Copyright EDA BEZHANI

Transcription

1 Copyright EDA BEZHANI 2013 I

2 Udhëheqësi i Eda BEZHANI vërteton se ky është version i miratuar i disertacionit të mëposhtëm: IMPAKTI I IMPLEMENTIMIT TE POLITIKAVE TË ZHVILLIMIT RURAL NË ZHVILLIMIN E ZONAVE RURALE DHE REDUKTIMIN E VARFËRISË NË SHQIPËRI Prof. Dr. Mit hat MEMA II

3 IMPAKTI I IMPLEMENTIMIT TE POLITIKAVE TË ZHVILLIMIT RURAL NË ZHVILLIMIN E ZONAVE RURALE DHE REDUKTIMIN E VARFËRISË NË SHQIPËRI Përgatitur nga: Msc. Eda BEZHANI Disertacion i paraqitur në Fakulteti i Biznesit Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës Në përputhje të plotë Me kërkesat Për gradën Doktor III

4 FALËNDERIME Falenderoj perzemersisht udheheqesin e doktoratures, Prof.Dr. Mit hat Mema, per mbeshtetjen e madhe dhe keshillat e vyera. Falenderoj dhe koleget e mi dhe pedagoget e Universitetit te Durresit, per diskutimet dhe shkembimet konstruktive te opinioneve mbi kete teme. Falenderoj familjen time per suportin dhe inkurajimin e vazhdueshem. Nuk mund te le pa falenderuar dhe te gjithe institucionet shteterore qe me kane vene ne dispozicion pa hezitim informacionet e nevojshme. IV

5 Deklaratë mbi origjinalitetin Eda BEZHANI Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat. Tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyre eksplicide si të tilla. Jam i/ e vetëdijshme/shme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i ngarkuar të më revokojë gradën Doktor, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me Rregulloren e Programeve të Studimit të Ciklit të Tretë (Doktoratë) të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr., datë Durrës, më Firma V

6 PËRMBLEDHJE Ne dekadat e fundit, shume reforma thelbesore jane ndermarre per te drejtuar Shqiperine drejt ekonomise se tregut. Keto reforma kane qene te veshtira ne implementim nisur dhe nga kushtet fillestare te fillimit te tranzicionit. Reforma te rendesishme si ajo e privatizimit te tokes dhe liberalizimit te tregut dhane impakt pozitiv ne rritjen e treguesve makroekonomik ne nivel kombetar dhe ne rritjen e prodhimit dhe te ardhurave ne zonat rurale ne vecanti. Megjithate studime te herepashershme tregojne qe zonat rurale vazhdojne te mbeten vulnerable dhe me pabarazi prezente ne aspektin social-ekonomik. Bujqesia mbetet sektori dominant ne ekonomine familjare te zonave rurale, dhe adresimi i problematikave te saj do te afektonte ne nje mase te madhe situaten e familjeve, por reduktimi i pabarazise se ketyre zonave kerkon nje koordinim multisektorial. Nevojitet nje mekanizem koordinues per te mundesuar shfrytezimin eficient te burimeve qe duhet thene qe ne Shqiperi dhe vecanerisht ne zonat rurale nuk jane te pakta. Eshte e domosdoshme te analizohet impakti qe kane pasur reformat dhe politikat e zbatuara deri me sot, ne menyre qe te sigurohet vazhdimesia apo permiresimi dhe riformulimi i tyre. Ne kete kuader ky punim do te paraqes analizen e politikave te aplikuara deri me sot ne vend vecanerisht ne funksion te zhvillimit te zonave te defavorizuara, te vendosura ne nje prizem krahasues dhe me ato te vendeve te Bashkimit Europian, drejt te cilit aspirojme te aderojme se shpejti. Analiza e politikave do te ushqehet domosdoshmerisht nga treguesit aktual social-ekonomik, si dhe nga nje studim i bere per kete qellim ne zonat e defavorizuara, mbi biznese jo-bujqesore dhe ekonomi familjare bujqesore. FJALE KYCE Zona te defavorizuara Zona rurale Zhvillimi rural Politikat bujqesore Diferencimi ekonomik dhe social Zbutja e varferise VI

7 SUMMARY In recent decades, a lot of fundamental reforms are undertaken to lead Albania to the market economy. These reforms have been difficult to implement based also on the initial conditions of the transition. Important reforms such as privatization of land and liberalization of market gave a positive impact on the growth of macroeconomic indicators at national level and growth of production and income in rural areas in particulary. However, studies has shown that rural areas continue to remain vulnerable and present inequalities in socio-economic terms. Agriculture remains the dominant sector in the economy of rural households, and addressing its problems will affect to a large extent the situation of families, but the reduction of the inequality of these areas requires a multi-sectoral coordination. There is a need of a coordinating mechanism to enable efficient use of resources where we can emphasize that in Albania, particularly in rural areas there are not a few. It is necessary to analyze the impact of the reforms and policies that have been implemented until now, in order to ensure continuity and improvement and their reformulation. In this context, this paper will present the analysis of the policies applied so far in the country especially on development of "less favored areas, set in a comparative prism also with those of the European Union, of which we aspire to be adhere.policy analysis will be necessarily fueled by the current socio-economic indicators, as well as from a study carried out for this purpose in the "less favored areas" areas on non-agricultural businesses and agricultural households. KEY WORDS Less favored areas Rural areas Rural development Agricultural policies Socio-Economic differentation Poverty alleviation VII

8 Pasqyra e lëndës Impakti i Implementimit te Politikave të Zhvillimit Rural në Zhvillimin e Zonave Rurale dhe Reduktimin e Varfërisë në Shqipëri Pasqyra e lëndës...8 Lista e tabelave, grafikëve dhe figurave...5 Objekti dhe metodologjia Problematika Hipotezat Qëllimi dhe objektivat Metoda e kërkimit Burimet e informacionit...12 Politikat e zhvillimit rural dhe zonave të defavorizuara në vendet e BE Përcaktimet e ruralitetit dhe zonave rurale në SHBA dhe vendet e Bashkimit Evropian Përcaktimet dhe karakteristikat e zonave të defavorizuara në vendet e Bashkimit Evropian Përcaktimi i zonave të defavorizuara dhe zonave malore në vendet e Bashkimit Evropian Karakteristikat e zonave të defavorizuara në vendet e Bashkimit Evropian Politika e përbashkët bujqësore europiane Evolucioni i masave të zhvillimit rural në BE deri në ditët tona Arsyet e ndryshimit të politikës së zhvillimit rural të Bashkimit Evropian Ç farë ndryshon në politikën e zhvillimit rural ( ) Programimi dhe zbatimi Aspektet financiare Mbështetja e zhvillimit të zonave të defavorizuara në BE Politika e kohezionit social dhe ekonomik të BE Instrumenti i Asistencës për Para-Aderim

9 2.10. Konkluzione: Implikimet e politikave të BE për vendet e reja anëtare...43 Zhvillimi ekonomik e social në Shqipëri: Kuadri makro-ekonomik Reduktimi i varfërisë dhe pabarazisë në Shqipëri Dimensionet e diferencimit shoqëror, ekonomik e rajonal Niveli i varfërisë si element diferencimi Biznesi, punësimi dhe të ardhurat Diferencimi në arsim Diferencimi në përkujdesjen shëndetësore Infrastruktura rrugore Ndihma ekonomike Investimet publike dhe buxheti Konkluzione: Varfëria është reduktuar por diferencimi është rritur...68 Evolucioni i politikave të zhvillimit rural dhe të zonave të defavorizuara në Shqipëri ( ) Evolucioni i politikave të zhvillimit rural në Shqipëri Politikat e zhvillimit rural gjatë periudhës Politikat e zhvillimit rural gjatë periudhës Politikat e zhvillimit rural gjatë periudhës 2007 e në vazhdim Koordinimi ndërinstitucional i politikave të zhvillimit rural Krahasimi i politikave të zhvillimit rural sipas periudhave Zonat e defavorizuara dhe ndikimi i politikave zhvillimore Përcaktimi i zonave të defavorizuara në Shqipëri Politikat zhvillimore dhe ndikimi i tyre në zonat e defavorizuara Konkluzione...95 Analizë e zhvillimit socio-ekonomik të zonave malore në Shqipëri dhe ndikimit të politikave rurale Rritja e ndërgjegjësimit mbi zonat malore në Shqipëri Përcaktimi i zonave malore në Shqipëri Zhvillimi social në zonat malore Bujqësia në zonat malore

10 5.5. Ekonomia jo-bujqësore Ndërmarrjet mikro, të vogla dhe të mesme në zonat malore Performanca e NMVM-ve në zonat malore Mundësi të tjera ekonomike dhe të ardhurash në zonat malore Kreditimi i aktiviteteve bujqësore dhe jo-bujqësore në zonat malore Karakteristikat e politikave të zhvillimit të zonave malore në disa vende të Europës Qendrore dhe Lindore Analiza SWOT e zonave malore në vendin tonë Vizioni për zhvillimin e zonave malore të vendit tonë Konkluzione dhe rekomandime Falënderime Bibliografi Anekse

11 Lista e tabelave, grafikëve dhe figurave Tabele 1. Reforma e Politikes se Kohezionit ne Tabele 2. Kuadri Financiar Indikativ Shumevjecar Tabele 3. Shkalla e varferise absolute per fryme (ne %)...40 Tabele 4. Aksesi ne sherbimet baze 50 Tabelë 5. Shkalla e uljes së varfërisë urbane dhe rurale nga 2002 në Tabelë 6. Kuadri i politikave specifike të zhvillimit bujqësor dhe rural gjatë periudhës Tabelë 7. Kuadri i politikave specifike të zhvillimit bujqësor dhe rural gjatë periudhës Tabelë 8. Kuadri i politikave specifike të zhvillimit rural gjatë periudhës Tabelë 9. Krahasimi i elementëve kryesor të politikave Shqiptare me ato të vendeve të BE sipas periudhave87 Tabelë 10. Përmbledhje e politikave dhe institucioneve kryesore të përfshira në mbështetjen e zhvillimit të zonave të defavorizuara dhe atyre malore...91 Tabelë 11. Ndikimet e politikave të periudhës në zhvillimin e zonave të defavorizuara dhe malore92 Tabelë 12. Ndikimet e politikave të periudhës në zhvillimit të zonave të defavorizuara dhe malore93 Tabelë 13. Nënprefekturat malore sipas INSTAT dhe MADA Tabele 14. Konsumi per fryme i energjise elektrike sipas prefekturave ne vitin Tabele 15. Pajtimtaret telefonik sipas prefekturave per vitin Tabele 16. Indeksi i shitjeve per NMVM per vitin Tabele 17. Monumente natyrore historike dhe kulturore ne vend.119 Tabele 18. Krediti i dhene per sektoret kryesor pergjate viteve.123 Tabele 19. Krahasimi i karaktersstikave kryesore te politikave te zhvillimit te zonave malore ne disa vende pergjate viteve te fundit Tabele 20. Permbledhje e rezultateve te analizes SWOT per zonat malore te vendit tone Tabele 21. Vizioni i zhvillimit te zonave malore Grafik 1. Kontributi i CAP ne GDP...21 Grafik 2. Shperndarja e fondeve sipas akseve te RD EU...22 Grafik 3. Struktura e shpenzimeve per zhvillimin rural Grafik 4. Alokimi i parashikuar i fondeve sipas objektivave të politikës së kohezionit dhe kategorive të rajoneve përfituese...35 Grafik 5. Rritja reale e GDP-se ne vite...46 Grafik 6. Kontributet ndaj PBB-se...47 Grafik 7. Rritja reale vjetore e PBB-se...48 Grafik 8. Të punësuarit sipas aktiviteteve ekonomike në 2011 (në %) Grafik 9. Niveli i papunesise...54 Grafik 10. Niveli i papunesise sipas qarqeve

12 Grafik 11. Numri i personave me pagese papunesie sipas gjinise...55 Grafik 12. Numri total i personave me pagese papunesie sipas grupmoshave...55 Grafik 13. Burimet kryesore te te ardhurave sipas zonave urbane rurale...56 Grafik 14.Burimet e te ardhurave sipas nivelit te varferise...56 Grafik 15. Shpenzimet e familjeve nga xhepi per shendetin sipas kuintaleve te shpenzimeve...59 Grafik 16. Niveli i mbulimit me sigurim shendetesor sipas rajoneve...61 Grafik 17. Gjendja e rrugeve...61 Grafik 18. Numri i automjeteve per 1000 banore...62 Grafik 19. Numri i familjeve dhe fondi i ndihmes ekonomike...63 Grafik 20. Perqindja e perfitimit te ndihmes ekonomike sipas antaresise mbi totalin e ndihmes ekonomike64 Grafik 21. Perqindja e perfitimit te ndihmes ekonomike te cdo prefekture Grafik 22. Shperndarja e ndihmes ekonomike ne zona rurale dhe urbane...65 Grafik 23. Investimet publike ne % te PBB-se...67 Grafik 24. Te ardhurat buxhetore Grafik 25. Krahasimi i politikave te zhvillimit rural sipas periudhave...88 Grafik 26. Struktura e moshes per popullsine rurale/ fermere per qark Grafik 27. Menyrat e furnizimi me ujë të pijshëm Grafik 28. Furnizimi me uje te pijeshem sipas menyres dhe rajonit Grafik 29. Furnizimi me uje te pijshem brenda shtepise sipas rajoneve Grafik 30. Llojet e lendeve djegese te perdorura per ngrohje dhe gatim Grafik 31. Llojet e lendeve djegese te perdorura per ngrohje dhe gatim sipas rajoneve Grafik 32. Madhesia e siperfaqes bujqesore sipas zonave fushore, kodrinore dhe malore.105 Grafik 33. Menyra e punimit te tokes Grafik 34. Familjet me blegtori Grafik 35. Niveli i te ardhurave vjetore per ferme Grafik 36. Perqindja e prodhimit te shitur krahasuar me ate te konsumuar ne familje Grafik 37. Niveli i kenaqesise me kushtet e aksesit ne treg nga fermeret Grafik 38. Punesimi ne sektorin e NMVM-ve sipas qarqeve dhe zonave Grafik 39. Statusi ligjor i NMVM-ve sipas rajoneve Grafik 40. Statusi ligjor i NMVM-ve sipas sektoreve Grafik 41. Arsimimi i sipermarresve sipas llojit te sektorit Grafik 42. Mosha e sipermarresve sipas rajoneve Grafik 43. Numri i nderrmarjeve sipas vitit te krijimit dhe qarqeve Grafik 44. Numri i nderrmarjeve sipas sektoreve kryesor dhe qarqeve Grafik 45. NMVM sipas volumit te xhirove vjetore Grafik 46. Grupet e NMVM-ve sipas ecurise se xhiros Grafik 47. Faktoret e brendshem te permiresimit te performances se biznesit Grafik 48. Treguesit e rritjes se performances se biznesit Grafik 49. Idete per investime Grafik 50. Numri i emigranteve dhe dergesave te te ardhurave nga emigracioni Grafik 51. Shperndarja e kreditimit ne zonat malore sipas aktiviteteve kryesore Grafik 52. Shperndarja e kreditimit ne zonat malore sipas fshat/qytet Grafik 53. NMVM-te qe kane marre kredi gjate 2011-tes Figure 1. Skema e thjeshtuar e Politikës së Përbashkët Bujqësore Evropiane sipas Agjenda Figure 2. Skema e Programit të Zhvillimit Rural të BE për periudhën Figure 3. IPA...28 Figure 4. Kuadri i financimit te zonave te defavorizuara gjate periudhes Figure 5. IPA- Kuadri i politikes...37 Figure 6. Komponentet e IPA-s

13 Figure 7. Harta e shtrirjes se IPA-s ne rajon sipas mundesive te bashkepunimit...38 Figure 8. Raporti i numrit te popullsise se varfer ndaj totalit te popullsise...52 Figure 9. Skema e organizimit te struktures koordinuese te zhvillimit rural Figure 10. Skema e organizimit te struktures koordinuese te zhvillimit rural ne vazhdim...86 Figure 11. Harta e zonave malore te defavorizuara...97 Figure 12. Klasifikimi i zonave sipas lartesise mbi nivelin e detit dhe pjerresise se tokes bujqesore...99 Figure 13. Harta e zonimit te vendit sipas gjendjes aktuale te bujqesise Figure 14. Harta e zonimit te vendit sipas potencialeve dhe tendencave te bujqesise

14 KAPITULLI I OBJEKTI DHE METODOLOGJIA 1.1. Problematika Shqipëria ka përshkuar një rrugë të gjate që nga faza e tranzicionit drejt ekonomisë së tregut në vitin Kushtet fillestare në Shqipëri nuk ishin të favorshme për të përballuar një tranzicion të tille, nëse ato krahasohen me vendet e tjera të Evropës Lindore dhe Qendrore. Reformat thelbësore, të cilat përfshinin privatizimin dhe shpërndarjen e tokës, si dhe liberalizimin e tregut dhe të çmimeve, ndihmuan në rritjen e prodhimit rural. Investime të rëndësishme në rehabilitimin e infrastrukturës, e veçanërisht atë të infrastrukturës ujitëse ndikuan në përshpejtimin e zhvillimit. Por Shqipëria arriti të ndryshonte shumë shpejt, duke zbatuar në mënyrë shumë strikte ndryshime makro-ekonomike, duke privatizuar token dhe ndërmarrjet shtetërore. Një kuadër i përgjithshëm makro-ekonomik si dhe reforma thelbësore me karakter politik dhe institucional ndihmuan që ta përshpejtonin këtë tranzicion, i cili rezultoi në rritje të prodhimit dhe të të ardhurave që prej vitit Sektori rural jorentabel i dominuar nga ferma të mëdha shtetërore apo kolektive dhe ndërmarrjet bujqësore, u shndërrua në një sektor rural i karakterizuar nga mijëra ferma të vogla me bazë familjen. Pavarësisht nga zhvillimet pozitive të kësaj periudhe, varfëria është ende e qëndrueshme dhe godet më ashpër zonat rurale. Pothuaj një në çdo tre shqiptare mund të konsiderohet i varfër dhe katër në çdo pesë të varfër, jetojnë në zonat rurale. Pabarazia në nivelin e të ardhurave është e lartë referuar standardeve rajonale, dhe varfëria është më e lartë në familjet me një nivel të ulët shkollimi dhe me shumë fëmijë. Shumë familje, veçanërisht në zonat rurale, nuk kane akses në infrastrukturën baze, përfshire edukimin bazë dhe shërbimet shëndetësore. Bujqësia vazhdon të luaje një rol kryesor në zonat rurale në drejtim të sigurimit të ardhurave dhe mundësive për punësim, shumë faktorë të tjerë ndërlidhës duhet të merren në konsideratë në mënyrë që të realizohen ndryshime strukturore, të përmirësohet infrastruktura sociale dhe të rriten të ardhurat. Megjithatë, diskutimet dhe analizat rreth politikave të zhvillimit rural duhet shkojnë përtej çështjeve të lidhura me sektorin bujqësor, në mënyrë që të arrihet një panoramë sa më e plote e sektorit rural, çështje këto që shpesh mbeten të patrajtuara. Këto çeshtje janë, infrastruktura rurale, arsimi, shëndetësia, mbrojtja sociale në zonën rurale, etj. Edhe pse realizimi i këtyre analizave dhe 8

15 politikave ndiqen nga institucione të ndryshme, kërkohet një koordinim më i mire mes ketyre fundit në mënyrë që ndërhyrjet e ndryshme zhvillimore të shkojnë ne të njëjtin drejtim dhe të japin impaktin pozitiv të dëshiruar. Varfëria në Shqipëri është shumë dimensionale por ka karakter kryesisht rurale dhe me dominance malore. Rajonet e Kukësit dhe Dibrës, në rajonin malor verior, dhe Elbasani, në rajonin qendror, mund të konsiderohen si më të varfrat. Familjet në Tirane, Durrës dhe Vlore, në ultësirën bregdetare, janë mesatarisht në një nivel më të mire. Niveli shumë i ulet i shpërndarjes së tokës së punueshme për fryme në zonat rurale, konsiderohet si një nga shkaqet kryesore të varfërisë në zonat rurale. Duke mos patur mjete të tjera jetese, përveç tokës bujqësore, pjesa më e madhe e familjeve në rrethet e Dibrës, Kukësit, Tropojë, Shkodres, Mirditës dhe Matit, mbështeten kryesisht ne të ardhurat dhe produktet e fermës së tyre. Diferencat rajonale në lidhje me burimet, pozicionin gjeografik, infrastrukturën, klimën, etj., duhet të merren në konsiderate kur merren vendime strategjike për buxhetin, përmirësimet në infrastrukture dhe zhvillimin e shërbimeve. E ndërsa përpjekjet për zhvillim mund të japin rezultate pozitive për disa rajone, por për disa të tjera, nuk do të ishte e mundur që ato të rimëkëmbnin ekonominë, dhe njerëzve të tyre do t u shërbente me shumë nëse ata të pajisur më mire me shërbime arsimore dhe në gjendje të mire shëndetësore të kërkonin mundësi sigurimi të ardhurash gjetke. Kjo, vlen në veçanti për zonat e largëta në veri-lindje, ku mundësitë për gjenerim të ardhurash duken shume të pashpresa. Qeveria duhet të vazhdoje të zhvilloje një vizion strategjik rajonal, i cili lejon një përdorim me të orientuar të burimeve për aktivitete prioritare në zona të veçanta. Kjo nuk do të thotë së disa zona do të përjashtohen nga mbështetja, por ajo sugjeron që llojet e ndërhyrjes mund të ndryshojnë. Për shembull, ndërsa është e nevojshme për të siguruar shërbimet baze në infrastrukturë në të gjithë vendin, përmirësime të mëtejshme të rrjetit të rrugëve duhet të përqendrohen në zonat me potenciale me të mëdha rritjeje si ato bregdetare dhe zonat jugore të vendit. Të ardhurat nga emigracioni luajnë një rrol të rendesishem në ekonominë shqiptare. Dërgesat vlerësohen të zënë rreth përqind të të ardhurave në para të ekonomive private në zonat rurale. Kështu, dërgesat janë një nga strategjitë kryesore të përballimit të jetesës, megjithëse paratë që vijnë nga emigracioni përdoren edhe për të filluar ndonjë aktivitet ekonomik. Megjithë përfitimet ekonomike që rrjedhin nga dërgesat e emigrantëve, migrimi i brendshëm dhe emigracioni shoqërohen me kosto të larta sociale. Ky emigrim shpjegon dhe humbjen e pjesës më të madhe të forcës aktive të punës, pasi përgjithësisht e largon prodhuesin kryesor nga ekonomia e tij private. Kjo prek më tej ato kategori që janë më të pambrojturat si fëmijët, të moshuarit dhe gratë, të cilat shpesh iu duhet që të ristrukturojnë sistemet e tyre mbështetëse. Shqipëria ka bere hapa të konsiderueshme përgjatë njëzet viteve të kaluara për të lëne pas trashëgiminë e regjimit të vjetër dhe për të hyre në rrugën e zhvillimit ekonomik. Niveli i përgjithshëm është rritur por niveli i varfërisë mbetet akoma i lartë. Shumë dokumente strategjike janë hartuar gjatë ketyre viteve të tranzicionit por pavarësisht kësaj, diferencimi mes zonave dhe rajoneve të ndryshme të vendit duket sikur po rritet më shume. Zonat rurale dhe sidomos ato malore kane përfituar më pak nga ky zhvillim gjate viteve. Sistemet prodhuese në këto zona mbeten akoma 9

16 shumë mbrapa zonave fushore, rendimentet janë shumë më të ulta, fermat shumë me të vogla dhe me të copëzuara për të qene të suksesshme, infrastruktura është e shumë më e varfër dhe biznesi privat akoma ka nevoje te zhvillohet. Aspektet e tjera sociale (arsimi, shëndetësia, etj) lënë shumë për të dëshiruar sidomos në zonat malore. Bazuar në këto konstatime, ky studim do të tentoje të analizoje ecurinë e politikave të zhvillimit rural dhe reduktimit të varfërisë në Shqipëri gjate ketyre viteve të tranzicionit, ti krahasoje ato me politikat e vendeve të BE, ku në aspirojmë të anëtarësohemi, dhe të tentojë të nxjerrë mësimet e nevojshme në favor të përmirësimit të politikave për të ardhmen Hipotezat Studimi do të hulumtoje vlefshmërinë e tre teza të përzgjedhura si me poshte: 1. Modeli i zhvillimi ekonomik të ketyre viteve ka rezultuar në një rritje të ndjeshme të diferencimit ekonomik e social mes rajoneve të ndryshme të vendit dhe sidomos mes zonave rurale (pjesa më e madhe e të cilave mund të kategorizohen si të defavorizuara) dhe atyre urbane. 2. Politikat e zhvillimit rural dhe zonave të defavorizuara, të ndërmarra gjate ketyre viteve, mbeten akoma të pjesshme dhe të pakoordinuara mire dhe si të tilla ato nuk përmbajnë akoma elementet e nevojshëm për garantimin e një zhvillimi ekonomik e social të balancuar dhe të qëndrueshëm të vendit. 3. Formulimi dhe zbatimi i politikave dhe programeve të zhvillimit të zonave rural dhe i zonave të defavorizuara në Shqipëri duket të bazohet me shumë (me përshtatjet e nevojshme) në politikat dhe programet e vendeve të Bashkimit Evropian dhe vendeve të tjera të zhvilluar. Një harmonizim sa më i shpejte i ketyre politikat, perverse i kërkuar në kuadër të proceseve të integrimit të vendit në BE, ai do të rriste efektivitetin dhe do të kontribuonte në një përdorim me eficience të burimeve Qëllimi dhe objektivat Studimi ka për qëllim të analizojë evolucionin e politikave të zhvillimit rural dhe zonave të defavorizuara në vendin tonë, me fokus të veçantë zonat malore dhe të bëjë rekomandimet e mundshme për përmirësim e këtyre politikave. Në ndjekje të këtij qëllimi, studimi do të arrijë këto objektiva specifike: 10

17 1. Të studiojë ecurinë e zhvillimit ekonomik e social të krahinave të ndryshme të vendit dhe ndikimet pozitive apo negative të politikave të ndryshme të ndërmarra gjatë viteve të tranzicionit; 2. Të analizoje zonat rurale dhe zonat e defavorizuara të vendit tonë dhe ti karakterizoje ato bazuar në përcaktimet dhe kriteret e përdoruara nga vendet e Bashkimit Evropian; 3. Të analizojë ndikimin e politikave të zhvillimit rural të ndërmarra gjatë viteve të tranzicionit në ecurinë e zhvillimit të zonave rurale, të zonave të defavorizua dhe në reduktimin e nivelit të varfërisë; 4. Të realizoje një analize krahasuese të politikave të zhvillimit rural (me fokus të veçantë zonat e defavorizuara dhe reduktimin e varfërisë) të ndërmarra në vendin tone me ato të vendeve të Bashkimit Evropian dhe të vendeve të tjera të zhvilluara; 5. Të rekomandojë një sërë përmirësimesh në politikat aktuale për tu aplikuar në vendin tone për një zhvillim të përshpejtuar, të balancuar dhe të qëndrueshëm të zonave rurale dhe atyre të defavorizuara në Shqipëri Metoda e kërkimit Për realizimin e studimit janë përdorur një sere metodash cilësore dhe sasiore komplementare sipas aspekte të marra në shqyrtim. Këto metoda janë renditur shkurt si më poshte: Metoda të analizës dhe sintetizimive bibliografike të punimeve të ndryshme të realizuara nga autorë dhe institucioneve të ndryshme; Metoda ekonomike e matematikore, për analizimin dhe sintetizimin e aspekteve krahasuese me qëllim evidentimin dhe analizën e faktorëve që kane përcaktuar dhe përcaktojnë ecurinë e zhvillimit ekonomik e social të zonave rurale dhe nën-sektorëve të ndryshëm të ekonomisë me ndikim të ndjeshëm në zhvillimin e zonave rurale dhe reduktimin e varfërie; Metodat e ndryshme të diagnostikove rurale, agrare dhe atyre të varfërisë (Rapid Rural Appraisal, Participatory Rural Apprasal, Agrarian Diagnosis, Participatory Poverty Assessment, etj.) për analizimin e zonat rurale si dhe grumbullimit të dhënave për realizimin e analizimit të nivelit të varfërisë rurale të zonave të përzgjedhura si dhe karakterizimin e tyre (siç e thamë më sipër, për karakterizimin e e atyre zonave do të përdoren përcaktimet dhe kriteret e përdoruara nga vendet e Bashkimit Evropian); Metodat e Përpunimit Grafik të Informacionit për prodhimin e hartave tematike sipas problematikave të ndryshme; Metoda tabelore dhe grafike për krahasimin e të dhënave dhe paraqitjen e rezultateve; 11

18 Metoda të vlerësimit të pjesshëm (përfshitë pyetësor dhe anketa individuale dhe në grupe traget) me kategori të ndryshme përfituesish dhe aktoresh si në nivel lokal, rajonal ashtu dhe në nivel qendror. Puna filloi me analizën dhe përpunimin e informacioneve dhe të dhënave të ndryshme bibliografike të siguruar nga institucione të ndryshme kombëtare (ne nivel qëndro, rajonal dhe lokal) si dhe nga institucione të ndryshme ndërkombëtare prezente në Shqipëri. Me pas u realizua një ankete me 900 familje, e cila u shtri në 49 komuna të 21 rretheve të konsideruara si malore (Malësia e Madhe, Shkodër, Puke, Kukës, Has, Tropojë, Mirdite, Dibër, Mat, Bulqizë, Librazhd, Korçe, Devoll, Pogradec, Erseke, Përmet, Tepelene, Gjirokastër, Skrapar, Gramsh dhe Vlore). Puna më pas vazhdoi me anketën e dyte që përfshinte 600 mikro-ndërmarrjeve dhe ndërmarrjeve të vogla e të mesme (NMVM). Edhe kjo ankete u shtri në 49 komuna (rreth NMVM për komunë) të përzgjedhura nga të 21 rrethet e konsideruara si malore Burimet e informacionit Burimet kryesore të informacionit për përgatitjen e këtij studimi ishin: Këshilli i Ministrave (Drejtoria e Koordinimit të Politikave dhe Donatorëve); Ministria e Financave; Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës; Ministria e Bujqësie, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit; Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta; Ministritë e Arsimit dhe Shëndetësisë; Banka Botërore; Instituti i Statistikave Fondi Monetar Ndërkombëtar; Agjencia e Zhvillimit të Zonave Malore; Fondi i Financimit të Zonave Malore; Fondi i Zhvillimit Shqiptar; Përfaqësues të Komunave dhe Bashkive të ndryshme Intervistat individuale dhe intervistat në grupe 12

19 KAPITULLI II POLITIKAT E ZHVILLIMIT RURAL DHE ZONAVE TË DEFAVORIZUARA NË VENDET E BE 2.1. Përcaktimet e ruralitetit dhe zonave rurale në SHBA dhe vendet e Bashkimit Evropian Shumica e popullsisë së botë (rreth 80%) jetojnë në zonat rurale dhe gati dy të tretat e popullsisë rurale botërore jeton në zonat e konsideruara si zona të defavorizuara (ZD), të cilat konsistojnë në zona me probleme dhe vonesa serioze zhvillimi. Sipas Hazell dhe Garrett (1996) ndonëse zonat e konsideruara si të defavorizuara përbëjnë vetëm 24% të sipërfaqes totale në vendet në zhvillim, aty jetojnë më shumë se 36% e të gjithë të varfërve në zonat rurale. Nëse gjendja aktuale vazhdon, rreth vitit 2020 në zonat e defavorizuara do të jetojnë më shumë se 800 milion njerëz të varfër (Ruben, R., Pender, J., 2004). Zonat Rurale: Problemet me përkufizimin e termit "rural" nuk janë të reja. Megjithëse zonat "rurale" janë analizuar që prej dekadash, në shumë vende akoma nuk ka një përkufizim të pranuar ndërkombëtarisht. Arsyet kryesore për këtë janë: (i) kuptimet e ndryshme së ç farë është (dhe ç farë nuk është) rurale si dhe elementet që karakterizojnë "ruralitetin" (elementet natyrore, ekonomik, kulturore, etj); (ii) nevojat e vazhdueshme për të patur përkufizime të përshtatura me objektet e ndryshme të studimit apo analizave të ndryshme; (iii) vështirësia për të grumbulluar të dhëna të mjaftueshme në nivel të njësisë gjeografike baze (njësi administrative, bllok, parcele, etj). Sipas Whitaker (1982), termi "rural" u përdor për herë të parë nga Zyra e Censusit të SHBAsë në 1874 dhe përkufizohej si treguesi i popullsisë së një territori, me përjashtim të qyteteve, me mbi 8,000 banorë. Që prej asaj kohe, ky term në SHBA është transformuar dhe përdorur në variante të ndryshme nga institucione të ndryshme. Shumica e tyre fokusohen në përcaktimin e zonave urbane dhe quajnë rurale pjesën tjetër të mbetur jashtë zonave të përcaktuara si urbane. Disa nga karakteristikat kryesore që filluan të përdoren në përcaktimin e zonave rurale janë: jeta e thjeshtë, bujqësia, nxjerrja e lëndëve të para, madhësia e vogël, homogjeniteti, kushtet sociale (si demografia dhe varfëria), mjedisi i hapur, infrastruktura dhe shërbimet e kufizuara, vlerat kulturore dhe tradita, etj. Pavarësisht tentativave për të harmonizuar përcaktimet mes institucioneve të ndryshme, akoma dhe sot në SHBA vazhdojnë të përdoren përkufizime të ndryshme: zonat me densitet të ulët popullsie dhe akses të kufizuar në infrastrukture; territoret, popullsitë, dhe njësitë e banimit që nuk janë urbane, që janë territore të hapura ose që kane më pak së 2,500 banorë ; zona jometropolitane. Përveç lidhjes me madhësinë e popullsisë dhe densitetin, ky term në vazhdimësi tenton të reflektojë karakteristikat sociale, kulturore dhe ekonomike, përfshirë ndarjen e punës, kohezionin social, diversitetin etnik, kontrollin social, mungesën e besimit tek qeverisja dhe të huajt 13

20 (nga jashtë grupit shoqëror), dhe predominancën e marrëdhënieve sociale direkte (Websdale & Johnson 1998 dhe Farmer 2008). Edhe në vendet e BE përdoren disa përcaktime. Shumica e këtyre termave përshkrues më të përdorur përfshijnë: (i) densitetin e popullsisë; (ii) shkallën e largimit apo kthimit të popullsisë; (iii) madhësinë e territorit të banuar; (iv) strukturën ekonomike dhe; (v) konfigurimin e peisazhit. Densiteti i popullsisë është zakonisht mjaft më i ulet në zonat rurale dhe ku popullsia shtrihet në një territor shumë me të madh. Largimet e popullsisë si pasoje e migrimit apo shkalla e ulet e rritjes së popullsisë janë shpesh tregues të ruralitetit. Disa vende Europiane përdorin madhësinë e vendbanimeve si një tregues kyç për klasifikimin e zonave në stratat rurale-urbane. Dominimi i aktivitetit bujqësor është shumë i rëndësishëm. Struktura e ekonomisë rurale dominohet nga aktivitetet bujqësore ndërsa aktivitetet e tjera janë shumë më pak të zhvilluara. Gjithashtu, peizazhi përben një karakteristike të veçante të zonave rurale, e ndikuar mjaft nga aktiviteti i njerëzve që banojnë në këto zona (Skouras, D.,2005). Komisioni Europian bazohet në metodologjinë e OECD, (p.sh. në Udhëzimet Strategjike për Programin e Zhvillimit Rural ) si përkufizimi i pranuar më gjerësisht sot për sot në Europe. Skema e OECD 1 bazohet kryesisht në densitetin e popullsisë dhe dallon dy nivele hierarkike të ndarjeve gjeografike: (i) nivelin e njësisë së komunitetit/administrimit lokal (LAU1/2); dhe (ii) nivelin rajonal (NUTS3). Njësitë e komunitetit lokal klasifikohen si rurale apo urbane, bazuar kryesisht në densitetin e popullsisë. Veçanërisht, kur densiteti i popullsisë është më i vogël së 150 banorë për km 2 njësia klasifikohet si rurale. Për rajonet (NUTS2 dhe NUTS3) përdoret përqindja e popullsisë urbane/rurale që jeton në njësitë lokale dhe klasifikohen në tre grupe: kryesisht rurale, kur mbi 50% e popullsisë së rajonit jeton në njësitë rurale (me më pak së 150 banorë për km2); zona të ndërmjetme (ose mjaft rurale), kur 15-50% e popullsisë së rajonit jeton në njësitë rurale; kryesisht urbane, kur më pak së 15% e popullsisë së rajonit jeton në njësitë rurale. Metodologjia e OECD është metodologjia më e njohur ndërkombëtarisht. Megjithatë, duhet thënë se, rezultatet e kësaj metodologjie konsiderohen shpesh si jo të plota përsa i përket reflektimit të karakterit rural të këtyre zonave, veçanërisht për rajonet me densitet të lartë popullsie. Si e tillë vende apo institucione të ndryshme tentojnë vazhdimit të përshtasin apo ndryshojnë atë në përputhje me objektivat e përdorimit. 1 OECD, Creating rural indicators for shapin territorial policy. Paris. 14

21 2.2. Përcaktimet dhe karakteristikat e zonave të defavorizuara në vendet e Bashkimit Evropian Përcaktimi i zonave të defavorizuara dhe zonave malore në vendet e Bashkimit Evropian Zona të defavorizuara konsiderohen zonat me kushte fizike dhe socio-ekonomike në një perspektivë dinamike: zonat që sigurojnë një nivel relativisht të ulët të ardhurash si pasojë kushteve të vështira fizike, mungesës së infrastrukturës, shërbimeve mbështetëse dhe ku si pasojë, sektori privat nuk paraqet interes të mjaftueshëm për të investuar në kushtet apo perspektivën aktuale. (Oskam, A., 2004). Kriteret e përgjithshme për klasifikimin e zonave të defavorizuara dhe atyre malore në vendet e BE janë përcaktuar në Direktivën 75/268 dhe Rregulloren e KE No 1257/1999. Megjithëse, si pasojë e ndryshimeve të mëdha të kushteve agro-ekologjike mes vendeve dhe rajoneve, nivelet treguese të kritereve të përdorura nga vende të ndryshme anëtare variojnë mjaft nga njëri vend tek tjetri, shumica e vendeve të BE i klasifikojnë zonat e defavorizuara në tre grupe si mëposhtë: Zona malore dhe kodrinore, ku lartësia mbi nivelin e detit dhe pjerrësia ndikojnë ndjeshëm në reduktimin e sezonit të prodhimit dhe përdorimit të mekanizimit në bujqësi. Zonat malore karakterizohen nga sipërfaqe të kufizuara toke dhe kosto të larta të punës si pasojë e kushteve klimaterike, lartësisë, pjerrësisë së tokës, apo kombinimeve të këtyre faktorëve. Këtu futen zakonisht zonat malore që janë mbi 500m mbi nivelin e detit, ose zonat kodrinore-malore mbi 300m mbi nivelin e detit dhe me toka që kanë pjerrësi mbi 15% për të paktën 50% të sipërfaqes së tokës bujqësore. Zona të defavorizuara me handikape të veçanta (që përfshijnë zakonisht territore të vogla), siç janë zonat me furnizim të kufizuar me ujë, me përmbytje periodike, etj. Zakonisht, zonat me handikape të veçanta janë zona ku mbajtja e aktivitetit bujqësor konsiderohet si e domosdoshme për të siguruar ruajtjen dhe përmirësimin e mjedisit si dhe menaxhimin e territorit e peizazhit për vlerat e tij turistike, etj. (Benaki, V. et al., 2005). Zona të defavorizuara të përgjithshme të karakterizuara nga toka me cilësi të ulët, produktivitet të ulët të bujqësisë, nivel të ulët të ardhurash, densitet të ulët të popullsisë apo tendenca të theksuara depopullimi (CAP 2000). Zonat e defavorizuara të përgjithshme janë zona ku mbajtja e aktivitetit bujqësor konsiderohet e nevojshëm për mirëmbajtjen e territoreve rurale si dhe sigurimin e një niveli minimal densiteti të popullsisë në kushtet ku produktiviteti bujqësor është i ulët. Këtu zakonisht futen zonat 15

22 me produktivitet ekonomik nën 50% të nivelit mesatar të vendit, me densitet popullsie nën 30 ban./km² dhe që kanë më shumë se 8% të punësimit në sektorin primar (sidomos në bujqësi) Karakteristikat e zonave të defavorizuara në vendet e Bashkimit Evropian Zonat e defavorizuara (ku përfshihen gjerësisht dhe ato malore, si nën-kategori e zonave të defavorizuara) të vendeve në zhvillim karakterizohen nga një diversitet i gjerë i kushteve biofizike, burimeve natyrore, mundësive të zhvillimit të aktivitetit bujqësor dhe strukturave sociale. Diversiteti dhe bashkëveprimi i vështirësive të ndryshme që përcaktojnë karakteristikat e zonave të defavorizuara janë të ndërlidhura me njëra tjetrën dhe krijojnë një mozaik të vështirë ku shkaqet dhe rezultatet nuk mund të ndahen qartësisht. Shume studiues i ndajnë vështirësitë me të cilat përballen zonat e defavorizuara në tre tipe: (i) vështirësi biofizike; (ii) vështirësi socio-ekonomike; dhe (iii) ndërthurje të këtyre dy tipeve (Ruben dhe Pender, 2004). Më poshtë paraqesim në mënyrë të përmbledhur vështirësitë kryesore me të cilat përballen përgjithësisht zonat e defavorizuara: 1. Vështirësitë biofizike. Këto vështirësi që hasen nga fermat bujqësore nuk janë unike në ZD të ndryshme, por intensiteti i tyre është shumë më i rëndë se në zonat e favorizuara. Ato mund të ndahen në: (i) rritja e prodhimit bujqësor kufizohet nga periudhat e shkurtra të rritjes për shkak të sezonalitetit të shkurtër, kushteve të pafavorshme atmosferike, problemeve të erozionit, etj; (ii) tokat janë përgjithësisht me cilësi të dobët dhe kanë potencial prodhues të kufizuar për shkak të cektësisë, erozionit, pjerrësisë, kushteve atmosferike, etj. Kushtet biofizike për prodhimin bujqësor janë shumë të ndryshme midis fermave dhe brenda fermave. Diferencat në të ardhura ndërmjet viteve të ndryshme dhe ndërmjet vendeve priren gjithashtu të jenë më të lartat. Ndryshimet lokale lidhur me cilësinë e burimeve dhe nivelit e rregullshmërisë së reshjeve janë ndër arsye kryesore të ndryshimeve në prodhimin potencial të mikrozonave të ndryshme. 2. Vështirësitë socio-ekonomike. Këto vështirësi përfshijnë kostot e larta të transaksionit (ajo që rezulton nga veçimi gjeografik, mangësitë në aksesin në tregjet e inputeve dhe produkteve, cilësia e dobët e infrastrukturës dhe shërbimeve publike, etj) të cilat mund të jenë pasojnë e neglizhimeve të kaluara apo prezente të politikave të zhvillimit. Dimensioni socio-ekonomik i ZDve përfshin gjithashtu territoret që mund të kenë një potencial bujqësor të lartë por në përballen me akses të kufizuar në tregje apo shërbime për shkak të krizave ekonomike, regresit të sektorëve të ndryshëm të ekonomisë, të mungesës së infrastrukturës apo vështirësive të tjera. Megjithatë, në shumicën e rasteve, diversiteti ndërmjet ekonomive të vogla rurale është kryesisht rezultat i diferencave të krijuara nga alokimi dhe shfrytëzimi i burimeve lokale (toka, fuqia punëtore, kapitali) dhe aksesi në tregje dhe institucione. Një burim i rëndësishëm i diversitetit ndërmjet ekonomive rurale është rezultati i kombinimit të aktiviteteve bujqësore dhe atyre jo-bujqësore. 16

23 Paradoksi lidhur me familjet rurale të këtyre zonave është se ndërsa ato e kanë shumë të nevojshme diversifikimin e të ardhurave, ato e kanë shumë të vështirë të angazhohen në aktivitetet jo-bujqësore për shkak të barrierave të ndryshme dhe vështirësive të financimit të investimeve të duhura (EUROMED Sustainable Connections, 2008). 3. Një dimension tjetër i karakterizimit të ZD-ve i referohet dinamikës së popullsisë. Në kundërshtim me prirjen dukshme, disa prej ZD-ve (veçanërisht zonat malore dhe kodrinore) karakterizohen nga dendësi relativisht e lartë popullimi, krahasuar me burimet e disponueshme. Në të njëjtën kohë, në zona të tjera, migracioni i përhershëm ose i përkohshëm i anëtarëve aktive të komunitetit apo familjeve në drejtim të zonave të tjera me potenciale, mund të çojë në një strukture popullsie të pa balancuar e që shpesh karakterizohet nga një përqindje relativisht e lartë varësie, në pothuajse braktisje të disa mikrozonave, apo në një numër të madh femrash dhe të moshuarish që punojnë në ferme (Hazell, P., Garret, L., 1996). 4. Popullsia e këtyre zonave, përgjithësisht, bazohet akoma theksueshëm në rregullat tradicionale që përcaktojnë përdorimin dhe trashëgiminë e tokës dhe burimeve të tjera. Këto rregulla shpeshherë bëhen frenues të investimeve afatgjata në mbrojtjen dhe shfrytëzimin e qëndrueshëm të burimeve (Ruben, R., Kuyvenhoven, A., Hazell, P., 2003). 5. Alternativat për punësimin rural në ZD shpesh kufizohen në shkëmbimin informal të krahut të punës ndërmjet familjeve rurale gjatë periudhave kritike. Si rezultat i të ardhurave të ulta të fuqisë punëtore, migrimi dhe angazhimi në punësimin jo-bujqësor përfaqëson një alternative tërheqëse. Në përgjithësi, kushtet e vështira të mjedisit, mundësitë e kufizuara të punësimit si dhe mungesa e shërbimeve sociale mund të konsiderohen si arsyet kryesore të nivelit të lartë të emigrimit. 6. Si pasojë e nivelit të ulët të disponueshmërisë së inputeve dhe aftësive të ulta paguese të familjeve rurale, sistemet e prodhimit aktual në ZD karakterizohen si bujqësi me nivel të ulët të përdorimit të inputeve, sisteme mikse bujqësi-blegtori apo sisteme bujqësore ekstensive. Veç kësaj, niveli i lartë i riskut si dhe vështirësitë e shkaktuara nga kushtet agro-klimatike priren të dobësojnë gatishmërinë e fermerëve dhe aftësinë e tyre për investim (Ruben, R., Pender, J., 2004). 7. Si pasojë e mungesës së oportuniteteve fitimprurëse të dukshme dhe afatshpejta si dhe mungesës së aftësisë apo dëshirës për të investuar në këto zona, niveli i investimeve fitimprurëse private apo sociale në këto zona mbetet akoma shumë i ulët. 8. Gjithashtu, niveli i lartë i riskut dhe kostot e larta të transaksionit reduktojnë efektivitetin e iniciativave ekonomike dhe ndonjëherë mund të çojnë në një reagim të kundërt. Kështu, gatishmëria e fermerëve për ti diversifikuar aktivitetet e tyre ekonomike dhe rritjes së përfshirjes në aktivitete jo-bujqësore fitimprurëse mund të kufizohet shumë nga kostot e larta të transaksionit dhe risqet larta. 17

24 2.3. Politika e përbashkët bujqësore europiane Politika e Përbashkët Bujqësore Evropiane (PPBE) e ka origjinën e saj nga Marrëveshja e Romes si një politike madhore e Komunitetit Ekonomik Evropian. Objektivat fillestare të saj ishin: (i) rritja e produktivitetit bujqësore përmes nxitjes së progresit teknik; (ii) sigurimi i një niveli të përshtatshëm jetese për komunitetin e fermerëve; (iii) stabilizimi i tregjeve; (iv) sigurimi i disponueshmërisë së produkteve ushqimore në treg, dhe (v) sigurimi çmimeve të arsyeshme të produkteve agro-ushqimore për konsumatorët. Historiku i Zhvillimit te CAP Ndryshim i objektivave pergjate viteve Mbeshtetje ndaj produktivitetit Vitet e Para Mbeshtetje per Konkurueshmerine Mbeshtetjer per qendrueshmerine Vitet e Krizes Reforma e Vitit 1992 Axhenda 2000 Reforma e 2003 CAP Sigurimi Ushqimit Permiresimi i Produktivitetit Stabilizimi i Tregut Mbeshtetjer per te ardhurat Mbiprodhim Tejkalim shpenzimesh Mosmarrveshje nderkombetare Masa Strukturore Reduktimi I tepricave Mbrojtja e Mjedisit Stabiliziimi i te ardhurave Stabilizimi i buxhetit Thellimi i procesit te reformes Konkurueshmeria Zhvillimi Rural Orientimi ndaj tregut Shqetesimet (kujdesi) ndaj konsumatorit Zhvillimi Rural Mjedisi Si rezultat i negociatave, tre mekanizma të rëndësishëm u propozuan në 1962: (i) mbrojtja e prodhuesve ndaj çmimeve të ulta të produkteve, përmes një sistemi të blerjes së tepricës së mallrave nga fermerëve kur çmimet bien nën një çmim të garantuar të miratuar në tregun Evropian; (ii) mbrojtja kundër çmimeve të ulta të importit nëpërmjet një sistemi të kuotave të importit dhe aplikimit të taksave për importimin e mallrave bujqësore kur çmimet botërore të produkteve agroushqimore bien nën një çmimi të miratuar; (iii) subvencione për të arritur çmime të ulta në eksport, përmes një sistemi të kompensimit të shpenzimeve për eksportet e mallrave bujqësore kur çmimi botëror bie poshtë çmimit të miratuar. Kjo rezultoi në një sistem mbështetjes për sigurimin e të ardhurave indirekte për fermerët, të paguara nga taksa paguesit dhe konsumatorët evropian, nëpërmjet shtesave të çmimeve të produkteve bujqësore të importuara. Këto politika bënë që brenda 9 18

25 20 vjetëve prodhimi agro-ushqimor Evropian u rrit më shumë se nevojat e popullsisë evropiane, eksportet u rriten shumë shpejt dhe tepricat i tejkaluan parashikimet (të konsiderua shpesh si...male gjalpi...,...liqene qumështi..., Dammers, E., Keiner, M., 2006). Megjithatë, pavarësisht sukseseve të arritura gjatë këtyre viteve, pak kohë përpara 1980, PPBE u konsiderua nga shumë politikëbërës si një dështim i madh. PPBE shkaktoi teprica bujqësore të mëdha, me shpenzime të taksa paguesve dhe konsumatorëve të BE. PPBE e këtyre viteve nuk kishte arritur akoma të gjeneronte të ardhura të kënaqshme për fermerët e vendeve të BE dhe nuk e arriti dot synimin prioritar madhor të tij për një çmim të njëjtë të produkteve bujqësore në tregun e përbashkët Evropian (Scharpf 1988, 241). Veç kësaj, PPBE nxiti dëmtimin e mjedisit përmes nxitjes së përdorimit shumë intensiv të tokës dhe mbipërdorimit të inputeve (sidomos herbicideve, pesticideve dhe plehrave kimike). Si pasojë e këtyre dështimeve madhore si dhe politikës së zgjerimit, reforma e PPBE u bë e domosdoshme. Në 1987, Komisioni Evropian (KE) reformoi dhe zgjeroi politikat strukturore dhe të kohezionit si dhe fondet strukturore që i financojnë ato. Në 1988, Komisioni Evropian publikoi dokumentin E ardhmja e Shoqërisë Rurale. Ky dokument bëri një analizë të qartë të natyrës së ndryshimeve dhe nevojave të ekonomive dhe shoqërive rurale, i cili, së bashku me reformën e fondeve strukturore, hapën rrugën drejt një politike territoriale të zhvillimit rural e cila i merrte më mirë në konsideratë problemet e zhvillimit lokal dhe rajonal (Benaki, V. 2005). Në përgjigje të këtyre ndryshimeve, u bënë shumë përpjekje në drejtim të reduktimit të efekteve anësore negative. KE filloi një ç vendosje të shpenzimeve, nga mbështetja për prodhimin drejt mbështetjes për rritjen e të ardhurave dhe për zhvillimin rural. Këto reforma të iniciuara në 1992 u drejtuan drejt uljes së çmimit në disa sektorë, mbështetjes direkte për fermerët, futjes së skemave të lënies së tokave djerr (fermerët në disa rajone dhe për disa kultura paguheshin për ti lënë tokat djerr). Kështu, reforma i ndau pagesat për bujqësinë nga nivelet e prodhimit. Elementet kyç të këtyre reformave përfshinë: futjen e pagesave të njëhershme dhe të vetme për fermerët e BE, të pavarur nga sasia e prodhimit; reduktimin e pagesave direkte për fermat e mëdha për të financuar politikën e zhvillimit rural; dhe rritjen e prioritetit për sigurinë ushqimore, mjedisin dhe zhvillimin rural. Kështu, shumica e subvencioneve nuk do të bazoheshin më mbi sasinë e prodhimit. Kutia 1. Përmbledhje e objektivave dhe mësimeve të nxjerra nga politika rurale e BE në prag të Agenda 2000 Përmbledhje e objektivave prioritare Komunitare në prag të Agenda 2000: Objektivi 1: Zhvillimi dhe përshtatja strukturore sektorëve dhe rajoneve, më pak të zhvilluar. Objektivi 2: Ristrukturimi i rajoneve, të ndikuara nga regresioni industrial. Objektivi 3: Integrimi afat-gjate i të rinjve dhe të papunëve në tregun e punës. Objektivi 4: Ndihmë për përshtatjen e punëtorëve me ndryshimet teknologjike. Objektivi 5: Stimulimi i zhvillimit rural: (5a) Përshtatja strukturore e bujqësisë; (5b) Zhvillimi i integruar dhe përshtatja strukturore e zonave rurale. Objektivi 6: Ndihmë për zonat me densitet të ulët banorësh. Mësimet e nxjerra nga periudha deri në 1999 (para Agjenda 2000 ). Kalim nga subvencioni i sektorëve në rënie tek mbështetja për aktivitete më potenciale; Më shumë mbështetje për të mirat publike ; 19

26 Më shumë fokus tek specificitetet dhe konkurueshmëria; Kalim nga politikat sektoriale tek ato territoriale, multisektoriale dhe të integruara; Decentralizim i administrimit të politikave; Partneriteti publik-privat dhe zhvillim i rrjeteve të aktorëve mbështetës; Integrim me politikat lokale dhe rajonale. Burimi: Agenda KE Agenda 2000 ishte një tjetër moment historik. Ajo përcaktoi dy akse të PPBE. Aksi i parë përmbante, midis të tjerash, masat që vijojnë: (i) mbështetjen e tregut të produkteve përmes mbështetjes së blerjeve apo magazinimeve private; (ii) pagesat direkte, shpesh përmes kuotave dhe tavaneve rajonale për të kufizuar shpenzimet; (iii) mjetet e menaxhimit të ofertës si kuotat e prodhimit të qumështit detyrimet për lënien djerre të një pjesë të tokës; (iv) elementë të tjerë si detyrimet mjedisore dhe atë të mirëqenies së kafshëve. Aksi i dytë përfshinte masat që orientoheshin specifikisht drejt sektorit bujqësor ashtu dhe drejt zhvillimit më të gjerë ekonomik të zonave rurale kudo në BE. Ky aks, si gjetje e re e mbështetjes së PPBE, zhvillimi rural, kërkonte të nxiste rolin multifunksional të bujqësisë edhe përmes mbështetjes së aktiviteteve jo-bujqësore. Kështu, fokusi i PPBE u ngushtua edhe pse mbështetja përfshinte akoma një gamë relativisht të gjërë, si: (i) përmirësimi i të ardhurave nga fermat dhe i kushteve të prodhimit për fermerët; (ii) mbështetje për zonat e defavorizuara dhe zonat me probleme mjedisore; (iii) masat mjedisore; (iv) nxitja e investimeve për të përmirësuar prodhimin, përpunimin dhe marketingun e produkteve pyjore; (v) nxitja e përshtatjes dhe zhvillimit të zonave rurale. Si rezultat i këtyre reformave, shpenzimet e PPBE u reduktuan nga 60% e buxhetit në më pak se 50% e buxhetit të aprovuar për vitin Çmimet e prodhimeve bujqësore tani vendosen më shumë nga tregu, ndërsa dështimet e tregut siç janë dëmtimet e mjedisit përfitojnë më shumë mbështetje. Reforma thelbesore e ndjekur ne vitin 2003, u pasua nga CAP Health Check ne vitin 2008, me qellim kryesor modernizimin dhe thjeshtesimin e CAP dhe heqjen e kufizimeve per fermeret per ti ndihmuar ti pergjigjen me mire sinjaleve te tregut, dhe per te perballuar sfidat e reja. Shtetet e reja anëtare të BE, të pas vitit 2004, filluan të zbatojnë një model të politikës bujqësore e cila ishte modeluar sipas presioneve politike të 15 vendeve të mëparshme anëtare të BE, përfshire këtu dhe nxitjen e multifunksionalitetit. Po ta interpretojmë në mënyrë më direkte, multifuksionaliteti ose funksionet e shumëfishta të bujqësisë, vijnë si pasojë e ndërlidhjes midis prodhimit nga sektori bujqësor i produkteve agro-ushqimore dhe produkteve të tjera jo-ushqimore. Si rezultat i kësaj ndërlidhjeje, mënyrat me të cilat bujqësia mund të prodhojë produktet agroushqimore, influencohen prej cilësisë së tokës dhe ujit, diversitetin e florës dhe faunës, mirëqenies së kafshëve të fermës dhe cilësissë së peizazhit të fshatit, të konsideruara këto si të mira publike. Si rrjedhim, politika e zhvillimit rural në kontekstin e PPBE deri në këtë kohë ishte ngushtësisht e lidhur me dy koncepte: diversiteti (multifunksionaliteti) dhe qëndrueshmëria ku e para konsiderohet si një parakusht i të dytës. Diversiteti shihet si një masë e dallueshmërisë ose e pangjashmërisë kolektive që ndërthuren në mënyrë komplementare dhe vlerësuese me përfitimet 20

27 direkte. Në kontekstin e zhvillimit rural modelet kanë të bëjnë me ruajtjen e cilësisë së fshatit, bërjen e territorit rural më tërheqës për jetën e banorëve dhe turizmit, përmes ofrimit të një sërë shërbimesh lokale, zhvillimit të bizneseve të reja bazuar në avantazhet konkurruese të zonës, etj Evolucioni i masave të zhvillimit rural në BE deri në ditët tona Politika e zhvillimit rural është një politikë shumë e rëndësishme në vendet e BE, duke qënë se rreth gjysma e popullsisë së BE që jetojnë në zonat rurale, të cilat zënë rreth 90% të territorit. Bujqësia dhe pyjet konsiderohen si shumë të rëndësishme për përdorimin me efikasitet të tokës dhe menaxhimin e burimeve natyrore të zonave rurale të BE. Ato konsiderohen si një platformë e mirë për diversifikimin ekonomik të komuniteteve rurale. Grafiku 1: Kontributi i CAP ne GDP Kontributi i CAP ne GDP dhe Buxheti (kosto) qe i dedikohet financimit te CAP ne vendet anetare te BE (GDP/Buxhet) Kostoja e CAP ne 2008 (ne terma absolute) Kostoja e CAP ne 2008 (ne terma relative ) % % 80 44% e Buxhetit te BE 30% % 10% 0.43% e GDP se BE 0 Billion Euro 0% % e GDP Shpenzimet e CAP Buxheti i BE Shpenzimet e CAP Te gjitha shpenzimet Publike te BE Burimi: Komisioni Europian Politikat e zhvillimit rural në BE kanë evoluar si pjesë e politikës së përbashkët bujqësore, nga politika që merreshin me problemet strukturore të sektorit bujqësor drejt politikave që merren me forcimin e rolit multifunksional të bujqësisë, dhe veçanërisht, sfidave të gjëra të kontekstit rural. Fokusi fillestar ishte mbështetja e kapitalit fizik (investimeve) në fermë dhe në pjesët e tjera të zinxhirëve të produkteve agro-ushqimore. Mbështetja për përpunimin dhe marketingun kishte për qëllim integrimin e zinxhirëve të produkteve nga prodhimi deri tek marketingu si dhe përmirësimin e strukturave bujqësore dhe të aftësive konkurruese të këtij sektori. Gradualisht, vëmendja u kthye drejt kapitalit njerëzor në formën e pensioneve të parakohshme dhe kualifikimeve profesionale. 21

28 Grafiku 2. Shperndarja e fondeve sipas akseve te RD ne EU Shperndarja e fondeve sipas akseve te RD ne EU-27 ( ) Aksi 1 Konkurueshmeria(34% e fondeve) Aksi2 MjedisidheMenaxhimiiTokes(44%) Aksi3 Cilesiae Jetesdhedifersifikimiisaj(13%) Elementi i parë territorial në politikën e përbashkët bujqësore u fut në vitet 1970, përmes përcaktimit të masave specifike për zonat e defavorizuara (ZD). Këto masa fillimisht kishin për qëllim të kontribuonin në ndalimin e eksodit rural dhe bujqësor dhe ruajtjen e mjedisit rural e të peizazhit. Ato u zhvilluam më vonë në një përqasje më të gjerë e cila bënte integrimin më të mirë të masave për zonat e defavorizuara me ato të mbështetjes së zonave të veçanta. Deri nga mesi i viteve 90-të, BE kishte aplikuar një sërë instrumentesh për arritjen e objektivave të tillë si ristrukturimi i bujqësisë, zhvillimi territorial e lokal, si dhe integrimi mjedisor. me miratimin e reformës së Agenda 2000, këto masa u konsoliduan dhe u rregulluan nga një rregullore e vetme për zhvillimin rural. Kjo Axhende ofronte një set prej 22 masash nga të cilat vendet anëtare mund të zgjidhnin masat që u përshtateshin më mirë. Këto masa të përzgjedhura përfshiheshin më pas në planet kombëtare dhe rajonale. Kontributi i BE në financimin e këtyre masave varej pastaj nga lloji i masave dhe veçoritë e rajoneve. Axhenda 2000 e përcaktoi zhvillimin rural si Aksi i dytë të PPBE, e cila do të shoqëronte reformat e tjera politikës së tregjeve të Aksit të parë. Komplementariteti i dy shtyllave të PPBE u forcua akoma më shumë me reformën e vitit 2003, me futjen e përqasjeve të decoupling (deasociimit), cross-compliance (përmbushja e kombinuar) dhe modulation (që në terma praktikë reflektoheshin në transferimin e fondeve nga Aksi i parë drejt Aksit të dytë) të cilat filluan të zbatoheshin duke fillua nge viti

29 Aksi i parë u përqendrua në financimin e ofrimin e mbështetjes bazë për çmimet e fermerëve, ndërsa Aksi i dytë mbështeste bujqësinë si një ofruese e të mirave publike me funksionet e saj mjedisore dhe rurale, si dhe mbështeste zonat rurale në zhvillimin e tyre të integruar. Reforma e vitit 2003, çoi në një forcim të politikës së zhvillimit rural edhe përmes futjes së masave të reja (siç janë: cilësia e jetës, mirëqenia e kafshëve, standardet e produkteve, etj.) dhe rritjes së fondeve Komunitare të disponueshme për zhvillimin rural, përmes reduktimit të pagesave direkte. Në kontekstin e përgatitjes së perspektivave të reja financiare për periudhën e programimit , KE bëri një analizë të thellë të politikës së zhvillimit rural përfshirë një Vlerësim të Zgjeruar të Impaktit të politikës së propozuar të zhvillimit rural. Përveç analizës së objektivave, krahasimit të alternativave dhe identifikimit të rezultateve të pritshme, ky vlerësim propozoi një sërë përmirësimesh në mekanizmat dhe përqasjet e reja që do të përfshiheshin në politikën rurale të pas 2006-tës. Këto përmirësime u përfshinë në rregulloren e re të zhvillimit rural 2. Figure 1. Skema e thjeshtuar e Politikës së Përbashkët Bujqësore Evropiane sipas Agjenda Burimi: Agenda KE Kutia 2. Përmbledhje e konkluzioneve të konferencës së KE në Salzburg, Nëntor 2003 rreth politikës së zhvillimit rural të BE 3 Fushat kryesore të cilat duheshin konsideruar në politikë e ardhshme të zhvillimit rural u detajuan në konkluzionet e Konferencës së Salzburg-ut në Nëntor 2003, dhe u përcaktuan në dokumentin Mbjellja e filizave për një të ardhme rurale-ndërtimi i një politike që do të mund të arrijë ambiciet tona. Këtu përfshihen: Bujqësia dhe pyjet. Këta sektorë vazhdojnë të luajnë një rol të rëndësishëm në formimin e peisazhit rural dhe mbajtjen e një komuniteti të rëndësishëm rural. Kjo argumentonte nevojën e mbështetjes publike përmes politikës së zhvillimit rural të BE për vazhdimin e ristrukturimit të bujqësisë, zhvillimin e qëndrueshëm të zonave rurale dhe një marrëdhënie të balancuar mes zonave rurale dhe atyre urbane; 2 SEC (2004) 931 Vlerësimi i Zgjeruar i Impaktit që shoqëronte propozimin për një Rregullore të re të KE mbi mbështetjen për zhvillimin rural dhe SEC (2005) 914 Rishikimi i Raportit të Vlerësimit të Impaktit. 3 Përshtaur nga dokumenti KE, November Conclusions of the Second European Conference on Rural Development Planting seeds for rural futures building a policy that can deliver our ambitions. Salzburg. 23

30 Komunitetit i gjerë rural. Zhvillimi i zonave rurale nuk mund të mbështetej më vetëm tek bujqësia. Diversifikimi brenda dha jashtë sektorit bujqësor është shumë i domosdoshëm për nxitjen e qëndrueshmërisë dhe rritjen e vitalitetit të komuniteteve rurale, Cilësia dhe siguria ushqimore. Qytetarët evropian i kushtojnë shumë rëndësi sigurisë dhe cilësisë së ushqimeve, mirëqenies së kafshëve të fermës si dhe ruajtjes së mjedisit rural; Aksesi në shërbimet publike. Në shumë zona rurale, niveli i ulët u shërbimeve publike, mungesa e punësimit dhe struktura moshës, reduktojnë ndjeshëm potencialet e zhvillimit, veçanërisht përsa u përket mundësive për gratë dhe të rinjtë; Mbulimi i territorit të BE. Politika e zhvillimit rural duhet të aplikohet në të gjithë territorin e BE-së së zgjeruar me qëllim që fermerët dhe aktorët e tjerë rural të mund të arrijnë sfidat e vazhdimit të ristrukturimit të bujqësisë, të efekteve të ndryshimit të PPBE dhe të ndryshimit të kontekstit të tregjeve bujqësore; Kohezioni. Politika e zhvillimit rural të BE tashmë jep një kontribut të madh në drejtim të kohezionit ekonomik e social dhe kjo duhet të forcohet akoma më shumë në kushtet e një Evrope të zgjeruar; Pjesëmarrja e grupeve të interesit. Grupet e aktorëve që kanë një interes aktiv në sigurimin e qëndrueshmërisë së zhvillimit ekonomik, social dhe mjedisor të zonave rurale të BE duhet të marrin pjesë në përzgjedhjen dhe zbatimin e masave të zhvillimit rural. Politika e ardhme rurale e BE duhet të identifikojë ndërhyrjet mbështetëse përmes partneriteteve lokale dhe përqasjes bottom-up duke u bazuar në mësimet e nxjerra nga përqasja Leader ; Partneriteti. Politika duhet të zbatohet në partneritet mes sektorëve publik e privat si dhe shoqërisë civile (në linjë me parimin e komplementaritetit); Thjeshtësimi. Thjeshtësimi i ndjeshëm i politikës së zhvillimit rural të BE është i nevojshëm dhe urgjent. Zbatimi i saj duhet të bazohet në një sistem të vetëm programimi, financimi dhe kontrolli të përshtatshëm për nevojat e zhvillimit rural. Burimi: KE, Nentor 2003 dhe përpunimet tona Politika e re e BE mbi zhvillim rural 4 karakterizohet njëkohësisht nga vazhdimësia dhe ndryshimi. Ajo vazhdon të ofrojë një menu masash nga të cilat vendet anëtare mund të zgjedhin dhe për të cilat mund të përfitojnë mbështetje nga fondet Komunitare në kuadër të programeve të zhvillimit të integruar rural. Ndërkohë, ajo ndryshon mënyrën se si këto programe përgatiten duke nxitur përmbajtjen strategjike dhe zhvillimin e qëndrueshëm të zonave rurale. Për këtë qëllim, politika e re e zhvillimit rural fokusohet në tre objektiva të pranuar gjerësisht: Përmirësimi i konkurueshmërisë së bujqësisë dhe pyjeve; Mbështetja e menaxhimit të tokës dhe përmirësimit të mjedisit, dhe; Përmirësimi i cilësisë së jetës dhe nxitja e diversifikimit të aktiviteteve ekonomike. Akset tematike të kësaj politike, do të korrespondojnë tashmë me secilin prej këtyre objektivave të programit të zhvillimit rural. Të tre akset tematike komplementohen me aktin metodologjik të përqasjes Leader (aksi Leader ). Në mënyrë që të sigurohet një balancë e 4 E përshkruar në Rregulloren e Komisionit Evropian - EC No. 1698/

31 përgjithshme mes akseve u përcaktuan gjithashtu dhe nivelit minimum të financimit për secilin aks (10 % për Aksin 1; 25 % për Aksin 2; 10 % për Aksin 3 dhe 5 % për aksin Leader, i cili do të jetë 2.5 % për vendet e reja anëtare). Për të orientuar më mirë zbatimin, për secilin nga këto akse u parapërcaktuan një sërë masash (shih Aneksin 2) nga të cilat vendet anëtare mund të përzgjedhin duke siguruar se ato sigurojnë nivelin më të lartë të vlerës së shtuar në kuadër të objektivave Komunitare. Figure 2. Skema e Programit të Zhvillimit Rural (shtylla 2 e CAP) të BE për periudhën ModeliiBE per Politikate ZhvillimitRural Shtylla 2 e CAP Politika e zhvillimit Rural «Aksi LEADER» AKSI 1: Konkurueshmeria AKSI 2: Mjedisi dhe Menaxhimi i Tokes AKSI 3: Diversifikimi i cilesise se Jetes EAFRD: Fondi Europian Bujqesor per Zhvillimin Rural Burimi. KE, Kjo përqasje i lejon KE të fokusohet në bashkëfinancimin e prioriteteve Komunitare të pranuara gjerësisht për të tre akset, dhe njëkohësisht t u lërë mjaft fleksibilitet vendeve anëtare dhe rajoneve të veçanta të gjejnë vetë balancën më të përshtatshme mes dimensioneve sektoriale (ristrukturimit të bujqësisë) dhe dimensioneve territoriale (menaxhimit të tokës dhe zhvillimit socioekonomik të zonave rurale) Arsyet e ndryshimit të politikës së zhvillimit rural të Bashkimit Evropian Tentativat e Komunitetit Evropian për të thjeshtuar politikën e zhvillimit rural dhe për ta bërë atë më fleksibël dhe transparente nuk janë të reja. Edhe pse periudha e programimit solli përmirësime të ndjeshme (një bazë ligjore të unifikuar, një fushë më të gjërë masash, rritje të fondeve Komunitare dhe përmirësim të llogaridhënies) ajo nuk arriti tu përgjigjej kërkesave për përmirësime, sidomos përsa i përket thjeshtimit të procedurave administrative. Në praktikë, një nga vështirësitë kryesore mbetej ndarja e mbështetjes për zhvillim rural mes dy burimeve të financimit 25

32 (mes Fondit Bujqësor Evropian të Garantimit dhe atij të Udhëzimit), të cilët e rrisnin kompleksitetin administrativ të politikave dhe vështirësonin përzgjedhjen mes masave të ndryshme të zhvillimit rural. Kjo mund të ilustrohet me rastin e Sllovenisë, ku ndarja e mbështetjes për zhvillim rural mes dy fondeve, nënkuptonte në praktikë se zbatimi i politikës së zhvillimit rural të kryhej nën dy zëra të shpenzimeve publike Komunitare: politikës së zhvillimit rural dhe fondeve strukturore. Fondet e akorduara nën zërin politika të zhvillimit rural mund të përdoreshin vetëm për masat e lidhura me PPBE (psh. pagesa për zonat e defavorizuara, masa agro-medisore, etj). Të gjitha masat e tjera lidhur me investimet rurale dhe zhvillimin e aktiviteteve jo-bujqësore duheshin financuar nga fondet strukturore. Duke qënë se rezultatet e negocimit ishin më të favorshme në zërin politika të zhvillimit rural bëri që vetëm 10% e financimeve publike për zhvillim rural në Slloveni mundë ti atribuoheshin masave të nxitjes së investimeve në bujqësi dhe zhvillim të integruar rural. Çdo periudhë programimi nënkupton gjithashtu një shans për rivlerësimin e rezultateve të arritura në periudhë e mëparshme. Siç thuhet në teorinë e politikave ekonomike, politikat duhet të reflektojnë preferencat dhe pritjet publike, pavarësisht se në praktikë kjo është më e vështirë se sa duket në teori. Në praktikë politikëbërësit duhet të ruajnë balancat mes objektivave, të cilët janë shpeshherë kontradiktor dhe ndryshojnë në kohë. Edhe politika evropiane nuk bën përjashtim në këtë drejtim. Grupe të ndryshme theksojnë role të ndryshme për bujqësinë (si: përdorimi i qëndrueshëm i burimeve natyrore, promovimi i biodiversitetit, sigurimi i produkteve ushqimore të sigurta, etj.), ndërsa heqja e barrierave tregtare thekson nevojën e rritjes së konkurueshmërisë së sektorëve. Elitat politikëbërëse insistojnë për orientimin e politikave të zhvillimit rural drejt paradigmave të zhvillimit të komunitetit. Këto paradigma i referohen zhvillimit të qëndrueshëm ( parimeve të Gothenburgut ) dhe nxitjes së konkurueshmërisë dhe rritjes ekonomike ( strategjisë së Lisbonës ). Një arsye tjetër e dukshme e ndryshimit për ndryshimin e kuadrit të politikave të zhvillimit rural është dhe zgjerimi i BE. Me zgjerimin e kohëve të fundit nga 15 në 27 vende anëtare, diversitetin mes strukturave bujqësore është rritur ndjeshëm. E njëjta gjë mund të thuhet dhe për sa i përket nivelit të zhvillimit ekonomik të zonave rurale. Edhe në rastin e politikave të kohezionit, zgjerimi i BE solli një ndryshim në balancën e shpenzimeve publike për zhvillim rural në favor të vendeve të reja anëtare. Diversitetin i kushteve strukturore dhe nevojave të zhvillimit kërkonte një shtrirje më të madhe të përfitueshmërisë nga masave zhvillimore, e përshtatur kjo me nevojat specifike të vendeve të reja anëtare. Nisur nga fakti se politika rural e BE është një politikë e përbashkët Komunitare, diferencat e mëdha mes vendeve anëtare për sa u përket prioritete të veçanta dhe alokimet të shpenzimeve publike duke mjaft e diskutueshme. Siç shihet nga figura e mëposhtme, prioritetet e shpenzimeve për tre prioritetet kryesore ndryshojnë mes vendeve. Disa vende shpenzojnë shumicën e mbështetjes për zhvillim rural për pagesa mjedisore dhe për të mirat publike hapësinore të ofruara nga fermerët (si: Irlanda, Austria, 26

33 Finlanda, Luksemburgu, Suedia), ndërsa të tjerat vendosin theksin drejt ristrukturimit të sistemeve agro-ushqimore (si: Greqia, Spanja, Portugalia), ose drejt diversifikimit ekonomik të zonave rurale (si: Holanda dhe Gjermania). Këto ndryshime mund të vijnë si pasojë e nevojave të ndryshme apo/dhe preferenca publike mes vendeve anëtare. Megjithatë, karakteristikat strukturore apo preferencat publike duket se nuk argumentojnë plotësisht ndryshimet e mëdha mes niveleve të përfitimeve në vitin Duket se nivelet e larta të shpenzimeve për mbështetjen e ndërhyrjeve mjedisore dhe shërbimeve hapësinore, shkojnë në korrelacion të drejtë me shpenzimet e mëdha publike në vendet e pasura evropiane (Austri, Finlandë, Irlandë). Këtu mund të supozohet se përveç preferencave publike ka edhe motive të tjera që influencojnë, ndër të cilat mund të jetë dhe përdorimin e fondeve të zhvillimit rural për të vazhduar pagesat për të ardhurat e fermerëve si dhe balancimi i pagesave me të ardhurat nga buxheti i BE Ç farë ndryshon në politikën e zhvillimit rural ( ) Programimi dhe zbatimi Në këtë periudhë programimi, KE e përcakton misionin e zhvillimit rural si...të shoqërojë dhe plotësojë masat e Politikës së Përbashkët Bujqësore me objektivat Komunitare të nxitjes së zhvillimit të qëndrueshëm të zonave rurale në një komunitet të zgjeruar... Në krahasim me rregulloren e mëparshme, politika e zhvillimit rural e vendos më shumë theksin tek preferencat publike në fushat e cilësisë dhe sigurisë ushqimore, mirëqënies së kafshëve, përdorimi i qëndrueshëm i burimeve natyrore dhe mirëmbajtja e peisazheve të zonave rurale. Rregullorja e BE per zhvillimin rural konsiderohet si një progres i ndjeshëm sidomos përsa i përket mënyrës së zbatimit të politikës dhe masave të saj. Rregullat e ndryshme të programimit, financimit, raportimit dhe kontrollit (nga Fondet Evropiane Bujqësore të Garantimit dhe Udhëzimit EAGGF) gjatë periudhës e kishin rritur ndjeshëm ngarkesën administrative si për vendet anëtare ashtu dhe për Komisionin dhe konsiderohet se ka patur ndikim të ndjeshëm në uljen e koherencës, transparencës dhe vizibilitetit të politikës së zhvillimit rural. Thjeshtimi i zbatimit të politikës rurale u bë përmes ngritjes së një fondi të vetëm, Fondit Evropian Bujqësor për Zhvillimin Rural (EAFRD) me një set të vetëm rregullash për programimin, financimin, raportimin dhe kontrollin. Kështu, politika e zhvillimit rural tashmë është e pavarur nga Politika e Kohezionit e BE (përveç Fondeve Strukturore). Politika e zhvillimit rural tani zbatohet në partneritet mes nivelit të BE (KE), qeverive të vendeve anëtare dhe rajoneve. Për përgatitjen e një mekanizmi politik konsistent që do të mund të financohet nga BE, tashmë kërkohet një punë më e qenësishme për planifikimin strategjik në katër nivele: (i) udhëzimet strategjike Komunitare për zhvillimin rural; (ii) strategjitë kombëtare të zhvillimit rural; (iii) programet e zhvillimit rural kombëtar; dhe (iv) strategjitë/programet e 27

34 zhvillimit lokal 5. Kjo kërkohet me qëllim që të përmirësohet konsistenca dhe alokimi më i mirë i fondeve për zhvillim rural si dhe për të siguruar komplementaritet me mekanizmat e tjera financues të BE (kohezioni dhe mjedisi). Në kuadër të nxitjes së partneritetit publik-privat, një rol më i madh në programim dhe zbatim e zhvillimit rural u është akorduar aktorëve dhe partnerëve ekonomik e social në nivel rajonal e lokal. Gjithashtu, mekanizmat e monitorimit dhe vlerësimit të zbatimit janë përmirësuar në të gjitha nivelet e vendimmarrjes. Figura 3. IPA IPA Procesi tre hapesh i programimit Pergjegjesite Stadi 1 Kuadri Strategic - Politik / Financiar Kuadri indikativ financiar shumevjecarmulti-annual (MIFF) Stadi 1 Kuadri Strategic - Politik / Financiar Komisioni i BE-se Stadi 2 Niveli i planifikimit strategjik Dokumenti planifikues shumevjecar (MIPD) Stadi 2 Niveli i planifikimit strategjik Komisioni i BE-se ne konsultim me autoritetet kombetare Stadi 3 Niveli i programimit sipas komponenteve Programi specifik sipas komponenteve Plani veprimit Stadi 3 Niveli i programimit sipas komponenteve Autoritetet kombetare ne konsultim me Komisionin e BE-se dhe partneret vendor sociale, rajonal, etc. Duke përshkruar ndryshimet, mund të shtrohet pyetja nëse ka mbetur gjë pa u ndryshuar nga politika e mëparshme. Në fakt, shumica e ndryshimeve të përshkruara janë modifikime evolucionare të kuadrit të politikave të mëparshme, ndërsa elementët e futur rishtas në këtë politikë nuk janë shumë të ndjeshëm. Shumë analistë shprehen se, pavarësisht retorikës rreth përqasjes së integruar dhe ndër-sektoriale politika e zhvillimit rural e BE mbetet shumë e ngjashme me Aksin e dytë të Politikës së Përbashkët Bujqësore (të përcaktuar në Agenda 2000 ) dhe mbetet e bashkëfinancuar nga buxhetet kombëtare, përmes parimit të shtesës buxhetore ) nga buxhetet kombëtare (të paktën 25% për rajonet e kohezionit dhe ato të defavorizuara dhe 50% për rajonet e tjera). Përsa i përket kompleksitetit të procedurave, duket se ka një thjeshtim të dukshëm nga niveli Komunitar në atë kombëtar, por nga ky i fundit deri në atë rajonal dhe lokal procedurat mbeten akoma shumë të paqarta. Kjo sidomos përsa i përket transferimit të shumë përgjegjësive për monitorimin dhe vlerësimin në nivel lokal duke i rritur shumë përgjegjësitë dhe ngarkesën administrative për përfituesit në nivel lokal Aspektet financiare Politika e zhvillimit rural gjatë periudhës operon me një instrument të vetëm financues (EARDF). Menaxhimi financiar ndjekë përqasjen e ndjekur nga Fondet Strukturore, që do të thotë se programet duhet të deklarojnë shpenzimet brenda një periudhe dy vjeçare pas alokimit 5 Këto të fundit kërkohen vetëm për zonat me partneritete publik-privat dhe që mund të jenë përfituese të mbështetjes në kuadër të aksit prioritar Leader. 28

35 të fondeve publike (rregulli n+2). Kjo kontribuon në përmirësimin e kapaciteteve absorbuese të fondeve të programeve rurale. Rregullorja e re e ZHR e ka marrë në konsideratë ç balancimin e shpenzimeve për zhvillim rural duke u përcaktuar vendeve anëtare nivelet minimale të shpenzimeve sipas akseve prioritare (shih Akensin 2). Vendet anëtare duhet të bëjnë në mënyrë të pavarur alokimin e shpenzimeve mes masave të ndryshme brenda secilit aks, ndërsa ndryshimet që rezultojnë nga rialokimet nga njëri aks në tjetrin duhet të miratohen nga KE. Sidoqoftë, një çështje kyç në aspektet financiare të politikës së zhvillimit rural mbetet volumi i angazhuar i shpenzimeve Komunitare. Duke parë perspektivën e volumit total të buxhetit komunitar të angazhuar për politikën e zhvillimit rural, për shumë analistë, situata nuk duket shumë premtuese. Megjithë theksin e madh që i jepet politikës së zhvillimit rural si një politikë prioritare, në vlera relative, madhësia e shpenzimeve publike për këtë politikë për periudhën duket se është në rënie 6. Një dimension tjetër i aspekteve financiare lidhet me alokimin e fondeve mes vendeve anëtare. Kriteret fillestare të alokimit ishin shumë të paqarta: (i) statusi i rajoni nën konvergjencë (siç janë: rajonet e defavorizuara në term zhvillimi ekonomik); (ii) eksperienca e kaluar dhe performanca në mbështetjen e zhvillimit rural; dhe (iii) nevojat dhe kushtet specifike. Si pasojë e fondeve të kufizuara nuk kishte pothuajse fare vend për negociata. I konsideruar si kriteri kyç për alokimin e fondeve, kriteri i rajonit nën konvergjencë i rriti ndjeshëm financimet për zhvillimin rural në vendet e reja anëtare 7 dhe la në status-quo vendet e tjera anëtare, çka shkaktoi një debat të madh ndërmjet vendeve të ndryshme anëtare. Një observim tjetër është se në vendet e reja anëtare volumi i shpenzimeve publike për zhvillimin rural është pothuajse i njëjtë me shpenzimet e Aksit të parë të PPBE. Kjo duket se ndodh për shkak se shtetet e reja anëtare nuk përfitojnë plotësisht (nuk u është dhënë trajtim i barabartë) nga masat e aksit të parë të PPBE, ndërkohë që ato trajtohen të barabarta (apo dhe preferenciale) në politikën e zhvillimit rural. Gjithashtu, ndryshime të dukshme ka dhe në volumet e përfitimit të fondeve mes vendeve të vjetra anëtare (BE-15), ku shpenzimet për frymë variojnë nga 1 në 10. Kjo duket se vjen pjesërisht si pasojë e (kushteve më të favorshme lidhur me të ardhurat buxhetore) statusit të rajonit nën politikën e kohezionit për disa vende (si Greqia dhe Portugalia). Nga ana tjetër, nivelet e larta të alokimit për disa vende të zhvilluara (si Austria dhe Finlanda) të cilat janë pagues neto, theksojnë se problemi i sjelljes strategjike nuk ka gjetur zgjidhen e duhur nga reformimi i kuadrit politik Mbështetja e zhvillimit të zonave të defavorizuara në BE 6 Në 2006, buxheti për politikën e zhvillimit rural arrinte në 21.5 % shpenzimeve të PPBE, ndërsa në periudhën , pjesa e zhvillimit rural është pothuajse e njëjtë, më 21.6 %. 7 Të ardhurat buxhetore nga financimet e PPBE janë të larta krahasuar më ekonomitë kombëtare duke arritur mesatarisht në mbi 1.5% të GDP së vendit. 29

36 Aplikimi për herë të parë i mbështetjes për zonat e defavorizuara në 1975 dhe përcaktimi i kategorive të rajoneve shënoi një ndryshim të madh në natyrën e PPBE. Për shumë vite, kjo ka përbërë pothuajse masën më të ndjeshme strukturore të politikës bujqësore me një dimension territorial. Zonat e defavorizuara (LFA) 1 LFA 2 Malore Te tjera (pervec malore) 3 kritere do te zbatohen ne 2014 Te ndikuara nga handikape natyrore te medha Te ndikuara nga handikape specifike Vetëm reformat e fundit e ndryshuan këtë gjendje: nga njëra anë mbështetja e tregut të përbashkët u reduktuar gradualisht, dhe nga ana tjetër, implikimet mjedisore të masave zhvillimore u theksuan më shumë. Diskutimet mbi ndërthurjen e skemave të zonave të defavorizuara (ZD) me masat agro-mjedisore dhe elementët e tjerë të programit të zhvillimit rural janë intensifikuar me rritjen e peshës së politike dhe financiare të këtij programi. Sidoqoftë, deri tani, këto të dy lloj masash të PPBE zënë vendin në financimet e programit kanë impakt më të madh mbi ZD në vendet e BE. Që nga fillimi, politika e ZD ishte konsideruar si një politikë strukturore që kishte për qëllim ndalimin e braktisjes së tokës, të ulë apo ndalë nigrimin rural dhe ruajë peisazhet rurale. Si i tillë, ky instrument ishte nga të parët që filloi të trajtonte sistemet bujqësore me vlera dhe përfitime mjedisore. Objektivi dominues i politikave të ZD është mbajtja dhe menaxhimi i bujqësisë në ZD bazuar në parimet mjedisore dhe ofrimi i funksioneve të tjera përveç prodhimit bujqësor. Kjo ka për qëllim menaxhimin e qëndrueshëm të burimeve natyrore përfshirë veçanërisht mbrojtjen e tokës, cilësisë së ujit dhe ajrit, mbajtjen e peizazhit kulturor, mbajtjen e një niveli të lartë biodiversiteti dhe mbrojtjen nga risqet natyrore. Duke qenë se politikat e BE ofronin një kuadër fleksibël për marrjen në konsideratë të specifikave dhe vështirësive të prodhimit, fokusi i prioriteteve të zbatimit nga vende anëtare dhe rajone të ndryshme varionte ndjeshëm. Megjithatë, shumica e tyre tentonin drejt këtyre programeve: (i) mbajtjes së tokës bujqësore dhe komunitetit rural përmes zhvillimit të mjedisit rural; (ii) vendosjes së sistemeve të përdorimit të tokës në kushte të ndryshme prodhimi; dhe (iii) shpërblimit të të mirave publike të prodhuara nga fermat në zonat e defavorizuara. Studime të ndryshme mbi zbatimin dhe impaktin e këtyre politikave (p.sh. Crabtree et al. 2003, Swales et al. 2004, Shucksmith et al. 2005) konfirmojnë se kuadri i ZD është adoptuar kryesisht në nivel kombëtar drejt prioriteteve të ndryshme duke reflektuar objektivat e politikave specifike, të orientuara kryesisht drejt: (i) objektivit të përgjithshëm të mbajtjes së bujqësisë në ZD, 30

37 e kështu luftimit të tendencave të brakstisjes të tokës dhe tendencave të marxhinalizimit; (ii) kompensimit të diferencave në të ardhura mes ZD dhe zonave të tjera bujqësore; (iii) nxitjes së mbajtjes së densitetit të popullsisë në zonat që kërcënoheshin nga largimi i popullsisë; (iv) mbajtja e kushteve të jetesës rurale përmes kompensimit të ardhurave; dhe (v) nxitjes së ofrimit të funksione specifike nga fermerët e ZD, kryesisht shërbimeve për sektorët e tjerë si turizmi, cilësia e mjedisit, biodiversiteti dhe karakteristikat e peizazhit, etj. Rritja e interesit për këto skema ka rezultuar me një rritje graduale të zonave të konsideruara si të defavorizuara dhe një diferencim të konsiderueshëm përsa u përket niveleve të mbështetjes nga një vend në tjetrin. Diferencat në zbatimin kombëtar të skemës vërehen edhe në nivel shtrirjes hapësinore të masave të zhvillimit rural, ku shuma më të mëdha kompensimi janë aplikuar në rajonet më të pasura, dhe më pak në rajonet nën objektivat e kohezionit (kryesisht si pasojë e diferencave në alokimin e fondeve dhe në aftësinë absorbuese të vendeve dhe rajoneve). Kjo tregon se mbështetja e ZD gjatë periudhës , duket pak e korreluar me treguesit e kohezionit social dhe ekonomik. Grafik 3. Struktura e shpenzimeve për zhvillimin rural në vitin 2006 (BE-15 dhe Sllovenia) 8 Burimi: EC, RD programmes and L.Juvančič Këto rezultate jo të kënaqshme të arritura në zhvillimin e ZD gjatë zbatimit të programit rural ishin baza e reformës së mbështetjes për këto zona në kuadër të programit të zhvillimit rural Ky program përfshin kompensimin e zonave të defavorizuara natyralisht për arritjen e objektivave të më poshtme: (i) sigurimin e vazhdimësisë së përdorimit të tokës bujqësore dhe kështu vazhdimin e mbajtjes së vitalitetit të komunitetit rural në këto zona; (ii) përkujdesja dhe mbajtja e peizazhit rural; dhe (iii) mbajtja dhe promovimi i sistemeve të qëndrueshme bujqësore të cilat mbajnë në konsideratë kërkesat e mbrojtjes së mjedisit. Këto objektiva parashikohen të arrihen kryesisht përmes mbështetjes për katër lloj masash: (i) pagesa agro-mjedisore; (ii) pagesa për zonat malore; (iii) pagesa për handikapët e veçanta; dhe (iv) pagesave në kuadër të Nature Shumica e këtyre pagesave janë të kushtëzuara nga plotësimi i dy kushteve kryesore: (i) angazhimi për të vazhduar aktivitetin bujqësor për së paku 5 8 Luka Juvančič EU rural development policy in the new programming period. JCEA/HAED International Conference on Agriculture and Rural Development, November 23-25, 2006, Topusko, Croatia. 31

38 vjet pas pagesës së parë; dhe (ii) zbatimi i standardeve të cross-compliance në të gjithë aktivitetin bujqësor. Figura 4. Kuadri i financimit të zonave të defavorizuara gjatë periudhës Shumica e financimeve specifike për zonat e defavorizuara mbulohen nga EARDF në kuadër të Aksit 2 të Programit të zhvillimit rural Menaxhimi i tokës dhe i mjedisit. Gjithashtu, ashtu siç trajtohet në pjesë mbi Politikën e kohezionit social dhe ekonomik, zonat e defavorizuara përfitojnë mbështetje dhe në kuadër të politikës së kohezionit nga Fondet strukturore dhe nga Fondi i Kohezionit. Nivelet e kompensimit nga EARDF variojnë zakonisht nga Euro/ha nga një vend apo rajon në tjetrin bazuar në gjendjen e rajonit, në llojin e objektivit, nivelin e vështirësive për realizimin e aktivitetit bujqësor, problemeve specifike mjedisore që kërkojnë zgjidhje, llojit të prodhimit dhe, në disa raste, të strukturës së familjes rurale. Në raste të veçanta këto kompensime mund të arrijë dhe deri në 250 Euro/ha, sidomos në zonat me handikapë madhore apo ato të izoluara nga tregu Politika e kohezionit social dhe ekonomik të BE Në nivel Evropian, origjina e kohezionit social dhe ekonomik vjen që nga Traktati i Romës (1957) i cili, në preambulë, i referohet reduktimit të diferencave rajonale. Në vitet 1970, u ndërmorën disa veprime Komunitare për të koordinuar instrumentet kombëtare dhe ofrimin e burimeve financiare shtesë. Më vonë këto masa nuk dolën të suksesshme si pasojë e situatës në Komunitet, ku ndërtimi i tregut të brendshëm, ndryshe nga parashikimet, kishte dështuar në sheshimin e diferencave mes rajoneve. Me adoptimin e Aktit të Vetëm Evropian në 1986, kohezioni ekonomik e social u bë një objektiv më vete përkrah ndërtimit të tregut të përbashkët. Traktati i Maastricht (1992), së fundmi, e përfshiu këtë politikë në Traktatin e KE (nenet 158 deri në 162). 32

39 Kohezioni ekonomik e social zbatohet vetëm nga politika rajonale e BE. Përveç reformës së politikës së përbashkët bujqësore dhe zgjerimit drejt vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore në 2004, politika rajonale ishte një nga çështjet më të rëndësishme të diskutuara në Agenda 2000, e cila mbulonte periudhën , kryesisht si pasojë e implikimeve financiare. Politika rajonale është zëri i dytë i shpenzimeve buxhetore të BE, me një alokim prej rreth 348 miliard Euro (me çmimet e 2006) për periudhën Si pasojë e zgjerimi me 27 vende anëtare, vlerësimet e ndryshme në 2007 konkluduan se politika rajonale përballej me një sfidë të re. Sipërfaqja e BE u rrit me mbi 25%, popullsia u rrit me mbi 20%, ndërsa pasuria e tij me vetëm afërsisht 5%. PBB për frymë në BE ra me më shumë se 10% dhe diferencat mes rajoneve pothuajse u dyfishuan. Përderisa 60% e rajoneve që konsiderohen me prapambetje zhvillimi janë në 12 vendet që u anëtarësuan në BE në 2004, qendra e gravitetit të politikës rajonale po shkon drejt Lindjes. Fondet Strukturore dhe Fondi i Kohezionit janë instrumentet e politikës rajonale të Bashkimit Evropian, që kanë për qëllim ngushtimin e diferencave zhvillimore mes rajoneve dhe vendeve anëtare. Këto fonde bashkëpunojnë ngushtësisht në realizimin e qëllimit të kohezionit ekonomik, social dhe territorial. Ashtu si politikat bujqësore dhe ato të zhvillimit rural, edhe politikat strukturore kanë qenë objekt i reformave të shumta gjatë viteve. Megjithatë, zbatimi i këtyre politikave sot realizohet nga dy Fonde Strukturore: Fondi Evropian i Zhvillimit Rajonal (European Regional Development Fund-ERDF) i cili është më i madhi dhe, që prej vitit 1975 ai ofron mbështetje kryesisht në infrastrukturë dhe nxitjen e investimeve produktive për krijimin e vendeve të reja të punës, kryesisht përmes bizneseve; Fondi Evropian Social (European Social Fund-ESF), u ngrit në 1958, dhe kontribuon në integrimin ekonomike dhe në jetën aktive të papunëve dhe grupeve të margjinalizuara të popullsisë, kryesisht përmes masave të kualifikimit dhe integrimit profesional. Për periudhën , kohezioni ekonomik e social pritet të përqendrohet më shumë në çështjet kryesore të zhvillimit rajonal si rritja ekonomike dhe punësimi, ndërkohë do të duhet të vazhdojë mbështetja për rajonet që nuk e kanë përfunduar procesin e konvergjencës në terma real. Tabelë 1. Reforma e Politikës së Kohezionit në Në , URBAN dhe EQUAL (të shënuara me * ) do të jenë pjesë e konvergjencës, si dhe objektivave të konkurueshmërisë rajonale e punësimit 33

40 Mbështetja strukturore mbetet e nevojshme në zonat gjeografike që përballen me probleme specifike strukturore (zonat me regresion apo ristrukturim të ndjeshëm industrial, zonat urbane, zonat rurale, zonat e bazuar në peshkim, dhe zonat që vuajnë nga probleme mjedisore apo demografike). Përfundimisht, thjeshtimi dhe decentralizimi i instrumenteve të menaxhimit të politikës rajonale (Fondet Strukturore dhe Fondi i Kohezionit) pritet të përbëjnë bazat e reformave të politikës rajonale gjatë periudhës Fondi i Kohezionit u ngrit nga BE në 1994, me qëllim përshpejtimin e konvergjencës ekonomike, sociale dhe territoriale. Ai fokusohet në vendet që kanë një PBB për frymë më të vogël se 75% e mesatares së Komunitetit. Qëllimi i Fondit të Kohezionit është të financojë me grante projekte të mjedisit dhe transportit. Sidoqoftë, ndihma nga Fondi i Kohezionit është subjekt i disa kushteve. Nëse deficiti publik i vendit anëtar e kalon 3% të PBB së vendit (kriteri i konvergjencës EMU), nuk do të miratohet asnjë projekt deri sa deficiti të zbresë në nivelin e përcaktuar. Grafik 4. Alokimi i parashikuar i fondeve sipas objektivave të politikës së kohezionit dhe kategorive të rajoneve përfituese (në miliard euro) Përshtatur nga KE, Politika e Kohezionit

41 Burimi: KE, Fondet Strukturore dhe Fondi i Kohezionit do të përdoren për financimin e politikës rajonale gjatë periudhës në kuadër të tre objektivave, që janë: Objektivi i "konvergjencës" për përshpejtimin e konvergjencës së rajoneve dhe shteteve më pak të zhvilluara të BE përmes përmirësimit të treguesve të rritjes dhe kushte të punësimit. Ky objektiv financohet nga Fondi Evropian i zhvillimit Rajonal (ERDF), nga Fondi Evropian Social (ESF) dhe nga Fondi i Kohezionit. Ai përfaqëson 81.5% të totalit të burimeve të alokuara (ose rreth miliard euro) dhe aplikohet si mëposhtë: o Nga Fondet Strukturore (EDRF dhe ESF): Rajonet (NUTS2) me PBB/frymë nën 75% e mesatares Komunitare, mund të përfitojnë 70.51% të totalit të fondeve të alokuara. Rajonet me PBB/frymë mbi 75% të mesatares Komunitare si pasojë efekteve statistikore të zgjerimit do të përfitojnë financime tranzitore, specifike dhe në rënie mund të përfitojnë 4.99% të totalit të fondeve të alokuara për këtë objektiv; o Nga Fondi i Kohezionit: Vendet anëtare me te PBB/frymë nën 90% të mesatares Komunitare dhe që janë nën programin e konvergjencës ekonomike. Ato do të marrin 23.22% të totalit të fondeve të alokuara për këtë objektiv. Rajonet me PBB/frymë mbi 90% të mesatares Komunitare si pasojë e efekteve statistikore të zgjerimit do të përfitojnë financim tranzitor, specifik dhe në rënie dhe marrin 1.29% të totalit të fondeve të alokuara për këtë objektiv; 35

42 o Për financime specifike nga ERDF: Rajonet e izoluara, me qëllim për të lehtësuar integrimin e tyre në tregun e brendshëm dhe për të marrë në konsideratë vështirësitë e tyre specifike (siç mund të jetë kompensimi i kostove shtesë si pasojë e largësisë dhe kushteve të izolimit). Objektivi i "konkurueshmërisë rajonale dhe punësimit" për të nxitur ndryshimet ekonomike dhe sociale, promovuar inovacionet, nxitur bizneset, mbrojtjen e mjedisit dhe zhvillimin e tregut të punës, dhe përfshirë rajonet e pa mbuluara nga objektivi i konvergjencës. Ai financohet nga ERDF dhe ESF dhe arrin në rreth 16% të totalit të burimeve të alokuara. Rajonet përfituese janë: (i) rajonet që ishin pjesë e Objektivit 1 gjatë periudhës , që nuk plotësojnë më objektivin e konvergjencës dhe përfitojnë mbështetje transitore; (ii) të gjitha rajonet e tjera të pa mbuluara nga objektivi i konvergjencës. Burimet financiare për këtë objektiv arrijnë në rreth milion euro, ose rreth 15.9% të totalit, të ndara në mënyrë të barabartë mes ERDF dhe ESF. Nga këto, 78.86% janë për rajonet që nuk përfitojnë nga objektivi i konvergjencës dhe 21.14% për mbështetje tranzitore dhe zbritëse. Nën këtë objektiv, masat mund të bashkëfinancohen deri në 50% të shpenzimeve publike, dhe në raste të veçanta deri në 85% për zonat e izoluara. Objektivi i "bashkëpunimit territorial Evropian" për forcimin e bashkëpunimit në nivel ndërkufitar, ndërshtetëror dhe ndërkombëtar në fushat e zhvillimit urban, rural dhe bregdetar, dhe nxitjen e zhvillimit të marrëdhënieve ekonomike dhe rrjeteve mes ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Ky objektiv financohet nga ERDF dhe përfaqëson rreth 2.5% të totalit të fondeve të alokuara. Rajonet përfitues mund janë rajonet në nivel NUTS3 që ndodhen pranë kufijve, të ndara nga maksimumi 150 km. Në rastin e rrjeteve të bashkëpunimit dhe shkëmbimit të eksperiencës i gjithë komuniteti është i pranueshëm. Kufiri maksimal i ko-financimit është 75% i totalit të shpenzimeve publike. Totali i financimit për këtë objektiv është 7.75 miliard euro, ose 2.25% i totalit dhe mbulohet nga ERDF. Kjo shumë mund të ndahet mes komponentëve: (i) 73.86% për bashkëpunimin ndërkufitar; (ii) 20.95% për bashkëpunimin ndërkombëtar; (iii) 5.19% për bashkëpunimin ndërrajonal Instrumenti i Asistencës për Para-Aderim Instrumenti i Asistencës për Para-Aderim (IPA) në mbështetje të vendeve kandidate dhe kandidate potenciale dhe do të zëvendësojë zëvendëson, që prej Janarit 2007, instrumentet financiar të mëparshëm të aplikuar nga BE në Ballkan dhe Turqi (si PHARE, ISPA, SAPARD, CARDS dhe asistencën për para-aderim për Turqinë). Ndihma e dhënë në kuadër të këtij instrumenti organizohet në pesë komponentë: 36

43 Figura 5. IPA-Kuadri i politikes IPA Instrumenti per Paraaderim ne BE Kuadri i politikes Multi-annual Indicative Financial Framework (MIFF) Percakton alokimin e fondeve sipas vendeve dhe komponenteve Multi-annual Indicative Planning Document (MIPD) Percakton strategjite e sejcilit vend per komponentet e IPA-s, bazuar ne prioritetet e vendosura ne partneritetin e anetaresimit 5 komponentet Transition & Institution Building Regional & CBC Regional Development Human Resources Development Rural Development Nga 5 komponentë ku përqendrohet ndihma Shqipëria do të përfitojë direkt vetëm nga dy të parët. Megjithatë në kuadër të komponentit të parë, ekziston mundësia e financimit të elementëve të një natyrë të parashikuar për tu financuar nën komponentët III, IV dhe V. Menaxhimi i IPA-s do të bëhet në mënyrë të decentralizuar, që do të thotë se kontraktimet, dhënia e granteve dhe pagesave, nuk do të kontrollohen paraprakisht nga strukturat e BE por në përfundim të tyre. Financimi bazohet në Kuadrin Financiar Indikativ Shumëvjeçar (MIFF) që është një dokument thelbësor në të cilin, bazuar në buxhetin e Bashkimit Evropian, paraqitet shpërndara e fondeve për të gjithë vendet e përfshira në Instrumentin e IPA-s, sipas çdo komponenti. MIFF shërben si një nyjë lidhëse midis kuadrit politik të paketës së zgjerimit dhe procesit të buxhetit. MIFF bazohet në një cikël programimi tre vjeçar të vazhdueshëm. Figura 6. Komponentet e IPA-s 37

44 Komponentët e IPA dhe vëndet përfituese per periudhen buxhetore Komponentet e IPA 1. Asistencë e përkohëshme & Ngritje Institucionesh 2. Bashkëpunim ndër-kufitar 3. Zhvillimi Rajonal 4. Zhvillimi i Burimeve Njerëzore 5. Zhvillimi Rural (IPARD) Aneks II: Shqipëria, Bosnia dhe Herzegovina, Mali I Zi, Serbia, dhe Kosova Aneks I: Turqia, Maqedonia Kroacia (tashme vend anetar) IPARD zbatim i decentralizuar 4 Figure 7. Harta e shtrirjes së IPA në rajon sipas mundësive të bashkëpunimit Burimi: Përshtatur nga faqja e web-it të KE, 2008 Komponenti I: Asistenca e Tranzitore dhe Ngritja e Institucioneve. Drejtimet thelbësore që do të udhëheqin asistencën e Bashkimit Evropian për Shqipërinë për komponentin e I-rë nën instrumentin e IPA, do të jenë kryesisht në fushat si: (i) forcimi i institucioneve demokratike dhe shtetit të së drejtës; (ii) promovimi dhe mbrojtja e të drejtave të njeriut; (iii) reforma në administratën publike; (iv) reforma në fushën e drejtësisë dhe çështjeve të brendshme; (v) mbështetje për reformën ekonomike nëpërmjet ndihmës së sektorit privat, ristrukturimit të 38

45 industrisë si dhe modernizimit të sektorëve strategjikë; (vi) politikat në mbrojtje të mjedisit; dhe (vii) zhvillimi i shoqërisë civile dhe përfshirja sociale, etj. Veç fushave të përmendura më sipër, për vendet kandidate potenciale, sipas nenit 2, pika 3 (b) të Rregullores Kuadër të IPA-s asistenca nën komponentin e parë mund të përdoret edhe për mbështetjen e investimeve në infrastrukturë për masa që janë parashikuar nën komponentët e zhvillimit rajonal, rural dhe burimeve njerëzore. Kjo me qëllim forcimin dhe zhvillimin e bashkëpunimit rajonal për vendosjen e stabilitetit politik, sigurisë dhe përparimit ekonomik, në kuadër të Komponentit të I-rë të IPA-s mbështeten dhe të ashtuquajturat aksione me shumëpërfitues (IPA me Shumë-përfitues). Këto programe plotësojnë dhe i shtojnë vlerë mbështetjes së dhënë nga programet kombëtare. Komponenti II: Bashkëpunimi Ndërkufitar. IPA mbështet Bashkëpunimin Ndërkufitar (Cross Border Cooperation-CBC) me një shumë rreth 30 milion të cilat i adresohen aktiviteteve ndërkufitare mes Shqipërisë dhe vendeve anëtare të BE-së si dhe mes Shqipërisë dhe vendeve kandidate dhe kandidate potenciale. Objekti i përgjithshëm i Programeve CBC është: Forcimi i bashkëpunimit ndërkufitar nëpërmjet iniciativave të përbashkëta lokale dhe rajonale, duke kombinuar objektivat e ndihmës së huaj me objektivat e kohezionit ekonomik dhe social. Objektivat specifike që janë parashikuar të arrihen nga implementimi i programeve CBC që BE ka ofruar për Shqipërinë janë: (i) nxitja e zhvillimit ekonomik dhe social në zonat kufitare; (ii) adresimi i sfidave të përbashkëta në fusha si mjedisi, trashëgimia natyrale dhe kulturore, shëndeti publik dhe parandalimi e lufta kundër krimit të organizuar; (iii) kufij të sigurtë; (iv) nxitja e aktiviteteve të përbashkëta modeste që përfshijnë partnerë nga rajonet kufitare; (v) inkurajimi i sipërmarrjeve, në veçanti, zhvillimi i SME-ve, turizmit, kulturës dhe tregtisë ndër-kufitare; (vi) nxitja dhe përmirësimi i mbrojtjes dhe menaxhimit të përbashkët të burimeve natyrore dhe kulturore, si dhe parandalimi i rreziqeve natyrore dhe teknologjike; (vii) mbështetja e lidhjeve mes zonave urbane dhe rurale; (viii) ulja e nivelit të izolimit, mes rrjeteve të përmirësuara të transportit, rrjeteve të komunikimit dhe shërbimeve, ujërat ndërkufitare, sistemeve energjetike dhe menaxhimit të mbetjeve etj; (ix) zhvillimi i bashkëpunimit, në sektorë si shëndetësi, kulturë, turizëm dhe arsim; (x) nxitja e bashkëpunimit administrativ dhe ligjor; (xi) nxitja e integrimit të tregjeve ndërkufitare të punës, iniciativa të përbashkëta të punësimit, barazisë gjinore, përfshirjes sociale etj. Për periudhën , është alokuar një shumë prej 96.9 milion për këto programe. Fondet për programet e bashkëpunimit me vendet anëtare të BE-së janë fikse ndërsa fondet për bashkëpunimin me vendet jo-anëtare të BE-së janë orientuese dhe duhet të përcaktohen nga vendet e përfshira në çdo program. Gjithashtu, fondet në dispozicion për këtë kategori, jane perdorur edhe për pjesëmarrjen e Shqipërisë në programet transnacionale, programe të cilat janë ideuar për vendet anëtare, të cilët, me pëlqimin e tyre, mund të ftojnë edhe vende të tjera të marrin pjesë me të drejta të plota në këto programe. Në kuadër të programeve të bashkëpunimit ndërkufitar të ofruar në kuadër të IPA (Komponenti i II-të) Shqipëria merr pjesë në: (i) programet transnacionale; dhe (ii) programet me vendet kandidate apo potencialisht kandidate. Këtu mund të përmendim programet e mëposhtme: 39

46 Tabelë 2. Kuadri Financiar Indikativ Shumëvjeçar (në milion Euro me çmime korrente) Komponentët e IPA Asistencë tranzitore dhe ngritje kapacitetesh Bashkëpunim ndërkufitar Total Burimi: Ministria e Integrimit, Programi IPA-CBC ADRIATIK. Objektivi i përgjithshëm i programit është: Forcimi i kapaciteteve për të siguruar një zhvillim të qëndrueshëm të rajonit të Adriatikut nëpërmjet një strategji konkrete veprimi ndërmjet partnereve të territoreve të programit. Të dhënat e përgjithshme të këtij programi janë: (i) fondet në dispozicion për programin për të gjitha vendet përfituese janë rreth 300 milion ; (ii) vendet e përfshira janë Italia, Greqia, Sllovenia, Shqipëria, BiH, Kroacia, Serbia dhe Mali i Zi; (iii) rajonet shqiptare përfituese janë Shkodra, Lezha, Durrësi, Fieri, Vlora dhe Tirana; (iv) mënyra e implementimit është e integruar. Prioritetet kryesore të këtij programi si edhe alokimet e fondeve në dispozicion në përqindje janë: Prioriteti I: Bashkëpunimi Ekonomik, social dhe institucional me rreth 30 % dhe përfshin masat: (i) kërkimi dhe inovacioni (me përfitues potencial institucionet kërkimore, universitetet, ndërmarrjet, organizatat publike); (ii) mbështetje financiare për inovacionin e SMEve (me përfitues potencial SME-të, organet publike, agjencitë e zhvillimit); (iii) rrjetet sociale, të shëndetësisë dhe të punës (me përfitues potencial organizatat vullnetare në sektorët social dhe shëndetësi, autoritetet lokale dhe publike); (iv) bashkëpunimi institucional (me përfitues potencial organet publike, organizatat dhe agjencitë e mbështetjes së biznesit, OJQ). Prioriteti II: Burimet Natyrore dhe Kulturore dhe Parandalimi i Rreziqeve me rreth 30 % dhe përfshin masat: (i) mbrojtja dhe përmirësimi i mjedisit detar dhe bregdetar (me përfitues potencial entet publike, qendrat kërkimore); (ii) menaxhimi i burimeve kulturore dhe parandalimi i rreziqeve natyrore dhe teknologjike (me përfitues potencial autoritetet publike, OJQ, SME-të); (iii) ruajtja e energjisë dhe burimeve të rinovueshme të energjisë (me përfitues potencial SME-të dhe autoritetet publike); (iv) zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit (me përfitues potencial bordet dhe organizatat e turizmit). Prioriteti III: Aksesibiliteti dhe Rrjetet me rreth 30 % dhe përfshin masat: (i) infrastruktura fizike (me përfitues potencial autoritetet publike portuale); (ii) zhvillimi i sistemeve të qëndrueshme të lëvizjes (me përfitues potencial autoritetet publike, kompanitë publike dhe private); (iii) rrjetet e komunikimit (me përfitues potencial autoritetet publike dhe OJQ-të). Prioriteti IV: Asistenca Teknike me rreth 10 % dhe me dy masa: (i) Administrimi dhe implementimi; dhe (ii) Informimi, publiciteti dhe vlerësimi. 40

47 Programi IPA CBC Greqi-Shqipëri. Objektivi i përgjithshëm i këtij programi është të rrisë standardet e jetës së popullsisë në zonat ndërkufitare duke promovuar një zhvillim të qëndrueshëm lokal. Vendet e përfshira në program janë Greqia dhe Shqipëri dhe nga ky program përfitojnë: (i) qarqet Shqiptare kufitare (Korçë, Vlorë dhe Gjirokastër); dhe (ii) rajonet Greke kufitare si Maqedonia perëndimore (prefektura e Follorinës dhe e Kosturit), Qarku i Epirit (prefektura e Janinës dhe Thesprotisë), ishujt e Jonit (prefektura e Korfuzit) dhe Prefektura e Grevenase. Buxheti total i këtij programi për periudhën është milion nga fondet e ERDF dhe milion nga fondet e IPA. Fondet IPA në dispozicion për Shqipërinë për tre vitet e para të bashkëpunimit janë në total 3.99 milion (0.873 mln në 2007, 1.49 mln në 2008, 1.62 mln në 2009). Prioritetet kryesore të këtij programi si edhe alokimet e fondeve në dispozicion në përqindje janë si më poshtë: Prioriteti I: Rritja e zhvillimit ekonomik ndërkufitar me 45% përfshin masat: (i) promovimi i sipërmarrjes; (ii) promovimi i një turizmi të qëndrueshëm; (iii) nxitja e aksioneve njerëzit për njerëzit; (iv) lehtësimi i aksesit në kufijtë e përbashkët ndërmjet infrastrukturës së vogël. Prioriteti II: Promovimi dhe zhvillimi i burimeve mjedisore, natyrore dhe kulturore me 45% përfshin masat: (i) promovimi dhe mbrojtja e burimeve mjedisore të zonës; (ii) promovimi dhe mbrojtja e burimeve natyrore dhe kulturore të zonës. Prioriteti III: Asistence Teknike me rreth 10% të totalit të fondeve në dispozicion. Programet IPA-CBC me vendet kandidate apo potencialisht kandidate përfshijnë: Programi IPA CBC Maqedoni-Shqipëri. Qëllimi kryesor i këtij programi është të nxisë zhvillimin e qëndrueshëm në zonën ndërkufitare, duke fuqizuar stabilitetin dhe mirëqenien, të cilat përbëjnë interesin e përbashkët të të dy vendeve, dhe të inkurajojë zhvillimin e tyre të harmonizuar, të balancuar dhe të qëndrueshëm. Nga ky bashkëpunim do të përfitojnë 3 rajone Maqedonase (Rajoni i Pelagonisë, Rajoni Juglindor, Rajoni Polog) dhe 3 Qarqe Shqiptare (Qarku i Elbasanit, Dibrës dhe Korçës). Fondet e Shqipërisë për bashkëpunimin në këtë program për tre vitet e para të programit janë në total 2.7 milion (të ndara sipas viteve 1.1 milion në 2007, 0.75 milion në 2008 dhe 0.85 milion në 2009), ndërsa fondet e Maqedonisë kapin shifrën milion (respektivisht milion në 2007, 1.0 milion në 2008 dhe 1.0 milion në 2009). Programi ka një prioritet teknik dhe një organizativ. Prioriteti I: Forcimi i zhvillimit ekonomik, mjedisor dhe rajonal përfshin masat: (i) zhvillimi ekonomik me theks në fushat e turizmit, me 40 % të fondeve; (ii) zhvillimi i pandërprerë mjedisor ku theksohet mbrojtja, promovimi dhe menaxhimi i burimeve natyrore dhe ekosistemeve, me 30% të fondeve; (iii) rritja e kohezionit social dhe shkëmbimit kulturor nëpërmjet aksioneve njerëzit me njerëzit dhe institucionet me institucionet", me 30% të fondeve. Prioriteti II ka të bëjë me ofrimin e asistencës së nevojshme teknike për programin në tërësi. 41

48 Përfituesit nga zbatimi i këtij programi do të jenë: autoritetet rajonale dhe lokale; njësitë administrative dhe juridike në nivelin lokal; agjencitë rajonale dhe kombëtare (përgjegjëse në nivel qendror, rajonal dhe lokal); administratat e parqeve natyrore, drejtoritë pyjore lokale/rajonale; institucionet e shëndetit publik; organizata, shoqata dhe fondacione jo-qeveritare; agjenci zhvillimi; dhomat e tregtisë; agjencitë dhe organizatat shtetërore dhe publike; etj. Programi IPA-CBC Shqipëri-Mal i Zi. Objektivi i përgjithshëm i këtij programi është promovimi i bashkëpunimit ndërmjet njerëzve, komuniteteve dhe institucioneve të zonave kufitare, me synim arritjen e marrëdhënieve të mira të fqinjësisë, zhvillimit të qëndrueshëm, stabilitetit dhe prosperitetit në interes të përbashkët të të dy vendeve. Përveç kësaj programi do të synojë të ndërtojë kapacitetet e palëve të interesuara në vend, institucioneve të qeverisjes lokale dhe rajonale si dhe shoqërisë civile për të marrë pjesë në iniciativat ndërkufitare. Nga ky bashkëpunim do të përfitojnë 2 Qarqe Shqiptare (Qarku i Shkodrës dhe i Kukësit) dhe 10 bashki Malazeze (Budva, Berane, Andrijevica, Plav, Podgorice, Danilovgrad, Ulqin, Bar, Cetinje dhe Rozajë). Fondet e Shqipërisë për bashkëpunimin në këtë program për tre vitet e para të programit janë në total milion (të ndara sipas viteve milion në 2007, 0.75 milion në 2008, 0.85 milion në 2009). Fondet e Malit të Zi për tre vitet e para të bashkëpunimit janë 1.8 milion (ose rreth 0.6 milion në secilin vit). Prioritetet kryesore të programit dhe fondet që do të shkojnë për secilin prioritet janë: Prioriteti I: Forcimi i zhvillimit ekonomik ndërkufitar me masat: (i) zhvillimi ekonomik me një theks të veçantë në promovimin e turizmit; (ii) mbrojta dhe promovimi i mjedisit dhe promovimi i një turizmi të qëndrueshëm; dhe (iii) rritja e kohezionit social ndërmjet aksioneve "njerëzit për njerëzit". Prioriteti II: Asistencë teknike për një menaxhim efektiv të programit dhe informimi, me masat: (i) administrimi, monitorimi dhe vlerësimi i programit; (ii) Informimi dhe publicitet mbi programin. Përfituesit kryesor nga zbatimi i programit do të jenë: autoritetet rajonale dhe lokale; njësitë administrative dhe juridike në nivel lokal; agjencitë rajonale dhe kombëtare (përgjegjëse në nivel qendror, rajonal dhe lokal); administratat e parqeve natyrore, drejtoritë pyjore lokale/rajonale; institucionet e shëndetit publik; organizata dhe shoqata jo-qeveritare; agjencitë e zhvillimit; dhomat e tregtisë; agjencitë dhe organizatat shtetërore dhe publike; etj. Programi Unilateral me Kosovën. Objektivi i përgjithshëm i këtij programi është të kontribuojë në promovimin e zhvillimit social dhe ekonomik të rajonit të Kukësit në kufi me Kosovën. Synimi i këtij programi është të mbështesë ngritjen e mekanizmit që do të kontribuojë në promovimin dhe rritjen e bashkëpunimit ndërmjet njerëzve, komuniteteve dhe institucioneve në zonat kufitare me Kosovën. Programi do të synojë të mundësojë iniciativa të palëve të interesuara në rajonin e Kukësit për promovimin e zhvillimit të qëndrueshëm nëpërmjet vlerësimit ekonomik të 42

49 potencialeve mjedisore, turistike dhe kulturore. Programi do të ndikojë, veçanërisht, në iniciativat për modernizimin e shërbimeve të turizmit prej zhvillimit të aktiviteteve tregtare, promovimin e imazhit të zonës tek investitorët potencial dhe vizitorëve, përcjelljen e njohurive teknike për përmirësimin e dijeve dhe aftësive të njerëzve në sipërmarrje, teknologjitë e reja, përdorimi i teknologjive të komunikimit dhe informimit etj. Zona e cila do të përfitojë nga ky program është Rajoni i Kukësit. Fondet e Shqipërisë për bashkëpunimin në këtë program për tre vitet e para të programit janë në total 2.36 milion (të ndara sipas viteve 0.5 milion në 2007, 1.0 milion në 2008 dhe 0.86 milion në 2009). Në përputhje me objektivat e përgjithshme të programit ai do të implementohet nëpërmjet dy komponentëve: (i) komponenti I - promovimi i zhvillimit socio-ekonomik i Rajonit të Kukësit (me 0.3 milion ); dhe (ii) komponenti II - inkurajimi i përfshirjes së palëve të interesuara dhe organizatave sociale civile (me 0.2 milion ). Përfituesit e këtij programi do të jenë entet publike si edhe organizatat e tjera aktive në Rajonin e Kukësit, si njësitë e qeverisjes vendore, shoqatat profesionale, dhomat e tregtisë, agjensitë kombëtare, universitetet, institucionet arsimore dhe OJF-të Konkluzione: Implikimet e politikave të BE për vendet e reja anëtare Eksperiencat e fundit të vendeve të reja anëtare në përshtatjen ndaj kuadrit të politikës Komunitare të zhvillimit rural dhe asaj të kohezionit ofrojnë mësime të vlefshme edhe për vendet e tjera në proces integrimi në BE. Së pari, theksi që BE i vendos zhvillimit rural dhe reduktimit të diferencave në zhvillim mund të shihet si një impuls pozitiv për vendet në proces integrimi. Si rregull, vendet kandidate (Kroacia, Maqedonia dhe Turqia) dhe vendet që janë proces përafrimi apo kandidimi në BE (si Shqipëria dhe vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor) karakterizohen nga shtrirja e madhe që zënë zonat rurale dhe diferencat e mëdha zhvillimore mes zonave/rajoneve të ndryshme. Këto zona përballen me probleme serioze strukturore dhe niveli i tyre ekonomik është shumë më poshtë se mesatarja kombëtare, pa përmendur këtu nivelin e vendeve të BE. Rritja e angazhimeve publike për zgjidhjen e problemeve të zhvillimit të zonave rurale dhe zonave të defavorizuara, mund të shihet si një efekt direkt i aktiviteteve të realizuara nga vendi përkatës në kuadër të procesit të integrimit të vendit në BE. Duhet thënë se përgatitjet për zbatimin me sukses të politikave të zhvillimit rural dhe asaj të kohezionit si kusht për anëtarësimin e plotë, fillojnë shumë kohë para anëtarësimit në BE. Këtu përfshihen përgatitja dhe zbatimi i skemave mbështetëse të para-aderimit për zhvillimin rural dhe karakterizimin e zonave të defavorizuara (përfshirë këtu ndërtimin e hartës së ndihmës rajonale). Pavarësisht fondeve të kufizuara, rëndësia e zbatimit me korrektësi të instrumenteve të paraaderimit (më parë PHARE, CARDS, INTERREG dhe tani IPA/IPARD) nuk duhet të neglizhohet. 43

50 Edhe pse, gjatë periudhës së para-aderimit, këto instrumente do të kenë një impakt modest në zhvillimin e këtyre zonave dhe reduktimin e diferencimeve rajonale, ato kanë rëndësi të veçantë përsa i përket ngritjes së kapaciteteve (ngritjes së një sistemi zbatimi efikas dhe transparent) dhe përgatitjes së institucioneve për të shfrytëzuar më së miri instrumentet e ofruara pas aderimit. Në këtë periudhë fondet e akorduara do të jenë më të qenësishme, periudhë e cila përkon dhe me testin e madh të institucioneve dhe përfituesve për aftësinë e absorbimit të fondeve. Lidhur me çështjen e financimit të politikës së zhvillimit rural, eksperienca e vendeve të reja anëtare ka treguar se rezultatet më të mira në negociatat e aderimit përsa i përket fondeve Komunitare nga PPBE mund të arrihen në aksin e dytë të PPBE (politika e zhvillimit rural) dhe mundësitë për të negociuar në këtë aks nuk duhen neglizhuar. Ndërsa, negociatat rreth aksit të parë (organizimi i tregjeve të përbashkëta) bazohen shumë në të dhëna statistikore dhe mundësitë e negocimit janë shumë më të kufizuara. Eksperienca e vendeve të reja anëtare (Sllovenia përmendet si një rast ekstrem) ka treguar se është shumë i rëndësishëm arritja e një balance të mirë si mes mekanizmave të ndryshme të mbështetjes së zhvillimit rural ashtu dhe mes kësaj të fundit dhe instrumenteve të kohezionit social e ekonomik. Një balancë e mirë mes masave të nxitjes së konkurueshmërisë së sektorit agroushqimor, masave në mbështetje të përdorimit të qëndrueshëm të burimeve natyre e peisazhit rural dhe atyre që nxisin diversifikimin ekonomik të zonave rurale është e nevojshme për zbatimin e një politike afat-gjatë të zhvillimit të qëndrueshëm të vendit. Megjithatë, duhet thënë se negociatat financiare si mbi politikën e zhvillimit rural ashtu dhe atë të kohezionit fillojnë me përgatitje të rëndësishme në shtëpi. Ato duhet të mbështeten me politika të zhvilluara mirë në nivel kombëtar dhe kandidati për anëtarësim duhet të provojë aftësinë e bashkëfinancimit të përshtatshëm dhe në nivelet e kërkuara të fondeve Komunitare. 44

51 KAPITULLI III ZHVILLIMI EKONOMIK E SOCIAL NË SHQIPËRI: 3.1. Kuadri makro-ekonomik 11 Rritja e përgjithshme ekonomike e Shqipërisë gjatë viteve të tranzicionit, edhe pse me disa luhatje të konsiderueshme, mund të konsiderohet si relativisht e mirë. Rënia e theksuar e prodhimit në viteve e shoqëruar me nivele të larta papunësie dhe inflacioni çuan drejt një migrimi masiv të forcës së punës. Me fillimin e programit të stabilizimit në vitin 1992, prodhimi filloi të rritej me hapa të shpejtë deri në vitin 1997, kur pësoi një frenim të papritur nga rënia e skemave piramidale. Por prodhimi e mori veten shpejt dhe arriti norma të larta pozitive rritjeje, falë politikave të stabilizimit ekonomik dhe një periudhe stabiliteti politik. Ndërmjet viteve 1998 dhe 2008 (periudha parakrizes)pbb reale kishte një mesatare prej afërsisht 6,2% në vit, duke qene mbi mesataren prej 5,3%te vendeve te Evropes Qendrore e Lindore. Ne vitet e periudhes se krizes globale ( ) ekonomia e Shqiperise ka performuar me nje rritje mesatare prej 3% qe rezulton mbi rritjen mesatare prej 0%te vendeve te Evropes Qendrore e Lindore. Inflacioni, megjithëse me luhatje të vogla, gjatë pothuajse 10 viteve të fundit ka qëndruar brenda objektivit prej 2-4% të Bankës së Shqipërisë. Inflacioni mesatar vitet e periudhes se krizes globale ( ) ka qene ne nivelin 2,8 % poshte inflacionit mesatar prej 5 % te vendeve te Evropes Qendrore e Lindore sipas FMN. Evitimi i recensionit ne ekonomine shqiptare, pergjate goditjes se krizes globale u arrit nepermjet nje politike fiskale ekspansioniste, e cila u materializua ne nje nivel te larte investimesh publike qe kompensoi renien ne kerkesen e jashtme dhe ngadalsimin ne kerkesen e brendshme. Në vitin 2010, politika fiskale u ri-orientua në një kurs të qëndrueshëm drejt konsolidimit të financave publike, ku deficiti fiskal u reduktua në 3.1% të Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) nga 7% e PBB që ishte në vitin 2009, ndërsa borxhi publik ra në nivelin 57.8% të PBB nga niveli 59.3% që ishte në vitin Ministria e Financave, Banka Qendrore e Shqipërisë dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar. 45

52 Në rrafshin relativ, mund të thuhet se politika fiskale e ndjekur gjatë viteve ka rezultuar relativisht mjaft efektive, pasi në njërën anë vlerësohet si një prej faktorëve kyç në evitimin e një recensioni ekonomik dhe mbajtjen e ekonomisë në terren pozitiv, ndërsa nga ana tjetër zgjerimi i borxhit publik në raport me PBB për këtë periudhë tre-vjeçare ka rezultuar relativisht i ulët krahasuar me zgjerimin e borxhit publik të regjistruar në vendet e EQL. Borxhi publik i Shqipërisë nga viti 2008 në atë 2012 u rrit me 7.2 pikë përqindje të PBB, ndërsa zgjerimi i borxhit publik në vendet e EQL u rrit mesatarisht me 14.4 pikë përqindje te PBB. Gjithashtu, të ardhurat e buxhetit të shtetit, në linjë me ecurinë e ekonomisë, janë prekur nga efektet negative të krizës globale, por sërish ato kanë regjistruar rritje pozitive përgjatë periudhës dhe performanca e tyre ka qenë relativisht e kënaqshme krahasuar me vendet e Evropes Qendrore e Lindore. Gjatë periudhës të ardhurat e buxhetit janë rritur me mesatarisht 3.4% nga viti në vit, duke performuar mbi rritjen mesatare të të ardhurave të vendeve të Evropes Qendrore e Lindore. Grafiku 5: Rritja reale e GDP-se ne vite Në 2012 ekonomia shqiptare vazhdoi të përjetonte një rritje pozitive e cila vleresohet të jetë rreth 1.6 përqind. Zhvillimeve të pafavorshme të ambjentit të jashtëm dhe pasiguritë në rritje të agjentëve ekonomikë penguan rritjen ekonomike për të qenë në potencialin e saj të ri tw instaluar gjatw periudhës së krizës globale. Aktiviteti ekonomik është ngadalësuar gjatë gjysmës së parë të vitit 2012 me tkurrje të lehte të regjistruar në tremujorin e parë dhe rimori një forcë gjatë pjesws tjetër të vitit, sidomos në gjashtëmujorin e dytë. Rritja ekonomike në vitin 2012 u gjenerua kryesisht nga kërkesa e jashtme, kontribut i cili ishte modest ne vitin Sektori i Industrisë nxjerrëse ka udhëhequr aktivitetin ekonomik gjatë vitit 2012 me një rritje reale prej rreth 24.4 për qind, pasuar nga Post/Telekomunikacioni dhe Sherbime të Tjera në rritje në terma realë respektivisht prej rreth 13.6 përqind dhe 8.5 përqind. Gjatë vitit 2012 kontribut të konsiderueshëm pozitv dha dhe sektori i Bujqësisë me një rritje reale prej rreth 5.6 përqind. Sektori i Tregtise ruajti një rritje pozitive prej rreth 3.0 përqind. Sektorët që kanë pësuar rënie kanë qënë Ndërtimi me një tkurrje prej 16,8 përqind, Transporti dhe Industria përpunuese respektivisht me nje rënie prej 9,9 përqind dhe 3,7% përqind. Ecuria e tyre mund të vërehet edhe nga grafiku i mëposhtëm: 46

53 Grafiku 6. Kontributet ndaj PBB-se Burimi: Ministria e Financave Kushtet e tregut të punës janë përmirësuar disi në tremujoret e fundit të 2012, pas qëndrueshmërise të patur gjatë T-1 dhe T-2 të po ketij viti, duke pasqyruar ecurin e aktivitetin ekonomik. Punësimi në sektorin privat jo-bujqesor u rrit me 5.61% në terma vjetore në T-1 të 2012 dhe vazhdoi të rritet deri në fundin e po këtij viti me rreth 7.2%. Përmiresimi i punësimit në sektorin Privat jo-bujqësor ka reflektuar kryesisht rritje të numrit te të punësuarve në Industri dhe në sektoret e Shërbimeve. Këta janë sektorët me performancën më të mirë në aspektin e rritjes së vlerës së shtuar. Në të kundërt, të punësuarit në sektorin e ndërtimit regjistruan një rënie, në linjë me ecurinë e këtij sektori. Totali i punesimit në sektorin privat (me perjashtim të sektorit bujqësor) është rritur me 1,305 persona gjatë T-1 të 2012 (krahasuar me tremujorin paraardhës), e ndjekur nga një rënie e lehtë prej 30 personash në T-2, duke u kthyer me një rritje të konsiderueshme prej 10,668 në T-3 dhe 5,396 persona në T-4 të vitit Në sektorin e e bujqësisë, punësimi ka mbetur pothuajse i pandryshuar përgjate gjithë vitit. Ndërsa në sektorin publik është vënë re një rënie prej 400 të punësuarish gjatë T-1 krahasuar me tremujorin paraardhës, duke mbetur konstantë gjatë T-2, dhe duke pësuar rënie gjatë T-3 dhe T-4 respektivisht me 200 dhe 400 persona. Numri i personave të papunë të regjistruar pësoi një rënie gjatë tre treumojrëve të parë të vitit 2012, me respektivsht 293 persona në T-1, 1,312 persona në T- 2 dhe 61 persona në T-3 te vitit 2012 (krahasuar me tremujorin e respektiv të mëparshëm), ndërsa gjatë T numri i të papunëve pësoi një rritje prej 184 personash. Norma e papunësisë shkoi në nivelin 12.8 % në fund të vitit 2012 duke shënuar një rënie të moderuar nga niveli 13.1% që regjistronte një vit më pare. Defiçiti buxhetor është pakësuar nga rreth 13% e PBB në vitin 1997 në rreth 3.2% në vitin Hyrjet e investimeve të huaja direkte pavaresisht rritjeve te vazhdueshme, (ne vitin 2012 kane qene rreth 2.16 përqind më të larta se në vitin 2011), janë mjaft të ulta krahasuar me vende të tjera në tranzicion dhe me ekonomi me rritje të lartë. Deficiti tregtar u përmirësua me rreth 10.8 përqind në krahasim me vitin 2011 për shkak të një ecurie pozitive të konsiderueshme të rritjes së eksporteve me rreth 8.55 përqind krahasuar me 21.9 përqind në vitin 2011, si dhe për shkak të një rënie të importeve me 2.85 përqind nga përqind që u rrit në vitin Paniku i fundit në tregjet globale të financave rriti rreziqet ndaj ekonomisë Shqiptare. Rreziqet në sektorin financiar rriten edhe si pasojë e nivelit të ulët të ndërmjetësimit financiar si dhe nga integrimi i kufizuar në tregjet ndërkombëtare të kapitaleve. Ndërkohë sektori bankar është i financuar mirë dhe i mbështetur nga depozitat e familjarëve. Gjithsesi, rritja e vazhdueshme e sasisë 47

54 aktuale të deficitit kërkon rritje të kapitaleve që mund të përdoren në rast të uljes së rritjes ekonomike globale. Normat e larta të rritjes gjatë periudhës së tranzicionit duket se e kanë burimin në kërkesën e fortë të brendshme, përmirësimin e produktivitetit total të faktorëve të prodhimit si edhe nga të ardhurat nga emigracioni. Që me fillimin e tranzicionit, rritja ekonomike e Shqipërisë ka ardhur kryesisht si rrjedhojë e përmirësimeve në rishpërndarjen e burimeve nga sektorët si dhe rritjes së produktivitit ndërmarrjeve (sidomos atyre të vogla e të mesme). Si rezultat, produktiviteti total i faktorëve të prodhimit, shpjegon pothuajse gjithë rritjen e kësaj periudhe. Ritmet fillestare të shpejta të rritjes ekonomike, u vunë re kryesisht ndër ata sektorë të ekonomisë ku liberalizimi i tregut eci shpejt si në bujqësi dhe në shërbime. Më vonë, ndërtimi u shfaq si një ndër sektorët kyç për të ruajtur rritjen, duke kompensuar ngadalësimin në bujqësi si edhe luhatjet në industri. Pas një rënieje fillestare në fillim të viteve 1990, bujqësia e Shqipërisë pati një ekspansion të madh në kohë, i cili u mbështet nga ndryshmi i strukturave të prodhimit (kalimi nga ferma kolektive në ferma private), veçanërisht në blegtori, perime, frutikulturë e deri njëfarë mase në agropërpunim. Sidoqoftë, bujqësia u përball shumë shpejt me problemet strukturore të saj (si madhësia e vogël e parcelave, përdorimi i kufizuar i mekanizimit, infrastruktura e dobët, aksesi i kufizuar në tregje, kapacitetet e dobëta përpunuese, si edhe mungesa e tregut të tokës), kane qene faktor pengues ne zhvillimin bujqësor. Vitet e fundit bujqesia paraqitet me rritje te qendrueshme vjetore. Kontributi i saj ne PBB pavaresisht renies se ndjeshme krahasuar me 35% te vitit 1995, ne dy dekadat e fundit ka qendruar ne nivelin prej rreth 20% dhe se bashku me sektorin e ndertimit dhe sherbimeve perben me teper se dy te tretat e PBB-se totale. Bujqesia ende mbetet burimi kryesor i të ardhurave për me teper se 40% të popullatës Reduktimi i varfërisë dhe pabarazisë në Shqipëri 48

55 Bazuar në rezultatet e studimeve të fundit mbi varfërinë (LSMS-të 2002,2005 dhe 2008), realizuar nga INSTAT dhe Banka Botërore, niveli i varfërisë absolute (e matur mbi bazën e një konsumi real mujor për frymë nën 4891 lek me çmimet e vitit 2002), ka pësuar një rënie të ndjeshme nga 25.4% në 2002 në 18.5% në 2005 dhe duke kapur vleren 12.4% ne vitin Gjithashtu, edhe varfëria absolute ekstreme (e matur mbi bazën e një konsumi real mujor për frymë nën 3041 lek me çmimet e vitit 2002 për atë pjesë të popullsisë e cila konsiderohet se e ka të vështirë plotësimin e nevojave bazë ushqimore), ka rënë nga 4.7% ne vitin 2002 në 3.5% ne vitin 2005 dhe 1.2% ne vitin Diferencat në normat e varfërisë në të gjitha zonat janë ulur ndjeshëm në krahasim me ato të vitit Për shembull, zonat malore ku normat e varfërisë ishin mjaft të larta në vitin 2002, e kanë ngushtuar diferencën e tyre me zonat e bregdetare, qëndrore dhe të Tiranes. Norma e varfërisë rurale nga 68% e normes kombetare te varferise ne vitin 2002, ka kapur vleren 59.7% ne vitin 2008, nderkohe qe norma e varferise urbane nga 31.6 % e normes konbetare ka kapur vleren 40%. Kjo shpjegohet edhe me migrimin e vazhdueshem te popullsise nga zonat rurale ne ato urbane, qe ka shkaktuar rritje te varferise vecanerisht ne zonat periurbane si pasoje e mungeses dhe mosshfrytezimit te burimeve te vendeve te origjines, si dhe mungeses se nivelit te duhur profesional per tu bere pjese e tregut te punes. Tabelë 3: Shkalla e varferise absolute per fryme Rajoni Tirana Bregdet Qendrore Malore Varferi absolute Varferi absolute ekstreme Varferi absolute Varferi absolute ekstreme Varferi absolute Varferi absolute ekstreme Varferi absolute Varferi absolute ekstreme Varferi absolute Gjithsej Varferi absolute ekstreme Burimi: INSTAT (LSMS, 2002, 2005, 2008) Rritja në konsumin real për frymë ishte e lartë dhe pozitive për shumicën e popullsisë. Në tërësi, konsumi real për frymë në vitin 2008, ishte shumë më i lartë se në vitin 2002 për pothuajse gjithë të 49

56 popullatës. Megjithatë, rritja e konsumit real për frymë, nuk është shpërndarë në mënyrë të barabartë. Midis zonave të mëdha agro-ekologjike të vendit, zonat e bregdetit, tregojnë rritje të pothuajse të barabartë të konsumit për të gjithë popullsinë. Ndërsa, në zonat malore, ata që ndodhen në gjysmën më të ulët të shpërndarjes kanë rritje konsumi real për frymë mjaft më të madhe krahasuar me ata që ndodhen në gjysmën e sipërme të shpërndarjes, të cilët në fakt përfituan më pak se mesatarja për zonën. Koefiçenti Gini u rrit lehtësisht nga 28% në rreth 30% në tërësi gjatë periudhës Sipas EUROSTAT(2010), brenda gati njëzetë vjetësh Shqipëria po arrin një koeficient pabarazie të krahasueshëm me koeficientin e BE-së: koeficienti Gini në Shqipëri është rreth 27, ndërkohë që ky tregues për Bashkimin Europian është 31. Duhet të merret parasysh fakti se të dhënat për Shqipërinë i referohen pabarazisë së konsumit, gjë që tregon se ka probleme aksesi në shpërndarjen e të ardhurat. Një gjë e tillë eshte vene re kryesisht në zonat bregdetare dhe qendrore. Tabelë 4: Aksesi ne sherbimet baze (%) Ujë i rrjedhshëm brënda banesës Tualet jashte shtepise dhe, pa tubacione Aksesi ne telefoni fikse Aksesi ne telefoni celulare Mungesa e energjise më shumë se 12 orë Popullimi: me shume se 3 persona per dhome Jo të varfër Të varfër Jo të varfër Të varfër Jo të varfër Të varfër Jo të varfër Të varfër Jo të varfër Të varfër Jo të varfër Të varfër Distanca nga qendra shendetesore:>= nje ore Burimi: INSTAT (LSMS, 2002, 2005, 2008) Jo të varfër Të varfër Modele të qëndrueshme të pabarazisë janë vërejtur në rajone, me përjashtim të zonave malore ku ka patur një rënie të nivelit të pabarazisë. Megjithëse zonat malore vazhdojnë të mbeten akoma zonat 50

57 më të varfra të vendit krahasuar me zonat e tjera. Ndër të tjera kjo duket se vjen edhe për shkak të prapambetjes së sektorit bujqësor (që përbën dhe sektorin ku janë punësuar shumica e popullsisë aktive të këtyre zonave) si dhe pamundësisë për të siguruar të ardhura alternative nga sektorët jobujqësor Dimensionet e diferencimit shoqëror, ekonomik e rajonal Niveli i varfërisë si element diferencimi Varfëria në Shqipëri është multidimensionale dhe përgjithësisht e karakterizuar nga familje rurale, me shumë anëtarë, kryefamiljar me nivel arsimor të ulët, të rinjtë, etj. Kështu, pavarësisht se frekuenca e varfërisë për familjet me më shumë se 8 anëtarë ka pësuar rënje në vitet e fundit krahasuar me vitin 2002, rreziku i varfërisë për këtë kategori mbetet më i lartë krahasuar me familjet më të vogla. Kryetarët e familjeve që kanë vetëm arsimin fillor ose 8 vjeçar, përbënin rreth 75% të gjithë totalit të varfërve në 2005 (megjithëse ata përbëjnë rreth 55 përqind të të gjitha familjeve) dhe rreziku i varfërisë për këto familje pësoi rënie nga rreth 32% në vitin 2002 në rreth 25% në vitin Gjithashtu, frekuenca e varfërisë duket se sa vjen e po rritet për kryefamiljarët më të rinj. Tabelë 5. Shkalla e uljes së varfërisë urbane dhe rurale nga 2002 në 2008 Viti Ndryshimet ne % 2008/2002 Numri total i personave qe jetojne ne varferi 813, , , Varferia Urbane 257, , , Varferia Rurale 555, , , Burimi: INSTAT, Banka Boterore Të vetëpunësuarit, ku përfshihen familjet që merre kryesisht me bujqësi, zënë vendin e dytë përsa i përket frekuencës më të lartë të varfërisë me rreth 46% të të gjithë të varfërve në vitin Familjet me kryefamiljarë të papunë kanë një probabilitet prej 34% për të qenë të varfër dhe kjo 12 Bazuar në INSTAT, (LSMS 2002, LSMS 2005, LSMS 2008); Bankë Botërore (2006, 2007, 2008) dhe të dhënat e Ministrive të ndryshme të linjës. 51

58 shifër është ulur në masë shumë të vogël duke arritur në 32% në vitin 2005, krahasuar me frekuencën e varfërisë prej 14% për familjet me kryefamiljarë të punësuar. Diferenca të mëdha vërehen në rajone të ndryshme përsa i përket nivelit të konsumit për frymë. Familjet e izoluara dhe ato të zonave rurale malore kanë një konsum më të ulët për frymë. Kështu, një familje mesatare në zonën malore ka rreth 12% më pak konsum real për frymë se sa një familje mesatare në Tiranë. Në të kundërtën, familjet në zonën qendrore e kanë 5 përqind më të ulët ndërsa familjet e zonës bregdetare kanë një konsum për frymë 4 herë më të lartë se sa Tirana. Figure 8. Raporti i numrit të popullsisë së varfër ndaj totalit të popullsisë Ka patur një ulje të ndjeshme të varfërisë në përgjithësi. Niveli i varferise rurale ne periudhen eshte ulur me rritme me te ngadalta se niveli i varferise urbane, perkatesisht (24% dhe 41%), per periudhen , niveli i varfërisë rurale eshte ulur me rritme shume me te larta se i asaj urbane duke kapur nivelin 47% kundrejt uljes prej vetem 1.2% te varferise urbane. Burimi: INSTAT dhe BB

59 Treguesi i thellësisë (hendekut) të varfërisë për zonat urbane ishte vetëm 2.3% në vitin 2005, krahasuar me 5.3% në zonat rurale. Për zonat urbane, kjo është një ulje prej 49% nga niveli i vitit 2002, ndërsa për zonat rurale ulja ishte vetëm rreth 20%. Në lidhje me modelet e vërejtura të treguesve të mirëqenies jo të lidhur me të ardhurat në zonat rurale, duhen theksuar tre pika. Së pari, pabarazia në aksesin për shërbimet bazë midis grupeve të të ardhurave dhe gjinive të ndryshme, mbetet problem sikurse është edhe në nivel kombëtar. Së dyti, pothuajse për çdo shërbim, problemet e aksesit dhe të cilësisë janë më të këqija në zonat rurale se në ato urbane. Së treti, progresi në uljen e këtyre diferencave ka qenë më i ngadaltë në zonat rurale se sa në ato urbane. Përsa i takon pjesëmarrjes në aktivitete specifike bujqësore, rezultatet tregojnë se familjet që kanë më shumë tokë të kultivuar me perime, kanë 10% më pak probabilitet për të qenë të varfër. Gjithashtu vërejmë se familjet me më shumë pemë frutore, mesatarisht konsumojnë më shumë, por ky avantazh nuk tregon se ato mund të kenë rritje probabiliteti më të mirë apo më të keq për të qenë të varfër. Konkluzione të ngjashme mund të arrihen për një numër krerësh bagëtish apo hektarë toke të ujitshme në pronësi. Duke qënë se historia e rritjes agregate bujqësore përfshin ferma më të mëdha që shfrytëzojnë potencialet e ekonomisë së shkallës si edhe tregje eksporti fitimprurëse (sidomos në zonën rurale fushore më shumë produktive), mendohet se rritja nga ana e fermerëve të vegjël (e sidomos në zonat e thella rurale e ato malore) të jetë madje mjaft më e ulët se rritja mesatare e llogaritur prej rreth 3% në vit. Duke marrë parasysh se rreth 50% e popullsisë ende jeton në zona rurale, jetesa e së cilës varet nga fermat e vogla, përmirësimi i produktivitetit bujqësor për këtë klasë fermerësh, mbetet mjaft i rëndësishëm për uljen e varfërisë rurale. Të ardhurat në zonat rurale janë rritur midis viteve 2002 dhe 2008, megjithatë rritja ekonomike duket se ka ardhur kryesisht si rezultat i veprimtarive jo-bujqësore. PBB per fryme nga 4500 $ ne vitin 2002, ka shkuar ne 5300$ ne vitin 2005 dhe 7300$ ne vitin Megjithatë, një mbështetje në rritje e popullatës rurale në veprimtaritë jo bujqësore, duket se rezultoi me një mesatare të pagës jo bujqësore që u rrit më tepër se dyfish dhe arriti atë nivel që tani përbën burimin e dytë më të lartë (pas blegtorisë) të të ardhurave për popullsitë rurale. Rritja e pjesës se të ardhurave jo bujqësore radhitet më e larta për këtë periudhë dhe konkurrohet vetëm nga rritja në pjesën e bizneseve jo bujqësore Biznesi, punësimi dhe të ardhurat 53

60 Rritja e sektorit të ndërmarrjeve në Shqipëri ka prekur kryesisht ndërmarrjet mikro dhe të vogla. Ndërmarrjet mikro dhe të vogla përbëjnë, përkatësisht, rreth 95 % dhe 4.5 % të gjithë ndërmarrjeve. Grafik 8. Të punësuarit sipas aktiviteteve ekonomike në 2011 (në %) Megjithatë numri i ndërmarrjeve mikro, të vogla dhe të mesme për frymë mbetet i vogël, krahasuar me vendet e tjera të rajonit. Numri i subjekteve te regjistruara ka patur nje rritje progresive, një shenjë e mirë kjo se më shumë sipërmarrës po hyjnë në Burimi: INSTAT 2011 ekonominë formale. Sidoqoftë, informaliteti dhe përqendrimi i kompanive në zonat qytetëse mbeten problematike. Rreth 46 % e subjekteve të regjistruara përqendrohen në tregti dhe 25 % përqendrohen në shërbime. Bujqësia dhe industria zënë, përkatësisht, vetëm rreth 1 % dhe 12 % të subjekteve aktive. Këto shifra tregojnë se fermerët dhe bizneset e vogla të paregjistruara kryejnë shumicën e veprimtarive në sektorët e bujqësisë, shërbimeve dhe industrisë. Kompanitë aktive mbeten të përqendruara rreth zonave kryesore qytetëse dhe, kryesisht, rreth Tiranës, ku ndodhen 40 % e ndërmarrjeve aktive. Tregu shqiptar i punës mbas viteve Grafik 9. Niveli i papunësisë në të është shoqëruar nga nivele të ulta të punësimit. Si rezultat i rënies së punësimit në sektorin shtetëror, si pasojë e privatizimit apo ndalimit të punës në masë të ndërrmarjeve shtetërore, numri i të punësuarve në këtë sektor u ul nga 850,000 në vitin 1991 në 189,000 në vitin 2001, në 176 mijë në vitin 2004 duke arritur ne 165 mije ne vitin Sektori industrial (nxjerrja e mineraleve, metalurgjia, fabrikimi i pajisjeve, industria e lehtë, etj.) ishin me të goditurat. Burimi: INSTAT, 2011 Punesimi ne sektorin privat jo bujqësor ka zene rreth 10% te totalit në vitin 1995, ka arritur në 24% në vitin 2006 dhe ka kapur vleren prej rreth 28% ne vitin

61 Aktualisht numri i të punësuarve është rreth 928 mijë persona 13 (INSTAT, 2011). Pjesa më e madhe e tyre punojnë në bujqësi (rreth 55%) dhe më pas industria me rreth 9%, tregetia me rreth 7%, ndërtimi dhe transporti me respektivisht 4% dhe 3. Përqindja e larte e punësimit në bujqësi tregon se shoqëria shqiptare mbetet ende me një popullsi rurale megjithë lëvizjet e mëdha drejt zonave urbane. Të dhënat zyrtare mbi punësimin tregojnë se Grafik 10. Niveli i papunësisë sipas qarqeve në 2011 rreth 10% e të punësuarve në Shqipëri punojnë si sipërmarrje familjare jofermere ose si punëtorë që punojnë për llogari të tyre. Masa e sektorit informal në Shqipëri është më e madhe në zonat urbane (rreth 24%) se në zonat rurale (rreth 5%). Pothuajse tre të katërtat e individëve në sektorin informal janë të punësuar për të paktën tre vjet dhe rreth 10% e tyre Burimi: MPÇSSHB 2011 janë të përfshirë në sektorin informal për më shumë se 10 vjet. Më shumë se 90% e personave në sektorin informal kanë filluar biznesin e tyre si një mënyrë efektive për të siguruar punë. Niveli i papunësisë ka pësuar një rënje të ndjeshme gjatë viteve të fundit. Një pjesë e uljes e papunësisë duket se ka ndodhur si rezultat i uljes së kërkesës aktive për një punë, sikurse tregohet edhe nga një numër i madh i njerëzve në moshë pune, jo aktivë, veçanërisht shtëpiaket, si edhe nga niveli relativisht e ulët e punësimit të individëve në moshë pune. Megjithatë, pavarësisht reduktimit të përgjithshëm të nivelit të papunësisë në nivel vendi, ky tregues ngelet mjaft problematik në zonat e thella rurale e sidomos në ato malore. Siç shihet dhe nga grafiku, vihet rre rritje e nivelit te papunesise ne rrethet e medha si pasoje e migrimit te brendshem. Zonat malore veriore dhe verilindore të vendit, sidomos në qarqet e Kukës, Shkodër dhe Lezhës, vijojne te mbeten problematike, duke konsideruar raportin e te papuneve me forcen e punes respektive. Grafik 11. Numri i personave me pagese papunesie sipas gjinise Grafik 12. Numri total i Personave me pagese papunesie sipas grupmoshave 13 Përveç të papunëve që kërkojnë punë në zyrat e punës ka dhe shumë të tjerë të papunë që nuk kapen nga sistemi dhe nuk numërohen, kështu numri real i të papunëve është më i lartë. 55

62 Burimi: MPÇSSHB Analiza e personave me pagese papunesie të regjistruar sipas grupmoshave dëshmon se mesatarisht 26% e tyre janë mbi moshen 50 vjec. Grupmoshat vjec perbejne rreth 59% te totalit te personave me pagese papunesie. Sipas nivelit arsimor vendin kryesor me rreth 64% e zënë personat me arsim 9-vjecar dhe te mesem te pergjithshem dhe rreth 21% te personave me pagese papunesie jane ata me formim te mesem profesional. Ata me arsim te larte zene rreth 10% te totalit te personave me pagese papunesie. Bazuar në të dhënat e LSMS 2005, për zonat rurale bujqësia përbën burimin kryesor të të ardhurave (me rreth 44%), ndjekur me rrogat në punësimin (me rreth 19%), transfertat publike (me rreth 17.8%), transfertat private (me rreth 12.6%) dhe prodhimi jo-bujqësor (me rreth 5.9%). Krahasuar me zonat urbane, pjesa e të ardhurave jo-bujqësore është shumë më e ulët në zonat rurale. Edhe brenda zonave rurale, diferencat mes nivelit të ardhurave të familjeve të varfra dhe atyre më të pasura varet shumë nga transfertat publike dhe private dhe nga sipërfaqja e tokës bujqësore. Grafik 13. Burimet kryesore të ardhurave sipas zonave urbane/rurale (ne%) Grafik 14. Burimet e të ardhurave sipas nivelit të varfërisë Burimi: LSMS,

63 Diferencimi në arsim Ndryshimet e mëdha socio-ekonomike gjatë këtyre viteve të tranzicionit kanë patur pasojat e veta edhe në sektorët e arsimit dhe shëndetësisë. Aksesi drejt një numri shërbimesh bazë është përmirësuar midis viteve 2002 dhe Në arsim ndryshimet kryesore duken në arsimin e mesëm dhe atë të lartë. Për shembull në arsimin e mesëm frekuentimi është rreth 50% për shtresën më të varfër, krahasuar më frekuentimin neto thuajse universal për shtresën e pasur. Në arsimin e lartë dallimet janë rritur me kalimin e kohës. Norma e frekuentimit për shtresën më të varfër mbetet nën 10%, ndërsa për atë më të pasur është rritur nga rreth 18% në 46%. Kjo tregon se edhe aty ku shërbimet janë përmirësuar, ende ka pabarazi. Kështu, pavarësisht nga disa përmirësime në frekuentimet në shkollë gjatë viteve të fundit, frekuentimi në shkollat e mesme dhe të larta, si edhe nivelet e arritjeve arsimore mbeten të ulta (krahasuar me fqinjët e vet dhe me vendet me rritje të lartë), pabarazia në frekuentim është relativisht e lartë dhe në rritje dhe cilësia e arsimit në të gjitha nivelet është e pamjaftueshme për të pajisur nxënësit më aftësitë e duhura për të përmbushur kërkesat e tregut të punës. Kjo situatë është veçanërisht alarmante sepse ekonomia e Shqipërisë, ka gjithnjë e më shumë nevojë për një fuqi punëtore më të sofistikuar, të pajisur me kompetenca, njohuri dhe aftësi për vendin e punës, të cilat nuk mund të fitohen vetëm me sistemin arsimor primar ose tetëvjeçar ekzistues. Arsimi shqiptar, vuan nga nje mungese vemendjeje ndaj arsimit te mesem profesional, qe edhe pse ka qene ne fokus te politikave arsimore nuk ka arritur rezultate konkrete. Boshllëqet e vazhdueshme në rezultatet e arsimit të mesëm dhe të lartë, do të përbënin një faktor kufizues për perspektivën e së ardhmes ekonomike të vendit. Raporti student- mësues për arsimin tetëvjeçar dhe të lartë, janë të niveleve të ngjashme me vendet e tjera në tranzicion si edhe me vendet me të ardhura të mesme më të ulta. Megjithatë, si rezultat i zvogëlimit të theksuar të shpenzimeve për infrastrukturën, sidomos gjatë viteve të krizës, një numër i konsiderueshëm shkollash bëjnë mësimin me turne, veçanërisht në qytetet e mëdha, që kanë patur rritje të shpejtë të numrit të nxënësve si pasojë e fluksit të latë të migrimit të brendshëm. Për më tepër, ndërkohë që frekuentimi universal thuajse po arrihet në nivelin fillor, aksesi për arsimin e mesëm dhe të lartë është shumë i pabarabartë mes zonave urbane e atyre rurale e sidomos zonave të thella e malore, ku niveli i varfërisë është më i madh. Diferenca në normat e frekuentimit midis fëmijëve dhe të rinjve tek familjet më të varfra dhe më të pasura, është relativisht i vogël për arsimin tetëvjeçar vetëm 7 pikë përqindje, por të cilat thellohen në 49 dhe 53 pikë përqindje respektivisht për nivelet e arsimit të mesëm dhe të lartë. Diferenca të dukshme ka dhe në rezultatet e të mësuarit sipas rajonit, vendbanimit urban/rural dhe statusit socio-ekonomik të familjes. Studentët që jetojnë në zona urbane mesatarisht 57

64 dalin më mirë se sa ata të zonave rurale, duke patur një diferencë në performancën kryesore prej 59 ndaj 47%. Nxënësit në shkollat e mëdha dhe me klasa individuale (jo kolektive) kanë rezultate më të mira. Gjithashtu, diferencimi dallohet dhe në mënyrën e shpërndarjes së fondeve të subvencionit të arsimit. Shumica e këtyre subvencioneve (rreth 70%) ju jepen studentëve të arsimit të lartë, ndërsa vetëm 5% harxhohet për nxënësit e arsimit të mesëm të përgjithshëm dhe vetëm një pjesë fare e vogël e tyre arrijnë në zonat e varfra malore. Gjendja e infrastrukturës shkollore është përmirësuar gjatë viteve të fundit, sidoqoftë ajo ngelet akoma mjaft problematike në zonat rurale e sidomos në ato malore. Gjithashtu ka një numë të pamjaftueshëm mësuesish me kualifikim bazë për mësimdhënie në arsimin e mesëm. Mungesa e mësuesve si dhe numri i ulët i nxënësve në disa zona rurale dhe rezulton në praktikumin e shpeshtë të mësimdhënies në klasave të përziera, sidomos në zonat e thella rurale dhe ato malore Diferencimi në përkujdesjen shëndetësore Sistemi ekzistues i financimit të shërbimeve shëndetësore, ofron një mbrojtje të kufizuar kundër një sërë sëmundjesh dhe ofron pak rishpërndarje të burimeve për të mbrojtur grupet më të ndjeshme ndaj shpenzimeve varfëruese të kujdesit shëndetësor. Të dhënat e LSMS-ve, tregojnë se grupet e familjeve me të ardhura më të pakta, harxhojnë një pjesë shumë më të lartë se sa buxheti i tyre familjar për kujdesin shëndetësor, se sa grupet me të ardhura të larta, megjithëse në terma absolutë, grupi me të ardhura më të ulta shpenzon vetëm gjysmën e asaj që shpenzon grupet e tjera për shëndetin. Studimi për Vlerësimin e Varfërisë në Shqipëri, ka treguar se shpenzimet për shëndetin kanë një ndikim të fortë mbi varfërinë, nëse shpenzimet shëndetësore nga xhepi, zbriten nga të ardhurat familjare. Shpenzimet e kujdesit ambulator, kanë një impakt më të madh mbi varfërinë se sa shpenzimet e spitalit, falë përsëritjes së tyre më të shpeshtë. Gjithsesi, kur familjet me të ardhura të ulta detyrohen t i nënshtrohen shtrimit në spital, ndikimi mbi të ardhurat është shumë i madh, kur pagesa mesatare për spitalin arrin deri në katër herë më shumë se sa të ardhurat për frymë të grupin me nivelin më të ulët të shpenzimeve. Familjet me të ardhura të pakta, kanë gjasa të bëjnë shpenzime shumë të mëdha për shëndetin, krahasuar me familjet me gjendje më të mirë, pasi edhe shërbimi ambulator relativisht modest, mund të arrijë në një numër jashtëzakonisht të madh të pjesës së buxhetit familjar. Familjet me të ardhura më të ulta, kanë gjithashtu gjasa jashtëzakonisht më të shumta për të harxhuar shuma më të mëdha për kujdesin shëndetësor krahasuar me familjet në gjendje më të mirë, 58

65 pasi edhe shpenzimet relativisht të ulta për kujdesin ambulator, arrijnë në një numër jashtëzakonisht të madh të buxhetit familjar. Shpenzimet mesatare nga xhepi, për kujdesin ambulator arrijnë deri në 50% të shpenzimeve mujore mesatare për frymë, nga grupi i familjeve me shpenzime më të ulta, duke treguar se edhe nevoja për një vizitë të thjeshtë ambulatore mund të rezultojë në shpenzime më të mëdha për grupet e të ardhurave më të ulta. Shpërndarja e burimeve fizike dhe njerëzore në sektorin shëndetësor, shkon drejt dallimeve thelbësore në shpërndarje mes rretheve dhe krahinave. Grafik 15. Shpenzimet e familjeve nga xhepi për shëndetin sipas kuintalëve të shpenzimeve (LSMS 2005 dhe 2008) Migrimi i ndjeshëm i brendshëm dhe i jashtëm sidomos gjatë 10 viteve të para të tranzicionit, i kombinuar me shkatërrimin e objekteve gjatë viteve 1990, la një rrjet të pabalancuar ofruesish të kujdesit shëndetësor, që linte më tej për të dëshiruar në përmbushjen e nevojave shëndetësore të popullatës. Pavarësisht rritjeve të konsiderueshme të shpenzimeve në sektorin e shëndetit në vitet e fundit, Shqipëria vazhdon të alokojë fonde nën nevojat e sektorit shëndetësor. Megjithë rritjet e ndjeshme, shpenzimet e sektorit publik për shëndetin nga 14% te buxhetit total ne vitin 2005, jane ulur ne 9.5% ne vitin 2008 dhe kane arritur rreth 11% te buxhetit total ne vitin Si pasojë e mungesës së fondeve të investimeve, një pjesë e konsiderueshme e objekteve shëndetësore, sidomos në zonat rurale e veçanërisht ato rurale të thella e malore, lënë shumë për të dëshiruar. Si rezultat, gjendja e shpërndarjes së kapaciteteve të burimeve njerëzore dhe fizike në sektor, mbetet e pabalancuar midis rajoneve, si edhe brenda rajonit vetë. Ofrimi i ketyre shërbimeve në zonat rurale malore paraqet probleme dhe mangësi serioze dhe që, përveç kostove financiare, shoqërohet shpesh me kosto të rënda njerëzore. Përveç mbulimit problematik me shërbim shëndetësor cilësor, edhe mbulimi efektiv nga ISKSH është i kufizuar dhe vetëm një e treta aktive e krahut të punës janë të përfshirë në skemën e kontributeve. Të dhënat e studimit për familje tregojnë se vetëm 40% e popullimit mbulohet faktikisht nga ISKSH. 59

66 Këtu përfshihen kryesisht zonat urbane dhe grupet e popullsisë me të ardhura të larta, ndërsa nivelet e përfshirjes në këtë skemë të popullsisë së zonave rurale e sidomos atyre malore është shumë e kufizuar. Nga ana tjetër, edhe për të siguruarit, skema e sigurimeve mbulon vetëm një pjesë të vogël të shpenzimeve, ndërsa pothuajse pjesa e shpenzimeve nga xhepi përbën përsëri mbi 60% të shpenzimeve mjekësore të pacientëve. Për zonat e thella rurale që nuk marrin dot shërbimin në zonat e tyre, po tu shtojmë shpenzimeve shëndetësore edhe kostot e tjera të lidhura me lëvizjen e pacientit nga zonat deri tek spitalet/qendrat shëndetësore, pjesa që mbulohet nga xhepi arrin në mbi 80%. Grafik 16. Niveli i mbulimit me sigurim shëndetësor sipas rajoneve (në %) Burimi: INSTAT (LSMS 2005, 2008) Infrastruktura rrugore Gjendja e dobët e infrastrukturës dhe pasojat e saj konsiderohen, pas punësimit dhe të ardhurave, si një nga shkaqet më të rëndësishme të vështirësive më të cilat përballen dhe si një faktor i kushteve të dobëta të jetesës në zonat rurale. Gjithashtu, shumica e prodhuesve e konsiderojnë gjendjen e infrastrukturës rrugore si problemin e tyre kryesor në lidhje me vështirësitë e aksesit në treg dhe shitjen e produkteve. Si e tillë ka patur një ndikim të konsiderueshëm në largimin e mundësive të biznesit dhe investimeve nga zonat rurale drejt atyre urbane si dhe në rënien e cilësisë së shërbimit si në arsim dhe në shëndetësi. Sipas një studimi të Bankës Botërore, përmirësimi i infrastrukturës rrugore rurale dhe reduktimi i kostove të transportit jep një ndikim prej rreth 50% në rritjen e të ardhurave të fermerëve. 60

67 Rrjeti rrugor në Shqipëri përbehet nga rreth 15,000 km, nga të cilat rreth 3,412 km janë rrugë kombëtare, dhe rreth 12,000 km janë rrugë dytësore dhe lokale. Rrjeti i rrugëve dytësore e lokale sot përbëhet nga: (i) rreth 4,420 km rrugë dytësore, që lidhin qendrat e rretheve me ato të komunave dhe bashkive; (ii) rreth 5,000 km rrugë lokale komunale, që lidhin komunitetet brenda dhe ndërmjet fshatrave, dhe; (iii) rreth 2,500 km rrugë urbane ose bashkiake brenda zonave urbane. Në vitin 2007, vetëm 10% e Grafik 17. Gjendja e rrugëve në 2007 rrjetit rrugor kombëtar konsiderohej të ishte në gjendje të mirë dhe vetëm 22% në gjendje të mesatare, ndërsa pjesa tjetër prej rreth 68% konsiderohej të jetë në gjendje të dobët. Ndërsa në zonat urbane rreth 50% e rrugëve konsiderohen në gjendje të mirë, rrugët kombëtare dhe ato rurale në gjendje mesatare zinin respektivisht vetëm rreth 15 dhe 20% ndërsa rrugët në gjendje të dobët zinim respektivisht rreth 63% dhe 50%. Zhvillimi i sistemit rrugor në Shqipëri ka qënë një prioritet e qeverisë sidomos gjatë Burimi: Banka Botërore pothuajse dhjetë viteve të fundit. Referuar të dhënave zyrtare, në Shqipëri janë rreth 18 mijë kilometra rrugë te asfaltuara. Edhe gjate viteve , ne te cilat bota po perjetonte krizen me te thelle ekonomike, Shqiperia ka investuar rreth 10% te PBB per ndertimin e rrugeve. Pas gjithe investimeve te bera ne infrastrukture vitet e fundit, tanime ne fokus te politikave te qeverise eshte dhe duhet te jete mirembajtja e tyre si dhe zhvillimi i infrastruktures rurale per te cilen ka ende shume per tu bere. Pas ndihmës sociale, rrugët përbëjnë kategorinë e dytë më të rëndësishme të përgjegjësive të pushtetit vendor. Alokimi i fondeve të mjaftueshme për këtë qëllim mbetet akoma një problem për zgjidhje. Edhe në SKZHI (për periudhën ), fokusi duket se është vendosur kryesisht tek rrjeti i rrugëve kombëtare, ndërsa rëndësia e rrjetit të rrugëve dytësore dhe lokale për zhvillimin e balancuar mes rajoneve dhe reduktimin e varfërisë rurale, duket se nuk është marrë siç duhet në konsideratë. Niveli i ulët i të ardhurave dhe problemet në infrastrukturën rrugore reflektohen në numrin e automjeteve të përdorur në zonat malore dhe të pafavorizuara. Përmirësimi i infrastrukturës rrugore dhe shtrirja më e gjerë e kësaj infrastrukture në zonat e mbyllura rurale do të sjellë efekte pozitive në përdorimin e automjeteve, do të ulë kostot e larta të tranportit që vuajnë njësitë ekonomike dhe familjare në zonat e thella, do të nxisë tregun e tokës dhe ndërtimet ne zonat e fshatrave pranë 61

68 rrugëve si dhe do të rrisë aksesin e popullatës në arsim, shëndetësi, shërbime të tjera dhe aktivitete jashtë bujqësisë që mundësohen në zonat urbane Grafiku 18. Numri i automjeteve per 1000 banore Viti Numri i automjeteve per 1000 banore Burimi: INSTAT, Ministria e Transporteve Zonat rurale përballen gjithashtu me probleme serioze lidhur me furnizimin me ujë dhe sistemimet e kanalizimeve. Ndërkohë që në investimet në këtë fushë në zonat urbane kanë qënë relativisht të mëdha gjatë ketyre 15 viteve të fundit, në zonat rurale dhe sidomos atyre malore, investimet kanë që shumë të kufizuara. Si pasoje e procesit të decentralizimit, këto investime tashmë lidhen kryesisht me pushtetin vendor, ku ky i fundit është përgjegjës jo vetëm për kryerjen e shumicës së investimeve por edhe për menaxhimin dhe mirëmbajtjen e tyre. Strategjia e fundit për sistemet e ujit të pijshëm dhe kanalizimet në zonat rurale parashikon që roli i institucioneve qëndrore është krijimi dhe lehtësimi i kuadrit institucional dhe rregullator për të garantuar pjesëmarrjen e komunitetit në menaxhimin dhe vendim-marrjen në këtë fushë. Përsa i përket ujitjes dhe drenazhimit, investime të mëdha janë bëre përgjatë këtyre viteve të tranzicionit. Megjithatë, akoma kërkohen investime të mëdha për arritjen e futjes së gjithë tokës së 62

69 ujitshme në efiçiencë ujitjeje. Shoqatat e përdoruesve të ujit, kanë luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin e kësaj infrastrukture rurale. Megjithatë kërkohet akoma shumë punë që këto shoqata të bëhen plotësisht aktive dhe të mund të marrin në dorë siç duhet menaxhimin e plotë të skemave të ujitjes dhe kullimit. Kjo pasi, sidomos në zonat malore, këto shoqata janë shumë të pazhvilluara dhe jo aktive. Në këto kushte, ashtu si për sistemet e ujësjellësve dhe kanalizimeve, duhet rritur roli i pushtetit vendor në menaxhimin dhe mirëmbajtjen e këtyre sistemeve. Ndërkohë, roli i institucioneve qëndore duhet të jetë vetëm krijimi dhe lehtësimi i funksionimit të kuadrit institucional dhe rregullator. Aksesi në furnizimin me energji elektrike mbetet gjithashtu mjaft problem për zonat rurale. Problemet e vazhdueshme me furnizimin me energji elektrike krijojnë mjaft probleme sidomos me zhvillimin e bizneseve rurale jo-bujqësore. Mungesa e energjisë elektrike në zonat rurale, përmendet shpesh si një nga problemet më serioze që ndikon direkt në nivelin e ulët të zhvillimit të biznesit rural. Gjithashtu, përveç problemeve në zhvillimin e biznesit, mungesa e energjisë shkakton dhe shumë probleme në ofrimin e shërbimeve cilësore, sidomos në shëndetësi Ndihma ekonomike Pothuajse që prej fillimeve të tranzicionit, është ndërtuar dhe funksionon një sistem i mbrojtjes sociale për zbutjen e pasojave të varfërisë, për të lehtësuar plotësimin e nevojave bazë jetike. Programi kryesor i pagesave është ndihma ekonomike, e cila mbështet familjet me të ardhura të pakta ose pa të ardhura. Sipas këtij programi, pushteti qendror, në bazë të kërkesave për fonde, u shpërndan bashkive dhe komunave bllok grantesh të kushtëzuara për mbulimin e nevojave të familjeve të varfra. Njësitë e qeverisjes vendore i administrojnë këto fonde nëpërmjet marrjes dhe kontrollit të aplikimeve sipas rregullave që përcakton pushteti qendror për pranimin dhe përfitimin e ndihmës ekonomike. Grafiku 19. Numri i familjeve dhe fondi i ndihmes ekonomike Burimi: MPÇSSHB

70 Shpenzimet publike për ndihmën ekonomike për komunë apo bashki janë ulur në mënyrë të qëndrueshme ndërmjet viteve 2002 dhe 2007 dhe kane pesuar rritje te konsiderueshme por jo te mjaftueshme gjate viteve Numri mesatar i familjeve përfituese eshte rritur vetem me 1.3% sic duket dhe nga grafiku i mesiperm. Ka diferenca të mëdha në alokimet mesatare për familjet përfituese përmes rajoneve. Alokimi mesatar për familje në Tiranë është shumë më i lartë krahasuar me rajonet e tjera. Gjatë gjashtë viteve, niveli mesatar i përfitimit për familje përfituese në Tiranë ishte tre herë më i madh se alokimi mesatar për familje në zonat Bregdetare dhe rreth dy herë më e madhe për familje në zonat Qendrore. Nga 2010 në 2011, alokimi i fondeve për ndihmën ekonomike eshte rritur me 48%. Ka rritje të shpenzimeve për sigurimet shoqërore. Pensionet publike kanë një mbulim më të madh se ndihma ekonomike përsa i përket numrit të familjeve të varfra që janë në skemë. Për këtë shkak dhe për shkak të madhësisë mesatare të tyre, pensionet përbëjnë kontributin më të spikatur ndër të gjitha transfertat publike, në reduktimin e varfërisë. Krahas rritjes se asistencës sociale në përgjithësi, ka një rritje të shpejtë të shpenzimeve për programin e pagesës së aftësisë së kufizuar. Aktualisht, pagesa mesatare për aftësinë e kufizuar është dy herë më e lartë se pagesa mesatare për ndihmën ekonomike dhe buxheti i deritanishëm për personat me aftësi të kufizuar e kalon ndjeshëm fondet e destinuar për ndihmën ekonomike. Në vështrim të parë, këto reduktime masive në numrin e alokimeve dhe numrin e pjesëmarrësve në një program të projektuar për të asistuar të varfërit duken shqetësuese në një vend ku nivelet e varfërisë janë ende relativisht të larta. Megjithatë, në kontekstin e një zhvillimi relativisht të lartë, të ruajtur në shumë vite, dhe reduktimit thelbësor të varfërisë, pritet që lista e pjesëmarrësve skemën e ndihmës ekonomike të ulet. Ritmi i uljes mund të jetë gjithashtu i arsyeshëm duke marrë parasysh natyrën e cekët të varfërisë së matur në Pyetja që shtrohet është nëse programi ka sjellë ndonjë përfitim në lidhje me mbështetjen dhe targetimin e të varfërve, tek të cilët drejtohet vëmendja. Grafiku 20. Paraqitja grafike e perqindjes perfitimit te Ndihmes Ekonomike sipas antaresise mbi totalin e Ndihmes ekonomike 2011 Burimi: MPÇSSHB,

71 Sic duket nga grafiku i mesiperm, perqindjen me te madhe te perfitimit te ndihmes ekonomike e kane familjet me 4 anetar. Grafiku 21. Paraqitja grafike e perqindjes se perfitimit te Ndihmes ekonomike te cdo prefekture mbi Ndihmen Ekonomike gjithsej 2011 Burimi: MPÇSSHB, 2011 Grafiku i mesiperm tregon se per vitin 2011, qarqet me perqindjen me te larte te ndihmes ekonomike jane ato te Shkodres, Diber, Elbasan, Kukes me respektivisht 15.6%, 14.7%, 13.2% dhe 12.2% te totalit te ndihmes ekonomike Megjithatë, pavarësisht progresit të bërë, pranohet gjerësisht fakti që niveli i mbulimit mbetet i ulët dhe rrjedhjet janë rritur. Vetëm një e treta e të varfërve marrin pjesë në program. Ky mbulim me ndihmë ekonomike është më i ulët në disa zona, veçanërisht në zonën bregdetare, ku janë të mbuluar vetëm 10% e të varfërve që jetojnë në atë zonë. Edhe në zonat ku ka patur sukses më të madh në mbulimin e të varfërve, si në ato malore dhe qendrore, pjesëmarrja e të varfërve është maksimumi 45%. Në të njëjtën kohë, pjesëmarrja e jo të varfërve në program është rritur. Një rritje më e madhe është konstatuar në zonat rurale, malore dhe qendrore. Grafiku 22. Shpërndarja e ndihmës ekonomike në zona rurale dhe urbane Burimi: MPÇSSHB,

72 Në praktikë, mekanizmi i vlerësimit të varfërisë, identifikimi i familjeve dhe shpërndarja e ndihmës ekonomike kanë problemet e mëposhtme: Informacioni për popullsinë sipas gjendjes civile që përdoret si bazë për llogaritjen e ndihmës ekonomike për çdo familje është i pasaktë sepse nuk reflekton siç duhet emigracionin. Në regjistrat e gjendjes civile, ndodh që një pjesë e popullsisë të kenë emigruar apo migruar. Legjislacioni përcakton disa kritere dhe dokumente që duhet të plotësojnë aplikuesit për të vërtetuar mungesën e të ardhurave nga puna, prona dhe aktivitete të tjera, por edhe të dhënat e tyre nuk dëshmojnë realisht nivelin e varfërisë. Dokumentacioni që përdoret aktualisht për të identifikuar familjet, plotësohet me vështirësi: (i) nëntë dokumente dhe certifikata shpesh të noterizuar nga shtatë zyra rajonale kërkohen për tu plotësuar; (ii) në këtë proces ka edhe presione për pagesa dhe transaksione të paligjshme; dhe (iii) subjektivizmi dhe gabimet në plotësimin e dokumenteve ballafaqohet edhe me mungesën e kapaciteteve dhe lëvizjet e shpeshta të administratorëve lokalë. Masa e ndihmës ekonomike për familje nuk përcaktohet mbi bazën e nivelit të varfërisë. Vija zyrtare e varfërisë është përcaktuar sipas të dhënave të anketës LSMS por ka mospërputhje me treguesit dhe të dhënat administrative që përdoren aktualisht për vlerësimin e nevojave për fondet e ndihmës ekonomike. Identifikimi i familjeve është bërë sipas kritereve ligjore dhe dokumentacionit që dëshmon për nivelin e të ardhurave të familjeve. Pra nuk ka patur një referencë të caktuar për nivelin e varfërisë për të bërë të mundur llogaritjen e përqindjes së popullsisë nën vijën e varfërisë. Masa e ndihmës ekonomike (jo më shumë se 6500 lekë në muaj për familje) ka shërbyer si vijë varfërie, por vlerësimi i të ardhurave nuk bëhej mbi kritere shkencore por mbi disa tregues alternativë apo në plotësimin e disa dokumenteve që shpesh përmbajnë pasaktësi dhe shkallë të lartë informaliteti. Llogaritja e bllok ndihmës për njësitë e qeverisjes vendore mbështetet (i) në informacionin për popullsinë që disponojnë zyrat e gjendjes civile; dhe (ii) në të dhënat që lidhen me punësimin në sektorin publik apo privat, pagesën e papunësisë, pensionet, emigracionin, dhe të ardhurat nga toka apo blegtoria. Ky informacion nuk krijon mundësi për të matur nivelin real të varfërisë. Formula aktuale e llogaritjes së granteve të ndihmës ekonomike nuk është e saktë. Problemi kryesor i programit është se mbulimi dhe nivelet e pagesave janë të ulëta, çka ka bërë që efekti i programit të ndihmës ekonomike në uljen e varfërisë të jetë shumë i vogël. Pagesa mesatare është e barabartë me më pak se 15% e kufirit të varfërisë. Pagesa mesatare mujore e ndihmës ekonomike të plotë për një familje në vitin 2005 ishte lekë, ndërkohë që ndihma ekonomike e pjesshme në zonat rurale ishte lekë; për rrjedhojë, përfituesve u duhet të gjejnë burime të tjera shtesë për mbështetje. Pas vitit 2005, mekanizmi i llogaritjes së ndihmës ekonomike nuk lidhet më me pagesën e papunësisë, por me një 66

73 masë fikse, brenda disa kufijve, që përcaktohet me Vendim të Këshillit të Ministrave, me prirje drejt pensionit minimal, por edhe në varësi me burimet e buxhetit të shtetit. Kufiri maksimal i masës së përfitimit të ndihmës ekonomike u rrit nga lekë në lekë në muaj, ndërsa kufiri minimal i ndihmës ekonomike nga 500 lekë në 800 lekë në muaj. Ne vitin 2011, pagesa mesatare mujore e ndihmes ekonomike per familje kap vleren prej rreth 5,000 leke Investimet publike dhe buxheti Aksesi në sherbime dhe infrastrukturë dhe mundësi të tjera që rrisin kapacitete njerëzore dhe ekonomike në zonat malore dhe të pafavorizuara varet prej investimeve publike dhe fondeve të përvitshme të buxhetit qeveritar. Shperndarja e investimeve tregon një pabarazi të theksuar sidomos në zonat malore dhe ato të pafavorizuara. Grafiku 23. Investimet publike ne perqindje te PBB Burimi: Ministria e financave, Treguesit makroekonomik ne vite, 2011 Në dilemën midis drejtësisë dhe barazisë (gjithkush duhet të jetë i barabartë ne aksesin ndaj të mirave publike) dhe eficiencës (investimet kryhen në zonat më vitale ku kthimet nga investimet dhe te ardhurat në buxhet janë më të larta) qeverisja duhet të vendosë me fokus në kapacitetet njerëzore. Trendi i rritjes se te ardhurave buxhetore ne periudhen , paraqitet ne grafikun e meposhtem: Grafiku 24- Te ardhurat buxhetore

74 Burimi: Ministria e Financave 3.4. Konkluzione: Varfëria është reduktuar por diferencimi është rritur Si konkluzion mund të thuhet se Shqipëria, në rreth dhjetë vitet e fundit, ka paraqitur një performanca mbresëlënëse përsa i përket e rritjes ekonomike, e cila është shoqëruar përgjithësisht me një përmirësim të ndjeshëm të standardeve të jetesës. Konsumi real është rritur me rreth dy shifra, varfëria ekstreme dhe absolute janë ulur ndjeshëm, është zvogëluar disniveli midis zonave më të varfra dhe fqinjëve të tyre të afërm, si edhe janë vërejtur disa përmirësime në aksesin ndaj disa shërbimeve baze, megjithëse me hapa më të ngadaltë. Në të njëjtën kohë, vërehet se normat e rritjes urbane ka ecur më përpara se ritmet e zhvillimit rural dhe kjo ka çuar drejt zgjerimit të diferencave në mirëqenie midis zonave rurale dhe urbane. Për më tepër, njësia matëse e pabarazisë Gini, që aktualisht është e ulët, u rrit në mënyrë modeste dhe qëndroi rreth 27 përqind. Kështu, varfëria në Shqipëri vazhdon të mbaje fort dimensionin rajonal. Rajonet e malore, e sidomos ato veriore si Kukësi dhe Dibra, mund të konsiderohen si më të varfrat. Familjet në Tiranë, Durrës dhe Vlore, në ultësirën bregdetare, janë mesatarisht në një nivel më të mirë. Kjo rritje e nivelit të pabarazisë dhe diferencimit mes zonave duket se ka ardhur nga disa mënyra. Së pari rritjet në konsumin real për frymë në zonat urbane kanë qenë shumë më të larta se sa në zonat rurale. Së dyti, në tërësi dhe veçanërisht në Tiranë dhe në zonat qendrore, grupi i popullsisë në gjysmën e sipërme të shpërndarjes (ajo me nivel më të lartë ekonomik), ka përfituar nga një rritje më të madhe se pjesa që ndodhej në gjysmën e poshtme të shpërndarjes (më të varfërit). Së treti dhe si kundërbalancim i këtyre lloj zhvillimeve, ishte edhe rritja e madhe në konsum për frymë e popullatës në skajin më të ulët të shpërndarjes, krahasuar me atë të skajit më të lartë në zonat malore. Pabarazia përsa i përket konsumit në Shqipëri konsiderohet e ulët. Pabarazia rurale mbeti e pandryshuar, ndërsa u vërejt një rritje e vogël në zonat urbane sikurse pritej në bazë të ndryshimeve 68

75 në konsum. Edhe në nivel rajonesh janë vënë re modele të qëndrueshme pabarazie, më përjashtim të zonave malor ku ka patur një rënie në pabarazi. Megjithatë, analizat e ndryshme sugjerojnë gjithashtu se përfitimet e arritura deri tani nuk janë ndarë në mënyrë të barabartë çka duket qartë në rritjen e hendekut midis zonave rurale dhe urbane. Vlerësimet e ndryshme tregojnë se hendeku në rritje në kushtet e jetesës midis zonave urbane dhe rurale krijohet pjesërisht nga produktiviteti i ulët i fermave të vogla familjare. Shkak për këtë produktivitet të ulët konsiderohen pengesat e shumta për të patur mjetet e nevojshme, infrastruktura e pamjaftueshme e tregut, teknologjia e ulët, niveli i ulët i aksesit në kreditim dhe shërbime të pamjaftueshme institucionale. Niveli shumë i ulet i shpërndarjes së tokës së punueshme për frymë në zonat rurale, konsiderohet si një nga shkaqet kryesore të varfërisë në zonat rurale. Duke mos patur mjete të tjera jetese, përveç tokës bujqësore, pjesa më e madhe e familjeve në rrethet e Dibrës, Kukësit, Tropojës, Shkodrës, Mirditës dhe Matit, mbështeten kryesisht ne të ardhurat dhe produktet e fermës së tyre. Krahas kësaj, emigrimi masiv nga zonat rurale i përkeqëson këto probleme. Rritja e produktiviteti të fermave të vogla do të luajë një rol të rëndësishëm në uljen e varfërisë rurale dhe zvogëlimin e diferencës së madhe që ekziston më zonat urbane. Përveç treguesve të nivelit ekonomik, pabarazia vërehet ndjeshëm edhe në aksesin në shërbime. Së pari, pabarazia në aksesin për shërbimet bazë midis grupeve të të ardhurave dhe gjinive të ndryshme në zonat rurale, mbetet problem sikurse është edhe në nivel kombëtar. Së dyti, pothuajse për çdo shërbim, problemet e aksesit dhe të cilësisë janë më të këqija në zonat rurale se në ato urbane. Së treti, progresi në uljen e këtyre diferencave ka qenë më i ngadaltë në zonat rurale se sa në ato urbane. Diferencat rajonale në lidhje me burimet, pozicionin gjeografik, infrastrukturën, klimën, etj., duhet të merren në konsiderate kur merren vendime strategjike për buxhetin, përmirësimet në infrastrukture dhe zhvillimin e shërbimeve. Rajonet e Shqipërisë ndryshojnë në mënyre të konsiderueshme në drejtim të klimës, terrenit dhe aksesit në shërbimet dhe tregjet rurale, si dhe zhvillimin e infrastrukturës. Zonat e ulëta me potenciale më të larta të prodhimit bujqësor, zonat e ndërmjetme dhe ato të larta, të gjitha janë të dallueshme. Këto diferenca rajonale, veçanërisht për zonat më të largëta si ato verilindore, japin ndikimin e tyre në çfarëdolloj rruge zhvillimi që vendi mund të zgjedhe. Këto diferenca duhet gjithashtu të ndikojnë edhe në vendimet mbi rrugët sesi mund të ndihmohen nëpërmjet programeve të ndryshme, zona specifike. Nuk ekziston asnjë metodologji që do t i përshtatej njëlloj të gjitha rajoneve. E ndërsa përpjekjet për zhvillim mund të japin rezultate pozitive për disa rajone, por për disa të tjera, nuk do të ishte e mundur që ato të rimëkëmbnin ekonominë, dhe njerëzve të tyre do t u shërbente me shumë nëse ata të pajisur më mire me shërbime arsimore dhe në gjendje të mire shëndetësore të kërkonin mundësi sigurimi të ardhurash tjetërkund. Kjo, vlen në veçanti për zonat e thella në veri dhe veri-lindje, ku mundësitë për gjenerim të ardhurash duken shume të pashpresa. Qeveria duhet të vazhdoje të zhvilloje një vizion strategjik rajonal, i cili lejon një përdorim me të orientuar të burimeve për aktivitete prioritare në zona të veçanta. 69

76 Si përfundim, përmirësimi i politikave në favor të ngushtimit të pabarazive rajonale duhet të bazohet përveç të tjerave, në rishikimin e alokimeve të burimeve dhe financave publike. Kjo duhet bërë nëpërmjet: (i) futjes së kritereve objektive për akordimin e fondeve për pushtetin vendor dhe institucioneve ofruese të shërbimeve; (ii) lidhjes së këtyre kritereve me varfërinë apo nevojat e rritjes ekonomike të rajoneve specifike; (iii) kalimit nga akordimet për shpenzime korrente bazuar tek inputi, drejt akordimeve të bazuara tek rezultatet, nevojat lokale dhe prirjes drejt rritjes së efiçiencës së përdorimit të burimeve dhe oportuniteteve lokale; dhe (iv) vendosjes së rregullave mbështetur tek performanca për akordimin e shpenzimeve kapitale. 70

77 KAPITULLI IV EVOLUCIONI I POLITIKAVE TË ZHVILLIMIT RURAL DHE TË ZONAVE TË DEFAVORIZUARA NË SHQIPËRI ( ) 4.1. Evolucioni i politikave të zhvillimit rural në Shqipëri Gjatë këtyre viteve të tranzicionit Shqipëria, si shumica e vendeve të Evropës Lindore dhe Qendrore në tranzicion, është karakterizuar nga reforma të mëdha shoqërore, ekonomike dhe institucionale. Në këtë kontekst ndryshimesh të mëdha e të shpejta, pothuajse të gjitha këto vende kanë kaluar përmes një procesi të vizionimit të zhvillimit të tyre që është shoqëruar, diku më pak e diku më shumë, më një paqëndrueshmëri në kohë të dokumenteve strategjike të formuluara. Shqipëria është një nga këta shembuj ku, si pasojë e shumë faktorëve (përfshirë këtu: mungesën e eksperiencës në vizionimin e zhvillimit, insistimin e donatorëve të ndryshëm për dokumente strategjike sipas metodave/nevojave/opinioneve specifike, pragmatizmin që ka shoqëruar politikëbërësit në plotësimin e këtyre kërkesave, etj.), numri i dokumenteve strategjike të formuluar gjatë këtyre viteve për sektorë të ndryshëm është shumë i madh. Shumë prej këtyre dokumenteve strategjike dhe politikave të formuluara, pavarësisht cilësisë së tyre, nuk kanë patur fatin të luajnë plotësisht rolin për të cilin janë formuluar dhe të shërbejnë me të vërtete si dokumente strategjike dhe orientuese të proceseve zhvillimit për sektorin përkatës. Një pjesë e këtyre dokumenteve strategjike dhe politikave të hartuara gjatë kësaj periudhe të tranzicionit, në mënyrë direkte apo indirekte, kanë prekur aspekte të ndryshme të zhvillimit rural. Nga analiza e karakteristikave dhe evolucionit të përqasjeve të politikave zhvillimore të parashikuara në këto dokumenteve strategjike, përsa i përket zhvillimit rural, dallojmë tre periudha kryesore: (i) periudha nga viti 1991 deri në 2000; (ii) periudha nga viti 2001 deri në vitin 2006; dhe (iii) periudha nga viti 2007 e deri më sot Politikat e zhvillimit rural gjatë periudhës Kjo periudhë përkon me daljen e Shqipërisë nga sistemi i mëparshëm i ekonomik e shoqëror i centralizuar dhe kolektivist dhe fillimi i ndërtimit të demokracisë dhe ekonomisë së tregut. Ky kalim nga njëri sistem ekonomik e shoqëror në tjetrin u karakterizua nga kriza shoqërore dhe ekonomike si dhe nga zbatimi i reformave të mëdha strukturore në të gjithë sektorët e ekonomisë të 71

78 cilat kanë kontribuar ndjeshëm në konceptimin dhe formatimin e politikave zhvillimore të kësaj periudhe. Ndër këto mund të përmendim kryesisht: shkatërrimin e kolektivizmit në bujqësi; reformën e ndarjes së tokës së kooperativave dhe ndërmarrjeve bujqësore (për këto të fundit dhënien fillimisht në përdorim dhe më vonë njohjen e pronësisë dhe dhënien e të drejtës së shitëblerjes); emigracionin e madh jashtë vendit; rritjen e shpejtë të sipërfaqeve të tokës bujqësore të lëna djerr; privatizimin e aseteve dhe biznesit të vogël në sektorë si tregtia, artizanati dhe shërbimet; liberalizimi i tregtisë dhe çmimeve të produkteve bujqësore; lëvizjen e lirë të popullsisë dhe migrimin masiv nga zonat rurale drejt qyteteve dhe zonave fushore me më shumë oportunitete zhvillimi; rënien e skemave piramidale dhe pasojat sociale dhe ekonomike, sidomos mbi popullsinë rurale, etj. Rënja e ekonomisë së centralizuar dhe të planifikuar në vitet , u shoqërua me një rënie të madhe të prodhimit bujqësor deri në 40%. Si rezultat, vendi ndryshoi nga gjendja e vetëplotësimit të nevojave ushqimore, në një vend të varur nga ndihmat ushqimore të ardhura nga jashtë. Në këtë periudhë, Shqipëria kishte një deficit strukturor në shumicën e artikujve bujqësor, në veçanti në drithëra, farëra vajore dhe sheqer. Si rezultat i një sërë faktorësh social dhe ekonomik, niveli i vetë-sigurimit të nevojave ushqimore, ishte mjaft i ndryshëm për kategori të ndryshme të popullsisë. Ndërkohë që zonat rurale i plotësojnë në masë relativisht të madhe nevojat e tyre për konsum, popullsia e zonave urbane është më shumë e varur nga produktet e importuara. Megjithatë, si pasojë e nivelit të ulët të të ardhurave, edhe në zonat rurale përqindja e të ardhurave që shpenzohen për ushqimin gjatë kësaj periudhe mbetej akoma shumë e lartë (rreth 75% të të ardhurave të familjes). Nga një popullsi totale me reth 3.4 milion, në vitin 1992, rreth një e katërta që banonin kryesisht në zonat rurale është vlerësuar të kenë të ardhura nën kufirin e varfërisë. Varfëria ishte një pengesë kryesore e plotësimit të nevojave ushqimore, kryesisht në krahinat veriore, veri-lindore dhe jug-lindore të vendit. Shkalla e varfërisë rurale varet së pari nga madhësia e fermës, cilësia e tokës, mundësia për tregtim dhe mundësitë e punësimit jashtë fermës. Mospërputhje të mëdha në nivelin e të ardhurave ekzistojnë ndërmjet fermerëve që gjenden në fushë dhe atyre në kodër apo në mal. Në zonat veriore dhe veri lindore, pothuajse një e treta e popullsisë jetojnë nën nivelin e varfërisë dhe një e katërta jetonin në ferma me madhësi shumë të vogla (më pak se 0.5 ha për familje dhe të copëtuar në shumë parcela të vogla) dhe ishin të paafta për të arritur nivelin e mbijetesës vetëm nga të ardhurat nga ferma. Në mungesë të mundësive të punësimit jashtë fermës, të ardhurat vjetore të një familje tipike fermerë me pesë persona në zonat malore (me rreth 150 mijë lekë ose 1200 US$ në vit) ishte më pak se gjysma e të ardhurave tipike në zonat fushore. Përgjithësisht, në shumicën e zonave rurale, një pjesë e konsiderueshme e të ardhurave harxhohet për produkte ushqimore, të cilat zinin rreth 75% të të ardhurave të përgjithshme të familjes. Dokumentet strategjike të zhvillimit rural, sidomos gjatë viteve të para të tranzicionit, janë të kufizuar dhe shumica e politikave në këtë drejtim është ndërmarrë përmes akteve ligjore dhe nënligjore, sidomos gjatë periudhës Ndërkohë, mbështetja e institucioneve ndërkombëtare dhe projekteve të zhvillimit duket se ka dhënë një ndikim të konsiderueshëm në 72

79 orientimin e politikëbërësve në marrjen e vendimeve politike, përmes dokumenteve orientuese dhe rekomandimeve të lëna në vlerësimet e raportet e ndryshme të misioneve të huaja, si dhe përmes mbështetjes direkte në formulimin e akteve ligjore dhe nënligjore. Një nga dokumentet e tilla orientuese është dhe Dokumenti orientues i politikave të zhvillimit të bujqësisë i përgatitur nga USAID në mbështetje të Ministrisë së Bujqësisë në vitin Duke qënë se prioritetet kryesore të asaj kohe konsideroheshin: futja në efiçiencë e tokës bujqësore, rritja e prodhimit dhe garantimi i sasive të mjaftueshme të produkteve ushqimore për popullsinë rurale, orientimet kryesore strategjike të politikave zhvillimore të këtij rekomanduara në këtë dokument kishin të bënin me: përmirësimin e furnizimit të fermerëve me inpute bujqësore dhe zhvillimin e rrjeteve të tregtarëve të inputeve; futjen e varieteteve më produktive; përmirësimin e sistemit të ujitjes, dhe ngritjen e sistemit të këshillimit bujqësor me qëllim përmirësimin e njohurive teknike dhe menaxheriale të fermerëve. Ky dokument vazhdoi të mbetet dokumenti i vetëm orientues i ndërhyrjeve zhvillimore deri në vitin 1998 me hartimin dhe miratimin e Strategjisë së Zhvillimit të Bujqësisë (e quajtur Strategjia e Gjelbër ). "Strategjia e Gjelbër" parashikonte një kohëzgjatje afat-mesme ( ) dhe kishte për qëllim të vinte bazat për një zhvillim të qëndrueshëm të sektorit bujqësor. Ajo kishte për objektiv: përmirësimin e prodhimtarisë së tokës bujqësore dhe vendosjen e saj mbi baza të qëndrueshme ekonomike dhe mjedisore; arritjen e një standardi të kënaqshëm jetese për popullatën që jeton në zonat rurale, veçanërisht nëpërmjet rritjes së të ardhurave të atyre që punojnë në bujqësi dhe plotësimit të nevojave ushqimore si në nivel familje dhe në atë kombëtar. Zhvillimi rural gjatë kësaj periudhe shihej, përgjithësisht, si një nga elementët e politikave të zhvillimit të bujqësisë dhe si pasojë alokimi i fondeve i fondeve orientohej kryesisht drejt rritjes së produktivitetit të bujqësisë dhe garantimit të sigurisë ushqimore. Kjo strategji u rishikua në vitin 2000, në kuadër të mbështetjes së FAO për mbështetjen e Shqipërisë në zbatimin e Planit të Veprimeve të Samitit Botëror të Ushqimit të mbajtur në Romë në vitin Dokumenti i rishikuar (i quajtur Strategjia Kombëtare e Zhvillimit të Bujqësisë Horizont 2010 ). Ky rishikim, e rriti rolin e politikave zhvillimit rural dhe bëri një integrim më të mirë mes aspekteve të zhvillimit të bujqësisë dhe atyre të zhvillimit më të gjërë rural dhe të reduktimit të varfërisë. Kështu, konceptet dhe parimet kryesore që drejtojnë përzgjedhjen e opsioneve politike të strategjisë ishin: Zhvillim i qëndrueshëm dhe i integruar rural, ashtu si dhe zhvillimi i qëndrueshëm i bujqësisë, kërkojnë hartimin e një sërë politikash. Këto politika duhet të kenë aspekte ekonomike, sociale dhe ambientale të zhvillimit rural me qëllim për të përmirësuar bilancin e mundësive ekonomike dhe kushteve sociale midis zonave urbane dhe rurale pa shkatërruar 73

80 trashëgiminë rurale ose vështirësuar iniciativat tregtarë që çojnë në ndryshime strukturale shumë të dëshiruara. Zhvillimi rajonal i balancuar, duhet të ndodhë përmes decentralizimit të funksioneve vendim-marrëse dhe atyre financiare në nivelin lokal dhe rajonal, duke inkurajuar pjesëmarrjen aktive të fermerëve privat në debatet rreth planifikimit dhe implementimit të politikave. Zhvillimi i burimeve njerëzore duhet të realizohet përmes identifikimit dhe përhapjes së mjeteve politike dhe vendim-marrëse, orientimeve, ndërtimit të kapaciteteve dhe përmirësimit të partneritetit. Zhvillimi institucional duhet të realizohet përmes politikave të përshtatshme nxitëse dhe kryesisht, nëpërmjet identifikimit të mekanizmave forcuese të lehta për tu realizuar. Gjatë kësaj periudhe, ministritë ndryshme të linjës (si Ministria e Transporteve, Arsimit, Shëndetësisë, Punës e Çështjeve Sociale, Kulturës, etj.) kishin përgatitur dhe ato në mënyrë të pavarur (edhe pse shumica në formë draftesh udhëzuese) dokumentet e tyre strategjike, të cilat në mënyrë direkte apo indirekte kontribuonin në zhvillimin e zonave rurale. Që prej vitit 1998, Ministrisë së Bujqësisë dhe Ushqimit i është ngarkuar direkt, si pjesë të funksioneve të saj, përgjegjia e koordinimit të procesit të zhvillimit rural. Megjithatë, pavarësisht tentativës për përmirësimin e përqasjes së politikave të zhvillimit rural, vendi i zhvillimit rural në politikat e kësaj Ministrie dhe niveli i mbulimit institucional të funksioneve përkatëse nuk mori ritmet e nevojshme të zhvillimit. Kështu, si Strategjia e Gjelbër dhe Strategjia e Bujqësisë-Horizont 2010 mbetën akoma shumë larg integrimit të duhur të politikave të ndryshme dhe përmirësimit të mekanizmave koordinuese mes politikave dhe programeve të ofruara nga institucione të ndryshme që veprojnë në këtë fushë. Për më tepër ato nuk ofronin as një planifikim dhe as mekanizma të qarta për financimin e politikave dhe masave të parashikuara në vetë këto dokumente, zbatimi i një pjese të mirë të të cilave mbetej në dorë të institucione të tjera jashtë Ministrisë së Bujqësisë dhe Ushqimit. Sidoqoftë, gjatë kësaj periudhe, pas sektorit të transportit, bujqësia si një sektor i rëndësishëm për zhvillimin rural, duket se është përfituesi më i rëndësishëm i ndihmës së huaj për zhvillim. Kjo reflektohet në prioritetin e lartë që i kanë dhënë sidomos komuniteti i donatorëve (institucione ndërkombëtare dhe donatorë bilateral si: Banka Botërore, Bashkimi Evropian, USAID, IFAD, FAO, Banka Islamike për Zhvillim, GTZ, Italia, Franca, Holanda, Japonia, etj.) të cilët e konsiderojnë bujqësinë si motori i zhvillimit ekonomik të vendit. Vetëm gjatë vitit 1999 p.sh, ndihma e huaj për bujqësinë ka qënë mbi 30 milion dollarë. Financimet bilaterale zënë vendin kryesor me 50% të financimit total, të ndjekura nga organizatat multilaterale dhe institucionet financiare ndërkombëtare. Ndërkohë, Qeveria Shqiptare, gjatë kësaj periudhe, ka kontribuar vetëm me rreth 10% të financimit të përgjithshëm. 74

81 Tabelë 6. Kuadri i politikave specifike të zhvillimit bujqësor dhe rural gjatë periudhës Objektivat Politikat/masat e parashikuara Përgjegjësit Kuadri makroekonomik stabël Prodhimi Bujqësor dhe sigurimi ushqimor Përpunimi dhe Marketimi Bujqësor Sektori i Prodhimit të farave Kërkimi dhe Ekstensioni Politikat fiskale dhe reduktimi i defiçitit fiskal; Eliminimi i çmimeve bujqësore dhe liberalizimi i tregtisë; Stabilizimi i inflacionit; Reduktimi gradual i rezervave ushqimore shtetërore dhe ofrimi i ndihmave ushqimore gjatë dimrit; Rritja e produktivitetit të bimëve dhe të kafshëve; Përmirësimi i qarkullimeve bujqësore dhe futja e varieteteve të reja; Përmirësimi i cilësisë dhe i përdorimit të inputeve dhe teknikat e mekanizimit; Përmirësimi i teknikave të prodhimit dhe transferimit të teknologjisë në prodhimin blegtoral; Nxitja e kalimit nga prodhimi i produkteve ushqimore baze drejt prodhimeve intensive dhe me vlera të larta (frutat dhe perimet); Forcimi i shërbimit veterinar dhe të rrjetit të laboratorëve; Harmonizimi i legjislacionit për veterinarinë, mbrojtjen e bimëve si dhe sigurisë ushqimeve me direktivat dhe standardet e KE dhe normat e OBT-së. Ngritja dhe forcimi i grupit të fermerëve, iniciativave të vetëndihmës për nxitjen e daljes në treg të shoqatave të fermerëve, kreditë dhe asistencën teknike. Përmirësimi i sistemit marketingut, agro-përpunimit dhe shërbimeve mbështetëse në bujqësi; Përmirësimi i teknologjive të pas-vjeljes (manipulimi, ruajtja, seleksionimi, paketimi, etiketimi) dhe teknologjive të përpunimit; Mbështetja e krijimit të shoqatave tregtare të fermerëve; Përmirësimi i infrastrukturës, përfshi rrugët, komunikimin, transportin, dhe lehtësi të tjera të lidhjes me tregun e qendrave të mëdha urbane; Zhvillimi i një sistemi informacioni për marketingun; Forcimi i institucioneve të kontrollit të cilësisë dhe sigurisë ushqimore. Ristrukturimi dhe forcimi i sektorit publik të prodhimit të farave dhe nxitja e futjes së sipërmarrjeve private në prodhimin dhe tregtimin e farave ; Futja e politikave të favorshme fiskale dhe inkurajimi i investimeve të huaja; Forcimi i kontrollit shtetëror për sistemin e certifikimit të farave dhe të fidanëve; Aplikimi i një kërkimi intensiv të teknologjive (sidomos në ujitje); Zhvillimi i sistemit të shërbimit këshillimor publik dhe privat; Përmirësimi i koordinimit të projekteve për një shpërndarje efikase të informacionit. Zhvillimi i sistemit të këshillimit përmes masmediave; Min.Financave Min.Bujqësisë; Min. Financave; Min.Ekonomise; Donatorët Min.Bujqësisë; Min.Financave; Min.Transportit; Donatorët. Min.Bujqësisë; Enti i Farave; Institutet Kërkimore; Donatorët Min.Bujqësisë; Donatorët Krediti Rural Zgjerimit të aktiviteteve ekzistuese të kreditimit dhe Min.Financave; 14 Përshtatur nga dokumente strategjike të ministrive të ndryshme që i përkasin periudhës

82 Sektori i ujitjes dhe kullimit Konsolidimi i pronësisë dhe tregu të tokës. programeve të tyre për fshatin; Ngritja dhe forcimi i shoqatave të kursim-kreditit dhe futja e ndërmjetësve financiar të qëndrueshëm për kredinë në zonat rurale; Kanalizimi i mundësive dhe rritjen e shtrirjes së bankave dhe institucioneve jo-bankare me më shumë kredidhënie në zonat rurale; Përgatitje e bazës rregullatore për ngritjen e fondeve të garantimit. Rehabilitimi dhe përmirësimi i sistemit të ujitjes dhe kullimit; Ristrukturimi dhe forcimi i punës që duhet të bëjnë ndërmarrjet e ujërave; Forcimi i kapacitetit menaxhues të Shoqatave të Përdorimit të Ujit; Përshpejtimi i procesit të transferimit të menaxhimit të të ujitjes dhe kullimit; Forcimi i rolit të shërbimit këshillimor në ujitje. Forcimi i bazës institucionale në zgjidhja e problemeve legale të lidhura me regjistrimin dhe konsolidimin e tokës; Sigurimi i të drejtës së pronësisë; Zgjidhja e problemit të tokës bujqësore shtetërore dhe përdorimit ilegal të saj; Parandalimi i erozionit të tokës bujqësore; Futja e aplikimit të taksës mbi tokën; Nxitja e zhvillimit të tregut të tokës dhe praktikave të dhënies të saj me qera. Zhvillimi rural Zhvillimi i aktiviteteve bujqësore dhe të agro-përpunimit; Inkurajimi i diversifikimit të aktiviteteve ekonomike jashtë fermës; Mbështetje e zhvillimit të sektorit privat, veçanërisht ndërmarrjeve të mesme e të vogla; Përmirësimi i infrastrukturës rurale, përfshi rrugët, kanalizimet, shkollat, qendrat e kujdesit shëndetësor; Mbështetje e zhvillimit të burimeve njerëzore përmes edukimit. Reduktimi i varfërisë Menaxhimi i pasurive natyrore Përmirësimi dhe përcaktimit dhe orientimit më i mirë i programeve sociale; Rritja e prodhimtarisë dhe të ardhurave në bujqësi; Përmirësimi i mundësive të daljes në treg dhe sigurimit të kredisë rurale; Përmirësimi i nivelit të punësimit në zonat rurale, kryesisht nëpërmjet zhvillimit të SME-ve; Përmirësimi i shërbimit publik të shkollimit, kujdesit shëndetësor, rrugëve dhe kanaleve të tjera të komunikimit. Formulimi i politikave dhe i programeve për përmirësimin e menaxhimit të ujëmbledhëseve, menaxhimit të pyjeve dhe kullotave; Formulimi i politikave dhe i programeve për një përdorim të qëndrueshëm të burimeve ujore ndërmjet përdorimit efikas dhe konkurrues; Formulimi i politikave dhe programeve të investimit për burimet detare, monitorimi dhe mirëmbajtja e tyre. Min.Bujqësisë; ADF; Donatorët Min.Bujqësisë; Ndërm.Ujitjes; Donatorët Min.Bujqësisë; ZRPP; Donatorët Min.Bujqësisë; Min.Financave; Min.Transportit; Min.Arsimit; Min.Shëndetësisë; ADF; Donatorët Min.Punës Çësh.Soc; Min.Bujqësisë; Min.Financave; Min.Ekonomisë; Donatorët Min.Bujqësisë; Drejt.Përgj.Pyjeve Donatorët 76

83 Politikat e zhvillimit rural gjatë periudhës Kjo periudhë karakterizohet nga një rritje e ndjeshme e angazhimit të institucioneve, kryesisht me nxitjen e Bankës Botërore dhe të Fondit Monetar Ndërkombëtar, për përmirësimin e procesit të planifikimit të zhvillimit dhe përmirësimin e politikave zhvillimore në të gjithë sektorët. Kjo periudhë njihet dhe si fillimi i procesit real të planifikimit strategjik dhe rritjes së ndjeshme të koordinimit të ndërinstitucional. Në fillim të vitit 2001, Qeveria filloi punën për përgatitjen e Strategjisë së Rritjes Ekonomike dhe Reduktimit të Varfërisë. Kjo ishte tentativa e parë serioze në Shqipëri, për hartimin e një dokumenti strategjik me pjesëmarrjen dhe kontributin e të gjithë institucioneve kryesore si dhe të shoqërisë civile, e cila do të mundësojë një koordinim më të mirë të iniciativave në sektorë të ndryshëm nën një strategji kombëtare, si dhe do të mund të sigurojë gjithashtu një fushë të përbashkët koordinimi për të gjithë donatorët me qëllim rritjen e impaktit të asistencës së tyre në Shqipëri. Gjithashtu, ky dokument u bazua dhe zhvillua në lidhje të ngushtë me Kuadrin Afatmesëm të Shpenzimeve (MTEF) dhe me ushtrimin e MTEF Për përgatitjen e kësaj strategjisë u ngritën struktura specifike koordinues dhe punuese në nivel të ndryshme: një grup ndërministror, grupe pune në nivel ministrish të linjave, grupe pune dhe këshillues nga shoqëria civile si dhe nga donatorët. Në vazhdim të këtij procesi koordinimi dhe konsultimi strategjia u riemërtua Strategjia Kombëtare për Zhvillim Social dhe Ekonomik (SKZHES) dhe u miratua nga Këshilli i Ministrave në Nëntor Parimet në të cilat mbështetej hartimi dhe zbatimi i Strategjisë ishin (i) mbajtja parasysh e synimeve afatgjata të zhvillimit të vendit, (ii) prioritizimi i aksioneve politike, (iii) dinamizmi, (iv) pronësia shqiptare e strategjisë dhe kooperimi me partnerët e zhvillimit të vendit. Fusha prioritare të aksioneve publike të parashikuara në këtë strategji ishin: (i) shëndetësia dhe arsimi; (ii) infrastruktura; iii) përmirësimi i qeverisjes; (iv) rritja ekonomike; (v) mbështetja sociale; (vi) stabiliteti makroekonomik. Masat publike të SKZHES në nivel kombëtar grupoheshin në: (i) masa të lidhura me mbajtjen stabilitetit dhe përmirësimin e kuadrit makroekonomik; (ii) përmirësimi i qeverisjes dhe menaxhimit të sektorit publik; (iii) përshpejtimi i ritmeve të zhvillimit të sektorit privat dhe atij financiar; (iv) mbështetja e zhvillimit të kapitalit njerëzor; (v) përmirësimi i infrastrukturës dhe përshpejtimi i ritmeve të rritjes ekonomike; (vi) nxitja e zhvillimit të integruar rural; (vii) zhvillimi urban, dhe; (viii) reduktimi i varfërisë dhe përmirësimi i mjedisit. Për herë të parë kjo strategji tentoi të harmonizojë politikat në sektorë të ndryshem për të arritur maksimumin e sinergjisë. Në kapitullin e zhvillimit të integruar rural, objektivat strategjik që parashikonte SKZHES janë: (i) reduktimi i varfërisë nëpërmjet sigurimit të një rritje të qëndrueshme të prodhimit dhe të ardhurave nga bujqësia, blegtoria dhe agro-përpunimi; (ii) ruajtja dhe përmirësimi i përdorimit të burimeve natyrore; (iii) rritja e aksesit dhe cilësisë së shërbimeve rurale (arsim, shëndetësi, mbrojtje sociale), ujit të pijshëm dhe kanalizimeve, si dhe infrastrukturës 77

84 së transportit rural; dhe iv) diversifikimit të ekonomisë rurale dhe rritjes e punësimit dhe të ardhurave nga aktivitete jo-bujqësore në zonat rurale. Në kuadër të përgatitjes së kësaj strategjie kombëtar, Ministritë e tjera të linjës për gjithë sektorët e tjerë, edhe Ministria e Bujqësisië dhe Ushqimit i rishikoi politikat e veta për bujqësinë dhe zhvillimin rural në linjë me vizionin e ri të qeverisë. Duke konsideruar dimensionet e gjera të sfidave me të cilat ballafaqohen zonat rurale, zbatimi i një strategjie kombëtare të koordinuar për reduktimin e varfërisë dhe eliminimin e barrierave të rritjes dhe zhvillimin e sektorit bujqësor, është e një rëndësie të veçantë. Objektivat strategjik afat shkurtra që synohej te arriheshin në sektorin e bujqësisë dhe zhvillimit rural në kuadër të SKZHES ishin: i) ruajtja e nivelit të rritjes së prodhimit bujqësor dhe blegtoral në nivelet rreth 5%; ii) rritja e shkallës së përpunimit të produkteve bujqësore, blegtorale dhe të peshkut; dhe iii) përmirësimi i kushteve dhe nivelit të komercializimit të produkteve bujqësore dhe blegtorale në tregun e brendshëm dhe të jashtëm. Ruajtja e nivelit të rritjes në bujqësi kërkonte rigjallërimin e prodhimit në nën-sektorët kryesorë të bujqësisë nëpërmjet programeve sektoriale, duke synuar: (i) rritjen e aksesit ndaj faktorëve të prodhimit dhe shërbimeve bujqësore; (ii) konsolidimin e fermave dhe diversifikimit të aktivitetit të tyre; iii) përmirësimin e gjendjes së infrastrukturës dhe shërbimeve bujqësore; iv) masat institucionale dhe organizimeve sektoriale përfshirë institucionalizimin e tregut të tokës v) përmirësimi i shkallës dhe efiçiencës së përdorimit të tokës bujqësore, kullotave dhe futja nën efiçiencë e tokave të lëna djerrë. Pavarësisht nga të gjitha zhvillimet pozitive, në vitin 2002 varfëria ende vazhdonte të mbetej e qendrueshme dhe mjaft më e ashpër në zonat rurale. Pothuaj një në cdo tre shqiptarë vazhdonte të konsiderohej i varfër dhe katër në çdo pesë të varfër jetonin në zonat rurale, shumë prej të cilave konsiderohej se kishte akses shumë të kufizuar në infrastrukturën bazë, përfshirë edukimin bazë dhe shërbimet shëndetësore. Me qëllim për të mbështetur Ministrinë e Bujqësisë dhe Ushqimit në përpjekjet e saj për të intensifikuar zhvillimin dhe reduktuar varfërinë në zonat rurale, si dhe për të udhëzuar më mirë ndërhyrjet e saj në këtë fushë, në vitin 2002 Banka Botërore formuloi draftin e një dokumenti strategjik mbi zhvillimin rural. Ky dokument tentoi të bëjë një trajtim të gjithanshëm të situatës së atëhershme në zonat rurale dhe zhvillimeve gjatë dekadës së fundit, merrte në shqyrtim mundësitë ekzistuese, identifikonte komponentët themelore të zhvillimit rural dhe reduktimit të varfërisë, sugjeronte një sërë veprimesh për përballimin e problemeve, si dhe identifikonte prioritete dhe rekomandonte fushat e mundshme të angazhimit të Bankës Botërore për të ardhmen. Ky dokument thekson qartë se strategjitë për hapësirën rurale duhet të shkojnë përtej përmirësimit të rendimentit bujqësor. Ndërsa bujqësia vazhdon të luajë një rol kryesor në zonat rurale në drejtim të sigurimit të të ardhurave dhe mundësive për punësim, shumë faktorë të tjerë ndërlidhës duhet të merren në konsideratë në mënyrë që të realizohen ndryshime strukturore, të përmirësohet infrastruktura sociale dhe të rriten të ardhurat. Megjithatë, ndërsa diskutimet në këtë dokument shkojnë përtej çeshtjeve bujqësore dhe tentojnë që të arrijnë një panoramë sa më të plotë të sektorit rural, ende ka çështje që mbeten të patrajtuara në terma politikash dhe masash 78

85 ndërhyrëse. Ndër këto çeshtje mund të përmendim sidomos arsimin, shëndetësinë dhe mbrojtjen sociale në zonat rurale. Përmirësimet propozuara në kuadër të kësaj strategjie mund të kishin një efekt pozitiv, por gjithsesi vetëm përmirësimet e njëkohshme edhe në një numër aspektesh të sektorëve të tjerë që varen nga institucione të tjera mund ta ndryshojnë situatën në tërësi. Kjo strategji rurale për Shqipërinë shtron si objektiva qëndrore elementët e mëposhtëm: (a) rritjen e vazhdueshme e të ardhurave të familjeve rurale; (b) reduktimin e varfërisë rurale; dhe (c) menaxhimin e qëndrueshëm të burimeve natyrore, përfshirë pyjet, kullotat dhe ujin. Sidoqoftë, zbatimi i një strategjie të tillë për Shqipërinë domosdoshmërisht do të kërkonte përfshirjen dhe zbatimin e aksioneve intensive në sektorë të ndryshëm dhe një numër institucionesh qeveritare të niveleve të ndryshme. Kjo do të kërkonte gjithashtu, një fokus të fortë mbi masat mbështetëse të cilat mundësojnë uljen e varfërisë në zonat rurale, si dhe një reflektim të tyre në strategjitë e ndryshme rajonale të zhvillimit. Nga ana tjetër, që një strategji rurale e tillë të mund të jetë e suksesshme do të kërkoje një bazë të qendrueshme dhe një stabilitet të vazhdueshëm makro-ekonomik, karakterizuar nga inflacioni i ulet, një stabilitet të monedhës vendase dhe reduktim të deficiteve fiskale. Mbi këtë bazë, kjo strategji e zhvillimit rural sugjeronte ndërhyrje në tetë fushat e mëposhtme prioritare: 1. Mbështetje e mëtejshme e reformave të politikave makro- e mezo-ekonomike për të krijuar një mjedis politik favorizues për zhvillimin në zonat rurale; 2. Përshpejtimin e procesit të regjistrimit të tokës dhe zhvillimin e tregut të tokës si dhe menaxhimit të tokës bujqësore, kullotave e pyjeve; 3. Mbështetjen e ndërtimit të kapaciteteve gjatë dhe pas procesit të decentralizimit (a) në nivelin lokal për të fuqizuar strukturat publike të sapokrijuara dhe (b) në nivelin kombëtar për të fuqizuar institucionet qendrore (sidomos për ministritë); 4. Përmirësimin e infrastrukturës rurale përfshirë: rrugët rurale, ujitjen, furnizimin me ujë, etj.; 5. Fuqizimin e mëtejshëm të shërbimeve mbështetëse rurale me fokus qendror në shërbimet mbështetëse bujqësore dhe sigurinë ushqimore, por pa përjashtuar aktivitetet e orientuara drejt sektorit jobujqësor; 6. Përshpejtimin e ritmeve të zhvillimit të shërbimeve financiare rurale si dhe shtrirjen e iniciativave ekzistuese të mikro-kredisë e nxitjen e shtrirjes e mëtejshme të rrjetit bankar në zonat rurale; 7. Mbështetjen e zhvillimit të aktiviteteve dhe bizneseve jo-bujqësore, në funksion e krijimit të mundësive për punësim dhe sigurimit të ardhurave jo-bujqësore në zonat rurale dhe reduktimit të riskut që mbart sezonalitetit dhe variacioni i të ardhurave nga sektori bujqësor; 8. Fuqizimi i përfshirjes së komunitetit në menaxhimin e burimeve natyrore si në nivel hartimi politikash ashtu dhe drejtpërdrejt nëpërmjet aktiviteteve të projekteve konkrete. 79

86 Tabelë 7. Kuadri i politikave specifike të zhvillimit bujqësor dhe rural gjatë periudhës Objektivat Politikat/masat e parashikuara Përgjegjësit Kuadri makroekonomik favorizues Mbajtja e stabilitetit të treguesve makroekonomik; Thellimi i liberalizimit të tregtisë; Blegtoria Ngritja e një sistemi të qëndrueshëm të prodhimit blegtoral nëpërmjet konsolidimit të fermave që mbarështojnë krerë lopë dhe/ose krerë bagëti të imta; Ngritja e qendrave të përmirësimit racor dhe futjes së racave të reja; Forcimi i shërbimit veterinar dhe rrjetit të laboratorëve; Nxitja e inseminimit artificial në gjedhë ngritja e qendrave racore dhe aplikimi i kryqëzimeve në gjedh, të imta dhe buaj; Harmonizimi i legjislacionit veterinar dhe cilësisë së ushqimeve; Kulturat bujqësore Rehabilitimi i ujitjes dhe kullimit Konsolidimi dhe tregu i tokës Mekanizimi dhe inputet bujqësore Shërbimet mbështetëse të Shtimi i numrit të drufrutorëve (pemëve, frutore, agrume, ullinj), sipërfaqeve me vreshta (mesatarisht 7përqind) dhe atyre me serra (mesatarisht 10përqind); Futja e varieteteve të reja me prodhimtari të lartë e të përshtatshme për kushtet e vendit tonë; Forcimi i kontrollit fitosanitar dhe mbrojtjes së bimëve; Rritja e përpjekjeve për mbështetjen me kredi për ndërtimin e shërbimin e pemëtoreve të reja cilësore. Rehabilitimi i sistemit të ujitjes në 80,000 ha të rinj dhe të rehabilitimi i sistemeve të kullimit në 100,000 ha; Ristrukturimi i ndërmarrjeve të ujerave dhe forcimi i Shoqatave të Përdoruesve të Ujit (SHPU) dhe Federatave të SHPU-ve; Përmirësimi i menaxhimit të burimeve ujore përmes dhënies së skemave të ujitjes dhe kullimit tek SHPU-të; Promovimi i pjesëmarrjes së fermerëve në menaxhimin dhe mirëmbajtjen e skemave të ujitjes. Përfundimi i regjistrimit të tokës, pyjeve dhe kullotave në mbi 90% të zonave kadastrale; Ngritjen e zyrave të administrimit të tokës në qendër dhe në rrethe deri në fund të gjashtë mujorit të parë të vitit 2002; Forcimin e shërbimeve kadastrale dhe plotësimin e dokumentacionit mbi pasurinë private në mbi 3.5 milion pasuri ose rreth 90% të tyre; Përgatitjen e ligjit mbi pasuritë publike dhe plotësimin e legjislacionit mbi tokën bujqësore; Forcimin juridik dhe administrativ të strukturave lokale. Aplikimi i skemave konkurruese për futjen e teknologjive të reja në prodhim; Ristrukturimi dhe forcimi i institucioneve të kontrollit dhe çertifikimit të farave dhe fidanëve; Mbështetja e sektorit privat të prodhimit të farave dhe fidanëve. Rehabilitimi dhe fuqizimi i institucioneve kërkimore bujqësore dhe krijimi i qendrës kombëtare të kërkimit Min.Financave Min.Bujqësisë; Donatorët; Min.Bujqësisë; Donatorët; Min.Bujqësisë; Bordet e Kullimit; Donatorët; Min.Bujqësisë; ZRPP; Min.Drejtësisë; Donatorët; Min.Bujqësisë; Enti i Farave; Min.Financave; Min.Bujqësisë; Instit.Kërkimore; 15 Përshtatur nga dokumente strategjike të ministrive të ndryshme që i përkasin periudhës

87 bujqësisë Shërbimet financiare dhe kreditimi Përpunimi i produkteve Tregtimi dhe tregjet Burimet natyrore Diversifikimi dhe aktivitetet jo-bujqësore shkencor dhe këshillimit bujqësor; Rritja e peshës së kërkimit të aplikuar në fermerë dhe përfshirja e përfituesve në formulimin e prioriteteve; Forcimi i shërbimit të këshillimit në të gjitha rrethet; Vazhdimi i punës për ngritjen e një qendre kombëtare të kërkimit bujqësor të aplikuar dhe shërbimit këshillimor; Plotësimi i laboratorëve rajonale të kontrollit ushqimor me bazën materialo-laboratorike; Nxitja e mbulimit të një pjese të kostos nga laboratorët përmes kryerjes së shërbimeve me pagesë ndaj klientëve. Promovimi i bankave për t u futur me shërbime financiare në zonat rurale; Futja dhe zhvillimi i ndërmjetësve financiar të qëndrueshëm, si një pjesë e sektorit të gjerë financiar; Krijimi i një rrjeti privat të qëndrueshëm të Shoqatave të kursim-kredisë në zonat rurale duke u bazuar në Fondet fshatare të kredisë. Nxitja e skemave të kreditit dhe mikro-kreditit rural dhe tërheqja e investimeve të huaja në këtë sektor; Përmirësimi i mundësive të sigurimit dhe cilësisë së lëndëve të para; Futja e teknikave dhe teknologjive të reja në këtë sektor (projektet 2KR dhe ASP); Plotësimi dhe përmirësimi i legjislacionit mbi standardet, cilësinë, higjienën, etiketimin dhe ambalazhimin e produkteve agro-industriale. Ndërtimi dhe organizimi i tregjeve të shumicës në rrethet Tiranë, Vlorë, Korçë Lushnjë e Shkodër dhe përfshirja e përfituesve në menaxhimin dhe funksionimin e tyre; Ngritja e impianteve pilot të qendrave të grumbullimit të produkteve bujqësore e blegtorale; Zgjerimi i sistemit të informacionit mbi tregjet; Ngritja e projekteve për mbështetjen teknike dhe financiare të prodhuesve për eksport dhe krijimi i rrjetit të aktorëve për promovimin e eksporteve; Rritja e kapaciteteve të strukturave të Ministrisë së Bujqësisë dhe Ushqimit dhe ofruesve të shërbimeve me qëllim përmirësimin e analizës ekonomike dhe të tregut si dhe sigurimin e informacionit në shërbim të fermerëve dhe agrobiznesit; Ristrukturimi dhe forcimi i strukturave të menaxhimit të mjedisit në nivelin e qeverisjes vendore; Kontrolli i prerjeve të paligjshme të pyjeve; Transferimi i pyjeve dhe kullotave në pronësi apo përdorim të komunave; Mbrojtja e tokave nga erozioni përmes mbjelljeve të pemëve dhe ndërtimit të pritave malore; Fuqizimi dhe shtrirja e shoqatave kombëtare dhe rajonale të mjedisit, dhe atyre të peshkimit. Transferimi i teknologjive të adoptueshme dhe të përballueshme në nivel lokal; Implementimi i skemave të trajnimit profesional në shkollë dhe në punë; Shtrirja e skemave të mikro-financimit; Zhvillimi i infrastrukturës fizike dhe përmirësimi i aksesit dhe cilësisë së shërbimeve këshilluese; Pushteti Vendor; Donatorët; OJF-të; Min.Bujqësisë; Min.Ekonomisë; Donatorët; Min.Bujqësisë; Min.Ekonomisë; Donatorët; Min.Bujqësisë; Min.Ekonomisë; Min.Financave; Donatorët; Pushteti Vendor; Min.Bujqësisë; Drejt.Përgj.Pyjeve; Pushteti Vendor; Min.Bujqësisë; Min.Ekonomisë; Min.Financave; Donatorët; Pushteti Vendor; 81

88 Burimet njerëzore rurale Infrastruktura dhe shërbimet rurale Mbështetja e iniciativave lokale për biznesin e vogël rural; Investime në zhvillimin e shërbimeve publike në mbështetje të sipërmarrjeve më të mëdha rurale; Punësimi në programet e punëve publike të një shkalle të gjerë; Përhapja dhe themelimit të shërbimeve financiare të plota dhe moderne; Skema mbështetëse për marketingun. Përmirësimi i infrastrukturës shkollore, shëndetësore dhe sistemit të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore; Vazhdimi i programeve të trajnimit të mësuesve dhe stafit mjekësor në zonat rurale; Zbatimi kohor i planit të decentralizimit dhe rritja e kapaciteteve lokale për hartimin dhe zbatimin e politikave të zhvillimit dhe ofrimit të shërbimeve publike; Rritja e kapaciteteve lokale përmes trajnimit të tyre si në hartimin e politikave të zhvillimit rajonal dhe në ofrimin e shërbimeve publike; Stimulimi i formave të shoqërizimit i shoqëruar ky me vetë format e procesit të decentralizimit dhe thellimi i autonomisë; Nxitja e përfshirjes së vetë komunitetit në vetëqeverisje. Përmirësimi i rrjetit të rrugëve dytësore dhe lokale; Përmirësimi i infrastrukturës shkollore, shëndetësore; Përmirësimi i furnizimit me ujë të pijshëm; Rritja e përfshirjes në skemën e sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore; Min.Arsimit; Min.Bujqësisë; Min.Shëndetësisë; Donatorët; Pushteti Vendor; Min.Transporteve; Min.Arsimit; Min.Shëndetësisë; ADF dhe Donatorët; Pushteti Vendor; Politikat e zhvillimit rural gjatë periudhës 2007 e në vazhdim Ne kuadër të përpjekjeve integruese si dhe të procesit të konsolidimit të Planit të Integruar të Planifikimit në, në vitin 2006, Qeveria shqiptare ndërmori një rishikim të Strategjisë Kombëtare për Zhvillim Ekonomik e Social. Në këtë kuadër u rishikuan apo u finalizuan të gjitha strategjive sektoriale si dhe në sërë strategjish ndërsektoriale, të cilat u integruan më pas në Strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim për periudhën Si pjesë e këtij procesi përgatit dhe u miratua dhe Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural (SNZHR) e cila përshkon prioritetet e politikës së zhvillimit rural të vendit tonë për periudhën Kjo strategji bazohet në draft strategjinë e përgatitur me mbështetjen e Bankës Botërore (2002), por në përcaktimin e politikave prioritare, ajo orientohet kryesisht mbi direktivat strategjike të Komunitetit Evropian për zhvillimin rural si dhe në direktivat të tjera të Komunitetit për një përdorim të qëndrueshëm të burimeve (Vendimi i Këshillit të Gotenborgut) dhe për nxitjen e rritjes ekonomike dhe krijimit të vendeve të punës (Strategjia e Lisbonës). Kështu, në linjë me Programin e Zhvillimit Rural të BE, qëllimet e kësaj strategji paraqiten në katër shtylla (tre shtylla kryesore teknike dhe një operative) të politikave të zhvillimin rural në Shqipëri, si mëposhtë: 82

89 1. Rritja e aftësisë konkurruese së sektorit bujqësor dhe agro-ushqimor duke mbështetur ristrukturimin dhe zhvillimin e aktiviteteve të shtimit të vlerës (me qëllim rritjen e vlerës financiare të produkteve); 2. Mbrojtja dhe përmirësimi i mjedisit duke menaxhuar në mënyrë të qëndrueshme burimet natyrore në zonat rurale; 3. Përmirësimi i cilësisë së jetës në zonat rurale dhe nxitja e aktiviteteve të shumëllojshme ekonomike, nëpërmjet krijimit të vendeve të reja të punës; 4. Zhvillimi i kapacitetit të institucioneve për të planifikuar, menaxhuar dhe bashkërenduar efektifisht aktivitetet në mbështetje të zhvillimit rural. Përvec kësaj, strategjia e zhvillimit rural tenton të shtrihet më shumë se më parë dhe në në fusha si arsimi, shëndetsia, zhvillimi ekonomik dhe infrastruktura. Për këtë, në strategji parashikohen mekanizma koordinimi për identifikimin dhe monitorimin e ndërhyrjeve (jashtë bujqësisë) nëpërmjet sistemit të raportimit rural (të modeli rural proofing të BE). Këtu përfshihet përgatitja e një Plani Veprimesh për Zhvillimin Rural për gjithë territorin, dhe më pas secila nga Ministritë e përfshira (sidomos Arsimi, Shëndetësia, Ekonomia dhe Transportet) duhet të dërgojnë një raport vjetor rural proofing që paraqet programet e tyre për zonat rurale, krahasuar me programet për zonat urbane. Zbatimi i politikës së zhvillimit rural gjatë periudhës afat-mesme, kryhet nga Agjensia Rurale e Pagesave e cila eshte e organizuar si një institucion i pavarur nën ombrellën e MBUMK me mbështetjen e një sërë agjensish Shtetërore në nivele të ndryshme. Tabelë 8. Kuadri i politikave specifike të zhvillimit rural gjatë periudhës Objektivat Politikat/masat e parashikuara Përgjegjësit Kuadri makroekonomik Konkurueshmëria Modernizimi dhe ristrukturimi i bujqësisë Ruajtja e stabilitetit të treguesve makroekonomik; Reduktimi i infromalitetit; Lehtësimi i procedurave të biznesit. Modernizimi i fermave bujqësore; Ndihmë për fermerët për tju përshtatur kërkesave për standarte sipas legjislacionit të Komunitetit Europian; Nxitja e fermerëve të rinj; Dalja e hershme në pension e fermerëve dhe punëtorëve të fermave, atje kur kjo është në favor të konsolidimit të këtyre fermave; Përmasimi dhe zhvillimi i infrastrukturës që lidhet me zhvillimin dhe adaptimin e bujqësisë dhe pyjeve. Min.Financave; Min.Ekonomisë; Min.të tjera Min.Bujqësisë; Min.Financave; Min.Mjedisit; MADA; Donatorët; Pushteti Vendor; 16 Përshtatur nga dokumente strategjike të ministrive të ndryshme që i përkasin periudhës

90 Rritja e vlerës së shtuar dhe cilësisë në prodhim dhe përpunim Menaxhim i qëndrushem dhe efikas i pyjeve Rritja e nivelit të aftësive dhe të punësimit Rritja e cilësisë së prodhimit bujqëor dhe të pyjeve; Mbështetje për fermerët të cilët marrin pjesë në skemat e rritjes së cilësisë së ushqimeve; Përmirësimi i sigurisë ushqimore; Përmirësimi i grumbullimit, përpunimit dhe marketingut të produkteve; Mbështetje për grupet e prodhuesve për informim dhe aktivitete promovuese për produktet nën skemat e cilësisë ushqimore. Rritja e vlerës ekonomike të pyjeve; Mbështetje për ngritjen e grupeve të prodhuesve në sektorin e pyjeve. Trainime profesionale dhe aktivitete informuese Ruajtja e peisazhit kulturor dhe mbrojtja e mjedisit Ruajtja e peizazhit në Pagesa kompesuese për zonat me zonat e defavorizuara disavantazhe natyrore. Praktikave bujqësore për mbrojtjen e mjedisit Mbështetje e praktikave bujqësore që përmisojnë situatën mjedisore; Ruajtja e praktikave tradicionale bujqësore si dhe mirëmbajtja e potencialeve gjenetike; Ruajtja e një bujqësie të qëndrueshme në zonat e mbrojtura. Përmiresimi i cilesisë së jetës në zonat rurale dhe nxitja e diversifikimit Krijimi i mundësive për punësim në zonat rurale Përmirësimi i cilësisë së jetës në zonat rurale Mbeshtetja e krijimit dhe zhvillimit të ndërmarrjeve bazuar në fuqinë konkuruese të zonave rurale; Mbështetja e diversifikimit aktiviteteve ekonomike; Trainime specific dhe veprimtari informuese për aktorët ekonomik në zonat rurale. Rinovimi dhe zhvillimi i fshatit, përfshirë rrugët lokale, furnizimin me ujë dhe higjenën; Mbështetja e ruajtes dhe rritjes së vlerave të trashëguara; Shërbime bazë për ndërmarrjet dhe popullsinë rurale. Pjesëmarrja në zhvillimin rural Hartimi i strategjive të zhvillimit lokal; Ngritja dhe forcimi i Grupeve të Veprimit Lokal; Vënia në zbatim e strategjive të zhvillimit lokal; Promovimi i bashkëpunimit ndërmjet vendeve të rajonit si dhe Min.Bujqësisë; Min.Financave; MADA; Donatorë të tjerë; Pushteti Vendor; Min.Mjedisit; Donatorët; Pushteti Vendor; Min.Bujqësisë; Min.Punës; Donatorët; Pushteti Vendor; Min.Ekonomisë; Min.Mjedisit; Min.Bujqësisë; Min.Financave; Donatorët; Min.Mjedisit; Min.Bujqësisë; Min.Financave; Donatorët; Min.Ekonomisë; Min.Bujqësisë; Min.Financave; Donatorët; Min.Ekonomisë; Min.Punës; Min.Bujqësisë; Min.Financave; Donatorët; Min.Ekonomisë; Min.Bujqësisë; Min.Ekopnomisë; Donatorët; Pushteti Vendor. 84

91 bashkëpunimin ndërkombëtar. Infrastruktura rurale Rehabilitimi i rrugëve rurale, ujësjellësve, shkollave dhe qëndrave shëndetësore; Çeshtjet sociale Rrija e pagave të mësuesve dhe punonjësve të shëndetësisë në zonat rurale; Rritja e pensioneve dhe kompensimeve për zonat rurale; Përshpejtimi i shtrirjes së sigurimeve shoqërore në zonat rurale Min.Transporteve; Min.Brëndshme; Min.Arsimit; Min.shndetësisë; ADF Min.Financave; Min.Punës ÇSSHB; Min.Arsimit; Min.Shëndetësisë; Inst.Sig.Shoqërore Në këtë fazë programimi të zhvillimit rural, duket se është rritur përshtatshmëria me politikat e BE, të paktën përsa i përket përcaktimit të politikave dhe masave në dokumentet strategjike. Megjithatë, shqetësues mbetet niveli akoma i ulur i koordinimit ndërinstitucional në përcaktimin e financimeve sipas politikave dhe masave të ndryshme përcaktuara në këto dokumente strategjike Koordinimi ndërinstitucional i politikave të zhvillimit rural Meqenëse funksionet e zhvillimit rural janë të shpërndara në shumë institucione, është shumë i rëndësishëm zhvillimi i një mekanizmi funksional koordinimi në nivel ndërinstitucional. Në mënyre që të arrihet objektivi i një zhvillimi të balancuar dhe të qëndrueshëm rural, ky mekanizëm duhet jetë shumë aktiv si në fazën e hartimit të strategjive dhe politikave ashtu dhe në atë të koordinimit të zbatimit të tyre në terren. Kështu, strukturat e përfshira në këtë mekanizëm koordinues duhet të përgjigjen kryesisht për mbikëqyrjen dhe garantimin e ndërlidhjes funksionale dhe komplementuese të masave dhe financimeve të parashikuara nga institucione të ndryshme në favor të zhvillimit rural. Deri në vitin 2000, funksionet e koordinimit të zhvillimit, ashtu si dhe politikat zhvillimore në këtë fushë, ishin të pa përcaktuara qartë dhe zbatimi i tyre bazohej kryesisht në mekanizmat sektorial. Një mekanizëm i tillë filloi të zhvillohej për herë të parë në vitin 2001, me mbështetjen e Bankës Botërore dhe institucioneve të tjera ndërkombëtare, dhe që përfshinte kryesisht ngritjen e një Grupit Ndërministror për Zhvillimin Rural, nën drejtimin e Zëvëndëskryeministrit dhe me përbërjen e përfaqësuesve të niveleve të larta të ministrive të ndryshme të linjës. Roli kryesor i këtij grupi ndërministror ishte koordinimi i politikave dhe ndërhyrjeve të ndërmarra nga ministri dhe institucione të tjera në vartësi të ministrive të ndryshme të linjes në favor të zhvillimit rural. Si i tillë, grupi duhej të merrte në shqyrtim të gjitha planet e ministrive të ndryshme dhe të siguronte që ato shkojnë në linjë me politikat kombëtare të zhvillimit rural. Gjatë kësaj periudhe, grupi u mblodh disa herë dhe u mor përgjithësisht vetëm me koordinimin (deri në njëfarë mase) të prioritete, por nuk arrit të kishte ndikimin e duhur në 85

92 rishpërndarjen e balancuar të financimeve sektoriale sipas prioriteteve të miratuara nga ky grup. Si rezultat, parashikimi i shpërndarjes së financimeve publike, vazhdoi të mbetej kompetence pothuajse e plotë e institucioneve sektoriale dhe përcaktimi final i tyre rezultat i konkurrencës sektoriale dhe negocimit të sektorëve të veçantë me Ministrinë e Financave. Në vitin 2006, në kuadër të rishikimit të procesit dhe funksioneve të planifikimit të integruar strategjik brenda qeverisë, ky mekanizëm koordinues i zhvillimit rural u rishikua në disa aspekte me qëllim forcimin e tij. Figure 9. Skema e organizimit të strukturës koordinuese të zhvillimit rural nga vitin Këto ndryshime konsistuan kryesisht në: (i) rikompozimin e Grupit Ndërministror të Zhvillimit Rural; (ii) ngritjen e nivelit të Sektorit të mëparshëm të Zhvillimit Rural duke e kaluar atë në nivel Drejtorie të Zhvillimit Rural brenda Drejtorisë së Përgjithshme të Politikave Bujqësore në MBUMK; (iii) ngritjen e Grupit Teknik të Zhvillimit Rural; dhe (iv) ngritjen e një grupi këshillimor, me përbërje nga përfaqësues të ndryshëm të organizatave rurale dhe institucioneve mbështetëse. Grupit Ndërministror për Zhvillimin Rural, i ngritur mbi bazë të Urdhërit të Kryeministrit Nr.165, datë Për Ngritjen e Grupit Ndërministror të Punës për Përgatitjen, Hartimin dhe Ndjekjen e Zbatimit të Strategjisë Ndërsektoriale të Zhvillimit Rural, në Kuadër të Strategjisë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim, kryesohet nga Zëvendës-Kryeministri dhe përbehet me anëtarë në nivel zëvendësministrash nga: Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit, Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës, Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujrave, Ministria e Financave, Ministria e Brendëshme, Ministria e Punëve Publike, Transportit dhe Telekomunikacionit, Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Ministria e Arsimit dhe Shkencës, dhe Ministria e Shëndetësisë. Ky grup Ndërministror do jetë përgjigjet për koordinimin ndërministror në nivel strategjik dhe programi veprimesh. Grup Teknik, i ngritur në nivel ekspertësh nga ministritë e ndryshme të përfshira në zhvillimin rural, ka përgjegjësinë të bëjë koordinimin e nevojshëm gjatë përgatitjes së masave mbështetëse duke garantuar lidhjen ndërmjet aktiviteteve të ndryshme. Figure 10. Skema e organizimit të strukturës koordinuese të zhvillimit rural nga vitit 2007 e në vazhdim 86

93 Burimi: MBUMK Strategjia Ndërsektoriale e Zhvillimit Rural Drejtoria e Zhvillimit Rural në MBUMK do të luaj rolin e sekretarisë për mekanizmin koordinues. Përgjegjësitë e sekretariatit do të përfshijnë mbajtjen e një baze të dhënash me informacion për zhvillimin rural. Informacioni duhet të vihet në dispozicion të publikut dhe duhet të jetë pjesë përbërese e një raporti vjetor mbi gjendjen e zhvillimit rural në Shqipëri. Një tjetër përmirësim i rëndësishëm ishte ngritja e grupve konsultative nga donatorët dhe nga komuniteti i institucioneve përfituese dhe mbështetëse. Këto grupe dhanë një kontribut të rëndësishëm gjatë fazës së hartimit të strategjisë dhe pritet të kenë gjithashtu një kontribut t,e ndjeshëm dhe gjatë zbatimit të saj. Megjithatë, kjo mbetet për tu vërtetur në vitet që vijnë Krahasimi i politikave të zhvillimit rural sipas periudhave Gjatë këtyre viteve të tranzicionit në Shqipëri janë hartuar një numër i madh dokumentesh strategjike. Edhe pse akoma nuk ka një strategji të veçantë të zhvillimit të zonave të defavorizuara dhe atyre malore, shumë aspekte të zhvillimit të këtyre zonave janë përmendur në strategji të ndryshme sektoriale (Strategjia e Bujqësisë dhe Ushqimit, e Turizmit, e Transportit, e Shëndetësisë, e Arsimit, etj.) dhe strategji ndër-sektoriale (Strategjia e Zhvillimit Rural, Strategjia e Zhvillimit Rajonal, Strategjia e Mjedisit) të cilat janë të inkuadruara në dokumentet strategjike kombëtare si Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI), si dhe në Programin Buxhetor Afatmesëm. Shumica e këtyre dokumenteve strategjike, sidomos gjatë viteve të para të tranzicionit janë 87

94 fokusuar kryesisht në politika dhe masa që kanë të bëjnë më reformat e nevojshme strukturore, reduktimin e varfërisë dhe rritjen e sasisë së prodhimit (me fokus sigurimin e ushqimit). Çështjet e mirëfillta të zhvillimit rural dhe të zonave të defavorizuara (në konceptet e zhvillimit të balancuar dhe të qëndrueshëm rural) kanë filluar të përfshihen vetëm pas vitit Në mënyrë të përmbledhur, në tabelën e mëposhtme, paraqiten elementët kryesorë të politikave të hartuara në Shqipëri gjatë periudhës , të krahasuara këto me elementët kryesor të politikave të ndërmarra në vendet e Bashkimit Europian. Tabelë 9. Krahasimi i elementëve kryesor të politikave Shqiptare me ato të vendeve të BE sipas periudhave Periudha Strategjitë Politikat kryesore në Shqipëri Politikat kryesore në BE Reformat e privatizimit në bujqësi dhe asetet prodhuese rurale; Dokumenti i parë orientues i zhvillimit të bujqësisë, Njohja e pronësisë dhe lejimi i tregut të tokës bujqësore; Strategjia e Gjelbër; Strategjia kombëtare e zhvillimit të bujqësisë horizont 2010 (FAO); Strategjia e rritjes dhe reduktimit të varfërisë; Strategjitë e tjera sektoriale; Objektivat e Mijëvjeçarit; Strategjia Kombëtare për Zhvillim Ekonomiko- Social; Siguri ushqimore, Parandalim krize, Reforma strukturore, Reduktim varfërie, Rivënie në prodhim, Furnizim inputesh, Nxitje prodhimi, Shfrytëzimi i pyjeve Njohuri teknike bazë, Infrastrukturë bazë, Reduktimi i varfërisë, Infrastruktura rurale, Infrastruktura bujqësore (ujitja+tregjet), Rritja e prodhimit, Futja e teknikave e teknologjive, Këshillimi bujqësor, Infrastr.bujq. (marketing), Mbrojtja e pyjeve, Shërbimet rurale (shëndeti +edukimi bazë); Krijimi i zonave të mbrojtura, Nisma të zhvillimit rural, Nxitja e kreditimit, Zonat malore, Ristrukturim sektorësh, Rritje produktiviteti, Përmirësime teknike, Rritje prodhimi, Efieçienca e faktorëve prodhues, Siguri ushqimore, Standarde jetese, Garantim çmimesh, Mbrojtje mjedisi, Shëndet kafshësh, Mbrojtje e konsumatorit, Kualifikim profesional, Kërkim zhvillim Pagesa për zonat e defavorizuara, Masa mjedisore, Dalje e shpejtë në pension, Ripyllëzim i tokës bujqësore, Standardet e prodhimit, Fermat në vetëmbajtje, Grupet e prodhuesve, Fermerët e rinj, Përpunimi dhe marketingu, Kualifikim profesional, Pylltaria, Siguria ushqimore, Zhvillimi i integruar rural, LEADER+, Strategjia e Bujqësisë, Strategji të tjera sektoriale; Strategjia e Zhvillimit Rural, Strategjia e Zhvillimit Rajonal, Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim, Katër shtyllat e SNZHR janë të ngashme me ato të BE dhe fokusohen tek: Konkurueshmëria, Përmirësim i teknologjive, Këshillimi bujqësor, Siguri Ushqimore, Rritje produktiviteti, Shfrytëzim oportunitetesh, Integrim rural/rajonal, Përmirësim i konkurueshmërisë së sektorit të bujqësisë dhe pyjeve, Përmirësim i mjedisit dhe zonave rurale, Përmirësim i cilësisë së jetës në zonat rurale dhe nxitje e diversifikimit, Ngritja e kapaciteteve lokale për punësim dhe diversifikim. 88

95 Zona malore dhe të defavorizuara, Infrastrukturë rurale, Infrastrukturë bujqësore (marketing, përpunim), Shërbime rurale (shëndet +edukim bazë); Nxitje kreditimi, Fillim i subvencioneve, (41 masa në total, të grupuara në katër akse) Duke bërë një krahasim relativ të shtatë akset kryesore të këtyre politikave sipas periudhave të mësipërme, dallojmë këto ndyshime: Gjatë periudhës politikat janë fokusuar kryesisht në reduktimin e varfërisë reformat strukturore, ndjekur më pas nga politikat e lidhura me përmirësimin e arsimit dhe shëndetësisë, si dhe në rritjen e prodhimit dhe produktivitetit bujqësor; Gjatë periudhës , vazhdon niveli i lartë në reduktimin e varfërisë dhe pothuajse i njëjti nivel relativ mbi politikat e përmirësimit të arsimit dhe shëndetësisë, ndërkohë që vërehet një reduktim relativ të mbështetjes për produktivitetin në bujqësi; Gjatë periudhës , vërehet një rritje e vëmendjes mbi politikat e rritjes së produktivitetit në bujqësi, përmirësim të infrastrukturës dhe sidomos politikave të lidhura me përmirësimin e shërbimeve sociale (cilësinë e jetës), ndërkohë që verehet një largim relativ nga politikat e pastra të varfërisë si dhe atyre në arsim dhe shëndetësi. Grafiku 25. Krahasimi i politikave të zhvillimit rural sipas periudhave për shtatë elementet kryesorë 89

96 Në këtë kuadër, del e domosdoshme futja e përqasjeve të reja zhvillimore për këto zona, të cilat të mund të ofrojnë zgjidhje më efektive, balancuese dhe integruese faktorëve të ndryshëm socio-ekonomike, përfshirë ato demografikë, punësimin, aftësitë profesionale, sigurinë njerëzore, mirëqenien si dhe nxitjen e një roli të ri të shtetit. Përmirësimi i përqasjeve të zhvillimit për këto zona bëhet akoma më i domosdoshëm në kuadër të ndryshimeve të ekonomisë botërore, rritjes së efekteve të globalizimit, rritjes së fuqisë transformuese të teknologjive të reja, zhvillimit të ekonomisë së dijes, dhe rolit të ri të kapitalit dhe burimeve njerëzore (njerëzve, dijeve dhe aftësive profesionale të tyre). Tashmë ka një konsesus të përgjithshëm se sfidat e sotme sociale dhe ekonomike, me të cilat përballet Shqipëria, janë komplekse dhe të ndërlidhura ngushtë mes tyre. Si të tilla, zgjidha e tyre kërkon metoda më holistike e të integruara për një zhvillim të qëndrueshëm dhe të balancuar socio-ekonomik të këtyre zonave. Pavarësisht se përqasjet, metodat dhe mekanizmat e reja të zhvillimit të balancuar dhe të integruar rural (që tentojnë të rezultojnë në një zhvillim të qëndrueshëm) po adaptohen gradualisht dhe po zbatohen në nivele dhe mënyra të ndryshme nga vende të ndryshme, karakteristikat e tyre kryesore përfshijnë: Një fokusim më të madh drejt zhvilimit territorial (me objektiv të veçantë njerëzit që jetojnë në të) dhe harmonizim të politikave sektoriale; Një orientim drejt oportuniteteve, drejt pikave të forta dhe avantazheve konkuruese të territoreve rurale; Një fokusim drejt investimeve strategjike dhe reduktim të subvensionimit të sektorëve joproduktivë; Përdorim të koordinuar të një numri të madh instrumentash zhvillimor përplotësues, si pjesë të një pakete të përbashkët mjetesh ndërhyrjeje, masash dhe mbështetjesh; Zhvillim të një modeli të ri dhe të mirëkoordinuar qeverisje që përfshin nivele të ndryshme të qeverisje, aktorësh dhe partenerësh; dhe, Rritje të ndjeshme të rolit të qeverisjes dhe aktorëve lokal në planifikimin dhe menaxhimin e proceseve të zhvillimit të territoreve të tyre lokale. Në këtë kuadër, politikat e reja rurale (të konsideruara ndryshe si paradigma e re rurale ) po bëhen përditë e më pak të orientuara në mbrojtje, më pak të fokusuara në kufizimet, dhe të përqendruara përditë e më shumë në rritjen e oportuniteteve, në shftytëzimin efikas të burimeve lokale, si dhe rritjen e aftësive konkuruese dhe specificiteteve avantazhuese të territoreve (OECD, 2006). 90

97 4.4. Zonat e defavorizuara dhe ndikimi i politikave zhvillimore Përcaktimi i zonave të defavorizuara në Shqipëri Bazuar në eksperiencat ndërkombëtare, zonat e pafavorizuara 17 konsiderohen zonat me zhvillimin më të ulët social dhe ekonomik sipas matjeve të indeksit të peshuar. Indeksi i peshuar integron një numër treguesish elementarë si p.sh proporcioni i varfërisë për numër popullsie, lëvizja e popullsisë, shkalla e papunësimit, shpenzimet publike pë banor, numri i vizitave mjekësore për banor, pjesmarrja në arsimin e detyrueshëm, dhe aksesi në burimet e ujit të mjaftueshme dhe të pastër. Indeksi i peshuar është i aplikueshëm për qarqe, komuna dhe bashki. Eksperienca europiane Countries Minimum elevation Other criteria Austria 700 m Also above 500 m if slope > 20 % Belgium 300 m Bulgaria 600m Also > 200 m altitudinal difference/km2; or slope > 12 Croatia 650 m Cyprus 800 m Also above 500 m if average slope 15 % Czech Republic 700 m France 700 m (generally) Slope > 20 % over > 80 % of area 600 m (Vosges) 800 m (Mediterranean) Germany 700 m Climatic difficulties Greece 800 m Also 600 m if slope > 16 %; Below 600 m if slope > 20 % Hungary 600 m Also above 400 m if average slope > 10 %; or average slope >20 % Italy 600 m Altitudinal difference > 600 m Norway 600 m Poland 350 m Or > 12 for at least 50 % of agricultural land in a municipality Romania 600 m Also on slopes > 20 Slovakia 600 m Also above 500 m on slopes > 7 ; or average slope > 12 Slovenia 700 m Also above 500 m if more than half the farmland is on slopes of > 15 %; or slope > 20 % Portugal 700 m (north of the Tejo river) Slope > 25 % 800 m (south of the Tejo river) Spain m Slope > 20 % Elevation gain 400 m Ukraine 400 m Also relating to scarcity of agricultural land and climatic conditions Politikat zhvillimore dhe ndikimi i tyre në zonat e defavorizuara Gjate këtyre viteve të tranzicioni shumë dokumente strategjike janë formuluar nga institucione dhe agjensi të ndryshme, si me iniciativën e vetë institucioneve shqiptare ashtu dhe me nxitjen apo mbështetjen e institucioneve dhe programeve të ndryshme të financuara nga donatorët. Shumë prej tyre kanë përmendur apo përfshirë elemente politikash apo masash të cilat kanë prekur 17 METE, 2007, Strategjia Ndërinstitucionale për Zhvillimin Rajonal. 91

98 direkt apo indirekt aspekte të zhvillimit të zonave malore dhe atyre të defavorizuara (edhe pse nuk janë emertuar apo targetuara si të tilla). Tabelë 10. Përmbledhje e politikave dhe institucioneve kryesore të përfshira në mbështetjen e zhvillimit të zonave të defavorizuara dhe atyre malore Periudha Institucionet Kryesore Politikat kryesore e në vazhdim Min. Bujqësisë MPÇSSHB; FZHSH Min. Bujqësisë; Min.Transport.; MPÇSSHB; Min.Shëndet. dhe Arsimit; FZHSH; MADA; MAFF; 2KR Projekte të vogla donatorësh Min. Bujqësisë; Min.Brëndshme.; Push.Vendor; Min.Mjedisit; MPÇSSHB; Min.Ekonomisë; Min.Turizmit&Kulturë; FZHSH; MADA; MAFF; 2KR; Projekte të vogla donatorësh Nxitja e prodhimtarisë, furnizimi me inpute, mekanizimi, përmirësimi i ujitjes dhe kullimit, organizimi i fermerëve, përmirësimi i pyjeve; Mbrojtja sociale dhe ndihma ekonomike; Rehabilitimi i infrastruktures rurale (rrugë, shkolla, qëndra shëndetësore, ujësjellës); Nxitja e prodhimtarisë, zhvillimi i blegtorisë, nxitja e përpunimit, përmirësimi i ujitjes dhe kullimit, zhvillimi i tregjeve bujqësore, nxitja e mekanizimit, përmirësimi i pyjeve dhe zonave të mbrojtura; Fillimi i përfshirjes së pushtetit vendor në zhvillimin e infrastrukturës rurale; Mbrojtja sociale dhe ndihma ekonomike; Kualifikimi i stafeve të arsimit dhe shëndetësisë në zonat e thella rurale; Rehabilitimi i infrastruktures rurale (rrugë, shkolla, qëndra shëndetësore, ujësjellës); Mbështetja e zhvillimit të bujqësisë dhe blegtorisë në zonat malore, rehabilitimit të ujitjes dhe disa rrugëve rurale; Zhvillimi i sistemit të mikrokredisë në zonat malore; Kredi lehtësues për mekanizim; Nxitja e zhvillimit lokal në mënyra të ndryshme; Nxitja e prodhimtarisë, zhvillimi i blegtorisë, zhvillimi i tregjeve bujqësore, nxitja e përpunimit, ngritja e thertoreve, përmirësimi i ujitjes dhe kullimit, mbështetja e mbjelljeve të reja në frutikulture dhe vreshtari, rrit përfshirjen e zhvillimit të integruar rural; Grante për pushtetin vendor për zhvillimin e infrastrukturës rurale; Rriten kompetencat e pushtetit vendor në planifikimin e zhvillimit lokal, zhvillimin e infrastrukturës dhe biznesit në nivel lokal; Mbështet rehabilitimin e pyjeve dhe ndjek zonat e mbrojtura; Vazhdon mbështetjen sociale dhe ndihmën ekonomike; Propozon program të veçantë pë zonat e defavorizuara; Fillon mbështetjen pë zhvillimin e turizmit rural dhe malor; Rehabilitimi i infrastruktures rurale (rrugë, shkolla, qëndra shëndetësore, ujësjellës); Shtrin aktivitetin nga 19 në 21 rrethe malore, shtrin mbështetjen në zhvillimin e aktiviteteve ekonomike me potenciale (përfshirë kulturat, blegtorisë dhe aktivitetet jobujqësore) në zonat malore, rehabilitimin e infrastrukturës së vogël ekonomike, ngritjen e kapaciteteve lokale; Shtrin aktivitetin nga 19 në 27 rrethe, rrit volumin e mikrokredisë dhe rrit llojet e produkteve të ofruara në zonat malore; Zbaton skemën e frutikultures dhe vreshtarisë dhe 92

99 planifikohet për transformon në Agjensi Pagesash ; Nxitja e zhvillimit lokal në mënyra të ndryshme; Siç shihet më sipër numri i institucioneve të përshira në zhvillimin e zonave të defavorizuara është i madh dhe ky numër ka ardhur duke u rritur nga viti në vit. Megjithatë, pavarësisht numrit të madh të dokumenteve strategjike në Shqipëri akoma nuk ka një strategji apo plan zhvillimi të mirëfilltë për zonat e defavorizuara. Për herë të parë, zonat e defavorizuara dhe zonat malore u përmendën (edhe pse në mënyrë kalimtare) në Strategjinë Kombëtare për Zhvillim Social dhe Ekonomik (SKZHES). Më pas ato u përfshinë në mënyrë disi më të plotë në dokumentet e fundit strategjike të hartuara gjatë vitit 2007 si Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim dhe në Strategjinë Ndërsektoriale të Zhvillimit Rajonal (hartuar nga Ministria e Ekonomisë Tregtisë dhe Energjetikës) dhe Strategjia Ndërsektoriale e Zhvillimit Rural (e hartuar nga Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit). Në mënyrë më kalimtare, aspekte lidhur me zonat e defavorizuara dhe malore përfshihen tashme dhe në strategjitë sektoriale të bujqësisë dhe ushqimit, transportit, mjedisit, turizmit, shëndetësisë dhe arsimit. Siç kemi trajtuar dhe më sipër, politikat e kësaj periudhe janë orientuar kryesisht drejt reformave strukturore dhe garantimit të sigurimit masiv të ushqimit dhe kanë patur pak ndikim në krijimin e një baze të shëndoshë për zhvillim të qëndrueshëm ekonomik e social të zonave rurale në përgjithësi. Niveli i koordinimit ndërinstitucional, niveli i lartë i emergjencave në politikat dhe ndërhyrjet zhvillimore dhe mungesa e eksperiencës në këtë fushë, të shoqëruara dhe me krizën e viti 1997, kanë çuar në reduktim të impaktit të politikave të ndërmarra dhe në mos arritje të rezultateve të kënaqshme. Tabelë 11. Ndikimet e politikave të periudhës në zhvillimin e zonave të defavorizuara dhe malore Institucionet Kryesore Min. Bujqësisë Politikat kryesore Nxitja e prodhimtarisë, furnizimi me inpute, mekanizimi, përmirësimi i ujitjes dhe kullimit, organizimi i fermerëve, përmirësimi i pyjeve; Ndikimet kryesore Rritje e niveli i sigurimit të ushqimit për fermerët në vetëmbajtje; Përmirësim i nivelit të ujitjes dhe kullimit; Mbrojtje e dobët i pyjeve nga dëmtimet; MPÇSSHB; Mbrojtja sociale dhe ndihma Politikë pasive me ndikim të dobët në ekonomike; zhvillim ekonomik; FZHSH Rehabilitimi i infrastruktures rurale; Përmirësime të pjesshme aksesi; Ndikimet e politikave në zhvillimin e zonave të defavorizuara duket se janë rritur gjatë periudhës Ndikimet më të mëdha duket se kanë ardhuar nga politikat e ndërmarra nga: Ministria e Bujqësisë lidhur me përmirësimin e prodhimtarisë se kulturave dhe blegtorisë, përmirësimin e aksesit në ujitje dhe kullimi, rritjen e aksesit të fermerëve në tregjet rurale dhe tregjet e tjera rajonale; dhe 93

100 Fondi i Zhvillimit Shqiptar në lidhje me përmirësimin e ndjeshëm të aksesit të familjeve të varfra në infrastrukturën rrugore rurale, si dhe vërehet një përmirësim i cilësisë së punimeve dhe jetëgjatësisë së objekteve. Politikat e ndërmarra lidhur me përkrahjen e sociale dhe ndihmën e ekonomike janë politika pasive përsa i përket nxitjes së zhvillimit dhe si të tilla kanë patur ndikim të dobët në këtë drejtim. Gjithashtu, politikat e mbrojtjes së pyjeve, të mekanizimit të fermave, si dhe ato të kualifikimit të punonjësve të shëndetësisë dhe arsimit kanë patur një ndikim të dobët në zonat e defavorizuara dhe ato malore. Tabelë 12. Ndikimet e politikave të periudhës në zhvillimit të zonave të defavorizuara dhe malore Institucionet Kryesore Min. Bujqësisë; Min.Transport.; MPÇSSHB; Min.Shëndet. dhe Arsimit; FZHSH; Politikat kryesore Nxitja e prodhimtarisë, zhvillimi i blegtorisë, nxitja e përpunimit, përmirësimi i ujitjes dhe kullimit, zhvillimi i tregjeve bujqësore, nxitja e mekanizimit, përmirësimi i pyjeve dhe zonave të mbrojtura; Fillimi i përfshirjes së pushtetit vendor në zhvillimin e infrastrukturës rurale; Mbrojtja sociale dhe ndihma ekonomike; Kualifikimi i stafeve të arsimit dhe shëndetësise në zonat e thella rurale; Rehabilitimi i infrastruktures rurale (rrugë, shkolla, qëndra shëndetësore, ujësjellës); Ndikimet kryesore Përmirësim i prodhimtarisë së kulturave dhe blegtorisë; Përmirësim i ujitjes dhe kullimit; Fillon të ketë rritje të aksesit në tregje; Ndikim i dobët në mekanizim; Shtohen zonat e mbrojtura; Ndikim i bobët në mbrojtjen e pyjeve; Ndikim i dobët në përmirësimin e infrastrukturës rurale; Rritet numri i përfituesve në zonat e defavorizuara; Rriten humbjet/rrjedhjet në sistem; Nuk ka ndikim në zhvillim ekonomik; Ndikim i dobët në përmirësim të shërbimeve; Vazhdon largimi i stafeve të kualifikuara; Pothuajse përkeqësim i cilësisë së shërbimit; Rritje e ndjeshme e aksesit në infrastrukturë; Përmirësimi i cilësisë së punimeve dhe jetëgjatësisë së objekteve; MADA; MAFF; Mbështetja e zhvillimit të bujqësisë dhe blegtorisë në zonat malore, rehabilitimit të ujitjes dhe disa rrugëve rurale; Zhvillimi i sistemit të mikrokredisë në zonat malore; Rezultate të mira në ndërhyrjet pilot dhe disa mikro-zona të targetuara; Ndikim i dobët në tërësinë e zonës së programit; Pothuajse i vetmi institucion kredidhënës në zonën malore; Rezultate të mira në mikro-bizneset; Ndikim akoma i dobët në tërësinë e zonës së programit; 2KR Kredi lehtësuese për mekanizim; Përfitimet e orientuara nga zonat më prodhuese dhe ndikim i dobët në rritjen e mekanizimit në zonat e defavorizuara; Projekte të vogla donatorësh Nxitja e zhvillimit lokal në mënyra të ndryshme; Ndikime lehtësisht pozitive në mikrozonat e targetuara (kryesisht në drejtim të krijimit të modeleve/përqasjeve) 94

101 Politikat e ndermarra kanë tregues që flasin për ndikime të mundshme pozitive. Këtu mund të përmendim kryesisht: Politikat e nxitjes së zhvillimit në pemtari dhe vreshtari përmes subvencionimit të një pjese të kostos së mbjelljeve të reja. Gjatë viteve 2007 e ne vazhdim, ritmet e rritjes vjetore të sipërfaqjes me mbjellje të reja në ullishte, vreshta dhe pemtore janë dyfishuar. Mbi bazë të këtyre rezultateve paraprake, Ministria e Bujqësisë parashikon shtrirjen e politikave mbështetëse dhe në sektorë të tjerë si blegtoria, përpunimi dhe disa prej produkteve tradicionale (si mjalti, etj.); Zhvillimi i marketingut dhe përpunimit. Për herë të parë qeveria financoi nga buxheti ngritjen e tregjeve të reja të shumicës si dhe ngritjen e disa thertoreve, dhe parashikon vazhdimin e investimeve të tilla në vitet që vijnë (tregjet e tjera të shumicës janë realizuar me financim të Bankës Botërore); Një hap i rëndësishëm u bë drejt decentralizimit të funksioneve të zhvillimit të infrastrukturës rurale përmes kalimit të fondeve të investimeve për infrastrukturë rurale nga Ministria e Transporteve tek pushteti vendor, përmes granteve të kushtëzuara; U deklarua si prioritet për herë të parë nevoja për hartimin e një program kombëtar për zhvillimin e zonave të defavorizuara i cili pritet të fillojë me caktimin zyrtar të këtyre zonave; Filloi mbështetja e turizmit rural dhe atij malor me fondet publike, edhe pse akoma në masë mjaft të vogël; Mbështetja për zhvillimin e infrastrukturës rurale u përcaktua si prioritet nga qeveria dhe një projekt i rëndësishëm, me financim të Bankës Botërore dhe të IPA për rrugët rurale, u shtua pranë FZHSH-së; Ministria e Bujqësisë ka ngritur Agjencinë e Pagesave si një institucion i specializuar për administrimin e financimeve në zbatim të politikave mbështetëse për bujqësinë dhe zhvillimin rural. Sidoqoftë, megjithë shenjat pozitive, është akoma herët për të vlerësuar ndikimin e këtyre politikave në zhvillimin e zonave rurale, të defavorizuara apo malore. Bazuar në eksperiencën e deritanishme, arritja apo jo e rezultateve të kënaqshme do të varet shumë nga niveli i koordinimt ndërinstitucional të politikave të ndërmarra nga institucione të veçanta, nga niveli i financimeve të alokuara si dhe nga fleksibiliteti, qartësia dhe thjeshtësia e procedurave administrative Konkluzione 95

102 Politikat e zhvillimit rural, edhe pse me ritme të ngadalta, kanë ardhur duke u përmirësuar vazhdimisht gjatë këtyre viteve të tranzicionit. Një ndikim të rëndësishëm në këtë drejtim duket se e kanë dhënë dhe projektet dhe institucionet e huaja që kanë vepruar në këtë fushë gjatë viteve. Futja e elementeve të politikave evropiane dhe përcaktimi i objektivave për zhvillimin e zonave të defavorizuara, përbëjnë një tregues të qartë të përmirësimit të tyre. Megjithatë, akoma mbetet shumë për të bërë në mënyrë që këto politika të arrijnë rezultatet e pritura, sidomos në drejtim të rritjes së niveleve të financimit të ketyre politikave, zhvillimit të kapacitete njerëzore dhe institucionale si dhe përmirësimit të koordinimit ndërinstitucional. Bashkë me bujqësinë, zhvillimi rural dhe zhvillimi i zonave të defavorizuara janë çështjet më sfiduese, më komplekse dhe më të vështira të procesit të integrimit evropian të çdo vendi që aspiron të anëtarësohet në BE. Zhvillimi rural dhe zhvillimi i balancuar rajonal, ku një pjesë të rëndësishmë e zë zhvillimi i zonave të defavorizuara, do të bëhen në të ardhmen e afërt pjesa më e rëndësishme e procesit të anëtarësimit. Kjo kërkon një angazhim të madh nga institucionet Shqiptare për ngritjen e kapaciteteve njerëzore dhe institucionale si në fushën e formulimit të politikave të përshtatshme me ato të BE, ashtu dhe fushën e zabtimit të tyre në terren. Ekzistojne disa ngjashmeri midis politikave të zhvillimit rural dhe politikave të zhvillimit të balancuar rajonal (që njihen ndryshe dhe si politika strukturore), megjithese është e qartë se zhvillimi rural dhe zhvillimi rajonal nuk kanë të njëjtat trajta. Politikat e zhvillimit bujqësor dhe rural mund të zbatohen nëpërmjet instrumentit të Agjensisë së Pagesave (e cila duhet të jetë e akredituar), por për politikat e kohezionit (strukturor), duke përfshirë zhvillimin rajonal nuk ka nevojë detyrimisht të ketë një Agjensi Pagesash për vendet kandidate dhe për vendet në prag kandidimi si Shqipëria. 96

103 KAPITULLI V ANALIZË E ZHVILLIMIT SOCIO-EKONOMIK TË ZONAVE MALORE NË SHQIPËRI DHE NDIKIMIT TË POLITIKAVE RURALE 5.1. Rritja e ndërgjegjësimit mbi zonat malore në Shqipëri Me pothuajse dy të tretat e sipërfaqes së vendit, zonat malore përbëjnë bazën e jetesës për rreth 40% të popullsisë së Shqipërisë. Gjithashtu ato janë një burim i rëndësishëm të mirash materiale dhe shërbimesh (prodhime bujqësore dhe blegtorale, pyje, minerale, turizëm, artizanat, etj.) për pothuajse gjysmën e popullsisë së vendit. Mjedisi dhe peisazhi i këtyre zonave është rezultat i ndërveprimeve shumëvjeçare dhe të shumëfishta mes njerëzve dhe sistemeve biofizike gjatë viteve. Këto zona janë gjithashtu të ndikuara nga kompleksitetin i kushteve dhe faktorëve socio-ekonomik dhe ekosistemeve kombëtare dhe globale. Lëvizjet e mëdha kombëtare dhe globale (si migrimi, urbanizimi, ndryshimet klimatike, etj.) kanë një ndikim të dukshëm dhe paraqesin sfida serioze pë këto zona, si përsa u përket burimeve natyrore ashtu dhe atyre njerëzore. Si rezultat i ndërveprimit të shumë faktorëve, zonat malore përballen me një nivel mjaft të lartë varfërie, papunësie, si dhe në shumë zona vërehet një nivel i lartë degradimi i burimeve natyrore. Në këto kushte, përshpejtimi i ritmeve të zhvillimit socio-ekonomik dhe përmirësimi i menaxhimit të burimeve natyrore përbën një angazhim të ngutshëm mbarëkombëtar. Gjatë viteve të tranzicionit, niveli i ndërgjegjësimit publik për rëndësinë zonave malore ka qënë relativisht i ulët por ka ardhur gradualisht duke u rritur. Si pasojë (siç është trajtuar dhe në kapitujt më parë), sidomos pas vitit 2000, vërehet njëfarë rritje e interesit të institucioneve publike dhe rritje e përfshirjes në elemente të politikave zhvillimore. Këtu mund të përmendim ngritjen e dy institucioneve mbështetëse për zonat malore në vitin 2000 (MADA dhe MAFF të cilat kanë zbatuar së bashku Programin e Zhvillimit të Zonave Malore nga dhe zbatojnë tani Programin e Zhvillimit të Qëndrueshëm të Zonave Rurale Malore), futjen e elementëve të politikave zhvillimore për zonat malore në politikat zyrtare qeveritare në vitin 2001 (SKZHES dhe rishikimet vjetore të saj), si dhe Strategjinë Ndësektoriale të Zhvillimit Rural dhe Strategjinë Ndërsektoriale të Zhvillimit Rajonal të viti 2007 të cilat përmbajnë më shumë elemente të zhvillimit të zonave malore. Megjithatë, është e pranueshme gjerësisht se niveli i ndërgjegjësimit publik mbetet akoma i ulët dhe se elementet e deritanishëm të politikave të zhvillimit të zonave malore janë akoma të pamjaftueshme për një zhvillim të qëndrueshëm socio-ekonomik dhe një menaxhim të qëndrueshëm të burimeve natyror, të cilat përbëjnë një vlerë kombëtare. 97

104 5.2. Përcaktimi i zonave malore në Shqipëri Ne mbeshtetje te Nenit 102, pika 4 te Kushtetutes, te ligjit Nr.9817, datë Për bujqësinë dhe zhvillimin rural ne vitin 2011 per here te pare u miratua Udhezimi qeverise Nr. 3 date 10/02/2011 i neshkruar nga Ministri i Bujqesise Ushqimit dhe Mbrojtjes se Konsumatorit dhe Ministri i Financave qe percakton ne nivel komune perkatesine ne zonat malore a ato me pak te favorizuara (defavorizuara) Ky udhezim percakton qe zonat malore konsiderohen si zona te defavorizuara si pasoje e: 1- Lartesise mbi nivelin e detit - qe shkakton sezone prodhimi shume me te shkurter; 2- Pjerresise - qe shkakton kufizimin e perdorimit te makinerive ose kerkon perdorimin e makinerive specifike qe jane shume me te shtrenjeta. Figura 11. Harta e zonave malore te defavorizuara Harta e zonave malore e te defavorizuara 1- mbi 600 m lartesi mbi nivelin e detit dhe mbi 20% pjerresine e tokes, 2 - mbi 300 m lartesi mbi nivelin e detit dhe mbi 15% pjerresine e tokes, 3 - mbi 150 m lartesi mbi nivelin e detit Jane 240 NjQV ose 64.34% e siperfaqes ne nivel Republike qe kane nje reliev shume te thyer Burimi: MADA dhe GIZ studimi 2011 Ka vite tashmë që treguesi kryesor në përcaktimin e zonave malore në Shqipëri është lartësia mbi nivelin e detit. Historikisht kërkuesit shqiptarë kanë bërë klasifikimin e vendit bazuar në lartësinë mbi nivelin e detit dh e kanë ndarë atë në: (i) zonë fushore, territoret me lartësi deri në 300 metra mbi nivelin e detit; (ii) zona kodrinore, territoret me lartësi nga metra; dhe (iii) zonë malore, territoret me lartësi mbi 600 metra. Mbi këtë bazë, zonat malore vlerësohet se zënë rreth 19% të sipërfaqes së vendit, zonat kodrinore zënë rreth 37% dhe zonat fushore dhe bregdetare rreth 98

105 44%. Zonat kodrinore dhe malore sëbashku zënë rreth 2/3 e sipërfaqes së vendit dhe rreth 50% të sipërfaqes bujqësore. Gjithashtu, në këto zona jetojnë rreth 1/3 e popullsisë së vendit. Megjithatë, për përcaktimin e zonat malore sot përdoren dy klasifikime, të cilat edhe pse të pamiratura zyrtarisht, përdoren rregullisht, njëra nga INSTAT për qëllime statistikore dhe tjetra nga MADA për qëllime të programimit të ndërhyrjeve të saj. Sipas INSTAT, Shqipëria ndahet në tre zona agro-klimaterike, me përjashtim të Tiranës e cila përcaktohet si një zonë më vete (zona malore, zona qëndrore, zona bregdetare dhe Tirana). MADA, në përcaktimin e zonave të ndërhyrjes së saj, përdor kryesisht lartësinë mbi nivelin e detit dhe përcakton si zonë malore zonat mbi 600 metra mbi nivelin e detit. Për përcaktimin e zonës së veprimit MADA bazohet gjithashtu dhe në ndërveprimin e zonës malore me elementët e tjerë të territorit. Praktika e MADA tenton të bazohet, më shumë se ajo e INSTAT, në praktikat e shumicës së vendeve të BE, të cilat përdorin si treguesi kryesor në përcaktimin zonave malore lartesinë mbi nivelin e detit dhe pjerrësinë. Kështu disa vende klasifikojnë si malore zonat me lartësi mbi 600 metra mbi nivelin e detit dhe disa të tjera përdorin kombinimin e lartësisë mbi 500 metra me prezencën e terreneve me pjerrësi mbi 15% për një minimum 50% të sipërfaqes së tokës bujqësore. Duke qënë se përcaktimi i pjerrësisë së terreneve në këto zona në kushtet e Shqipërisë është mjaft i vështirë, MADA përcakton si zonat malore, për efekt të veprimit të programeve të saj, nënprefekturat që kanë mbi 50% të sipërfaqes së tyre me lartësi mbi 600 metra mbi nivelin e detit. Tabelë 13. Nënprefekturat malore sipas INSTAT dhe MADA INSTAT MADA 50-80% zonë malore >80% zone malore Tropojë, Has, Pukë, Kukës, Dibër, Bulqizë, Librazhd, Gramsh Gramsh, Pogradec, Korçë, Devoll, Vlorë, Permet, Mirditë, Tepelenë, Mat, Shkodër Tropojë, Has, Pukë, Kukës, Dibër, Bulqizë, Librazhd, Malësi e Madhe, Skrapar, Kolonjë, Gjirokastër 99

106 Duke u bazuar në eksperiencat e vendeve të BE (lartësi plus pjerrësi) zonat malore arrijnë në rreth 60% të sipërfaqes së vendit. Kështu, shihet qartë se ka një problem të dukshëm me treguesit e INSTAT lidhur me zonat malore i cili nuk përfaqëson tërësinë e këtyre zonave në Shqipëri. Figure 121. Klasifikimi i zonave sipas lartësisë mbi nivelin e detit dhe pjerrësisë së tokës bujqësore Bazuar në klasifikimin e MADA, janë vetëm 7 rrethe të klasifikuara si rrethe fushore, ndërsa 8 rrethe kanë më pak se 50% të zonës të konsideruar si malore, 10 rrethet e tjera të mbetura jane ndermjet 50% dhe 80% ndërsa 11 rrethe kanë më shumë së 80% zonë malore. Kështu, zonat malore zënë rreth 60% të territorit të vendit, përfshin rreth 50% të tokës bujqësore dhe në to banojnë dhe punojnë rreth 35% e popullsisë shqiptare. Nga pikpamja e tokës bujqesore, topografia e zonave malore nuk është fare e favorshme. Rreth 42% e tokave bujqësore në Shqipëri kanë pjerrësi më të madhe se 5%, dhe 22% e tokave ka pjerrësi më shumë se 25%, kryesisht në zonat malore. Tokat me pjerrësi më të madhe se 25% janë të vështira për tu kultivuar dhe në përgjithësi të papërshtatshme për përdorimi e mekanikës bujqësore. Për më tepër ato janë të ekspozuara ndaj një risku të lartë të erozionit Zhvillimi social në zonat malore Lëvisjet e popullsisë gjatë viteve të fundit dhe mungesa e një regjistrimi të sigurt, bën që shifrat mbi popullsinë sipas rajoneve të jenë të diskutueshme. Sidoqoftë shumë studime, përfshirë dhe LSMS 2008, vlerësojnë se popullsia e Shqipërisë është relativisht të re, ku rreth 2/3 e saj janë nën 40 vjeç. Kjo strukturë moshe e re duket së është e vlefshme dhe për zonat malore, pavarësisht influencave të lëvizjeve të mëdha të popullsisë gjatë viteve të tranzicionit. Kështu, popullsia nën moshën 25 vjeç është më e lartë në Kukës, Dibër, Shkodër, etj., sesa mesatarja e vendit (viza e bardhë në Grafik 23). Ky fakt, nga njëra anë tregon se problemi në zonat rurale nuk është plakja e popullsisë por densiteti i saj sidomos në zonat e thella, dhe nevoja për aktivitite të cilat gjenerojnë të ardhura në zonat malore. 100

107 Megjithatë në disa zona të thella malore shenjat e plakjes kanë filluar të duken si pasojë e largimit të rinisë si përmes migrimit drejt zonave urbane apo zonave me më shumë potenciale brenda vendit ashtu dhe nga emigrimi jashtë vendit. Grafik 26. Struktura e moshës për popullsinë rurale/fermere për Qark në 2008 Këtu mund të përmendim p.sh. disa fshatra të Kukësit, Malësisë së Madhe, Pukës, Dibrës, Matit, Bulqizës, etj. Madhesia mesatare e familjes shqiptare në zonat rurale është 4.65 persona/familje. Burimi : INSTAT 2008 Ndërkohë bazuar në intervistat e studimit, nga totali i familjeve të intervistuara vihet re se ato janë të banuara vetëm nga 46% e antarëve të familjes, ose një masë largimi prej rreth 54%. Familjet me nga 1-3 persona përbëjnë vetëm 16% e totalit të familjeve, ndërkohë që familjet me nga 4, 5 apo 6 persona përbëjnë 73,7%. Kjo tregon se vazhdon dukuria e familjeve me mbi dy deri në tre fëmijë dhe në zonat rurale malore, dhe familjet e vogla me më pak se dy fëmijë akoma nuk janë dukuri e shfaqur në këto zona. Ashtu siç u trajtua në pjesët e mëparshme, studimet tregojnë ka patur një reduktim të dukshëm të varfërisë në zonat malore dhe se ky reduktim ka qënë disi më i madh se në zonat bregdetare, qëndrore dhe në Tiranë. Megjithatë, varfëria në zonat malore akoma vazhdon të qëndroj e lartë si në terma relativë ashtu dhe në terma absolutë. Analiza a detajuar e varfërisë në nivel qarku është e vështirë me të dhënat e INSTAT si pasojë e grupimeve në zona bregdetare, qëndrore, malore dhe Tirana. Sidoqoftë, po të përdorim instrumentin e ndihmës ekonomike të korrektuar me koeficientin mesatar të rrjedhjeve, rezulton se qarqet Dibër dhe Kukës kanë nivelin më të lartë, me rreth 30% të popullsisë në varfëri relative, të shoqëruar më pas nga qarqet Korçë, Elbasan dhe Shkodër me rreth % të popullsisë në varfëri relative, ndërsa në grupin e trete vijnë qarqet Berat, Gjirokaster dhe Lezhë me rreth 18-20%. 101

108 Ashtu si varfëria rurale në përgjithësi, edhe varfëria malore, duket se shkaktohet nga niveli i ulët i zhvillimit dhe produktiviteti i ulët i aktiviteteve bujqësore dhe jo-bujqësore. Fermat e vogla në këto zona janë jo-efektive për shkak të aksesit të kufizuar në burimet dhe mundësitë e ndryshme, përfshirë këto tokën, teknologjitë, dijet dhe financat e nevojshme. E njëjta situatë duket se është dhe me aktivitet jobujqore, ku produktiviteti mbi investimet dhe iniciativat investuese janë të kufizuara. Furnizimi me ujë të pijshëm konsiderohet aspekt i rëndësishëm i kushteve të jetesës. Në këtë aspekt, nga studimi ynë rezulton se rreth 45% e të intervistuarve deklarojnë se e kanë ujin brenda në shtëpi, rreth 18% e kanë ujin në në oborr rreth 20% e tyre e marrin ujin në çezmat publike, dhe pjesa tjetër kane puse me pompe apo puse të mbrojtura apo burime të tjera. Për sa i përket furnizimit të ujit të pijshëm në familjet e intervistuara shtëpitë sipas rajoneve rezulton se në zonën jugore dhe veriore rreth 50 e familjeve kanë ujë brenda në shtëpi krahasuar me rreth 30-35% në zonat juglindore dhe verilindore Për sa i përket familjeve me burime të ujit në oborr apo afër shtëpisë më shumë familje gjendjen në rajonin verilindor dhe më pak në rajonin jugor dhe verior. Furnizimi me ujë në çesma publike ndeshet më shpesh në rajonin juglindor e më pas në rajonet e tjera malore. Rreth dy të tretat e familjeve të intervistuara deklarojnë se kanë banjon brenda shtëpisë. Më shumë familje me banjo brenda duket se ka në zonën jugore dhe veriore dhe më pak në zonën malore verilindore dhe zonën malore juglindore. Grafik 27. Mënyrat e furnizimit me ujë të pijshëm Burimi: Intervistat Grafik 28. Furnizimit me ujë të pijshëm sipas mënyrës deh rajonit Burimi: Intervistat 102

109 Niveli i aksesit në energji elektrike dhe pajisjes me sendet më të nevojshme shtëpiake, duket se është përmirësuar ndjeshëm gjatë viteve të fundit. Kështu, rreth 99% e familjeve të intervistura deklarojnë se kanë elektricitet në energji elektrike dhe deklarojnë se kanë kontratë me KESH, rreth 84% e tyre kanë radio, rreth 98% kanë TV, rreth 90% kanë frigorifer dhe rreth 40% kanë paisje të ndryshme krahinore (si zgjahe, ftohës apo mbajtës mishi e bulmeti, etj.). Grafiku 291. Furnizimi me ujë të pijshëm brenda shtëpisë sipas rajoneve Burimi: Intervistat Grafiku 30. Llojet e lëndëve djegëse të përdorura për ngrohje dhe gatim Grafiku 31. Llojet e lëndëve djegëse të përdorura për ngrohje dhe gatim sipas rajoneve Burimi: Intervistat Lënda drusore dhe energjia elektrike janë dy burimet kryesore djegëse të përdorura për ngrohje dhe gatim me rreth 43% që të intervistuarve deklarojnë se përdorin drurin, rreth 42% e tyre përdorin energjinë elektrike, ndërsa rreth 13% përdorin gazin dhe pjesa tjetër deklarojnë se përdorin qymyrgurin. Siç shihet nga grafiku energjia elektrikë është shumë më e përdorur për ngrohje dhe gatim në zonat malore të juglindjes (si burim kryesor për më shumë se 80% të familjeve), ndërsa 103

110 përdorimi i druve të zjarrit është më shumë i përhapur në zonën malore verilindore të vendit (me 80% të familjeve që kanë si burim kryesor ngrohje dhe gatimi drutë) e ndjekur më pas me zonën malore veriore (me rreth 48%) dhe zonën jugore (me rreth 43%). Përdorimi i gazit natyror është shumë i kufizuar në të gjithë zonën malore, megjithatë pak më shumë deklarohet se përdoret në zonën veriore dhe jugore. Oferta e energjisë mbështetet në 98% të saj në burimet hidrike. Pavarësisht vendodhjes së burimeve në zonat malore dhe të pafavorizuara aksesi në energji në zonat malore është në terma konsumi për fryme sa gjysma e mesatares kombëtare. Tabelë 14. Konsumi për frymë i nergjisë elektrike sipas Prefekturave për vitin 2010 Konsumi për fryme (000KW/ore) Malore Pjesërisht malore Pafavorizuara Berat Dibër Durrës Elbasan Fier Gjirokastër Korçë Kukës Lezhë Shkodër Tiranë Vlorë Shqipëria Burimi: INSTAT, 2010 Gjithashtu, telekomunikacioni është më i kufizuar në zonat malore dhe të pafavorizuara. Nëse bazohemi tek shpërndarja e pajtimtarëve të linjës fikse të komunikimit për 1000 banorë shihet se në zonat në fjalë dedësia është më e ulët. Për më tepër shpënrdarja e operatorëve ruralë në zonat malore kanë kufizime ose mungesë totale sic është psh rasti i Kukësit. Gjithsesi, telefonia e lëvizshme dhe teknologjitë e reja të koneksionit me internetin kanë zëvendësuar pjesërisht këtë mangësi komunikimi që dëmton jo vetëm familjarët por edhe marëdhëniet e biznesit. 104

111 Tabelë 15. Pajtimtarët telefonike sipas Prefekturave për vitin 2010 Pajtimtarë për 1000 banorë Malore Pjesërisht malore Pafavorizuara Berat Dibër Durrës 85.0 Elbasan Fier 51.3 Gjirokastër Korçë Kukës Lezhë Shkodër Tiranë Vlorë Shqipëria Burimi: INSTAT 5.4. Bujqësia në zonat malore Bujqësia është aktiviteti më i rëndësishëm ekonomik i zonave malore. Në këto kushte, niveli ekonomik i familjeve dhe mundësia për të qënë i varfër apo jo në këto zona, lidhet kryesisht me nivelin e efektivitetit të bujqësisë dhe më pak me mundësitë e punësimit në aktivitete jobujqësore. Madhësia e kufizuar e fermës konsiderohet si një nga shkaqet kryesore të nivelit të ulët të efikasitetit të bujqësisë, sidomos në zonat malore ku ky burim është akoma më i kufizuar sesa në zonat e tjera të vendit. Siç shihet nga grafiku, pothuajse 60% e fermave në zonën malore kanë më pak se 0.5 hektarë tokë dhe vetëm rreth 15% e tyre kanë më shumë se 1 hektar. Problemi vështirësohet akoma më shumë duke qenë se edhe kjo sipërfaqe e kufizuar është e fragmentuar në shumë parcela të vogla, që tkurren në më pak se 0.2 hektarë për parcelë në Kukës dhe Dibër. Vështirësitë e shumta me të cilat përballet bujqësia e ketyre zonave, si aksesi i kufizuar në inputet cilësore dhe në tregje dhe niveli i ulët i kreditimit e shërbimeve mbështetëse, nxit dekurajimin e mëtejshëm të investimeve në këtë sektor. Gjithashtu, niveli i lartë i migrimit, për një 105

112 perspektivë më të mirë në zona apo vende të tjera, duket se ka kontribuar në përkeqësimin e mëtejshëm të situatës në këto zona. Rezultatet e intervistave tregojnë se, si pasojë e mos përballimit të situatës, një pjesë madhe e familjeve rurale malore janë tërhequr apo po mendojnë të tërhiqen sa më shpejt të munden nga kultivimi i tokës me kultura (rreth 39%) dhe vetëm rreth 61% e të intervistuarve shprehen se do të vazhdojnë të merren me kultivimin e tokës. Grafik 32. Madhësia e sipërfaqes bujqësore sipas zonave fushore, kodrinore dhe malore Burimi: MBUMK 2011 Lidhur me llojin e mjeteve të përdorura për punimin e tokës rreth 68% deklarojnë se përdorin vegla dore dhe vetëm rreth 40% e tyre deklarojnë se e bëjnë punimin e tokës. Kafshët e punës zënë një vend të rëndësishëm në punimin e tokës, sidomos në zonat e thella ku sigurimi i traktorit është vështirë dhe pjerrësia e madhe veshtirëson futjen e traktorit. Një faktor tjetër që ul përdorimin e mekanikës është dhe çmimi i lartë i punimeve mekanike dhe organizimi. Familjet fshatare janë ende larg të punuarit sëbashku me mjete kolektive apo me mjete të marra me qera për punimin e tokës, qoftë përmes blerjes në mënyrë kolektive apo dhe përmes marrjes me qera (leasing). Blegtoria është gjithashtu një nënsektor i rëndësishëm i prodhimit të fermave malore. Kështu, rreth 79% e familjeve të intervistuara deklarojnë se mbajnë shpendë, kryesisht për nevojat e familjes dhe rrallëherë për treg, rreth 33% mbajnë dele, rreth 23% mbajnë dhi, dhe rreth 67% mbajnë gjedhë. Vazhdon tradita e familjeve shqiptar në zonat malore në mbajtjen e kafshëve shtëpiake. Mbajtja e dhive dhe deleve për qëllim kryesor të tregtimit të qumështit është më e 106

113 përhapur në rrethet malore jugore dhe juglindore të vendit. Ndërsa në rrethet veriore dhe verilindore qëllimi i mbajtjes së blegtorisë është kryesisht tregtimi i mishit. Grafik 33. Mënyra e punimit të tokës (në %) Grafik 34. Familjet me blegtori (në %) Burimi: Intervistat Po të bëjmë një klasifikim të Shqipërisë dhe sidomos të zonës malore, sipas gjendjes aktuale të zhvillimit të bujqësisë mund të dallojmë tetë zonat e mëposhtme. Megjithëse të gjitha zonat kanë mjaft probleme zhvillimore, zona nën nivelin më të ulët të zhvillimit të bujqësisë mbetet zona e veriut, bujqësia e së cila është futuar pothuajse në stagnacion të thellë. Në vendin e dytë përsa u përket problemeve duket zona e tretë (Librazhd, Bulqizë dhe Mat). Ndërsa më mirë, përjashtuar zonën e tetë (zona më produktive e vendit) dhe zonën 6 (zonën turistike) janë zona e katërt dhe e peste kanë filluar njëfarë tendence drejt specialistit në blegtori dhe vreshtari. Të ardhurat mesatare për fermë dhe për familje në zonat malore janë shumë më të ulta se në zonat e tjera të vendit. Pa dyshim që me këtë nivel të ardhurash nuk mund të flitet për një zhvillim të qëndrueshëm të bujqësisë dhe mbi të gjitha një zhvillim të qëndrueshëm rural në këto zona. Ndryshimet e nivelit të të ardhurave nga njëri qark në tjetrin si dhe ndërmjet kategorive të qarqeve janë të dukshme. Për shembull të ardhurat për fermë në Lezhë, ku vërehej dhe niveli më i ulët i të ardhurave në vend, është pesë herë më i ulët se e një ferme në Vlorë. Gjithashtu, të ardhurat e fermave në qarqet malore janë rreth 50% më të ulta se mesatarja kombëtare, prej rreth 220 mijë lekë në vit. 107

114 Figure 23. Harta e zonimit të vendit sipas gjendjes aktuale të bujqësisë Fermerët e zonave malore aktualisht prodhojnë kryesisht për konsum vetjak dhe aktivitetet bujqësore janë shumë të diversifikuar gjë që nuk lejon përfitimin nga mundësitë e ekonomisë së shkallës. Ndër bimët e arave, vendin kryesor e zënë dritherat (kryesisht gruri dhe misri) dhe më pas vijnë perimet, patatet dhe fasulet. Një vend të rëndësishë e zënë foragjeret (me rreth 30-35% të 108

115 sipërfaqes në nivel vendi, dhe rreth 50% në zonat malore) kryesisht jonxha dhe më pas misri foragjer, që përbën një element kyç për ushqimin e blegtorisë. Blegtoria siguron rreth 40-50% të të ardhurave që vijnë nga bujqësia. Ndërkohë kontributi ti prodhimeve frutore dhe bimëve të arave arrin respektivisht në rreth 10-25% dhe 40-45% sipas zonave. Grafiku 35. Niveli i të ardhurave vjetore për fermë (mije leke) Burimi:MBUMK, 2011 Grafiku 26. Përqindja e prodhimit të shitur krahasuar me atë të konsumuar në familje në Qarkun e Kukësit Burimi: Intervistat. 109

116 Grafiku 37. Niveli i kënaqësisë me kushtet e aksesit në treg nga fermerët në Qarkun e Kukësit Burimi: Intervistat. Pavarësisht vështirësive të konsiderueshme me të cilat përballen sot fermerët e zonave malore, vërehen gjithashtu dhe disa tendenca ku disa nga fermat më të mëdha po orientohen drejt specializimit me qëllim shfrytëzimin më të mirë të mundësive lokale. Kështu p.sh në zonën e Korçës dhe Dibrës vërehet një rritje e ndjeshme e interesit për vreshtarinë dhe pemëtarinë, në qarkun e Gjirokastrës po orientohen drejt blegtorisë dhe vreshtarisë, në zonën e Librazhdit drejt patateve dhe blegtorisë, në zonën e Shkodrës drejt turizmit dhe vreshtarisë, etj. Më poshtë po japim në formë harte mundësitë e orientimit të fermave të zonave malore dhe zonave të tjera të vendit me qëllim kapjen dhe shfrytëzimin më të mirë të mundësive lokale. 110

117 Figure 14. Harta e zonimit të vendit sipas potencialeve dhe tendencave të bujqësisë 111

118 5.5. Ekonomia jo-bujqësore Ndërmarrjet mikro, të vogla dhe të mesme në zonat malore Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme luajnë një rol shumë të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik të vendit. Shumica e tyre janë të lokalizuara në zonat urbane dhe në zonat me më shumë potenciale ekonomike (përfshirë këtu zonat periurbane dhe zonën rurale jug-perëndimore të vendit), ndërsa numri i tyre në zonat malore (sidomos në atë veriore dhe veri-perëndimore) mbetet akoma shumë i vogël. Grafiku 38. Punësimi në sektorin e NMVM sipas Qarqeve dhe zonave të Shqipërisë Burimi: INSTAT

119 Në të gjitha analizat e deritanishme, nga institucionet e huaja dhe ato shqiptare, rezulton se në Shqipëri, për nga madhësia, predominojnë sipërmarrjet mikro të vogla dhe të mesme, ku më shumë se 98% e tyre kanë më pak se 50 punonjës. Rezultatet e studimit mbi aktivitete e sipërmarrjes në zonat malore tregojnë se shumica e NMVM-ve (mbi 55%) në këto zona janë të lidhura me aktivitetin bujqësor dhe agro-ushqimor. Në vend të dytë si më të rëndësishme vijnë tregtia dhe industria e vogël (respektivsht me rreth 15% dhe 9%) dhe më pas sektori i shërbimeve, i cili ka një shtrirje pothuajse të barabartë të ndërrmarrjeve në raport me sektorët e tjerë. Ndërtimi (me rreth 2%) duket se është shumë i pazhvilluar në përgjithësi por sidomos në zonën veri-lindore. Shumica e këtyre bizneseve (pothuajse 57%) rezultojnë të jenë të pa regjistruara. Në këtë kategori përfshihen kryesisht NMVM që veprojnë kryesisht në bujqësi, tregti dhe industri. Ndërmarrjet e regjistruara si shoqëri anonime gjenden në sektorin e industrisë dhe ndërtimit. Shumica e bizneseve të paragjistruara duket se gjendet në rrethet veri-lindore dhe, çuditërisht, përqindja më e ulët e kësaj kategorie rezulton të jetë në rrethet veriore (të cilat kanë dhe numrin më të lartë të bizneseve të regjistrua si sh.p.k dhe sh.a. Shumica e sipërrmarrësve të anketuar janë mesatarisht 35 deri 55 vjeç (63% e totalit), 24% janë mbi 55 vjeç, ndërsa grupmoshat nga vjeç dhe vjeç zënë vetëm 10% dhe 3% të sipërmarrësve, që tregon se ende niveli i iniciativës për sipërmarrje private nga këto grupmosha mbetet akoma mjaft i vogël. Shumica e sipërmarrësve (rreth 66% e totalit) kanë arsim të mesëm, rreth 20% kanë universitet, rreth 13% kanë arsim tetëvjeçar dhe vetëm 0,3% kanë kryer studime pasuniversitare. Grafiku 39. Statusi ligjor i NMVM sipas rajone (në %) Siperrmarësit me arsim të lartë janë më prezent në fushën e ndërtimit, shërbimeve dhe tregtisë ç ka kërkon njohuri më specifike. Sipas burime të INSTAT gjatë viteve të fundit ka patur një rritje të ndjeshme të NMVM në zonat malore veriore. Krijimi i ndërmarrjeve të reja është vënë re më tepër në qarqet e zonës veriore dhe zonës verilindore. Burimi: Intervistat Grafiku 40. Statusi ligjor i NMVM sipas sektorëve (në %) 113 Burimi: Intervistat

120 Siç duket, këtu vërtetohet mendimi i disa ekspertëve të Minstrisë së Ekonomisë se kjo rritje e ndërmarrjeve të deklaruara prane organeve tatimore vjen si rezultat i përfshirjes në treg të ndërmarrjeve që kanë punuar më parë në informalitet. Efekti pozitiv i uljes së detyrimeve fiskale për ndërmarjet e vogla, lehtësimi i procedurave dhe lufta kundër konrrupsionit brenda institucioneve fiskale, janë arsyet e regjistrimit të ndërmarjeve të reja. Grafiku 41. Arsimimi i sipërmarrësve sipas llojit të sektorit (në %) Grafiku 42. Mosha e sipërmarrësve sipas rajoneve (në %) Burimi: Intervistat Ndërmarjet bujqësore siç janë përkufizuar dhe nga INSTAT janë kryesisht ndërmarrje agro-përpunimi. Siç shihet dhe në grafik pesha e agro përpunimit në numrin total të ndërmarjeve është shumë e ulët për të gjithë vendin por sidomos në qarqet malore. Burimi: Intervistat Grafiku 43. Numri i ndërmarrjeve sipas vitit të krijimit dhe qarqeve (sipas INSTAT) Burimi: INSTAT, 2010 Grafiku 44. Numri i ndërmarjeve sipas sektorëve kryesore dhe qarqeve për vitin

121 Vlorë Tiranë Shkodër Lezhë Kukës Korcë Gjirokastër Fier Elbasan Durrës Dibër Berat 0% 20% 40% 60% 80% 100% Agriculture Industry Construction Transp&Com Trade Service Burimi: INSTAT 2010 Korça dhe Gjirokastra kanë një numër të vogël ndërmarjesh në terma relative në sektorin e shërbimeve krahasuar me rajonet e tjera. Dibra ka një numër të madh kompanish transporti dhe Kukësi një numër të madh kompanish ndërtimi krahasuar me numrin total të kompanive në rajon. Bazuar në rezultatet e intervistave, pjesa më e madhe e NMVM-ve që janë tashmë prezente në treg (rreth 67% e tyre) janë biznese që mund të konsiderohen si të maturuara, pasi e kanë kaluar periudhën e vështirë të filimit, gjatë të cilës risqet e falimentimit të biznesit janë më të larta. Më shumë se tre të pestat e NMVM-ve në zonën malore duket se janë të orientuara kryesisht drejt prodhimit dhe vetëm një e pesta e tyre drejt përpunimit. Bisneset me orientim përpunimin e produkteve duket se janë më prezente në rrethet jugore dhe në ato jug-lindore dhe mjaft më pak prezente në rrethet veri-lindore e veriore Performanca e NMVM-ve në zonat malore Ecuria e shitjeve 115

122 Shumica e bizneseve të anketuar (65%) rezultojnë të kenë rritje të volumit të shitjeve dhe pothuajse dy të tretat e tyre deklarojnë se kanë patur rritje të numrit të klientëve, rritje të të ardhurave dhe të fitimit. Ndërkohë për sa i përket numrit të të punësuarve dhe pagës së punonjesve, rritje vërehet vetëm për rreth një të tretat e bizneseve të anketuara. Sipas të aketuarve, kjo duket se ka ardhur për shkak të disa faktorëve si: rritja e regjistrimit të biznesve, detyrimi i deklarimit të pagës dhe pagesës së kontributeve (formalizimi i biznesit), etj. Të anketuarit shprehen se ndër faktorët kryesorë të jashtëm që kanë ndikuar në drejtim të rritjes së xhiros dhe fitmit të tyre janë: klima më pozitive e biznesit në tërësi; rritja e kërkesës për produkte cilësore; kontrolli më i mirë në dogana dhe reduktimi i futjes ilegale të produkteve të importit; përmirësimi i infrastrukturës, etj. Ndër faktorët e brendshëm, për shumicën e NMVM-ve, duket se kanë qënë: përmirësimi i cilësisë së produkteve, shoqëruar me gjetjen e tregjeve të reja, përmirësim i teknologjive dhe rritje të gamës së produkteve. Shtrirja në tregje të rinj është një trend premtues i NMVM-ve për të rritur prezencën e tyre gjeografikisht në të gjithë Shqipërinë apo dhe vështruar për mundësi të reja në eksport. Kjo kërkon koordinimimin më të mirë të punës për mbështetjen dhe shpërndarjen e informacionit për stimulimin e diversifikimit dhe specifikimit të tyre drejt shfrytëzimit më të mirë të mundësive të eksportit. Volumi i xhiros vjetore Megjithëse në përgjithësi niveli i shitjeve vjetore për shumicën e NMVM-ve mbeten ende mjaft të ulura, viti 2011 duket se ka qënë një viti relativisht i mbarë për biznesin në këto zona. Pothuajse 80% e NMVM deklarojnë se gjatë vitit 2011 dhe muajve të fillimit të vitit 2012 kanë patur rritje të dukshme të xhiros së tyre në krahasim me vitet Rritje më të madhe duket se ka patur grupi i bizneseve të mesme, ku bizneset që deklarojnë rritje të xhiros vjetore prej 10,000-60,000 Euro përbëjnë rreth 38% e NMVM-ve të anketuara. Ndërkohë, vetëm reth 12% NMVM-ve të anketuara deklarojnë se s kanë patur rritje, dhe vetëm rreth 8,5% deklarojnë se kanë xhiroja e tyre vjetore ka rënie gjatë vitit

123 urim i: Inter vista t Grafiku B 45. NMVM sipas volumit të xhiros vjetore në 2010 dhe 2011 (në %) N jë nga treg uesi t kry esor të krahasimit të nivelit të zhvillimit të ndërmarjeve për rajone të ndryshëm është indeksi i shitjeve. Duke qartë se në zonat malore dhe ato të defavorizuara indeksi i shitjeve krahasuar me 2001 është më i lartë se në zonat e tjera të vendit. Tabelë 16. Indeksi i shitjeve për NMVM në vitin 2008 (Viti 2001 = 100) Qarqet Indeksi i shitjeve Zona Malore Grafiku 46. Grupet e NMVM sipas ecurisë së xhiros gjatë 2011 (në %) Zona Pjesërisht Malore Zona Të Defavorizuara Berat Dibër Durrës Elbasan Fier Gjirokaster Korce Kukes Lezhe Shkoder Tirane Vlore Total Burimi: Skreli et al Siç mund të vëzhgohet fare lehtë nga tabela, kryesisht Kukësi, Dibra dhe Lezha, dhe në përgjithësi zonat malore dhe ato të defavorizuara, krahasuar me zonat e tjera të vendit kanë indekse shitje ndër më të lartat. Indeksi i lartë i shitjeve në rajonet më të ndjeshme është një shenjë pozitive se ato po e marrin veten si zonat e tjera të vendit. Bazuar në intervistat, tendenca në përmirësimin e përformancës duket se ka ardhur kryesisht nga përmirësime në cilësinë e produkteve, rritja e aksesit në tregje të reja, aplikimi i metodave më efikase në prodhimin dhe manipulimin e produkteve, rritjen e gamës së produkteve në treg, si dhe përmirësimi i pajisjeve teknologjike. 117

124 Grafiku 47. Faktorët e brendshëm të përmirësimit të përformancës se biznesit gjatë 2011 (ne %) Grafiku 58. Treguesit e rritjes së përformancës së biznesit gjatë 2011 (ne %) Burimi: Intervistat Krijimi i vendeve të reja të punës Për sa i përket numrit të vendeve të reja të punës të krijuara gjatë dy viteve të kaluara rezulton se më shumë një e katërta e NMVM-ve (rreth 27%) kanë krijuar 1-2 vende të reja pune dhe vetëm rreth 4% e NMVM-ve të anketuara kanë krijuar nga 3-10 vende të reja pune. Shumica e vendeve të reja të punës duket se janë krijuar në bizneset prodhuese dhe shumë më pak në ato përpunuese, të cilat duket se e kanë mbështetur zhvillimin e tyre kryesisht mbi përmirësimin e teknologjive dhe si tilla kërkojnë më pak krah pune. Kjo vërteton dhe një herë rezultatet e arritura dhe nga studime të tjera të ndryshme se ndërmarjet mikro- dhe të vogla, edhe pse përbëjnë pjesën më të madhe të ndërmarjeve në këto zona, ato kanë efikasitet më të ulët, vlerë të shtuar më të ulët, dhe produktivitet të ulët të forcës së punës. Ata, zakonisht, mund të përdorim vetë rreth 50-60% të kapacitetit të tyre prodhues. Ky faktor i kufizon ato në kryerjen e investimeve për shtrirjen aktivitetit të tyre dhe kjo e redukton ndikimin e tyre në rritjen e punësimit dhe reduktimit të varfërisë 18. Për vitin 2005 ndërmarjet që kishin investimet më të mëdha ishin ato në sektorin e industrisë e që kishin më shumë se 10 punëtorë 19. Tregjet e inputeve dhe produkteve Tregjet lokale zënë vendin kryesor si për blerjen e inputeve ashtu dhe për shitjen e produkteve për shumicën e NMVM-ve të anketuara (për rreth 65%), të ndjekur më pas me tregjet përreth komunës (për rreth 33%) dhe më pas në tregjet e tjera kombëtare jashtë zonës së tyre (për rreth 29%). Përsa i përket blerjes së lëndëve të para, shumica e sipërmarrësve ankohen për çmimet 18 METE Strategjia Sektoriale e Ekonomisë INSTAT Studim i Strukturës së Ndërmarrjeve. 118

125 e larta, cilësinë e dobët (sidomos në bujqësi), vëllimet e pamjaftueshme dhe fragmentizimin e ofertës si dhe nivelin e ulet të besueshmërisë mes aktorëve të tregut. Megjithëse shumica e bizneseve duket se kanë shtrirje të kufizuar territoriale të shkëmbimeve tregtare, një pjesë e tyre (rreth 30%) duket se kanë filluar ta shtrijnë aktivitetin e tyre në disa tregje, duke aplikuar një diversifikim në hartën e tregtimit të produkteve të tyre dhe duke hedhur jo në pak raste dhe vështrimin drejt tregjeve te huaja. Kështu, rreth 4% e NMVM-ve të anketuara arrijnë të dalin në eksport me produktet e tyre cilësore si bime mjekësore, vaj ulliri, perime të freskëta, etj. (kryesisht në vende të BE si Itali, Hollandë e Gjermani). Planet afatshkurtëra të investimeve për zhvillim të biznesit Përsa i përket planeve afat-shkurtëra për investime të reja rreth 39% e të anketuarve shprehen se planifikojnë të investojnë në 12 muajt e ardheshëm, ndërkohë që 33% e tyre shprehen se kanë plane investimesh për 24 muajt e ardhshëm. Megjithatë realizimi i këtyre planeve do të varet nga shumë faktorë, ndër të cilët më kryesorët janë: mundësite e marrjes së ndonjë kredie, rezultatet e shitjeve gjatë dy viteve që vijnë dhe ecuria e çmimeve të shitjes. Ndër investimet e parashikuara në afat-shkurtër, vendin kryesor e zënë investimet në drejtim të rritjes së sasisë së prodhimit (rreth 38%) dhe përmirësit të teknologjive me synim përmirësimin e cilësisë dhe standarteve të prodhimit (rreth 22%). Më pak shprehen për elelementë të tjerë në drejtim të rritjes së efiçencës, asistencës teknike, hapjes së bizneseve të reja, etj. Shumica e të anketuarve shprehen se elementet më të rëndësishëm që duhet të përmirësojnë për rritjen e aftësisë konkuruese të bizneseve të tyre janë, kualifikimi i punonjësve, përmirësimi i nivelit të teknologjisë dhe kontrolli i proçeseve të prodhimit. Grafiku 69. Idetë për investime gjatë dy viteve që vijnë (në %) Burimi: Intervistat 119

126 Mundësi të tjera ekonomike dhe të ardhurash në zonat malore Turizmi është identifikuar si sektor i rëndësisë së lartë në Shqipëri. Megjithëse në vende të tjera në zhvillim ky sektor ka qene një rrjet sigurie për zonat malore dhe të defavorizuara, në vendin tonë akoma nuk ka një zhvillim të gjerë të këtij aktiviteti në zonat malore, sidomos në ato verilindore. Ky sektor gjatë viteve të fundit ka pësuar rritje të ndjeshme.shumica e monumenteve natyrore, kulturore dhe historike (të identifikuara gjithsej 743), gjenden në zonat malore dhe të pafavorizuara, çka tregon për mundesitë e shumta të zhvillimit në këto zona. 120

127 Tabelë 17. Monumentet natyrore, historike dhe kulturore në vend Prefektura Numri i monumenteve Malore Pjesërisht malore Pafavorizuara Berat Diber Durres 18 Elbasan Fier 36 Gjirokaster Korce Kukes Lezhe Shkoder Tirane 25 Vlore Gjithsej Burimi: Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Menaxhimit te Ujrave dhe Ministria e Turizmit, 2007 Megjithatë, pavarësisht mundësive, niveli aktual i zhvillimit të turizmit malore mbetet akoma mjaft i ulët. Kjo mungesë zhvillimi në sektorin e turizmit në këto zona vjen për shkak të mungesës së infrastrukturës dhe kapitalit njerëzor. Problement në aksesin e sherbimeve në cilësi dhe sasi si ato të ujit, energjisë elektrike, kanalizimeve dhe trajtimit të mbetjeve. Gjithashtu operatorët private kanë mungesa në standarte dhe njohuri në shërbimet e hotelerisë dhe gastronomisë. Investimet e huaja deri tani nuk kanë kontribuar thellësisht në ekonominë shqiptare për shkak të klimës së rënduar të biznesit, korrupsionin, përceptimin e rriskut, institucionet e dobëta dhe stabilitetit te brishtë politik. Megjithëse investimet e huaja direkte jane rritur progresivisht, ato kane kryesisht te përqendruara në zonën qendrore të vendit. Kjo kryesisht për shkak problemeve të aksesit në infrastrukturë dhe tregje. Nxitja e investimeve të huaja në zonat malore do të kishin një përfitim të konsiderueshëm qoftë edhe nëse marrim në konsideratë përfitimin bazë, punësimin. Gjithsesi tendenca pozitive vërehen në disa zona të pafavorizuara që kanë pranë pikat kufitare të hyrjes së mallrave kanë treguar trendevë pozitive në thithjen e investimeve të huaja, si Korça dhe Gjirokastra. Eksportet janë një tjetër mundësi për rritjen e te ardhurave në zonat malore dhe të pafavorizuara. Duke parë strukturën e eksporteve në vitet e fundit e përbërë prej 24% metale dhe minerale dhe 2.1% bime mjeksore rezulton se burimi kryesor i këtij eksporti rrjedh prej zonave malore. Gjithashtu edhe një pjesë e madhe e rieksportit si tekstilet, këpucët dhe të tjera produkte që përbëjnë rreth 2/3 e eksporteve, zhvillohen pjeserisht në zona si Korça, Shkodra e Gjirokastra. Gjithashtu rritja e eksporteve me vendet e rajonit tregon një mundësi të hapur për krijimin e strukturave të zinxhirit të vlerës së prodhimit ndërkufitar. Forca e specializuar e punës dhe kostoja e 121

128 ulët në nxjerrjen e mineralve, drurit, tekstileve dhe lekurës shfaqin faktore avantazhi për alokimin e njësive të prodhimit në këto zona. Një tjetër burim të ardhurash në zonat malore dhe të pafavorizuara është eksporti i fuqisë punëtore me anë të emigrimit. Të ardhurat nga emigracioni në Shqipëri përfaqësojnë rreth 1/6 e PBB së vendit. Ky burim të ardhurash, jo vetëm qe është një suport i mirë për rezervat në bilancin e pagesave por edhe një rrjet sigurie në grupet e familjeve të varfëra. Grafiku 50. Numri i emigranteve dhe dërgesave të të ardhurave nga emigracioni Bregdet Qendrore Malore Tirana Emigrante Dergues % e derguesve 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Burimi: Banka Botërore, 2010 Numri i emigranteve dhe atyre që dërgojnë para drejt të afërmve që ndodhen në zonat malore është shumë më i ulët se sa në zonat e tjera për shkak të dendësisë së ulët të popullsisë në këto zona dhe distancës së largët prej pikave të kalimit kufitar legal dhe ilegal me Italinë dhe Greqinë. Megjithatë ky numër dhe volumi i parave të sjella në këto zona është në ritme rritjeje shumë më të larta se në zona të tjera. Studimet e prevalencës për dergesë të ardhurave nga emigracioni tregojnë për zonat malore, ndryshe nga zonat e tjera, një rritje në volum për shkak të grupeve migratore më pak të vjetëruara. Sipas studimeve të mëparshme të përgatitura nga MBUMK-ja, ekziston potencial për fushat e mëposhtme të diversifikimit të aktiviteteve ekonomike në zonat rurale të Shqipërisë qe kontribuojne ne zhvillimin ekonomik te ketyre zonave: - Prodhimi parësor (produktet jo konvencionale, p.sh. akuakulturë, prodhim kërpudhash) dhe mbledhja e produkteve të egra (p.sh. fruta dhe manaferra, bimë aromatike dhe mjekësore (BAM); BAM-të analizohen më në detaj në këtë seksion) - Prodhimi i ushqimit tradicional dhe markimi i produkteve. - Prodhimi i energjive të rinovueshme (p.sh. nga vaji i farave, pyjet dhe burime të tjera natyrore, energjia e erës ose energjia diellore, energjia elektrike nga uji, shërbimet për panelet diellore). - Turizmi rural (p.sh. akomodim dhe hoteleri, aktivitete zbavitëse p.sh. peshkim, gjueti, shndërrimi i ndërtesave (fermave) tradicionale apo historike në akomodim autentik ), 122

129 aktivitete zbavitëse, si ski, sporte, turizëm aventure (p.sh. aventura jashtë rruge, kanoe, shëtitje me biçikletë), turizëm natyror, turizëm arkeologjik,turizëm shëndetësor. - Përpunimi/marketingu i produkteve ushqimore (prodhimi i mjaltit, deri diku edhe mikropërpunuesit dhe përpunuesit e vegjël; ekonomitë familjare jobujqësore; me ambiente transporti dhe ftohëse për prodhime të freskëta parësore) - Aktivitetet e tjera, të tilla si artizanati (p.sh. artizanate tradicionale, punime me dorë, të tilla si artikuj prej leshi, gdhendje në dru, punime artistike, punishte artizanale, suvenire), aktivitetet sociale dhe bujqësi në dobi të shëndetit. Bimët mjekësore aromatike (BAM) shqiptare janë një sektor i rëndësishëm i diversifikimit rural, i cili kontribuon në zbutjen e varfërisë, sepse ai gjeneron të ardhura për mijëra familje në zonat rurale (malore). Shqipëria tradicionalisht është një eksportuese e fortë, dhe për disa produkte, si p.sh. sherbela, trumza dhe rigoni, është një aktore e nivelit botëror (p.sh. gjysma e sherbelës së importuar nga SHBA furnizohet nga Shqipëria). Baza e prodhimit përbëhet më së shumti nga BAM-e të egra që gjendet në të gjithë vendin, cilësia e të cilave është shumë e njohur dhe përfaqëson asetin më të vlefshëm të sektorit. Shumica e BAM-eve janë të destinuara për tregje eksporti. Eksporti është rritur vazhdimisht duke arritur pothuajse 19 milion Euro në vitin Në vitet e fundit, shpopullimi gradual i zonave rurale dhe malore po ushtron ndikim negativ në këtë sektor: ekzistojnë disa zona ku BAM-et e egra nuk mblidhen më, ndërsa zonat ku mblidhen ende janë të mbishfrytëzuara, për shkak se eksportuesit bëjnë çdo përpjekje për t i mbajtur nivelet e prodhimit të BAM-eve të egra siç kanë qenë në të kaluarën. Për rrjedhojë, për të mbajtur dhe për të zgjeruar biznesin e tyre eksportuesit po nxitin kultivimin e BAM-eve dhe po fillojnë të prodhojnë vaj esencial, i cili ka vlerë të shtuar më të lartë. Në këto dy fusha janë bërë investime. Ky është një nga sektorët agro-ushqimorë më premtues për disa arsye, të cilat po i japim më poshtë. BAM-të shqiptare kanë një prani të konsoliduar në tregun e huaj; BAM-të shqiptare njihen për cilësinë e tyre të lartë në tregjet botërore. Ekziston një grup i fuqishëm shitësish me shumicë/eksportuesish me eksperiencë, të cilët i kanë zhvilluar kapacitetet e tyre me kalimin e kohës. Nga ana tjetër, kërkesa në rritje për BAM të egra dhe të kultivuara dhe për vajra esenciale në tregun botëror është një tjetër faktor pozitiv për rritjen e sektorit. Sektori i BAM-ve pritet të zhvillohet më tej, kryesisht për shkak të kultivimit në rritje të BAM-ve. Kjo favorizohet nga fitimet e larta për biznesin, toka e përshtatshme, krahu i punës në zonat e prekura dhe kanalet e eksportit tashmë të krijuara, që do të mbështeten nga skema të veçanta. Së fundmi ky sektor ka përfiuar nga skemat kombëtare mbështetëse. 123

130 Megjithatë sektori i BAM-ve shqiptare përballet me disa sfida. Praktikat e këqija të mbledhjes dhe të pas mbledhjes shpesh e dëmtojnë cilësinë e produktit; kapacitetet e pamjaftueshme në ambientet e tharjes përbëjnë një pengesë të madhe, e cila çon në përkeqësim të cilësisë së produktit. Prioriteti në sektorin e BAM-ve do të jetë nxitja e eksportit dhe zhvillimi i qëndrueshëm i sektorit. Në një të ardhme të afërt, kërkesa kryesore për investim mund të vijë nga eksportuesit që kanë dëshirë të përmirësojnë mjediset e tyre me makineri më të mira dhe ambiente për trajtimin pas vjeljes së BAM-eve dhe për prodhimin e vajrave esencialë, ndërkohë që ka nevojë gjithashtu të përmirësohen ambientet e pas vjeljes në nivel ferme. Zhvillimi rural mbështetet nëpërmjet investimeve në diversifikimin e prodhimit në mënyra të ndryshme. Mbështetja me investime për prodhimin e mjaltit është një shembull i mirë, ndërkohë që së fundmi edhe BAM-të kanë qenë objekt i skemave të mbështetjes Kreditimi i aktiviteteve bujqësore dhe jo-bujqësore në zonat malore 124

131 Sistemi bankar ka patur një zhvillim të dukshëm sidomos gjatë viteve të fundit. Në Shqipëri sot veprojnë 13 banka te nivelit te dyte dhe nje e nivelit te pare Banka e Shqiperise, institucione mikrofinanciare si dhe një sëre aktorësh të tjerë që ofrojnë kredi të llojeve të ndryshme. Sipas Bankës së Shqipërisë, portofoli i kreditit per biznesin në vitin 2012 është rritur rreth 2 here krahasuar me vitin Megjithatë shumica e këtyre kredive kanë shkuar për financimin e aktiviteteve ekonomike në zonat urbane, ku vetëm tregtia ka marrë rreth 34.3% të portofolit të kredisë. Tabelë 18. Krediti i dhënë për sektorët kryesorë përgjatë viteve (në milion leke) Kodi Përshkrimi i treguesit 1 Totali i kredisë pë bizneset 1.1 Bujqësia, gjuetia dhe silvikultura 1.2 Peshkimi 1.3 Industria nxjerrëse 1.4 Industria përpunuese 1.5 Prodhimi, shpërndarja e energjisë elektrike, e gazit dhe e ujit 1.6 Ndërtimi 1.7 Tregtia, riparimi i automjeteve dhe i artikujve shtëpiakë 1.8 Hotelet dhe restorantet 1.9 Trasporti, magazinimi dhe telekomunikacioni 1.10 Ndërmjetësimi monetar dhe financiar 1.11 Pasuritë e patundshme, dhënia me qira, etj Administrimi publik 1.13 Arsimi 1.14 Shëndeti dhe veprimtaritë sociale 1.15 Shërbime kolektive, sociale dhe individuale 1.16 Të tjera Dhj 2007 Dhj 2008 Dhj 2009 Dhj 2010 Dhj 2011 Dhj , , , , , ,699 2,127 2,781 3,060 3,983 5,586 5, , ,246 5,816 6,728 6,737 6,573 7,566 31,525 35,717 42,216 47,197 57,854 57,931 11,415 21,227 22,392 23,563 37,073 46,518 38,885 55,685 59,333 65,787 70,876 63,410 60,498 83,543 98, , , ,951 9,873 12,729 13,801 14,118 15,876 17,468 4,348 5,920 7,391 10,911 11,060 11,470 3,858 7,338 9,056 10,632 11,405 13,088 2,185 2,735 2,375 2,438 2,672 5, , ,473 2,401 3,280 3,687 4,497 5,518 1,311 1,788 3,261 4,797 4,675 4,916 6,723 9,067 13,575 12,118 16,811 15,199 4,703 6,448 5,703 8,723 12,695 7,464 Burimi: Banka Qëndrore e Shqipërisë 2012 Sektori i bujqësisë është akoma më pak i kredituara se sektorët e tjerë për shkak të rrisqeve që prezanton, mungesës së kolateralit, kapacitetit të ulët të fermerëve për të thithur kredi dhe aspekteve të lidhura me nivelin e ulët të mbulimit të zonave rurale nga 125

132 institucionet financiare. Investimi në këtë sektor së bashku me agropërpunimin përbën vetëm rreth 0.3% të GDP. Një vlerësim i shpërndarjes së kreditit sipas zonave gjeorgrafike tregon se zonat malore nuk janë në fokusin e tyre dhe se rreth 76% e kreditit shkonte për Tiranën dhe Durrësin si një rajon që përmban pjesën më të madhe të bizneseve. Zonat veriore të vendit janë të fundit përsa i përket volumit të kreditit që përfitojnë për bizneset dhe individët, me vetëm rreth 5% të totalit të portofolit të kredive. Fiancimet për zonat rurale malore vlerësohen të shkojnë në më pak se 7% të totalit të potofolit të kredive në vend. Edhe pse një sërë bankash dhe institucionesh jo-bankare kanë filluar të orientohen drejt tregut të bizneseve në zonat malore, shumica e tyre janë të fokusuara në kreditimin e bizneseve në qytete dhe të kreditimit të rrogëtarëve. Megjithë peshën e ulët që mban në tregun e kreditimi në Shqipëri, Fondi i Financimit të Zonave Malore është institucioni më i rëndësishëm për financimin e zonave rurale malore. Nga vlerësimet tona, me të dhëna dytësore, klientet e zonave rurale malore përbëjnë rreth 55% të totalit të klientëve, por si pasojë e vlerave të ulta të kredive të akorduara, ata kanë përfituar vetëm rreth 46% të totalit të portofolit të kredisë së akorduar në zonat malore, ndërsa pjesa më e madhe ka shkuar në qytete. Megjithatë, financimi i aktiviteteve bujqësore dhe Grafiku 51. Shpërndarja e kreditimit në zonat malore sipas aktiviteteve kryesore (në %) Burimi: Banka Qëndrore e Shqipërisë dhe përllogaritjet tona. Grafiku 52. Shpërndarja e kreditimit në zonat malore sipas fshat/qytet (në %) Burimi: Banka Qëndrore e Shqipërisë dhe përllogaritjet tona. Grafiku 53. NMVM-të që kanë marrë kredi gjatë 2011 (në %) 126 Burimi: Intervistat

133 blegtorale zën vendin e parë me rreth 43% të numrit të klientëve dhe rreth 37% të portofolit me kredise në zonat malore, dhe më pas vjen tregtia me rreth 31% të klientëve dhe rreth 30% të portofolit të kresisë. Brenda sektorit të bujqësisë, duket se rreth 65% kredisë shkon për blegtorinë, rreth 28% për frutikulturën dhe vreshtarinë, dhe vetëm rreth 7% bimët e tjera të arava. Në agro-përpunim, pothuajse 80% e kredisë shkon për blerjen e makinerive dhe pajisjeve të përpunimit. Sipas anketave rezulton se, rreth 12% e investimeve janë financuar nga kreditimi i bankave, rreth 11% nga kreditimi i institucioneve të mikrokreditit, rreth 6% nga huatë e ndryshme, rreth 4% nga borxhet tek anëtarët e tjerë të familjes dhe miqtë dhe pjesa tjetër nga burimet e vetë bizneseve. Nga totali i NMVM-ve të anketuara, vetëm 29.8% e tyre kanë aplikuar për kredi në institucione të ndryshme kredidhënëse dhe prej tyre 22.7% kanë arritur ta marrin atë (ose një shkallë suksesi prej rreth 76%). Përqindja e bizneseve që ka marrë kredi rezulton të jetë më e lartë në ndërtim (rreth 67%), më pas nga grupi industri dhe shërbime (rreth 28-31%) dhe shumë më pak në bujqësi dhe tregti (rreth 18-19%). Ndër arsyet kryesore të mosaplikimit për kredi, duket se janë kushtet e vështira të kredive të ofruara, mungesa e kolateralit dhe niveli i informalitetit të biznesit. Po të shohim nivelin e kredive të dhëna pjesa më e madhe e tyre (rreth 50%) janë në kufinjtë nga 1,001-10,000 Euro, rreth 21% në kufinjtë 10,001-20,000 Euro, 11% në kufinjtë 20,001-50,000 Euro dhe rreth 15% e tyre në kufinjtë nga 100-1,000 Euro Karakteristikat e politikave të zhvillimit të zonave malore në disa vende të Europës Qendrore dhe Lindore Në hartimin e programeve të zhvillimit të zonave malore duhet të merren parasysh një sërë çështjesh, megjithatë është e nevojshme që si fillim të mund të qartësojmë se ç farë lloj rajonesh malore dëshirojmë të nxisim për të ardhmen: rajone aktive ekonomikisht, parqe natyrore, sipërfaqe pyjore të mbrojtura, cilat janë aktivitetet ekonomike që ekzistojnë në këto rajone që mund të jenë të vlefshme për tu rigjallëruar, cilat aktivitete janë të dëmshme për zhvillimin perspektiv të tyre, cilat aktivitete ekonomike të reja dhe cilat metoda mund të përdoren për të përhapur zhvillimin e këtyre rajoneve bazuar në burimet e tyre natyrore, etj? Të gjitha vendet që kanë formuluar politika specifike pë zhvillimin e zonave malore kanë kaluar përmes procesit të gjetjes së përgjigjeve për pyetje të tilla. Në këto kushte është mirë që edhe Shqipëria të nxjerrë mësime nga ky proces dhe rezultati i tij në vendet e ndryshme të krahasueshme. Siç e kemi thënë dhe në pjesët e mëparshme, vendet e ndryshme Evropiane kanë filluar të zbatojnë tashmë prej shumë vitesh politika specifike për zhvillimin zonave malore dhe atyre të defavorizuara. Duke qënë se karakteristikat e vendit tonë përputhen më shumë me ato të vendeve të 127

134 Evropës Qëndrore dhe Lindore më shumë se me ato të vendeve të Evropës Perëndimore, ne kemi bërë një analizë të shkurtër të karakteristikave kryesore të politikave të një sërë vendesh të grupit të parë, në mënyrë që të identifikojmë më mirë se ku ndodhet vendi ynë në këtë drejtim. Kështu, në tabelën e mëposhtme jepen në mënyrë krahasuese elementet kryesor të politikave të zhvillimit të zonave malore në Shqipëri dhe në disa prej vendeve të Evropës Qëndrore dhe Lindore. Tabelë 19. Krahasimin karakteristikave kryesore të politikave të zhvillimit të zonave malore në disa vende gjatë viteve të fundit. Mënyrat dhe sistemet e zhvillimit Objektivat e politikave të zhvillimit Sistemi institucional i politikave të zhvillimit Shqipëri Politika të zhvillimit sektorial dhe rural vetëm në zonat dhe sektorët më problematike Përmirësimi i infrastrukturës, ulja e varfërisë dhe papunësisë dhe reduktimi i eksodit rural, zhvillimi i pluriaktivitetit në komunitetin e fermerëve Sistem relativisht i centralizuar më bashkëpunim të pjesshëm mes institucioneve qëndrore dhe atyre në nivel lokal dhe rajonal Bullgari Kroaci Maqedoni Republika Çeke Rumani Politika të zhvillimit rural vetëm në sektorët më problematike, tendenca për të futur të menduarit dhe konceptet europiane lidhur me sistemet e zhvillimit rural. Strategji e zhvillimit rural si pjesë e politikës së përgjithshme bujqësore. Fillimi i adoptimit të normave e standarteve europiane. Strategji e zhvillimit rural si pjesë e politikës së përgjithshme bujqësore me vemendje të veçantë drejt mbrojtjes së pyjeve dhe mjedisit. Mënyrë e integruar, zhvillim koherent me koncepte e praktika europiane. Politika e zhvillimit rural si pjesë e sistemit të rregullt të planifikimit politik dhe buxhetor. Reduktimi i papunësisë dhe përmirësim i strukturës demografike, zhvillimi i turizmit, rritja e të ardhurave të popullsise rurale malore. Përmirësimi i strukturës demografike, nxitja e turizmit, krijimi i kushteve për aktivitete ekonomike të qëndrueshme. Përmirësim i standartit të jetës së komuniteteve rurale, zhvillimi i mikro-industrisë dhe turizmit, adoptimi i legjislacionit dhe politikave specifike, harmonia ndërmjet komuniteteve. Zhvillim rural i balancuar, i harmonizuar dhe stabël. Adoptim i objektivave evropiane të zhvillimit. Reduktimi i papunësisë, zhvillim i turizmit rural dhe malor, diversifikimi i aktiviteteve social-ekonomike, Sistem i centralizuar për veprimet e planifikimit lokal dhe rajonal. Institucione e struktura rajonale pak të zhvilluar masat konkrete. Sistem i centralizuar për veprimet e planifikimit lokal dhe rajonal. Tendenca të qarta të decentralizimit. Sistem i centralizuar i modifikuar me bashkëpunim të pjesshëm mes shtetit dhe institucioneve të tjera në nivel lokal dhe rajonal. Pushtet lokal i dobët e pa shumë kompetenca. Sistem hierarkik me bashkëpunim mes institucioneve qëndrore dhe atyre në nivel lokal dhe rajonal. Sistem i centralizuar për veprimet e planifikimit rajonal dhe lokal me një tendencë të dukshme drejt 128

135 Poloni Sllovakia Sllovenia Abandonim i mënyrave tradicionale të politikave të prodhimit bujqësor masiv dhe futja e një politike më të gjerë për zhvillimin e zonave rurale. Strategjia e zhvillimit rural si pjesë e politikës ekonomike. Politika e zhvillimit rural si pjesë e sistemit të rregullt të planifikimit strategjik dhe buxhetor. Mënyrë e integruar, zhvillim rural koherent dhe rigjallërim socio-ekonomik e kulturor i fshatit. ndërtim i politikave specifike për zonat malore, mbrojtja e trashëgimisë kulturore. Zhvillim i qëndrueshëm i zonave malore (masa për mbështetjen e bujqësisë malore, investime në infrastrukturën turistike dhe ekologjike, iniciativa për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore dhe historike). Përmirësim i sigurisë ushqimore, me bujqësinë si një element i stabilitetit ekonomik, nxitja e frymës së bashkëpunimit dhe pjesëmarrjes në zgjidhjen e problemeve rurale. Zhvillim rural i balancuar, i harmonizuar dhe stabël. forcimit të strukturave lokale dhe rritjes së nivelit të pjesëmarrjes së komuniteteve. Sistem i relativisht i centralizuar, me bashkepunim të pjesshëm mes institucioneve qëndrore dhe atyre në nivel lokal dhe rajonal. Sistem relativisht centralizuar me bashkëpunim të pjesshëm mes institucioneve qëndrore dhe atyre në nivel lokal dhe rajonal. Sistem hierarkik me bashkëpunim mes institucioneve qëndrore, pushtetit lokal dhe autoriteteve të tjera lokale e ndërkombëtare. Duke analizuar karakteristikat e zhvillimit rural të zonave malore të këtyre vendeve konstatohet lehtë së ato kanë ngjashmëri në problematika. Megjithatë edhe brënda tyre vërehen të mjaft elemente të përbashkët mes dy apo më shumë vendeve. Në mënyrë të përmbledhur këto ngjashmëri, të grupuara sipas vendeve të trajtuara më lart, paraqiten si vijon: Sllovenia dhe Polonia. Karakteristikat e zhvillimit rural në zonat malore të këtyre vendeve janë: (i) dominojnë njësitë e vogla ekonomike familjare; (ii) kanë një infrastrukturë të zhvilluar në rajonet malore; (iii) kanë një program politik, social dhe institucional shumë aktiv në favor të zonave malore; (iv) kanë zhvilluar programe specifike për nxitjen e zhvillimit të këtyre zonave. Republika Ceke, Sllovakia, Bullgaria dhe Rumania kanë: (i) një numër të kufizuar njësish ekonomike private malore; (ii) infrastrukturë të mirë dhe mjaft sipërfaqe të mbrojtura në zonat malore; (iii) dallohet një rritje e ndërgjegjësimit dhe veprimit pozitiv në favor të zonave malore. Kroacia, Maqedonia dhe Shqipëria kanë: (i) shumë njësi të vogla ekonomike malore; (ii) kanë mbipopullim të zonave malore; (iii) papunësi dhe infrastrukturë të dobët; (iv) nuk ka politika/strategji qeveritare të veçanta për zonat malore; (v) aftësia për identifikimin e problemeve është akoma e dobët; (vi) inisiativat e ndërmarra në favor të këtyre zonave janë të kufizuara dhe jo të ndërlidhura mes njëra tjetrës. 129

136 5.8. Analiza SWOT e zonave malore në vendin tonë Gjetja përgjigjeve të vlefshme se ç farë rajonesh malore deshirojmë të krijojmë për të ardhmen dhe përgjigjeve për pyetjet e shtruara më sipër (të cilat janë të domosdoshme për formulimin e një vizioni të qartë për zhvillimin e këtyre zonave) fillon me analizimin anëve të forta, anëve të dobta, mundësive dhe kërcënimeve për këto zona (e njohur ndryshe si analiza SWOT). Realizimi i kësaj analize ka përfshirë një proces konsultimesh me shumë aktorë dhe përfaqësues të grupeve të ndryshme të interesit. Një përmbledhje e rezultateve të kësaj analize SWOT paraqiten në tabelen ku jepen çështjet kryesore, të cilat janë ngritur gjatë diskutimeve, takimeve, intervistave dhe debateve publike me grupet e interesit. Tabelë 20. Përmbledhje e rezultateve të analizës SWOT për zonat malore të vendit tonë Anët e forta Anët e dobëta Mundësitë Kërcënimet Fizike Fizike Ambjent i përshtatshëm agroecologjik për produkte konkuruese (verë, fruta,blegtori cilësore, blloqe bimesh mjekesore, etj). Potencial të mirë për agroturizem. Përqendrimi i dy prej burimeve natyrale me të rendësishmit të vendit (uji dhe fuqia hidroenergjitike). Gjeografike Marrëdhënie ndërkufitare (vijë kufitare e gjatë me Kosovën, Malin e Zi, Greqinë dhe Maqedoninë). Kulturore Kohezion kulturor dhe identitet komuniteti i fortë. Aspekte të rëndësishme të kulturës kombëtare. Ekonomike dhe financiare Distancë e madhe dhe akses i vështirë nga tregjet kryesore. Probleme serioze me infrastrukturës sociale duke përfshirë shkollat, shëndetësinë, shërbimet komunitare dhe ekonomike duke përfshirë energjinë, rrugët, ujin e pijshëm, ujitjen, tregjet, etj. Ekonomike dhe financiare Të ardhura të pakta të gjeneruara nga aktivitete tradicionale lokale dhe varfëri e kudondodhur. Nuk ka investime të huaja apo vendore për shkak të përfitimeve relativisht të ulëta. Kapacitete financiare të pakta të pushtetit vendor për shkak të nivelit të ulët të të ardhurave lokale. Sociale Nivel i lartë emigracioni i popullsisë aktive deri në Mungesë e njohurive Qeverisje vendore Kohezion social dhe kulturor veçanërisht në komunitete të vogla mund të lehtësojnë në menaxhimin e kujdesshëm të burimeve, qeverisjen lokale të mirë dhe nivele të larta pjesëmarrjeje. Sektori privat Zhvillimi i mjedisit të ngushtë me agrobiznesin bën të mundur aksesin në mundësitë e tregut në nivel kombetar dhe ndërkombëtar (duke u fokusuar në produkte cilësore dhe agroturizëm). Mjedis i qëndrueshëm Masat për ruajtjen e ambjentit të brishte natyral do të rrisë tërheqjen ndaj tij dhe do gjenerojë punësim. Rritja e financave lokale Dërgesat e emigranteve mund të riinvestohen në shumë projekte fitimprurëse nëse një Politike dhe sociale Izolim fizik dhe ekonomik i theksuar; varferi tipike; perkrahje politike, degradim ambiental dhe ekonomi ilegale sjellin shqetesime kronike. Në një kontekst të tillë kohezioni kultural kontribuon në izolim dhe prapambetje sociale. Ky gjeneron paqëndrueshmeri dhe pasiguri në nivel kombëtar. Emigracioni Zgjatja në kohë e apatisë në mbështetjen e zhvillimit lokal mund të çojë në shkaterrim të pakthyeshem të burimeve njerëzore lokale (duke çuar në një popullim vetëm nga më të moshuarit dhe fëmijët). Degradimi i mjedisit Vazhdim i mundshëm i dështimit në politikat konservative, pak 130

137 Të ardhura të shumta të dërguara nga emigrantet. Përshtatje e shpejtë në strukturën e bujqësisë dhe blegtorisë pas fazës së parë të tranzicionit. Fermerë të vegjel dhe biznesmenë kërkojnë mundësi të reja përfitimi. bashkëkohore në shërbime publike dhe private. Pushteti vendor është i ri dhe mungojnë kapacitetet dhe aftësitë bazë. Ambientale Shpyllëzim i madh dhe mbikullotje në ambjente bio-fizike delikate duke kontribuar kështu në nivel të lartë erozioni. financim i përshtatshëm dhe një strukturë institucionale është krijuar. Tregti ndërkufitare Tregtia e lidhur me infrastrukturën dhe shërbimet gjithnjë siguron mundësi biznesi shtesë në fusha për zhvillim të mëtejshëm. ndryshim në modelet tradicionale të dëmtimit të tokave në përdorim, infrastrukture tranzitore, e re dhe e paintegruar në kontekstin e zhvillimit lokal. Degradim i vazhdueshëm e me pasoja të rënda mbarë kombëtare (veçanërisht për pyjet, ujin dhe energjinë) Vizioni për zhvillimin e zonave malore të vendit tonë Një element shumë i rëndësishëm në hartimin e politikave zhvillimore koherente dhe efektive është përpunimi i një vizioni afatmesëm-afatgjatë për zhvillimin perspektiv të zonave malore, vizion që, përveç bazimit në veçoritë e specifikat e zonave malore në Shqipëri, duhet të përputhet sa më shumë me eksperiencën evropiane e ndërkombëtare në këtë fushë. Agjensia e Zhvillimit të Zonave Malore ka punuar për draftimin e një vizioni për zhvillimin e zonave malore në konsultim me përfaqësues të aktorëve lokal dhe grupeve të interesit dhe shoqërisë civile. Megjithatë para se ti propozohet zyrtarisht institucioneve qeveritare ky vizion i zhvillimit të zonave malore duhet të kalojë në një proves më të gjërë diskutime që të perfshijë më shumë aktore të rëndësishëm në nivel lokal (pushtetin vendor, sipërmarres dhe shoqatat e tyre, OJF-të dhe grupe komunitare të ndryshme), pushtetin rajonal dhe qendror, parlamentin dhe partnerë të huaj, etj., në mënyrë që të sigurohet me shumë koherencë dhe mbështetje. Kjo do të rriste nivelin e garantimit të cilësisë dhe do të rriste shanset e përfshirjes së këtyre elementeve në politikat, programet dhe projektet e ardhshme. Draft vizioni i zhvillimit të zonave malore, i propozuar nga MADA, është ripunuar duke u bazuar në rezultatet e analizës SWOT. Një vizion nuk është një strategji dhe nuk mund të detajohet në të njëjtën mënyrë sistematike. Në vend të kësaj, një Vizion paraqet një koncept për zhvillim në të ardhmen dhe identifikon një strukturë të identitetit social dhe veprimeve për të bashkuar ndihmën dhe forcuar përpjekjet e të gjithë aktorëve për të: (i) ndërtuar duke u mbështetur në pikat e forta; (ii) kapërcyer dobësitë; (iii) shfrytëzuar me efektivitet dhe zhvilluar më tej mundësitë (oportunitetet); dhe (iv) eleminuar kërcënimet.bazuar në kushtet aktuale dhe perspetivën zhvillimore dhe integruese të zonave malore si dhe të vendit në tërësi, Vizioni për zhvillim afatmesëm-afatgjatë të zonave malore nënvizon objektivat që karakterizojnë një shoqëri në të cilën: 131

138 Praktika të mira qeverisese janë zhvilluar të bazuara në një kohezion social, pjesëmarrje dhe qëndrueshmëri, më vemendje të veçantë drejt përdorimit të qëndrueshëm të burimeve natyrore dhe zhvillimit të përshpejtuar të atyre njerëzore; Varfëria ekstreme është eliminuar dhe varfëria relative është reduktuar si dhe një ambjent i përshtatshëm biznesi është krijuar bazuar në konkurencën e ndërmarrjeve mikro, të vogla dhe të mesme (NMVM), shfrytëzimit të burimeve lokale, përdorimit ekonomik të dërgesave nga emigracioni dhe atraktivitetit të investimeve private nga jashtë zonës malore; Mjedisi në zonat malore ka filluar të mbrohet dhe përmirësohet ndërsa infrastruktura e re (përfshirë rrugët lokale, rajonale, kombëtare dhe ndërkombetare) janë rehabilituar në sajë të një vëmendje dhe mbështetje publike më të madhe; Cilësia e jetës dhe aksesi në shërbime sociale është përmirësuar ndjeshëm (përfshirë shëndetësinë, arsimin dhe shërbimet e tjera rurale) si dhe perspektivat për një jetesë normale dhe zhvillim social janë rritur. Në zbatim të objektivave të mësipërme, struktura dhe prioritetet e veprimit të vizionit jepen në tabelën më poshtë: 132

139 Tabelë 3. Vizioni i zhvillimit te zonave malore Vizioni i Zhvillimit të Zonave Malore Vizion afatmesëm afatgjatë: Praktika të mira qeverisese janë zhvilluar dhe aplikuar të bazuara në një kohezion social, pjesëmarrje dhe qëndrueshmëri, më vemendje të veçantë drejt përdorimit të qëndrueshëm të burimeve natyrore dhe zhvillimit të përshpejtuar të atyre njerëzore; Varfëria ekstreme është eliminuar dhe varfëria relative është reduktuar si dhe një ambjent i përshtatshëm biznesi është krijuar bazuar në konkurencën e biznesit privat, shfrytëzimit të burimeve lokale dhe oportuniteteve ekonomike nga jashtë zonës malore; Masat mjedisore janë adoptuar dhe zbatohen dhe investimet publike janë rritur dhe infrastruktura është përmirësuar ; Cilësia e jetës dhe aksesi në shërbime sociale është përmirësuar ndjeshëm si dhe perspektivat për një jetesë normale dhe zhvillim social janë rritur. Fusha e Vizionit Të ndihmojë shqiptarët që jetojnë në zonat malore që të ndërtojnë një perspektivë më të madhe, të rrisin aksesin në shfrytëzimin dhe zhvillimin e oportuniteteve dhe krijimin e kushteve socio-ekonomike sa më të barabarta me këdo dhe kudo, ti ndihmojnë ata të kërkojnë arritjen pranë vendim-marrësve arritjen e përshpejtuar të këtyre kushteve, si dhe të ndërtojnë të ardhmen e tyre në pajtim me burimet e disponueshme natyrore, kulturore dhe njerëzore. Procesi themelor Shtylla 1 Shtylla 2 Shtylla 3 Forcimi i lobimit dhe pjesëmarrjes së aktorëve kryesorë në zonat malore Ndërtimi i kapacitetit të pushteteve vendore dhe komuniteteve lokale. Mbështetja e kuadrit institucional dhe financiar për zhvillimin e sektorit privat Sigurimi i financimeve për infrastrukturën sociale dhe ekonomike e mbrojtjen e mjedisit. Prioritete për veprim Prioritete për veprim Prioritete për veprim Prioritete për veprim 1. Rritja e kooperimit të aktorëve lokal për të rritur mundësinë e aktorëve vendas ndaj burimeve të zhvillimit. 2. Krijimi i grupeve të lobimit dhe drejtueve rural për të siguruar avokatinë, zhvillimin e politikës për zonat malore dhe alokimin e burimeve. 1. Forcimi i kapacitetit të komunave, komuniteteve dhe bashkive për të realizuar plalifikimin pjesëmarrës për projektet e zhvillimit lokal. 2. Kryerja e shërbimeve teknike për të forcuar institucionet vendore, veçanërisht në planifikim dhe menaxhim. 3. Identifikimi i fondeve shtesë të investimeve publike lokale, ngritja e prioriteteve dhe konkurrencës 1. Forcimi dhe rritja e kapaciteteve të biznesit dhe shoqatave të prodhuesve. 2.Forcimi i shërbimeve këshillimore ndaj biznesit dhe shoqatave të prodhuesve. 3.Forcimi i sigurimit të shërbimeve financiare të shumëllojshme në zonat malore. 4.Dhënja e fondeve shtesë për të mbështetur investimet në sektorin privat 1.Mbështetja e përmirësimit të kapaciteteve planifikuese në nivel vendor dhe krijimi i lidhjeve mes pushtetit vendor dhe komunitetit të biznesit për identifikimin dhe përdorimin e burimeve në zonat malore. 2.Sigurimi që burimet PIP për zonat malore janë të mjaftueshme dhe në koherencë më vizionin. Burimi. MADA dhe përpunimet tona 133

140 KAPITULLI VI KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME Shqipëria, në rreth dhjetë vitet e fundit, ka paraqitur një performancë mbresëlënëse për sa i përket e rritjes ekonomike, e cila është shoqëruar përgjithësisht me një përmirësim të ndjeshëm të standardeve të jetesës. Konsumi real është rritur me rreth dy shifra, varfëria ekstreme dhe absolute janë ulur ndjeshëm, është zvogëluar pabarazia midis zonave më të varfëra dhe fqinjëve të tyre të afërm, si edhe janë vërejtur disa përmirësime në aksesin ndaj disa shërbimeve baze, megjithëse me hapa më të ngadaltë. Në të njëjtën kohë, vërehet se normat e rritjes urbane kanë ecur më përpara se ritmet e zhvillimit rural dhe kjo ka çuar drejt zgjerimit të diferencave në mirëqenie midis zonave rurale dhe urbane. Për më tepër, varfëria në Shqipëri vazhdon të mbajë fort dimensionin rajonal. Rajonet e malore, e sidomos ato veriore si Kukësi dhe Dibra, mund të konsiderohen si më të varfrat. Familjet në Tiranë, Durrës dhe Vlore, në ultësirën bregdetare, janë mesatarisht në një nivel më të mirë. Pabarazia përsa i përket konsumit në Shqipëri konsiderohet e ulët, por duke u nisur nga standardi Gini, gjatë viteve , është rritur në përgjithësi, nga 28% në rreth 30%. Pabarazia rurale mbeti e pandryshuar, ndërsa u vërejt një rritje e vogël në zonat urbane sikurse pritej në bazë të ndryshimeve në konsum. Edhe në nivel rajonesh janë vënë re modele të qëndrueshme pabarazie, me përjashtim të zonave malore ku ka patur një rënie në pabarazi. Megjithatë, analizat e ndryshme sugjerojnë gjithashtu se përfitimet e arritura deri tani nuk janë ndarë në mënyrë të barabartë çka duket qartë në rritjen e hendekut midis zonave rurale dhe urbane. Vlerësimet e ndryshme tregojnë se hendeku në rritje në kushtet e jetesës midis zonave urbane dhe rurale krijohet pjesërisht nga produktiviteti i ulët i fermave të vogla familjare. Rritja e produktiviteti të fermave të vogla do të luajë një rol të rëndësishëm në uljen e varfërisë rurale dhe zvogëlimin e diferencës së madhe që ekziston me zonat urbane. Përveç treguesve të nivelit ekonomik, pabarazia vërehet ndjeshëm edhe në aksesin në shërbime. Së pari, pabarazia në aksesin për shërbimet bazë midis grupeve të të ardhurave dhe gjinive të ndryshme në zonat rurale, mbetet problem sikurse është edhe në nivel kombëtar. Së dyti, pothuajse për çdo shërbim, problemet e aksesit dhe të cilësisë janë më të këqija në zonat rurale se në ato urbane. Së treti, progresi në uljen e këtyre diferencave ka qenë më i ngadaltë në zonat rurale së sa në ato urbane. Diferencat rajonale në lidhje me burimet, pozicionin gjeografik, infrastrukturën, klimën, etj., duhet të merren në konsiderate kur merren vendime strategjike për buxhetin, përmirësimet në infrastrukturë dhe zhvillimin e shërbimeve. Këto diferenca rajonale, veçanërisht për zonat më të largëta, si ato verilindore, japin ndikimin e tyre në çfarëdolloj rruge zhvillimi që vendi 134

141 mund të zgjedhë. Këto diferenca duhet gjithashtu të ndikojnë edhe në vendimet mbi rrugët sesi mund të ndihmohen nëpërmjet programeve të ndryshme, zona specifike. Kjo, vlen në veçanti për zonat e thella në veri dhe veri-lindje, ku mundësitë për gjenerim të ardhurash duken shume të pashpresa. Qeveria duhet të vazhdoje të zhvilloje një vizion strategjik rajonal, i cili lejon një përdorim më të orientuar të burimeve për aktivitete prioritare në zona të veçanta. Përmirësimi i politikave në favor të ngushtimit të pabarazive rajonale duhet të bazohet përveç të tjerave, në rishikimin e alokimeve të burimeve dhe financave publike. Kjo duhet bërë nëpërmjet: (i) futjes së kritereve objektive për akordimin e fondeve për pushtetin vendor dhe institucioneve ofruese të shërbimeve; (ii) lidhjes së këtyre kritereve me varfërinë apo nevojat e rritjes ekonomike të rajoneve specifike; (iii) kalimit nga akordimet për shpenzime korrente bazuar tek inputi, drejt akordimeve të bazuara tek rezultatet, nevojat lokale dhe prirjes drejt rritjes së efiçiencës së përdorimit të burimeve dhe oportuniteteve lokale; dhe (iv) vendosjes së rregullave mbështetur tek performanca për akordimin e shpenzimeve kapitale. Migrimi i popullsisë gjatë këtyre viteve të tranzicionit ka prodhuar një efekt të rëndësishëm në lidhje me densitetin e popullsisë, edukimin, strukturën e moshës, papunësisë, etj. Zonat rurale malore dhe ato të defavorizuara përballen me një problem të dukshëm lidhur me strukturën e popullsisë, e cila ka një densitet të ulët dhe një moshë relativisht të re. Struktura e re e moshës dhe niveli i lartë i papunësisë në zonat malore dhe të pafavorizuara kërkon; (i) zhvillimin e aktiviteteve që ndihmojnë angazhimin e rinisë në këto zona me aktivitete që gjenerojnë të ardhura, si dhe (ii) rritjen e mundësive të kualifikimit profesional për integrimin e tyre në jetë ekonomike. Varfëria në Shqipëri është përgjithësisht një fenomen rural dhe brënda zonave rurale, ajo është një fenomen dominant i zonave malore. Niveli i varfërisë është më i lartë për të rinjtë dhe familjet me shumë fëmijë. Një nga shkaqet e rëndësishme të varfërisë konsiderohet niveli i ulët i efektitet dhe të ardhurave të bujqësisë, e cila përballet me vështirësi të shumta, dhe zhvillimi i pamjaftueshëm i aktiviteteve jo-bujqore në zonat rurale dhe sidomos ato malore. Përshpejtimi i ritmeve të reduktimit të varfërisë kërkon porgrame të koordinuara mirë ndërmjet përqasjeve të zhvillimit të integruar rural dhe të zhvillimit të balancuar rajonal, në fokus të të cilave vendoset grupi i targetuar (sidomos të rinjtë dhe gratë). Meqë bujqësia është aktiviteti kryesor i këtyre zonave, politikat e zhvillimit rural dhe rajonal duhet të koordinojnë mirë masat dhe të vazhdojnë të mbështesin rritjen e efiçiencës së këtij sektori si dhe rritjen e të ardhurave të fermës. Një nga pengesat kryesore që shkakton nivelin e ulët të bujqësisë është aksesi i kufizuar i familjeve rurale malore në burimet dhe faktorët e punës (sidomos tokës dhe kapitalit). Gjithashtu, kontributi i burimeve të tjera natyrore të zonave rurale në reduktimin e varfërisë mbetet i dobët. 135

142 Strategjia e Qeverisë për transferimin e pyjeve dhe kullotave tek pushteti vendor është duke avancuar shumë avash. Kjo kërkon rritjen e mbështetjes për: (i) përdorimin me efiçiencë dhe intensifikimin e përdorimit të faktorit të kufizuar (tokës); (ii) rritjen e aksesit në shërbimet financiare (kredi të përshtatshme për aktivitetin bujqësor); (iii) përshpejtimin e procesit të decentralizimit të kompetencave mbi menaxhimin e burimeve natyrore drejt pushteti vendor dhe aktorët lokalë; (iv) mbështetjen për rritjen e kapaciteteve lokale në mirëmenaxhimin e ketyre burimeve; si dhe (v) futjen e teknologjive dhe diturive praktike të reja në prodhimin bujqësor dhe bizneset rurale. Edhe pse nuk ka ekzistuar deri tani një praktikë e harmonizimit të mirë të politikave sektoriale dhe atyre rurale e rajonale, strategjitë e fundit të zhvillimit rural dhe të zhvillimit rajonal, që përfshijnë dhe zonat malore e ato të defavorizuara, janë përgatitur duke u bazuar shumë në konceptet e Bashkimit Europian në këtë fushë. Sado të mira të jenë dokumentet e politikave dhe sa më pranë modelit të politikave të BE që afrohemi, aq më shumë punë dhe vëmendje u duhet kushtuar kapaciteteteve të administratës publike në lidhje me njohuritë e stafit, ekspertizën si dhe alokimin e fondeve të nevojshme. Ka shumë mundësi që këto politika të përfitojnë nga fondet e BE dhe të donatorëve të por mundësia mund të humbasë për shkak të mangësive në kapacitetet institucionale për përgatitjen de zbatimin e programeve të duhura. Zhvillimi i mekanizmave efektivë për zbatimin e politikave të reduktimit të varfërise dhe zhvillimit të balancuar rajonal kërkon rritjen e koordinimit ndërinstitucional mes aktorëve qendrorë, rajonalë dhe lokal si dhe rritjen e pjesëmarrjes së aktorëve të komunitetit (biznesit, shoqërisë civile, organizatave të ndryshme me bazë Komunitare, etj.) në zbatimin dhe monitorimin e politikave, programeve dhe projekteve. Megjithëse zonat rurale dhe malore kane burime të konsiderueshme, niveli i zhvillimi të ndërmarrjeve mikro, të vogla e të mesme është kufizuar në zonat rurale dhe sidomos ato të defavorizuara e malore. Ato përballem me vështirësi të shumta si niveli i ulët e aksesit në kreditim dhe infrastrukturë, mungesa e informacionit teknik dhe mbi tregun, mungesa apo cilësisë e dobët e shërbimit këshillimor dhe profesional, etj. Në këto kushte, NMVM kanë ndikim të ulët në reduktimin e varfërisë dhe rritjen e punësimit në zonat ku veprojnë. Rritja e mbështetjes për zhvillimin e ndërmarrjeve të vogla e të mesme në zonat rurale dhe malore është e domosdoshme për krijimin e bazave për një zhvillim të qëndrueshëm dhe të balancuar. Këtu përfshihet rritja e aksesit të tyre në kredi, ofrimi i shërbimeve të tjera financiare, këshillimore dhe profesionale dhe përmirësimi i aksesit në infrastrukturë. Infrastruktura e varfër e rrugëve ka rezultuar në kosto transporti më të larta në lidhje me furnizimin me inpute dhe shitjen e produktit final dhe reduktim të nivelit të mbulimit për produktin dhe ofertat e shërbimeve të biznesit. Problemi është akoma dhe më i ashpër në zonat malore dhe të 136

143 pafavorizuara. Gjithashtu, niveli i dobët e lidhjeve dhe ndërkomunikimit është i kufizuar duke rritur nivelin e izolimit të kontakteve dhe dijes. Ndërhyrje urgjente duhet bërë në infrastrukturën rrugore rurale veçanërisht në zonat rurale malore për të nxitur përshpejtimin e tërheqjes dhe shtrirjes paralelisht të furnizuesve privat dhe të investimeve publike. Kërkimet për shfrytëzim të burimeve natyrore (si pyje, miniera, energji, etj.) dhe fokusimi në zonat malore strategjike duhet të marrë në konsideratë më shumë përfshirjen sociale dhe zhvillimin e komunitetit sesa çështjet e efiçiencës dhe interesave politike. Shumica e ndërmarrjeve që veprojnë në zonat malore përdorin teknologji tradicionale apo të vjetëruara që rezultojnë me kosto të larta dhe shpeshherë dhe me cilësi të dobët të produkteve të prodhuara. Futja e skemave mbështetëse për përhapjen e teknologjive të reja si në bizneset bujqësore (që përbëjnë numrin më të madh të biznese në këtë zonë) ashtu dhe në sektorë të tjerë të biznesit do të nxiste futjen e teknologjive të përparuara dhe rritjen e aftësive konkuruese të ndërmarrjeve. Përmirësimi i nivelit të teknologjive, rritja e kapaciteteve dhe aftësive konkuruese të bizneseve, sidomos në zonat rurale dhe ato malore, kërkon investime të rëndësishme. Duke qenë se aksesi në kreditim në zonat malore është shumë i kufizuar, shumica e investimeve të sotme kryhen me burimet dhe të ardhurat e kufizuara të vetë bizneseve, por ato nuk janë të mjaftueshme për të krijuar një zhvillim të përshpejtuar të këtyre bizneseve. Për këtë arsye, lehtësimi i aksesit në financim për bizneset e zonave malore është tashmë një domosdoshmëri dhe, përveç të tjerash, mund të bëhet përmes: skemave të granteve për teknologji të përparuara, skemave të zëvendësimit të kolateralit, skemave të garantimit të kredive, kredive me kushte të lehtësuara, etj. Edukimi i burimeve njerëzore dhe sipërmarrësve. Siç rezulton dhe nga anketimet e kryera, shumica e sipërmarrësve dhe burimeve njerezore që ata drejtojnë kanë një nivel arsimimi relativisht të ulët, sidomos në fushën e menaxhimit të biznesit dhe teknologjive e teknikave të prodhimit. Numri i institucioneve që ofrojnë mundësi të edukimit profesional, përgjithësisht në Shqipëri dhe sidomos në zonat malore, është shumë i kufizuar dhe shumë larg nevojave reale të biznesit. Institucionet qëndrore, rajonale dhe lokale në bashkëpunim me donatorët dhe programet e ndryshme të zhvillimit duhet të marrin masa sa më të shpejta në drejtim të rritjes së ofertës në këtë fushë, përmes mekanizmave të ndryshme (përfshire këtu nxitjen e ofrimit të këtyre shërbimeve nga shërbimet këshillimore lokale publike e private, qendrat e ndryshme të transferimit të teknologjive, universitetet, shkollat e mesme profesionale rajonale, nxitjen e zhvillimit të kurseve të specializuara, bashkëpunimeve me OJF lokale dhe rajonale, etj.). 137

144 Ofrimi i informacionit për biznesin. Tashmë pranohet gjerësisht se mungesa e informacionit në kohë, në llojshmëri dhe me cilësinë e duhur, përbën një nga problemet me të cilat përballet biznesi në marrjen e vendimeve të tij. Ashtu siç ndodh dhe në shumë vende të zhvilluara, duhet përshpejtuar ngritja e qendrave apo pikave të informacionit të biznesit, sidomos pranë disa qendrave të konsideruara si udhëkryqe të lëvizjes së sipërmarrësve. Organizimi i ofertës dhe zinxhirëve të vlerës. Shumë biznese, sidomos ato në sektorin e bujqësise dhe agro-industrisë, ankohen për fragmentarizmin e ofertës, e cila vjen kryesisht si pasojë e madhësisë së vogël dhe numrit të madh të fermave prodhuese si dhe nivelit të ulët të kooperimit mes fermerëve. Megjithëse, iniciativat kooperuese nuk kanë patur suksesin e duhur në vendin tonë, nxitja e ngritjes së pikave të grumbullimit, ruajtjes, seleksionit, standartizimit dhe tregtimit të produkteve në zonat rurale përbën një element të rëndësishëm në drejtim të organizimit të ofertës. Gjithashtu, është e domosdoshme të punohet si nga institucionet e ndryshme publike dhe nga programet e zhvillimit në drejtim të ndërlidhjes më të mirë mes aktorëve të zinxhirëve të vlerës, me qëllim përmirësimin e qarkullimit të mallrave përmes tij si dhe shpërndarjes më të balancuar të përfitimeve ndërmjet aktorëve të zinxhirit. Eksperiencat e fundit e vendeve të reja anëtare tregon së theksi që BE i vendos zhvillimit rural dhe reduktimit të diferencave në zhvillim mund të shihet si një impuls pozitiv për vendet në proces integrimi. Në mënyrë më konkrete: Rritja e angazhimeve publike për zgjidhjen e problemeve të zhvillimit të zonave rurale dhe zonave të defavorizuara, është një nga efektet direkte të aktiviteteve të realizuara nga vendi përkatës në kuadër të procesit të integrimit të vendit në BE. Përgatitjet për zbatimin me sukses të politikave të zhvillimit rural dhe asaj të kohezionit si kusht për anëtarësimin e plotë, fillojnë shumë kohë para anëtarësimit në BE. Këtu përfshihen përgatitja dhe zbatimi i skemave mbështetëse të para-aderimit për zhvillimin rural dhe karakterizimin e zonave të defavorizuara. Pavarësisht fondeve të kufizuara, rëndësia e zbatimit me korrektësi të instrumenteve të para-aderimit nuk duhet të neglizhohet. Ato kanë rëndësi të veçantë përsa i përket ngritjes së kapaciteteve dhe përgatitjes së institucioneve për të shfrytëzuar më së miri instrumentet e ofruara pas aderimit. Eshtë shumë i rëndësishëm arritja e një balance të mirë si mes mekanizmave të ndryshme të mbështetjes së zhvillimit rural dhe të kohezionit si dhe mes politikave të tjera si ato të rritjes së konkurueshmërise, ruajtes dhe shfrytëzimit të qëndrueshëm të burimeve natyrore, etj. Negociatat duhet të mbështeten me politika të zhvilluara mirë në nivel kombëtar dhe kandidati për anëtarësim duhet të provojë aftësinë e bashkëfinancimit të përshtatshëm dhe në nivelet e kërkuara të fondeve Komunitare. 138

145 Falënderime Ne perfundim te ketij punimi, falenderoj perzemersisht udheheqesin e doktoratures, Prof.Dr. Mit hat Mema, per mbeshtetjen e madhe dhe keshillat e vyera. Falenderoj dhe koleget e mi dhe pedagoget e Universitetit te Durresit, per diskutimet dhe shkembimet konstruktive te opinioneve mbi kete teme. Falenderoj familjen time per suportin dhe inkurajimin e vazhdueshem. Nuk mund te le pa falenderuar dhe te gjithe institucionet shteterore qe me kane vene ne dispozicion pa hezitim informacionet e nevojshme. 139

146 BIBLIOGRAFI Banka e Shqipërisë Raporti Vjetor i Bankës së Shqipërisë. Beka, I. September GTZ Albania: The role of agriculture and Rural Development in Albania, Beka, I., Martin W, November The role of agriculture in Albania, Halle (Saale), Germany, Belsanti, V et al Sustainable Agriculture and Rural Development in Mountain Regions Project, CIHEAM IAM Bari. CAP 2013, Rural Developments, European Commission, Directorate General for Agriculture (DG VI). CD No. 03/07. On the development of vineyard, orchard and olive sector. CIESIN World Poverty Mapping. Civici, A The Situation and Competitiveness Level of the Agro-food Sector in Albania, CRSSD, 2006, Analiza e problemeve kryesore të marketimit të outputeve të agro - perpunimit në Shqiperi, Tirana, Shqiperi EBRD Albania Country Profile, Edwards, T Rural Policy in Finland, Norway and England. SPICe Briefing, Scottish Parliament. GTZ 2011, Analiza zinxhir e frutave dhe perimeve, FAO, Tirana, Shqiperi GoA, 2007, Strategjia Kombetare për Zhvillim dhe Integrim GoA Long Term Strategy for the Development of Albanian Health System. GoA National Sectoral Forest and Pastures Strategy. GoA Government Programme GoA National Education Strategy GoA Strategy and Action Plan for the Development of the Albanian GoA Mid-Term Budget Programme GoA National Plan for the implementation of Stabilization and Association Agreement GoA Sectoral Strategy of Agriculture and Food GoA Strategy of Environment. 140

147 GoA NSDI Progress Report GoA Regional Cross-cutting Development Strategy. GoA Rural Cross-Cutting Development Strategy. GoA-MoE, 2007, Regional Development Cross-cutting Strategy. GoA-MoE, 2007, Strategjia Cross-cutting e zhvillimit rajonal GTZ, 2006, Zhvillimi ekonomik dhe social I veriut të Shqiperise dhe perspektiva e integrimit Europian, Tirana, Shqiperi Hiese, G., LUSO CONSULT: Analyses of export potentials of the Albanian industry, Hamburg, Ibro, V. Shallari, S. Çela, R Albania Statement Leipzig: The Formulation and Implementation of Agricultural and Rural Development Policies in Albania, IFAD, 2005, Republic of Albania: Programme for Sustainable Development in Rural Mountain Areas. IFAD, 2005, Republika e Shqiperise: Programi për Zhvillim të qendrueshem në zonal malore rurale. Raporti I Vleresimit IFAD Mountain Areas Development Programme. IFAD Programme for Sustainable Development in Rural Mountain Areas. IFAD Republic Of Albania - Country Strategic Opportunities Paper. IMF, Albania: Poverty Reduction Strategy Paper Annual Progress Report, INSTAT dhe Banka Boterore. Raporti i vlerësimit të varfërisë në Shqipëri. INSTAT, Albania in Figures. Law No., On Forest and Forest Service. Law No. 8593/2000. On Mountainous Area Development Programme. Law No. 8652/2000. On The Organisation and Functioning of Local Law No. 9430/05. On Natural Resources Development Project. Leviten-Reid, E Investing in Community Capacity Building. Caledon Institute of Social Policy. Ligj Nr 8743/01, Mbi Pronat e Patundshme Shteterore Ligj Nr 8744/01, Mbi transferimin e prones së patundshme shteterore tek qeveria lokale Ligj Nr 8957/2: Bizneset e Vogla dhe Mesatare Ligji Nr. 9602/ 06, për disa ndryshime në Ligjin nr. 9355/05 Per ndihmen dhe sherbimet 141

148 shoqerore MADA, Baseline study. Marku, Sh CEI. Sustainable Rural Development in Albania: the need for new approaches. Marku, Sh CEI-Socio-Econimic Forum. Integration of the Albanian agricultural market into the regional and EU markets, MBUMK, 2007, Strategjia e Bujqësise dhe Ushqimit MBUMK, 2007, Strategjia e Sektorit Bujqesor dhe Ushqimor MBUMK, Regjistri vjetor I statistikave 2011 Ministria e Punes, 2012, Strategjia e Punesimit Ministry of Agriculture and Food Republic of Albania (MoAF) Annual Report, Ministry of Finance, Republic of Albania, June Progress Report on Implementation of the National Strategy for Socio-Economic Development during 2004, erm visit, Priority Action Plan , MoC, 2007, Strategjia e zhvillimit të turizmit drejt 2012 MoE, 2007, Strategjia Ekonomike MPSHB, 2007, Strategjia e Përfshirjes Sociale OECD The New Rural Paradigm: Policies and Governance. OSCE dhe EBRD, 2003, Shqiperi-Vleresimi I performances së politikave të ndermarjeve OSCE, 2004, Raporti I Sektorit Ligjjor për Shqiperine, Tirana, Shqiperi Oskam, A., Komen, P., Wobst, P., Yalew, A., 2004, Trade policies and development of lessfavoured areas: evidence from the literature Food Policy 29, pp Qarku Dibres, Nxitja e Zhvillimit Rajonal nepemjet MDGs Reimer, B The New Rural Economy: What Have We Learned? International Rural Network. Skreli, E., 2007, Assessment of strengths and weaknesses of mountain policies in the SEE Europe (Balkans). Skreli, E., 2007, Vleresimi I pikave të forta dhe të dobeta të politkave për zonat malore në Europen Juglindore (Ballkani). Rapoti kombetar për Shqiperine Skreli, E., Civici, A., Sena, S., Zhllima, E., MADA. Constraints and Potentials for Sustainable Socio-Economic Development of Mountainous and Disadvantaged Areas in Albania. 142

149 ANEKSE Aneks 1. Përmbledhje e Udhëzimeve Strategjike Komunitare për Programin e Zhvillimit Rural Elementët kryesorë të Udhëzimeve Strategjike Komunitare për Programin e Zhvillimit Rural , janë përmbledhur si më poshtë: 1. Përmirësimi i konkurueshmërisë së sektorit bujqësor dhe pyjeve. Burimet e akorduara nga Aksi 1 duhet të kontribojnë drejt një sektori agro-ushqimor evropian të fortë dhe dinamik përmes fokusimit në transferimin e dijeve, modernizimin, inovacionin dhe cilësinë përgjatë zinxhirëve ushqimorë, dhe në sektorët prioritarë për investime në kapitalin fizik dhe njerëzor; 2. Përmirësimi i mjedisit dhe peizazhit rural. Për të mbrojtur dhe zhvilluar burimet natyrore të BE dhe peizazheve rurale, burimet e aksit 2 duhet të kontribuojnë në drejtim të tre prioriteteve Komunitare: (i) biodiversiteti, ruajtja e zhvillimi i bujqësisë dhe sistemeve pyjore me vlera të larta natyrore dhe peizazheve rurale racionale; (ii) burimeve ujore; (iii) ndryshimeve klimatike. 3. Përmirësimi i cilësisë së jetës në zonat rurale dhe nxitja e diversifikimit. Burimet e akorduara nga Aksi 3 duhet të kontribuojnë drejt prioritetit të përgjithshëm të krijimit të mundësive të punësimit dhe kushteve për rritje. Llojet e masave nën Aksin 3 duhet të përdoren veçanërisht për ngritjen e kapaciteteve, përfitimin e aftësive, organizimin për përgatitjen e strategjive lokale, si dhe të ndihmojnë në ruajtjen dhe nxitjen e atraktivitetit të zonave rurale për brezat që vijnë. Në nxitjen e kualifikimeve, informacionit dhe punësimit, një vëmendje të veçante duhet të kene gratë, të rinjtë dhe të punësuarit e moshuar. 4. Ndëtimi i kapaciteteve lokale për punësim dhe diversifikim. Burimet e akorduara nga Aksi 4 (Leader) duhet të kontribuojnë drejt prioriteteve të Akseve 1 dhe 2 dhe në mënyrë të veçante aksit 3, po duke luajtur gjithashtu një rol të rëndësishëm drejt prioritetit horizontal të përmirësimit të qeverisjes dhe mobilizimit të potencialeve lokale të zonave rurale. 5. Transformimi i prioriteteve në programe. Në strategjitë kombëtare, vendet anëtare duhet të sigurojnë maksimizimin e sinergjive dhe eliminimin e konflikteve brenda dhe ndërmjet Akseve. Ato duhet të marrin gjithashtu në konsiderate dhe strategjitë e tjera Evropiane, si për shembull në lidhje me mjedisin. 6. Komplementariteti mes instrumentave Komunitare. Duhet nxitur sinergjia mes politikave të zhvillimit rural, politikave strukturore dhe atre të punësimit. Kështu, një territor dhe për një fushë të veçantë, vendet antare duhet të sigurojnë komplementaritet dhe koherencë mes ndërhyrjeve që financohen Fondi Evropian i zhvillimit Rajonal, Fondi i Kohezionit, Fondi Social Evropian, Fondi Evropian i Peshkimit dhe Fondit Evropian Bujqësor për Zhvillimin Rural. Parimet udhëheqëse përsa i përket përcaktimit të kufijve dhe mekanizmave të koordinimit ndërmjet ndërhyrjeve të mbështetura nga fonde të ndryshme duhet të qartësohen në dokumentin referencë të kuadrit strategjik kombëtar (dokumenti kombëtar strategjik mbi politikën e kohezionit) si dhe në planin strategjik kombëtar për zhvillimin rural. Burimi: Council Decision of 20 February 2006 on Community strategic guidelines for rural development (OJ L-55/20 of 25/2/2006) 143

150 Aneks 2. Hata e rajoneve përfitues nga objektivat 1 dhe 2 të Politikës Evropiane të Kohezionit