REPUBLIKA E SHQIPËRISË KONTROLLI I LARTË I SHTETIT AUDITIMI FINANCIAR MANUALI

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË KONTROLLI I LARTË I SHTETIT AUDITIMI FINANCIAR MANUALI DHJETOR

2 HYRJE Realizimi i auditimeve financiare është një nga objektivat themelore strategjike të KLSH-së, objektiv që buron edhe nga kërkesat e Ligjit 154/2014 Për Organizimin dhe Funksionimin e KLSH, ku shprehimisht përcaktohet se:...auditimi mbulon fushat e përputhshmërisë, ligjshmërisë, rregullshmërisë, menaxhimit financiar, kontabilitetit, si dhe ekonomicitetin, efiçencën dhe efektivitetin e administrimit të fondeve dhe pronës publike apo shtetërore. Ky objektiv i veshur me detyrimin ligjor...kontrolli i Lartë i Shtetit, në veprimtarinë e tij, duhet të reflektojë shkallën më të lartë të standardeve ndërkombëtare të INTOSAI-t dhe IFAC-t, si dhe rezolutat e Kongreseve të INTOSAI-t dhe EUROSAI-t, adreson domosdoshmërinë dhe njëherazi nevojën e ripunimit të Manualit të Auditimit Financiar, në përdorim nga audituesit e KLSH, i cili nuk reflekton tërësisht kërkesat e Standarteve Ndërkombëtare të Auditimit për auditimet financiare. Në Deklaratën e Limës theksohet se Auditimi nuk është një qëllim në vetvete por është komponent i domosdoshëm i një sistemi rregullator i cili ka për qëllim të zbulojë devijimet nga standardet e pranuara dhe shkeljet e parimeve të ligjishmërisë, efiçencës, efektivitetit ekonomicitetit si dhe të menaxhimit financiar. 1 Ne këtë kontekst qëllimi i auditimeve financiare është që të japë garanci dhe të rrisë nivelin e besimit të përdoruesve të pasqyrave financiare. Në Manualin e përditësuar të Auditimit Financiar të vitit 2011 të GAO-s, të kryer në bashkëpunim me Këshillin e Presidentit të SHBA-ve mbi Integritetin dhe Efiçiencën, theksohet se Qëllimet e përgjithshme në kryerjen e auditimeve të pasqyrave financiare të subjekteve federale përfshijnë sigurimin e vendimmarrësit (përdoruesit të pasqyrave financiare) nëse pasqyrat financiare janë të besueshme, kontrolli (auditi) i brendshëm është efektiv dhe këto pasqyra janë në përputhje me ligjet dhe rregulloret. Për të arritur këto qëllime, qasja e auditimeve të pasqyrave financiare federale përfshin katër faza: a) Planifikimi i auditimit për të marrë informacionin e duhur në mënyrën më efikase; b) Vlerësimi i efektivitetit të kontrollit (auditimit) të brendshëm të njësisë federale; c) Testimi i pohimeve të rëndësishme lidhur me pasqyrat financiare dhe pajtueshmërinë e tyre me ligjet dhe rregulloret; d) Raportimi i rezultateve të auditimit të kryer 2 Manuali i Auditimit Financiar (MAF) synon të arrijë implementimin e një seti procedurash dhe metodologjish, me impakt rritjen e cilësisë së veprimtarisë audituese të Kontrollit të Lartë të Shtetit, duke reflektuar njëherazi edhe një përqasje me standardet dhe bazën rregullatore të përdorur gjerësisht në Bashkimin Europian. Ky manual synon të qartësojë parimet bazë audituese dhe procedurat respektive që duhen ndjekur gjatë auditimeve financiare të Konrollit të Lartë të Shtetit. Kjo do të sigurojë një veprimtari audituese më efektive, efiçente dhe me ekonomicitet. Nëpërmjet këtij Manuali, KLSH synon që të gjenerojë për palët e interesuara, Kuvendin, Publikun Qytetaret dhe mjediset e tjera institucionale, një produkt auditimi cilësor, bazuar tërësisht ne kornizat e Standarteve Ndërkombëtare të Auditimit. KLSH nëpërmjet këtij manuali nuk synon që të shndërrojë auditimin në një proces mekanik dhe thjesht teknik por konsideruar që auditimi është më shumë art se shkencë, komponentët e qasjes 1 ISSAI 1. Deklarata e Limes 2 Manuali i përditësuar i Auditimit Financiar, GAO, viti 2011, faqe ) 2

3 bazuar në risk, të vlerësimit dhe skepticizmit profesional, janë veçoritë thelbësore të qasjes audituese dhe për këtë arsye janë trajtuar gjërësisht në këtë manual. -Bazueshmëria e Manualit të Auditimit Financiar Duke zbatuar Parimet e Përgjithshme të Auditimit Publik në auditimet financiare, Kontrolli i Lartë i Shtetit iu përgjigjet dhe pritshmërive të përdoruesve të raporteve të KLSH-së, Parlamentit, publikut, ekzekutivit dhe institucioneve të tjera shtetërore, subjekteve të auditimit, partnerëve ndërkombëtarë, etj. si dhe shton vlerë nëpërmjet forcimit të përgjegjshmërisë në qeverisje. Manuali i Auditimit Financiar është bazuar në kërkesat e Kushtetutës së Shqipërisë (Pjesa XIV - Nenet ), Ligjin Organik të Organizimit dhe Funksionimit të Kontrollit të Lartë të Shtetit dhe Standardet Ndërkombëtare të Auditimit. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenin 162 dhe 163 përcakton se: Neni 162 : Kontrolli i Lartë i Shtetit është institucioni më i lartë ekonomik financiar. Neni 163: Kontrolli i Larte i Shtetit kontrollon: a) veprimtarinë ekonomike të institucioneve shtetërore e të personave të tjerë juridike shtetërore; b) përdorimin dhe mbrojtjen e fondeve shtetërore nga organet e pushtetit qendror dhe atij vendor; c) veprimtarinë ekonomike të personave juridike, në të cilët shteti ka me shumë se gjysmën e pjesëve ose të aksioneve, ose kur huat, kredite dhe detyrimet e tyre garantohen nga shteti; Ligji 154/2014, Për organizimin dhe Funksionimin e Kontrollit të Lartë të Shtetit, neni 3, pika 2, përcakton se: - Auditim Financiar nënkupton një vlerësim të pavarur, që rezulton në një opinion me siguri të arsyeshme, nëse gjëndja e raportuar financiare e një subjekti të audituar, rezultatet dhe përdorimi i burimeve janë paraqitur në mënyrë të drejtë dhe në përputhje me kuadrin ligjor të raportimit financiar ndërsa neni 10 dhe11 përcakton se: - KLSH në përputhje me funksionin e tij ka për kompetencë: Auditimin e pasqyrave financiare vjetore për njësitë e qeverisjes së përgjithshme dhe dhënjen e opinionit për to. Në auditimet financiare KLSH duhet të përcaktojë nëse rezultatet dhe gjëndja financiare e raportuar e subjektit që auditohet si dhe përdorimi i burimeve janë paraqitur saktë dhe në përputhje me rregullat e raportimit financiar. Manuali i Auditimit Financiar ka si qëllim të paraqesë një tërësi parimesh dhe rregullash nga të cilat audituesit e KLSH duhet të udhëhiqen kur kryejnë auditimet Financiare. Manuali është hartuar si një mjet ndihmës për audituesit shtetërorë për të siguruar auditime të cilësisë së lartë, me efektivitet dhe efiçencë. Për këtë qëllim Manuali fokusohet në: 1. Qasjen e auditimit mbi bazë risku (rreziku) 3, sipas së cilës të gjithë përpjekjet dhe burimet orientohen dhe fokusohen në fushat dhe çështjet më të rëndësishme dhe ku vlerësimi i riskut është në nivelet më të larta; 2. Përdorimin e gjykimit profesional duke u bazuar në Standardet Ndërkombëtare të Auditimit të INTOSAI-t, dhe specifikisht në ISSAI 200 (Parimet themelore të auditimit financiar). Hartimi i këtij Manuali (MAF) bazohet në kërkesat e Standardeve Ndërkombëtare të Auditimit dhe konkretisht: - ISSAI (Parimet themelore të auditimit të sektorit publik) që përcakton parimet themelore për auditimin e sektorit publik në përgjithësi 3 3 Në këtë manual termi rrezik është i barazvlefshëm me termin risk. 3

4 4 - ISSAI (Parimet themelore të auditimit financiar) që përcakton parimet themelore të ISSAI-t 100 dhe i zhvillon më tej ato duke i përshtatur me kontekstin specifik të auditimit të pasqyrave financiare, - Standardet Ndërkombëtare të Auditimit (ISA) të Federatës Ndërkombëtarë të Kontabilistëve IFAC, - Manualin e Auditimit Financiar dhe të Përputhshmërisë të Gjykatës Evropiane të Audituesve, - Kërkesat e Udhërrëfyesit të IDI-t, INTOSAI Për implementimin e Standardeve Ndërkombëtare të Auditimit, ISSAI mbi auditimin financiar, - Kërkesat e Standartave Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik (IPSAS), - Në praktikat më të mira të fushës. -Struktura e manualit të auditimit financiar Manuali i Auditimit Financiar përcakton parimet e vendosura nga Standardet Ndërkombëtare të Auditimit të INTOSAI-t, ISSAI, për auditimin Financiar të aplikuara në mjedisin e Kontrollit të Lartët të Shtetit. Për të arritur synimin për të cilin hartohet ky Manual Auditimi (MAF) dhe për të qënë lehtësisht i asimilueshëm anashkalohen aspekte të cilat mund të largojnë vëmendjen e audituesit nga procedurat dhe metodologjia kryesore e realizimit të këtij lloj auditimi. Për këtë arësye manuali u vlerësua të përbëhet nga pesë pjesë kryesore të cilat vijnë në rrjedhë llogjike me proceset e një misioni auditimi. Vlen të theksohet se ky Manual (MAF) mbështetet plotësisht në Rregulloren e Procedurave të Auditimit dhe plotëson aspekte, detaje të procedurave, teknikave dhe metodave që lidhen kryesisht me Auditimin Financiar. Manuali i Auditimit Financiar është konceptuar i ndarë në pesë kapituj kryesorë të cilët trajtojnë çështjet si më poshtë: Kapitulli I. Vështrim i përgjthshëm mbi auditimin financiar në sektorin publik. Ky kapitull jep përkufizimin e auditimit financiar, parimet e përgjithshme të kryerjes së auditimit të financiar, elementët dhe palët e përfshira. Ai paraqet njohuritë bazë për aplikimin e procedurave në kryerjen e një auditimi financiar. Kapitulli II. Planifikimi i auditimit. Ky kapitull përkufizon kriteret që përdoren për planifikimin e një auditimi financiar, përfshirë vendosjen e materialitetit, identifikimin e fushave/çështjeve me risk nëpërmjet njohjes të veprimtarisë së njësisë që do të auditohet, përcaktimin e testeve të auditimit që do të përdoren si bazë për të realizuar një auditim efektiv dhe eficient. Kapitulli III. Kryerja e Auditimit/Puna në Terren. Në këtë kapitull përshkruhen hapat e kryerjes së procedurave dhe testet e auditimit në mbledhjen e evidencës së auditimit. Evidenca e auditimit duhet të plotësojë kriterin e mjaftueshmërisë, përshtatshmërisë dhe besueshmërisë që të mundësojë arritjen e konkluzioneve të përshtatshme dhe përmbushjen e objektivave të auditimit. Kapitulli IV. Raportimi i Auditimit. Në këtë kapitull përshkruhet forma dhe përmbajtja e raportit në një auditim financiar. Gjithashtu përkufizohen llojet e opinioneve që jepen në përfundim të një auditimi financiar. Kapitulli V - Sistemi i menaxhimit të cilësisë. Përshkruan procedurat e kontrollit të cilësisë që japin siguri se auditimi përputhet me standardet profesionale, kërkesat ligjore dhe rregullatore të aplikueshme dhe që opinioni e raporti i auditimit financiar janë të përshtatshëm dhe të një cilësie të lartë për ligjvënësit e publikun e gjerë dhe garantojnë nivel sa më të lartë të pranimit nga përdoruesit të zbulimeve, konkluzioneve, raporteve dhe opinioneve të auditimit financiar.

5 KAPITULLI I VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM Auditimi financiar fokusohet në përcaktimin nëse informacioni financiar i një njësie publike, është paraqitur në përputhje me kuadrin rregullator të raportimit financiar. 4 ISSAI 1200 (ISA 200): Objektivi i auditimit të pasqyrave financiare është t i mundësojë audituesit që të shprehë një opinion nëse pasyrat janë përgatitur në të gjitha aspektet materiale, në përputhje me kuadrin raportues financiar në fuqi. Objektivi i audituesit është të ofrojë siguri të arsyeshme nëse pasqyrat si një e tërë nuk pëmbajnë anomali materiale, raste mashtrimi ose gabime, si edhe të raportojë mbi këto pasqyra përsa i takon gjetjeve të tij/saj. Qëllimi i auditimit të pasqyrave financiare është të rrisë shkallën e besimit të përdoruesve të pasqyrave financiare. Kjo arrihet nëpërmjet shprehjes së një opinioni nga ana e audituesit nëse pasqyrat financiare janë përgatitur në të gjitha aspektet materiale, në përputhje me kornizën e zbatueshme të raportimit financiar. 5 Auditimi Financiar në sektorin publik konsiderohet në përgjithësi si një mekanizëm kontrolli për të siguruar përgjegjshmërinë financiare. Përgjegjshmëria financiare ka të bëjë drejtpërdrejt me menaxhimin e shëndoshë financiar (ligjor dhe rregullator) si dhe me faktin që, rezultatet e përdorimi i burimeve janë të paraqitura drejt dhe në përputhshmëri me kornizën e raportimit financiar. Për më tepër audituesit shtetërorë luajnë një rol të rëndësishëm në mbikëqyrjen e shpenzimeve të parave publike në programet publike dhe në dhënien e sigurisë që informacioni i paraqitur përfaqëson në mënyrë të përshtatshme situatën financiare. 1.1 OBJEKTIVI I PËRGJITHSHËM I AUDITIMIT FINANCIAR Përkufizimi i Auditimit Financiar: Në auditimet financiare, Kontrolli i Lartë i Shtetit duhet të përcaktojë nëse rezultatet dhe gjendja financiare e raportuar e subjektit që auditohet, si dhe përdorimi i burimeve janë paraqitur saktë dhe në përputhje me rregullat e raportimit financiar 6 Një auditim i kryer në përputhje me standardet bazuar në parimet bazë të Auditimit Financiar dhe kërkesat përkatëse profesionale dhe etike të INTOSAI-t do të mundësojë audituesin të shprehë një opinion të tillë. Auditimi financiar fokusohet në përcaktimin nëse informacioni financiar i një njësie, është paraqitur në përputhje me kuadrin rregullator të raportimit financiar 7 Audituesi duhet të vlerësojë nëse plotësohen parakushtet për auditimin e pasqyrave financiare: 1. Ka një kuadër të raportimit financiar, i cili mund të jetë për përdorim të përgjithshëm ose përdorim të veçantë. Një kuadër i ndërtuar për të plotësuar nevojat për informacion të një game të 4 ISSAI 100, Paragraf 22, ECA Implementation Handbook Financial Audit 5 ISSAI 200, Paragrafi 16 - Objektivi i auditimit financiar 6 Ligji nr.154/2014 Per Organizimin dhe Funksionimin e Kontrollit të Larte të Shtetit, neni 11 7 ISSAI 200 Parimet themelore te Auditimit Financiar Hyrje, paragrafi 4. 5

6 gjerë të përdoruesve konsiderohet si kuadër me qëllim të përgjithshëm, ndërsa kornizat për qëllime të veçanta janë ndërtuar për të përmbushur nevojat specifike të një përdoruesi të veçantë. Pa një kuadër të pranueshëm të raportimit financiar, menaxhimi nuk do të ketë asnjë bazë të përshtatshme për përgatitjen e pasqyrave financiare dhe audituesi nuk do të ketë kritere të përshtatshme për auditimin e tyre. Për shembull, në përgatitjen e pasqyrave financiare kriteret mund të jenë Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit për Sektorin Publik (SNKSP/IPSAS), Standardet Ndërkombëtare të Raportimit Financiar (SNRF/IFRS) ose korniza të tjera ndërkombëtare ose kombëtare të raportimit financiar për përdorim në sektorin publik. 2. Një paketë e plotë e pasqyrave financiare të përgatitura nga një njësi publike në përputhje me një kuadër të raportimit financiar ku përfshihen: 1. një pasqyrë e pozicionit financiar; 2. një pasqyrë e performancës financiare; 3. një pasqyrë e ndryshimeve në aktivet neto/kapital neto; 4. një deklaratë e fluksit të mjeteve monetare; 5. një krahasim i shumave të buxhetit të periudhës së kaluar me ato aktuale - ose si një deklaratë e veçantë financiare shtesë ose një dokument rakordimi. 6. shënime që përmbajnë një përmbledhje të politikave kryesore kontabël dhe shënime të tjera sqaruese. 7. në mjedise të caktuara një seri e plotë e pasqyrave financiare mund të përfshijë edhe raporte të tjera, si raportet e performancës dhe ndarjeve buxhetore. Gjithmonë shjegohet baza kontabël, pra nëse pasqyrat financiare janë përgatitur në përputhje me kuadrin rregullator mbështetur në kontabilitetin me bazë rritëse apo cash (arkëtimeve dhe pagesave). 8 Nëse pasqyrat financiare nuk i përfshijnë të gjitha informacionet e mësipërme, bazuar në kuadrin rregullator në fuqi, do të konsiderohen të pranueshme nga audituesi, por raporti i auditimit mbi pasqyrat financiare duhet të përfshijë një paragraf për Theksimin e Çështjes duke tërhequr vëmendjen e përdoruesve për këto informacione shpjeguese shtesë, lidhur me mungesat e konstatuara. Audituesi duhet të vlerësojë efektin e natyrës së mungesës të pasqyrave financiare për raportin e auditimit dhe opinionin, si dhe të konsiderojë nevojën e informimit të ligjvënësit rreth çështjes. Duke konsideruar se llogaritë vjetore janë të besueshme, menaxhimi në mënyrë implicite apo eksplicite bënë pohime në lidhje me elementet e ndryshme të llogarive. Në planifikimin e auditimit, audituesit kërkojnë të sigurojnë që dëshmitë e auditimit të jenë të mjaftueshme, të përshtatshme dhe të besueshme dhe do të mblidhen në mënyrë që të jetë në gjendje për të nxjerrë konkluzione në lidhje me shkallën në të cilën këto pohime janë përmbushur. 3.Objektivat specifike të auditimit ose pohimet për marrjen e garancive për besueshmërinë e paqyrave financiare Objektivat specifike, ose pohimet, për të cilat audituesi duhet të nxjerrë konkluzione janë: (a) Pohimet rreth klasave të transaksioneve dhe ngjarjeve për periudhën nën auditim Përkatësia Plotësia Transaksionet dhe ngjarjet që janë të regjistruara kanë ndodhur dhe i përkasin subjektit Të gjitha transaksionet dhe ngjarjet që duhet të ishin 8 Një paketë e pasqyrave financiare mund të mos i përfshijë të gjitha sa më sipër, por në çdo rast kuadri i përcaktuar nga ligji ose kuadri rregullator përkatës, do të konsiderohen të pranueshme nga audituesi. 6

7 Saktësia Periudha Klasifikimi Ligjshmërinë dhe rregullsinë regjistruar janë regjistruar Shumat dhe të dhëna të tjera lidhur me transaksionet e regjistruara dhe ngjarjet janë regjistruar në mënyrë të përshtatshme Transaksionet dhe ngjarjet janë regjistruar në periudhën e saktë kontabël Transaksionet dhe ngjarjet janë regjistruar në llogaritë e duhura Janë në përputhje me ndarjet buxhetore në dispozicion (b) Pohimet rreth gjëndjeve të llogarive në fund të periudhës Ekzistenca Të drejtat dhe detyrimet Plotësia Vlerësimi dhe alokimi Asetet, detyrimet dhe interesat e kapitalit neto ekzistojnë Subjekti mban ose kontrollon të drejtat për asetet, detyrimet dhe janë obligimet e subjektit Të gjitha asetet, detyrimet dhe interesat e kapitalit neto që duhet të ishin regjistruar janë regjistruar Aktivet, pasivet, dhe interesat e kapitalit janë të përfshira në pasqyrat financiare me shumat përkatëse dhe ndonjë vlerësim ose alokimit rregullimet që rezultojnë janë të regjistruara (c) Pohimet rreth prezantimit të shënimeve shpjeguese Transaksione, të drejtat dhe detyrimet Plotësia Klasifikimi dhe kuptueshmëria Saktësia dhe vlerësimi Ngjarjet e shpalosura, transaksionet, si dhe çështje të tjera që kanë ndodhur i përkasin subjektit Të gjitha informacionet shpjeguese që duhet të ishin përfshirë në pasqyrat financiare janë përfshirë. Informacioni financiar është paraqitur në mënyrë të përshtatshme dhe të përshkruara, dhe shënimet e kanë shprehur qartë Informacioni financiar dhe të tjera është dhënë në mënyrë të drejtë dhe në sasi të duhur 4.Elementet specifike të llogarive objekt auditimi. Elementët specifike të pasqyrave financiare që do të auditohen janë: 1-Llogaria e të ardhurave dhe shpenzimeve Procedurat e auditimit për llogarine e të ardhurave dhe shpenzimeve ekonomike synojnë që të kontrollojnë në se të ardhurat dhe shpenzimet e kryera janë regjistruar saktë, në mënyrë korrekte të plotë, në kohë dhe janë të përshkruara qartë. 2-Bilanci Auditimi i bilancit duhet të përfshijë verifikimin e të gjitha llogarive në aspektin e pohimeve të auditimit. 3-Pasqyra e fluksit të mjeteve monetare Procedurat e auditimit të pasqyrës së fluksit të mjeteve monetare duhet të synojnë në përcaktimin në se pasqyra në mënyrë korrekte jep lëvizjet e mjeteve monetare, kontributet, të ardhurat, shpenzimet dhe pozicionin e cash-it, per vitin objekt auditimi. 4-Shënimet dhe relacioni për llogaritë Procedurat e auditimit për Shënimet e llogarive duhet të synojnë që të verifikojnë nëse prezantimi dhe pohimet e komentuara si p.sh për çdo seksion të pasqyrave financiare eshte e detyrueshme të 7

8 kryhen komentet tek seksioni Shënimet përfshi dhe llogarite jashtë bilancit. 5- Pasqyra e ndryshimeve në aktivet neto/kapital neto Procedurat e auditimit në këtë rast duhet të synojnë që ndryshimet në aktivet neto/kapital neto janë regjistruar dhe raportuar në mënyrë korrekte. 6-Raportet mbi zbatimin e buxhetit Procedurat e Auditimit për raportet mbi implementimin e buxhetit duhet të adresohen në drejtimet si më poshtë: a)ndryshimet në burimet e konsoliduara duhet të jenë të njëjta me ndryshimet e rezervave, fondeve dhe kapitaleve. b)shumat e angazhimeve financiare, angazhimet individuale bazuar në ligj dhe pagesat duhet të jenë të shoqëruara me dokumentacion justifikues. c)informacioni financiar duhet të jetë i besueshëm. d)shënimet e bilancit duhet të sigurojnë një prezantim të përshtatshem dhe të plotë. 1.2 ELEMENTËT E AUDITIMIT FINANCIAR Auditimet e pasqyrave financiare përkufizohen si angazhime të sigurisë, të cilat përfshijnë të paktën tre palë të veçanta: audituesi, një palë përgjegjëse (i audituari) dhe pala e interesuar. Elementët e auditimit të sektorit publik përshkruhen në ISSAI-n 1000 dhe ISSAI-n Marrëdhënia tri palëshe në një auditim financiar 9 a)pala përgjegjëse (subjektet e auditimit) : Pala përgjegjëse është degë ekzekutive e qeverisë dhe/ose nën hierarkinë e njësive të sektorit publik, përgjegjëse për menaxhimin e fondeve publike, zbatimin e kuadrit rregullator ligjor dhe përmbajtjen e pasqyrave financiare. Këto njësi pritet që të menaxhojnë burimet dhe të ushtrojnë autoritetin në përputhje me vendimet dhe kërkesat e legjislacionit. Në një auditim të pasqyrave financiare, pala përgjegjëse ka përgjegjësinë për informacionin e çështjes në shqyrtim (normalisht vetë pasqyrat financiare) dhe mund të jetë gjithashtu përgjegjëse për gjendjen e çështjes në fjalë (veprimet financiare të pasqyruara në pasqyrat financiare). Pala përgjegjëse është degë ekzekutive e qeverisë dhe/ose nën hierarkinë e njësive të sektorit publik, përgjegjëse për menaxhimin e fondeve publike, zbatimin e kuadrit rregullator ligjor dhe përmbajtjen e pasqyrave financiare. Këto njësi pritet që të menaxhojnë burimet dhe të kryejnë veprimtarinë në përputhje me vendimet dhe kërkesat e legjislacionit. b)pala e interesuar: Ligjvënësit përfaqësojnë qytetarët, të cilët janë përdoruesit më të fundit të informacioneve të përfshira në pasqyrat financiare në sektorin publik. Parlamenti, i cili përfaqëson qytetarët merr vendime dhe përcakton prioritetet e financave publike si dhe qëllimin dhe përmbajtjen e shpenzimeve dhe të ardhurave. c)audituesi. KLSH është institucioni i cili kryen auditimet financiare me anë të të cilave përcakton nëse rezultatet dhe gjendja financiare e raportuar e subjektit që auditohet, si dhe përdorimi i burimeve janë paraqitur saktë dhe në përputhje me rregullat e raportimit financiar. -Informacioni i çështjes subjekt auditimi Pozicioni financiar, performanca financiare, flukset e parasë dhe shënimet e paraqitura në pasqyrat financiare janë informacione që merren pikërisht nga përdorimi i një kuadri të raportimit financiar për njohjen, matjen, paraqitjen dhe dhënien e informacioneve shpjeguese (kriteret) për të dhënat financiare të një njësie të sektorit publik (subjekti auditimit). Termi informacioni i çështjes subjekt auditimi i referohet rezultatit të vlerësimit së çështjes së audituar. Audituesi mbledh evidencë auditimi të mjaftueshme dhe të përshtatshme mbi subjektin e auditimit, për të pasur një bazë të arsyeshme për shprehjen e një opinioni në raportin e auditimit. 9 ISSAI 200 Paragrafi

9 -Angazhimet e sigurisë së arsyeshme 10 Auditimet e pasqyrave financiare të kryera në përputhje me ISSAI-t janë angazhime të sigurisë së arsyeshme. Siguria e arsyeshme është e lartë, por jo absolute, për shkak të kufizimeve të brendshme të një auditimi. Në përgjithësi, auditimet e sigurisë së arsyeshme projektohen për të rezultuar në një konkluzion të shprehur në një formë pozitive, të tillë si sipas opinionit tonë pasqyrat financiare paraqesin drejtë, në të gjitha aspektet material ( ose japin një pamje të vërtetë dhe të drejtë) pozicionin financiar të dhe performancës së saj financiare dhe flukseve të parasë ose, në rastin e një kuadri pajtueshmërie, në opinionin tonë pasqyrat financiare janë përgatitur, në të gjitha aspektet material, në përputhje me. PARIMET E AUDITIMIT FINANCIAR 11 ISSAI 200 përshkruan parimet Parimet e Përgjithshme të cilat përfaqësojnë dhe kërkesat bazë Parakushtet për kryerjen e auditimeve financiare. Etika dhe pavarësia 12 Në kryerjen e auditimeve të pasqyrave financiare, Audituesi duhet të jetë në pajtueshmëri me kërkesat etike të rëndësishme, përfshirë ato të cilat kanë të bëjnë me pavarësinë sipas përcaktimeve në Kodin Etik të KLSH-së. Kontrolli i cilësisë 13 Audituesi duhet të zbatojë procedurat e kontrollit të cilësisë që japin siguri se auditimi përputhet me standardet profesionale dhe kërkesat ligjore dhe rregullatore të aplikueshme dhe që raporti i auditimit është i përshtatshëm për ato rrethana. Menaxhimi i grupit të auditimit dhe aftësive të tyre 14 Gjithë grupi i auditimit dhe çdo ekspert i jashtëm, të gjithë së bashku duhet të kenë kompetencat dhe kapacitetet të: Kryejnë auditime në përputhje me standardet përkatëse dhe kërkesat ligjore dhe rregullatore të aplikueshme; dhe Mundësojnë audituesin të nxjerrë një raport që është i përshtatshëm për rrethanat. Parimet lidhur me konceptet bazë të auditimit 15 ISSAI-t japin praktikat më të mira për aplikimin e Parimeve Themelore të Auditimit Financiar dhe KLSH ka zhvilluar bazën metodologjike dhe rregullatore për auditimin financiar në pajtueshmëri të plotë me këto standarde. Këto parime paraqiten si më poshtë: Risku Auditimit 16 Audituesi duhet të pakësojë riskun e auditimit deri në një nivel të pranueshëm për rrethanat e auditimit në mënyrë të tillë që të marrë siguri të arsyeshme si bazë për një opinion të shprehur në një formë pozitive. Risku i auditimit në një auditim të pasqyrave financiare është risku që një auditues do të shprehë 10 ISSAI 200, paragrafi ISSI ISSAI 200, paragrafi ISSAI 200, paragrafi Issai 200, pragrafi ISSAI 200, PARAGRAFI ISSAI 200, PARAGRAFI

10 një konkluzion/përfundim të papërshtatshëm nëse informacioni i çështjes subjekt auditimi është në mënyrë materiale i deklaruar gabim). Audituesi do të pakësojë riskun në një nivel të pranueshëm të ulët në rrethanat e auditimit për të arritur siguri të arsyeshme si bazë për të shprehur një konkluzion në një formë pozitive. Vlerësimi i risqeve bazohet në procedurat e auditimit, për të marrë informacionin e nevojshëm për këtë qëllim dhe po ashtu dhe në evidencën e marrë gjatë gjithë auditimit. Vlerësimi i riskut është një çështje e gjykimit profesional dhe nuk është rezultat i një llogaritje të saktë. Shkalla me të cilën çdo auditues konsideron çdo element të riskut varet nga rrethanat e auditimit. Gjykimi Professional dhe Skepticizmi Profesional 17 Koncepti i gjykimit profesional aplikohet nga audituesi në të gjitha fazat e procesit të auditimit. Ai mbulon aplikimin e trajnimit, njohuritë dhe eksperiencën përkatëse në konteksin e dhënë nga standardet e auditimit, kontabilitetit dhe etikës, kur merren vendime mbi drejtimin e veprimeve që janë të përshtatshme për rrethanat e angazhimit të auditimit. ISSAI 1200, paragrafi 13 Audituesi duhet të planifikojë dhe kryejë auditimin me skepticizëm profesional, duke njohur/ditur që mund të ekzistojnë rrethana/kushte që mund të bëjnë që pasqyrat financiare të jenë deklaruar gabim (të përmbajnë gabime materiale). Kur planifikon, kryen, përfundon dhe raporton një auditim të pasqyrave financiare, audituesi duhet të ushtrojë gjykimin profesional. Termat skepticizëm profesional dhe gjykim profesional janë të rëndësishme kur formulohen kërkesat lidhur me vendimin e audituesit mbi përgjigjen e përshtatshme për çështje që kanë të bëjnë me auditimin. Ato shprehin qëndrimin e audituesit, i cili përfshin një mendim pyetës/dyshues. Këto koncepte janë përcaktuar në ISSAI-t për auditimin financiar. Gjykimi profesional është i domosdoshëm veçanërisht në vendimet mbi: Materialitetin dhe riskun e auditimit; Natyrën, kohën dhe shtrirjen e procedurave të auditimit të përdorura për plotësimin e kërkesave të ISSAI-ve dhe ISA-ve dhe mbledhjen e evidencës së auditimit; Vlerësimin nëse është marrë evidencë e mjaftueshme dhe e përshtatshme, dhe nëse duhet të bëhet më shumë për të arritur objektivat e auditimit në përgjithësi; Vlerësimin e gjykimit të menaxhimit në aplikimin e kuadrit të raportimit financiar të zbatueshëm për subjektin e audituar; Nxjerrjen e konkluzioneve nga evidenca e auditimit. Skepticizmi profesional është bazë për të gjitha angazhimet e auditimit. Audituesi planifikon dhe kryen një angazhim të sigurisë me një qëndrim të skepticizmit profesional, duke pranuar se mund të ekzistojnë rrethana që informacioni të jetë me anomali/gabime materiale. Një qëndrim i skepticizmit profesional do të thotë që audituesi bën një vlerësim kritik, me pikëpyetje/dyshim në mendje, për vlefshmërinë e provave të marra dhe është vigjilent ndaj evidencës që është në kundërshti ose vë në pikëpyetje besueshmërinë e dokumenteve ose paraqitjeve nga pala përgjegjëse. Materialiteti 18 Audituesi duhet të aplikojë në mënyrë të përshtatshme konceptin e materialitetit kur planifikon dhe kryen auditimin. 17 ISSAI 200, paragrafi ISSAI 200, paragrafi

11 Një gabim/anomali është material, individualisht ose kur bashkohet me gabime/anomali të tjera, në qoftë se në mënyrë të arsyeshme mund të ndikojë në vendimet e marra nga përdoruesit e pasqyrave financiare. Materialiteti ka dy aspekte sasiore dhe cilësore. Vlerësimi i materialitetit dhe faktorëve të tjerë cilësorë në një auditim të caktuar janë çështje të gjykimit të audituesit. Koncepti i materialitetit aplikohet nga audituesi në: a). Planifikimin, b). Kryerjen e auditimit dhe, në c). Vlerësimin e efektit/pasojës së anomalive/gabimeve të identifikuara në auditim. Opinioni audituesit lidhet me pasqyrat financiare si tërësi, dhe për këtë arsye audituesi nuk është përgjegjës për zbulimin e gabimeve/anomalive që nuk janë materiale. Kommunikimi 19 Audituesi duhet të identifikojë personin/at përkatës të kontaktit brenda strukturës drejtuese të njësisë së audituar dhe të komunikojë me ta në lidhje me qëllimin dhe kohën e planifikuar të auditimit dhe çdo gjetje të rëndësishme. Audituesi duhet të komunikojë me të dy palët: menaxhimin dhe me drejtuesit e njësisë. Komunikimi nënkupton marrjen e informatave përkatëse të auditimit dhe dhënien për të ngarkuarit me drejtimin në kohë të vërejtjeve që janë të rëndësishme dhe përkatëse për mbikëqyrjen e tyre të procesit të raportimit financiar. Në sektorin publik, identifikimi i personave qe kanë përgjegjësinë e drejtimit të njësisë mund të jetë një sfidë. Njësia e audituar mund të jetë pjesë e një strukture më të madhe apo më të gjerë në disa nivele organizative dhe nëpër funksione të ndryshme (p.sh. vertikalisht dhe horizontalisht). Si rezultat, në disa raste mund të identifikohen disa grupe të ndryshme si të ngarkuar me qeverisje. Për më tepër, përderisa një auditim në sektorin publik mund të përfshijë të dyja: si objektivat e pasqyrave financiare, ashtu dhe objektivat e përputhshmërisë, kjo gjithashtu mund të përfshijë organe të veçanta të qeverisjes. Komunikimi duhet të jetë në formë të shkruar, nëse audituesi konstaton se komunikimi verbal nuk është i mjaftueshëm. Audituesi po ashtu mund të ketë të nevojshme të komunikojë me palët e tjera përveç atyre brenda njësisë publike, të tilla si ligjvënësit, rregullatorët ose agjencitë financuese. Komunikimet me shkrim nuk është e nevojshme të përfshijnë të gjitha çështjet që dalin gjatë rrjedhës së auditimit. Megjithatë, komunikimi i shkruar është me rëndësi të veçantë për gjetjet kryesore të auditimit, për të cilat audituesve u kërkohet për t ua komunikuar personave përgjegjës. Dokumentimi 20 Audituesi duhet të përgatisë dokumentacionin e auditimit që është i mjaftueshëm për të mundësuar një auditues me përvojë, pa njohuri paraprake të auditimit, për të kuptuar natyrën, kohën dhe shtrirjen e procedurave të auditimit të kryera në përputhje me standardet përkatëse dhe kërkesat e zbatueshme ligjore dhe rregullatore, rezultatet e këtyre procedurave dhe evidencat marra të auditimit, si dhe çështje të rëndësishme, që dalin gjatë auditimit, përfundimet e arritura në drejtim të tyre dhe gjykimet e rëndësishme profesionale të bëra në arritjen e këtyre konkluzioneve. Dokumentacioni duhet të përgatitet në kohën e duhur. Dokumentimi i përshtatshëm i auditimit është i rëndësishëm për disa arsye: konfirmon dhe mbështet opinionet dhe raportet e audituesit; shërben si një burim informacioni për përgatitjen e raporteve apo t iu përgjigjur çdo pyetje nga entitetit që auditohet ose ndonjë palë tjetër; shërben si dëshmi e pajtueshmërisë së audituesit me standardet e auditimit; lehtëson planifikimin, mbikëqyrjen dhe rishikimin, ndihmon për t u siguruar që puna është ushtruar në mënyrë të kënaqshme; dhe ofron evidencë të punës së bërë. 19 ISSAI 200, paragrafi ISSAI 200, paragrafi 70 11

12 KAPITULLI II PLANIFIKIMI I AUDITIMIT 2.1 VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM ISSAI 1300 (ISA 300): Objektivi i audituesit është të planifikojë një auditim që të mund të kryejë në një mënyrë efektive misionin e tij Në Ligjin nr. 154/2014 Për organizimin dhe funksionimin e Kontrollit të Lartë të Shtetit, neni 10 përcakton ndër të tjera se: Kontrolli i Lartë i Shtetit, në përputhje me funksionin e tij, ka për kompetencë auditimin e pasqyrave financiare vjetore për njësitë e qeverisjes së përgjithshme dhe dhënien e opinionit për to. Programi vjetor i KLSH-së identifikon detyrat e auditimit që do të kryhen përgjatë një viti të dhënë, burimet që do të alokohen për realizimin e këtyre detyrave, si edhe datat e përfundimit të tyre. Më pas, në përputhje me Programin vjetor, fillohet planifikimi i detyrave si bazë për kryerjen e punës audituese, e cila ka për qëllim të arrijë në një përfundim rreth objektivave të auditimit dhe formulimin e një opinioni auditimi. Planifikimi në auditim përfshin mbledhjen dhe vlerësimin e informacionit dhe marrjen e vendimeve rreth qëllimit të auditimit, qasjen që do të ndiqet, afatet dhe burimet. Qëllimi është kryerja e punës audituese, që të pakësojë deri në një nivel të ulët të pranueshëm riskun e daljes në një opinion të gabuar. Planifikimi i auditimit, përfshin mbledhjen dhe vlerësimin e informacionit si dhe marrjen e vendimeve për sa i takon qëllimit të auditimit, qasjes, afateve dhe burimeve. Qëllimi është kryerja e punës për pakësimin, në një nivel të ulët të pranueshëm, të riskut të daljes në një përfundim të gabuar ose kur kërkohet, në një opinion mbi objektivat e auditimit. I gjithe procesi i planifikimit te auditimit reflektohet ne hartimin e dy dokumenteve që janë: i) Projekti i Planifikimit të Auditimit, në të cilin angazhohen burimet dhe caktohet strategjia e përgjithshme e auditimit dhe ii) Programi i Auditimit, që përmban natyrën, afatet dhe shkallën e punës audituese që do të kryhet. Puna audituese nuk mund të fillojë përsa kohë, këto dokumente nuk janë miratuar nga Kryetari i KLSH-së. Planifikimi i mirë siguron që përpjekjet janë mbi bazën e riskut; problemet potenciale janë identifikuar dhe zgjidhur dhe auditimi është organizuar korrekt dhe manaxhuar në mënyrë të tillë që të kryhet me efektivitet, ekonomicitet dhe efiçencë. Natyra dhe masa e aktiviteteve të planifikimit, variojnë nga madhësia dhe kompleksiteti i subjektit të auditimit si edhe të eksperiencës së mëparshme të audituesit me subjektin. Planifikimi i auditimit, është një aktivitet që vijon përgjatë gjithë auditimit, duke iu përgjigjur rrethanave si p.sh. rezultateve të papritura që dalin në fazën e verifikimeve, më e rëndësishmja është gjykimi profesional dhe skepticizmi, që duhen ushtruar gjatë planifikimit. 12

13 2.2 HAPAT NË PLANIFIKIM Audituesi gjatë planifikimit duhet të kryejë: 1. Përcaktimin e materialitetit, nga pikëpamja cilësore dhe sasiore; 2. Të identifikojë dhe vlerësojë risqet materiale nëpërmjet të kuptuarit të njësisë dhe vlerësimit të mjedisit, përfshirë këtu kontrollin e brendshëm; 3. Të hartojë procedurat e planifikimit për sa i takon natyrës, afateve dhe masës së punës audituese që duhet të kryhet në përgjigje të risqeve të identifikuara; 4. Hartimi i Projektit të Auditimit dhe Programit të Auditimit 2.3 PËRCAKTIMI I MATERIALITETIT ISSAI 1320 (ISA 320), ISSAI 1450 (ISA 450): Objektivi i audituesit është të aplikojë konceptin e materialitetit në mënyrë korrekte gjatë planifikimit dhe kryerjes së auditimit. Materialiteti është një koncept bazë në auditimin financiar. Ai vendos nivelin e devijimit që audituesi e vlerëson si të mundshëm për të influencuar te përdoruesit e informacionit financiar (pra pasqyrave financiare). Një shifër ose grup shifrash mund të jenë materiale për shkak të vlerës, natyrës ose kontekstit ku devijimi ndodh. Përcaktimi i materialitetit ndihmon audituesin të planifikojë auditimin në mënyrë të tillë që të sigurojë se shmangiet materiale janë zbuluar nga testet e auditimit dhe se burimet e KLSH-së janë angazhuar me efiçencë, efektivitet dhe ekonomicitet Fokusi te përdoruesit e informacionit Një vlerë konsiderohet si materiale nëse shmangia e ndodhur ka gjasa të ndikojë të përdoruesit e informacionit, që ata të marrin vendime të ndryshme. Kështu materialiteti duhet vlerësuar duke ju referuar njohjes nga ana e audituesit, të pritshmërive të përdoruesve të informacionit. Nëse vetë përdoruesit nuk janë në gjendje të ofrojnë informacion rreth asaj që ata vlerësojnë si materiale, audituesi atëherë e përcakton materialitetin në fazën më të hershme të planifikimit. Përdoruesit e informacionit janë Parlamenti, Ministritë e dikasteret qendrore dhe institucione të tjera të interesuara, media dhe publiku i gjerë. Duke konsideruar gamën e gjerë të përdoruesve, përcaktimi i materialitetit është çështje e gjykimit profesional. Përcaktimi i materialitetit ndihmon audituesin të planifikojë auditimin në mënyrë të tillë që të sigurohet se testet do të gjejnë gabime materiale dhe se burimet e KLSH do të përdoren me efiçencë, efektivitet dhe ekonomicitet. Të auditosh duke mbajtur një nivel të ulët materialiteti do të thotë më shumë teste auditimi; gjithsesi audituesi duhet të shmangë auditimin e tepërt, në zona për të cilat nuk është e nevojshme. Koncepti i materialitetit duhet konsideruar gjatë planifikimit, punës në terren dhe raportimit Materialiteti sasior Materialiteti sasior përcaktohet duke vendosur një vlerë numerike pragu i materialitetit. Ky prag shërben si faktor përcaktues si për përllogaritjen e masës së kampionit për testet thelbësore ashtu edhe në interpretimin e rezultateve të auditimit. 13

14 Vlera numerike arrihet si rezultat i përllogaritjes së një përqindjeje të caktuar mbi një bazë të dhënë, e cila, në gjykimin e audituesit reflekton masat që kanë gjasa të konsiderohen të rëndësishme nga përdoruesit e informacionit. Për KLSH pragu i pranuar i materialitetit është 0.5-2%. Zgjedhja mes dy skajeve është çështje gjykimi profesional e megjithatë norma më e përdorur është 2%. Baza përgjithësisht konsiderohet totali i shpenzimeve ose shuma të tjera të zërave të bilancit. Shembull 1: Materialiteti përcaktohet në të ardhurat ose shpenzimet. Në rastin e auditimit të një programi qeveritar me një buxhet që arrin 200 milionë lekë, materialiteti përcaktohet si vlerë në lekë, që duhet të tregojë nivelin e gabimeve në pasqyrat e llogarisë që nuk ndikojnë mbi vendimet e përdoruesve të gjendjeve financiare. Shembull 2: Në buxhetin e miratuar të të ardhurave dhe shpenzimeve të një subjekti shtetëror, është përcaktuar objektivi për rezultatin financiar në fund të vitit, 5 milionë lekë fitim. Gjatë vitit konstatohet, se stafi ekzekutiv i subjektit ka manipuluar të dhënat për arritjen e këtij objektivi. Në këtë rast, fitimi përfaqëson bazën për përcaktimin e materialitetit Materialiteti cilësor (për nga natyra ose nga përmbajtja) Materialiteti cilësor gjithashtu përcaktohet nga audituesi mbështetur në gjykimin e tij profesional. Disa lloj gabimesh edhe pse jo materiale për nga sasia mund të kenë impakt material në raportet financiare. Materialiteti cilësor përfshin zëra që mund të jenë: 1. Material nga natyra: kur kjo lidhet me karakteristika të brendshme dhe çështje që mund të kërkojnë disa kërkesa specifike ose me interes të lartë politik ose publik. Kjo përfshin çdo dyshim të ndonjë keq menaxhimi serioz, mashtrimi, gabime të qëllimshme apo keqinterpretim i rezultateve. 2. Material nga konteksti: kjo përfshin zëra që janë material për shkak të disa rrethanave, duke ndryshuar kështu përshtypjen që lënë te përdoruesit, p.sh. klasifikimi gabim i shpenzimeve si të ardhura, në mënyrë të tillë që një defiçit raportohet si sufiçit në pasqyrat financiare. Në disa raste, gabimi edhe pse jo material nga ana sasiore, mund të shfaqet material për nga përmbajtja - duke ndikuar kështu në konkluzionet e auditimit. Një shembull do të ishte një situatë ku ndërsa vlera totale e gabimeve është nën pragun e materialitetit, por KLSH është e ndërgjegjshme që Parlamenti ose aktorë të tjerë publikë, apo dhe qytetarët kanë shprehur një interes të veçantë për këto gabime/parregullsi dhe marrja në konsideratë e tyre ia vlen të përmendet në raport. Çështjet që janë materiale nga natyra ose përmbajtja duhet të zbulohen; e megjithatë mbetet në gjykimin e KLSH-së, nëse për raste të veçanta këto parregullsi/gabime do të merren në konsideratë në raportin dhe opinionin e auditimit Dokumentimi i materialitetit Audituesi duhet ta dokumentojë materialitetin si edhe çdo ndryshim të kryer gjatë procesit të auditimit. 14

15 2.4 IDENTIFIKIMI DHE VLERËSIMI I RISQEVE NËPËRMJET TË KUPTUARIT TË SUBJEKTIT TË AUDITIMIT DHE MJEDISIT TË TIJ, PËRFSHIRË EDHE KONTROLLIN E BRENDSHËM TË SUBJEKTIT. ISSAI 1315 (ISA 315): Objektivi i audituesit është të identifikojë dhe vlerësojë risqet e anomalive materiale në pasqyrat financiare dhe nivelin e pohimeve, nëpërmjet të kuptuarit e njësisë dhe mjedisit të saj, duke përfshirë kontrollin e brendshëm të njësisë dhe duke krijuar kështu bazën për hartimin dhe implementimin e përgjigjeve kundrejt risqeve të vlerësuara të gabimeve materiale Risku i auditimit dhe procedurat e vlerësimit të tij Nuk është praktike dhe as kosto-efektive për audituesit, që të mbledhin evidencë me qëllim që të marrin siguri absolute 100% apo siguri se kanë zbuluar të gjitha gabimet materiale. Audituesit në fakt, duhet të synojnë arritjen e sigurisë së arsyeshme në opinionet e tyre. Risku i auditimit është e kundërta e sigurisë së auditimit. Risku i auditimit është risku që audituesi dëshiron ta tolerojë për të dalë në përfundim të gabuar. Në praktikë, risku i auditimit normalisht është 5%, me qëllim marrjen e sigurisë së arsyeshme, shkalla e sigurisë është 95 % (100-5). Risku i Auditimit sa i takon besueshmërisë së pasqyrave financiare është risku që KLSH mund të jap një opinion jo të saktë, në rastet se pasqyrat financiare janë materialisht gabim. Risku i auditimit është funksion i: Riskut të gabimit material që ka dy komponentë (Risku i brendshëm dhe Risku i kontrollit) dhe Risku që audituesi nuk do t i zbulojë këto gabime Risku i Zbulimit. Risku i auditimit (RA)= Risku i brendshem (RB) x Risku i kontrollit (RK) x Risku i zbulimit (RZ) Ky ekuacion duhet të jetë gjithmonë në balancë. Sa më i lartë të jetë niveli i riskut të brendshëm dhe/ose riskut të auditimit të përcaktuar nga audituesi, aq më i ulët do të jetë risku i zbulimit. Kjo kërkon kryerjen e më shumë procedurave thelbësore (me shumë kampione). Në të njëjtën mënyrë, sa më i ulët kombinimi i Riskut të Brendshëm me Riskun e Kontrollit (të brendshëm), aq më i lartë do të jetë Risku i Auditimit. Figura 1: Komponentët e Riskut të Auditimit Vlerësimi i risqeve të aktivitetit të njësisë. Vlerësimi i riskut të anomalive materiale nga gabimi te mashtrimi. Risku i auditimit Risku i Risku i = brendshem X Kontrollit X Risku i zbulimit 15

16 Risku i Auditimit (RA), përfaqëson riskun që audituesi përcakton mbi bazën e gjykimit, kur situacionet financiare përmbajnë informacion materialisht të gabuar. (i) (ii) Risqet e gabimeve materiale mund të jenë më të mëdha për risqe që lidhen me: Transaksione jo rutinë, por të rëndësishme që rrjedhin nga çështje si më poshtë: Rritja e ndërhyrjes së menaxhimit për të specifikuar trajtimin kontabël; Rritja e ndërhyrjeve manuale për mbledhjen dhe procesimin e të dhënave; Kompleksiteti i përllogaritjeve ose i parimeve kontabël; Natyre e transaksioneve jo rutinë, të cilat mund ta vështirësojnë implementimin e kontrolleve efektive mbi riskun nga ana e njësisë. Çështje të gjykimit, që kërkojnë vlerësimin e zhvillimit të kontabilitetit, rrjedhojë e çështjeve në vijim: Metoda vlerësimi për kontabilitetin ose njohjen e shpenzimeve mund të jenë subjekt interpretimesh të ndryshme (p.sh. parimi i kontabilitetit rritës); Gjykimi i kërkuar mund të jetë subjektiv, kompleks ose që kërkon supozime sa i takon efekteve të ngjarjeve të ardhshme (p.sh. provigjionet). Shembuj të kushteve dhe/ose ngjarjeve që mund të paraqesin një risk të gabimit material mund të jenë: Struktura e subjektit: Ndryshimet në strukturë si riorganizimi ose ngjarje jo të zakonshme; bashkime komplekse ose shkrirje njësish, etj. Transaksionet: Transaksione të rëndësishme me palë të treta; Vlera të rëndësishme të transaksioneve jo rutinë ose jo sistematike në periudhën e fund vitit, Kontabilizimi: Aplikimi i rregullave të reja kontabël (p.sh. prezantimi me kontabilitetin rritës); masa kontabël që përfshijnë procese komplekse, etj. Personeli: Mungesa e personelit me aftësitë e nevojshme kontabël dhe të raportimit financiar; ndryshimet në personel, që përfshijnë largimet e drejtuesve kyç ose rotacioni i stafit. Teknologjia e Informacionit (IT): Ndryshime në mjedisin IT; instalimi i sistemeve të reja të rëndësishme IT për raportimin financiar, etj. Probleme aktuale ose të shkuara: Historiku i gabimeve materiale ose sistemime të rëndësishme në fundin e vitit; dobësi në sistemet e kontrollit të brendshëm, etj. Meqenëse është e pamundur praktikisht të auditosh të gjitha transaksionet e aktivitetit të një subjekti, audituesi duhet të ndërmarrë procedurat e vlerësimit të riskut (analiza, inspektime, hetim), me qëllim sigurimin e nivelit të kërkuar të njohjes së riskut të brendshëm dhe riskut të kontrollit të subjektit. Informacion i vlefshëm mund të merret edhe nga procedurat e ndjekura nga vetë subjekti për vlerësimin e riskut. Në të gjitha rastet audituesi duhet të ushtrojë skepticizmin profesional sa i takon vlerësimit të riskut të kryer nga vetë subjekti. Risku i Auditimit duhet konsideruar në rastet kur: 1. Planifikohet auditimi dhe hartohen procedurat e auditimit; 2. Kryhen procedurat e auditimit; dhe 3. Vlerësohen rezultatet e testeve të kryera. Me qëllim identifikimin dhe vlerësimin e riskut që paraqet subjekti për mosrealizimin e objektivave sa i takon besueshmërisë së pasqyrave, audituesi duhet të kryejë procedura të vlerësimit të riskut sa më herët në fazën e planifikimit, mbështetur mbi burime të ndryshme informacioni, siç ilustrohet në tabelën më poshtë: 16

17 Procedurat e vlerësimit të riskut Analiza e marrëdhënieve midis informacionit financiare dhe jo-financiare, nëpërmjet një studimi të marrëdhënieve të mundshme, duke përfshirë trendet dhe treguesit. Burimet e informacionit Informacioni financiar dhe jo-financiar, në mënyrë që të sigurojë të dhëna të marrëdhënieve të pazakonta apo të papritura. Shembujt përfshijnë krahasimin e informacionit aktual kundër buxhetit, të ardhurat e licencës në numrin e licencave etj. Inspektimi konsiston në shqyrtimin e shënimeve apo dokumenteve, qoftë të brendshme apo të jashtme, në formë dokumentare, në formë elektronike, ose media të tjera, apo asete të prekshme. Vëzhgimi përbëhet nga shikimi i proceseve apo procedurave duke u kryer nga të tjerët. Procesi i vëzhgimit jep informacion në lidhje me ecurinë e procesit apo procedurës, por është e kufizuar deri në atë pikë në kohë në të cilën vëzhgimi ndodh. Hetimi përbëhet nga kërkimi i informacionit të personave njohuritë e duhura, brenda ose jashtë subjektit të audituar. Vizitat në mjediset dhe objekteve të njësisë ekonomike Dokumentet e brendshme, të dhënat të brendshme, memo Informacione të tjera - buxheti i njësisë të audituarit; Informacione të jashtme - Revista ekonomike; publikime rregullatore dhe financiare Gjetjet nga auditimet e mëparshme, Gjetjet e audituesit e brëndshëm të institucioneve, gjetje të auditimeve të jashtme etj. Vëzhgimi i aktiviteteve dhe operacioneve të njësisë Ata që janë të ngarkuar me qeverisje, menaxhim dhe të tjerët brenda njësisë Këto procedura kanë për qëllim: 1. Njohjen e subjektit dhe mjedisit të tij, duke identifikuar kështu riskun e brendshëm; 2. Vlerësimin e riskut të brendshëm për çdo nivel, për të ndihmuar në identifikimin e riskut të kontrollit Njohja e aktivitetit të subjektit me qëllim identifikimin dhe vlerësimin e riskut të brendshëm Audituesit i nevojitet të njohë subjektin me qëllim që të ketë një kuadër ose referencë brenda të cilës të planifikojë dhe kryejë auditimin dhe të ushtrojë gjykim profesional të shëndoshë. Njohja e subjektit dhe operacioneve të tij duhet të fokusohet në ato elementë të nevojshëm për të arritur në një konkluzion rreth objektivave të auditimit. 17

18 Shkalla e punës së audituesit me qëllim sigurimin e njohjes së mjaftueshme të subjektit dhe mjedisit të tij, do të varet nga kompleksiteti i operacioneve dhe proceset përkatëse kontabël; eksperienca e mëparshme e audituesit dhe ndryshimet, nëse ka të tillë që kanë ndodhur që nga auditimi i mëparshëm. Në të gjitha rastet, subjekti i audituar mban përgjegjësi për të siguruar besueshmërinë dhe saktësinë e pasqyrave financiare si edhe pohimet respektive në pasqyrat vjetore. Njohja e subjektit dhe mjedisit të tij nënkupton njohje të: Natyrës së subjektit Objektivat dhe strategjitë e subjektit Kuadri financiar raportues Përzgjedhja e subjektit dhe aplikimi i politikave kontabël Ku përfshihen llojet e transaksioneve të kryera, pasqyrat financiare dhe njësitë buxhetore të përfshira, si edhe zinxhirin e përgjegjësive të përfshira në proces Njohja me objektivat, strategjite, risqet e lidhura me aktivitetet e tij, të cilat mund të çojnë në gabime materiale në pasqyrat financiare Ku perfshihen rregullat mbi të cilat janë përgatitur këto pasqyra. Kuadri financiar raportues nënkupton ato ligje dhe rregulla mbi të cilat është themeluar subjekti dhe që gjithashtu përcaktojnë natyrën e aktiviteteve të tij. Njohja, gjithashtu nënkupton paraqitjen e pasqyrave, duke përfshirë pohimet e çështjeve materiale, terminologjinë e përdorur, klasifikimin e zërave dhe dokumentet për vlerat e regjistruara Audituesi shqyrton nëse këto të fundit janë në përputhje me kuadrin financiar raportues Njohja gjithashtu përfshin metodat kontabël për transaksione të rëndësishme dhe të pazakonta, vlerësimet kontabël, ndryshimet në politikat kontabël ose ndryshime në standardet kontabël, që mund të ndikojnë të subjekti, si edhe nëse del në pah që menaxhimi po ndjek politika kontabël agresive dhe konservatore. Mënyra se si subjekti mat dhe rishikon performancën financiare, qoftë nëpërmjet indikatorëve të performancës (p.sh. ekzekutimi i buxhetit), analiza ose mjete të tjera; këto mund ta orientojnë audituesin drejt pranisë së një risku të gabimeve në bilanc Identifikimi dhe vlerësimi i riskut të brendshëm Risku i brendshëm: Audituesi duhet të kryejë vlerësime paraprake të riskut të brendshëm në të gjitha nivlelet (psh për secilin aktivitet / për subjektin si i tërë) me qëllim identifikimin e zonave specifike me risk, që duhen konsideruar gjatë planifikimit ose gjatë kryerjes së procedurave të auditimit. Audituesi mund ta vlerësojë riskun e brendshëm si të lartë ose të ulët. Shembuj të risqeve të brendshëm mund të përfshijnë ndryshime të rëndësishme në terma të kontabilitetit ose IT-së, kompleksitetit të rregullave kontabël dhe proceseve që aplikohen, si edhe numrit të njësive ose departamenteve të përfshira në zona materiale. Audituesi, në bazë të gjykimit profesional, duhet të përcaktojë ndër risqet e brendshëm të identifikuar, cilët prej tyre kërkojnë më shumë vëmendje, duke siguruar njohje të kontrolleve të brendshme. Për këto risqe, audituesi duhet të kuptojë kontrollet e brendshme përkatës. Nëse, për risqet e rëndësishëm, kontrollet e brendshme nuk ekzistojnë, kjo mund të jetë tregues i dobësive materiale në kontrollin e brendshëm të subjektit. Zona me risk të rëndësishëm mund të përfshijnë transaksione që: 1. Janë komplekse, të pazakonta, jo rutinë, ose jashtë aktivitetit normal të subjektit (me më pak gjasa që të jenë subjekt kontrolli), ose përfshijnë palë të treta; 2. Kanë një shkalle të lartë subjektiviteti (kërkojnë parashikime dhe supozime, ose ushtrimin e 18