida nia uma, ne ebe, tuir lei, ne e polísia nia knaar. 36 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

37 Ladún iha limitasaun klaru entre instituisaun rua mós diskute hela hanesan preokupasaun sériu iha literatura. Agio Pereira, Ministru Estadu no Prezidente Konsellu Ministru atuál, hakerek iha tinan 2010 katak, entre élite Timoroan sira, falta kompriensaun katak militár sira labele tama ba funsaun polisiamentu, iha kontestu lei no orden, tanba militár sira iha knaar sentrál hodi defende integridade territorial Estadu nian. 70 F-FDTL nia knaar mak diskute ho kle an iha ninia dokumentu planeamentu estratéjiku 2007 nian Forsa 2020, no maske dokumentu ne e sita apoiu ba autoridade sivíl sira [ ] iha akontesimentu greve ka distúrbiu jeneralizadu kontra orden públiku, 71 F-FDTL nia knaar espesífiku ho relasaun ba seguransa internal mak laiha klarifikasaun adekuadu. 72 Atu hanesan, Lei Seguransa Nasionál 2010, Lei Defeza Nasionál no Lei Seguransa Internal Nasionál iha intensaun parsiál atu klarifika knaar sira hosi PNTL no F-FDTL, 73 maibé lei hirak-ne e aprova tiha molok ezisténsia polítika seguransa nasionál global hodi informa sira- -nia dezeñu. 74 Wilson no International Crisis Group mós konkorda katak lei sira haree hanesan prinsipalmente dezeñadu atu kria baze legal permanente atu halo lejítimu operasaun konjuntu militár-polísia nian ne ebé halo iha tinan 2008, 75 maibé literatura tomak konkorda katak knaar hosi instituisaun ida-idak iha manutensaun seguransa internal loron-loron no durante operasaun konjuntu sira mak la dun klaru liu nu udar rezultadu hosi lejizlasaun ne e. 76 Relasaun entre F-FDTL no PNTL Violénsia grave liu ne ebé perpetradu durante krize 2006 mak entre pesoál hosi F-FDTL no PNTL. Bainhira respondente sira kompara instituisaun rua iha tempu agora no hafoin sira-nia enkarnasaun iha 2006, respondente liu na in 100 (maioria boot ne ebé ko alia kona-ba tópiku ne e) hatete katak, relasaun entre militár no polísia agora di ak ona ka di ak liu ona. Respondente maizumenus na in 40 refere espesifikamente ba kolaborasaun no (to o iha nivel menus liután) fiar ne ebé harii tiha ona durante operasaun konjuntu oin-oin entre F-FDTL no PNTL. Ema seluk temi kolaborasaun no liña koordenasaun operasionál loron-loron di ak liu ona (n.e. iha prevensaun tráfiku droga, entre polísia no polísia militár sira, nst.) no jogu desportu amizade entre instituisaun rua-ne e. Maibé, kuaze respondente na in 20, barak liuhosi área urbana la konkorda katak, relasaun entre instituisaun rua no/ka entre sira-nia membru sira di ak ona duke iha 2006, ka pelumenus dehan katak sei ladi ak nafatin. Respondente sira-ne e nota katak enkuantu ofisiál superiór sira iha relasaun di ak ba malu, membru militár no polísia iha nivel kraik sira-nia relasaun seidauk di ak. Evidénsia hatudu membru instituisaun rua sei kontinua baku malu. Monitorizasaun ba mídia durante periodu peskiza mak rejista insidente balu iha-ne ebé pesoál PNTL sira ataka pesoál F-FDTL ka vice-versa, maibé kastigu ba autór sira mak públika iha mídia, nu udar dalan atu halo hakmatek povu sira Agio Pereira, Timor-Leste: Transition from peacekeeping to peacebuilding: A Timorese perspective, Civil-Militáry Working Papers no. 10 (Australian Government Asia Pacific Civil-Militáry Centre of Excellence, 2010), p Government of Timor-Leste, Força 2020, (Dili: 2007), p Derek McDougall, The failure of security sector reform to advance development objectives in East Timor and the Solomon Islands, in Back to the Roots: Security Sector Reform and Development, ed. Albrecht Schnabel no Vanessa Farr (Geneva: DCAF, 2012), p Bu Wilson no Nelson Belo, The UNPOL to PNTL handover 2009: what exactly is being handed over? (Canberra: SSRC Conflict and Peace Forum, 2009), p International Crisis Group, Timor-Leste: Time for the UN to step back, Asia Briefing no. 116 (Dili/Brussels: ICG, 2010), p ICG, Stability at what cost? p. 20; Wilson no Belo, What exactly is being handed over? p For example: ICG, Stability at what cost? p. 19; Wilson no Belo, What exactly is being handed over? p. 14; Fundasaun Mahein, Polítika Ministériu Defeza no Siguransa Periodu , Mahein Nia Hanoin no. 2 (Dili, Fundasaun Mahein, 2012), p Ba ezemplu, haree: F-FDTL ho PNTL sei Provoka Malu, PR Bolu atensaun, Diario Nasional, 23 Juñu 2016; Elementu Kontinua baku Malu. Lere-Julio Sei Aplika Medidas Forte, Timor Post, 1 Jullu 2016; Kazu Polísia Baku Membru F-FDTL Tama Ona Tribunal Suara Timor Lorosa e, 29 Juñu 2016; Lere Deskonfia PNTL iha grupu organizada, Timor Post, 24 Agostut 2016; Konflítu PNTL, F-FDTL dala barak ona, Timor Post, 2 Setembru 2016; Membru F-FDTL 8 Ataka Postu Polísia Sei Demite, Diario Nasional, 25 Novembru 2016; Membru F-FDTL Ataka PNTL iha Oe-Cusse Ameasadu Sai, Timor Post, 2 Fevereiru 2017; Kazu UEP baku Primeiru Sarjentu FDTL. Paixao, Sira Provoka Demais ona, Timor Post, 17 Maiu Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Funsaun 37

38 Persesaun katak F-FDTL halo PNTL nia servisu F-FDTL lutu riin ba nasaun. Pagar luar. [Se nasaun] hanesan toos ida karik sira maka hadulas tiha to os tomak, sira maka pagar metin. Sira labele halo intervensaun ruma tama mai iha to os nia laran. - Veteranu FALINTIL iha área urbana Manufahi Maizumenus partisipante na in 20 haktuir katak pesoál F-FDTL sira halo PNTL nia serbisu loron- -loron, inklui liuhosi responde ba insidente sira no halo revista ba veíkulu ne ebé ikus mai prende motorizada. 78 Maske maioria hosi respondente hirak ne e mai hosi Dili ka área urbana seluk, autoridade lokál mane ida hosi área rurál Manufahi mós dehan: F-FDTL nia servisu ne e somente ba iha funu ka atu tiru malu. Nia prontu ba atu tiru malu. Maibé hanesan servisu iha suku ne e entaun servisu polísia nian. Maibé ita haree ba pelu kontráriu. Dala ruma hanesan polísia nian sira maka sai fali hanesan polísia fali. Tuir ami-nia haree ne e ladún loos. Respondente na in haat (inklui veteranu ida) hatutan katak F-FDTL sira-nia baze tenke dook hosi área povuasaun, iha fatin públiku labele kaer kilat no tenke minimiza sira-nia interasaun ho populasaun sira atu bele prevene konfuzaun kona-ba sira-nia knaar kompara ho PNTL nian, no atu evita hata uk povu sira. [ ] F-FDTL asvezes la o iha dalan mós lori kilat. Kilat tenke tau iha nia fatin ne ebé apropriadu, nune e povu labele ta uk nia liman kro at. veteranu FALINTIL ida iha área urbana Aileu Tendénsia ne e katak F-FDTL sira halo PNTL nia servisu polisiamentu loron-loron mós, nota tiha ona iha literatura, liuliu tanba númeru postu F-FDTL sira-nian mak aumenta neineik-neineik iha rai-laran tomak entre tinan 2009 no Haktuir Kocak, F-FDTL nia destakamentu internal ne e mak halo membru balun komprende en jerál atu inklui polisiamentu públiku iha sidade prinsipál sira-nia laran, ne ebé dala ruma hamosu konflitu entre membru polísia no militár sira kona-ba área operasionál sira. 80 Iha tempu hanesan iha tinan 2014 Kocak observa katak iha tendénsia ne ebé sa e badadaun iha ne ebé sidadaun sira bele iha kontaktu ho membru F-FDTL atu lida ho kazu violénsia doméstika, na ok no asaltu. 81 Persesaun sira katak PNTL halo F-FDTL nia servisu Iha sorin seluk, minoria ki ik hosi respondente sira lamenta katak PNTL tama ba buat ne ebé sira haree hanesan F-FDTL nia kompeténsia, enkuantu Komandante PNTL ida haktuir katak unidade espesiál polísia sira haree sira-nia knaar atu hanesan ho militár nian, apezarde PNTL nia knaar nu udar polísia komunitária. Respondente na in rua iha nivel nasionál hatete katak PNTL labele lori kilat boot sira atu hanesan ho F-FDTL sira-nian, tanba armamentu hirak-ne e halo PNTL haree hanesan militár ida mézmuke laiha intensaun atu hasoru nivel ameasa hanesan ne ebé 78 Maibé, veteranu ida hosi Oekusi la konkorda, hatete hela katak, bainhira nia bolu F-FDTL kuandu insidente akontese ka bainhira iha asidente, sira informa nia atu bolu polisia tanba laos sira-nia kompetensia atu responde situasaun sira hanesan ne e. 79 Centre for International Governance Innovation, Security sector reform monitor, p.5; ICG, Stability at what cost? p Kocak, Continuing challenge of police building, p Ibid. 38 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

39 F-FDTL tenke hasoru. Tanba ne e, joven ida iha área urbana Baucau fó hatene ba peskizadór sira katak ema susar atu hatene diferensa entre F-FDTL no PNTL bainhira instituisaun rua ne e serbisu hamutuk. Respondente na in hitu seluk tan, maioria hosi fatin urbana, dehan katak PNTL nia Unidade Patrullamentu Fronteira mak halo F-F- DTL nia serbisu defeza, tanba F-FDTL nia knaar mak atu foka ba ameasa esternal no sira tenke sai liña dahuluk defeza nian. 82 Durante diskusaun meza kabuar atu hato o rezultadu preliminár hosi peskiza ida-ne e, partisipante ida nota katak, maske fronteira mak desmilitáriza tiha, relasiona ho Timor-Leste nia lei sira agora, militár tenke iha nafatin fronteira. Ita-nia polísia ne e semi-militár. Sira hatais farda loreng, kilat mós Styr [ ] caliber bot. La o hanesan forsa armada. Ne ebé ita loloos ne e atu hanesan tiha forsa rua. eis-ofisiál governu iha Dili 3.3 UZA F-FDTL NO PNTL ATU IMPLEMENTA REZOLUSAUN ATU BANDU GRUPU ARTE MARSIÁL NO GRUPU KUAZE-POLÍTIKA DEZAFETADU SIRA Iha opiniaun oin-oin kona-ba 1) rezolusaun governu nian atu bandu GAM tolu iha 2013 nia laran no tuirmai Conselho Popular Democrático de Timor-Leste (CPD-RDTL) no Konsellu Revolusaun Maubere (KRM) iha tinan 2014, ho 2) operasaun konjunta entre F-FDTL no PNTL tuirfalimai iha 2014 no 2015, ne ebé, respetivamente sobu CPD-RDTL no KRM, no tenta atu kaer lider KRM nian (maibé too ikus halo nia mate). Rezolusaun hirak-ne e no nia implementasaun afeta persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL sira iha dalan xave rua. Dahuluk, haktuir Mazerolle et al., ema sira-nia hanoin kona-ba lejitimidade polísia nian (no, iha kontestu Timor-Leste, militár sira) mós iha ligasaun ho sira-nia hanoin kona-ba lejitimidade normativa hosi lei ne ebé sira ezekuta. 83 Enkuantu, hosi ema ne ebé ko alia kona-ba tópiku ne e, maioria ko alia pozitivu kona-ba bandu GAM sira (respondente na in 52) no, to o iha nivel menus liu, CPD-RDTL no KRM (respondente na in 22), maibé maizumenus respondente na in 25 la konkorda ho bandu hasoru GAM no na in sanulu la konkorda ho bandu hasoru CPD-RDTL (nén ema ida lamenta bandu hasoru KRM). Sentimentu negativu balu kona-ba bandu hirak-ne e inklui, porezemplu, 1) katak bandu hasoru CPD-RDTL mak anti demokrátiku no injustamente tau CPD-RDTL hamutuk ho KRM; 2) katak bandu hasoru GAM sira halo diskriminasaun hasoru grupu espesífiku sira, no fó-sala ba grupu tomak balu ba ema individual balu de it nia hahalok; no 3) katak simplesmente bandu grupu hirak-ne e sei la rezolve kauza-abut fundamental hosi asuntu seguransa asosiadu ho sira. 84 Hosi ema ne ebé konsidera bandu sira-ne e hanesan la loos ka ilejítimu, bainhira sira haree, porezemplu, estadu uza polísia sira atu kaptura membru GAM 82 Maibé, reprezentativu na in ida hosi sosiedade sivíl iha Dili esplika katak loos ne e mak atu tau UPF iha fronteira tanba fronteira sira la presiza asegura liuhosi militár sira. 83 Mazerolle et al, A systematic review, p Pontudavista ida-ne e mak repete liuhosi Komandante-Jerál F-FDTL, ne ebé fó hatene ajénsia notisias ida katak GAM sira tenke legaliza no formaliza atu bele kontrola sira di ak liutan. Haree: Maijen Lere: Di ak Liu Legaliza Arte Marsiais, ANTIL, 10 Fevereiru Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Funsaun 39

40 sira simplesmente tanba halo treinu hamutuk ka uza operasaun konjuntu atu sobu CPD-R- DTL no KRM, nune e bele halo sira atu rai-hirus hasoru instituisaun rua-ne e. Daruak, desizaun atu tau militár sira iha konfrontasaun ho sidadaun Timorense durante operasaun atu sobu CPD-RDTL no KRM ho forsa iha tinan 2014 nia laran no operasaun atu kaptura (no ikus liu, oho) KRM nia lider iha tinan 2015 hamosu sentimentu rai-hirus hosi respondente balu. Respondente sira ne e haree katak dezafiu ne ebé grupu hirak-ne e aprezenta ba governu hanesan buat ida polítiku, no la ós hanesan [ ] Rezolusaun ne ebé mak hasai iha parlamentu ne e resolusi politik [ ] CPD-RDTL, KRM sira-nia krítika ne e hanesan ho NGO nia kritika. Laiha diferensa no bele taka mós NGO sira. reprezentante sosiedade sivíl iha Dili Iha konstituisaun garante ba sidadaun hotu-hotu atu ezerse sira-nia hanoin, atu ezerse politikamente [ ] [Too] ikus ema ne ebé ezerse nia hanoin, ninia polítika ba rai no povu idane e, hasai fali rezolusaun reprezentante konsellu juventude iha área urbana Baucau ida-ne ebé atu rezolve liuhosi forsa. 85 Respondente na in neen hosi Dili no fatin iha-ne ebé forsa rua hala o sira-nia operasaun konjuntu, fó-sala ba F-FDTL no governu (no mós ba PNTL, maibé respondente ladún barak) tanba violénsia halo mate ne ebé uza durante operasaun nia laran. Ba ezemplu, reprezentante hosi grupu klandestina ida iha área urbana Baucau hatete: [E]ma ida-ne ebé mai iha Timór ho ninian polítika de it la aplika krime diretamente ho material hanesan Mauk Moruk maibé halo rezolusaun i tenkesér oho tiha. Polítika ida-ne ebé antagonizmu [ ] Maibé, respondente sira-seluk, prinsipalmente hosi fatin ne ebé la afeta hosi operasaun konjuntu, sente kontente ho destakamentu militár sira-nian; no respondente na in tolu sente katak lider KRM nia mate mak lori estabilidade ba rai ne e. Ba ezemplu, membru komunidade mane ida hosi área urbana Manatutu dehan: [ ] liga ba kazu Mauk Moruk [ ] situasaun ne ebé maka halo povu panik, neutraliza kedas. Ida-ne e maka halo povu daudaun fó fiar no konfiansa duni ba iha F-FDTL. 85 Figura polítiku superiór barak atu hanesan ko alia kontra operasaun konjuntu iha komunikasaun sosial. Porezemplu, haree: L-7: Operasaun Ba Mauk Moruk Ne e Ditadura. Suara Timor Lorosa e,19 Marzu 2015, Operasaun Konjuntu Nunka Rezolve Problema Pasadu. Diaro Nasional, Abríl , no KOK Inkonstitusional. Timor Post, 2 Jullu Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

41 4. PERSESAUN SIRA KONA- BA F-FDTL NO PNTL NIA DEZEMPEÑU Kapítulu ida-ne e ezamina oin sá ema Timor nia observasaun kona-ba dezempeñu F-FDTL no PNTL nian se aliña ho sira-nia espetativa kona-ba efikasia no susesu bainhira militár no polísia dezempeña sira-nia funsaun. 4. Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Dezempeñu 41

42 Maioria hosi respondente satisfeitu ho F-FDTL no PNTL nia dezempeñu. Ida-ne e mak, sira maioria fiar katak instituisaun hala o ona sira-nia funsaun sira atu mantén lei no orden no proteje soberania nasaun ninian ho susesu. Relasiona ho F-FDTL, respondente barak sente katak sira hala o sira-nia funsaun ho di ak nu udar preventivu tanba nén forsa armada hosi rai seluk ida mak viola Timor-Leste nia soberania, enkuantu respondente sira-seluk hatudu katak, seidauk iha forsa armada ida mak tenta, ida-ne e mak susar atu hatene oinsá F-FDTL bele hamriik hasoru inimigu ruma hosi estranjeiru. Relasiona ho polísia, kuaze respondente hotu eskluzivamente diskute espetativa sira kona-ba polísia nia dezempeñu liga ba sira-nia abilidade atu prevene, rezolve no to o iha nivel menus liu investiga insidente violentu sira no ladún iha respondente ida mak louva ka kestiona polísia nia dezempeñu ho relasaun ba sira-nia kapasidade ne ebé ema sente atu prevene, rezolve ka investiga krime la ós-violentu sira. Ne e signifika katak asuntu orden públiku sira kontinua sai hanesan preokupasaun sentrál ba populasaun Timor nian, ne ebé karik limita sira-nia espetativa kona-ba aspetu sira-seluk hosi polísia sira-nia dezempeñu. Maioria hosi respondente sira espresa sira-nia satisfasaun ba polísia nia dezempeñu hodi mantén orden públiku, maibé respondente barak mós hanoin katak, iha área balu, Polísia sei susar atu halo atuasaun ho lalais bainhira presiza ka ein jerál seidauk vizivel ho sufisiente iha territóriu tomak nia laran nudár preventivu ba krime no violénsia. Tanba ne e, iha posibilidade boot katak polísia sira bele aumenta maka as ema nia persesaun kona-ba sira-nia dezempeñu simplesmente liuhosi disponivel liután ba populasaun sira. 4.1 PERSESAUN SIRA KONA-BA PNTL NIA DEZEMPEÑU PNTL hala o duni sira-nia knaar hanesan órgaun soberanu ida iha nasaun no rai ne e [ ] knaar ne ebé sira halo maka atu fó seguransa ba iha komunidade jerál e mós pesoál. autoridade lokál hosi área urbana Bobonaru Grupu oin-oin hosi respondente sira hosi munisípiu hotu-hotu hatete katak polísia sira jerálmente realiza sira-nia knaar no halo dezempeñu di ak. 86 Ezemplu sira hosi dezempeñu di ak polísia nian ne ebé hato o liuhosi respondente sira inklui katak, PNTL mantén hela seguransa; identifika, halo intervensaun no rezolve problema sira; prevene konflitu no krime, proteje no asiste vítima krime nian; aplika lei tránzitu no responde ba asidente tránzitu sira; no proteje fronteira hasoru atividade kontrabandu no ema ne ebé hakat fronteira ilegalmente. Ba ezemplu, membru komunidade feto ida hosi área urbana iha Vikeke dehan: Rezolve problema, sira-nia prezensa sempre iha. Depois, sira atende kazu vítima sira-nian. Sentimentu jerál katak polísia realiza duni sira-nia knaar mak konsistente ho Fundasaun Ázia nia Survey Persesaun kona-ba Polísia Komunitária 2015, ne ebé hatudu katak respondente hanoin katak PNTL nia dezempeñu sai di ak liután beibeik. Iha 2008, 71% hosi públiku jerál dehan katak PNTL nia dezempeñu di ak liu tinan kotuk (karik di ak liu barak, ka natoon). Iha 2013, númeru ne e aumenta ba 76%, no aumenta liu tan iha 2015 ba 79% (favor haree Figura 6) Maske respondente barak hosi grupu ne e dehan polísia hala o sira-nia knaar maibé maneira interasaun ho komunidade ladiak, ne ebe sei diskute klean liután iha Kapítulu Wassel no Rajalingam, Community-police perceptions 2015, p Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

43 Figura 6: Kompara ho tinan ida liu ba, Ita bele ko'alia uitoan kona-ba dezempeñu em jerál hosi PNTL daudaun ne'e oinsá? (2008, 2013 & Públiku jerál - Nasionál) 2% 5% 1% 4% 2% 3% 21% 19% 17% Diak Hanesan Aat La hatene 71% 76% 79% 2008 n = 410 ME + / % 2013 n = 1895 ME + / - 2.2% 2015 n = 3520 ME + / - 1.6% Fundasaun Ázia (2015), Levantamentu Persepsaun Polísia-komunitária Dili. p.77 Maibé, grupu ki ik liután hosi respondente sira la konkorda katak polísia sira kumpre tuir sira-nia knaar, ho balu hatete katak polísia sira la foka ba sira-nia serbisu, responde ba problema sira seletivamente de it, ka la responde ba insidente sériu ho sira-nia kapasidade tomak. Ba ezemplu lokál autoridade mane iha Lautein dehan, Porezemplu, foin daudauk akontese iha Lospalos, sunu uma. Atuasaun ba kestaun seguransa liu-liu PNTL ladún másimu. Ezemplu espesífiku seluk balu hosi dezempeñu ne ebé seidauk tuir espetativa inklui persesaun katak PNTL laiha abilidade atu kontrola armas ki ik no atu prevene ataka hosi rama-ambon. Kapasidade atu atua lalais no sai vizivel Atu hakoi ema, grupu ida ba dehan labele hakoi iha ne e. Entaun [ ] ha u [halo] xamada emerjénsia ida, [polísia] sira prontu bainhira mate isin to o iha ne ebá. Situasaun ne e kalma no kapás tebetebes. - veteranu FALINTIL iha área urbana Oekusi Elementu ida-ne ebé diskute barak liu kona-ba dezempeñu polísia nian mak sira-nia lais no konfiabilidade bainhira hatán ba xamada sira. Maizumenus ema na in 40 hosi área oin-oin mak ko alia kona-ba asuntu ne e no respondente hirak-ne e mak fahe ba parte rua ne ebé hanesan iha sira-nia avaliasaun. Resposta diferente la depende ba se karik respondente Hanesan OPS sira iha distritu sira iha sakrifísiu boot la o hosi aldeia ida ba aldeia seluk. Hanesan foin lalais iha Oekusi [OPS ida] tenke la o dook jam 11 kalan buka ami [ ] atu informa kona-ba kazu tráfiku umanu. Maske dalan aat maibé sira prontu nafatin. - Reprezentante feto sosiedade sivíl iha Dili 4. Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Dezempeñu 43

44 mai hosi fatin urbana ka rurál no laiha ligasaun ho munisípiu. Maibé hosi diskusaun grupu 20 ne ebé ko alia kona-ba tópiku ne e, grupu 16 hetan konsensus kona-ba se polísia sira bele mai lalais ka lae. Grupu 9 sira hatete katak PNTL mai lalais duni, no grupu 7 hatete lae (no grupu haat de it la hetan konsensus). Ida-ne e provavelmente signifika katak fatin espesífiku balu hetan resposta lalais hosi polísia, enkuantu iha fatin sira-seluk lae, ne ebé sujere katak PNTL nia kobertura ba territóriu no sira-nia abilidade atu responde mak la hanesan iha rai-laran tomak. Ema ne ebé responde pozitivamente hatete katak sira bele konfia polísia sira atu mai lalais durante loron no kalan, no respondente rurál liu na in sanulu hatete katak polísia sira sei la o dook no mai lalais nafatin bainhira ema bolu sira. Besik respondente na in 20 hosi diskusaun grupu 11 ne ebé responde negativamente iha lamentasaun oin-oin kona-ba konfiabilidade hosi resposta polísia, inklui katak dala ruma polísia sira la foti telefone, dala ruma mai tarde ka nunka mai, no dala ruma bosok katak sira sei iha dalan no sira aprezenta razaun tanbasá sira labele mai. Respondente balu tan lamenta katak apezarde iha ona postu polísia sufisiente iha área espesífiku balu, PNTL nia vizibilidade iha área hirak-ne ebá mak mínimu. Problema ida-ne e mós temi iha mídia liuhosi Komandante PNTL nivel-nasionál ida iha fulan Dezembru 2015, ne ebé lamenta katak nia haree beibeik postu PNTL mamuk iha kalan, bainhira objetivu postu nian mak ba komunidade sira atu iha asesu ba polísia sira. 88 Respondente sira dehan katak tanba polísia la disponivel ho seguransa, kriminozu sira la ta uk atu hetan kaptura no halo operasaun livre liu tan. Ha u filafali ba uma iha kalan, ha u la hetan polísia. Se ema ida asalta ha u, ha u [hakilar] ai! ai! polísia iha ne ebé? [ ] La iha! Lei [no] orden iha ne ebé? respondente iha área urbana Dili Fatór esternál ne ebé afeta no limita persesaun sira konaba dezempeñu PNTL nian Respondente oin-oin diskute falta rekursu nu udar dezafiu xave ida ba PNTL nia dezempeñu. Respondente na in tolu hato o katak PNTL ultrapasa dezafiu ne e no halo dezempeñu di ak. Ida dehan: PNTL hala o sira-nia knaar mézmuke ho limitasoens ne ebé kuaze insuperavel, tidak bisa diatasi. Maibé, respondente besik na in 40 hosi parte oin-oin iha rai-laran (un tersu ne ebé mak pesoál polísia nian) definitivamente hatete katak falta rekursu negativamente afeta PNTL nia dezempeñu, no afeta ema nia fiar no konfiansa ba instituisaun ne e. Respondente sira-ne e temi variedade lubuk hosi dezafiu relasiona ho rekursu sira, inklui falta transporte, komunikasaun no ekipamentu hanesan detetór besi, gás air mata, kastete, ekipamentu foti marka liman-fuan, farda no fita-kola polísia nian. 89 Respondente na in Dalabarak povu sira ladún satisfás kuandu kazu ruma sira sempre tarde [ ] [Maibé] razaun tarde tanba fasilidade menus [ ] tenke konsidera mós ho difikuldade ne ebé polísia hasoru. lider GAM ne ebé bandu ona iha área urbana Dili 88 Haree: Postu PNTL Kontinua Mamuk iha Tempu Kalan, Timor Post, 12 Dezembru 2015, maibé la klaru se nia fó-kulpa ba komandante sira tanba postu polísia ne ebe mamuk tanba la aloka nia membru sira ho apropriadu ka pesoál sira rasik mak la marka prezensa iha sira-nia postu. Membru Parlamentu hanesan mós fó sala ba falta vizibilidade no prezensa polísia nian ba violénsia iha Dili laran iha loron dahuluk kampaña eleisaun Prezidensiál Haree: PNTL tenke fó seguransa preventiva iha kampaña, Diário Nasional, Marzu 9, Komandante-Jerál PNTL ko alia beibeik kona-ba nesesidade ba rekursu liután no di ak liután iha mídia. Haree: Júlio Hornay rekoñese serbisu intelejen fraku, Timor Post, 5 Novembru 2015; Governu seidauk rezolve alojamentu ba OPS, Timor Post, 30 Juñu 2016; Membru PNTL Seidauk iha Ekipamentus Báziku Defende-an, Timor Post, 11 Fevereiru Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

45 rua hosi Dili no Likisá no respondente polísia na in ida iha Baucau hatete katak pesoál polísia sira uza beibeik transporte no pulsa telefone privadu atu halo sira-nia serbisu karik sira-nian rasik ka ema komunidade sira-nian. Rezultadu ida-ne e han-malu ho Fundasaun Ázia nia Survey kona-ba Persesaun ba Polisiamentu Komunitáriu, ne ebé hetan katak 74% hosi polísia identifika transporte nu udar dezafiu boot ida, enkuantu 64% hatete ekipamentu komunikasaun, 52% hosi polísia sira mós hatete katak sira falta ekipamentu atu halo investigasaun. Lider komunitária sira no populasaun jerál ne ebé halo parte iha survey liuhosi Fundasaun Ázia ne e hatete mós katak, PNTL nia dezafiu boot liu mak falta transporte. 90 Aleinde falta ekipamentu sufisiente atu hala o knaar ho di ak, respondente na in 15 mós ko alia kona-ba PNTL nia falta iha kobertura territorial tantu ein termu de postu polísia no pesoál ne ebé natoon atu destaka iha postu sira ne e mak sira afirma katak afeta sira-nia vizibilidade no abilidade atu kumpre sira-nia mandatu. Hanesan bele antesipa, durante peskiza ida-ne e, respondente rurál dobru kompara ho respondente urbana sira ko alia kona-ba falta kobertura territorial liuhosi PNTL nu udar problema ida, ho respondente rurál balu hatete katak tenke harii postu polísia permanente iha suku ida-ida. Respondente rurál sira ko alia kona-ba efeitu komportamentu oin-oin hosi falta kobertura no rekursu polísia nian, inklui, porezemplu, katak joven sira iha área rurál ida iha Manufahi forma tiha ona grupu seguransa informál atu hatán ba falta prezensa polísia nian. Sira-seluk tan hatete katak violénsia no hahalok kriminozu menór mak prevalente liután tanba polísia laiha prezensa. OPS la patrulla permanente no la hela metin. Setiap hari kamis ada pasar dan ada masalah baku pukul kami mau lapor ke siapa? Jika ada polisi, tidak ada masalah. Setelah polisi pergi, mereka mulai baku pukul. membru komunidade feto iha área rurál Oekusi Maioria hosi komandante superiór PNTL sira rekoñese dezafiu ne ebé sira-nia membru hasoru ho relasaun ba fasilidade no ekipamentu, liuliu iha área rurál sira, no faktu katak uma no postu ba polísia sira mak seidauk sufisiente, ne ebé signifika katak polísia sira tenke hela dook hosi komunidade sira, no ida-ne e afeta sira-nia serbisu negativamente. 91 Ida-ne e mós preokupasaun ba respondente polísia no populasaun jerál sira iha Fundasaun Ázia nia Survey Persesaun kona- -ba Polisiamentu Komunitáriu 2015 ne ebé hatete katak pesoál la to o mak obstaklu boot ida, enkuantu 26% hosi lider komunitáriu sira no públiku jerál sira, no 33% hosi polísia sira konkorda katak polísia sira iha prezensa menus liu iha komunidade nia leet. 92 Efeitu hosi kondisaun sósiu-ekonómiku ne ebé ladi ak ba persesaun kona-ba PNTL nia dezempeñu Alein rekursus ne ebé la sufisiente bele afeta diretamente ba PNTL nia abilidade atu dezempeña ho efetivu, kondisaun sósiu-ekonómiku ladi ak bele indiretamente afeta ema nia persesaun kona-ba PNTL nia dezempeñu. Respondente na in 15 (ne ebé maioria ema elite sira hosi Dili nia li ur) hatete katak governu nia inefetividade atu kria kondisaun sosiál no ekonómiku di ak diretamente ka indiretamente hamosu problema seguransa inklui hirak-ne ebé iha relasaun ho Grupu Arte Marsiál (GAM) sira no CPD-RDTL (maske ema uitoan liu ko alia kona-ba CPD-RDTL ne e). Membru ida hosi Parlamentu ko alia iha mídia iha 2015 konkorda katak kestaun seguransa kona-ba GAM sira iha realidade mak kestaun empregu juventude, ne ebé, karik rezolve ona, sei mós hamenus ameasa ne ebé grupu sira 90 Wassel no Rajalingam, Community-police perceptions 2015, p Maibé, peskiza iha terrenu ne e mak hala o hela daudaun iha klaran implementasaun programa polísia komunitáriu nasionál, ne ebé iha objetivu atu koloka Ofisiál Polísia Suku iha rain ne e nia suku 442, no ne ebé sei bele hatán ba defisiénsia ida-ne e. Durante diskusaun meza kabuar hodi aprezensaun rezultadu preliminariu peskiza nian, reprezentante PNTL nian ida dehan ba peskizadór sira katak sira foin asina akordu ida ho Ministeriu Administrasaun Estatal atu harii uma OPS sira iha kada suku hotu. 92 Wassel no Rajalingam, Community-police perceptions 2015, p Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Dezempeñu 45

46 aprezenta. 93 Lia na in ida hosi área rurál Aileu konkorda no dehan [ ] governu la loke kampu de traballu, komunidade sira komesa kria ida-ne e ida-ne ebá, atu halo naksobu. Ho realidade katak kestaun seguransa hirak-ne e aumenta presaun ba F-FDTL no PNTL sira, ema baibain bele fó sala ba F-FDTL no PNTL sira (liuliu polísia sira) tanba la mantén estabilidade maske kauza-abut sira ba kestaun hirak-ne e mak la ós sira-nia kompeténsia. 4.2 PERSESAUN SIRA KONA-BA DEZEMPEÑU F-FDTL NIAN Tanba públiku jerál ladún iha interasaun loron-loron ho militár, respondente sira laiha buat barak atu hato o kona-ba tópiku dezempeñu F-FDTL nian maibé hatudu satisfasaun jerál. Ema oinoin hosi munisípiu hotu-hotu dehan katak F-FDTL halo dezempeñu di ak duni no hala o sira-nia funsaun, inklui asegura fronteira rai no tasi sira (hanesan lutu), halo protesaun adekuadu ba Timor-Leste nia rekursu, no prevene inkursaun sira hosi rain sira-seluk. Maibé, respondente na in rua hatete katak susar atu hatene se F-FDTL hala o sira-nia funsaun ho di ak tanba laiha rai seluk tan ne ebé tenta atu halo invazaun daudaun ne e. Respondente uitoan liu mak dehan katak rekursu ne ebé la sufisiente limita F-FDTL ninia dezempeñu kompara ho PNTL ninian, no respondente na in tolu de it hatete katak F-FDTL halo dezempeñu ladi ak, espesifikamente ho relasaun ba seguransa fronteira (maske respondente na in hira ne e la hela iha área fronteira). Maibé, respondente liu na in sanulu hatete katak sira tenke hasa e rekrutamentu no ekipamentu atu halo protesaun di ak liután ba fronteira rai-maran no tasi. Respondente na in sanulu tan (maioria hosi Dili no Baucau) krítika no alega F-FDTL (no mós PNTL) tanba halo desizaun operasionál sira bazeia ba rumor de it durante operasaun konjuntu 2015 nian iha Baucau. F-FDTL kuaze maioria serbisu la o di ak tanba sira mak sai lutu ba nasaun ne ebé durante ne e mós ita seidauk hasoru problema ruma hosi rai li ur. veteranu iha Dili [ ] hanesan manu karik ha u kompara manu ita kesi tiha ita seidauk futu. Ita seidauk hatene [F-FDTL] sira maka as ka la maka as ne e [ ] tanba ita seidauk tiru malu ne e. Ita tiru malu ona maka ita foin hatene. - membru komunidade mane iha área rurál Likisá 93 Haree: Rezolve Problema Juventude, Sei Halakon Problema Arte Marsiais. Diário Nasionál, 24 Jullu Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

47 5. PERSESAUN SIRA KONA-BA F-FDTL NO PNTL NIA KONDUTA Kapítulu ida-ne e ezamina oinsá ema Timor nia observasaun kona-ba konduta hosi militár no polísia nian hanesan, maneira oinsá pesoál hosi instituisaun sira hala o sira-nia funsaun mak aliña ho sira-nia espetativa. 5. Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Konduta 47

48 Fatór ida sai factor determinante hodi hetan konfiansa hosi komunidade [ ] [mak] kompozisaun hosi maneira halo atuasaun, maneira atu rezolve problema, maneira halo negosiasaun ruma ba família iha konflitu, [no] maneira oinsá atu proteje komunidade. komandante PNTL nivel médiu Enkuantu ema nia persesaun kona-ba F-FDTL no PNTL nia dezempeñu sira hodi hala o sira-nia mandatu sira mak determinante importante ba sira-nia lejitimidade, persesaun sira kona-ba instituisaun rua nia konduta ka maneira oinsá sira hala o sira-nia funsaun mak iguál, se la ós liu, importante. 94 Konduta inklui oinsá membru militár no polísia halo tuir regra ne ebé hakerek (hanesan, lei estadu nia no instituisaun nia regra internal sira) no mós regra ne ebé la hakerek (hanesan normas sosiál ba komportamentu ne ebé ema aseita liu). 95 Enkuantu maioria hosi respondente sira mak jerálmente satisfeitu ho modelu institusionál, funsaun no dezempeñu hosi F-FDTL no PNTL, maioria mós fó-hatene ba peskizadór sira katak konduta hosi pesoál iha instituisaun rua-hotu seidauk han-malu ho sira-nia espetativa sira. Respondente sira hatete beibeik katak sira iha espetativa ba F-FDTL no PNTL atu hala o sira-nia servisu tuir norma sosiál ba interasaun sosiál (n.e. trata populasaun ho respeitu, honestu, sai hanesan ezemplu ba komunidade, nst), no uza maneira disiplina katak respeita lei no regra institusionál sira-nia rasik (hanesan respondente barak lembra ho di ak hosi FALINTIL nia hahalok). Nu entantu pelumenus respondente ida hosi kuaze Diskusaun Grupu hotu iha peskiza ida-ne e persebe katak pesoál F-FDTL no PNTL foti asaun fora hosi lei ka sira-nia matadalan institusionál rasik, inklui la iha respeitu no violentu ba populasaun. Enkuantu kapasidade F-FDTL no PNTL atu deteta, investiga no fó kastigu ba pesoál ne ebé komete konduta ladi ak la ós tópiku boot hosi diskusaun durante peskiza iha terrenu, maioria hosi respondente ne ebé ko alia kona-ba asuntu ne e mak negativu. Maske respondente barak ne ebé sita konduta ladi ak halo esforsu atu haketak oknum ne ebé ladi ak iha instituisaun laran hosi instituisaun sira rasik, ka hatete katak instituisaun sira sei iha faze dezenvolvimentu no labele fo-kulpa ba instituisaun tanba ema ida nia hahalok, respondente sira-seluk la dun hatudu sira-nia laran luak. Bainhira peskizadór sira husu espesifikamente kona-ba aspetu pozitivu hosi F-FDTL no PNTL sira-nia serbisu, respondente sira-ne e krítika maka as nafatin hahalok hosi instituisaun rua-nia pesoál sira, ne ebé signifika katak konduta ladi ak mak fatór definitivu duni iha determinasaun kona-ba lejitimidade hosi pelumenus proporsaun ida hosi respondente sira. Ida-ne e espesiálmente loos ba respondente iha área sira be afetadu hosi operasaun konjunta F-FDTL no PNTL iha 2015 ne ebé hakotu ho oho lider KRM nian no ba respondente balun iha Dili ne ebé hanoin katak F-FDTL no PNTL uza violénsia no asédiu, inklui asédiu seksuál, mak haree hanesan atu sai maka as durante operasaun. Ne e duni, instituisaun sira tenke halo esforsu boot atu hadi a sira-nia imajen iha populasaun sira-nia matan iha área ne ebé instituisaun rua halo operasaun konjunta. Deklarasaun ida ba responsabilidade kona-ba resposta sira ne ebé aprezenta iha seksaun ne e Seksaun ida-ne e tau hamutuk tipu resposta tolu kona-ba F-FDTL no PNTL nia konduta: 1. Persesaun jerál kona-ba konduta hosi F-FDTL no PNTL (n.e. sira uza forsa maka as liu ) bazeia ba esperiénsia, observasaun ka informasaun ne ebé foti hosi fonte sira seluk, hanesan liuhosi ibun-ba-ibun ka mídia, tantu faktuál ka la faktuál. Respondente barak ko alia jerálmente kona-ba konduta hosi F-FDTL no PNTL, iha ne ebé bele sujere katak, maske dala ruma sira nunka esperiénsia ka observa mal-konduta rasik, sira fiar 94 Jackson no Bradford, Police legitimacy, p Maibé, halo tuir regra ne ebé hakerek no regra ne ebé la hakerek kadavez la hanesan. Tanba regra la hakerek, hanesan tau importánsia ba família, bele kauza ema atu la tuir regra ne ebé hakerek. 48 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

49 katak konduta sira ne e karakterizadu hosi komportamentu pesoál sira-nian. Tipu resposta ida-ne e mak foka liu iha peskiza ne e, nune e aprezenta instituisaun ho figura ezatamente kona-ba oinsá públiku sente kona-ba sira atu sira bele foti asaun hodi hadi a persesaun sira ne e. 2. Alegasaun jeneralizadu ka ezajeradu kontra instituisaun (n.e. sira sempre uza forsa maka as liu hasoru populasaun ne ebé la halo sala ida ) bazeia ba sirkunstánsia esepsionál sira ka rona de it ema dehan.keixa sira ne e konsidera hanesan alegasaun iha testu. Relatóriu inklui resposta hanesan ne e hodi koko atu kompriende tanba sá mak respondente sira rekore ba tipu sira generalizasaun mak importante atu kompriende tipu dahuluk iha leten. 3. Esperiénsia atuál ka observasaun direta hosi alegasaun ba mal-konduta no abuzu direitus umanus (n.e. sira uza forsa hasoru ha u fulan kotuk ). Favor nota katak peskiza ne e la investiga realidade hosi resposta hirak-ne e, maibé inklui sira ho hanoin atu iha sasukat balun hodi esplika tipu primeiru hosi resposta. Resposta tipu dahuluk no daruak nian bele esplika parsialmente liuhosi respondente sira-nia atitude negativu sira ba instituisaun militár no polísia ein jerál hanesan buat restu hosi konduta negativu hosi TNI no POLRI durante okupasaun Indonesia nian. Literatura sira nota katak instituisaun polísia no militár pos-koloniál regulármente sofre hosi asosiasaun sira ho instituisaun setór seguransa koloniál.96 Respondente na in rua sujere katak trauma ne ebé iha hela, kauza hosi violentu maka as-liu hosi militár Indonéziu mak dala ruma transforma ba iha sentimentu ta uk iha ema balun nian hanoin. Hanesan autoridade lokál ida iha Likisá nota katak, Independensia tinan 15 liu ba, maibé ita kontinua traumatizada bainhira ami haree [estilu-militár] militár sira-nia farda agora, ami sei ta uk. Respondente urbana sira mak krítiku liu kona-ba PNTL nia konduta tomak, liuliu relasiona ho sira-nia interasaun ho ema sivíl sira, kompara ho respondente rurál sira. Rezultadu ida-ne e karik bele atribui ba faktu katak respondente urbana sira iha probabilidade boot liu atu iha kontaktu ho polísia sira (inklui unidade espesiál ba resposta rápidu sira hanesan Task Force no Batallaun Orden Públiku) ne ebé responde ba insidente violentu sira, ne ebé mosu barak liu iha ambiente urbana ho populasaun barak liu. Enkuantu ema rurál sira iha probabilidade boot liu atu hetan kontaktu ho polísia sira iha situasaun ho tensaun menus liu, no dala barak ho Ofisiál Polísia Komunitária sira (ne ebé mós eziste iha ambiente urbana sira, maibé vizibilidade bele menus kompara ho ambiente rurál sira iha-ne ebé dala barak sira mak úniku polísia iha ne ebá). Ofisiál Polísia Suku sira mak integradu iha komunidade sira-nia laran no depende ba kolaborasaun hodi halo sira-nia serbisu ho loos, ne ebé signifika katak maneira oinsá sira halo interasaun ho membru komunidade mak krusiál atu harii respeitu no konfiansa. Esforsu atu harii relasaun hosi Ofisiál Polísia Suku sira sein dúvida halo buat barak atu hadi ak persesaun sira kona-ba konduta polísia nian globalmente. Iha sorin seluk, unidade resposta rápidu la dun halo interasaun beibeik ho ema hanesan de it, no iha objetivu atu taka violénsia ho sira-nia prezensa. Harii relasaun ne e la ós fatór ida iha sira-nia interasaun, tanba, haktuir respondente barak, sira depende ba uzu violénsia maka as- -liu atu hala o sira-nia funsaun. Interesante katak, respondente sira iha tendénsia atu refere ba polísia resposta rápidu simplesmente hanesan polísia (ho kuaze laiha respondente ida mak haketak polísia ida-ne ebé mak uza violénsia ne e), enkuantu sira refere ba Ofisiál Polísia Suku sira nu udar Ofisiál Polísia Komunitáriu, no la ós simplesmente nu udar polísia. Ida-ne e bele dehan katak sira haree polísia resposta rápidu sira nu udar tipu polísia típiku liu, no ida-ne ebé sira liga ho polisiamentu en jerál, ne ebé signifika katak polisiamentu komunitáriu mak kontinua seidauk metin iha ema nia neon nu udar forma polisiamentu prinsipál. Iha mós posibilidade katak avansu sira ba konfiansa komunidade nian ba polísia sira-ne ebé manán liuhosi ofisiál polísia suku sira, sei hamenus tanba konduta ne ebé haree ladi ak hosi polísia resposta rápidu sira. Jackson, Bradford no Hough nota katak [ ] aumenta polísia nia lejitimidade bele realiza di ak liu 96 Tuir Tankebe nia peskiza kona-ba atitude pós-koloniál kona-ba polísia sira iha Gana, persesaun negativu kona-ba polísia durante períodu koloniál la nesesáriamente automatikamente halakon tiha bainhira instituisaun polísia foun nia estabelesimentu hafoin independénsia, liuliu bainhira polísia foun sira-nia hahalok haree hanesan ho hahalok polísia koloniál sira. Justice Tankebe, Public cooperation with the police in Ghana: Does procedural fairness matter? Criminology 47, no. 4. (2009): p Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Konduta 49

50 liuhosi nivel interasaun loron-loron entre ofisiál no sidadaun. 97 Ba razaun ne e rekomendasaun hosi relatóriu ne e atu suporta instituisaun F-FDTL no PNTL atu hadi a liután sira-nia interasaun entre membru sira no komunidade. 5.1 ADERENSIA BA NORMA SOSIÁL SIRA [ ] nu udar ajente, nu udar forsa ita mak tenke aprezenta ita-nia postura katak, Ha u pretense ba instituisaun ida-ne e. Ha u tenke sai espellu [ba komunidade]. veteranu iha Dili Liu de it espetativa katak pesoál F-FDTL no PNTL sira sei iha dixiplina, respondente sira iha peskiza ne e hato o sira-nia hakarak ba pesoál F-FDTL no PNTL sira atu iha karákter morál ne ebé forte, atu laran-moos no uza sira rasik nia hahalok atu serbí nu udar banati ba populasaun sira-seluk. Grupu ki ikoan ida hosi respondente maioria nasionál no urbana hatete diretamente katak mentalidade hosi pesoál barak hosi instituisaun rua-ne e ladauk han-malu ho sira-nia espetativa sira. Eis-membru CPD-RDTL ida iha Dili dehan: [ ] polísia nasaun, ita só hadi a mentalidade. Balu hatete katak F-FDTL no PNTL nia formasaun daudaun ne e foka barak liu ba treinamentu fíziku no ladún foka atu harii karákter morál no sívika, ne ebé sira hanoin dala ruma kontribui ba atuasaun violentu hosi membru balun. 98 Respondente sira mós indika katak asuntu morál la liga de it ba F-FDTL no PNTL nia membru durante servisu, maibé mós iha sira-nia moris privadu. Ida-ne e konfirma hosi respondente balun ne ebé ko alia kona-ba membru F-FDTL no PNTL sira-nia hahalok pesoál negativu, maske peskizadór husu pergunta kona-ba instituisaun ein jerál. Ida-ne e indiretamente hatudu katak, bainhira membru F-FDTL no PNTL halo buat ne ebé konsidera ladún iha morál iha sira-nia moris privadu, bele afeta negativamente sira-nia hanoin kona-ba instituisaun. Maizumenus respondente na in 15 alega katak pesoál F-FDTL no PNTL durante tempu la ós servisu ka la hatais farda ne ebé baku-malu iha festa, hemu lanu, no joga. Enkuantu ema seluk refere ba pesoál F-FDTL no PNTL sira-ne ebé soe sira-nia feen ka alega katak halo feto seluk isin-rua no la responsabiliza ba oan ne e no Tenke reforsa di ak liu tan formasaun ne ebé kompletu. La ós skill de it, maibé formasaun umana. No mós tenke kuda ita-nia membru PNTL no F-FDTL prinsípiu no valores [atu] serbí povu ne e ho integridade no responsabilidade. atór relijioza feto iha Dili [ ] povu timór iha karákter konsidera katak bainhira nia hatais farda ou nia bele hasai tiha farda mós nia F-FDTL nafatin. veteranu iha Dili 97 Jackson, Bradford no Hough, Police legitimacy in action, p Kualidade no durasaun formasaun F-FDTL no PNTL nian la forma parte boot hosi diskusaun sira durante Diskusaun Grupu no entrevista sira, maibé temi beibeik hanesan esplikasaun ba hahalok F-FDTL no PNTL di ak no aat. Respondente balu hatete katak formasaun F-FDTL no PNTL nian hafoin tuir rekrutamentu mak badak liu no katak PNTL ne ebé hetan formasaun ba períodu naruk liu hatene di ak liu oinsá atu hatán ba problema sira. Formasaun la adekuadu mós sita nu udar dezafiu xave liuhosi 57% hosi PNTL iha levantamentu Fundasaun Ázia nian kona-ba Persesaun kona-ba Polisiamentu Komunitáriu Wassel no Rajalingam, Community-police perceptions 2015, p Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

51 vizita fatin prostituisaun. 99 Ba ezemplu, autoridade lokál iha Likisá dehan: Ba festa uza sivíl [no] ba baku ema. Povu atu keixa mas ta uk tanba forsa. Povu trauma haree forsa. Interasaun entre F-FDTL no PNTL ho populasaun Regra ba interasaun sosiál sira ne ebé maioria nu udar regra la hakerek mak hanesan norma sosiál sira ne ebé importante loos. Karik tanba nune e literatura kona-ba lejitimidade polísia nian hatete katak maneira oinsá polísia sira halo interasaun no envolve an ho ema sivíl sira justisa prosesuál iha kontestu barak, mak, fatór importante liu hotu hodi determina se karik ema sei haree sira hanesan lejítimu ka lae. 100 Ofisiál polísia sira ne ebé mak justu prosesualmente, bainhira sira komunika sira-nia intensaun ho klaru, haree atu inklui komunidade iha sira-nia desizaun, trata ema ho maneira respeitu, edukadu no, importante liu hotu, justu. 101 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL sira-nia tratamentu ba ema sivíl sira iha situasaun ho tensaun aas, hanesan bainhira polísia sira responde ba insidente violentu sira, mak jerálmente negativu. Tuir respondente sira, atuasaun ne e dala barak kauza membru F-FDTL no PNTL atu la tuir norma sosiál sira no mós regra institusionál sira, no sei diskute tuir mai iha kapítulu ida-ne e. Pelu kontráriu, kolaborasaun hosi membru PNTL sira no ema sivíl loron-loron mak haree jerálmente pozitivu, liuliu relasiona ho partisipasaun iha atividade komunidade nian no kolaborasaun ho lider lokál sira hodi rezolve problema lokál sira 102 no PNTL nia destakamentu gradual ba nia ofisiál polísia komunitária no estrutura polisiamentu komunitáriu sira iha rai-laran tomak. 103 Ema na in 20 resin mak ko alia pozitivu kona-ba kolaborasaun PNTL nian en jerál. Sira haktuir katak, PNTL kolabora di ak ho atór oin-oin iha asuntu sira liga ba violénsia doméstika, sosializasaun kona-ba lei sira no prosesu justisa, foti no akompaña vítima ba ospitál no halo aproximasaun ho família oinsá trata kazu ne e ba oin, atendimentu ba dezastre, envolve iha enkontru mensal sira, diálogu komunitária, serimónia kulturál atu resolve problema no servisu komunitária seluk. Ba ezemplu, reprezentante sosiedade sivíl feto ida iha Dili dehan: Bainhira ami halo sosializasaun kona-ba lei kontra violénsia doméstika, i sira halo parte i sira kontinua fahe informasaun oinsá atu bele prosesu kazu krime públiku atu tuir prosesu, tuir sistema formál. PNTL nia esforsu xave atu aumenta kolaborasaun ho komunidade, no nune e hadi a persesaun sira kona-ba sira-nia konduta, sira halo ona liuhosi Ofisiál Polísia Suku ne ebé halo parte hosi Programa Polisiamentu Komunitária. Kuaze respondente hotu ne ebé ko alia kona-ba Polísia Komunitária, inklui Ofisiál Polísia Suku (OPS) no Konsellu Polísia Komunitária (KPK), partisipante maizumenus 40 (la inklui Polísia) konsidera katak ezisténsia Polísia Komunitária mak inisiativa ne ebé di ak. Feto ida nu udar reprezentante sosiedade sivíl iha Aileu dehan: [ ] tenke rekoñese no louva ba buat di ak [...] [hanesan] polísia komunitária servisu hamutuk ho lideransa komunitária. Respondente sira ne e inklui feto no mane, metade hosi área rurál no metade hosi área 99 Interesantemente, PNTL nia Adjuntu Komandante hatete ba mídia iha Jullu 2016 katak PNTL iha hanoin atu kria regulamentu internál ne ebé sei halo prátika ne e bandu ba nia membru sira, tanba sira rekoñese katak prátika ne e halo impaktu negativu ba ema nia persesaun kona-ba PNTL. Deskonfia membru balun fen rua. Komandu sei Altera regulamentu dixiplinár iha PNTL. Timor Post, 25 Jullu Mazerolle et al, A systematic review, p Ibid. p Posíveis razoens hosi populasaun nia hakarak atu polisia envolve liu tan iha nivel lokal bele haree iha seksaun kona-ba prosesu tradisional hodi regula komportamentu no administra justisa iha kapítulu 2 Tanba F-FDTL dalaruma hala o operasaun iha rai laran, iha respondente balun ne ebé ko alia kona-ba sira-nia kolaborasaun ho komunidade. Kuaze metade hosi respondente haktuir katak, F-FDTL kolabora di ak ho komunidade, autoridade lokál no NGO sira liuhosi atividade komunitária sira. Metade seluk, maioria veteranu hosi área rurál, dehan katak F-FDTL la kolabora di ak ho komunidade tanba razaun sira hanesan foti asaun ba komunidade sein esplikasaun, la ko alia ho povu bainhira halo kontrolu iha suku, relasaun ho povu dook liu tanba iha de it kompañia. 103 Atu hatene liután kona-ba PNTL nia estratéjia no programasaun ba Polisiamentu Komunitáriu, haree: 5. Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Konduta 51

52 urbana, hosi kuaze munisípiu hotu. Respondente sira mós dehan katak ho prezensa Polísia Komunitária nian halo PNTL hakbesik an ba komunidade liuhosi envolve komunidade iha servisu polísia nian (parte ida importante liga ba justisa prosesuál), nune e sentimentu fiar komunidade nian ba Polísia aumenta. Haktuir Fundasaun Ázia nia Survey ba Persesaun kona-b Polisiamentu Komunitáriu 2015, mesak 1% de it hosi polísia sira hatete katak interferénsia hosi elite lokál sira mak dezafiu boot ba PNTL, enkuantu 45% hatete hanesan ne e bainhira husu pergunta hanesan de it iha tinan Haktuir TAF, konkluzaun ida-ne e bele sujere mudansa [ ] foin daudaun [PNTL] koloka tan OPS [ ] kuandu iha problema ruma ami labele mesak ona, maibé ami hamutuk. autoridade lokál iha área rurál Baucau iha atitude polísia nian kona-ba knaar elite lokál sira-nian hosi interferénsia ba kolaborasaun, karik tanba institusionalizasaun ba polisiamentu komunitáriu iha 2014, no atividade seguransa konjuntu komunidade-polísia nian ho elite lokál sira. 104 Maske maioria respondente ko alia pozitivu kona-ba kooperasaun no hakbesik an entre polísia ho lider lokál no komunidade sira, grupu ki ik ko alia ladún pozitivu kona-ba tópiku ne e no susesu polísia komunitária to o agora. Balun hatete katak polisiamentu komunitária ne e inisiativa ne ebé di ak, maibé seidauk servisu másimu, liuliu kona-ba sira-nia kolaborasaun ein jerál. F-FDTL no PNTL sira-nia hahalok iha situasaun manas Respondente liu na in 20 mak dehan katak membru F-FDTL no PNTL la iha delikadeza bainhira sira halo interasaun ho komunidade, liuliu durante atuasaun. Sira haktuir katak F-FDTL no PNTL iha sira-nia interasaun ho komunidade ko alia ka hatán ho liafuan kro at ba komunidade, inklui uza liafuan aat no siak komunidade sira. Kuaze metade dehan katak sira la iha delikadeza durante operasaun konjunta (liuliu kona-ba operasaun konjunta iha 2015), espesialmente bainhira sira sita kona-ba F-FDTL. Respondente balun mós kompara PNTL no F-FDTL ho POLRI durante okupasaun Indonézia. En jerál maioria partisipante hatete katak PNTL no F-FDTL di ak liu POLRI, maibé respondente besik na in 10 hatete katak POLRI respeitozu liu no komunikativu molok halo asaun kompara ho PNTL no F-FDTL (respondente na in rua la konkorda). Ema Indonesia nia [ ] [POLRI] mai kaptura ema mós: Maaf Pak, anda kami tahan karena ada surat perintah. Mais agora lae: Oee! Sai ona mai! O lakohi sai mai, odamatan ha u tebe rahun tiha! Ne e ita la trata ema ho dignu ona. - lider grupu arte marsiál ne ebé bandu ona iha Vikeke Polísia, F-FDTL [ ] sira mai ko alia ho liafuan di ak no nunka ameasa. Ami la haree ho matan kuandu sira ameasa. respondente feto iha área urbana Ainaru 104 Wassel no Rajalingam, Community-police perceptions 2015, p Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

53 5.2 ADERENSIA BA LEI NO REGRA INSTITUSIONÁL SIRA Sidadaun timór kuandu fó konfiansa ba sira, sira tenke halo mudansa liuhosi lei. - eis-membru CPD-RDTL mane iha área rurál Lautein Se ema haree membru polísia no militár sira viola lei ka sira rasik nia polítika institusionál, no, dala ruma, kria instabilidade, entaun lejitimidade instituisaun sira- -nian sei sofre. Hanesan Jackson no Bradford nota, atu sai lejítimu, instituisaun setór seguransa sira tenke kumpre sira-nia regra sira rasik. 105 Respondente besik dúzia ida sujere katak F-FDTL no PNTL sira serbisu duni halo tuir lei no sira-nia polítika interna, maibé respondente barak liuhosi diskusaun grupu no entrevista sira ko alia kona-ba preokupasaun jerál katak membru PNTL no F-FDTL sira la sempre kumpre lei ka sira rasik nia polítika institusionál sira. Maibé, dadus survey kona-ba F-FDTL nia disiplina hatudu rezultadu ne ebé diferente, 85% hosi respondente sira ba survey kuantitativu hatete katak sira konkorda ka konkorda maka as katak nia hanesan instituisaun ho dixiplina maka as, enkuantu 5% de it hosi respondente sira la konkorda (favor haree Figura 7). 106 Ida-ne e bele signifika katak enkuantu respondente konsidera F-FDTL nudár instituisaun ne ebé disiplina, ninia membru sira nudár pesoál karik konsideradu ladún disiplina hanesan ho instituisaun ein jerál. Respondente liu na in 20 maioria urbana (inklui veteranu FALINTIL na in 10) alega katak pesoál F-FDTL no PNTL sira hemu tua no lanu bainhira hatais farda no lori kilat, inklui iha estrada no mós iha festa privadu. Respondente balu mós la konkorda katak pesoál F-FDTL no PNTL sira ba festa hatais farda mézmuke Se enkuantu kuandu iha problema ruma ne ebé maka akontese iha povu nia leet, sira prontu to o iha ne ebá tuir orden [no] regulamentu. reprezentante sosiedade sivíl mane iha área urbana Baucau [ ] sira ko alia kona-ba lei mas la aplika tuir lei entaun konfiansa povu laiha. eis-membru CPD-RDTL ida iha área rurál Lautein Figura 7: F-FDTL mak organizasaun ho disiplina ne ebé aas Konkorda tebes 43% Konkorda uitoan 42% Prefere La hatene la hatan 2% 0% Marjen erru (95% CI) = +/- 2.8% n = 1239 La Konkorda Tebes 1% La Konkorda uitoan 4% Nein konkorda, nein la konkorda 8% 105 Jonathan Jackson no Ben Bradford, Police legitimacy, (London: National Policing Improvement Agency, 2009), p Pergunta 20.6, F-FDTL mak organizasaun ho disiplina ne ebé aas 5. Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Konduta 53

54 sira la hemu tua. 107 Membru komunidade mane iha área urbana Oekusi dehan: Foin daudaun akontese iha festa kore-metan. Membru F-FDTL hasai pistola sei ameasa hasoru joven sira [ ] Sira hatais sivíl lori pistola uza la tuir dalan. Se sira buti pistola karik oinsá? Respondente diskusaun grupu na in lima alega katak pesoál militár no polísia uza sira-nia arma servisu sira ba objetivu privadu, hanesan kasa ka, iha Manufahi, oho membru komunidade sira- -nia balada, no lori sira-nia armas bainhira la hatais farda. 108 Kuaze respondente na in 20 ne ebé maioria hosi área urbana no Komandante PNTL ida mós temi katak pesoál F-FDTL no PNTL sira balu (maske maioria ko alia kona-ba PNTL) kontinua envolve iha Grupu Arte Marsiál (GAM) sira ne ebé bandu ona, apezarde halo ona serimónia juramentu liuhosi governu iha-ne ebé pesoál F-FDTL no PNTL sira husik ona sira-nia estatutu nu udar membru publikamente. 109 Respondente sosiedade sivíl iha Dili dehan: [...] envolvimentu PNTL, F-FDTL sira iha arte marsiál sira. Ida-ne e mós fó imajen ladi ak ba ita-nia komunidade, ita-nia públiku. Ne e hamosu deskonfiansa ba sira. Aleinde ida-ne e, partisipante urbana balu alega katak pesoál F-FDTL no PNTL balu viola regra tránzitu liuhosi lori motorizada sein uza kapasete no lori motorizada lahó lalenok, ahi oan, no xapa matríkula. Respondente na in haat mós alega katak polísia sira mós envolve an iha krime sériu sira. [ ] membru F-FDTL presiza kumpre sinais tránzitu nian, labele arbiru de it. Buat ki ikoan sira ne e mós minimiza kredibilidade [no] konfiansa povu nian. atór relijiozu feto iha Dili iha área rurál Lautein Liu preokupasaun hosi respondente sira ne ebé nota tiha ona iha leten tema boot rua parese atu afeta respondente sira-nia persesaun sira kona-ba dixiplina no moralidade pesoál F-FDTL no PNTL sira-nian: abuzu podér no uza forsa maka as-liu no asédiu. Abuzu podér Autoridade seguransa sira la uza sira-nia podér hanesan seguransa para atu kuidadu povu. Sira uza sira-nia podér atu hetan priviléjiu ida. reprezentante sosiedade sivíl iha Dili Variedade lubuk ida hosi respondente iha kada munisípiu alega katak pesoál F-FDTL no PNTL sira abuza sira-nia podér ka tau sira-nia interese partikulár aas liu fali interese instituisaun no estadu. Rezultadu ida-ne e katak pelumenus minoria signifikante hosi respondente sira hanoin katak polísia balun abuza sira-nia podér replika konkluzaun sira hosi Fundasaun Ázia nia Survey ba Persesaun kona-ba Polisiamentu Komunitáriu 2015, ne ebé hetan katak 31% hosi respondente públiku jerál no 29% hosi lider komunitáriu la fiar ofisiál PNTL sira atu la abuza sira-nia podér pozisaun nian ba sira-nia interese rasik. 110 Respondente sira iha Belun nia peskiza foka ba tipu abuzu podér rua ba benefísiu la ós materiál (n.e. atu halo vingansa) no ba benefísiu materiál (n.e. korrupsaun). 107 Mídia mós halo reportajen kona-ba asuntu hirak-ne e durante períodu peskiza. Porezemplu, haree: Diskunfia Oknum PNTL lanu Lori Pistola, Timor Post, 2 Dezembru 2015 no Mandati Husu Polísia Labele Halo-An. Timor Post, 21 Setembru Respondente nain tolu hosi Manufahi mensiona katak pesoal F-FDTL tiru membru komunidade nia karau. 109 Mídia mós halo reportajen kona-ba asuntu hirak-ne e durante períodu peskiza. Porezemplu haree: Membru PNTL kontinua involve iha GAM. Suara Timor Lorosa e, 9 Novembru 2015, Ajente polísia foun uza atributu Artemarsiais. Suara Timor Lorosa e, 4 Setembru 2016, no Artemarsiais Hahú Fali Check Point, Membru PNTL Mak Organiza. ANTIL, 27 Janeiru Wassel no Rajalingam, Community-police perceptions 2015, p Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

55 Abuzu podér ba benefísiu la ós materiál Komplexidade iha estrutura social no relasaun ne ebé interligadu iha Timor-Leste nia sosiedade 111 bele hamosu oportunidade barak ba membru F-FDTL no PNTL atu parsiál bainhira hala o sira-nia servisu. Respondente liu na in 90 hato o sira-nia persesaun katak membru PNTL (no iha grau ki ikoan F-FDTL) sira sei parsiál ba ema ne ebé sira koñese iha sira-nia atuasaun, inklui ajuda sira-nia família no kolega sira atu sees hosi sansaun legal bainhira kontra lei. Ida-ne e inklui informa ba sira-nia família no kolega sira atu halai tiha molok polísia halo atuasaun no ilegalmente fó fila propriedade ne ebé hetan prende hosi polísia. Respondente na in 20 de it (inklui proporsaun aas liu hosi respondente feto no respondente rurál sira no PNTL na in 4) hatete ho klareza katak pesoál PNTL sira hala o sira-nia funsaun ho maneira imparsiál (no uitoan de it ko alia hanesan kona-ba F-FDTL). [ ] Kuandu ita servisu la loos, defende família, idane e povu fiar ne e menus, laiha konfiansa. - autoridade lokál iha Lautein [ ] dala ruma akontese iha ita-nia territóriu, ne e pesoál balun ne ebé bolu dehan familiarizmu. Maibé [PNTL] labele halo buat ida. Memang akontese nia hasoru nia família nia tenke salva maske uitoan. membru komunidade mane in Dili Membru F-FDTL no PNTL sira mós dala ruma hetan ka sente presaun psikolójikamente hosi sira-nia família ka grupu atu bele parsiál ba sira. Maske nune e, tuir loloos, respondente liu 40 (hosi munisipiu tomak) konsidera dezafiu hirak-ne e labele sai razaun, no se membru F-FDTL no PNTL sira parsiál, ne e bele redús sidadaun nia fiar ba instituisaun sira nee. Maibé iha mós respondente ida dehan diretamente no balun seluk dehan indiretamente katak parsialidade ne e normál no karik la afeta sira-nia persesaun kona-ba F-FDTL no PNTL. Respondente balun alega katak membru F-FDTL no PNTL balun uza podér instituisaun nian atu halo vingansa ba sira-nia oponente pesoál ka sira-nia família ka kolega nia inimigu. Respondente na in rua hosi sosiedade sivíl iha nivel nasionál halo alegasaun sériu katak oknum balun tama ba F-FDTL no PNTL só para atu hetan podér hodi bele realiza nia vingansa. Balun tama forsa atu balas dendam. Entaun depois nia tama ona forsa entaun nia buka ona Ó iha festa ka iha fatin seluk. reprezentante sosiedade sivíl iha Dili Justisa Distribuitivu [ ] iha lei hakerek ema hotu-hotu, povu hotu-hotu iha direitu atu hetan protesaun, hetan seguransa. Maibé polísia sira fó seguransa ba ema boot de it. membru komunidade iha área urbana Vikeke Justisa distributivu refere ba persesaun sira relasiona ho tratamentu justu hosi distribuisaun sevisu no atividade polisa nian entre komunidade, grupu no individual sira ne ebe diferente. 112 Alein fó tratamentu di ak liu ba ema ne ebé sira koñese, respondente na in neen hatete katak F-FDTL no PNTL nudár instituisaun trata ema boot di ak liu duké komunidade baibain, inklui prioritiza protesaun ba atór ka lider polítiku sira duké komunidade baibain. 111 Estrutura sosiál iha Timor-Leste luan no kompleksu tanba ligasaun entre família uma laran, primeiru grau (primo, tiu tia), to o família nia uma lisan, no uma lisan seluk ne ebé naka it ho uma lisan família. Dalaruma bele akontese iha suku ida nia laran ema konsidera maluk hanesan família rasik. Aleinde família, iha mós grupu oin-oin iha sosiedade nia laran ne ebé iha ligasaun ba maluk, mak hanesan partidu polítiku, veteranu, grupu juventude no grupu desportu sira seluk inklui arte marsiál no rituál. 112 Mazerolle et al, A systematic review, p Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Konduta 55

56 Abuzu podér ba benefísiu materiál Korrupsaun iha instituisaun setór seguransa mak la ós preokupasaun ba maioria hosi respondente sira. Fundasaun Ázia nia Survey ba Persesaun kona-ba Polisiamentu Komunitáriu 2015 atu hanesan hetan mós katak 15% de it hosi públiku jerál no 18% hosi lider komunitáriu hatete katak PNTL dala ruma ka sempre halo korrupsaun, ne ebé mak atu hanesan ho konkluzaun sira hosi survey tinan 2013 nian. Persesaun polísia sira-nian kona-ba korrupsaun iha polísia tun hosi 25% fiar katak polísia dala ruma ka sempre halo korrupsaun iha 2013 to o 16% de it iha Evidénsia hosi entrevista no Diskusaun Grupu nian hatudu katak ema ladún fiar katak instituisaun sira halo asaun iha forma korruptu ka espeta katak korrupsaun akontese iha grau balun. Hanesan respondente ida hato o ba peskizadór sira, laiha instituisaun ida iha Timor-Leste mak livre hosi korrupsaun. Maioria hosi respondente ne ebé alega kona-ba subornu (menus hosi ema na in 10) refere liu ba polísia tránzitu, maibé respondente ida hosi Oekusi alega katak UPF halo negósiu iha fronteira. Kuaze respondente 5 hosi nivel nasionál mós alega katak polísia balun fó apoiu (servisu protesaun) ba kompañia no mós jogu ilegál, no sira fiar katak ne e halo polísia fó liu prioridade ba patraun duké sira-nia funsaun loloos atu proteje ema hotu. 114 Respondente ida hosi Oekusi alega katak oknum F-F- DTL balun sa e ró no la selu depois ameasa no baku tan seguransa ró nian. Dala ruma sa e ró, sa e de it tanba sira uza farda entaun sira sa e de it la sosa ticket. Agora povu ki ik tenke hasai sira-nia osan selu. Ró ne e públiku ne e. Ita nu udar forsa defeza ka PNTL tenke sosa billete. Lori sira-nia família mós sa e de it. Sira ameasa seguransa ró nian asves sira baku tan seguransa, entaun seguransa mós ta uk entaun haruka sa e de it. membru komunidade iha área urbana Oekusi Forma abuzu podér ba benefísiu materiál ne ebé respondente sente barak liu mak iha relasaun ba diferensa sira ne ebé iha prosesu rekrutamentu ba instituisaun rua. 115 Respondente ida hosi área rurál dehan ba peskizadór sira: kona-ba rekrutamentu ne e dala ruma ema tama tiha ona maka foin sira pasa informasaun mai iha área rurál sira ne e [ ] sira hala o prosesu atu hodi legaliza de it. Loos duni, hosi respondente sira ne ebé ko alia kona-ba sistema rekrutamentu (maizumenus ema besik 130), maioria koalia negativu (maske ko alia negativu liután kona-ba rekrutamentu iha PNTL duké iha F-FDTL). Razaun prinsipál ne ebé sira sita liu mak sira-nia persesaun katak prosesu rekrutamentu la imparsial, ne ebé rezulta ho pesoál hosi membru F-FDTL no PNTL sira-nia família, suku ka partidu polítiku mak liu rekrutamentu maske sira la merese. Respondente ida iha Aileu hatete ba peskizadór sira: Rekrutamentu iha partidáriu, familiarizmu. Ó família laiha entaun lalika tebe rai. Simu dokumentu tau iha sampah. Ida-ne e loos ka la loos, ida-ne e mak ema barak nia persesaun, no instituisaun rua hotu presiza hola medida pasu a pasu hodi garante ba públiku katak rekrutamentu la o tuir nia lala ok. Maske nune e, minoria signifikante hosi respondente sira hatete katak F-FDTL no PNTL mak rekruta bazeia ba méritu no tratamentu hanesan de it. Respondente balu fó ezemplu hosi prátika rekrutamentu di ak ne ebé sira haree rasik ho sira-nia matan. Ema balu nota katak sistema uluk parsiál maibé agora daudaun sai ona profisionál. Ida dehan ba peskizadór sira: Iha pasadu ne e 113 Wassel no Rajalingam, Community-police perceptions 2015, p Alegasaun sira hanesan ne e mós halo iha mídia durante períodu peskiza nian. Porezemplu, haree: Oknum PNTL involve Jogu Ilegál buras. Suara Timor Lorosa e, 23 Outobru 2015 no PNTL La-Autoriza Membru Sai Broker. Diário Nasional, 6 Outobru Respondente PNTL na in ida (ne ebé la envolve iha Rekrutamentu) parese atu admite katak sistema ne e la perfeitu no katak PNTL tenke halo peskiza ruma nu udar dalan atu hadi ak sistema ne e. 56 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

57 ita bele dehan katak situasaun ida-ne ebé sira la halo rekrutamentu, mas bolu de it. Mas ida agora sira tuir regra. Maske la nesesariamente relasionadu ho persesaun kona-ba falta imparsialidade durante prosesu rekrutamentu, maizumenus respondente na in 15 (hosi Covalima, Likisá, Manufahi, Baucau no Lautein) julga katak, prosesu rekrutamentu hosi instituisaun rua la justu, tanba sira hanoin katak nén joven ida (ka joven la sufisiente) hosi sira-nia suku ka aldeia mak rekruta tama ba F-F- DTL ka PNTL. Respondente rurál na in 6, maioria hosi Baucau no Lautein, alega katak ne e nudár kazu ida tanba sira hetan diskriminasaun ka katak sira-nia suku ka aldeia tama iha lista-metan. Alein hakarak oportunidade servisu ne ebé iguál, iha posibilidade katak ema hakarak reprezentasaun hosi sira-nia fatin iha F-FDTL no PNTL nia laran, tanba sira sente katak sé, sein ema ruma hosi sira-nia suku ka aldeia, sira sei la hetan servisu polisiamentu tomak no bainhira akontese situasaun emerjénsia bele laiha konfiansa ida ba polísia atu defende sira. 116 Sentimentu ida-ne e mak sumariza tiha hosi eis-asesór internasionál ba polísia, bainhira nia nota tiha, katak ema nia konfiansa ba PNTL: [ ] dala barak limitadu ba halo kontaktu ho kolega ka relativu sira ne ebé serbisu iha PNTL nia laran, ida-ne ebé sira fiar hodi hetan apoiu. [ ] iha ne ebá sei iha hela diskriminasaun. Númeru ba reprezentante forsa distritu ne e la hanesan. reprezentante sosiedade sivíl hosi Manufahi Diskriminasaun iha promosaun Diskriminasaun rejionál iha promosaun iha F-FDTL nia laran nudár asuntu ida hosi asuntu sira ne ebé kauza krize 2006, no nu udar rezultadu ida, rejime promosaun foun sira mak implementa ona iha PNTL no F-FDTL durante tinan sanulu nia laran ne e. Respondente sira iha opiniaun oin-oin kona-ba promosaun iha PNTL no F-FDTL. Balu sente katak afiliasaun partidáriu no nepotismu kontinua influensia promosaun PNTL no katak rejime ladún iha transparénsia, maske respondente ida dehan katak rejime legal forte no natoon atu prevene akontesimentu hirak-ne e. Respondente balu ko alia kona-ba dezafiu atu hanesan iha F-FDTL nia laran no pelumenus respondente na in ida hosi sosiedade sivíl hatete katak prátika balu atu hanesan ho hirak-ne ebé kontribui ba Petisionáriu sira-nia manifestasaun sei eziste nafatin maibé ema barak ko alia pozitivu kona-ba promosaun iha F-FDTL duké negativu. Notavelmente, eis-petisionáriu ida-ne ebé alega diskriminasaun iha 2006 hatete katak iha mudansa pozitivu iha prosesu promosaun no katak laiha ona diskriminasaun. Uzu Forsa no Asédiu Uzu forsa hosi membru F-FDTL no PNTL nudár tópiku ida hosi tópiku sira ne ebé maioria respondente sira diskute durante peskiza iha terrenu. Maioria hosi respondente sira ne ebé ko alia kona-ba tópiku ne e haree hanesan membru hosi instituisaun rua uza forsa ne ebé la proporsionál durante sira-nia atuasaun sira. Durante F-FDTL no PNTL nia operasaun konjunta ba seguransa interna (espesialmente operasaun konjunta iha 2015), respondente sira dehan katak F-FDTL no PNTL sira uza forsa maka as liután, no katak militár no polísia sira halo asédiu verbál no fíziku, inklui tratamentu aat ba feto sira. Gráfiku tuir mai hatudu dadus insidente violentu (favor haree Figura 8) perpetradu hosi F-FDTL no PNTL (no komunidade ka Belun nia monitorizador labele destingi membru F-FDTL ka PNTL durante operasaun konjunta 2015), hanesan rekorda hosi monitorizasaun insidente hosi Belun nia sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS). 116 Posibilidade ida-seluk mak katak sira sente atu tama PNTL no F-FDTL mak oportunidade empregu ne ebé tenke fahe igualmente iha rai-laran tomak. 5. Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Konduta 57

58 Figura 8: Insidente violensia ho perpetrador hosi F-FDTL ka PNTL (Outubru 2014-Setembru 2016) F-FDTL PNTL Out.14 Dez.14 jan.15 Abr.15 Jun.15 Ago.15 Out.15 Des.15 Fev.16 Abr.16 Jun.16 Ago.16 Fonte: Baze de dadus hosi programa Atensaun no Responde Sedu (AtReS), Belun Membru Operasaun Konjunta ne'ebe la distingi Insidente total Respondente barak sente triste no alega katak membru F-FDTL no PNTL sira sei pratika hela hahalok sira ne ebé asosiadu ho rejime okupasaun no koloniál sira. Respondente liu na in 10, metade ne ebé hosi Baucau 117, iha persesaun katak forsa maka as-liu ne ebé ohin loron prátika hosi PNTL no F-FDTL hanesan ho Militár Indonézia nian. Hanesan ezemplu, veteranu ida hosi Baucau dehan ba peskizadór sira: Indonesia mós mai tuku tebe ami. Agora ukun an mós mai tuku tebe ami. Portugés mai baku, tuku, tebe, lakon. Tolu ne e agora hanesan de it - baku, tebe, oho, lakon, terus ida karik ami la haluha. Hahalok ida ne e hanesan ema seluk nia ukun. Respondente na in 10 seluk (metade hosi sira mak veteranu) espresa sira-nia deskontentamentu katak F-FDTL no PNTL la pratika FALINTIL sira-nia disiplina ne ebé rigor no proseduralmente justu iha sira-nia interasaun ho populasaun. Ba ezemplu, eis-membru CPD-RDTL ida iha Dili dehan: FALINTIL kuandu mosu iha 1975 la o tuir nia métodu dixiplina. Maibé agora daudaun ne e PNTL ho F-FDTL ne e haree forsa de it, fízika de it mais kakutak atu liberta povu, serbí ba povu [ ] sira la hatene. Feto veteranu ida iha Baucau esplika importansia hosi koneksaun entre FALINTIL no F-FDTL no karakteriza nia sentimentu triste haree militár sira ohin-loron uza forsa maka as-liu. Nia hatete: Polísia mak baku ne e la buat ida [ladún aat] tanba sira laiha ligasaun mais F-FDTL mak baku ladi ak tanba sira iha ligasaun ho FALINTIL. Iha sentidu ida-ne e, maneira idealizadu ne ebé respondente sira diskute kona-ba FALINTIL (laiha respondente ida mak ko alia ho maneira negativu kona-ba nia) mós iha poténsia atu estraga PNTL no F-FDTL sira-nia lejitimidade entre sira-ne ebé sente katak sira-nia konduta la halo tuir FALINTIL nia padraun. PNTL uza forsa maka as-liu Respondente liu na in 70, inklui pelumenus ida hosi munisípiu ida-ida, temi katak PNTL uza forsa maka as-liu. Ida-ne e bele signifika katak PNTL uza forsa maka as-liu ein jerál ka katak persesaun ba ida-ne e eziste iha povu nia leet. Kazu PNTL uza forsa maka as-liu mós relata beibeik iha mídia 117 Munisípiu Baucau nu udar pontu fokál ba operasaun konjuntu F-FDTL-PNTL nian iha 2014 no Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

59 durante periodu peskiza. 118 Respondente urbana barak liu temi uzu forsa duké respondente rurál sira, ne ebé bele mosu tanba insidente dezorden públiku ne ebé presiza resposta polísia nian iha probabilidade boot liu atu mosu iha área urbana sira. Enkuantu balu hosi respondente sira- -ne e ko alia jerálmente kona-ba sira-nia fiar katak polísia uza tiha forsa maka as-liu, maioria sira uza liafuan sira hanesan baku, tuku, tebe, no basa atu deskreve oinsá PNTL sira atua. Grupu ki ikoan liután hosi respondente maizumenus na in 10 uza liafuan sira brutal atu deskreve atuasaun polísia nian, enkuantu sira-seluk liu na in 30 alega katak PNTL sira uza sira-nia armas atu oho, hakanek ka tiru ba leten ho agresaun, maske la nesesáriu. [PNTL] halo fali violénsia ba povu [ ] Se povu iha problema ruma, sira atu halai ba keixa ba polísia mós sira ta uk. veteranu iha Dili Liután, alein keixa sira kona-ba uza forsa maka as-liu, respondente liu na in 25, maioria ne ebé mai hosi área urbana sira, alega katak polísia sira uza forsa injustamente hasoru ema inosente. 119 Respondente hirak-ne e hatete katak polísia sira laiha interese atu avalia situasaun hafoin tama ba fatin akontesimentu, no asalta fizikamente beibeik no mós/ka kaptura ema hotu-hotu ne ebé iha, tantu suspeitu ka vítima. Ofisiál polísia na in ida iha Baucau hatete katak dala ruma autór no mós vítima sira halai sees hafoin polísia to o mai fatin insidente tanba sira fiar polísia sira sei baku ema hotu-hotu iha ne ebá. Polísia ne e dehan: Sira balun ne e autór. Sira balun ta uk tanba polísia baku parte rua hotu. Entaun parte rua ne e halai hotu. Ofisiál polísia ida-ne e konfirma katak persesaun sira hanesan ne e eziste entre maizumenus segmentu ida hosi populasaun sira. Grupu ki ikoan liu ida hosi respondente sira la konkorda katak polísia sira uza forsa maka as-liu. Respondente na in rua iha entrevista nasionál no ofisiál polísia balun hatete katak polísia sira uza forsa bainhira situasaun ezije no proporsionalmente de it. Polísia na in ida seluk hatete katak PNTL iha unidade barak, ida-ida ho nia maneira rasik oinsá atu halo interasaun ho membru komunidade sira, no katak balu uza forsa hanesan parte ida ba sira-nia knaar. Komandante PNTL mós lamenta katak, apezarde iha regra rigorozu sira ba uzu forsa, limitasaun ba rekursu sira signifika katak nia ofisiál sira laiha ekipamentu apropriadu (porezemplu, gás air mata) ne ebé signifika katak sira presiza uza sira-nia armas servisu nian bainhira ema sai violentu ho sira, tanba sira laiha dalan seluk oinsá atu kontrola situasaun. Ofisiál polísia feto na in ida mós nota katak, bainhira nia hatán ba problema sira ho maneira maus, ema ne ebé envolve, sei goza nia no la respeita ninia Watak Timor ne e ita mós hatene [...] Kuandu ami ba ho halus, sira goza tan tiha ami. Dala ruma ita ko alia didi ak alin nusá o halo idane e, sira hatán katak Ó manda ga? Entaun sira goza tan tiha ami. Sira anggap ha u ne e la ós polísia. Entaun saida mak ita tenke halo? Tenke uza forsa hodi hasai sira-nia manias. ofisiál polísia feto ida 118 Monitorizasaun ba mídia durante períodu peskiza mós kaptura artigu oin-oin kona-ba polísia nia uzu forsa. Porezemplu, haree: Task Force Baku Autoridade Lokal iha Viqueque. Timor Post, 25 Novembru 2015; Oknum PNTL Baku Pesoal Saude Iha Maliana. Hornay: La Tolera Kuandu PNTL Baku Dotor. Suara Timor Lorosa e, 7 Janeiru 2016; PN Kondena Oknum PNTL Tiru Joven iha Likisa, Timor Post, 22 Abríl2016; FM Konsidera Polísia Halo Julgamentu Iha Estrada. Timor Post, 26 Abríl 2016; HAK-Família vítima Kondena Oknum PNTL tiru Juventude. Suara Timor Lorosa e, 5 Maiu 2016; Oknum Poltras Baku Jornalista, JSMP Konsidera Krime. Suara Timor Lorosa e, 4 Agostu 2016; PNTL Baku tan Jornalista iha Covalima. Suara Timor Lorosa e, 8 Novembru 2016; Oknum PNTL Duni Vítima Vergilho ho pistola. Suara Timor Lorosa e, 3 Outobru 2016; Komité 12 Novembru Lamenta Ho Atitudi Oknum PNTL. ANTIL, 24 Novembru Relasional ho asuntu ne e, respondente sira liu na in sanulu dehan katak PNTL dala ruma araska atu identifika vítima no autór sira ho loloos iha sira-nia atuasaun sira. Ba ezemplu, membru CPD-RDTL feto ida iha area rurál munisipiu Baucau dehan: Dala barak [bainhira] fó hatene ba polísia [ ] ida-ne ebé maka los ba fali sala, ida-ne ebé sala ba fali los. Los sai fali vítima. 5. Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Konduta 59

60 autoridade, ne ebé signifika katak nia laiha opsaun seluk no tenke uza forsa ruma. Ne e bele hatudu katak polísia feto sira iha tendénsia atu hasoru obstákulu duke mane sira bainhira ezerse sira-nia autoridade, maibé bele mós hatudu katak polísia hosi jéneru rua hotu sente katak so ho uza forsa, sira bele hatudu sira-nia autoridade ka hetan respeitu hosi komunidade. Peskiza ida-ne e nia rezultadu sira kona-ba uzu forsa hosi PNTL espesifikamente kontraste ho Fundasaun Ázia nia Survey ba Persesaun kona-ba Polisiamentu Komunitáriu 2015, ne ebé hetan katak 19% de it hosi públiku jerál (17% hosi lider komunitáriu) laiha konfiansa ba polísia sira atu la halo abuzu fíziku hasoru ema. 120 Maibé, kestaun ne ebé respondente sira ba survey TAF nian ne e hatán ba, mak se karik sira rasik sente atu iha risku abuzu hosi polísia, enkuantu respondente sira iha peskiza ne e ko alia kona-ba sira-nia persesaun sira kona-ba PNTL nia uzu forsa jerálmente, la ós refere de it ba respondente sira-nia esperiénsia rasik. Enkuantu TAF nia rezultadu sira hatudu katak ema maioria boot la hanoin katak polísia sei abuza sira rasik fizikamente, peskiza ida-ne e nia rezultadu sira hatudu katak ema oin-oin hosi munisípiu hotu hanoin duni katak polísia sira jerálmente halo abuzu fíziku hasoru ema. 121 F-FDTL nia uzu forsa maka as-liu Respondente liu na in 30 hosi munisípiu 13 mós hato o sira-nia persesaun katak membru F-FDTL sira balu mós uza forsa maka as-liu. Hanesan ho polísia sira, maioria hosi respondente sira-ne e ko alia espesifikamente ka jerálmente kona-ba membru F-FDTL baku ema, no baku ne ebé sira deskreve mak todan liu duké PNTL nian no balun alega katak dala ruma rezulta baixa iha ospitál. 122 Respondente sira hosi Ainaru, Dili no Manufahi mós hatete katak F-FDTL halo asaltu fizikamente ba ema ne ebé la para durante hasa e ka hatún bandeira iha postu F-FDTL sira, no lider Grupu Arte Marsiál ida hatete katak joven sira iha Ainaru evita sentru juventude ne ebé F-FDTL sira uza hanesan akampamentu, tanba sira sente ameasadu tanba prezensa militár nian. Respondente sira iha área rurál ida iha Timor hanaran F-FDTL ai-dila tahan, modo-tahan moruk, sabór ne ebé sira hatete refleta F-FDTL nia hahalok brutál (enkuantu PNTL sira hanesan marungi, modo-tahan midar liu). Ha u haree rasik ho matan, povu balun haree ita-nia militár tun ne e ita haree hanesan povu sira ta uk, trauma [ ] kuandu temi de it forsa F-FDTL entaun ema trauma. Ema balun halai, balun liman ain nakdedar! Sira atua situasaun ho baku. veteranu iha área urbana Likisá 120 Wassel no Rajalingam, Community-police perceptions 2015, p TAF nia levantamentu mós hetan katak 2% de it hosi ema ne ebé buka tulun hosi polísia iha tinan kotuk bá nia laran ( ) esperiénsia hahalok fizikamente agressivu. Maibé Belun nia peskiza la foka ba vítima ne ebé buka tulun hosi polísia, maibé ema sira-nia persesaun jerál kona-ba saida mak afeta sira-nia konfiansa ba polísia, no polísia nia uzu forsa makaas-liu mak temi dala barak. Pozitivamente, maibé, TAF nia konkluzaun sira hatudu katak persentajen hosi respondente sira ne ebé esperiénsia agresaun fíziku hosi polísia durante tinan kotuk bá mak tun liu pontu persentajen 10 hosi 13% iha 2008 to o 2% iha Ibid, p Monitorizasaun ba mídia mós hetan alegasaun ba kazu balun liga ba uza forsa makaas-liuhosi F-FDTL durante periodu peskiza, no argumentu públiku balun hosi Komandante F-FDTL ne ebe haree hanesan konkorda ho uza forsa makaas. Haree: Deskonfia Lori Ai-moruk ba Mauk Moruk KOK Hurlele Pesoál Médiku. Timor Post, 2 Jullu 2015; F-FDTL Baku Demantino too toba ICU. Suara Timor Lorosa e, 13 Juñu 2016; Duni Autór ta Forsa. Membru F-FDTL baku ema arbiru iha Becora. Timor Post, 18 Janeiru 2017; Maijen Lere: Kuandu Nesesita Bele mós Hasai Ema-nia Vida. Diário Nasionál, 1 Marsu 2017; Lere Anan Timor: Kria Instabilidade tenke tiru tohar ain. Diário Nasionál, 22 Dezembru Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

61 Intensifikasaun ba konduta ladi ak durante Operasaun Konjunta F-FDTL ho PNTL Respondente sira sente hanesan violénsia ne ebé F-FDTL no PNTL sira uza intensifika liu durante operasaun konjuntu, liuliu durante operasaun konjuntu foin lalais ne e iha Maske respondente balu haketak hahalok PNTL no F-FDTL sira-nian durante operasaun konjuntu, ema barak la haketak, signifika katak forsa maka as-liu ne ebé kometidu hosi instituisaun ida nia pesoál bele atribui ba instituisaun rua-hotu. Ema liu na in 40, metade ne ebé mai hosi Baucau deskreve katak sira hetan baku, haree ema seluk hetan baku ka rona kona-ba ema seluk hetan baku todan durante operasaun konjunta foin lalais liu ne e iha Baucau laran ka besik área Baucau nian, no mós durante operasaun konjunta sira-seluk iha rai-laran. Sira deskreve alegasaun baku (inklui ba suspeitu nia família) ne ebé husik ema baixa ospitál, baku ema to o dolar, no mear-raan. Respondente CP- D-RDTL na in ida alega katak membru operasaun konjuntu tebe nia hanesan tebe-bola. Respondente balu mós lamenta ho tratamentu aat ba veteranu sira durante operasaun konjunta, ho na in 20 temi espesifikamente kazu oho Mauk Moruk, ne ebé ema balu konsidera hanesan figura sentrál iha rezisténsia hasoru Indonézia. Feto relijioza ida iha Dili dehan: [ ] Mauk Moruk mós iha [rezistensia] laran. Ne ebé hakarak ka lakohi povu sei estima Mauk. Ne ebé atuasaun ida-ne e halo povu ta uk uitoan tanba forsa hamriik oho Mauk Moruk, oho ita-nia maluk. Aleinde uzu forsa fízika maka as-liu, respondente maizumenus na in 20 maioria hosi área operasaun laran ka besik área sira iha-ne ebé operasaun konjuntu 2015 hala o ko alia kona-ba asédiu ne ebé sira sofre hosi F-FDTL no PNTL sira. 123 Sira fó ezemplu kona-ba membru F-FDTL no PNTL ameasa ema (inklui ho kilat) no tolok sira, tesi ema nia fuuk, sobu sasán no obriga ema atu bomba-rai tanba viola lei tránzitu ka la lori sira-nia kartaun eleitorál (sinál katak sira membru hosi grupu bandu ruma karik). Membru komunidade mane ida iha área rurál Lautein alega katak: Bainhira operasaun konjunta ita-nia polísia sira, F-FDTL sira [ ] fuuk naruk sira ne e, baku tiha dolar maka foin tesi fuuk ho tudik. Hanesan ho asédiu ein jerál, tratamentu hasoru feto loronloron hosi pesoál F-FDTL no PNTL sira mak kuaze nunka [ ] 2015 povu la ho kilat, baku tuku tebe, mate saugati de it veteranu iha área rurál Baucau [ ] iha Xefe suku, [F-FDTL] sira kolu nia faru, purada tan depois mak tau papan boot taka iha oin dehan arguidu. reprezentante sosiedade sivíl iha Dili Ida-ne e esperiénsia, polísia mane pasa revista ba feto. membru komunidade feto iha área rurál Aileu [F-FDTL] sira baku feto ida-ne ebé sei fó susu nia oan. Ha u moe haree sira-nia hahalok. membru komunidade mane iha área rurál Baucau 123 Atu hetan ezemplu hosi kazu intimidasaun la ós hosi operasaun konjuntu, haree: Oknum F-FDTL Ameasa Juiz. Timor Post, 2 Fevereiru Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Konduta 61

62 temi durante peskiza iha terrenu. 124 Maibé respondente sira sente katak pesoál F-FDTL no PNTL sira-nia tratamentu aat hasoru feto sira durante operasaun konjunta 2015 nian sai aat liu. Respondente sira alega katak feto sira hetan abuzu fíziku, asédiu seksuál no, iha pelumenus dala ida-ne ebé, feto ida mak hetan pasa revista hosi membru PNTL mane ida. Respondente liu na in ida hatete mai peskizadór sira katak membru operasaun konjunta obriga feto ida (ne ebé la partisipa iha peskiza ne e) atu ke e rai hodi hasai buat ne ebé sira hanoin karik Granada ida-ne ebé ladauk rebenta. Respondente feto sira-nia persesaun kona-ba F-FDTL no PNTL Feto liu na in 109 mak partisipa iha Diskusaun Grupu no entrevista sira durante peskiza iha terrenu, maibé iha na in haat de it mak ko alia kona-ba pesoál F-FDTL no PNTL maltrata feto sira. Maibé, presiza atu nota katak violénsia bazeia ba jéneru ne e dala barak ema la hato o keixa iha kontestu barak, no tanba ne e relatóriu ne e labele asegura kona-ba dadus ho ezatamente. Respondente feto sira, jerálmente, hatudu krítika menus liu kona-ba instituisaun setór seguransa sira, inklui liga ba konduta. Feto la to o na in sanulu hosi na in 109 iha jerál mak kritiku ba instituisaun sira (enkuantu proporsaun ida aas liu mak respondente mane sira). Maske nune e, respondente sira ne e tenta fó perspetiva ho balansu inklui, nu udar ezemplu, sira esplika katak polísia nia atendimentu tarde tanba transporte ne ebé menus. Maibé rezultadu ida-ne e la konkluzivu, no iha esplikasaun potensiál balu. Feto sira halo interasaun menus liután ho F-FDTL no PNTL kompara ho mane sira no asesu menus liu ba informasaun (liuhosi interasaun sosiál limitadu liu no ambiente serbisu bazeia iha uma-laran). Ida-ne e mós sai evidente liuhosi faktu katak feto urbana barak liután ko alia krítiku hasoru instituisaun sira duké feto rurál sira. Iha Timor-Leste feto rurál sira pasa tempu barak liután iha uma-laran ka serbisu iha fatin izoladu sira (hanesan iha to os no natar), iha-ne ebé sira iha probabilidade menus liután atu halo interasaun ho pesoál F-FDTL no PNTL sira duké feto urbana sira, ne ebé iha oportunidade barak liután atu halo interasaun ka hetan asesu ba informasaun kona-ba instituisaun sira. Tanba ne e, kestaun sira kona-ba fatór saida-saida mak afeta feto sira-nia persesaun kona-ba instituisaun sei susar nafatin atu responde, nune e rekomenda atu iha peskiza tuir fali hodi esplora liu tan kestaun ne e. Persesaun kona-ba abilidade F-FDTL no PNTL nian atu deteta, investiga no adekuadamente kastigu membru ne ebé halo mal konduta interna Persesaun sira kona-ba membru F-FDTL no PNTL ne ebé la halo tuir lei iha poténsia aas atu halo impaktu negativu ba instituisaun rua-hotu nia lejitimidade en jerál. Maibé, mekanizmu tau matan no dixiplinár robustu ho funsionamentu di ak ne ebé bele detekta prátika aat no fó kastigu ba pesoál sira ho adekuadu bele hamenus impaktu negativu hosi persesaun hirak-ne e ba lejitimidade institusionál ein jerál. F-FDTL no PNTL sira-nia responsabilidade mak la ós tópiku boot ba diskusaun durante peskiza iha terrenu, maibé hosi respondente (la ós F-FDTL no PNTL) sira-ne ebé ko alia kona-ba asun- 124 Fora hosi operasaun konjunta, respondente uitoan de it hosi Dili mak ko alia kona-ba membru PNTL nia tratamentu ba feto sira, maske iha respondente feto 109 ne ebé envolve iha peskiza ne e. Sira nota katak PNTL hasai liafuan insultus ba vítima violénsia, tratamentu aat ba traballadora seksu sira ne ebé sira kaptura, no halo abuzu seksuál ba feto ida. Ba ezemplu seluk hosi no fora Operasaun Konjunta hosi mídia, bele haree: Membru F-FDTL Komité abuzu Sexual iha Operasaun. Suara Timor Lorosa e, 26 Outobru 2015; Membru F-FDTL halo violasaun seksuál, Lere husu PDHJ aprezenta provas. Timor Ha u Nia Doben, 19 Outobru 2015; Gregorio Saldanha Kondena Oknum BOP Abuzu Seksuál. Timor Post, 5 Fevereiru Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

63 tu ne e, sira-nia persesaun jerálmente negativu. 125 Respondente liu na in sanulu hanoin katak fiskalizasaun internál no esternál ba PNTL no F-FDTL tenke hadi ak, inklui mekanizmu justisa internál forte liután, fiskalizasaun esternál liután hosi Timor-Leste nia Komisaun Anti-Korrupsaun no Provedór Direitus Umanus no Justisa, no estabelesimentu tribunál militár (hanesan preve tiha ona iha Konstituisaun laran). 126 Respondente polísia no ema sivíl sira la konkorda malu kona-ba se karik PNTL iha ona mekanizmu keixa ne ebé funsiona didi ak. Tuir respondente polísia sira, PNTL nia prosesu keixa la o di ak, katak PNTL nakloke atu simu no prosesu keixa sira, maibé vítima ida hosi violénsia durante operasaun konjunta 2015 alega katak nia la relata nia kazu ne e ba PNTL tanba nia ta uk. Respondente sira mós hanoin la hanesan kona-ba se karik membru F-FDTL no PNTL sira hetan kastigu natoon bainhira hetan katak sira viola lei ka norma Konstitusionál sira. Respondente maizumenus na in sanulu lamenta katak PNTL no F-FDTL la hetan kastigu bainhira sira halo prátika aat (prinsipalmente iha operasaun konjuntu 2015 nian), inklui kazu ida iha-ne ebé ema sivíl ida hetan oho hosi membru operasaun konjuntu. Reprezentante sosiedade sivíl ida iha Dili hatete: Hosi operasaun konjunta ne e hamate ema [sivíl] ida [ ] no to o agora ministériu públiku la halo prosesu. Maske ema uitoan la konkorda atu demite membru sira hosi instituisaun ho razaun katak, sira bele sai fonte ba instabilidade se karik hetan manipulasaun; ema balun hatete katak membru sira-ne ebé halo prátika aat tenke hasai hosi instituisaun. 127 Autoridade lokál ida iha área urbana Aileu dehan: [ ] ema ne ebé halo krime, tenke hasai. La ós halo fali mutasi ba munisípiu seluk, tanba ida-ne e la rezolve problema. Respondente sosiedade sivíl ida iha Dili hatete katak falta responsabilidade loloos iha F-FDTL ohin-loron iha ligasaun diretamente ho fallansu atu lori autór violénsia pasadu sira ba justisa, filafali ba violénsia hafoin konsultasaun populár iha 1999 no krize 2006, no katak fallansu atu fó kastigu ba membru F-FDTL no PNTL sira-ne ebé halo violénsia ohin-loron sei reforsa síkulu violénsia ida-ne ebé sei la o nafatin ba futuru. [F-FDTL no PNTL] baku ema maka as, oho ema na in rua tolu mas laiha kastigu [ ] mas povu oho ema tenke tama kadeia. veteranu iha área rurál Baucau Veteranu FALINTIL ida rekoñese katak F-FDTL sei hasai pesoál sira ne ebé halo prátika aat (nia konsidera F-FDTL pozitivu liu relasiona ba ida-ne e kompara ho PNTL). Respondente sira-seluk, maioria hosi F-FDTL no PNTL sira rasik, la konkorda katak membru sira la hetan kastigu adekuadu. Ofisiál polísia balu hatete katak prosesu fó-kastigu iha PNTL mak forte, tanba polísia sira tenke hasoru prosesu dixiplinár internu (la hanesan komunidade sira ne ebé hasoru de it prosesu penál) ne ebé bele rezulta ho sira mós hasoru prosesu legál iha sistema justisa formál. Sira hatutan katak prosesu dixiplinár bele rezulta ho atrazu iha promosaun, redusaun saláriu, suspensaun ka hasai hosi PNTL. Karik sira simu sentensa tinan tolu ka liután, sira automatikamente hasai hosi PNTL. Maibé, Komandante nasionál PNTL balu lamenta katak desizaun últimu atu hasai pesoál sira mak Ministru Interiór nian, no, nune e, PNTL iha proposta atu reforma lei hodi garante instituisaun nia independénsia no asegura katak norma sira aplika ho konsisténsia. 125 Sentimentu ne e mós mosu iha mídia durante períodu peskiza. Haree: Komandu lasubmete membru ba justisa, krime kontinua mosu. Diário Nasional, 15 Fevereiru 2016; Oknum UPF Tiru Mate Leonito, Kontinua servisu. Tp, 23 Agostu 2016; no Kazu Bebonuk, PN ezije Governu troka dirijentes PNTL, Timor Agora, 9 Maiu, Komandante F-FDTL konkorda iha mídia iha Fevereiru 2017: hatete hela katak pesoál militár sira labele julga iha tribunál sivíl. Haree: Major Lere: Tribunal Militár Nesesáriu Duni. Dili Weekly, 22 Fevereiru Komandante Jerál F-FDTL mós hato o ideia ne e iha mídia iha Juñu Nia hatete katak militár na in lima ne ebé indixiplinadu no komete krime labele demite hosi instituisaun, tanba sira-nia formasaun halo sira sai alvu ba rekrutamentu tama ba organizasaun terrorista nian. Haree: Lista mean ba Membru F-FDTL Na in Lima. Timor Post, 13 Juñu 2016.FDTLNain Lima. Timor Post, 13 Juñu Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL nia Konduta 63

64 Diferensa sira iha hanoin kona-ba responsabilidade entre pesoál PNTL no ema sivíl sira, karik tanba 1) mekanizmu responsabilidade sira la adekuadu duni, 2) la reforsa ho adekuadu, ka 3) alternativamente, tanba mekanizmu sira no rezultadu sira mak la komunika didi ak ba públiku. Veteranu ida iha Baucau rekomenda katak rezultadu hosi kazu ne ebé prosesa tiha ona tenke publika iha mídia atu populasaun sira bele fiar instituisaun 128, enkuantu eis-asesór internasionál ida sujere katak ema ne ebé viola norma sira tenke fó sai naran no hamoe iha públiku. Problema komandu bele rezolve maibé tenke fó sai ba mídia para povu hotu hatene katak ne e rezolvidu duni. Mas kuandu taka ba mídia, povu nunka hatene [ ] povu tenke hatene hodi mantén fiar. veteranu iha área urbana Baucau 128 Interesantemente, midia impresna publika beibeik istória sira kona-ba prosesu Dixiplinár F-FDTL no PNTL durante períodu peskiza nian, ne ebé sujere katak karik respondente ne e la hetan informasaun iha istória ne e adekuadu ka, provavelmente liután laiha asesu ba mída impresna ka tipu mídia seluk ne ebé PNTL uza. Atu hetan ezemplu hosi istória iha mídia imprensa, haree: PNTL Demite Ona Membru Nain 5. Suara Timor Lorosa e, 29 Marzu 2016; Militar nain rua ameasadu kadeia tinan 12. Timor Post, 10 Jullu 2016; MP Iha Faze Identifika Motivu Oknum Polisia Baku Jornalista, Timor Post, 30 Jullu 2016; Poltraz Baku Jornalista, Hetan Ona sansaun Administrativu, Suara Timor Lorosa e, 2 Agostu 2016; Kazu Covalima Prosesu Ona Iha Tribunal, Komando Foti Medida Ba Membru UPF. Suara Timor Lorosa e, 16 Agostu 2016; Kazu tiru joven iha Likisa prosesa ona ba tribunal, Timor Post, 31 Agostu 2016; Militar Na in 11 Detein iha Sela PM, ANTIL, 20 Dezembru Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

65 6. KONKLUZAUN NO REKOMENDASAUN SIRA 6. Konkluzaun no rekomendasaun sira 65

66 6.1 KONKLUZAUN Uluk krize [...] sira foin TK. Agora sira SMA. - Respondente mane sosiedade sivíl iha Manufahi Rezultadu hosi peskiza ne e mak sumariza ho didi ak iha kotasaun iha leten. Ein jerál respondente sira hanoin katak: F-FDTL no PNTL mak la maduru iha 2006, ne ebé sira mak atór sentrál iha krize, no hafoin ida-ne e, sira dezenvolve an signifikantemente, maibé agora seidauk maduru loloos. Maske hosi persesaun katak F-FDTL no PNTL seidauk atinje maturidade loloos, ema uitoan hosi respondente sira fiar katak krize seluk, hanesan iha 2006, bele akontese filafali, no maioria hosi sira sente pozitivu kona-ba kapasidade F-FDTL no PNTL atu iha reziliensia hasoru dezafiu iha futuru. F-FDTL no PNTL agora daudaun goza nivel aseitasaun no lejitimidade ne ebé luan. Maioria hosi respondente espresa sira-nia satisfasaun ein jerál kona-ba modelu institusionál, funsaun no mós dezempeñu instituisaun nian agora, maske barak nota katak dezafiu iha kada área kontinua eziste. Kuaze respondente hotu dehan katak instituisaun agora di ak liu kompara ho 2006, no barak dehan katak dezafiu iha instituisaun laran no entre instituisaun F-FDTL no PNTL ne ebé kontribui ba halo krize 2006 rezolve tiha ona. Ho ida-ne e, konduta hosi soldadu no polísia sira balun mak hetan kritika hosi maioria respondente sira, ne ebé indika katak hadi a tiha konduta la di ak no abuzu sira publikamente bele hadi a persesaun publika kona-ba instituisaun rua iha futuru. Esforsu sira ne e mak vital liu ba rai laran tomak ne ebé mak F-FDTL-PNTL hala o operasaun konjunta iha 2015, ne ebé mak sentimentu hirus liga ba asaun la di ak sira hosi F-FDTL no PNTL kria tiha ona sentimentu ódiu ida ba instituisaun rua ne e (no karik mós estadu rasik) mak bele sai abut tiha bainhira la foti medida adekuada hodi harii filafali relasaun ho komunidade iha área ne ebá. Divulgasaun ne ebé lais tebetebes hosi mídia sosiál sira, no presu ne ebé baratu iha internet sei aumenta ema nia asesu ba imajen no video kona-ba konduta la di ak, ne ebé bele intensifika observasaun públiku ba instituisaun rua no halo públiku ódiu liután ba sira iha futuru. Aumentu iha observasaun públiku ne e karik sei la o hamutuk ho aumentu ne ebé hanesan iha espetativa públiku nian kona-ba konduta F-FDTL no PNTL. Tuir literatura kona-ba lejitimidade polísia nian, iha situasaun ne ebé ladún estavel, ema iha tendénsia atu tau prioridade ba manutensaun ba orden ne ebé efetivu duke konduta hosi sira-nia instituisaun setór seguransa. ba ezemplu, sira hakarak atu sente seguru no ladún interese kona-ba oinsá instituisaun setór seguransa atinje ida nee. Bainhira situasaun estavel, ema nia espetativa kona-ba konduta hosi instituisaun setór seguransa sira iha tendénsia atu aumenta. Nune e iha parte ida, esforsu sira atu halo situasaun pasífiku iha eleisaun prezidensiál no parlamentar 2017 ne e, provavelmente hatudu aumentu iha konfiansa ema nian ba kapasidade F-FDTL no PNTL atu asegura Timor-Leste ne ebé hakmatek no estavel. Iha parte seluk susesu boot hanesan ne e no situasaun seguransa iha jerál ne ebé gradualmente hadi ak ba daudaun bele lori mudansa foun ida iha prioridade públiku sira liga ba militár no polísia hosi fó prioridade ba dezempeñu ba fó prioridade liu ba interasaun ne ebé di ak no justu ho sidadaun sira. 66 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

67 Mudansa di ak ba persesaun kona-ba konduta membru nian iha tempu hanesan bele hatún tiha respondente balun nia preokupasaun kona-ba dezafiu sira seluk 129 ne ebé sira sente F-FDTL no PNTL hasoru hanesan, ba ezemplu, kompetisaun ne ebé kontinua eziste entre pesoál nivel ki ik sira hosi instituisaun rua (no karik ba kompetisaun iha instituisaun laran bazeia divizaun rejiaun ka étniku/lian sira) no mós liga ba tranzisaun lideransa tuir mai hosi lideransa jerasaun tuan ba lider jerasaun foun sira iha F-FDTL nia laran. Relasiona ho dezafiu ida ikus, hadi a konduta ein jerál, inklui implementa mekanizmu supervizaun no disiplina rigorozu liu, dala ruma sei aumenta konfiansa ba lider F-FDTL sira hosi jerasaun foun no hatán tiha preokupasaun sira katak periodu estabilidade oras ne e bele hakotu ona bainhira jerasaun foun sira mak assume ona. 6.2 REKOMENDASAUN SIRA Ba objetivu atu tulun Prezidente, Parlamentu Nasionál, 7 governu Konstitusionál, F-FDTL no PNTL atu tahan dezafiu balun iha leten no sira seluk, no atu hadi a públiku nia persesaun ba F-FDTL no PNTL ein jerál, Belun oferese rekomendasaun sira tuir mai ne ebé organiza tuir kapítulu. Konduta F-FDTL no PNTL Ein jerál respondente sira seidauk satisfeitu ho konduta F-FDTL no PNTL. Sira identifika aspetu xave lima ne ebé, se resolve tiha sei ajuda barak atu hadi a persesaun kona-ba instituisaun rua hotu iha jerál. Ba razaun ida-ne e, rekomendasaun sira ne ebé hato o atu hadi a konduta hosi pesoál F-FDTL no PNTL mak tau iha lista primeiru. Asuntu #1 Ba maioria hosi respondente sira, buat di ak ne ebé instituisaun PNTL halo, inklui polísia komunitária ne ebé ema barak gosta, ladún iha impaktu pozitivu ne ebé másimu, tanba respondente barak mak sei lamenta ho oknum PNTL balun nia mal konduta R.1.1 Ba PNTL, sira ne ebé foin rekruta tenke hamutuk ho OPS pelumenus tinan ida hodi aprende oin sá halo interasaun ho komunidade, antes fahe sira ba sira-nia unidade. Rekrutadu sira ne ebé nota katak seidauk kolabora di ak presiza kontinua aprende to o hadi ak sira-nia dezempeñu, ka hasai bainhira sira hatudu hahalok la di ak. Bele tau rekrutadu sira ho OPS iha área urbana hodi la presiza harii uma foun iha área rurál ka izoladu. R.1.2 Ba PNTL, muda métodu treinamentu ba rekrutadu hodi foka liu ba métodu polísia komunitária, hanesan mediasaun no negosiasaun, no edukasaun direitu umanu no edukasaun sívika, no redús atu foka ba táktika no kapasidade fíziku. Limita membru Guarda Nacional Republicano (GNR) atu fó treinu ba unidade espesiál polísia de it. R.1.3 Ba PNTL, atu sosializa liu tan kona-ba aspetu pozitivu sira hosi instituisaun nia servisu: o frekuentemente no regulármente uza métodu sira komunikasaun nian ne ebé populasaun barak hetan asesu, hanesan radio komunidade no facebook 129 Fora hosi dezafiu sira ne ebé liga direitamente ba F-FDTL no PNTL, respondente sira preokupa kona-ba dezafiu ne ebé iha tempu oin bele mosu liga ba mudansa derrepente ba alokasaun podér no rekursu estadu nian tanba governu nia gastus sa e no rendimentu mina nian tuun. Respondente balun dehan katak tanba la iha prosesu ba krime sériu hosi okupasaun Indonezia no krize 2006 bele signifika katak elit polítiku sira sei la tauk atu kria instabilidade iha futuru inklui karik liuhosi uza grupu disafetadu veteranu nian no GAM atu atinje sira-nia objetivu polítiku sira. 6. Konkluzaun no rekomendasaun sira 67

68 o aumenta ema ne ebé akompaña ba PNTL nia pájina Facebook ne ebé foin kria no uza ida-ne e nudár plataforma ba diálogu ho públiku. Bainhira iha komentáriu negativu no keixa ruma hasoru polísia iha pájina Facebook PNTL nian, responde pozitivamente no fó informasaun kona-ba oinsá atu hato o keixa ne ebé ofisiál. Asuntu #2 Respondente balun nia persesaun ba instituisaun F-FDTL no PNTL afeta hosi membru nia konduta la di ak iha sira-nia moris privadu ka la ós iha oras servisu R.2.1 Ba F-FDTL no PNTL, atu haluan kódigu konduta no prosesu disiplinár hosi instituisaun rua hodi hatán ba mal konduta hosi pesoál sira kuandu la ós iha tempu servisu, inklui baku malu ho membru sira seluk ka ho ema civil sira. Asuntu #3 Respondente barak sente katak F-FDTL no PNTL nia atuasaun la proporsionál ka apropriadu R.3.1 Ba PDHJ, Ministériu Defeza, Ministériu Interior, F-FDTL no PNTL, halo revizaun ba treinamentu hotu liga ba kondutu ne ebé membru foun no sira ne ebé iha kedan ona instituisaun, atu foka liután ba impaktu umanu hosi abuzu ba ema nia direitu sira. Labele foka de it ba situasaun hipotétiku liga ba direitu umanu sira, liuhosi envolve veteranu sira no sobrevivente sira ne ebé hetan tortura durante okupasaun Indonézia nian, atu ko alia kona-ba: o ema barak ne ebé lakon sira-nia vida hodi luta ba ukun rasik an hodi hamosu kultura ne ebé fó respeitu no dignifika Timor-oan hotu, o esperiénsia pesoál sira relasiona ho abuzu direitu umanu sira. R.3.2 Ba Ministériu Defeza no F-FDTL, uza manual treinamentu ne ebé foin dezenvolve hamutuk ho PDHJ atu dezenvolve matadalan ne ebé rigorozu ba membru ne ebé hala o servisu seguransa internal. Matadalan ne e inklui oinsá atu uza forsa ho proporsionál no proteje komunidade nia direitu umanu sira, liuliu tanba sira la kontra inimigu estranjeiru maibé halo operasaun iha povu Timor nia leet ne ebé tuir loloos sira proteje. R.3.3 Ba F-FDTL no PNTL, treinu membru ne ebé foin rekruta atu hatudu sira-nia autoridade karákter ne ebé respeitu no kalma mas firme bainhira halo atuasaun sira, nudár meius atu halo populasaun reseu sira-nia autoridade (la ós ta uk) sein agresaun ka hirus. R.3.4 Ba PNTL, aumenta rekrutamentu no uza membru feto iha operasionál atu nune e sempre inklui prezensa hosi pelumenus polísia feto ida bainhira PNTL halo atuasaun ka investigasaun ba kazu ne ebé involve e feto nudár vítima ka suspeitu. R.3.5 Ba Ministériu Interior no PNTL, atu garante katak postu PNTL hotu-hotu iha asesu ba ekipamentu ne ebé permite atu redús utilizasaun ba sira-nia kilat, inklui, nu udar ezemplu aljema, gas air mata no stik. Asuntu #4 Respondente barak sente katak membru F-FDTL no PNTL balun sei parsiál ka sei familiarizmu iha servisu loron-loron no iha rekrutamentu R.4.1 Ba PNTL, hanesan dalan atu halo públiku fiar katak F-FDTL no PNTL nia prosesu Rekrutamentu justu, publika kritéria ne ebé detallu no klaru iha kada aldeia kona-ba vaga F-FDTL no PNTL nian, no mós fó feedback ba kandidatu sira ne ebé la pasa kona-ba tanba saida sira la pasa. 68 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

69 R.4.2 Ba PNTL, atu tau poster iha kada estasaun polísia no postu sira kona-ba: o kastigu sira ba membru PNTL ne ebé parsiál ba sira-nia membru família, kolega ka assosiadu; no o fornese kontaktu detallu atu ema bele hato o keixa. Asuntu #5 Respondente barak sei iha persesaun katak F-FDTL no PNTL seidauk fó sansaun forte ba membru ne ebé halo konduta ladi ak R.5.1 Ba Prezidente Repúblika, Governu no Parlamentu Nasionál: o aumenta podér hosi PDHJ atu foti desizaun obrigatóriu kona-ba asaun disiplina institusionál hasoru membru sira ne ebé halo konduta la di ak; o ka, kria órgaun autónoma hodi tau matan ba F-FDTL no PNTL ho kompeténsia atu: simu rezultadu investigasaun hosi PDHJ kona-ba konduta la di ak hotu-hotu ne ebé komete hosi membru F-FDTL no PNTL, inklui liuhosi keixa hosi públiku ka membru hosi instituisaun sira rasik; halo desizaun no fó kastigu institusionál (la ós judisiál) ne ebé obrigatóriu ba oknum ne ebé halo mal konduta; komunika ba públiku kona-ba desizaun disiplinár sira no sira-nia implementasaun. 130 R.5.2 Ba Prezidente Repúblika, Parlamentu Nasionál no 7º Governu constitutional: o inísia kriasaun Tribunal militár atu prosesa membru F-FDTL ne ebé mak kontra lei, hanesan sita ona iha konstituisaun; o bainhira tribunal militár estabelese hela, fó treinu juis sivíl ida hosi tribunal Dili no ida hosi tribunal rekursu atu prosesa kazu hasoru membru militár. R.5.3 Ministériu Interior, atu inísia amendamentu ba Dekretu Lei no. 13/2004 kona-ba Regra Disiplinár iha PNTL hodi automatikamente hasai membru ne ebé komete kualkér krime hafoin hetan julgamentu tribunal R.5.4 Ba 7º Governu Konstitutionál, atu kria lei protesaun ba informante ho mekanizmu atu proteje pesoál F-FDTL no PNTL no mós membru públiku ne ebé halo keixa formal kona-ba mal konduta sira Modelu institusionál F-FDTL no PNTL nian Ein jerál, respondente sira espresa satisfasaun ho modelu institusionál F-FDTL no PNTL nian. Maibé, asuntu xave tolu kontinua afeta respondente nia persesaun. 130 Favor nota katak ida-ne e refere de it ba asaun disiplinár institusionál. Membru PNTL ne ebé kontra lei tenke prosesa nafatin liuhosi sistema justisa formal ba kazu ne ebé hanesan. Membru F-FDTL ne ebé kontra lei tenke prosesa liuhosi tribunal militár foun, hanesan rekomendasaun R Konkluzaun no rekomendasaun sira 69

70 Asuntu #6 Minoria signifikante hosi respondente sira kontinua uza métodu no autór lokál sira atu rezolve krime públiku, liuliu liga ba violénsia doméstika, duke refere kazu sira ba PNTL hanesan lei haruka R.6.1 Ba Ministériu Justisa, atu define no sosializa kona-ba limites ne ebé klaru entre kazu ne ebé bele resolve iha nivel lokál no sira seluk ne ebé tenke refere ba justisa formal, inklui violénsia doméstika. R.6.2 Ba Ministériu Justisa no Ofisiál Polísia Suku, bainhira krime públiku kometidu ona ne ebé presiza refere ba sistema justisa formal, konsiensitiza katak kazu ne ebé refere ba sistema justisa formal la signifika katak prosesu justisa lokál entre suspeitu no vítima nia família labele uza iha kazu hanesan atu promove rekonsiliasaun. R.6.3 Ba Ministériu Solidariedade Sosiál, ba objetivu atu enkoraja vítima violénsia doméstika sira kontaktu polísia no uza sistema justisa formal, kria programa hodi suporta kondisaun moris ba vítima sira ne ebé soe sira-nia kaben ne ebé abusive nia an. Asuntu #7 Respondente barak nia persesaun kona-ba instituisaun nia lejitimidade bazeia ba ema iha instituisaun nia laran R.7.1 Ba lider polítiku sira, lider F-FDTL no veteranu sira atu kria konfiansa ba jerasaun foun hosi membru F-FDTL sira antes sira tranzisiona sira-nia lideransa: o promove istória susesu kona-ba lider sira hosi jerasaun foun iha F-FDTL iha media, no o evita halo deklarasaun públiku sira kona-ba sira-nia persesaun ne ebé hatudu katak, jerasaun foun seidauk prontu atu lidera F-FDTL. R.7.2 Ba Ministériu Defeza, Ministériu Interior, F-FDTL no PNTL, atu promove direitu ba sidadaun Timor hotu-hotu ne ebé tuir kritéria no la kontra lei atu hola parte iha instituisaun seguransa no defeza, inklui ema pro-otonomi nia oan sira. Asuntu #8 Minoria signifikante hosi respondente sira haree hanesan la konkorda katak militár tuir loloos sempre kumpre autoridade sivíl R.8.1 Ba Ministériu Defeza, atu pro-ativu liután ba mídia kona-ba asuntu sira hosi polítika defeza nian no mós asuntu sira seluk ne ebé indiretamente afeta F-FDTL, atu bele evita komandante F-FDTL ko alia kona-ba asuntu hirak-ne e (no asuntu ne ebé la assosiadu ho militár) iha mídia. R.8.2 Ba Prezidensia Repúblika, Parlamentu Nasionál, Ministériu Edukasaun, F-FDTL no organizasaun sosiedade sivíl sira, atu eduka públiku kona-ba prinsipiu sivíl-militár no órgaun estadu sira ne ebé kontrola no tau matan ba militár: o halo kampaña edukasaun públiku liuhosi mídia no halo diálogu lokál sira, no o aumenta silabus atuál ba edukasaun sívika iha eskola sekundária atu hanorin kona-ba tópiku hirak-ne e Bele hetan rekomendasaun ne ebé hanesan no detallu liu, iha relatóriu final CAVR nian. Haree rekomendasaun sira no iha pájina 195 hosi sumariu ezekutivu relatóriu nian. 70 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

71 Funsaun F-FDTL no PNTL nian Ein jerál, respondente sira espresa satisfasaun ho funsaun F-FDTL no PNTL nian, maibé asuntu xave tolu sei kontinua mosu. Asuntu #9 Minoria signifikante hosi respondente espresa sira-nia konfuzaun kona-ba diferensa entre F-FDTL no PNTL, ligadu ho sira-nia funsaun no aparénsia R.9.1 Ba Ministériu Defeza no Ministériu Interior, atu uza Konseitu Estratéjiku kona-ba Seguransa no Defeza nudár baze atu kria polítika seguransa nasionál ne ebé ho klaru define no hafahe funsaun F-FDTL no PNTL (no Polísia Sientífika ba Investigasaun Kriminál) iha asuntu hotu-hotu, Iha sirkunstánsia espesífiku balun militár bele back up polísia ka iha forma seluk halo operasaun iha fronteira laran Timor-Leste nian. Inklui informasaun ne e iha kampaña edukasaun públiku hanesan rekomenda iha R.8.2. R.9.2 Ba Prezidente Repúblika, Parlamentu Nasionál, F-FDTL no sosiedade sivíl sira atu uza sosializasaun hanesan rekomenda iha R.8.2 atu sosializa kona-ba diferensa kontekstual entre FALINTIL no TNI nia prezensa iha nivel lokál durante tempu rezisténsia, iha parte ida, no knaar hosi F-FDTL agora, iha parte seluk. R.9.3 Ba Ministériu Interior no PNTL atu diferensa farda Unidade Espesiál Polísia nian hosi F-FDTL nia farda, liuhosi limita uza kór matak no makerek, nune e populasaun bele ho fasil destingi pesoál sira hosi instituisaun rua. R.9.4 Ba Prezidente Repúblika, Parlamentu Nasionál no 7º Governu Konstitutionál, atu legaliza demilitarizasaun iha fronteira no sosializa katak asuntu fronteira nian durante situasaun hakmatek ka laiha konflitu nudár asuntu legal, la ós asuntu militár, no tanba ida-ne e mak PNTL sira patrulla iha fronteira. Asuntu #10 Minoria signifikante hosi respondente sira la konkorda atu uza militár iha servisu seguransa interna, no respondente seluk rekoñese katak sira laiha oportunidade atu ezerse sira-nia funsaun primáriu, tanba Timor-Leste la iha ameasa esterna R.10.1 Ba Ministériu Defeza no Ministériu Interior, F-FDTL no PNTL, redús F-FDTL nia vizibilidade no uzu internal, inklui tau militár nia akampamentu sees hosi área urbana no limita F-FDTL atu uza kilat no farda iha públiku, exetu durante estadu de sítiu ka emerjénsia. R.10.2 Ba Prezidente Repúblika, Parlamentu Nasionál no Governu, atu justifika ba públiku: o tanba sá mak estadu de sítiu ka estadu de emerjénsia ne e nesesáriu hodi presiza F-FDTL o tanba sá unidade espesiál polísia la konsege atu rezolve situasaun seguransa interna sein suporta hosi militár. R.10.3 Ba Prezidente Repúblika, Ministériu Defeza no F-FDTL, atu dezenvolve área foun hosi operasaun ba F-FDTL, hanesan ezemplu: o aselera preparasaun ba uzu kompañia F-FDTL sira atu partisipa iha operasaun pás Nasoins Unidas nian, ne ebé hanesan mós oportunidade atu ezerse sira-nia funsaun nudár seguransa; 6. Konkluzaun no rekomendasaun sira 71

72 o aumenta F-FDTL nia funsaun enjeñaria, ne ebé bele hare rotasaun anuál hosi kada membru militár liuhosi seksaun ka unidade ida ba servisu komunitária, ida-ne ebé sira bele halo atividade kuda ai-horis sira no projetu infrastrutura ki ik sira, hanesan hadi a dalan no sistema irrigasaun, konstrui ponte ki ik sira, no seluk-seluk tan; no o aumenta F-FDTL nia resposta ba dezastre natural sira no esforsu loke an ba komunidade, inklui klínika médiku iha área rurál, divertimentu sira liuhosi Banda F-FDTL no atividade sira konsientizasaun públiku kona-ba sira-nia papél. Importante liu atu atividade sira ne e hala o sein lori kilat. Asuntu #11 Respondente balu espresa sira-nia preokupasaun katak relasaun entre membru balu iha F-FDTL no PNTL seidauk di ak R.11.1 Ba Ministériu Defeza, Ministériu Interior, FDTL no PNTL, atu kria interasaun kolaborativu, laiha kompetisaun no violénsia, ne ebé regular entre membru sira iha nivel kraik no médiu, inklui liuhosi asaun umanitária konjunta ba komunidade sira. Hapara esforsu pasadu atu hadi a relasaun sira liuhosi jogu amizade entre instituisaun rua, ne ebé hamosu kompetisaun, no operasaun konjunta sira ba seguransa interna. Dezempeñu F-FDTL no PNTL nian Ein jerál, respondente sira espresa satisfasaun ho dezempeñu F-FDTL no PNTL nian. Maibé, asuntu xave rua kontinua afeta respondente nia persesaun sira. Asuntu #12 Komunidade no Polísia rasik rekoñese katak polísia la dezempeña ho másimu tanba rekursu ne ebé la sufisiente R.12.1 Ba Parlamentu Nasionál no 7º Governu Konstitutionál, atu apoia rekursu orsamentu ne ebé adekuadu atu PNTL bele hala o sira-nia funsaun efetivamente iha territóriu hotu-hotu, inklui liuhosi: o prepara farda ne ebé sufisiente, ekipamentu transporte no komunikasaun ba membru PNTL hotu hodi efetivamente hala o sira-nia tarefa espesialmente iha área rurál sira, no o konstrui no mantén infrastrutura ne ebé sufisiente ba Ofisiál Polísia Suku atu hela iha suku ne ebé sira halo polisiamentu ba. R.12.2 Ba Parlamentu Nasionál, atu fiskaliza didi ak PNTL nia rekursu atu garante katak instituisaun bele hala o sira-nia funsaun ho adekuadu. Asuntu #13 Respondente barak dehan katak PNTL la marka disponivel bainhira komunidade presiza ka atua tarde R.13.1 Ba PNTL, atu aumenta populasaun nia abilidade atu kontaktu PNTL, inklui liuhosi: o hadi a despaxu polísia nian atu bele iha konfiabilidade hosi liña emerjénsia 112; o deziminasaun númeru telefone OPS; 72 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

73 o servisu ho kompañia telekom sira atu identifika no aplika sansaun boot ba ema ne ebé abuza PNTL nia liña kontaktu hafoin númeru telemovel sira hotu iha Timor-Leste rejistu ona ho identidade úniku iha fulan ikus tinan R.13.2 Ba Ministériu Interior no Komandu PNTL: o dezenvolve matrix detalladu hosi dezempeñu polísia nian, inklui ho fó atensaun ba atua lalais no efetivu no sira vizivel ka lae iha área urbana, no área rurál izoladu sira o Tarefa adisionál hosi eskritóriu inspetór jerál nian, atu proativu liu monitoriza no avalia dezempeñu kontra matriks sira inklui halo vizita komunidade iha fatin ne ebé polísia foin halo atuasaun no enkontru ho Konsellu Polisiamentu Komunitária atu husu ba komunidade kona-ba polísia nia dezempeñu iha aspetu oin-oin hosi sira-nia papél, inklui sira atua lalais no vizivel ka lae. Liga rezultadu sira ne ebé kolekta ona hosi eskritóriu ho mekanizmu planu, keixa, disiplinár no promosaun PNTL nian. 6. Konkluzaun no rekomendasaun sira 73

74 74 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize 7. APÉNDISE

75 7.1 METODOLOJIA Relatóriu ne e kompila rezultadu sira hosi servisu iha ofísiu, dadus kuantitativu no kualitativu ne ebé hala o entre Setembru 2014 no Jullu Ekipa aprezenta rezultadu no rekomendasaun preliminár peskiza nian ba parseiru iha diskusaun meza kabuar iha inísiu fulan Agostu Servisu iha ofísiu Revista literatura Ekipa peskiza halo revista literatura ba tópiku primáriu rua: lejitimidade tantu relasiona ba estadu no instituisaun militár no polísia, no istória hosi F-FDTL no PNTL, no dezenvolvimentu polítika no seguransa ida-ne ebé diretamente ka indiretamente afeta sira. Ekipa prepara dokumentu internal kona-ba tópiku rua nee, no porsaun hosi kada dokumentu integra tiha ona iha relatóriu ne e ho objetivu atu bele tau nia rezultadu sira iha diskusaun ne ebé luan liu kona-ba tópiku sira-ne e iha literatura. Entrevista haat ne ebé la estruturadu halo tiha ona ho Ministru Interior, asesór ida hosi gabinete primeiru ministru, asesór ida hosi gabinete Prezidénsia Repúblika, no Komandante PNTL Nivel médiu ida atu tau hamutuk tan informasaun sira hanesan baze ba revista literature. Objetivu tolu ba revista literature mak: atu aumenta abilidade hakerek hosi ekipa peskiza; atu aumenta koñesimentu baze ba ekipa peskiza kona-ba tema no asuntu sira hosi projetu peskiza ne e; no atu ajuda iha dezenvolvimentu iha dezeña peskiza iha terrenu, inklui kuadru analítiku no pergunta ba peskiza iha terrenu. Monitorizasaun ba mídia Hosi Setembru 2014 to o Jullu 2017, ekipa monitoriza mídia imprime no mídia sosiál loron-loron kona-ba asuntu interesadu sira kona-ba F-FDTL no PNTL. 132 Selesiona artigu sira ne ebé transkreve, sumariza no tau iha katálogu. Selesaun hosi artigu sira ne ebé kolekta integra tiha ona iha relatóriu ne e hanesan suporte informasaun. Dadus Kuantitativu Relatóriu ne e uza dadus kuantitativu hosi fonte tolu mak: Insidente violénsia ne ebé rekorda hosi Belun nia sistema Atensaun no Responde sedu ninia sistema Monitorizasaun ba konflitu. Peskiza kuantitativu kona-ba polísia nia fonte de dadus mak mai hosi survey Fundasaun Ázia nia survey kona-ba persesaun sira kona-ba polísia komunitária iha 2015, ne ebé referensiadu iha testu. 132 Istoria balun hosi mídia nian hosi 2013 mós kolekta hosi fonte on line. 7. Apéndise 75

76 Peskiza kuantitativu kona-ba militár ne ebé rekolla ba objetivu peskiza ida-ne e uza pergunta hitu dezeña hosi Belun, maibé Fundasaun Asia mak implementa iha fulan ikus tinan 2016 nian durante kolesaun dadus ba Timor-Leste nia Tatoli! Suvey. Peskiza ne e halo ba ema na in 1,243 (iha ne ebé ikus mai ema na in 4 esklui tiha hafoin verifika kualidade, ne ebé mak ikus mai amostra ikus ho ema hamutuk na in 1,239) no nia marjin ba erru nian mak +/- 2.8%. 133 Dadus Kualitativu Maioria boot hosi dadus ne ebé uza iha relatóriu ne e mak kolekta hosi Fevreiru 2016-Agostu 2016 durante peskiza kualitativu iha terrenu ne ebé konsiste hosi Diskusaun Grupu no entrevista sira. Grupu tarjetu ba peskiza kualitativu mak: Membru hosi grupu kuaze-polítika no grupu arte marsiál sira; Veteranu sira; Atór Seguransa no defeza nasionál no internasionál; Elit polítiku sira; no Grupu xave sidadaun sira seluk, hanesan feto, joven, lider komunitária sira, reprezentativu sosiedade sivíl sira no sira seluk. Uza revista literature, ekipa dezenvolve dúzia hosi pergunta sira atu husu durante Diskusaun Grupu no entrevista sira. Pergunta ne ebé ikus mai husu durante pratika Diskusaun Grupu ho staff Belun ba objetivu hadi a pergunta sira antes hahú peskiza iha terrenu (rezultadu hosi teste Diskusaun Grupu la inklui hanesan rezultadu iha relatóriu peskiza). Pergunta sira ne e organiza filafali ba iha 14 diferente kestionáriu ne ebé uza ba: Diskusaun Grupu ho: o Sidadaun xave sira o Veteranu sira o CPD-RDTL no grupu arte marsiál no ritual sira o PNTL o F-FDTL Entrevista ho: o Respondente ave iha nivel munisipiu o Figura istóriku iha nivel nasionál o Ofisiál governu atuál iha nivel nasionál o Figura istóriku ne ebé atualmente hanesan ofisiál governu 133 Favor haree metodolojia detallu liu iha: Susan Marx no Gobie Rajalingam, Timor-Leste 2016 Tatoli! Public Opinion Poll, (Dili: The Asia Foundation, 2017), p Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

77 o Respondente PNTL ka Ministériu Interior nivel Nasionál o Respondente F-FDTL ka Ministériu Defeza nivel Nasionál o Peritu internasionál sira ne ebé uluk servisu iha Timor-Leste o Peritu internasionál sira ne ebé agora servisu hela iha Timor-Leste o Militár no Polísia internasionál ne ebé servisu ka uluk servisu iha Timor-Leste 134 Uza kestionáriu sira ne e, ekipa realiza Diskusaun Grupu no entrevista sira iha munisipiu 12 no Rejiaun Autónomu Espesiál Oekusi-Ambeno. Iha total, respondente 385 (inklui feto ema na in 109) mak partisipa iha Diskusaun Grupu 39 (inklui partisipante Diskusaun Grupu 350) no entrevista 35. Dadus kona-ba partisipante sira hotu bele hetan iha aneksu 7.2. Diskusaun Grupu 25 realiza ho sidadaun xave sira, ho Diskusaun Grupu rua iha kada munisipiu (no Oekusi)-Ida iha área urbana postu administrative no ida iha área rurál hosi rurál postu administrative nian.135 Lista mamuk hosi tipu parseiru 25 (veteran, xefe suku/aldeia, lia na in, joven, reprezentante relijiozu sira, etc.) ba kada suku entrega ba Belun nia koordenadór munisipiu sira, ida-ne ebé mak prienxe lista sira ho sujestaun ba partisipante bazeia ba sira-nia koñesimentu ho parseiru sira iha kada suku. Hosi lista sira ne e, ekipa peskiza halo selesaun final ba númeru ema ne ebé atu konvida ba kada Diskusaun Grupu entre 12-15, iha ne ebé koordenadór munisipiu sira sei entrega konvite ba. Diskusaun Grupu tolu halo ba feto de it iha rejiaun diferente. Diskusaun Grupu 2 halo ho Veteranu sira hosi funu ba rezisténsia nian iha Aileu no Lautein. Diskusaun Grupu 1 halo ho eis-membru CPD-RDTL iha Baucau. Diskusaun Grupu 2 halo ho eis-membru grupu arte marsiál rua ne ebé bandu iha Likisá no Ainaru. Diskusaun Grupu 1 halo ho grupu arte ritual iha Dili. Diskusaun Grupu ida halo ho grupu joven iha Covalima. Diskusaun Grupu 1 realiza ho ema iha área operasaun laran hosi F-FDTL no PNTL nia operasaun konjunta iha Diskusaun Grupu 2 realiza ho reprezentante sosiedade sivíl iha Dili Diskusaun Grupu 4 realiza ho pesoál PNTL iha Baucau, Bobonaru, Dili no Oekusi. Entrevista 17 hala o ho respondente xave iha nivel munisipiu inklui leader veteran, figura relijiozu, eis-lider hosi grupu balun ne ebé bandu, entre sira seluk. Entrevista 14 halo ho respondente nivel nasionál iha Dili. Entrevista 4 halo ho respondente internasionál via ka Skype. Diskusaun Grupu no entrevista hotu gravadu/dokumenta. Respondente ba entrevista sira asina karta de konsentimentu ne ebé hatudu katak sira aseita atu peskizadór sira grava no uza sira-nia 134 Ultimamente, la iha Diskusaun Grupu ida mak halo ho pesoal F-FDTL no mós la iha entrevista ida mak halo ho figura istórika ne ebé agora daudaun assume hela funsaun iha governu ka pesoal F-FDTL hosi nivel nasional. 135 Esepsaun ida ba Covalima, iha ne ebe mak Diskusaun Grupu halo de it iha area Urbana, area rurál kansela tiha tanba kondisaun dalan ne ebé la dun diak. 7. Apéndise 77

78 kotasaun iha relatóriu ne e, no respondente Diskusaun Grupu sira konsente verbalmente. Membru ekipa na in tolu ne ebé prezente iha Diskusaun Grupu hotu no entrevista sira, ida hanesan moderadór ka entrevistadór, na in rua seluk foti notas. Hafoin kada Diskusaun Grupu no entrevista, ekipa halo revizaun hamutuk ba sira-nia notas, no mai ho consensus ida kona-ba resposta ida-ne ebé mak tenke trankreve (de akordu ho sira-nia importánsia ka la dun iha klareza) no presiza sumariza uza notas ekipa nian. Kada resposta sira ikus mai hatama ba folla excel nian, tantu iha forma transkrisaun ka iha forma sumáriu. Bainhira kompleta tiha peskiza iha terrenu, hafoin ida-ne e ekipa halo revizaun inisiál no hadi a dadus sira (resposta individual liu 2900), no resposta interesante sira ne ebé seidauk trankreve mak hili ba transkrisaun. Hafoin ida-ne e ekipa organiza resposta sira ne ebé nia tópiku /tema kuaze hanesan ba iha excel sheet 12 ne ebé dedika ba, no halo fali segunda revizaun hosi dadus, hodi haree hosi kada resposta nia kodifikasaun ida de it ka liu. Nu udar ezemplu, resposta: krize hanesan krize 2006 sei la akontese tan, tanba nasaun aprende tiha ona hosi fallansu sira iha pasadu, bele tau iha kodifikasaun rua hanesan krize sei la akontese tan no krize 2006 bele serbí hanesan prevensaun ida ba krize iha future. Ein jerál resposta sira atribui ba kodifikasaun úniku liu 500. Hafoin kompleta tiha kodifikasaun, kódigu sira ne e uza hodi dezenvolve estrutura inisiál hosi relatóriu. Diskusaun meza kabuar Ekipa aprezenta rezultadu no rekomendasaun preliminár peskiza nian iha diskusaun meza kabuar iha inísiu fulan Agostu 2016 hodi hetan komentáriu sira. Iha hadulas meza ne e partisipa ema na in 30 inklui reprezentante hosi: Gabinete Prezidente nian Parlamentu Nasionál Gabinete Primeiru Ministru Provedoria Direitos Humanos e Justiça Komisaun Reforma Lejislativu Centro Nacional CHEGA! F-FDTL PNTL Universidade Nasionál Timor-Leste (UNTL) Asosiasaun Veteranu Partidu Polítiku o FRETILIN o KHUNTO o PLP o Organizasaun sosiedade sivíl 78 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

79 o AcBiT o Fundasaun Mahein o JSMP o MOFFE o Rede Feto Limitasaun sira Presiza tau iha konsiderasaun ba limitasaun sira bainhira lee rezultadu sira iha relatóriu ne e. Limitasaun importante liu ne ebé presiza konsidera mak peskiza ida-ne e foka los ba persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL, maibé la signifika katak persesaun hirak-ne e nesesáriamente bazeia ba informasaun los ka faktu. Nune e, evita atu trata relatóriu ne e hanesan avaliasaun loloos kona-ba instituisaun rua, maibé ne e hanesan avaliasaun kona-ba respondente nia persesaun de it kona-ba instituisaun rua. Peskiza iha terrenu no survey kuantitativu ba relatóriu ida-ne e akontese iha tinan 2016, maibé relatóriu ne e publika iha Agostu Tanba F-FDTL no PNTL sei foun/nurak, persesaun kona-ba sira iha tendénsia atu sempre evolve ka muda hela de it. Tanba ne e, eventu atuál, hanesan eleisaun nasionál 2017 ne ebé la o ho hakmatek, iha posibilidade maka as atu muda liután públiku nia persesaun kona-ba sira dezde peskiza iha terrenu remata. Apezarde de esforsu repetidu sira ekipa peskiza laiha disponibilidade atu asegura entrevista ka Diskusaun Grupu ho membru F-FDTL ka Ministériu Defeza. Ein jerál karta lima ba F-FDTL ka Ministériu Defeza atu entrevista ka hetan permisaun hodi realiza Diskusaun Grupu ho membru F-FDTL. Enkuantu ekipa iha oportunidade atu ko alia ho ema ne ebé servisu ka ema ne ebé servisu ho kolaborasaun rigorozu ho F-FDTL presiza nota katak, perspetiva hosi F-FDTL mak la iha. Maske ekipa ninia esforsu atu konvida parseiru espesífiku sira ba Diskusaun Grupu, iha realidade respondente hamutuk ema na in 141 de faktu la ós konvida hosi ekipa mak partisipa iha Diskusaun Grupu sein espesifikamente selesionadu atu inklui iha peskiza. Ekipa labele tau sees ema ida. Ida-ne e halo reprezentasaun respondente mane sai barak liu. Ema 85 hosi total partisipante 350 Diskusaun Grupu nian la ko alia, maske moderadór enkoraja sira atu ko alia. Hanoin katak, tópiku peskiza ne e sensitive, respondente balun la ko alia durante Diskusaun Grupu, maibé sira ko alia ba peskizadór sein gravasaun hafoin Diskusaun Grupu remata ona. Iha Diskusaun Grupu tolu, partisipante ida dehan ba sira seluk atu la kritika instituisaun, no iha Diskusaun Grupu rua OPS partisipa iha Diskusaun Grupu maske la konvida. Ida-ne e bele dehan katak metodolojia peskiza Diskusaun Grupu nian, embora di ak atu kaptura pontu de vista oin-oin, dala ruma bele fó impedimentu ba respondente sira atu ko alia ho nakloke. Metodolojia Diskusaun Grupu ne ebé uza iha peskiza ne e mak dala ruma halo partisipante feto sira la dun espresa sira-nia opiniaun forte. Tanba mane mak dala barak ko alia uluk, feto balun ho opiniaun forte sente la dun konfortavel atu ko alia hanesan atu la repete saida mak [respondente seluk] temi tiha ona. Ida-ne e evidénsia faktuál katak, durante Diskusaun Grupu tolu ba feto de it, feto sira jerálmente iha opiniaun maka as kona-ba militár no polísia, inklui perspetiva kritiku duke iha Diskusaun Grupu ne ebé kahur. 7. Apéndise 79

80 7.2 DEMOGRAFIA RESPONDENTE NIAN Sexu Total International Vikeke Oekusi Manufahe Manatutu Likisa Lautein Ermera Dili Covalima Bobonaru Baucau Ainaru Aileu Feto Rural Urbanu Mane Rural Urbanu Total Servisu ka Afiliasaun Aileu Ainaru Baucau Bobonaru Covalima Ator Relijiozu Funsionariu Publiku Grupu Arte Marsial ka Ritual Dili Ermera Lautein Grupu Disafeitadu Internasional 4 4 Lider Komunitaria/Tradisional Membru Konsellu Suku seluk Ofisial Nivel Altu Governu Nasional (atual ka eis) Likisa Manatutu Manufahe Oekusi Vikeke Internasional Petisionariu/eis-F-FDTL PNTL Sosiedade Sivil Veteranu/Klandestina Total 7.3 PERGUNTA PESKIZA Tuir mai mak lista ho pergunta Diskusaun Grupu, entrevista no survey persesaun nia ne ebé uza hodi kolekta dadus ba relatóriu nee. Pergunta entrevista no Diskusaun Grupu Pergunta ne ebé husu iha lian Ingles ba respondente internasionál marka ho *. Pergunta ne ebé husu iha lian Ingles no Tetun hotu marka ho **. Pergunta sira ne ebé la marka signifika husu iha lian Tetun de it. 80 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

81 Bainhira iha problema ruma, no membru PNTL rekoñese katak parte ida-ne ebé involve sei iha relasaun ho sira ka sira koñese di ak, saida mak tuir loloos sira sei halo? Bainhira jerasaun foun troka jerasaun tuan iha PNTL/F-FDTL, oinsá implikasaun dezenvolvimentu instituisaun ba futuru? Bainhira-mak PNTL bele uza forsa atu halo atuasaun? Buat di ak saida mak ita boot sira haree iha PNTL/F-FDTL ninia servisu? Desizaun governu hodi taka atividade grupu balun porezemplu, grupu arte marsiál ruma, CPD-RDTL no KRM halo rai hakmatek liu ka lae? Se lae, saida mak tuir loloos governu, PNTL no F-FDTL halo iha tempu ne ebá? Ema halo tuir orden PNTL nian tanba rekoñese katak polísia iha autoridade ka tanba sira ta uk katak PNTL sei uza forsa fíziku hodi obriga? Entre lei tradisionál no lei formal ida-ne ebé mak ita prefere liu atu resolve problema? Fatór saida mak afeta pozitivamente/negativamente ba sidadaun Timor-Leste nia fiar no konfiansa ba PNTL/F-FDTL?* F-FDTL ka ninia lideransa iha influensia ba governu no estadu nia desizaun? Se iha, oinsá ita boot nia hanoin kona ba ida nee? F-FDTL nudár susesór loloos hosi FALINTIL, ne ebé luta ba independénsia, ka oinsá? F-FDTL trata ema hotu-hotu hanesan iha prosesu rekrutamentu no promosaun ba membru sira? F-FDTL, hanesan autór ba seguransa esterna, bainhira mak F-FDTL bele envolve iha seguransa interna? Frakeza saida mak tuir ita boot sira sei eziste iha instituisaun PNTL/F-FDTL? Iha situasaun normal ka la iha funu, saida mak durante ne e F-FDTL halo, no bele halo iha futuru? Krize 2006 bele akontese fali? Kuandu ita ka ita-nia família hanesan vítima hosi problema ho ema ruma, ita boot prefere PNTL ka ema seluk atu resolve? Membru PNTL/F-FDTL atuál kaer projetu ne ebé hetan orsamentu hosi governu ka iha interese ekonomia seluk? Se iha, hanoin oinsá kona-ba nee? Oinsá dezenvolvimentu iha futuru no sidadaun nia persesaun kona-ba lejitimidade ba PNTL no F-FDTL sei afeta bainhira lideransa hosi jerasaun foun troka jerasaun tuan?* Oinsá implikasaun hosi polítika asisténsia veteranu nian ba seguransa nasionál? Oinsá ita boot haree F-FDTL/PNTL agora kompara ho bainhira krize 2006 akontese? Oinsá ita boot nia hanoin kona ba PNTL no F-FDTL nia atuasaun no interasaun ho komunidade durante operasaun konjunta sira? 7. Apéndise 81

82 Oinsá ita boot nia hanoin kona ba servisu hamutuk PNTL no F-FDTL iha operasaun konjunta sira? Oinsá ita boot nia hanoin kona-ba maneira ka prosesu harii PNTL/F-FDTL? Oinsá ita boot sira-nia haree kona-ba F-FDTL/PNTL sira-nia atuasaun agora kompara ho polísia no militár iha tempu okupasaun Indonesian nian? Oinsá ita-nia observasaun durante nee, kona-ba F-FDTL nia envolvimentu iha seguransa interna?^ Oinsá ita-nia observasaun kona-ba prosesu rekrutamentu no promosaun iha PNTL/F-FDTL nia laran? Oinsá komunidade nia reasaun ba PNTL nia atuasaun? Sira fó respeitu ba ita/sira halai/ Sira la rona ka rona/kontinua ataka malu? Saida mak ita boot sira halo uluk? Grave kompara ho problema simples/ki ik? Oinsá UN no atór international sira-nia kontribuisaun ba F-FDTL/PNTL? Sira-nia apoiu ba F-FDTL/PNTL tuir sosiedade no governu nia prioridade ka lae? Peskizadór seluk hakerek katak polítika governu nian ne ebé fó asisténsia ba veteranu sira, hanesan polítika sosa dame. Oinsá ita boot nia hanoin kona-ba ida nee? PNTL trata ema hotu-hotu hanesan iha sira-nia servisu loron-loron no mós iha prosesu rekrutamentu ba membru sira? Reforma legal no institusionál saida mak presiza halo atu bele hadi a persesaun sidadaun nian kona-ba PNTL/F-FDTL nia lejitimidade?^ Saida mak bele ajuda PNTL nia servisu iha komunidade nia leet? Hosi PNTL no mós hosi komunidade? Regra ka prosedura PNTL nian presiza hadi ak tan atu bele ajuda ita-nia servisu? Saida mak fatór importante ne ebé bele afeta sidadaun nia fiar no konfiansa ba PNTL/F- FDTL? Saida mak ita boot sira-nia observasaun kona-ba públiku nia hanoin no sentimentu kona-ba PNTL/F-FDTL nia servisu? Saida mak ita-nia hanoin kona-ba prosesu hakerek konstituisaun? Reprezentasaun povu ba konstituisaun RDTL nian? - Saida mak knaar PNTL/F-FDTL nian? Sira halo duni sira-nia knaar? Saida mak sidadaun Timor Leste bele halo atu ajuda PNTL nia servisu iha baze? Se karik, porezemplu, ita boot la kontente ho estadu, automatikamente ita boot mós la kontente ho PNTL/F-FDTL iha tempu hanesan ka lae? Ka pelu kontráriu? To o UNMIT sai hosi Timor-Leste iha 2012, saida de it mak susesu no dezafiu hosi autór internasionál sira-nia kontribuisaun ba PNTL no F-FDTL nia dezenvolvimentu?* 82 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

83 Tuir ita boot iha ligasaun ka lae entre pagamentu pensaun veteranu no situasaun seguransa internal iha Timor-Leste? Asuntu veteranu sira ein jerál afeta PNTL no F-FDTL ka lae? Se nune e duni, oinsá bele redús poténsia negativu hirak-ne e?* Tuir ita boot nia haree, maneira estabelese PNTL no F-FDTL (porezemplu, prosesu rekrutamentu iha inísiu) kontinua afeta sidadaun Timor-Leste nia persesaun kona-ba instituisaun rua nia lejitimidade agora? Tanba sá?* Tuir ita boot sira-nia haree, asuntu veteranu sira-nian afeta PNTL? Oinsá? Uluk hafoin ita ukun an iha hanoin oin-oin kona-ba atu harii instituisaun militár iha Timor-Leste ka lae. Tuir ita boot nia hanoin, Timor-Leste presiza militár ka lae? Pergunta survey persesaun nian Respondente sira hatán ba asuntu sira iha kraik liuhosi fó hatene ba enumeradór sira se sira la konkorda tebes, la konkorda, nein konkorda nein la konkorda, konkorda no konkorda tebes: Timor-Leste presiza militár atu proteje nasaun hosi ameasa esterna Timor-Leste presiza militár atu proteje nasaun hosi ameasa interna Timor-Leste la presiza militár F-FDTL nudár susesór loloos hosi FALINTIL, ne ebé luta ba independénsia F-FDTL tuir loloos bele fó orden ba governu F-FDTL dala ruma fó orden ba governu F-FDTL mak organizasaun ho disiplina ne ebé aas 7.4 BIBLIOGRAFIA Aloyo, Eamon. Fostering a sense of legitimacy. Beyond Intractability. (asesu iha 28 Jullu 2017). Armstrong, Nicholas J., Jacqueline Chura-Beaver no Isaac Kfir. Security sector reform in Timor-Leste: Missed opportunities and hard lessons in empowering the host-nation. PKSOI Papers (US Army, 2012). Atli, Altai. Societal legitimacy of the military: Turkey and Indonesia in comparative perspective. Turkish Journal of Politics 1, no. 2. (2010): p Belun. Impaktu kostume kultura fetosaa-umane ba komunidade nia moris. (Dili: Belun, 2011). Belun. Impaktu sosiál hosi prosesu administrasaun ba pagamentu veteranu. (Dili: Belun, 2014). Belun no Fundasaun Ázia. Tara-Bandu ho nia papél ba prevensaun konflitu iha komunidade Timor-Leste. (Dili: Belun no TAF, 2013). 7. Apéndise 83

84 Bradford, Ben, Aziz Huq, Jonathan Jackson no Benjamin Roberts. What price fairness when security is at stake?: Police legitimacy in South Africa. Regulation and Governance 8, no. 2. (2013): p Bradford, Ben, Jonathan Jackson no Mike Hough. Police legitimacy in action: Lessons from theory and practice. In The Oxford Handbook of Police and Policing, ed. Michael D. Reisig no Robert J. Kane (Oxford: Oxford University Press, 2013). Brinkerhoff, Derick. Introduction. In Governance in Post-Conflict Societies: Rebuilding Fragile States, ed. Derick Brinkerhoff (New York: Routledge, 2007). Centre for International Governance Innovation. Security sector reform monitor: Timor-Leste No.2. (CIGI, 2010). Democratic Republic of Timor-Leste. Constitution of the Democratic Republic of Timor-Leste. (Dili: 2002). Fundasaun Mahein. Polítika ministériu defeza no seguransa periodu Mahein Nia Hanoin no. 2 (Dili, Fundasaun Mahein, 2012). Government of Timor-Leste. Decree-Law No. 9/2009, Organic Law of Timor-Leste s National Police (PNTL). (Dili: Government of Timor-Leste, 2009). Government of Timor-Leste. Força (Dili: 2007). Hood, Ludovic. Security sector reform in East Timor, International Peacekeeping 13, no. 1. (2006): p Ingram, Sue. Building the wrong peace: Reviewing the United Nations Transitional Administration in East Timor through a political settlement lens. SSGM Discussion Paper 4 (Canberra: Australian National University, 2012). International Crisis Group. Timor-Leste: Stability at what cost? Asia Report no. 246 (Dili/ Brussels: ICG, 2013). International Crisis Group. Timor-Leste: Time for the UN to step back. Asia Briefing no. 116 (Dili/Brussels: ICG, 2010). International Crisis Group. Timor-Leste: Security Sector Reform. Asia Report no. 143 (Dili/ Brussels: ICG, 2008). Jackson, Jonathan no Ben Bradford. Police legitimacy. (London: National Policing Improvement Agency, 2009). Kingsbury, Damien. Challenges of constructing postcolonial unity: Timor-Leste as a case study. Asian Politics & Policy 4, no. 1. (2012): p Kocak, Deniz. Timor-Leste: The continuing challenge of police building and security governance. Security Sector Reform Resource Centre, 19 Agostu (asesu iha 28 Jullu 2017). Leach, Michael. Longitudinal change in East Timorese tertiary student attitudes to national identity and nation building, , Journal of the Humanities and Social Sciences of Southeast Asia and Oceania 168, no (2012): p Mazerolle, Lorraine, Sarah Bennett, Jacqueline Davis, Elise Sargeant no Matthew Manning. 84 Persesaun sira kona-ba F-FDTL no PNTL tinan sanulu hafoin krize

85 Legitimacy in policing: A systematic review. Campbell Systematic Reviews (The Campbell Collaboration, 2013). Marx, Susan no Gobie Rajalingam. Timor-Leste 2016 Tatoli! Public Opinion Poll. (Dili: The Asia Foundation, 2017). McDougall, Derek. The failure of security sector reform to advance development objectives in East Timor and the Solomon Islands. In Back to the Roots: Security Sector Reform and Development, ed. Albrecht Schnabel no Vanessa Farr (Geneva: DCAF, 2012). Nevins, Joseph. Timor-Leste in 2006: The end of the post-independence honeymoon. Asian Survey 47, no. 1. (2007): p Nolan, Cillian. After Xanana: Challenges for stability. In A New Era: Timor-Leste after the UN, ed. Sue Ingram, Lia Kent no Andrew McWilliam. Canberra: ANU Press, Pereira, Agio. Timor-Leste: Transition from peacekeeping to peacebuilding: A Timorese perspective. Civil-Military Working Papers no. 10 (Australian Government Asia Pacific Civil-Military Centre of Excellence, 2010). Scambary, James. Anatomy of a conflict: the communal violence in East Timor. Conflict, Security & Development 9, no. 2. (2009): p Sunshine, Jason no Tom R. Tyler. The role of procedural justice and legitimacy in shaping public support for policing. Law & Society Review 37, no. 3. (2003): p Svoboda, Eva no Eleanor Davey. The search for common ground: Police, protection and coordination in Timor-Leste (London, Overseas Development Institute, 2013). Tankebe, Justice. Public cooperation with the police in Ghana: does procedural fairness matter? Criminology 47, no. 4. (2009): p Timor-Leste Commission for Reception, Truth and Reconciliation, Chega!: The Final Report of the Timor-Leste Commission for Reception, Truth and Reconciliation (CAVR). (Jakarta: STP- CAVR, 2005). Timor-Leste Education Project. Introduction to the laws of Timor-Leste legal history and the rule of law in Timor-Leste. (Dili: Stanford Law School, 2013). Trindade, Josh. An ideal state for East Timor: Reconciling the conflicting paradigms. (Dili: 2008). United Nations. Report of the United Nations Independent Special Commission of Inquiry for Timor-Leste. (Geneva: UN, 2006). Wassel, Todd no Gobie Rajalingam. Survey kona-ba persesaun polísia no komunidade iha Timor-Leste (Dili: Fundasaun Ázia, 2015). Wilson, Bu. Smoke and mirrors: The development of the East Timorese police, (Canberra: Australian National University, 2010). Wilson, Bu no Nelson Belo. The UNPOL to PNTL handover 2009: What exactly is being handed over? (Canberra: SSRC Conflict and Peace Forum, 2009). Valters, Craig, Sarah Dewhurst no Juana de Catheu. After the buffaloes clash: Moving from political violence to personal security in Timor-Leste. (London: Overseas Development Institute, 2015). 7. Apéndise 85

86

87

88

Harii Nasaun iha Timor-Leste Urbanu no Rurál

Harii Nasaun iha Timor-Leste Urbanu no Rurál Harii Nasaun iha Timor-Leste Urbanu no Rurál RELATÓRIU KONFERÉNSIA NIAN www.rmit.edu.au www.timor-leste.org Damian Grenfell, Mayra Walsh, Januario Soares, Sofie Anselmie, Annie Sloman, Victoria Stead no

More information

Levantamentu kona-ba Asesu ba Rai, Seguransa Titularidade Direitu ba Rai no Konflítu Rai iha Timor-Leste

Levantamentu kona-ba Asesu ba Rai, Seguransa Titularidade Direitu ba Rai no Konflítu Rai iha Timor-Leste Levantamentu kona-ba Asesu ba Rai, Seguransa Titularidade Direitu ba Rai no Konflítu Rai iha Timor-Leste Levantamentu kona-ba Asesu ba Rai, Seguransa Titularidade Direitu ba Rai no Konflítu Rai iha Timor-Leste

More information

Komentáriu husi La o Hamutuk ba Ezbosu Lei Impostu ba Valor Akresentadu (IVA) Timor-Leste 15 Agostu 2016

Komentáriu husi La o Hamutuk ba Ezbosu Lei Impostu ba Valor Akresentadu (IVA) Timor-Leste 15 Agostu 2016 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670-3321040 ka +670-77234330 (mobile) email: laohamutuk@gmail.com Website:

More information

Loron Rihun Ida ISTÓRIA HO FIGURA

Loron Rihun Ida ISTÓRIA HO FIGURA Loron Rihun Ida ISTÓRIA HO FIGURA Belun Fasilitadór, Família barak mak valoriza tebes períodu isin-rua no labarik nia tinan hirak dahuluk. Tempu ida-ne e marka ho domin, kuidadu, hamnasa, no kresimentu.

More information

TIMOR-LESTE: REFORMA SETÓR SEGURANSA. Asia Report N 143 loron 17, fulan-janeiru, tinan 2008

TIMOR-LESTE: REFORMA SETÓR SEGURANSA. Asia Report N 143 loron 17, fulan-janeiru, tinan 2008 TIMOR-LESTE: REFORMA SETÓR SEGURANSA Asia Report N 143 loron 17, fulan-janeiru, tinan 2008 KONTEÚDU SUMÁRIU EZEKUTIVU NO REKOMENDASAUN SIRA... i I. INTRODUSAUN... 1 A. SETÓR SEGURANSA RAHUN...2 B. XAMADA

More information

Relasaun entre povu no estadu liu husi auditoria sosiál MATADALAN KONA-BA AUDITORIA SOSIÁL BA TIMOR-LESTE

Relasaun entre povu no estadu liu husi auditoria sosiál MATADALAN KONA-BA AUDITORIA SOSIÁL BA TIMOR-LESTE Relasaun entre povu no estadu liu husi auditoria sosiál MATADALAN KONA-BA AUDITORIA SOSIÁL BA TIMOR-LESTE MATADALAN KONA-BA AUDITORIA SOSIÁL BA TIMOR-LESTE AGRADESIMENTU Matadalan ida ne e produs husi

More information

(GIZ: Ajensia. BELUN ne ebé

(GIZ: Ajensia. BELUN ne ebé SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU RELATÓRIU TRIMESTRAL: JUÑU SETEMBRU 11 Dili, Fevereiru 11 Sistema Atensaun no Responde Sedu iha Timor Leste (AtReS). AtReS dezeina hodi hasa e mekanismu responde sedu

More information

Saida mak Objetivu hosi Transparénsia?

Saida mak Objetivu hosi Transparénsia? Diarmid O Sullivan Saida mak Objetivu hosi Transparénsia? Inisiativa Transparénsia ba Indústria Extrativa no jestaun rekursu naturais iha Liberia, Timor-Leste no país sira seluk. Abríl 2013 Konteúdu Introdusaun...3

More information

Timor-Leste: Kooperasaun ho Sistema Direitus Umanus ONU nian

Timor-Leste: Kooperasaun ho Sistema Direitus Umanus ONU nian Timor-Leste: Kooperasaun ho Sistema Direitus Umanus ONU nian Kompilasaun ba rekomendasaun sira husi mekanizmu direitus umanus ONU nian ba Timor-Leste 45 Foto iha pajina oin: Kadeira Timor-Leste nian iha

More information

Edukasaun Direitus Umanus

Edukasaun Direitus Umanus Edukasaun Direitus Umanus Manuál ba Profesór Sira (Klase 5 6) Edukasaun Direitus Umanus Manuál ba Profesór Sira (Klase 5 6) Kopirraite Eskritóriu das Nasões Unidas nian ba Altu Komisariadu ba Direitus

More information

ASEMBLEIA KONSTITUINTE TIMÓR-LESTE Testu Konstituisaun ne ebé hetan aprovasaun iha loron 22 fulan Marsu tinan 2002

ASEMBLEIA KONSTITUINTE TIMÓR-LESTE Testu Konstituisaun ne ebé hetan aprovasaun iha loron 22 fulan Marsu tinan 2002 ÍNDISE ARTIGU SIRA-NIAN PARTE I PRINSÍPIU FUNDAMENTÁL Artigu 1 Repúblika 2 Soberania no konstitusionalidade 3 Sidadania 4 Rai 5 Desentralizasaun 6 Objetivu Estadu nian 7 Sufrájiu universál no multipartidarizmu

More information

Rua Sérgio Vieira de Melo, No. 7, Farol, Díli, Timor-Leste Telef. (+670) , (+670) , Web:

Rua Sérgio Vieira de Melo, No. 7, Farol, Díli, Timor-Leste Telef. (+670) , (+670) ,   Web: Rua Sérgio Vieira de Melo, No. 7, Farol, Díli, Timor-Leste Telef. (+670) 3331329, (+670) 3331382, E-mail: cactimorleste@cac.tl, Web: www.cac.tl EMPREZARIU FORSA SEGURANSA IGREJA SOSIEDADE SIVIL CAC LIDER

More information

OINSA BARLAKE MUDA IHA TIMOR LESTE? Is barlake changing in Timor-Leste? Seminar husi Dr. Sara Niner SLIDE 1: TILE

OINSA BARLAKE MUDA IHA TIMOR LESTE? Is barlake changing in Timor-Leste? Seminar husi Dr. Sara Niner SLIDE 1: TILE OINSA BARLAKE MUDA IHA TIMOR LESTE? Is barlake changing in Timor-Leste? Seminar husi Dr. Sara Niner SLIDE 1: TILE Introduction Hau interese ba Barlake tamba nia iha pontu de vista 2 ne ebe diferente: I

More information

REGIONAL FISHERIES LIVELIHOODS PROGRAMME FOR SOUTH AND SOUTHEAST ASIA (RFLP)

REGIONAL FISHERIES LIVELIHOODS PROGRAMME FOR SOUTH AND SOUTHEAST ASIA (RFLP) REGIONAL FISHERIES LIVELIHOODS PROGRAMME FOR SOUTH AND SOUTHEAST ASIA (RFLP) --------------------------------------------------------- FINAL REPORT LEGAL AND TECNICHAL GLOSSARY & LEGAL TRAINING ON TIMOR-LESTE

More information

Dezenvolve Ekonomia Naun-Petróleu

Dezenvolve Ekonomia Naun-Petróleu Dezenvolve Ekonomia Naun-Petróleu Avaliasaun Setór Privadu nian ba Timor-Leste Relatóriu ida-ne e investiga Timor-Leste nia potensiál atu dezenvolve ekonomia ne ebé buras, estavel no diversifikada ne ebé

More information

Uniaun Europeia Misaun Observasaun Eleitoral

Uniaun Europeia Misaun Observasaun Eleitoral Style Definition: TOC 1 Style Definition: TOC 2: Indent: Left: 0.5", Tab stops: 6.29", Right,Leader: Eleisaun Prezidensial no Lejislativa 2017 Uniaun Europeia Misaun Observasaun Eleitoral ba Timor-Leste

More information

Haburas Fali Rai Agrikultor Maneja Regenerasaun Natural (FMNR) iha Timor-Leste

Haburas Fali Rai Agrikultor Maneja Regenerasaun Natural (FMNR) iha Timor-Leste Haburas Fali Rai Agrikultor Maneja Regenerasaun Natural (FMNR) iha Timor-Leste Watch the video: http://fmnrhub.com.au/haburas-fali-rai-agrikultormaneja-regenerasaun-natural-fmnr-iha-timor-leste/ Mundo

More information

Lia-menon husi Prezidente Konsellu Fundasaun Alola Dra. Kirsty Sword Gusmão, AO

Lia-menon husi Prezidente Konsellu Fundasaun Alola Dra. Kirsty Sword Gusmão, AO Fundasaun Alola Lia-menon husi Prezidente Konsellu Fundasaun Alola Dra. Kirsty Sword Gusmão, AO Respeita ba Belun no Apoiantes Fundasaun Alola tomak, Ho orgulho bot no kontenti tebes tamba Hau bele fahe

More information

KONTEÚDU. 3 Editoriiál. 33 Lidun moris konsagrada. 34 Papa Francisco ba relijioza sira. 3 Husi Provinsiiál. 5 Halo buat ne ebé nia dehan

KONTEÚDU. 3 Editoriiál. 33 Lidun moris konsagrada. 34 Papa Francisco ba relijioza sira. 3 Husi Provinsiiál. 5 Halo buat ne ebé nia dehan Jul-Ag 1 KONTEÚDU 3 Editoriiál 3 Husi Provinsiiál 5 Halo buat ne ebé nia dehan 6 Profeta Ezequiel 8 Esperansa ida imposivel? 12 Fila fali ba abut 13 Don Bosco ema Kreda nian 15 Edukasaun tuir Don Bosco:

More information

Tahan ho trauma psikolojiku: asuntu familiar ida

Tahan ho trauma psikolojiku: asuntu familiar ida 10-23 Julhu 2000 Publika semana rua dala ida hotetun, Ingles, Portuguese no Bahasa Indonesia no distribui gratuita deit Vol. I, No. 11 ATU BALI NO SERBII Primeiru turnu polisia Timor oan foun na'in 50

More information

KONTEÚDU. 3 Editoriiál. 33 Lidun moris konsagrada. 34 O maior é o AMOR. 3 Husi Provinsiiál. 37 Identidade pesoál no identidade

KONTEÚDU. 3 Editoriiál. 33 Lidun moris konsagrada. 34 O maior é o AMOR. 3 Husi Provinsiiál. 37 Identidade pesoál no identidade Maiu-Jun 1 KONTEÚDU 3 Editoriiál 3 Husi Provinsiiál 5 Halo buat ne ebé nia dehan 6 Livru Job nian 8 Job nia fiar 12 Fila fali ba abut 13 Don Bosco no amorevolezza 15 Don Bosco eskritór 18 Edukadora no

More information

Identidade, territóriu no prátika agrikulturál sira: paizajen sira balu ba konservasaun populasaun lokál sira-nia Eransa iha Timor-Leste

Identidade, territóriu no prátika agrikulturál sira: paizajen sira balu ba konservasaun populasaun lokál sira-nia Eransa iha Timor-Leste Identidade, territóriu no prátika agrikulturál sira: paizajen sira balu ba konservasaun populasaun lokál sira-nia Eransa iha Timor-Leste Project Identities, territories and agricultural practices: some

More information

Kaikoli Street, Dili-East Timor/ / / /

Kaikoli Street, Dili-East Timor/ / / / Kaikoli Street, Dili-East Timor/742 2821/726 5169/ 735 9199/ dinorah.granadeiro@gmail.com/nizio_pascal@yahoo.com FASILITA HUSI: CORE GROUP TRANSPARANSIA (CGT) SUBMISAUN SOSIADADE CIVIL BA PARLAMENTU NASIONAL

More information

KONTEÚDU. 3 Editoriál. 31 Lidun moris konsagrada. 32 Diresaun espirituál, kolókiu no projetu pesoál vida espirituál.

KONTEÚDU. 3 Editoriál. 31 Lidun moris konsagrada. 32 Diresaun espirituál, kolókiu no projetu pesoál vida espirituál. Abr-Jun 1 KONTEÚDU 3 Editoriál 3 Husi Provinsiál 5 Halo buat ne ebé Nia dehan 6 Liurai David: husi bibi-atan bibi nian ba bibi-atan povu nian 8 David nia vokasaun 11 Fila fali ba abut 12 Maria Auxiliadora

More information

Balansu femininu e maskulinu iha kosmolojia Timor nian (existensia Liurai feto sira Timor nian)

Balansu femininu e maskulinu iha kosmolojia Timor nian (existensia Liurai feto sira Timor nian) 2 Balansu femininu e maskulinu iha kosmolojia Timor nian (existensia Liurai feto sira Timor nian) Antero Benedito da Silva Sosiedade asia kompostu husi tradisaun familia rua: matrilineal e patrilineal.

More information

matadalan ba jornalista sira

matadalan ba jornalista sira matadalan ba jornalista sira Matadalan ba jornalista sira Edisaun daruak, 2010. International Center for Journalists matadalan ba jornalista sira Definisaun termu sira lian tetun ba média tuir abc. Manuál

More information

Oé-Cusse. Things to do & see in Oé-Cusse Buat ne'ebé atu haree no halo iha Oé-Cusse

Oé-Cusse. Things to do & see in Oé-Cusse Buat ne'ebé atu haree no halo iha Oé-Cusse Oé-Cusse Things to do & see in Oé-Cusse Buat ne'ebé atu haree no halo iha Oé-Cusse This is a creation of the Regional Secretariat for Community Tourism, RAEOA- ZEESM TL. Pante Macassar, Oé-Cusse Ambeno,

More information

BALTHASAR KEHI AND LISA PALMER. Hamatak halirin. The cosmological and socio-ecological roles of water in Koba Lima, Timor

BALTHASAR KEHI AND LISA PALMER. Hamatak halirin. The cosmological and socio-ecological roles of water in Koba Lima, Timor Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde Vol. 168, no. 4 (2012), pp. 445-471 URL: http://www.kitlv-journals.nl/index.php/btlv URN:NBN:NL:UI:10-1-113837 Copyright: content is licensed under a Creative

More information

TIMOR-LESTE MODULE Lessons and Worksheets

TIMOR-LESTE MODULE Lessons and Worksheets TIMOR-LESTE MODULE Lessons and Worksheets First Week of Lent Develop an understanding of the Christian vision of tika justice Reflect on Lent being a time to respond to others in need SETTING THE SCENE

More information

"",hi'" . -= ::-~,~-:::=- ...,.,.. ::;- -.--

,hi' . -= ::-~,~-:::=- ...,.,.. ::;- -.-- East Timor T1i\10R u:sn TIMOR-LESTE:. -= -- ::-~,~-:::=- ::;- "",hi'"....,.,.. -, -.-- -- East Timor The Price of Liberty Damien Kingsbury east timor Copyright Damien Kingsbury, 2009. Softcover reprint

More information

Oral History Program Series: Policing Interview no.: P22

Oral History Program Series: Policing Interview no.: P22 An initiative of the National Academy of Public Administration, and the Woodrow Wilson School of Public and International Affairs and the Bobst Center for Peace and Justice, Princeton University Oral History

More information

Timor- Leste s Troubled Waters Asia Rising

Timor- Leste s Troubled Waters Asia Rising Timor- Leste s Troubled Waters Asia Rising Professor Welcome to Asia Rising, the podcast of La Trobe Asia where we discuss the news, events and general happenings of Asian States and Societies. I'm your

More information

LET US GO TOGETHER: Journeying to Peace and Hope in Timor-Leste. MAI ITA BÁ HAMUTUK: La'o ba Dame no Esperansa iha Timor-Leste

LET US GO TOGETHER: Journeying to Peace and Hope in Timor-Leste. MAI ITA BÁ HAMUTUK: La'o ba Dame no Esperansa iha Timor-Leste Lent 2018 PRAYER BOOKLET LET US GO TOGETHER: Journeying to Peace and Hope in Timor-Leste MAI ITA BÁ HAMUTUK: La'o ba Dame no Esperansa iha Timor-Leste If you want peace, work for justice. If you want justice,

More information

Yangon-Mechanical. 1 Arkar Myint U M-1 Mechanical 12/Ka Ma Ya(N) U Myint Tin

Yangon-Mechanical. 1 Arkar Myint U M-1 Mechanical 12/Ka Ma Ya(N) U Myint Tin Yangon-Mechanical No. 1 Arkar Myint U M-1 Mechanical 12/Ka Ma Ya(N)048586 U Myint Tin 09-73075121 rkarmyint@gmail.com 2 Aung Ko Htut U M-2 Mechanical 8/Ma Ba Na(N)077493 U Than Htut 09974328258 aungkhtut@gmail.com

More information

Missa Ubi Caritas Bob Hurd

Missa Ubi Caritas Bob Hurd Missa Ubi Caritas Bob Hurd Excerpts from the English translation of the Roman Missal 2010, International Commission on English the Liturgy, Inc. (ICEL), 1100 Connecticut Ave NW, Suite 710, Washgton, DC

More information

National Directorate for Environment Democratic Republic of Timor-Leste. La o Hamutuk

National Directorate for Environment Democratic Republic of Timor-Leste. La o Hamutuk La o Hamutuk Timor-Leste Institute for Development Monitoring and Analysis I/1a Rua Mozambique, Farol, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 5013 email: info@laohamutuk.org website: www.laohamutuk.org Translated

More information

GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016

GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016 GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016 Sacred Heart of Jesus Availability - the strength of our mission 4 th of November 2016 day_33 GC 36 - Rowing into the ep INVITATORY eng May the Spirit of Christ Jesus,

More information

Conversion, the Self, and the Victim: East Timor and Girard s Mimetic Theory in Dialogue

Conversion, the Self, and the Victim: East Timor and Girard s Mimetic Theory in Dialogue Australian ejournal of Theology 18.2 (August 2011) Conversion, the Self, and the Victim: East Timor and Girard s Mimetic Theory in Dialogue Joel Hodge Abstract: This essay explores how repentance and conversion

More information

PLACES OF SUFFERING AND PATHWAYS TO HEALING: POST-CONFLICT LIFE IN BIDAU, EAST TIMOR

PLACES OF SUFFERING AND PATHWAYS TO HEALING: POST-CONFLICT LIFE IN BIDAU, EAST TIMOR PLACES OF SUFFERING AND PATHWAYS TO HEALING: POST-CONFLICT LIFE IN BIDAU, EAST TIMOR Thesis submitted by ANNETTE MARIE FIELD BA BSW (Syd) BA (Hons) (Qld) November 2004 for the degree of Doctor of Philosophy

More information

DATA: 03 / 12 / 2016 III ETAPA AVALIAÇÃO ESPECIAL DE INGLÊS 2.º ANO/EM

DATA: 03 / 12 / 2016 III ETAPA AVALIAÇÃO ESPECIAL DE INGLÊS 2.º ANO/EM SOCIEDADE MINEIRA DE CULTURA Mantenedora da PUC Minas e do COLÉGIO SANTA MARIA DATA: 03 / 2 / 206 UNIDADE: III ETAPA AVALIAÇÃO ESPECIAL DE INGLÊS 2.º ANO/EM ALUNO(A): N.º: TURMA: PROFESSOR(A): VALOR: 0,0

More information

JORGE BOTELHO MONIZ. Born in Lisbon in Nationality: Portuguese I. PROFESSIONAL EXPERIENCE.

JORGE BOTELHO MONIZ. Born in Lisbon in Nationality: Portuguese   I. PROFESSIONAL EXPERIENCE. JORGE BOTELHO MONIZ Born in Lisbon in 05.09.1988 Nationality: Portuguese E-mail: jobomoniz@gmail.com I. PROFESSIONAL EXPERIENCE Doctoral Fellow FCT - Foundation for Science and Technology, at the New University

More information

REPORTED SPEECH DISCURSO INDIRETO 3 EXERCÍCIOS DE COMBATE 9 TEXT COMPREHENSION 16 GABARITO

REPORTED SPEECH DISCURSO INDIRETO 3 EXERCÍCIOS DE COMBATE 9 TEXT COMPREHENSION 16 GABARITO SUMÁRIO REPORTED SPEECH DISCURSO INDIRETO 3 EXERCÍCIOS DE COMBATE 9 TEXT COMPREHENSION 16 GABARITO 18 2 REPORTED SPEECH - DISCURSO INDIRETO O Reported Speech (discurso indireto) é uma estrutura utilizada

More information

SAMPLE. Kyrie MASS OF THE INCARNATE WORD [D/F#] [C/E] [G/D] [D] A E/G D/F A/E E. œ œ œ œ Ó. e e. lé lé - - DŒ Š7. lé lé

SAMPLE. Kyrie MASS OF THE INCARNATE WORD [D/F#] [C/E] [G/D] [D] A E/G D/F A/E E. œ œ œ œ Ó. e e. lé lé - - DŒ Š7. lé lé 5 9 q = 110 apo fret 2 # 4 1 17 antor: # Kyrie [] [/#] [/E] [/] [] E/ / /E E [] [/#] [Em] [Bm] E/ Ký hri ongregation: # antor: Ký hri ri e, e ste, e lé lé i i son. son. [add2] [] [Em] [maj7] [sus4] []

More information

LINK F.astTunor {_..foaumela

LINK F.astTunor {_..foaumela Number 20 and 21 January-February 1990 LINK F.astTunor {_..foaumela /JATAURO WETAR STRAIT ISSN 1010 1888 CONTENTS The Papal Visit: - Chronology of a Repression - What the Press saw -The Homily News from

More information

Kol Nidre for Clarinet in B b, Violin, Harp, Piano and Tenor Singer

Kol Nidre for Clarinet in B b, Violin, Harp, Piano and Tenor Singer Score Kol Nidre or Clarinet in B, Violin, Har, iano and enor Singer Music y: Reuven Marko Arranger: Or Oren enor hd = 50 4 rit Ó Clarinet in B 4 Ó solo j Ó B Cl Violin Har iano A 4 solo - 4 4 4 4 a temo

More information

Funchal 20 May, 2017

Funchal 20 May, 2017 Funchal 20 May, 2017 Listening Reading Speaking Writing Board grab Board grab > Put flashcards on the board > Play audio file / read the text > Students grab the words they hear > Play in groups or in

More information

Religious Education Hymnbook

Religious Education Hymnbook Religious Education Department St. John the Baptist Catholic Church 120 West Main Street Front Royal, Virginia 22630 540 635-3780 ext 404 Religious Education Email: wluckey@comcast.net website: sjtbre.org

More information

Green Love the Lord your God, Love your neighbour Deuteronomy 6:2-1, Psalm 18, Hebrews 7:26, Mark 12:28-31

Green Love the Lord your God, Love your neighbour Deuteronomy 6:2-1, Psalm 18, Hebrews 7:26, Mark 12:28-31 Liturgy of the Wd with Children Te ite ga o te Kupu hei gā Ta a iki Prepared by the Liturgy Centre, Catholic Diocese of Auckland Thirty First Sunday in Ordinary Time, Year B Green Love the Ld your God,

More information

MEDIA BRIEFING NOTE By UNMISET Spokesperson s Office

MEDIA BRIEFING NOTE By UNMISET Spokesperson s Office Dili, 18 November 2003. Investigation of Police Response to the riots on 4 th December 2002 News conference with SRSG Kamalesh Sharma and UNPOL Commissioner Sandi Peisley on Tuesday 18 th November 2003,

More information

O ARGUMENTO DE AUTORIDADE NO DIREITO

O ARGUMENTO DE AUTORIDADE NO DIREITO DOI: 10.12818/P.0304-2340.2017vBIp29 THE ARGUMENT FROM AUTHORITY IN LAW O ARGUMENTO DE AUTORIDADE NO DIREITO Alexandre Travessoni Gomes Trivisonno * ABSTRACT This essay investigates the role of the argument

More information

Mandalay-Construction. 2 U Hla Htwe C-502 7/Na Tha La(N) Construction U Aung Sin

Mandalay-Construction. 2 U Hla Htwe C-502 7/Na Tha La(N) Construction U Aung Sin Mandalay-Construction No. U / Daw / 1 Daw Yu Yu Naing C-501 14/Da Na Pha(N)083630 Construction U Shwe Chit 095005391 yuyunaing192@gmail.com 2 U Hla Htwe C-502 7/Na Tha La(N)006438 Construction U Aung Sin

More information

FLOWERS IN THE WALL Truth and Reconciliation in Timor-Leste, Indonesia, and Melanesia by David Webster

FLOWERS IN THE WALL Truth and Reconciliation in Timor-Leste, Indonesia, and Melanesia by David Webster FLOWERS IN THE WALL Truth and Reconciliation in Timor-Leste, Indonesia, and Melanesia by David Webster ISBN 978-1-55238-955-3 THIS BOOK IS AN OPEN ACCESS E-BOOK. It is an electronic version of a book that

More information

10. Deep and shallow restorative peace

10. Deep and shallow restorative peace 10. Deep and shallow restorative peace Table 10.1 tentatively characterises Bougainville as a restorative peace rather than the much more common phenomena of a realist or liberal peace. A table like this

More information

GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016

GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016 GENERAL CONGREGATION 36 rome // 2016 Saint Alphons Rodríguez For our Brothers 31 st of October 2016 day_29 GC 36 - Rowing into the deep INVITATORY Secre.-S: Gene.-S: Secre.-S: Gene.-S: G ad G le Sei-gneurte

More information

GREETINGS FROM TIMOR LESTE

GREETINGS FROM TIMOR LESTE GREETINGS FROM TIMOR LESTE Dear Friends, Here is some news about Colégio de Santo Inácio de Loiola. On 5th January, the new school year began with the celebration of the Holy Eucharist with the 105 new

More information

LORD, Let My Prayer Arise/ Suba Mi Oración. œ œ œ. œ J. J j. Am7add4. j J j. J j. Su - ba mi o - ra - ción

LORD, Let My Prayer Arise/ Suba Mi Oración. œ œ œ. œ J. J j. Am7add4. j J j. J j. Su - ba mi o - ra - ción 2 Refrain based on Psalm 11:2 Verses based on Psalm 138:1 2ab, 3, 6, 7 Spanish verse translations by ai orz LRD, Let My Prayer Arise/ Suba Mi ración Bob Hurd horal arrangent by raig Ksbury Keyboard accompanint

More information

Joint Statement. At the end of the conference the participants agreed upon the following objectives.

Joint Statement. At the end of the conference the participants agreed upon the following objectives. Joint Statement The interfaith Academic Conference on Security, Peace and Coexistence was held at Sitagu International Buddhist Academy, Yangon in joint partnership with the Institute for Global Engagement

More information

Horn of A rica (HOA)

Horn of A rica (HOA) Africa, Asia, and the Pacific Rim Chapter 12 Sources of African Terrorism Difficult to single out terrorism in Africa Source of conventional and guerilla wars, several revolutions, and criminal violence

More information

CRS Parish Ambassador Corps Ministros de la Solidaridad

CRS Parish Ambassador Corps Ministros de la Solidaridad CRS Parish Ambassador Corps Ministros de la Solidaridad CRS Mission Statement Catholic Relief Services carries out the commitment of the Bishops of the United States to assist the poor and vulnerable overseas.

More information

The broadsheet Flinders Multifaith Chaplaincy Services provides a snapshot of where the Flinders Multifaith Chaplaincy Services are today.

The broadsheet Flinders Multifaith Chaplaincy Services provides a snapshot of where the Flinders Multifaith Chaplaincy Services are today. My Journey Towards Multifaith Chaplaincy Workshop presented at the Dreaming Landscapes Second Global Conference of Tertiary Chaplains, Brisbane, July 2004. Geoff Boyce, The Flinders University of South

More information

CURA Fellows

CURA Fellows CURA Fellows 2018-2019 Christopher Boyd Brown, Associate Professor, School of Theology and Graduate School of Arts and Sciences Christopher Boyd Brown is Associate Professor of Church History at Boston

More information

Syria: A Look At One of the Most Fragile States in the World

Syria: A Look At One of the Most Fragile States in the World Syria: A Look At One of the Most Fragile States in the World Foundations of Colonialism to Independence: 19241946 French presence in Syria can be traced back before the collapse of the ottoman empire The

More information

New town area, Baucau Timor Leste

New town area, Baucau Timor Leste An initiative of the National Academy of Public Administration, and the Woodrow Wilson School of Public and International Affairs and the Bobst Center for Peace and Justice, Princeton University Oral History

More information

REHABILITATION FOR TERRORISM PERPETRATORS IN INDONESIA

REHABILITATION FOR TERRORISM PERPETRATORS IN INDONESIA REHABILITATION FOR TERRORISM PERPETRATORS IN INDONESIA By POLICE BRIGADIER GENERAL BEKTO SUPRAPTO CHIEF OF SPECIAL DETACHMENT 88 / ANTI TERROR OF THE INDONESIAN NATIONAL POLICE Foreword The existence of

More information

TERMS OF REFERENCE BOROBUDUR YOUTH FORUM

TERMS OF REFERENCE BOROBUDUR YOUTH FORUM TERMS OF REFERENCE BOROBUDUR YOUTH FORUM 2015 5 8 June, 2015 Youth: Inspire and Be Inspired! Borobudur, Magelang, Central Java, Indonesia By UNESCO Jakarta Balai Konservasi Borobudur and Indonesia International

More information

Struggling for the Umma. Changing Leadership Roles of Kiai in Jombang, East Java

Struggling for the Umma. Changing Leadership Roles of Kiai in Jombang, East Java Struggling for the Umma Changing Leadership Roles of Kiai in Jombang, East Java Struggling for the Umma Changing Leadership Roles of Kiai in Jombang, East Java Endang Turmudi Department of Sociology Faculty

More information

Portuguese Archival Collections Related to India

Portuguese Archival Collections Related to India Portuguese Archival Collections Related to India Maria de Jesus dos Mártires Lopes 1 Lívia Ferrão 2 A large number of documents and manuscripts related to India can be found in Portuguese archives as a

More information

Islam In Indonesian Foreign Policy: Domestic Weakness And The Dilemma Of Dual Identity (Politics In Asia) By Rizal Sukma

Islam In Indonesian Foreign Policy: Domestic Weakness And The Dilemma Of Dual Identity (Politics In Asia) By Rizal Sukma Islam In Indonesian Foreign Policy: Domestic Weakness And The Dilemma Of Dual Identity (Politics In Asia) By Rizal Sukma Book Reviews Vol 84, No 1 Pacific Affairs - Recent Book Reviews Book Reviews Vol

More information

Critical Issues On Islamic Banking And Financial Markets Islamic Economics Banking And Finance Investments Takaful And Financial Planning

Critical Issues On Islamic Banking And Financial Markets Islamic Economics Banking And Finance Investments Takaful And Financial Planning Critical Issues On Islamic Banking And Financial Markets Islamic Economics Banking And Finance Investments We have made it easy for you to find a PDF Ebooks without any digging. And by having access to

More information

Contents Introduction...5 The Responsorial Psalm in the Post-conciliar Eucharistic Liturgy...7

Contents Introduction...5 The Responsorial Psalm in the Post-conciliar Eucharistic Liturgy...7 Contents Introduction5 The Responsorial Psalm in the Post-conciliar Eucharistic Liturgy7 First Sunday of Advent Year A Psalm 122: Let Us Go Reoicing9 First Sunday of Advent Year B Psalm 80: Lord, Make

More information

It works! Faith Promise Principles. Be assured - Faith Promise Principles. What is a Faith Promise? Also known as Grace Giving

It works! Faith Promise Principles. Be assured - Faith Promise Principles. What is a Faith Promise? Also known as Grace Giving What is a Faith Promise? Also known as Grace Giving Be assured - It works! 1 IN D IA Si 0 Man da la y tw e Rangoon BURMA T avo y Phuket Med an Chiang LA O S Vientiane T HA ILA N D Bangkok Su ma tra Bengkulu

More information

MINISTRIES DIRECTORY 2019

MINISTRIES DIRECTORY 2019 ST JOHN THE EVANGELIST -ESTABLISHED 19171917- MINISTRIES DIRECTORY 2019 Mission Statement Under the guidance of the Holy Spirit, the people of St John the Evangelist are called to embrace the Church s

More information

Observations and Topics to be Included in the List of Issues

Observations and Topics to be Included in the List of Issues Observations and Topics to be Included in the List of Issues On the occasion of Myanmar s Combined Fourth and Fifth Periodic Reports on the Implementation of the Convention on the Elimination of All Forms

More information

œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ

œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ The Great Canon of St Andre of Crete - Tone 6 ODE 1 He is my Help-er and Pro-tect - or, and has be-come my sal - va - tion This is my God and I ill glo - ri - fy Him My fa - ther's God and I ill ex - alt

More information

BURMA: COMPARISON OF NEW GOVERNMENT OFFICIALS WITH THE COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION LIST OF SANCTIONED REGIME MEMBERS 1

BURMA: COMPARISON OF NEW GOVERNMENT OFFICIALS WITH THE COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION LIST OF SANCTIONED REGIME MEMBERS 1 BURMA: COMPARISON OF NEW GOVERNMENT OFFICIALS WITH THE COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION LIST OF SANCTIONED REGIME MEMBERS 1 1. New Cabinet Members 2 (28 of 35 are on EU ) No Name Position in New 1 U Thein

More information

Saint Athanasius of Athos

Saint Athanasius of Athos Saint Athanasius of Athos July 5 Intonation: #20 Andante & bb Úª # Vespers oxasticon Plagal Second Mode lo - - - ry to the a - ther and to the & b b #.. Son and to the Ho - ly Spir - - - - it. ovxa...

More information

OVER ONE THOUSAND AND FIVE HUNDRED PRACTITIONERS CELEBRATE INTERNATIONAL DAY OF YOGA - IDY 2007, June, 24

OVER ONE THOUSAND AND FIVE HUNDRED PRACTITIONERS CELEBRATE INTERNATIONAL DAY OF YOGA - IDY 2007, June, 24 OVER ONE THOUSAND AND FIVE HUNDRED PRACTITIONERS CELEBRATE INTERNATIONAL DAY OF YOGA - IDY 2007, June, 24 Over one thousand and five hundred practitioners Once again, over 1500 practitioners of this ancient

More information

Quem terra, pontus, æthera

Quem terra, pontus, æthera Suius [lto] Tenor [Tenor] Bassus [Bass] [ < { [ < { [ < { Quem Quem terra, pontus, æthera ter ra, pon Quem tus, quem Quem ter ra, pon ter ra, pon ter ra, pon tus, æ tus, tus, æ William Byrd (c.15401623)

More information

Official Cipher of the

Official Cipher of the No: Official Cipher of the Most Worshipful Grand Lodge of Ancient Free & Accepted Masons of the State of Maine Not to be consulted in any Lodge or exemplification while in session. (By participating officers.)

More information

THE NATIONAL CHRISTCHURCH MEMORIAL SERVICE

THE NATIONAL CHRISTCHURCH MEMORIAL SERVICE THE NATIONAL CHRISTCHURCH MEMORIAL SERVICE A MEMORIAL SERVICE TO REMEMBER THOSE WHO LOST THEIR LIVES, AND TO REFLECT ON THE DEVASTATING IMPACT OF THE FEBRUARY 22ND EARTHQUAKE ON OUR CITY AND ITS PEOPLE

More information

Question of resettlement

Question of resettlement Advisory Panel on the Question of Refugees in the South East Asia / Australia Region Question of resettlement Source: http://www.iscbiostrat.com/map_decor.gif Kaushal Alate Deputy Chair Introduction The

More information

MISSA SIMPLEX MICHAEL O CONNOR, O.P.

MISSA SIMPLEX MICHAEL O CONNOR, O.P. 3 5? Cantor/Choir Ky - ri - e, e - le - i - son. D Em7 D/F Cantor/Choir?? 018070 Chri - ste, e - le - i - son. 7 G A Cantor/Choir Ky - ri - e, e - le - i - son. D/F G Asus A Missa Simplex is based on Gloria

More information

H.E. KH Abdurrahman Wahid

H.E. KH Abdurrahman Wahid 1 T h e W a h i d I n s t i t u t e F 2 FOUNDERS OUNDERS3 H.E. KH Abdurrahman Wahid KH Abdurrahman Wahid, or also known as Gus Dur, was an important figure of Islam and peace. In Indonesia, he was known

More information

Antiphon 1: Hosanna to the Son of David. œ œ

Antiphon 1: Hosanna to the Son of David. œ œ 2 Keyboard Antiphon 1: Hosanna to the Son of David Hosanna filio David fr. Liber Usualis oyfully f Ho- san - na to the Son of Da - vid! D Am Am7 D. f. name of the Lord. Am Keyboard. D O King of Is - ra

More information

Christianity and kultura: Visions and pastoral projects 1

Christianity and kultura: Visions and pastoral projects 1 12 Christianity and kultura: Visions and pastoral projects 1 Kelly Silva The revival of customary practices, known as kultura, adat or usos e costumes is considered one of the main effects of Timor-Leste

More information

PSALM 140. & b Slow «««««« «««« ««« ˆ_«l ˆ« ˆ_«l « j ˆ««ˆ ˆ« ˆ«« l ˆ«. ˆ« nˆ_ « ˆ ˆ ˆ. -ˆ l ˆ« «. ˆˆ ˆ ˆ«« j ˆ ˆ ˆ« ˆ_ nˆ_ˆ_ «««« ˆ ˆ ˆ«.

PSALM 140. & b Slow «««««« «««« ««« ˆ_«l ˆ« ˆ_«l « j ˆ««ˆ ˆ« ˆ«« l ˆ«. ˆ« nˆ_ « ˆ ˆ ˆ. -ˆ l ˆ« «. ˆˆ ˆ ˆ«« j ˆ ˆ ˆ« ˆ_ nˆ_ˆ_ «««« ˆ ˆ ˆ«. Byzante Basi Kazan (1915 2001) & b So son _ n. have cried out un e, & b. j _ n_ hear me. Hear & b me, Lord. have _ cried out & b. ṇ _ Œ e, hear me Give ear & b _ n. j voice sup pi ca & b tion, hen cry

More information

F/A. gua, tus, mae ro, go. da pré ca er tó. lin gua glo ri ó si Cór po. si tus nae, rum. cor ex re ver ve laus. po in cúm bo ne et. tum.

F/A. gua, tus, mae ro, go. da pré ca er tó. lin gua glo ri ó si Cór po. si tus nae, rum. cor ex re ver ve laus. po in cúm bo ne et. tum. PANGE LINGUA VERSES: ( = 96 108) antor/hoir /A maj7 7 Pan No In Ver Tan *OSTINATO RERAIN: All **Pan glo pa s cte m cra na coe t, s b l da ca er t l gua glo r po 6 nae, r gua,, mae ro, go s my sté. Pan

More information

Br. Daniel Kevin Denis Courtney

Br. Daniel Kevin Denis Courtney Br. Daniel Kevin Denis Courtney Messages of Condolence 20.2.1947 8.7.2012 Announcement of Death It is with deep sadness that I write to tell you of the death of our brother, Dan Courtney, this morning

More information

150 Communio They all wondered at the words that proceeded from the mouth of God. 1. The Lord hath reigned, let the earth rejoice, let many islands be glad. 2. His lightnings have shone forth to the world:

More information

Third Sunday in Ordinary Time

Third Sunday in Ordinary Time Third Sunday Ordary Time anuary 26, 2014 Basilica Sacred Heart Notre Dame, IN Prelude Tune My Heart Warner "Coro" from "Water Mic" Hel Hymn Let ll Thgs No Livg tune: sh Grove & b 4 3 1. Let 2. & b sun

More information

CURTA-METRAGEM: UMA VISITA PARA ELIZABETH TEIXEIRA

CURTA-METRAGEM: UMA VISITA PARA ELIZABETH TEIXEIRA CURTA-METRAGEM: UMA VISITA PARA ELIZABETH TEIXEIRA Cartela: In 1962, members of the Centro Popular de Cultura - CPC of UNE, followed by the film-maker Eduardo Coutinho, travelled to many Brazilian cities,

More information

ST JOHN THE EVANGELIST MINISTRIES DIRECTORY 2018

ST JOHN THE EVANGELIST MINISTRIES DIRECTORY 2018 ST JOHN THE EVANGELIST MINISTRIES DIRECTORY 2018 Mission Statement Under the guidance of the Holy Spirit, the people of St John the Evangelist are called to embrace the Church s mission of proclaiming

More information

AsIPA 4 th General Assembly Maria Rani Centre,Trivandrum, India 8-15 th November, 2006

AsIPA 4 th General Assembly Maria Rani Centre,Trivandrum, India 8-15 th November, 2006 AsIPA 4 th General Assembly Maria Rani Centre,Trivandrum, India 8-15 th November, 2006 SCCs/BECs Towards a Church of Communion Final Statement 1. Introduction AsIPA (Asian Integral Pastoral Approach),

More information

a out NFBC: Ou Staf: NO Toothpaste Th u the po e of the Hol Spi it The UP Fathe - IN Othe Belie e s - OUT Wo ld Oi e: Heidi Hel uth

a out NFBC: Ou Staf: NO Toothpaste Th u the po e of the Hol Spi it The UP Fathe - IN Othe Belie e s - OUT Wo ld Oi e: Heidi Hel uth se i g e t Su da : *The Ser i g Today List is at the I for aio Ce ter Nu se : : No & Kaie Stutz a : Joe & Te esa Mille, Li da Mille J. Chu h: Ja ie Bii g, Li da Pippe Ushe s: Ke Te e, B ie Hall, Ra Mille,

More information

hu - cir - stayed taught man cum - be - Your Sav - each went led Mo - al - Law, all cised sm, of thanks as and the for Lord, Child, The This For the

hu - cir - stayed taught man cum - be - Your Sav - each went led Mo - al - Law, all cised sm, of thanks as and the for Lord, Child, The This For the Dive Liturgy Propers, January 1, 2012 SUNDAY BEFORE THEOPHANY Circumcision of Our Lord, God Savior Jesus Christ Our Holy Far Basil Great, Archbishop of Caesarea Hymn & # 1. In 2. For 3. But 4. For His

More information

A BRIEF SUNNARY OF THE CHURCH BUILDING PROCESS Travis Avenue Baptist Church

A BRIEF SUNNARY OF THE CHURCH BUILDING PROCESS Travis Avenue Baptist Church A BRIEF SUNNARY OF THE CHURCH BUILDING PROCESS 1999 10 Travis Avenue Baptist Church Glory Chinese Baptist Church (the Church) was established in October 1999. Reverent Warren Wang as the pastor and Travis

More information

East Timor: Just a political question?

East Timor: Just a political question? East Timor: Just a political question? Dr Geoffrey Hull The Santa Cruz massacre of 12th November 1991 brought the enduring question of East Timor to the public notice in Australia. Hardly a day goes by

More information

ENKA INTERNATIONAL MODEL UNITED NATIONS 2018 World in Crisis

ENKA INTERNATIONAL MODEL UNITED NATIONS 2018 World in Crisis ENKA INTERNATIONAL MODEL UNITED NATIONS 2018 World in Crisis Resolving the refugee placement issue in Myanmar and the surrounding region Ekin Özruh Vice President Committee: Security Council Issue: Resolving

More information

What is Political Islam?

What is Political Islam? What is Political Islam? Muqtedar Khan University of Delaware This article was published on March 10, 2014 in E- International Relations. http://www.e- ir.info/2014/03/10/what- is- political- islam/ Islam

More information

Hymnbook. Religious Education

Hymnbook. Religious Education Religious Education Department St. John the Baptist Catholic Church 120 West Main Street Front Royal, Virginia 22630 540 635-3780 ext 404 Religious Education Email: wluckey@comcast.net website: sjtbre.org

More information