Sekim o painim aut Rait bilong Komyuniti long save

Size: px
Start display at page:

Download "Sekim o painim aut Rait bilong Komyuniti long save"

Transcription

1 Sekim o painim aut Rait bilong Komyuniti long save Sotpela ripot bilong Ramu Nikel kes stadi, Madang, PNG June 2015 Centre for Social Responsibility in Mining Sustainable Minerals Institute The University of Queensland, Australia csrm@smi.uq.edu.au

2 Page ii

3 Senta fo Sosel Responsibiliti long Maining (CSRM) em i wanpela liding risets senta, wok strong long stretim sosel pefomens bilong ol risos indastri long wol. Mipela pat bilong Sastenabel Minerals Institut (SMI) long Yunivesiti bilong Kwinslen, wanpela bilong ol bikpela yuniversiti long Astrelia. SMI I gat longpela trek rekod bilong work long save na yusim ol prinsipels bilong sastenabel divelopmen insait long ol risos indastri bilong wol. Long CSRM, bikpela tinging bilong mopela em lng sosel, ekonomik na ol politikel salens I save kamap taim senis I kamap bihain long ol I rausim risos na divelopmen. Mipela wok wantaim ol kampani, komyuniti na ol gavman insait long ol maining rijen long olgeta hap bilong wol long stretim sosel perfomens na kamapim gutpela autkam o kaikai bilong wok bilong ol kampani na komyuniti. Inap 2001, mipela I bin helpim long senisim industry long ol risets bilong mipela, wok tisa na wok konsaltesen. Page i

4 Ol Raita Assoc. Prof. Deanna Kemp, Deputi Dairekta, Senta fo Sosel Responsibiliti long Maining (CSRM) Dr John Owen, Prinsipel Sosel Saintis, Insitu Divelopmen Konsalting Pty Ltd (IDC) na Honereri Sinia Risets Felo, Senta fo Sosel Responsibiliti long Maining (CSRM) Ms Lesley Bennett, Indipenden Sosel Risetsa na Komyuniti Divelopmen Speselis (IM4DC Alumn) Risets Tim Asosiet Profesa, Deanna Kemp, Deputi Dairekta, Senta fo Sosel Responsibiliti long Maining (CSRM) Dr. John Owen, Prinsipel Sosel Saintis, Insitu Divelopmen Konsalting Pty Ltd (IDC) na Honareri Sinia Risets Felo, Senta fo Sosel Responsibiliti long Maining (CSRM) Mis Lesley Bennett, Indipenden Sosel Risetsa na Komyuniti Divelopmen Speselis (IM4DC Alumn) Mista RichardBaia, Indipenden Sosel Risetsa (Madang) Misis Lynette.M. Opotio, Indipenden Sosel Risetsa (Madang) Mista Dennis Kohler, CSRM Intanesenel Inten (Jun-Septemba 2014) Intanesenel IM4DC Edvaisa Mista Antonio Bernales, Ekseketiv Dairekta, Futuro Sostenible. Luksave na tenkyu Dispela risets tim i amamas long IM4DC Eksen Risets grent o moni we i mekim tim i kisim dispela stadi. Mipela luksave na tok tenkyu long sinia menesmen bilong MCC long givim tok orait na sapot bilong Ramu Nikel long sait bilong trenspot na ples bilong silip bilong risets tim long Kurumbukari na Basamuk. Mipela luksave na tok tenkyu long sapot bilong Ramu Nikel Komyuniti Afes wokman olsem Mista Brodney Seip, Mista Greg Tuma na Mista Nick Genaia. Las tru mipela tok tenkyu long olgeta pipel bilong ol komyuniti i stap insait long dispela main husat bin wanbel long givim stori bilong ol long dispela risets. Page ii

5 Kontens 1. Tok i go pas Ol Ems o wanem samting risets laik kamapim Bekgraun bilong stadi... 3 Ol Globol dibet o miting toktok long wol... 3 Kes stadi... 4 Lenona Asosiesens Sempling na metod... 5 Data koleksen proses Obsevesen na ol salens... 7 Ol praimeri gep long wei komyuniti i kisim infomesen... 8 Ol salens we i sutim stret Ramu Nikel projek... 9 Narapela kain long kalsa na tokples... 9 Projek divelopmen i no kamap hariap... 9 Lenona asosiesen model i no wok gut Liklik kos bilong mekim operesen Ol ektiviti i no mitim o bungim ol nid bilong infomesen Ol salens insait long PNG opereting konteks Liklik gavman presens Nogat wokbung long taim bilong mekim Agrimen Bekgraun poveti na bikpela ekspektesen Broda o ol bikpela poin long tingim Infomesen patweis na ol straksa Infomesen i go aut na intareksen o hau wok komyunikesen i kamap Infomesen insait long laip saikol Ol entaitelmen o moni samting na ol ekspektesen o ol samting ol i bilip olsem ol i mas kisim o i mas kamap Infomesen i stap em i olsem draiva bilong pasin kros pait Rekomendesen Page iii

6 1. Tok i go pas Dispela ripot soim ol wok painaut bilong wanpela sotpela stadi i bin kamap long Ramu Nikel maining projek long notkos bilong Papua Niugini (PNG) long Madang Provins. 1 Ramu Nikel em bilong China Metalegikol Koporesen (MCC) na em i gat bikpela sea long Ramu Nikel na em yet i menesim. Ramu Nikel em i wanpela bikpela invesmen bilong China insait long Pasifik long mak moni bilongusd $1.4 billion. 2 Futprin o lekmak bilong projek stat long Kurumbukari we i gat nikel letarait main, wanpela 134 km slari paiplain,na wanpela rifaineri, laimston kwari na dip si teling fasiliti long Rai Kos long Basamuk. Ol paiplain komyuniti i ron arere long main na bihainim arere bilong nesenel haiwei i go long Madang na go aut long Basamuk. Laip bilong main bai olsem tripela ten krismas. Figa1: Madang lokesen mep (hankais) na Ramu Nikel Projek futprin o lekmak(hansut) Lukluk bilong dispela risets tim em bilong rait bilong ol komyuniti i stap insait long projek long kisim infomesen bilong ol wok bilong main. Komyuniti i gat rot bilong kisim infomesen i gutpela long save na klia long ol senis we i kamap long komyuniti na bilong stretim toktok wantaim ol kampani long kisim graun, kompensesen, entaitelmens, wok divelopmen, menesmen bilong ol samting kamap na bilong stretim ol wari na hevi. Rot i go long infomesen em i wanpela bikpela samting long nau long dibeit o toktok bilong sosel responsibiliti long mining. Dispela ol dibeit o toktok i gat Fri Praia na Infom Konsen (FPIC), kamapim Agrimen na wok wantaim komyuniti. Risets tim i no traim long skelim wok bilong Ramu Nikel long ol dispela eria. Bikpela tingting bilong risets em bilong lukim wanem kain ol leson yumi ken lainim long Ramu Nikel na hau ol dispela leson i ken helpim ol arapela maining eria. Dispela rises tim i gat 4-pela ol memba. Tim ya i go lukim sevenpela komyuniti insait long projek futprin eria moa long tenpela deis long Februeri I gat rot i go long Ramu Nikel main long Kurumbukari na dispela rot i bihainim nesenel haiwei we i bagarap na rot i go long main em nupela 1 Filwok bilong dispela risets i bin kamap long Februeri, Long PNG, dispela projek em stap blo em yet na em join vensa namel long MCC Ramu (85%), MRML (2.5%) and MRRL (3.94%) tupela sabsideri o pat bilong Minerel Risos Divelopmen Koporesen (MRDC) long makim PNG gavman na lenona intres na RNL (8.56%), wanpela sabsideri o pat bilong bipo divelopa Hailens Pasifik Ltd. Long China, MCC Ramu NiCo Limitet em bilong MCC-JJJ Maining, husat seaholda bilong ol em China Metalejikol Grup Koporesen (MCC), wanpela Fotsun 500 Kampani na tripela bilong ol bikpela entaprais insait long Sainis nikel na stenles stil indastri wantaim Jinchuan Grup Limitet, Jilin Jien Nikel Indastri Limitet, na Jiuquan aion & Stil (Grup) Limitet. 3 Stadi tim i gat tupela risesa i kam long CSRM, wanpela speselis bilong PNG maining na komyuniti divelopmen na tupela risesa i save stap long Madang Page 1

7 rot stat long Usino rotbung. Ol kostel na inlen komyuniti tu i gat rot i go long ol na ol i go bung wantaim Madang rot. Bot bilong kampani kisim risets tim i go long Basamuk. Komyuniti Afes wokmanmeri long Kurumbukari, Basamuk na Madang i bin helpim long taim bilong wok na long fri taim bilong ol tu. Risets tim bung wantaim MCC menesmen long stori long stadi. Tim i no askim MCC long kisim ol infomesen. Stadi tim bung tu wantaim Provinsel Edministresen long Madang. Ripot i bin stap long dispela ol seksen: ol stadi ems na objektiv i stori gut long Seksen 2: Long Seksen 3 mipela givim liklik bekgraun na ovaviu bilong Ramu Nikel projek. Seksen 4 em rot bilong karimaut stadi, Seksen 5 stori gut long wanem samting risets i painim. Seksen 6 soim ol bikpela toktok bilong skelim. Ripot kamapim ol rekomendesen (Seksen 7) bilong kampani,png gavman na ol komyuniti i stap insait long main we senis i kamap long ol. 2. Ol Ems o wanem samting risets laik kamapim Ol ems o wanem samting risets laik kamapim em long sekim na painim aut hau ol lain bilong kampani, komyuniti na ol gavman o manmeri i serim na yusim infomesen bilong ol maining projek. Long mekim bai ol diskasen o toktok i karim kaikai bilong em o i ken wok long sotpela taim, stadi ya i stap long limit o mak bilong ron bilong infomesen bilong laip saikol bilong projek, ol samting save kamap long taim bilong main na divelopmen opotunitis o sans. Tim inap long lukluk long narapela kain ol ripot tu olsem level o mak bilong komyuniti long save long raits bilong ol aninit long mama lo, ol teknikol rot bilong sekim bagarap kamap long envaramen,o moa senis bilong divelopmen. Tasol risets tim i no karamapim ol dispela het tok. Mipela luksave olsem dispela em ol bikpela eria bilong painim aut bihain taim. Insait long stadi bilong rot o wei bilong infomesen long makim stret wanpela maining lokesen o ples, hat o strongpela ol toktok i save kamap.long taim tim i raun, mipela lukim na harim plenti ol kainkain toktok bilong plenti samting, olsem ol muvim ol manmeri igo kam na risetelmen o sindaunim ol long narapela ples,kisim ol asples long wok na ol rot i stap bilong mekim bisnis, ol senis i save kamap long envaramen, ol rabis save go long bik solwara, kompensesen na stretim ol komitmen o tok promis. Ol dispela ol samting i stap autsait long as tingting bilong stadi, lukluk bilong mipela long ol dispela ol toktok na tingting i luk olsem kampani na Minerel Risoses Atoriti (MRA) i mas mekim wok painaut. (Lukim ol rekomendesen o ol samting bilong mekim long Seksen 7). Taim skelim na sekim gut ron bilong infomesen namel long ol stekholda o ol lain i gat intres long main, i gat plenti ol samting long tingim. Kain olsem,wanem kain infomesen em i moa gutpela long ol lokol komyuniti yusim long: projek disain projek lokesen taimim bilong divelopmen stej bilong projek wanem kain ol samting bilong kamapim wei bilong kamapim stretim husat ol bai kisim benefit ges tingting long laip bilong main Antap long dispela, Kalsa bilong komyuninti bai i gat mak tu antap long wei bilong serim infomesen projek bai senis taim laip bilong main i ron yet. Long arapela sait tu em ol dispela (infomesen) na ol Page 2

8 narapela samting tu bai mekim ol manmeri insait long projek eria i ken holim bek tok orait skelim toktok bilong mekim agrimen o pasim tok na wok bung wantaim ol manmeri insait long maining indastri. 3. Bekgraun bilong stadi Ol Globol dibet o miting toktok long wol Nambawan bekgraun tim o het tok em Fri Praia Infom Konsent or FPIC. Moa long tenpela yia i go pinis, FPIC i kisim globol o wol olsem em i ken lewelim pilai fil namel long ol komyuniti na maltinesenel maining koporesen. Plenti intanesenel ogenaisesen i kamapim ol polisi we i tok ol i sapotim na klia long FPIC. Tasol nau yet nogat stretpela toktok i kam long indastri long hau em bai mekim FPIC i wok insait long ol maining komyuniti. 4 Long PNG nogat wanpela stretpela lo i stap bilong ol divelopa long bihainim proses o wei bilong FPIC. Tasol bungim kastomeri len onasip wantaim ol toktok bilong mekim wok konsaltesen bilong PNG Maining Ekt (olsem ol hap toktok i stap long Divelopmen Forum) i wankain long FPIC divelomen fremwok. 5 Long sait bilong dispela stadi mipela i gat intres o laik long save o klia long hau long kainkain elemen o pat bilong FPIC i ken karim kaikai; i no sapos ol lenon i gat FPIC bilong Ramu Nickel project. Namba tu tim o het tok em kamapim agrimen. Long olgeta hap bilong wol, plenti ol kantri i nidim ol divelopa o ol kampani kamapim main long kamapim ol fomol agrimen wantaim stet na ol maus man bilong ol maining komyuniti olsem pat bilong rot bilong tok orait, Ol arapela kain ol agrimen em bilong yusim long rekodim ol samting ol i hop long kisim o lukim bilong spesel ol eria na bilong soim rot bilong bihainim bilong sekim na stretim ol toktok hevi. Long narapela han, ol agrimen i ken tok aut klia long ol wok i stap bilong mekim, ol samting i kamap na ol sans i stap, ol risos na tilim aut bilong ol benefit bilong projek. Long arapela sait tu ol agrimen o tok orait i save karim kaikai long taim olgeta lain stap insait long agrimen i wok bung wantaim taim ol i gat infomesen. I gat ol benefit o gutpela samting i save kamap long yusim agrimen insait long maining, givim infomesen i go long olgeta pati o man stap insait long agrimen long rait taim em wanpela bikpela salens. Long mekim bai olgeta lain i gat inap save na rot long kisim saveman em ol salens we i wok long kamap yet. Insait long dispela stadi, as tingting o bikpela samting we ol lain tek pat i toktok long en em infomesen bilong Memorandom ov Agrimen (MOA) na Maining Divelopmen Kontrak (MDC). Namba tri tim o het tok em wok wantaim komyuniti. Long olgeta maining indastri, em i tru olsem lokol o asples na ol lenona komyuniti i mas wok na kamap pat bilong ol wok proses bilong maining na divelopmen. Kisim ol lokol o asples long wok em lo i stap long plenti kantri. Wankain taim tu em i stendet o lewel mak bilong olgeta ol koporet polisi o lo bilong wok na insait long intanesenel stendet. Long ples bilong maining, em i wok bilong komyuniti afes dipatmen. Dispela ol dipatmen sampela taim ol i stap arere long ogenaisesen na pasin bilong wok i narapela kain na em i hat na ol nogat pawa long 4 Owen, J.R., na Kemp, D. (2014) Fri Praia na Infom Konsent, Sosel Kompleksiti na Maining Indastri: Kamapim nolis o save bes. Risoses Polisi, 41: Macintyre, M. (2007) Infom Konsent na ol Maining Projek: Wanpela viu o lukluk bilong Papua Niugini. Pasifik Afes, 80, 1: Page 3

9 mekim ol toktok o disisen insait long kampany. 6 Pawa bilong maining indastri long mekim wok engejmen gut em wanpela samting we i gat plenti askim yet. Kes stadi Maining em i bikpela draiva bilong PNG ekonomi. 7 Long 1970 i kam nau, PNG witnesim divelopmen bilong ol bikpela maining operesen. PNG em haus bilong plenti biknem intanesenel tes kes mains : wantaim sivil wo long Paguna kopa main long Bogenvil we Rio Tinto i bin ronim; bagarap bilong Flai Riva long Ok Tedi Kopa main we BHP Biliton i bin ronim; yuman raits na ol sekuriti isiu o ol stori bilong sekuriti long Pogera Join Vensa operesen we Barik i ronim; yus bilong dip si teling long Niu Kres main long Lihir; na hariap pasim bilong gol main long Misima we Plesa Dom i bin ronim. Ramu Nikel em nau tasol PNG nesenel projek long kamapim prodaksen. PNG i no save lukim wanpela foren kampani o kampani bilong narapela kantri i ronim olgeta operesen bilong main. Ramu Nikel em i nambawan bikpela main we ol Saina yet i ronim. Olsem ol arapela bikpela maining vensa, divelopmen bilong projek i bin karamapim plenti ten yia i go pinis. Ki mailston o divelopmen em: Astrelien Biuro ov Minerel Risoses i bin painim letarait long Ramu Hailens Gol i kisim projek na kamapim Hailens Pasifik long menesim projek MDC na MOA sain wantaim Hailens Pasifik MCC statim teknikol na ekonomik du dilijens MCC i sainim MDC na MOA Tok orait bilong konstraksen i kamap Ful skel konstraksen Bikpela hap bilong konstraksen em pinis. Rem ap stat o sekim ol wok kamap pinis na stretim ol hap wok we i no stret Nambawan sip karim nikel go long China Rivais o lukluk gen long MOA wantaim MCC. MCC kisim plenti luksave long midia (radio, T.V na niuspepa) Operesen i bin stap log ai na tingting dispela rises. 8 Mipela lukim tu olsem Ramu i no bikpela maining operesen, Yandera gol na kopa main i stap olsem 30 kilomita long Kurumbukari main. Yandera bai kamap olsem narapela Ok Tedi. Projek wantaim i stap klostu na dispela kain ken lukim ol problem bilong narapela i ken kalap i go long narapela. Dispela em i narapela tes kes bilong maining long PNG. 6 Kemp, D., na Owen, J. (2013) Komyuniti Rilesens na Maining: Ko lo Bisnis tasol ino"ko Bisnis". Risoses Polisi, 38, 4: ICMM i tok long 2010 maining i bin givim 33.4 pe sent gros domestic prodak. Lukim: 8 Smith, G. (2013) Nupela Masta? Lokol na Ekspatriet Leba long wanpela Saina-Ran Nikel Main long Papua NiuGini, Asian Stadis Riviu, 37, 2: Page 4

10 Lenona Asosiesens Klostu olsem 20,000 pipel silip insait long projek futprin. Ol klen i stap insait long fopela bilong ol impek eria i gat man makim ol long wanwan lenona asosiesen.ol toktok long MOA i tok wanwan asosiesen i gat wankain pawa long mekim wok na ol memba ol i makim bai karim aut wok bilong ol. Long sait bilong bisnis, olgeta fopela asosiesen i bung wantaim na kamapim wanpela ambrela kampani, Raibus Ltd. Raibus i gat sabsideri kampani olsem sekuriti, enjinering na wanpela join vensa wantaim NCS ketering. Long 2014, bisnis kontrak long mak moni bilong 30 million Kina (samting olsem USD $11.5 million) i bin go long ol lenona kampani na long dispela moa long 90 pe sen em Raibus kisim. 9 Bikpela wok bilong lenona asosiesen em long makim ol komyuniti memba bilong ol na negosiet o toktok wantaim kampani na gavman. Long PNG, dispela ol negosiesen o toktok em karamapim planti ol topik eria: len ekses, wok bisnis, sosel divelopmen, ol bagarap save kamap long envaramen, kompensesen, ol kros pait, na royelti o moni bilong papa graun. Long sait bilong ron bilong infomesen, ol lenona asosiesen i bihaininm toktok i stap long agrimen olsem ol bai ron go kam namel long komyuniti na gavman na kampani na kisim ol infomesen i go bek long ol lokol komyuniti o lain long ples. Dispela em i wankain stori long Ramu Nikel. Ol memba bilong asosiesen i save elektim o makim ol lenona representetiv o mausman na dispela i kam long ol klen insait long maining eria. Wanwan klen grup i gat luksave i mas gat man makim ol insait long asosiesen. Ol mausman bilong klen i save stap klostu wantaim ol memba bilong komyuniti na dispela save kamapim salens na mekim wok bilong asosiesen hat na asosiesen i no save karimaut wok bilong em gut. Kain olsem ol representetiv i ken stap insait long klen politiks long sait bilong graun na ol wok bisnis i stap. Long wan kain taim tu ol lenona husat i laki long kisim bisnis kontrak o ol projek benefit bilong ol yet bai luk olsem ol i no moa makim intres bilong klen. Bilong dispela we ol komyuniti memba i wet yet long kompensesen peimen na ol i pilim olsem ol i stap autsait long kisim benefit bilong projek, wanpela lenona i kamap gut stret ken daunim tingting bilong komyuniti long man makim klen na dispela tu ken mekim komyuniti lusim bilip long asosiesen. 4. Sempling na metod Dispela stadi makim Ramu Nikel projek long tupela as: 1. Main statim namba tri yia bilong prodaksen. Ramu Nikel em i wanpela bilong ol liklik main sait insait long Esia Pasifik rijen we i no long taim liklik i bin go insait long operesen pes bilong projek laip saikol bilong em. Ol arapela main we kamap long taim pinis em ol i no makim bilong dispela stadi bikos long plenti yia i go pinis namel long taim bilong givim tok orait o pemiting na ol ektiviti bilong ol nau. Ol projek we i kamap pinis i save gat ol isiu o ol samting we i hat long senisim. 9 Long kisim moa stori long bisnis divelopmen straksa stap pinis long Ramu Nikel, lukim: Seip, B.K. (2012) Impek bilong Bisnis Menesmen long Lenona Entaprais long Papua NiuGini: Wanpela kes stadi bilong Kurumbukare Limitet Kampani. Kontemporeri PNG Stadis: DWU Rises Jenol, 19: Page 5

11 2. Saina operetim dispela main, mekim em kamap wanpela main tasol we saina i operetim long PNG. PNG em i no wankain olsem Saina long ol isiu o ol samting olsem gavenens, atoriti, fridom bilong toktok we em i bikpela samting long stadi bilong infomesen. Bipo long stadi i kamap, tim i bin toktok long ol sinia pesenel o wokman bilong Ramu Nikel long mekim klia as tingting bilong dispela rises na long askim sapot bilong kampani long sait bilong lojistik lo mekim dispela filwok. Presiden bilong Ramu Nikel i bin tok orait long kampani sapot bilong fil. Plan bilong rises em long toktok long plenti manmeri long olgeta hap bilong futprin eria. Dispela kain wei bilong toktok em i gutpela bilong wanem em i skelim ol tingting na toktok long komyuniti lewel sait na karamapim bikpela jiograpikol eria o ples. Taim sot tumas na tim nogat sans long go insait moa long ol isiu o ol wanwan ekspiriens. Plan bilong mipela em long rekodim ol eksperiens bilong ol wantaim projek, na wankain taim tu, hau ol i lukim ol narapela stekholda i klia long nid bilong infomesen. Tebol 1: Komyuniti Sempol Lokesen Dets(2015) Seting Metod Duresen o hamas Grup sais Ektiv sempol Ol komyuniti klostu long main(kurumbukari): Enekwai 10/02 Maket Grup toktok 1 hr /02 Kar Ainangri 11/02 Hamlet o liklik Intaviu 30min 1 1 Grup toktok 1 hr 20 6 Tebol 1: Komyuniti Sempol vilis Lokesen Dets(2015) Seting Metod Duresen o hamas Grup sais Ektiv sempol Ol komyuniti klostu long main(kurumbukari): Enekwai 10/02 Maket Grup toktok 1 hr /02 Kar Ainangri 11/02 Hamlet o liklik vilis Ol komyuniti long Rifaineri (Basamuk): Mindere 13/02 Hamlet o liklik Ganglau 14/02 vilis Hamlet o liklik Intaviu 30min 1 1 Grup toktok 1 hr 20 6 Grup toktok 2 hrs 60 4 Grup toktok 2 hrs 40 4 Tugiak 14/02 vilis/ed Hamlet pos o liklik vilis Lukluk raun long ol agrikalsa 1 hr - - Ol paiplain komyunit Ono(inlen) 18/02 Maket Grup toktok 2 hrs 50 7 Erima 19/02 Hamlet o liklik Grup toktok 2 hrs (kostel) vilis Page 6

12 Tebol 2: Kampani sempol Lokesen o Dets Seting Metod o wanem Duresen Sempol Ektiv ples Main sait 10/02 Sentrol edmin. kain wei bilong Grup toktok o hamas 1 hr Sais 7 sempol 3 (Kurumbukari) Rifaineri 11/02 13/02 Kar Sentrol edmin Grup Brifing toktok o sotpela 45 1 haua mins 3 32 (Basamuk) 13/02 CA ofis toktok 1 haua 4 2 Brifing o sotpela Not: Main sait (Kurumbukari)i gat wok bilong komyuniti rilesen bilong ol inlen paiplain komyuniti. Rifaineri (Basamuk) i gat wok bilong lukautim ol kostel paiplain komyuniti. Tebol 3: Gavman sempol Lokesen o Dets Seting Metod o wanem Duresen Sempol Ektiv ples kain wei bilong Madang 17/2 Provinsel ofis Intaviu o askim na bekim o hamas Sais sempol 1.5 haua 2 2 Data koleksen proses Wok bilong rises i kamap olsem: Rises tim makim wanem ol komyuniti lo lukim Askim i go long komyuniti afes lo toksave long ol dispela komyuniti na kisim tok orait long bung Sekim na toksave long komyuniti bipo long rises tim kamap long ples Rises tim kamap long ples na toktok long mausman bilong komyuniti Mausman singautim ol manmeri long kam long bung Rises fesiliteta o man o meri go pas long rises tokim ol manmeri bung long husat em ol stap long rises tim Eksplenesen o stori gut long dispela rises na bihain long dispela em tokaut long wanem ol samting bilong toktok Givim taim long ol lain bung long askim kwesten o mekim tok klia long wanem samting ol i no klia Rises fesiliteta o man o meri go pas long rises askim tok orait long ol lain manmeri bung long go het wantaim rises. Wanwan vilis bes sesen i bin kamap long TokPisin na wanpela bilong ol indipenden sosel risesa long rises tim i bin go pas long toktok. Ol tim memba raitim ol toktok kamap long bung na tanim tok tu i kamap long Pisin i go long Inglis. Bihain long wanwan bung ol memba bilong tim taipim ol stori na tim i sindaun na skelim gen sapos ripot i stret. 5. Obsevesen na ol salens Ekspiriens bilong Ramu Nikel kamapim sans long lukluk long ol salens i stap long hau ol infomesen i save ron namel long ol stekholda. Sampela bilong ol dispela salens em ol i makim stret Ramu Nikel ns sampela em karamapim ol maining long PNG. Page 7

13 Ol praimeri gep long wei komyuniti i kisim infomesen Antap long wok painaut bilong mipela, ol lis daunbilo i kamapim wanpela samari o putim olgeta toktok wantaim long ol praimeri gep long toktok long hau komyuniti i save kisim infomesen long Ramu Nikel projek. Bikpela namba bilong ol lain bin stap insait long rises long Krumbukari (Enekwai and Ainangri) i no klia long wanem stej em main i stap long laip saikol bilong em. Sampela pipel ting olsem main i wok yet long kliam graun yet na bihain bai kamapim main pit o hol. Ol lain long Basamuk na ol paiplain komyuniti i luk olsem ol i klia liklik long projek stej. Olgeta grup i gat liklik save tasol long hamas yia bai main i stap na operet. Plenti bilong ol pipel i tok ol i save kisim infomesen gut bipo long main i stat. Sampela pipel i tingim go bek long ol lain long gavman na bipo ona o papa bilong main save kam givim infomesen long wanem kain ol gutpela na nogut samting bai kamap taim main i kamap na ol sans bilong ol pipel long mekim sampela gutpela samting long taim bilong plening taim. Dispela sem kain pasin i no kamap long taim bilong konstraksen na operesen. Ol i tok wok bilong kamapim seken MOA i no kamap ples klia. Plenti ol pipel i wanbel olsem 4pela yia bilong mekim agrimen long taim bilong Hailens Pasifik i bin orait na olgeta samting i bin kamap ples klia tasol kamapim agrimen long taim bilong MCC i no klia tumas. Nogat man save long wanem kain ol toktok i stap long rivais MOA, o wanem mak nau ol wok kamap long ki toktok i stap long agrimen. Ol pipel ken tingim ol komitmen o ol toktok i stap insait long orijinol o nambawan MOA. Long taim bilong risets, tupela man tasol i tok ol i gat kopi bilong MOA. Dispela tupela em ol lenona representetiv. Risetelmen komyuniti long Enekwai i no save sapos ol bai muv gen go long narapela ples long bihain taim. 10 Bikos ol pipel i nogat inap infomesen long bihain plen bilong main, ol famili i wari olsem kampani bai muvim ol gen. Wei bilong kisim infomesen tu em i hat insait long kampani. Ol komyuniti afes staf o wokman tok ol painim hat long kisim infomesen long menesmen. Wantaim liklik infomesen, ol komyuniti afes i painim hat long serim infomesen na wanpela komyuniti i kolim ol mauspas. Ol samting ol i raitim pinis (olsem niusleta na ol magajin) we kampani i kamapim em ol sos bilong infomesen tasol ol lain stap long risets tok wanem samting stap long niusleta o magajin i no givim ol infomesen we ol i nidim. Ol ko sevis olsem long edukesen, helt na infrastraksa i kamap bikpela long olgeta komyunit i bung. Plenti taim ol pipel i no save wanem ol sevis bai kamap long wanem taim na aninit long wanem seksen bilong MOA o husat bai go pas long mekim ol dispela samting. magajin i no givim ol infomesen we ol i nidim. Ol ko sevis olsem long edukesen, helt na infrastraksa i kamap bikpela long olgeta komyunit i bung. Plenti taim ol pipel i no save wanem ol sevis bai kamap long wanem taim na aninit long wanem seksen bilong MOA o husat bai go pas long mekim ol dispela samting. 10 I gat liklik pablik dokumentesen o stori stap long ples klia we olgeta manmeri bai lukim na save bilong tupela reisetelmen komyuniti long Kurumbukari. Ritsets tim i no save olsem i bin gat rilokesen inap taim ol i kamap long hap. Page 8

14 Ramu Nikel i no setim wanpela wei bilong lukluk long hevi wari bilong ol pipel long taim Dispela risets i kamap. Ol pipel i faul long wanem kain rot long bihainim long tokaut long ol tingting bilong ol long projek. Dispela tu i toktok long wanem pati o ol lain i gat wanwan wok long sait bilong projek (olsem envaramen impek monitering) Ol salens we i sutim stret Ramu Nikel projek Narapela kain long kalsa na tokples Ol wokman tok ol i painim hat long wok wantaim narapela kalsa. PNG Nesenel staf o ol wokman i tok ol i traim yet long kisim pasin bilong ol saina long givim infomesen long sait bilong projek. PNG nesenol komyuniti rilesen staf na ol Saina menesa i no kamap wantaim wanpela komon profesenel tokples long mekim isi long ron bilong infomesen. Long sampela stori ol pipel i stori tasol long ol kainkain stail o teknik ol save yusim long mekim narapela wanwok save o klia. Ol kain stail o teknik ol i yusim em muvim han go kam/saining, mekim nois long makim ples o eksen, o yusim ol wods we olgeta lain save yusim i kam long Tok Pisin na Mandarin. Long sampela taim ol staf o wokman i no tingting strong long ol ekspiriens bilong ol na ol i tok ol i belhat bikos ol no inap long toktok go kam long ol besik infomesen long ol impoten isiu o ol bikpela samting insait long hai stres envaramen o hatpela wokples. Insait long olgeta raun bilong dispela risets, Ol fidbek o toktok kam long ol komyuniti em soim olsem ol i no laikim ol saina. Long 2012, Smith rekodim ol stori bilong ol lokol pipel o asples we ol pipel i les pinis long namba bilong ol saina wok olsem ol kontrak lebara long projek, soim strongpela tingting long sait bilong lokol emplomen o wok. Moa yet, ol pipel i no givim gutpela stori long sait bilong ol MCC menesmen na staf o wokman i no traim long save long kalsa bilong PNG. Olgeta lain i pilim olsem ol MCC menesa i no traim long save long lokol pasin o pasin bilong ol asples, na ol toktok tasol wantaim ol mausman bilong gavman na ol lenona asosiesen. Ol lain tek pat long risets tok MCC i no save traim long bung wantaim komyuniti na mekim samting long lewel bilong komyuniti na taim ol i kam lukim wanpela komyuniti, ol i hat long bildim gutpela rilesensip o stretim ol wari. Plenti bilong ol lain tek pat i tingting strong gavman bilong ol i givim baksait long ol komyuniti isiu o ol toktok we ol lain long komyuniiti i lukim i no stret na save toktok tumas bikos long dispela arenjmen wantaim Saina gavman. Projek divelopmen i no kamap hariap Plenti bilong ol pipel i tok ol i no klia long taimlain bilong projek divelopmen. Bihain long wanpela intensiv taim bilong karimaut wok namel long bipo opereta na komyuniti, projek i bin stop long 2000 we gavman lukluk raun long painim ol investa husat ken kirapim bek projek. Dispela ol wet tu i kamap bikos long hatpela rifaineri proses we i bin kisim sampela taim long pinis. Long dispela taim, ol komyuniti memba i pilim olsem dispela gutpela wok bung namel long ol na Hailens Pasifik long taim bilong fisibiliti stej i lus. Wantaim ol dispela wet long statim projek, sampela bilong ol longtaim entropolojikol o stadi bilong ol manmeri long ples na hau ol save stap i kamap autdetet o olpela. 11 Ol kampani representetiv i tok 11 Zimmer-Tamakoshi, L. (1997) Taim Len i gat Prais: Ensestrol Gerimendaring na Resolusen bilong ol len konflik long Kurumbukare, Antropolojikel Forum: Wanpela Jenol bilong Sosel Antropoloji na Komparetiv Sosioloji 7, 4: Page 9

15 i gat plenti ol senis i kamap we namba bilong famili i gro na nupela lain kam sindaun long eria. Ol komyuniti rilesen staf o wokman stat long wokim gen ol dispela eli o pastaim stadi. Lenona asosiesen model i no wok gut. Lukluk long wok bilong lenona asosiesen, Sampela pipel tok long 2006 i go long 2012 asosiesen i bin toktok strong long ron bilong infomesen namel long projek na komyuniti. Taim projek muv go long prodaksen, ol senis i bin mekim na asosiesen i no inap long mekim ol wok bilong em long givim infomesen namel long long ol stekholda. Ol dispela senis em: Sosel na ol envaramentel impek we i bin kam long taim bilong komisining na operesen Kros pait long graun i bin pasim kampani long givim aut kompensesen na peimen bilong graun i go long plenti ol lenona grup. Nogat plenti sans bilong wok stap bilong ol lokol komyuniti memba long taim konstraksen pes o taim i pinis. Dispela ol samting i kamapim bikpela wari na kros na i gat moa askim long infomesen. Long wankain taim, Membasip bilong lenona ekseketiv i bin senis na ol pipel i wari bai asosiesen i stop long mekim ol wok bilong em. Ol pipel i tok long 2012 i kam nau lenona asosiesen i no save givim infomesen bilong projek long komyuniti. Sampela tu i tok ol ekseketiv i bihainim laik bilong ol lain autsait. Sampela taim ol i tok ol ekseketiv i no inap long makim ol lenona long toktok long ol isiu taim kros pait bilong graun i stap yet. Ol tingting na wari long sait bilong moni na hau asosiesen i ron wantaim ambrela kampani i mekim tu na nogat amamas long komyuniti lewel. Na tu ol lain makim lenona i save lukim plenti hat taim. Wok bilong ol i askim ol long mekim ol wok we em i hat na nogat trening na sapot i stap. Tok stret olsem ol representetiv i mas kamapim asosiesen wantaim ol grup we ol i no save wok wantaim bipo (o ating ol i serim histori we i no gutpela) long toktok wantaim na kamapim ligel agrimen o agrimen we lo i luk save antap long divelopmen bilong wanpela bikpela intanesenel projek, insait long patnasip wantaim plenti lewel bilong gavman na wanpela foren kampani, na dispela bai kamapim senis long graun, ol sosel na envaramentel impek, wantaim ol sosel na ikonomik senis we i no save kamap bipo. lenona asosiesen olsem rot bilong kisim infomesen model i kamapim ol salens bilong ol komyuniti we projek i kamap na ol i lukim senis long sait bilong kisim infomesen na representesen. Lenona asosiesen i operet long hatpela wei na dispela tu i gat sampela ol askim long sait bilong save, ol skil, ol risos, rilesensip na komitmen bilong mekim model i wok gut. Liklik kos bilong mekim operesen MCC i kolim Ramu Nickel olsem wanpela liklik kos operesen. Dispela liklik kos wei ol i yusim long ronim main i kamap na sem taim kampani surikim ol komyuniti progrem i go baksait inap long main i stap long ful prodaksen na kamapim propit. Dispela kain wei i gat ol samting i save kamap long ron bilong infomesen. Wanpela eksampel em long taim bilong stadi, kampani i nogat wanpela fomol poin bilong intafes o boda mak wantaim ol meri lida long Basamuk. Ramu Nikel i surikim taim bilong putim wanpela jenda opisa long Basamuk inap long operesen i kamapim moni. Ol lain husat save karim toktok i go kam long komyuniti i tok ol jenda progrem long Madang opis i no kamapim wanpela samting long ples, na nogat plenti wok bung wantaim ol meri long ol eria we main i operet. Page 10

16 Bikpela moa, ol intaviu i kamapim toktok olsem taim narapela pati o grup i no mekim gut wok bilong em, dispela i mekim na ol arapela pati tu i no mekim wok. Ol wokman bilong main i kliaim toktok moa olsem taim komyuniti i no wanbel o amamas long lenona asosiesen o gavman, dispela wari bilong ol i save go long komyuniti afes tim. Moa diman o askim na putim presa antap long ol komyuniti afes tim i nogat luksave insait long bisnis. Long Kurumbukari, eksampel, dispela kain wei o pasin em ol wokman tok ol wokman wet na taim i gat toktok o hevi, ol wokman wok long stretim ol dispela toktok o hevi. Ol wokman tok pilai na tok ol olsem paia man long paia dipatmen. Dispela kain pasin bilong wetim samting long kamap na wokman bai wok long stretim em i no kamapim wanpela gutpela samting long kampani wantaim ol belhat na kros pait save kamap long Krumbukari. Long dispela sait, ol sistem bilong karim ol isiu o wari go long em i bruk daun. Long ol arapela ples, ol lenona o papagraun i tok ol i yusim moni samting bilong ol yet long go long Madang opis bikos ol komyuniti afes tim bilong ol yet i no nap long helpim ol wantaim ol isiu o hevi wari bilong ol. Sampela lain long Basamuk tok ol bin go long Madang ofis long bot long givim ol komplen bilong ol long kantri opis na i no long Basamuk. Plenti bilong ol komyuniti i bin stap insait long dispela risets i tok ol i save long ol hevi i bin kamap long Krumbukari i no long taim i go pinis na ol i tok wankain samting i ken kamap long Basamuk sapos ol samting long Basamuk i no kamap gut. Lokol komyuniti rilesens staf o wokman long hap i tok ol i painim hat long mekim wok bilong ol gut long abrusim ol kain ol isiu bikos ol nogat ol samting olsem ol kar na wokman i stap long helpim. Ol ektiviti i no mitim o bungim ol nid bilong infomesen. Ol komyuniti lain stap insait long risets i bin givim sampela gutpela fidbek o stori long ol wok bilong kampani olsem ol agrikalsa sapot progrem bilong ol komyuniti long Basamuk. Long taim ol dispela ol ektiviti o wok i gat gutpela stori we ol komyuniti i amamas long kampani i wok wantaim ol long gutpela sindaun bilong ol bihain, dispela i no soim bikpela wok bilong infomesen long ol komyuniti i stap long projek eria. Wantaim dispela wok bung namel long ol staf o wokman na ol komyuniti i stap long projek eria, ol isiu o toktok i stap i soim olsem ol komyuniti i pilim olsem ol i no kisim gut infomesen we i sutim stret ol dispela gutpela wok namel long kampani na ol komyuniti. Bikpela moa, progrem bilong ol ektiviti i no bihainim stret hau infomesen i save stori long nau na bihain taim ol samting bai kamap bihainim dispela operesen. Ol salens insait long PNG opereting konteks Liklik gavman presens Ol pipel i lukim olsem gavman i no kam daun long lewel o mak bilong ol komyuniti. Ol rison o as bilong dispela em bikos i nogat ol besik sevis olsem helt, edukesen na rot. Ol i lukim tu olsem Gavman i no save mekim wok bilong em na sekim projek na lukim hau projek i ron, wantaim ol nid bilong infomesen bilong ol lain i stap long projek eria. Wantaim ol plenti bikpela diman o askim bilong ol sevis na ol konsen o wari we i save kamap plenti taim bilong ol impek o ol samting i kamap, komyuniti i lukluk i go long kampani lo stret ol dispela ol samting. Olsem wanpela bikpela kampani wantaim plenti samting insait long lokol eria, ol i ting olsem kampani i ken stretim ol dispela eria. Insait long dispela kain situesen, i luk olsem kampani bai karim hevi bilong komyuniti we komyuniti i belhat long gavman. Kros pait bilong graun we i gat peimen bilong kompensesen Page 11

17 moni aninit long MOA em gavman yet i go pas. Infomesen bilong hau ol dispela samting i progres o ron em ol i tok i no gutpela. Nogat wokbung long taim bilong mekim Agrimen Ol pipel i tok ol i no amamas long wei na pasin i bin kamap long taim saining bilong namba 2 MOA wantaim MCC. 12 Ol i skelim namel long 4-pela yia nigosiesen o paitim toktok we ol lain long Hailens Pasifik na dispela we 2-pela gavman yet i mekim agrimen we i bin kamap wantaim MCC. Long PNG, em i nomol long nupela ona long kisim agrimen we i stap pinis. Lihir main, olsem eksampel, i bin lukim plenti onasip insait long 17-pela yia bilong operesen. Wan wan divelopa i bin luksave na orait tasol long kisim dispela agrimen i stap pinis. Em i narapela kain long wanpela riviu proses long kamap we ol i no traim long kisim ol arapela lain long komyuniti i kam long riviu we ol lain makim lenona i stap pinis. Long narapela sait tu,komyuniti i bin ripot olsem em i hat long ol i ken kisim infomesen bilong nau agrimen i stap. Nogat man i save long wanem samting i stap long agrimen, nogat kopi bilong agrimen we i isi long ritim i stap, na plenti pipel i no klia long wanem taim bai ol arapela ol riviu i kamap na hau bai ol i stap insait long dispela ol riviu. Bekgraun poveti na bikpela ekspektesen Ol komyuniti i stap long Kurumbukari na Basamuk eria em ol i stap longwe. Bipo taim ol i nogat gutpela rot netwok na ol pablik sevis. Ol risetsa ripot bipo long main i bin stori long bikpela laik na bilip i stap long graun na ol netserel risoses bilong silip kirap bilong ol. Long taim bilong vilis miting, ol lain stap long dispela risets i bin toktok long ol wari bilong ol long nau na bihain taim ol samting bai kamap long ol dispela ol risos. Long wanwan miting ol lain stap long risets i tok ol i laikim gutpela wara saplai, pawa, stretim skul na gutpela wei bilong kisim ol helt sevis. Long sampela komyuniti, Ol samting ol i laikim long kamap i stap olsem ol toktok i stap long bekgraun tasol we ol besik sevis na infrastraksa i nogat olgeta. Komyuniti i stap klostu long rifaineri, olsem wanpela eksampel, i nogat pawa o stap klostu long praimeri skul. Sampela lain i tok ol i lukim dispela rivais MOA, plenti i tok ol i bilip olsem ol divelopmen benefit bai kam taim main i operet. Antap long dispela ol peimen bilong kompensesen moni we i no kam hariap, ol komyuniti i tokaut long belhat bilong ol long wanem samting ol i ting olsem nogat divelopmen long eria bilong ol. Long sait bilong infomesen, mipela mekim 2-pela poin, Nambawan, sapos i gat ol plen i stap bilong mekim ol divelopmen ektivitis i muv go yet insait long ol eria i kisim bagarap, pasin bilong makim taim na karimaut ol wok bilong ol dispela ektiviti em ol komyuniti i no save. Namba 2 em dispela tingting we ol i no mekim ol benefit i go antap na dispela i daunim tok tru bilong ol arapela promis na comitmen o samting ol i tok bai ol i mekim o kamap na ino yet. 6. Broda o ol bikpela poin long tingim Infomesen patweis na ol straksa Kainkain ol lain bai gat kainkain ol intres insait long projek. Dispela ol intres bai senisim wei infomesen i kamap na kisim. Olsem na em i bikpela samting long askim: Wanem ol metod o 12 Mipela i bilip ating dispela nambawan agrimen em i kamap bikos long olgeta lain i bin wok long stretim ol yet long dispela Divelopmen Forum. Page 12

18 wei i gutpela moa long givim ol infomesen long lewel o mak bilong komyuniti taim ol maining projek i gat plenti ol hatwok bilong ol. Taim ol komyuniti i nogat graun we divelopa i gat laik long en, mak bilong ol long askim o soim pawa bilong ol long toktok i ken i gat mak long hamas o wanem kain gutpela infomesen ol i kisim. Sapos ron bilong infomesen i go long givim pawa na senisim samting, o i lukluk long ol nid bilong ol narapela grup em i bikpela samting long save long wanem samting i kamapim as bilong em na ol gutpela o nogut samting i save kamap bihain taim infomesen i no wankain o stret. Plenti taim i gat nid lo kisim ol lain autsait husat i nogat nid long projek i go het. Wanpela tingting em long sapos ol divelopa na ol gavman mas kisim ol autsait lain o narapela lain taim ol i givim infomesen long projek. Infomesen i go aut na intareksen o hau wok komyunikesen i kamap Bikpela lewel o mak bilong intareksen ken kamap bikos long grivens o ol kros na wari o sapos ol i no stretim gut ol legesi isiu, na ino bikos ol infomesen i ron gut. Ki bilong em long hia em long save o klia long netsa o pasin bilong intareksen namel long ol man makim kampani na ol memba bilong komyuniti. Ol divelopa ken ting olsem wanem samting wok long kamap em ol arapela stekholda bai inap long painaut na save olsem wanem samting wok long kamap em bes long ol senis i kamap long pisikel lenskep o ol bus na graun. Kain olsem ol bai ting olsem sapos main i wok stap klostu, em komyuniti bai ken luksave long wanem stej projek stap. Bikos ron bilong infomesen i no ron stret, wanwan man ken kisim kainkain ol klia tingting long wanem samting i wok long kamap wantaim projek. Wankain tu, pipel i ken kisim infomesen, tasol ol bai no inap long kisim stret mining bilong em. Wanpela bikpela samting long tingim em long lewel o mak bilong sapot we i gat nid long en long we ol komyuniti ken klia long bekgraun na bikpela bilong wanem samting ol i wok long lukim. Em i bikpela samting long infomesen i kamap stret long taim na ol pipel ken kisim infomesen long wanem tokples ol i laikim. I gutpela moa long askim sapos ol ki dokumen i stap pinis long trenslesen o ol i givim long wei we em i moa gutpela na isi long ol lokol stekholda. Infomesen insait long laip saikol Nid bilong infomesen i no pinis taim divelopa i kam long arere bilong pemit bilong em o taim ol i pininsim wok bihainim pemit. Evidens o toktok o ripot i stap pinis we i soim trutru samting i bin kamap i soim olsem ol pes o taim bilong konstraksen, prodaksen na ekspansen i kamapim mak bilong em yet long infomesen. Taim dispela i luk olsem em wanpela besik konsidaresen, em i gutpela moa long askim sapos ol komyuniti i kisim infomesen we i sutim stret stej bilong projek. Sosel beslain data em i bikpela sos bilong infomesen bilong olgeta lain. Ol divelopa na ol reguleta i nid long save dipela ol infomesen em ol i bungim na skelim gut long stretpela wei. Em i stap long intres bilong olgeta lain sapos sosel data i stap nupela yet long bihainim na bekim ol sosel impeks o senis na abrusim ol kros pait antap long onasip bilong graun, yus bilong risos, kompensesen na ol projek entaitelmen. Page 13

19 Long taim bilong pemit, ol divelopa i mas tokaut stret long ol disain bilong ol, konsalt o pasin bilong toktok wantaim ol arapela lain long kisim tingting bilong ol na tok orait long ol tems bilong divelopmen. Taim projek i go insait long operesen, ol kampani i no inap long putim ples klia ol projek ditels o stori gut long wok bilong ol. Insait long taim wok i go bikpela olsem eksampel o tokpiksa, i save gat plenti tingting poret long sait bilong mekim toktok nating nating. Em i bikpela samting long lukim hau wanpela kampani i balensim intres bilong em yet wantaim rait bilong komyuniti long save. I gat ol stej insait long wei bilong pemit we ol divelopa na ol reguleta i lukluk long ol signol bilong konsen o tok orait. Long dispela taim, ol i no inap long luksave long ol signol bilong witdrowol o rausim. Bihain long pemiting, ol i no yusim tumas ol kros pait o wari long stretim kleim bilong konsen...taim i gat plenti toktok awenes long ol kros pait na wei bilong stretim, ol kampani i no lukim olsem em wanpela sain olsem ol i rausim tok orait. Em i bikpela samting long ol divelopa i luksave long ol kain signol long sait bilong tok orait o pasin bilong givim tok orait i slek, ol i tingim gen o rausim. Ol entaitelmen o moni samting na ol ekspektesen o ol samting ol i bilip olsem ol i mas kisim o i mas kamap Ol vilis-lewel divelopmen progrem ken kamapim impoten o bikpela ol risos bilong ol lokol komyuniti, antap long dispela olsem faundesen bilong bildim rilesensip namel long ol komyuniti na main. Dispela ol ektivitis i ken stretim ron bilong infomesen tasol dispela i no kamap long laik bilong em. Sapos sosel progreming bai mekim dispela wok, serim infomesen mas kamap stret. Ol kampani i ken sampela taim yusim ol ekspektesen menesmen wei taim ol i ting olsem ol komyuniti i gat ol ekspektesen we i no tru, o taim ol ekspektesen i no gat tok orait bilong olgeta lain. Tasol dispela tem o nem em ol save yusim plenti taim long dil wantaim ol narapela ekspektesen bilong komyuniti, o we bikpela ol ekspektesen i no tru tasol i makim i go bek long wanpela entaitelmen we ol i no stretim yet. Infomesen i stap em i olsem draiva bilong pasin kros pait I gat wei o rot namel long ron bilong infomesen na pasin bilong kros pait. Taim infomesen o ol sistem i no stap redi long helpim ol pipel long stretim ol isiu, ol komyuniti memba bai lukluk long narapela wei we i no gutpela bilong divelopa o gavman. Save na klia long hau ol komyuniti i ken kisim ol gutpela sistem bilong menesim ol isiu em i wanpela wei long abrusim ol komyuniti i kisim pasin bilong protes na bagarapim ol samting. 7. Rekomendesen Bilong Ramu Nikel: kamapim wanpela indipenden riviu bilong stekholda engejmen strateji na ol proses bilong kampani. Riviu i mas gat ol dispela 5-pela kategori bilong stekholda: (i) midia, (ii) Provinsel gavman, (iii) Lenona Asosiesen, (iv) Ramu Nikel wokmanmeri (olsem ol lain stap long Komyuniti Afes), na (v) ol komyuniti memba. kamapim jenda tim long Kurumbukari na Basamuk. Page 14

20 mekim riviu long hau kampani i save mekim indaksen o lainim ol ekspatriet o ol lain bilong narapela kantri long ol i mas save long kalsa na pasin bilong PNG long wei bilong engejmen a serim infomesen. Bilong MRA: givim wan wan stekholda grup wantaim wanpela kopi bilong fainol vesen bilong agrimen ol i bin rivaisim na sainim. mekim riviu long ol arenjmen bilong sosel na envaramentel impek monitering we nau i stap we gavman i save yusim long main sait, bilong risetelmen long Enekwai tu. Kamapim tingting bilong ol metod o wei bilong kisim ol memba bilong komyuniti insait long divelopmen bilong ol indiketa o mak. karimaut wanpela indipenden riviu bilong lenona asosiesen model. Riviu mas lukluk long, ol lewel o mak bilong ol komitmen, engajemen, ol risos, trening we wanwan bilong ol stekholda i nidim bilong mekim lenona asosiesen model i mas wok bilong kamapim infomesen namel long ol stekholda. Bilong Provinsel edministresen (Madang) raitim daun ol risos we i nogat na lukluk long moa ektiv sapot long Provinsel Gavman bai ol dipatmen i ken mekim ol wok bilong ol aninit long MOA. Join rekomendesen bilong Ramu Nikel, MRA, na Provinsel gavman: kodinetim ol awenes sesen long komyuniti lewel long wanwan bilong ol eria i kisim bagarap bai olgeta stekholda i klia long wanem samting i stap insait long MOA we ol i kamapim i no long taim i go pinis. givim sapot o grisim ol indipenden risetsa (nesenel na intanesenel) long mekim ol longpela stadi long ol isiu we i sutim stret komyuniti. Bilong ol lenona asosiesen: paitim tingting long divelopim o kamapim ol spesel tims insait long ol lenona asosiesen long tretim ron bilong ol infomesen i go long ol lenona na ol komyuniti i kisim bagarap. Ol asosiesen i ken traim tingting long kamapim wanpela trael patnasip wantaim wanpela ted pati ogenaisesen o givim kontrak long narapela ogenaisesen we i gat save long givim aut teknikol infomesen long vilis lewel. Page 15

RE: TOK HEVI I KAM LONG OL KOMUNITI INSAIT LONG SADP PROJEK I GO LONG INSPECTION PANEL O KOMITI BILONG GLASIM

RE: TOK HEVI I KAM LONG OL KOMUNITI INSAIT LONG SADP PROJEK I GO LONG INSPECTION PANEL O KOMITI BILONG GLASIM 25 th November 2009 The Inspection Panel 1818 # Street, N.W Washington D.C 20433 United States Dear Members of the Panel, RE: TOK HEVI I KAM LONG OL KOMUNITI INSAIT LONG SADP PROJEK I GO LONG INSPECTION

More information

PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba 4 Kwata 2010

PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba 4 Kwata 2010 PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba 4 Kwata 2010 Eneji bilong Wol. Luksave bilong Papua Niugini. EKSEKIUTIV TOKTOK Wanpela Projek, Wanpela Tim, Lukluk Long As Tingting Bilong Projek One Project,

More information

Blong Wanem Na PAPUA NIUGINI MAS GAT GUTPELA STETISTIKS?

Blong Wanem Na PAPUA NIUGINI MAS GAT GUTPELA STETISTIKS? Blong Wanem Na PAPUA NIUGINI MAS GAT GUTPELA STETISTIKS? Wok bilong stetistisks long divelopmen bilong PNG Yusim gutpela stetistiks i ken kamapim gutpela polisi na gutpela divelopmen we ol pipel na kantri

More information

Prais bilong salim K 3.30 (incl. VAT)

Prais bilong salim K 3.30 (incl. VAT) Prais bilong salim K 3.30 (incl. VAT) Yu ken kisim moa kopi bliong dispela toktok na moa infoesen long: National Agricultural Research Institute Tumerik National Agricultural Research Institute Wet Lowlands

More information

Neville Bartle i raitim dispela stadi long Nehemia

Neville Bartle i raitim dispela stadi long Nehemia Neville Bartle i raitim dispela stadi long Nehemia ' Long taim ol lain bilong Israel i gat sampela hevi, Nehemia i sfap wanpela GUTPELA LIDA TRU. Dispela em i stadi buk long wok bilong Nehmaia, em bai

More information

Ripot Namba PG

Ripot Namba PG Ripot Namba 64458-PG Investigesen Ripot INDIPENDEN STET BILONG PAPUA NIUGINI: Smolholda Agrikalsa Divelopmen Projek (IDA Credit No. 4374-PNG) September 19, 2011 Stori bilong Panel Inspeksen Panel i bin

More information

Intanesenel Benk bilong Rikonstraksen na Divelopmen Intanesenel Divelopmen Asosieisen OL BEKIM MENESMEN I WOKIM WANTAIM OL TINGTING BILONG TOK ORAIT

Intanesenel Benk bilong Rikonstraksen na Divelopmen Intanesenel Divelopmen Asosieisen OL BEKIM MENESMEN I WOKIM WANTAIM OL TINGTING BILONG TOK ORAIT Intanesenel Benk bilong Rikonstraksen na Divelopmen Intanesenel Divelopmen Asosieisen INSP/64458-PG OL BEKIM MENESMEN I WOKIM WANTAIM OL TINGTING BILONG TOK ORAIT BIHAINIM RIPOT LONG OL WOK PAINIMAUT PANEL

More information

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Kwata 2011 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com Ekseketiv Toktok Kapsaitim

More information

Namba Tri Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Tri Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Tri Kwata 2014 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com ET Ekseketiv toktok

More information

Eneji bilong Wol. Luksave bilong Papua Niugini. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Kwata 2010

Eneji bilong Wol. Luksave bilong Papua Niugini. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Kwata 2010 Eneji bilong Wol. Luksave bilong Papua Niugini. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Kwata 2010 Eksekiutiv Toktok Wok Bung Wantaim Taim mipela i wokbung wantaim ol pipel bilong Papua Niugini

More information

Madang solwara bisnis. senta bai go het: Kulit

Madang solwara bisnis. senta bai go het: Kulit YC YM Y K INSAIT Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 1836 Wan Wik, Oktoba 15-21, 2009 K1 tasol long olgeta hap Madang solwara bisnis Painim Bal Resis!! senta bai go het: Kulit Winim K100 na Bemobile

More information

SunRice Group Speak Up Policy

SunRice Group Speak Up Policy Issue Date: November 2014 (Updated: April 2016) SunRice Group s Speak Up Process Rot SunRice Grup Isave Bihainim Lo Tok Aut Long ples bilong wok: Yu ken putim ripot igo long opis bilong Integrity Ofisa:

More information

Septemba - Disemba N o. 184 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church. Gutpela Pasin. Rot bilong kamapim.

Septemba - Disemba N o. 184 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church. Gutpela Pasin. Rot bilong kamapim. Septemba - Disemba 2016 N o. 184 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church Gutpela Pasin Rot bilong kamapim Gutpela Sindaun Editorial Dia Pren, Yu pilim olsem wanem taim yu karim wanpela hevipela

More information

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Kwata 2012 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. F www.pnglng.com Ekseketiv Toktok

More information

Ricegrowers Anti-Bribery and Corruption Policy. Ricegrowers Ltd Anti-Bribery na Corruption Polisi. Issue Date: May 2013

Ricegrowers Anti-Bribery and Corruption Policy. Ricegrowers Ltd Anti-Bribery na Corruption Polisi. Issue Date: May 2013 Ricegrowers Anti-Bribery and Corruption Policy Ricegrowers Ltd Anti-Bribery na Corruption Polisi Issue Date: May 2013 Updated: April 2016 INTRODUCTION Wantaim ol niupela tingting na pasin bilong wok, Ricegrowers

More information

Namba Tu Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Tu Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Tu Kwata 2012 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. F www.pnglng.com Ekseketiv toktok Wok

More information

Namba Foa Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Foa Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Foa Kwata 2013 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com ET Ekseketiv toktok

More information

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Wan Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Kwata 2014 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com ET Ekseketiv toktok

More information

Jisas Krais. Blut bilong sipsip, Hauslotu Sel, Wok Pris. Sabat Kaikai. slotu Sel, Wok Pris. September - December No. 190

Jisas Krais. Blut bilong sipsip, Hauslotu Sel, Wok Pris. Sabat Kaikai. slotu Sel, Wok Pris. September - December No. 190 September - December 2018 No. 190 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church Jisas Krais Tewel o Samting Tru? Blut bilong sipsip, Hauslotu Sel, Wok Pris Sabat Kaikai slotu Sel, Wok Pris Editorial /

More information

May - August No. 183 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church CHAMPIONS WITH CHRIST

May - August No. 183 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church CHAMPIONS WITH CHRIST May - August 2016 No. 183 Magazine of the Evangelical Brotherhood Church CHAMPIONS CHRIST WITH Editorial Dia Pren, / Tok i go paslain Mi tingim yet wanpela de long laip bilong mi, em planti yia i go pinis.

More information

Namba Foa Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Foa Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Foa Kwata 2012 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com Ekseketiv Toktok Sapotim

More information

Namba Tu Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot

Namba Tu Kwata. PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot PNG LNG Kwatali Envairomen na Sosel Ripot Namba Tu Kwata 2014 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. www.pnglng.com ET Ekseketiv toktok

More information

Indigenous knowledge and the value of plants. Husat papa bilong save long ol plants? Appendix Two. Laspela hap long buk Tu

Indigenous knowledge and the value of plants. Husat papa bilong save long ol plants? Appendix Two. Laspela hap long buk Tu Laspela hap long buk Tu Husat papa bilong save long ol plants? Appendix Two Indigenous knowledge and the value of plants Long dispela laspela hap bilong buk, James em wokim sampela toktok o stori long

More information

Ol dia brata na susa bilong

Ol dia brata na susa bilong NAMBAWAN PRESIDENSI TOKTOK, NOVEMBA 2017 Ol dia brata na susa bilong mi, mi daunim mi yet na prei olsem bai Spirit bilong Bikpela bai stap wantaim yumi taim mi toktok tede. Bel bilong mi i pulap long bikpela

More information

MELANESIAN JOURNAL OF THEOLOGY

MELANESIAN JOURNAL OF THEOLOGY Vol 8, No 1 April 1992 MELANESIAN JOURNAL OF THEOLOGY EDITORIAL Revd Christopher Garland CURRICULUM DESIGN AT NEWTON COLLEGE Professor Michael Horsburgh DIVELOPMEN NA WOK BILONG SIOS Kurt Rieke PROPOSED

More information

PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim:

PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim: PNG LNG Envaironmentel na Sosel Ripot Yia 2016 PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim: Ekseketiv toktok Long taim yumi skelim ol wok mak EMPNG i winim long

More information

PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim:

PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim: PNG LNG Envaironmentel na Sosel Ripot Yia 2017 PNG LNG i wok olsem wanpela han kampani bilong ExxonMobil insait long ko-vensa wantaim: Yutilitis Teknisen, Jonathan Bebego na Mekenikel Teknisen, Junias

More information

Hevi bilong Telikom na PNG Power givim hevi long ol Hailans kastoma

Hevi bilong Telikom na PNG Power givim hevi long ol Hailans kastoma INSAIT: Moa stori long kalabus ronawe... P3 Lae salensim Mosbi long dijitel musik... P17 Catholic Reporter bilong Janueri 2010 i stap insait... Namba 1850 Wan Wik Janueri 28 - Februei 3, 2010 Niuspepa

More information

RIPOT SAMERI BEKGRAUN NA AS BILONG SEVEI. Ol de bilong sevei. Sotpela toktok long sevei eria

RIPOT SAMERI BEKGRAUN NA AS BILONG SEVEI. Ol de bilong sevei. Sotpela toktok long sevei eria RIPOT SAMERI BEKGRAUN NA AS BILONG SEVEI Niugini em i wanpela ailan we i gat planti kain kain tru ol enimal na pisin na diwai i stap long en. Planti bilong ol dispela enimal na ol pisin na diwai na plent

More information

Pes 16 na 17. Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Pes 16 na 17. Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT Lukaut long birua bilong rot - Pes 5 na 6 2-pela pes Niu Silan Waitangi de insait... Pes 16 na 17 Gavamani Sivarai Janueri 2010 Isu Insait... Namba 1850 Wan Wik Februei 4-10, 2010 Niuspepa Bilong

More information

2011 PNG Sastenabiliti Ripot. Mekim senis

2011 PNG Sastenabiliti Ripot. Mekim senis 2011 PNG Sastenabiliti Ripot Bungim Tok Mekim senis STORI BILONG DISPELA RIPOT Dispela ripot i karamapim wok bilong Oil Search Limited (Oil Search) na ol wok eksploresen na prodaksen i go het long Papua

More information

Chan wari long birua bilong ol risos projek

Chan wari long birua bilong ol risos projek Namba 1871 Wan Wik Jun 24-30, 2010 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Chan wari long birua bilong ol risos projek "WOK divelopmen em i no wok bilong groim ekonomi bilong kantri, na divelopmen

More information

PNG LNG Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Hap Bilong Yia 2015

PNG LNG Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Hap Bilong Yia 2015 PNG LNG Envairomen na Sosel Ripot Namba Wan Hap Bilong Yia 2015 Energy for the World. Opportunity for Papua New Guinea. Eneji Bilong Wol. Luksave Bilong Papua Niugini. Pemanen Fasilitis Kompaun Ekseketiv

More information

Insait: 2012 Krismas Saplimen. Wantok Riviu bilong dispela yia...

Insait: 2012 Krismas Saplimen. Wantok Riviu bilong dispela yia... Krismas Isu Namba 2000 Disemba 20, 2012 - Janueri 2, 2013 40pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Ol Wantok! Noken westim taim bilong yu long siti..go bek long ples na amamasim krismas bilong

More information

Polis Pawa! P10. Bai kostim K15.6 bilian. opim bek Panguna main... Digicel Yumi FM PNG Musik Awod kam bek...

Polis Pawa! P10. Bai kostim K15.6 bilian. opim bek Panguna main... Digicel Yumi FM PNG Musik Awod kam bek... Namba 2015 Epril 11-17, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT Bai kostim K15.6 bilian long opim bek Panguna main... P2 Digicel Yumi FM PNG Musik Awod kam bek... P4 Pablik long

More information

Gavman bai rausim 2010 Envaironmen Loa senis

Gavman bai rausim 2010 Envaironmen Loa senis Namba 1938 Oktoba 13-19, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Redi long pait long Yunaitet Nesens intanesenel oporesen... WANTOK WARIA: Long bikmoning long Trinde, 110 PNG Difens Fos paitman

More information

Sios helt sevis bungim hevi

Sios helt sevis bungim hevi Wantok Namba 2190 Septemba 1-7, 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol September issue insait P9,10,19&20 Millenium Development Goals report - P13,14,15 &16 Maprik i senis aninit long

More information

Strongim skul, strongim pipel - PM

Strongim skul, strongim pipel - PM Namba 1932 Ogas 31 - Septemba 7, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Strongim skul, strongim pipel - PM Gavman redim mani bilong fri edukesen Yuni sumatin bai kisim potnait gen TAIM palamen

More information

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Pilai bai kamap long taim

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Pilai bai kamap long taim Namba 2111 Februeri 26 - Mas 4, 2015 28 pes Wantok K1 tasol Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! March Issue i stap insait! P9,10,19 na 20 INSAIT Palamen Nius Esia man salim buai... Yumi redi nau! Pilai

More information

Planti senis i daunim rait bilong ol yangpela sumatin. Sensasip. Awenes long. woksop... Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

Planti senis i daunim rait bilong ol yangpela sumatin. Sensasip. Awenes long. woksop... Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 2149 Novemba 19-25, 2015 Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 28 pes Sensasip Opis i holim sensasip awenes woksop - P3 Fri edukesen mekim tisa kisim hat taim - P6 Australia helpim Angau

More information

OL ELEMENTERI SKUL PIKININI:

OL ELEMENTERI SKUL PIKININI: Namba 1881 Wan Wik Septemba 2-8, 2010 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol What is our social policy, if we have one Page 6 Laipstail: HMAS Tobruk kamap long PNG long wok bilong Pasifik Patnasip

More information

PNG i ran olsem Afrika

PNG i ran olsem Afrika Ol Wina bilong Wantok Ridasip Seve 2014 NAMBA 7 DRO Namba 2069 Me 1-7, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Mipela i droim yet so putim was neks wik! PNG i ran olsem Afrika KLOSTU REDI:

More information

Liklik Baibel Dikseneri

Liklik Baibel Dikseneri Liklik Baibel Dikseneri Pisin - English Tok Pisin English Mining Moa Bilong En, a? right (only if an affirmative answer is expected) Dispela i stap long pinis bilong hap tok taim yu ting man bai tok yes.

More information

Olgeta plen long kantri mas lukluk moa long populesin - Dokta Mola

Olgeta plen long kantri mas lukluk moa long populesin - Dokta Mola Namba 1882 Wan Wik Septemba 9-15, 2010 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol This government will favour foreigners with money, but not its people.. Page 6 Liklik rais fama kisim helpim - P22 Olgeta

More information

Lapun tasol strong yet...

Lapun tasol strong yet... Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 1842 Wan Wik, Novemba 26 - Desemba 2 2009 K1 tasol long olgeta hap Lapun tasol strong yet... 10th Anviseri Saplimen insait! Gavman Mani Plen i no wok: Man long

More information

OPOSISEN I GAT NAMBA:

OPOSISEN I GAT NAMBA: Namba 2099 Novemba 27 - Disemba 3, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT: Wantok Today bilong mun Disemba i stap insait! P6,7,20,21 Wol Visen na EU sapotim wok.. P10 OPOSISEN I

More information

Spes i sot. Ailan sindaun long bikpela wari - Pes 2. Tisa lonsim intanet benking websait - Pes 4

Spes i sot. Ailan sindaun long bikpela wari - Pes 2. Tisa lonsim intanet benking websait - Pes 4 Namba 2002 Janueri 10-16, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol LONGPELA PIS BILONG KEAPARA: Rachell Ila na pikinini bilong em Tony Ila save maketim pis bilong tupela olgeta avinun long

More information

PNG hat long sekim rekot ilong Fainens Dipatmen

PNG hat long sekim rekot ilong Fainens Dipatmen Namba 2033 Ogas 15-21, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Insait: DWU i glasim loa bilong gavman long laik kilim trabel lain - P2 Wok Bung wantaim polis long provins - P4 Rausim dak

More information

...Metal prais pundaun

...Metal prais pundaun Namba 2152 Desemba 10-16, 2015 Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 28 pes Ramu NiCo na OTML bungim hevi...metal prais pundaun James Kila na Aja Potabe i raitim BIKPELA pundaun bilong wol

More information

Femili dai wantaim long balus birua

Femili dai wantaim long balus birua Insait: P3 P4 Bisnis na Lutheran Synod Politiks long yia nius... i go pinis... Musik long yia i go pinis... P16 Namba 1847 Wan Wik Janueri 7-13, 2010 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Femili

More information

Gutbai Oseah Philemon(OP)

Gutbai Oseah Philemon(OP) Wantok Janueri 5-11, 2017 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Gutbai Oseah Philemon(OP) Moa stori long pes 3... Ol Post Courier meri i sanap long sait bilong kofin bilong wan wok bilong

More information

Bikpela hat wok. tru long boda... INSAIT P15. Fri Wes Papua. NCDC kisim nupela trak bilong karim pipia... bringim pret long ol pipel..

Bikpela hat wok. tru long boda... INSAIT P15. Fri Wes Papua. NCDC kisim nupela trak bilong karim pipia... bringim pret long ol pipel.. Namba 2011 Mas 14-20, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT Bikpela hat wok Fri Wes Papua P2 NCDC kisim nupela trak bilong karim pipia... P8 tru long boda... OL boda ples long

More information

Wokman pilim pen long takis

Wokman pilim pen long takis Namba 2032 Ogas 8-14, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Kol pis bilong Moimara tais... Dispela tripela pikinini Esther, Eliz wantaim brata bilong ol i karim wanpela kol-pis ol i hukim

More information

Glasim Judisal Kondak Bil

Glasim Judisal Kondak Bil P2 Wantok Mas 29 - Epril 4, 2012 nius Tok klia long SMS Data na Vois Top-Ap Telikom PNG i autim SMS Vois na Data top-ap bilong ol pripeit kastoma bilong en. SMS Vois top-ap Risasim Vois Akaun Bilong Yu

More information

ISTA. Wantok. Somare tok tenkyu. Lukim spesel saplimen bilong Gren Sif Sir Michael long ol pes insait. K1 tasol. Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

ISTA. Wantok. Somare tok tenkyu. Lukim spesel saplimen bilong Gren Sif Sir Michael long ol pes insait. K1 tasol. Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Wantok Isu Namba 2221 Epril 13-19, 2017 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Somare tok tenkyu Anna Solomon i raitim GREN Sif Sir Michael Somare i tok tenkyu long ol pipel bilong Papua Niugini

More information

oken mamas ani yet Lukim ol Wol nius poto... Pes LAIPSTAIL- Nupela drama pilai kempein bai helpim MDG... Pes I go moa long pes 3

oken mamas ani yet Lukim ol Wol nius poto... Pes LAIPSTAIL- Nupela drama pilai kempein bai helpim MDG... Pes I go moa long pes 3 Namba 1906 Wan Wik Mas 3-9, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol oken mamas ong DSIP ani yet INSAIT: Paul Zuvani i raitim INAP long nau nogat mak bilong soim K19 milion mani gavman i givim

More information

Namba 1991 Oktoba 18-24, pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Namba 1991 Oktoba 18-24, pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Namba 1991 Oktoba 18-24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol REDI NAU: Ol Ami, Polis na CS bai mekim bikpela wok nau long klinim na redim Mosbi Siti taim Prins Charles na meri bilong

More information

Tupela memba i kros. 41 yias Independens raun wantaim stail - P14-15

Tupela memba i kros. 41 yias Independens raun wantaim stail - P14-15 Wantok Namba 2193 Septemba 22-28, 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 41 yias Independens raun wantaim stail - P14-15 Tupela memba i kros TUPELA biknem lida bilong nesenel kapital siti

More information

Paraka, O Neill aut long nupela COI. Independens saplimen insait Pes 6,7,8 na 23. Ol poto 14 na 15 SOIM RISPEK. K1 tasol.

Paraka, O Neill aut long nupela COI. Independens saplimen insait Pes 6,7,8 na 23. Ol poto 14 na 15 SOIM RISPEK. K1 tasol. Namba 2089 Septemba 18-24, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT: 39 Independens saplimen insait Pes 6,7,8 na 23 Ol poto 14 na 15 PIH Saveman Nius Niupela Helt nius olgeta wik

More information

Sister Claudia Apalenda Sister Theresia Boyek

Sister Claudia Apalenda Sister Theresia Boyek Silver Jubilee Sister Claudia Apalenda Sister Theresia Boyek Eucharistic Celebration Friday 22 September 2017 St Paul s Catholic Church Mt Hagen ENTRANCE PROCESSION: MOROWA Morowa gara padiki mine yesu,

More information

Vot pepa bai kam long mun Mas. Insait: Isten Hailans redi long 2017 Ileksen - P2. Kina bai lukautim mani bilong Nasfund - P3

Vot pepa bai kam long mun Mas. Insait: Isten Hailans redi long 2017 Ileksen - P2. Kina bai lukautim mani bilong Nasfund - P3 Wantok Isu Namba 2213 Februeri 16-22, 2017 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Insait: Isten Hailans redi long 2017 Ileksen - P2 Kina bai lukautim mani bilong Nasfund - P3 NASFUND OPIM MODEN

More information

Madang taun bagarap - pes 7

Madang taun bagarap - pes 7 Namba 1992 Oktoba 25-31, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Palamen Nius - pes 2 PM salim toksore long leit Se Donatus Mola - pes 5 Madang taun bagarap - pes 7 Promotim fud sekuriti

More information

Ol gavman bisnis i winim K20 bilien

Ol gavman bisnis i winim K20 bilien Namba 2160 Febueri 4-10, 2016 Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 28 pes TOKSAVE! Wantok Niuspepa i nau stap antap long opis bilong Dove travel 4-mail. Section 24, Lot 25, Angau Drive (CNR

More information

2015 baset salens. Stanley Nondol i raitim

2015 baset salens. Stanley Nondol i raitim Namba 2096 Novemba 6-12, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 2015 baset salens - yusim mani gut- no ken dinau moa NCSL Memba Sevings na Brens Sapot Menesa, Richard Leka i sanap wantaim

More information

NG rausim ios wokman

NG rausim ios wokman Isu Namba 2230 Jun 15-21, 2017 28 pes Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT NG rausim ios wokman 32 pes saplimen i stap insait NCD/SENTRAL I REDI: Join Operesen bilong Polis, Ami na

More information

Ol sios i egensim lo bilong kilim ol kalabus

Ol sios i egensim lo bilong kilim ol kalabus Namba 2109 Februeri 12-18, 2015 28 pes Wantok K1 tasol Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Wantok Niuspepa i tok sori tru long paulim taitel bilong Honorabel Spika bilong Palamen bilong Papua Niugini, na

More information

El Nino dai ripot i no klia yet

El Nino dai ripot i no klia yet Namba 2138 Septemba 3-9, 2015 28 pes Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Neks Wik The Catholic Reporter El Nino dai ripot i no klia yet STRONGIM WOK BUNG NA WOK PREN: Gavana Jenerel na Gren

More information

O Neill makim. nupela minista

O Neill makim. nupela minista Namba 2063 Mas 20-26, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Ol Wina bilong Wantok Ridasip Seve 2014 1. Rachael Sorige (NCD) 2. Allan Rabu (NCD) 3. Cathy Kevin (NCD) 4. Robert David (NCD)

More information

PNG i no gat helt standet

PNG i no gat helt standet Wantok K1 tasol Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 2150 Novemba 26 - Desemba 2, 2015 28 pes INSAIT P9, 10,19,20 Laipstail Komyuniti projek kamap long Sentral Manus - P15 Wol nius poto - P16 PNG i

More information

Papagraun bai gat sea long Ok Tedi na BCL

Papagraun bai gat sea long Ok Tedi na BCL Wantok Namba 2189 Ogas 25-31, 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Fiji brukim lo bilong tred - P6 Papagraun bai gat sea long Ok Tedi na BCL Lainim sefti bilong solwara Ol sumatin bilong

More information

Meri Krismas. Hepi Niu Yia Olgeta! Amamasim dispela bikpela de bilong yumi, stap wanbel na lukautim yu yet!!

Meri Krismas. Hepi Niu Yia Olgeta! Amamasim dispela bikpela de bilong yumi, stap wanbel na lukautim yu yet!! BAMPA ISU!! Namba 2103 Disemba 24 - Janueri 7, 2015 32pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Dispela wik Krismas Saplimen Riviu bilong yia 2014 Isu bilong Janueri 2015 i stap insait!! Meri Krismas

More information

Juffa laikim eksen long SABL ripot

Juffa laikim eksen long SABL ripot Namba 2143 Oktoba 8-14, 2015 Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 28 pes The Catholic Reporter insait - 9,10,19,20 Laipstail Buk na DVD i makim kalsa bilong Lihir - P14 Juffa laikim eksen

More information

Kisim pepa long stop drag long komyuniti - p7. NHC wokman kisim 4-pela de profesenel in haus trening - p2

Kisim pepa long stop drag long komyuniti - p7. NHC wokman kisim 4-pela de profesenel in haus trening - p2 Namba 2026 Jun 27 - Julai 3, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol SARENDA: Ol yut long Not Mekeo i kam long fran bilong ol Polis, Yut lida, Pater, Pastor wantaim long Dairekta Jeneral

More information

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 2162 Febueri 18-24, 2016 Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 28 pes Gavman i no sot long mani Dairi Vele. PNG i ran long han bilong gutpela gavman. GAVMAN i no sot long mani long ranim

More information

op risain Polis i no Jas long wokim disisen -Pes 3 Bai stap long vatiken monastri na pre I go moa long pes 2... Jada 013

op risain Polis i no Jas long wokim disisen -Pes 3 Bai stap long vatiken monastri na pre I go moa long pes 2... Jada 013 Namba 2007 Februeri 14-20, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol op risain Polis i no Jas long wokim disisen -Pes 3 Jada 013 Bai stap long vatiken monastri na pre HETMAN bilong moa long

More information

Namba 1949 Desemba 29, Janueri 4, pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Namba 1949 Desemba 29, Janueri 4, pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Namba 1949 Desemba 29, 2011 - Janueri 4, 2012 36 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Lukluk bek long 2011 124 Ritim Sabina long pes 11 na 12... P2 Wantok Desemba 29 - Janueri 4, 2012 lukluk

More information

O Neill promotim invesmen

O Neill promotim invesmen Wantok Namba 2202 Novemba 24-30, 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Have you Enrolled? Toksave bilong Ilektoral Komisen - P14 na 15 FIFA Wol Kap anda 20 meri soka eksen - P8 na 21

More information

Mande neks wik- O Neill o Somare?

Mande neks wik- O Neill o Somare? Namba 1955 Februeri 9-15, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Mande neks wik- O Neill o Somare? Aja Alex Potabe i raitim SUPRIM Kot refrens bilong tokaut sapos O Neill gavman o Somare

More information

Narapela kain Pop INSAIT P15. Pablik sevis i slek... Selebretim yia bilong Snek long Basamuk... Moa stori long nupela Pop long pes 4 na 5...

Narapela kain Pop INSAIT P15. Pablik sevis i slek... Selebretim yia bilong Snek long Basamuk... Moa stori long nupela Pop long pes 4 na 5... Namba 2012 Mas 21-27, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT Moa long K600m Takis Kredit Skim mani lus long wok divelopmen P2 Pablik sevis i slek... Polis mekim wok painimaut...

More information

Gavman skelim K20m bilong Nesenel I.D. kad sistem

Gavman skelim K20m bilong Nesenel I.D. kad sistem Namba 1993 Novemba 1-7, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol REDI NAU: Ol soldia i wok long prektis long bungim Prins Charles na meri bilong em Duchess of Conwalv Camilla Parker long

More information

Gavman putim ai long ol Supa Fan

Gavman putim ai long ol Supa Fan Namba 2046 Novemba 14-20, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol HAMAS: Misis Jane Parkop em namba wan meri long baim ol giaman muruk na pisin bilong ol pikinini bilong em taim Gavana

More information

Ista... INSAIT. King Jisas Krais... P4,5. P8,9 Lukim ol stori bilong Ista insait.. Tingim dai bilong. Lukim Ista Spesel insait. long pes...

Ista... INSAIT. King Jisas Krais... P4,5. P8,9 Lukim ol stori bilong Ista insait.. Tingim dai bilong. Lukim Ista Spesel insait. long pes... Namba 2013 Mas 28 - Epril 3, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol INSAIT Kalabus ronawe wantaim bilak jisas P3 Lukim Ista Spesel insait long pes... P4,5 Ista... Tingim dai bilong King

More information

Dinau baset bai go antap tru

Dinau baset bai go antap tru Namba 2042 Oktoba 17-23, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Nau yu ken Teksim Wari, Tingting, Painim Pren, Kanage stori o Pas bilong yu i kam long Digicel namba 7235 6149 na bai mipela

More information

antri bai sot long mani

antri bai sot long mani Namba 2159 Janueri 28 - Febueri 3, 2016 28 pes Wantok TOKSAVE! Word Publishing Kampani papa bilong Wantok niuspepa i stap nau Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol long nupela opis long Dove Travel

More information

Makim odit komiti long sekim ripot bilong distrik mani - Temu

Makim odit komiti long sekim ripot bilong distrik mani - Temu Wantok Isu Namba 2219 Mas 30 - Epril 5, 2017 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Makim odit komiti long sekim ripot bilong distrik mani - Temu INSAIT bilong mun Mas i stap insait - P 9,

More information

Gavman bai bihainim stret 2016 Nesenel Baset

Gavman bai bihainim stret 2016 Nesenel Baset Namba 2158 Janueri 21-27, 2016 28 pes Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Gavman bai bihainim stret 2016 Nesenel Baset STRONGPELA disisen gavman i mekim long daunim hevi bilong mani sot

More information

edim plen bilong tuna isnis na klaimet senis

edim plen bilong tuna isnis na klaimet senis Wantok K1 tasol Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 2141 Septemba 24-30, 2015 28 pes INSAIT Pik poket kamapim dai - P7 Trefik opisa bilong RH - P7 Meri winim skolasip long pailot skul - P11 edim plen

More information

Namba tri UN bos i raun long PNG

Namba tri UN bos i raun long PNG Namba 2065 Epril 3-9, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Moa Stori insait: Gutbai long wanpela win meri, Leit RoseTsiroats - P8 Catholic Reporter Epril Isu i stap insait Pes 9,10,19

More information

Asbisop John Ribat kamap Kardinel

Asbisop John Ribat kamap Kardinel Wantok Kambaramba stap na Madang stap klin - P14 Namba 2196 Oktoba 13 -,19 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Asbisop John Ribat kamap Kardinel ASBISOP John Ribat bilong Pot Mosbi

More information

Wokabaut bilong Prins Charles bai kostim K10 milian

Wokabaut bilong Prins Charles bai kostim K10 milian Namba 1989 Oktoba 4-10, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol GO PAS LONG WOK REDI: (L-R) Minista bilong Spots, Pasifik Gems na nau, Nesenel Ivens em Justin Tksatchenko i sanap wantaim

More information

O Neill: PNG senis hariap tru

O Neill: PNG senis hariap tru Wantok K1 tasol Namba 2177 Jun 2-8, 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! 4pes saplimen insait P13, 14, 15, 16 The Catholic Reporter Insait... O Neill: PNG senis hariap tru PRAIM Minista Peter

More information

Dion em i Deputi Praim Minista

Dion em i Deputi Praim Minista Namba 1981 Ogas 9-15, 2012 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol TONI EM I WANPELA GAVMAN MINISTA Memba bilong Lae Open na Palamentri Pati Lida bilong Indijenes Pipols Pati, Loujaya Toni (raithan),

More information

K14.2 bilien baset bilong 2016

K14.2 bilien baset bilong 2016 Wantok Laipstail Kilim dai nating manmeri oil i sutim tok olsem em sanguma mas stop nau! Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Namba 2147 Novemba 5-11, 2015 28 pes P14-15 Nupela kampani bilong mekim

More information

Guria kilim tupela long ARoB

Guria kilim tupela long ARoB Namba 2067 Epril 17-23, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Ol Wina bilong Wantok Ridasip Seve 2014 NAMBA 5 DRO 1. Benardine Tano (AROB) 2. Clement Daimas (Madang) 3. Maggie Appe (WHP)

More information

Sastiti 01155_878_Chastity.indd 1 7/13/12 10:52 AM

Sastiti 01155_878_Chastity.indd 1 7/13/12 10:52 AM Sastiti Papa bilong yu long Heven i lavim yu na em i laikim yu long hamamas tudei na oltaim. Em i givim kaunsel na komanmen i kam long ol profet bilong Em long halivim yu. Wanpela komanmen we i impotent

More information

Palamen i senisim 10-pela seksen bilong konstitusen

Palamen i senisim 10-pela seksen bilong konstitusen Namba 2059 Februeri 20-26, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Glasim asailam sika agrimen Veronica Hatutasi i raitim Palamen i senisim 10-pela seksen bilong konstitusen Stanley Nondol

More information

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Wantok K1 tasol Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 2142 Oktoba 1-7, 2015 28 pes INSAIT bilong mun Oktoba i stap insait - P9,10,19,20 Fiji - Place to be... SPOT JENELIS GAT ASOSIESEN: Ol nius manmeri

More information

avman makim 20, 000 long gol medol

avman makim 20, 000 long gol medol Wantok Namba 2129 Julai 2-8, 2015 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Lukim pes 13 avman makim 20, 000 long gol medol - K10, 000 silva - K5000 brons Linda Pulsen i kisim plak long Praim

More information

STORI KAM LONG PANGUNA DAILOG PROJEK

STORI KAM LONG PANGUNA DAILOG PROJEK STORI KAM LONG PANGUNA DAILOG PROJEK www.pacsia.com.au MIPELA MEKIM KAMAP PINIS PLANTI REKONSILIESEN: STORI KAM LONG PANGUNA DAILOG PROJEK CONTENTS 1 Toksave kam long Bisop Bernard Unabali 2 Aknoledgemen

More information

OTML papagraun egensim O Neill

OTML papagraun egensim O Neill Namba 2039 Septemba 26 - Oktoba 2, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Nau yu ken Teksim Wari, Tingting, Painim Pren o Pas bilong yu i kam long Digicel namba 7235 6149 na bai mipela

More information